Y Cyfarfod Llawn
Plenary
04/07/2023Cynnwys
Contents
Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.
In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.
Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Prynhawn da a chroeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn. Y cwestiynau i'r Prif Weinidog yw'r eitem gyntaf. Dwi wedi cael gwybod, o dan Reol Sefydlog 12.58, y bydd y Gweinidog Materion Gwledig a Gogledd Cymru yn ateb y cwestiynau ar ran y Prif Weinidog heddiw. Y cwestiwn cyntaf, Tom Giffard.
Good afternoon and welcome to this Plenary meeting. Questions to the First Minister is the first item, and I've received notification, under Standing Order 12.58, that the Minister for Rural Affairs and North Wales will answer questions today on behalf of the First Minister. The first question, Tom Giffard.
1. Pa gamau y mae'r Prif Weinidog yn eu cymryd i wella economi Gorllewin De Cymru? OQ59794
1. What steps is the First Minister taking to improve the economy of South Wales West? OQ59794
Our economic mission sets out clearly the values and priorities that shape the decisions we are taking in supporting our economy across the whole of Wales. An excellent example in South Wales West is the Swansea bay city deal—a £1.2 billion investment with the aim of creating 9,000 jobs.
Mae ein cenhadaeth economaidd yn nodi'n glir y gwerthoedd a'r blaenoriaethau sy'n llunio'r penderfyniadau rydym yn eu gwneud wrth gefnogi ein heconomi ledled Cymru gyfan. Enghraifft ragorol yng Ngorllewin De Cymru yw Bargen Ddinesig Bae Abertawe—buddsoddiad o £1.2 biliwn gyda'r nod o greu 9,000 o swyddi.
Can I thank the Trefnydd for her answer? Obviously, this has been a very difficult week for the economy in South Wales West, particularly in Bridgend, where we saw the potential loss of 540 jobs at the Zimmer Biomet plant in the town. And, obviously, it's been a difficult couple of years after having lost the Ford plant not long ago as well. I was pleased to see the economy Minister, the Member for Ogmore and others express their anger and frustration, I think, at the way Zimmer Biomet handled those potential job losses, and, I think, if you are looking for an example of how not to handle something like this, the events of the last week would probably be a good place to start. But the work goes on, and we all need to support,now the town to get through this, and the workers specifically. So, can I ask, Trefnydd, what steps the Welsh Government is now taking to support the town, to support the workers, and to improve the local economy, going forward?
A gaf i ddiolch i'r Trefnydd am ei hateb? Yn amlwg, mae hon wedi bod yn wythnos anodd iawn i'r economi yng Ngorllewin De Cymru, yn enwedig ym Mhen-y-bont ar Ogwr, lle gwelsom golli, o bosib, 540 o swyddi yn ffatri Zimmer Biomet yn y dref. Ac, yn amlwg, mae wedi bod yn gwpl o flynyddoedd anodd ar ôl colli ffatri Ford, ddim mor bell yn ôl hefyd. Roeddwn i'n falch o weld Gweinidog yr Economi, yr Aelod dros Ogwr ac eraill yn mynegi eu dicter a'u rhwystredigaeth, rwy'n credu, ynghylch y ffordd y gwnaeth Zimmer Biomet ymdrin â'r colli swyddi posibl hynny, ac, rwy'n credu, os ydych chi'n chwilio am enghraifft o sut i beidio â thrin rhywbeth fel hyn, mae'n debyg y byddai digwyddiadau'r wythnos diwethaf yn lle da i ddechrau. Ond mae'r gwaith yn parhau, ac mae angen i ni i gyd nawr gefnogi'r dref i oroesi hyn, a'r gweithwyr yn benodol. Felly, a gaf i ofyn, Trefnydd, pa gamau y mae Llywodraeth Cymru bellach yn eu cymryd i gefnogi'r dref, i gefnogi'r gweithwyr, ac i wella'r economi leol, wrth symud ymlaen?
Well, this is extremely disappointing news and is deeply concerning for the staff at Zimmer Biomet, and, of course, the wider community. I should be very clear that Welsh Government had no prior notice from the company of this decision. The only way we knew about it was when we'd heard rumours, and the Minister for Economy's officials reached out in response to those rumours. The Welsh Government is now engaging with the company to understand the rationale for the decision they've made and to explore any options that exist to protect jobs.
Wel, mae hyn yn newyddion hynod siomedig ac mae'n peri pryder mawr i staff Zimmer Biomet, ac, wrth gwrs, y gymuned ehangach. Dylwn fod yn glir iawn na chafodd Llywodraeth Cymru rybudd am y penderfyniad hwn ymlaen llaw gan y cwmni. Yr unig ffordd yr oeddem yn gwybod amdano oedd pan glywsom sibrydion, ac fe wnaeth swyddogion Gweinidog yr Economi estyn allan mewn ymateb i'r sibrydion hynny. Mae Llywodraeth Cymru bellach yn ymgysylltu â'r cwmni i ddeall y rhesymeg dros y penderfyniad y maent wedi'i wneud ac i archwilio unrhyw opsiynau sy'n bodoli i ddiogelu swyddi.
It is extremely worrying news, of course, and the thing that you've suggested there, in your answer to Tom Giffard, was about the shock, and the leader of Bridgend council, Huw David, also echoed that shock. It's quite surprising to me, as you say, knowing that this is a firm that had Government support in the past, that there wasn't more keeping in touch, perhaps, with this company. So, I'm just wondering if you could outline as well, as you have done with the support for the workers, and the engagement that, hopefully, is happening with the Government, with the unions, and also those more broadly in the town area, and the county-wide area, what exactly will the Government consider putting in place to make sure that something like this doesn't happen again, that that intelligence is being received and that lines of dialogue are open.
Mae'r newyddion yn peri pryder mawr, wrth gwrs, ac roedd y peth yr ydych chi wedi'i awgrymu yna, yn eich ateb i Tom Giffard, yn ymwneud â'r sioc, ac fe wnaeth arweinydd cyngor Pen-y-bont ar Ogwr, Huw David, hefyd ategu'r sioc honno. Mae'n syndod mawr i mi, fel y dywedwch, o wybod bod hwn yn gwmni a gafodd gefnogaeth y Llywodraeth yn y gorffennol, nad oedd mwy o gadw mewn cysylltiad, efallai, gyda'r cwmni hwn. Felly, tybed a allech chi amlinellu hefyd, fel rydych chi wedi'i wneud o ran y gefnogaeth i'r gweithwyr, a'r ymgysylltiad sydd, gobeithio, yn digwydd gyda'r Llywodraeth, gyda'r undebau, a hefyd y rhai yn ehangach yn ardal y dref, a'r ardal ar draws y sir, beth yn union y bydd y Llywodraeth yn ystyried ei roi ar waith i sicrhau nad yw rhywbeth fel hyn yn digwydd eto, bod yr wybodaeth honno'n cael ei derbyn a bod trafodaethau'n digwydd.
Well, I think it is down to the businesses to bring their concerns to Welsh Government, whether they've had Welsh Government funding or not. I do think it is down to that, but I know the Government and elected representatives—Sarah Murphy, the Member of the Senedd for Bridgend—have worked very closely with the company and visited many, many times and had no idea of this decision. So, I think the priority now is to support the staff affected by the announcement last week. The Welsh Government will be working closely with Bridgend County Borough Council, with the Department for Work and Pensions and, of course, with the trade unions at the factory to ensure employees receive the support that they do need.
Wel, rwy'n credu mai'r busnesau sy'n gyfrifol am fynegi eu pryderon i Lywodraeth Cymru, p'un a ydynt wedi cael cyllid gan Lywodraeth Cymru neu beidio. Rwy'n credu mai dyna yw'r sefyllfa, ond rwy'n gwybod bod y Llywodraeth a chynrychiolwyr etholedig—Sarah Murphy, yr Aelod o'r Senedd dros Ben-y-bont ar Ogwr—wedi gweithio'n agos iawn gyda'r cwmni ac wedi ymweld â nhw lawer, lawer gwaith, heb wybod dim am y penderfyniad hwn. Felly, rwy'n credu mai'r flaenoriaeth nawr yw cefnogi'r staff yr effeithiwyd arnynt gan y cyhoeddiad yr wythnos diwethaf. Bydd Llywodraeth Cymru yn gweithio'n agos gyda Chyngor Bwrdeistref Sirol Pen-y-bont ar Ogwr, gyda'r Adran Gwaith a Phensiynau ac, wrth gwrs, gyda'r undebau llafur yn y ffatri i sicrhau bod gweithwyr yn cael y cymorth sydd ei angen arnynt.
As the Member of the Senedd for Bridgend, I also want to raise the potential job losses at Zimmer Biomet in my constituency, and I also expressed my shock and extreme disappointment that there were no prior discussions to this announcement being made. I got a phone call, I believe, at about 10 o'clock on Thursday morning, whilst they had already begun to tell the staff, and they had also not spoken, as far as I am aware, to the Welsh Government, or to my own trade union, Unite Wales, who is in there now supporting them. These are 540 loyal and skilled staff, some of whom have been there for decades. And I just want to reiterate as well that I and Huw Irranca-Davies, the MS for Ogmore, have visited multiple times over the last few years, and at no point were we given any indication; in fact, the company loved taking us around the manufacturing floor whilst lobbying us to help them do their consultancy work in our health boards. So, I would just like to ask the Welsh Government how we can ensure now, over the next six months, that this is a proper consultation and not just a holding situation for our workers, whilst they set up their new site in Galway in Ireland? Diolch.
Fel Aelod o'r Senedd dros Ben-y-bont ar Ogwr, rwyf innau hefyd eisiau codi'r posibilrwydd o golli swyddi yn Zimmer Biomet yn fy etholaeth, a mynegais fy sioc a fy siom enfawr hefyd na fu trafodaethau cyn i'r cyhoeddiad hwn gael ei wneud. Cefais alwad ffôn, rwy'n credu, tua 10 o'r gloch fore Iau, pan oeddent eisoes wedi dechrau dweud wrth y staff, ac nid oeddent chwaith wedi siarad, hyd y gwn i, â Llywodraeth Cymru, nac â fy undeb llafur fy hun, Unite Wales, sydd yno bellach yn eu cefnogi. Mae'r rhain yn 540 o staff ffyddlon a medrus, y mae rhai ohonynt wedi bod yno ers degawdau. Ac rwyf eisiau ailadrodd hefyd fy mod i a Huw Irranca-Davies, yr AS dros Ogwr, wedi ymweld sawl gwaith dros y blynyddoedd diwethaf, ac ni roddwyd unrhyw arwydd i ni ar unrhyw adeg; yn wir, roedd y cwmni wrth ei fodd yn mynd â ni o amgylch y llawr gweithgynhyrchu wrth ein lobïo i'w helpu i wneud eu gwaith ymgynghori yn ein byrddau iechyd. Felly, hoffwn ofyn i Lywodraeth Cymru sut y gallwn ni sicrhau nawr, dros y chwe mis nesaf, fod hwn yn ymgynghoriad priodol ac nid sefyllfa o gadw dros dro yn unig o ran ein gweithwyr, wrth iddynt sefydlu eu safle newydd yn Galway yn Iwerddon? Diolch.
Thank you. Well, I think you just reiterated the points that I made to Sioned Williams, that I do think it is important that that conversation is two way—that if businesses are concerned about any aspects of their production, they give us a heads-up, because then you can do so much more to assist, to be preventative rather than have to then be reactive. I know you've met with the Minister for Economy around this, and we will see what we can do to help them. I think the point you make around the six-month consultation is very important. It's got to be meaningful in order, for the staff—as you say, very skilled staff, very loyal staff; some of them have been there many, many years—that we help them and support them in the way that they need.
Diolch. Wel, rwy'n credu eich bod chi newydd ailadrodd y pwyntiau a wnes i Sioned Williams, fy mod i'n meddwl ei bod hi'n bwysig bod y sgwrs honno yn un ddwy ffordd—os yw busnesau'n poeni am unrhyw agweddau ar eu cynhyrchu, y dylen nhw roi rhyw fath o rybudd, oherwydd gallwch chi wedyn wneud cymaint mwy i helpu, i fod yn ataliol yn hytrach na gorfod bod yn adweithiol wedyn. Rwy'n gwybod eich bod wedi cyfarfod â Gweinidog yr Economi ynghylch hyn, a byddwn yn gweld beth allwn ni ei wneud i'w helpu. Rwy'n credu bod y pwynt rydych chi'n ei wneud ynghylch yr ymgynghoriad chwe mis yn bwysig iawn. Mae'n rhaid iddo fod yn ystyrlon er mwyn i'r staff—fel y dywedwch, staff medrus iawn, staff ffyddlon iawn; y mae rhai ohonyn nhw wedi bod yno ers blynyddoedd lawer—ein bod ni'n eu helpu nhw a'u cefnogi nhw yn y ffordd maen nhw ei hangen.
2. Sut mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi datblygu sgiliau yn y diwydiant ynni adnewyddadwy? OQ59792
2. How is the Welsh Government supporting skills development within the renewables industry? OQ59792
The net-zero skills action plan sets out our aims to grow and equip our workforce with the right skills to support our just transition to net zero. We are working closely with the renewables industry to identify the skills needed to support the sector to grow its future workforce.
Mae'r cynllun gweithredu sgiliau sero net yn nodi ein nodau i dyfu ac arfogi ein gweithlu â'r sgiliau cywir i gefnogi ein pontio teg i sero net. Rydym yn gweithio'n agos gyda'r diwydiant ynni adnewyddadwy i nodi'r sgiliau sydd eu hangen i gefnogi'r sector i dyfu ei weithlu yn y dyfodol.
Trefnydd, you'll be aware of the exciting opportunities that the floating offshore wind sector and wider Celtic free port presents to economically transform areas of my constituency of Carmarthen West and South Pembrokeshire, and south-west Wales. If we are to maximise the impact of exciting new technologies and opportunities, we need a workforce who are primed with the skills necessary to capitalise upon them. The Offshore Wind Industry Council has estimated that, across the UK, the industry will need to employ over 100,000 people by 2030 to meet targets, with RenewableUK Cymru stating that,
'We need to take a broad, holistic approach across all career and employment opportunities related to renewables, to match the pipeline of our ambition.'
The Darwin Centre in Pembrokeshire are working closely with Floventis Energy to build STEM skills at a primary school age. But given the scale of our ambition in the renewables sector, what action is the Welsh Government taking to ensure that these ambitions are met? Diolch.
Trefnydd, byddwch yn ymwybodol o'r cyfleoedd cyffrous y mae'r sector gwynt arnofiol ar y môr a'r porthladd rhydd Celtaidd ehangach yn eu cyflwyno i drawsnewid ardaloedd yn economaidd yn fy etholaeth i yng Ngorllewin Caerfyrddin a De Sir Benfro, ac yn y de-orllewin. Os ydym am fanteisio i'r eithaf ar effaith technolegau a chyfleoedd newydd cyffrous, mae angen gweithlu arnom sy'n cael eu paratoi gyda'r sgiliau angenrheidiol i fanteisio arnynt. Mae Cyngor y Diwydiant Gwynt ar y Môr wedi amcangyfrif, ar draws y DU, y bydd angen i'r diwydiant gyflogi dros 100,000 o bobl erbyn 2030 i gyrraedd targedau, gyda RenewableUK Cymru yn nodi'r canlynol,
'Mae angen i ni gymryd ymagwedd eang, gyfannol ar draws yr holl gyfleoedd gyrfa a chyflogaeth sy'n gysylltiedig ag ynni adnewyddadwy, i gyd-fynd â'n huchelgais.'
Mae Canolfan Darwin yn sir Benfro yn gweithio'n agos gyda Floventis Energy i feithrin sgiliau STEM ar oedran ysgol gynradd. Ond o ystyried maint ein huchelgais yn y sector ynni adnewyddadwy, pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i sicrhau bod yr uchelgeisiau hyn yn cael eu cyflawni? Diolch.
Thank you. I absolutely agree with you—there are very exciting prospects not just in Pembrokeshire, but all around the coast of Wales, and floating offshore wind, I think, has the potential to contribute significantly to Wales's and, indeed, to Great Britain's future net zero energy system. I think it's a fantastic opportunity also to bring much-needed social and economic benefits for our coastal communities. We are working with the industry. We are working with the Crown Estate. I know the Minister for Climate Change and the First Minister recently met with the Crown Estate, and, of course, with the UK Government, to really make this a reality.
You referred to the Darwin Centre; I know the Minister for Education and the Welsh Language has met with them. I think that's very exciting work that they're doing with primary school children; I think it's very important to get that interest at a very young age, going forward. But having a skilled and diverse workforce, I think, in this area is very important. Of course, there are jobs that we don't even know about now, so keeping abreast of those skills is really important. When we had the north Wales Cabinet, when we met with the metro mayor of Liverpool and the mayor of Manchester, we went to the Port of Mostyn and we were talking about renewable energies there. It was interesting to hear of the skills issues that they had that we too are facing here. But, as you say, massive opportunities, and what we really need to do is respond to the growing demand from different sectors, such as you refer to, for more people to have skills in the renewables sectors.
Diolch. Rwy'n cytuno'n llwyr â chi—mae rhagolygon cyffrous iawn nid yn unig yn sir Benfro, ond o amgylch arfordir Cymru, ac mae gan wynt arnofiol ar y môr, rwy'n credu, y potensial i gyfrannu'n sylweddol at system ynni sero net Cymru ac, yn wir, at system ynni sero net Prydain Fawr yn y dyfodol. Rwy'n credu ei fod yn gyfle gwych hefyd i ddod â manteision cymdeithasol ac economaidd mawr eu hangen i'n cymunedau arfordirol. Rydym yn gweithio gyda'r diwydiant. Rydym yn gweithio gydag Ystad y Goron. Rwy'n gwybod bod y Gweinidog Newid Hinsawdd a'r Prif Weinidog wedi cyfarfod ag Ystad y Goron yn ddiweddar, ac, wrth gwrs, gyda Llywodraeth y DU, i wireddu hyn mewn gwirionedd.
Roeddech chi'n cyfeirio at Ganolfan Darwin; rwy'n gwybod bod Gweinidog y Gymraeg ac Addysg wedi cyfarfod â nhw. Rwy'n credu bod hwnnw'n waith cyffrous iawn y maen nhw'n ei wneud gyda phlant ysgolion cynradd; rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn ennyn y diddordeb hwnnw yn ifanc iawn, wrth symud ymlaen. Ond mae cael gweithlu medrus ac amrywiol, rwy'n credu, yn y maes hwn yn bwysig iawn. Wrth gwrs, mae yna swyddi nad ydym hyd yn oed yn gwybod amdanyn nhw nawr, felly mae cadw i fyny â'r sgiliau hynny yn bwysig iawn. Pan gawsom Gabinet y gogledd, pan wnaethom gyfarfod â maer metro Lerpwl a maer Manceinion, aethom i Borthladd Mostyn ac roeddem yn sôn am ynni adnewyddadwy yno. Roedd yn ddiddorol clywed am y problemau sgiliau oedd ganddynt yr ydym ninnau hefyd yn eu hwynebu yma. Ond, fel y dywedwch, cyfleoedd enfawr, a'r hyn y mae gwir angen i ni ei wneud yw ymateb i'r galw cynyddol gan wahanol sectorau, fel y rhai rydych chi'n cyfeirio atynt, i fwy o bobl feddu ar sgiliau yn y sectorau ynni adnewyddadwy.
Trefnydd, when Vattenfall developed the Pen y Cymoedd windfarm above Rhigos in my constituency, they created a high number of apprenticeship opportunities and invested in developing a range of transferrable skills. In contrast with their plans for the Twyn Hywel energy park at Cilfynydd, Bute Energy have informed me in some initial meetings that they would wish to fund apprenticeship opportunities on the site from their community benefit fund. Would you agree with me, Minister, that apprenticeship opportunities within the renewable energy sector should be supported by employers and not from moneys that could seem to be siphoned off from community funds?
Trefnydd, pan ddatblygodd Vattenfall fferm wynt Pen y Cymoedd uwchben Rhigos yn fy etholaeth i, fe wnaethant greu nifer mawr o gyfleoedd prentisiaeth a buddsoddi mewn datblygu ystod o sgiliau trosglwyddadwy. Yn wahanol i'w cynlluniau ar gyfer parc ynni Twyn Hywel yng Nghilfynydd, mae Bute Energy wedi rhoi gwybod i mi mewn rhai cyfarfodydd cychwynnol y byddent yn dymuno ariannu cyfleoedd prentisiaeth ar y safle o'u cronfa budd cymunedol. A fyddech chi'n cytuno â mi, Gweinidog, y dylai cyfleoedd prentisiaeth o fewn y sector ynni adnewyddadwy gael eu cefnogi gan gyflogwyr ac nid gan arian a allai ymddangos fel pe bai'n cael ei dynnu o gronfeydd cymunedol?
Absolutely. Every effort should be made to maximise benefits for the people of Wales, and certainly for local people, when we're developing energy projects in Wales. I remember visiting Pen y Cymoedd when I was the energy Minister, and talking to people from the local community about the benefits that the project had brought forward. We really want to maximise the potential for local ownership of projects so that we really retain that value here in Wales. We have published guidance on how local ownership should be achieved, and we would expect projects to provide significant benefit to the community through a community benefit fund and through direct investment in the supply chain, and that includes, obviously, the workforce as well. We really don't want the community benefit funds to represent the ceiling of benefit for communities. So, I really would encourage all developers to work in partnership with local communities so that opportunities can be identified where investment can support and add value for the people living locally.
Yn hollol. Dylid gwneud pob ymdrech i sicrhau'r buddion mwyaf posibl i bobl Cymru, ac yn sicr i bobl leol, pan fyddwn ni'n datblygu prosiectau ynni yng Nghymru. Rwy'n cofio ymweld â Phen y Cymoedd pan oeddwn i'n Weinidog Ynni, a siarad â phobl o'r gymuned leol am y manteision yr oedd y prosiect wedi'u cyflwyno. Rydyn ni wir eisiau sicrhau'r potensial mwyaf ar gyfer perchnogaeth leol ar brosiectau fel ein bod ni wir yn cadw'r gwerth hwnnw yma yng Nghymru. Rydym wedi cyhoeddi canllawiau ar sut y dylid cyflawni perchnogaeth leol, a byddem yn disgwyl i brosiectau ddarparu budd sylweddol i'r gymuned trwy gronfa budd cymunedol a thrwy fuddsoddiad uniongyrchol yn y gadwyn gyflenwi, ac mae hynny'n cynnwys, yn amlwg, y gweithlu hefyd. Nid ydym wir eisiau i'r arian budd cymunedol gynrychioli'r nenfwd o fudd i gymunedau. Felly, byddwn yn annog pob datblygwr i weithio mewn partneriaeth â chymunedau lleol fel y gellir nodi cyfleoedd lle gall buddsoddiad gefnogi ac ychwanegu gwerth ar gyfer y bobl sy'n byw yn lleol.
Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd y Ceidwadwyr, Andrew R.T. Davies.
Questions now from the party leaders. The leader of the Welsh Conservatives, Andrew R.T. Davies.
Thank you, Presiding Officer. Leader of the house, last week, the Agriculture (Wales) Bill was passed, and I commend you for that. There are areas that we disagree on in it, but bringing a piece of major legislation through is a big ask and it's now on the statute book; it is there, available for you to use and the Government to use to enhance the agricultural industry here in Wales. One thing that's really important is that we grow more food—I would hope that you would agree with this—here in Wales. Thirty years ago, of the produce we could grow, we used to be 75 per cent self-sufficient. We are now under 60 per cent self-sufficient with the food that we can produce within this country. What measures will you be taking to make sure that we can enhance local food production and make sure that we protect land, so that it is available—especially good-quality land—for agricultural production?
Diolch yn fawr, Llywydd. Arweinydd y tŷ, yr wythnos diwethaf, pasiwyd y Bil Amaethyddiaeth (Cymru), ac rwy'n eich canmol am hynny. Mae yna feysydd yr ydym yn anghytuno arnynt ynddo, ond mae dod â darn o ddeddfwriaeth fawr drwodd yn dasg fawr ac mae bellach ar y llyfr statud; mae yno, ar gael i chi ei ddefnyddio a'r Llywodraeth i'w ddefnyddio i wella'r diwydiant amaeth yma yng Nghymru. Un peth sy'n bwysig iawn yw ein bod ni'n tyfu mwy o fwyd—byddwn i'n gobeithio y byddech chi'n cytuno â hyn—yma yng Nghymru. Ddeng mlynedd ar hugain yn ôl, o'r cynnyrch y gallem ei dyfu, roeddem yn arfer bod yn 75 y cant yn hunangynhaliol. Rydym bellach o dan 60 y cant yn hunangynhaliol gyda'r bwyd y gallwn ei gynhyrchu yn y wlad hon. Pa fesurau fyddwch chi'n eu cymryd i wneud yn siŵr ein bod ni'n gallu gwella cynhyrchiant bwyd lleol a gwneud yn siŵr ein bod ni'n amddiffyn tir, fel ei fod ar gael—yn enwedig tir o ansawdd da—ar gyfer cynhyrchu amaethyddol?
Thank you. I thank you and your group's support for the Agriculture (Wales) Bill. It is a landmark piece of legislation and I was very pleased that it was passed unanimously, and that's because of the work that we did collaboratively, I think, going forward. And I absolutely appreciate that there were some areas that you wouldn't agree with, and, obviously, amendments came forward, et cetera, but I'm very happy to continue to work with everybody in the Chamber, because this is just the first part, really, as the First Minister said last week in his legislative programme statement, on how we go forward with agricultural legislation.
You do make a very important point: the more food we can grow here in Wales and become more self-sufficient—. I don't think we'll ever be 100 per cent self-sufficient, certainly not in my lifetime, but I don't think that's a reason not to want to grow more food and produce more meat, et cetera, going forward. You will be aware that the focus of the Wales agriculture Bill, all the way through, right from when we first went out to consultation back in 2018, was to make sure that active farmers were rewarded, and that is the focus that we will have, going forward. Obviously, sustainable food production is going to be a very important part of the sustainable farming scheme. I'll be bringing forward an oral statement next Tuesday.
Diolch. Diolch i chi am eich cefnogaeth ac am gefnogaeth eich grŵp i'r Bil Amaethyddiaeth (Cymru). Mae'n ddarn nodedig o ddeddfwriaeth ac roeddwn yn falch iawn ei fod wedi'i basio'n unfrydol, a hynny oherwydd y gwaith a wnaethom ar y cyd, rwy'n credu, wrth symud ymlaen. Ac rwy'n llwyr werthfawrogi bod rhai meysydd na fyddech chi'n cytuno â nhw, ac, yn amlwg, cyflwynwyd gwelliannau, ac ati, ond rwy'n hapus iawn i barhau i weithio gyda phawb yn y Siambr, oherwydd dim ond y rhan gyntaf yw hon, mewn gwirionedd, fel y dywedodd y Prif Weinidog yr wythnos diwethaf yn ei ddatganiad ar y rhaglen ddeddfwriaethol, ar sut rydym yn bwrw ymlaen â deddfwriaeth amaethyddol.
Rydych chi'n gwneud pwynt pwysig iawn: po fwyaf o fwyd y gallwn ni dyfu yma yng Nghymru a dod yn fwy hunangynhaliol—. Nid wyf yn credu y byddwn ni byth 100 y cant yn hunangynhaliol, yn sicr nid yn fy oes i, ond nid wyf yn credu bod hynny'n rheswm dros beidio â bod eisiau tyfu mwy o fwyd a chynhyrchu mwy o gig, ac ati, wrth symud ymlaen. Byddwch yn ymwybodol mai canolbwynt Bil amaeth Cymru, yr holl ffordd drwodd, o'r adeg y gwnaethom ymgynghori gyntaf yn ôl yn 2018, oedd sicrhau bod ffermwyr gweithredol yn cael eu gwobrwyo, a dyna'r hyn y byddwn yn canolbwyntio arno wrth symud ymlaen. Yn amlwg, bydd cynhyrchu bwyd cynaliadwy yn rhan bwysig iawn o'r cynllun ffermio cynaliadwy. Byddaf yn cyflwyno datganiad llafar ddydd Mawrth nesaf.
The really important thing is that the Government policy has a target to hit, and, as I've said, 75 per cent of the food that we could produce used to be produced in this country. We are now under 60 per cent. Will the Government adopt a target so that—. I appreciate that's difficult for Government sometimes, because, obviously, it's a challenging benchmark to be held against, but, unless you have that reinstatement, back to where we were 30 years ago, and the policy levers used to do that, there is a real danger that, in 10 years' time, we're not 60 per cent, we're 50 or 40 per cent. So, could I press you to try and understand if the Government will adopt a target for self-sufficiency in the food that we can produce so that the industry, the policy makers and, importantly, you, as Minister, or whoever comes after you, have got a a target to aim for and we can achieve that 75 per cent goal that, historically, Welsh agriculture and UK agriculture have achieved?
Y peth pwysig iawn yw bod gan bolisi'r Llywodraeth darged i'w daro, ac, fel y dywedais, roedd 75 y cant o'r bwyd y gallem ei gynhyrchu yn arfer cael ei gynhyrchu yn y wlad hon. Mae bellach yn llai na 60 y cant. A wnaiff y Llywodraeth fabwysiadu targed fel bod—. Rwy'n sylweddoli bod hynny'n anodd i'r Llywodraeth weithiau, oherwydd, yn amlwg, mae'n feincnod heriol i'w fodloni, ond, oni bai bod gennych yr adferiad, yn ôl i'r man lle'r oeddem 30 mlynedd yn ôl, a'r ysgogiadau polisi a ddefnyddiwyd i wneud hynny, mae perygl gwirioneddol, ymhen 10 mlynedd, na fyddwn ar 60 y cant, byddwn ar 50 neu 40 y cant. Felly, a gaf i bwyso arnoch chi i geisio deall a fydd y Llywodraeth yn mabwysiadu targed ar gyfer hunangynhaliaeth o ran y bwyd y gallwn ei gynhyrchu fel bod gan y diwydiant, y gwneuthurwyr polisi ac, yn bwysig, chi, fel Gweinidog, neu bwy bynnag sy'n dod ar eich ôl, darged i anelu ato ac y gallwn gyflawni'r nod hwnnw o 75 y cant yr oedd, yn hanesyddol, amaethyddiaeth Cymru ac amaethyddiaeth y DU yn arfer ei gyflawni?
Well, I think many people will have heard me say that I'm a Minister that likes targets, and I like targets for the reason that you have got something to measure, but they have to be pragmatic and they've got to be realistic. And I remember, when I was energy Minister, coming forward with some targets on how much renewable energy we should have here in Wales, and it's quite hard to scientifically get there. So, I think, you need to look at where you want to be, how you need to get there, and then take it from there. So, I wouldn't rule it out, but I'm not going to decide on such a policy here in the Chamber today. But what I do think is that those policies work for the sector. The agricultural sector—and I don't need to tell you this—is going through a really challenging time. So, it's very important that the policies we do bring forward—. Because, obviously, we've been unravelling decades of European legislation, and it was the first opportunity we had to have a Wales-specific Bill, and I've said all along that Bill—when it becomes an Act— and that legislation has to work, and the scheme is the same, and, obviously, the Bill is the vehicle for the sustainable farming scheme. That scheme will have to work for every farmer in every part of Wales on every type of farm, and that very much includes tenant farmers, because I know there's been some concern around tenant farmers. So, it's about making sure that everything is pertinent for the sector.
Wel, rwy'n credu y bydd llawer o bobl wedi fy nghlywed yn dweud fy mod i'n Weinidog sy'n hoffi targedau, ac rwy'n hoffi targedau am y rheswm bod gennych chi rywbeth i'w fesur, ond mae'n rhaid iddyn nhw fod yn bragmatig ac mae'n rhaid iddyn nhw fod yn realistig. Ac rwy'n cofio, pan oeddwn i'n Weinidog ynni, yn cyflwyno rhai targedau ar faint o ynni adnewyddadwy y dylem ei gael yma yng Nghymru, ac mae'n eithaf anodd cyrraedd yno'n wyddonol. Felly, rwy'n credu, mae angen i chi edrych ar ble rydych chi eisiau bod, sut ydych chi'n cyrraedd yno, ac yna mynd ymlaen o'r fan honno. Felly, ni fyddwn yn ei ddiystyru, ond nid wyf am benderfynu ar bolisi o'r fath yma yn y Siambr heddiw. Ond yr hyn rwy'n ei gredu yw bod y polisïau hynny'n gweithio i'r sector. Mae'r sector amaethyddol—a does dim angen i mi ddweud hyn wrthych—yn mynd trwy gyfnod heriol iawn. Felly, mae'n bwysig iawn bod y polisïau rydyn ni'n eu cyflwyno—. Oherwydd, yn amlwg, rydym wedi bod yn datod degawdau o ddeddfwriaeth Ewropeaidd, a dyma'r cyfle cyntaf i ni gael Bil penodol i Gymru, ac rwyf wedi dweud trwy'r adeg y bydd yn rhaid i'r Bil hwnnw—pan ddaw'n Ddeddf—a'r ddeddfwriaeth honno weithio, ac mae'r cynllun yr un fath, ac, yn amlwg, y Bil yw'r cyfrwng ar gyfer y cynllun ffermio cynaliadwy. Bydd yn rhaid i'r cynllun hwnnw weithio i bob ffermwr ym mhob rhan o Gymru ar bob math o fferm, ac mae hynny'n cynnwys ffermwyr tenant, oherwydd gwn y bu rhywfaint o bryder ynghylch ffermwyr tenant. Felly, mae'n ymwneud â sicrhau bod popeth yn berthnasol i'r sector.
I hear what you say about targets, Minister, and I can appreciate Ministers are very careful in the targets that they set, for obvious reasons, but one target that you have set for the Government, in the sustainable farming scheme, is the 10 per cent of woodland cover. Now, we can argue whether 10 per cent is the right figure—should it be 15 per cent, should it be 5 per cent, should it even exist? But you have identified 10 per cent as woodland cover. I have yet to find someone who can understand why 10 per cent was the figure that was settled on. So, could you elaborate today on how the Government settled on that 10 per cent figure, and what is the logic of maintaining that 10 per cent figure, when you bring forward the more substantive statement on the sustainable farming scheme that, as I understand it, is coming next week? And, as farmers go forward to plan their business enterprises, they will have to consider this and the impact of that 10 per cent on their businesses.
Rwy'n clywed yr hyn rydych chi'n ei ddweud am dargedau, Gweinidog, a gallaf werthfawrogi bod Gweinidogion yn ofalus iawn o ran y targedau y maent yn eu gosod, am resymau amlwg, ond un targed rydych chi wedi'i osod i'r Llywodraeth, yn y cynllun ffermio cynaliadwy, yw'r 10 y cant o orchudd coetir. Nawr, gallwn ddadlau ai 10 y cant yw'r ffigur cywir—a ddylai fod yn 15 y cant, a ddylai fod yn 5 y cant, a ddylai fod hyd yn oed yn bodoli? Ond rydych wedi nodi 10 y cant fel gorchudd coetir. Nid wyf eto wedi dod o hyd i rywun sy'n gallu deall pam mai 10 y cant oedd y ffigur a gafodd ei bennu. Felly, a allwch chi ymhelaethu heddiw ar sut y penderfynodd y Llywodraeth ar y ffigur 10 y cant hwnnw, a beth yw'r rhesymeg o gynnal y ffigur 10 y cant hwnnw, pan fyddwch yn cyflwyno'r datganiad mwy sylweddol ar y cynllun ffermio cynaliadwy sydd, fel yr wyf yn ei ddeall, yn dod yr wythnos nesaf? Ac, wrth i ffermwyr symud ymlaen i gynllunio eu mentrau busnes, bydd yn rhaid iddynt ystyried hyn ac effaith y 10 y cant hwnnw ar eu busnesau.
So, the 10 per cent—I've challenged whether 10 per cent is enough, and I suppose you could say 10 per cent would be the minimum; if somebody wants to do 20 per cent or 30 per cent, obviously, that's up to them, and they will be rewarded for that within the sustainable farming scheme.
The 10 per cent came about out of consultations, but it also came from the UK Climate Change Committee. We know we need to plant more trees; we haven't planted enough trees over the last few years and, certainly, decade, and we need to plant more trees. Farmers are in the ideal position to help us do that. Some people will not be able to plant trees, so I've had many conversations with farmers on Anglesey, I've had conversations with farmers in Pembrokeshire, who feel they won't be able to. Now, we don't want them to plant the wrong tree in the wrong place—that's really important. So, if they can't plant 10 per cent trees, or if they haven't got 10 per cent to retain, then they won't be punished for that. We will have to find ways of working around that, to make sure if they want to be part of the scheme—and I want to be very clear: we want as many farmers as possible to be part of that scheme—that they're not ruled out because they can't do that. So, these are conversations that will continue.
I'm bringing forward an oral statement a week today. However, we have said there will be a final consultation this year, probably, I would say, late autumn of this year. We're going to have a huge focus on the sustainable farming scheme in our summer shows. For anybody who comes to the Welsh Government pavilion during the Royal Welsh Agricultural Society show, there absolutely will be the focus on it. So, we do want to continue to hear, but that was how we got to the 10 per cent.
Felly, y 10 y cant—rwyf wedi herio a yw 10 y cant yn ddigon, ac mae'n debyg y gallech chi ddweud mai 10 y cant fyddai'r isafswm; os yw rhywun eisiau gwneud 20 y cant neu 30 y cant, yn amlwg, nhw sydd i benderfynu, a byddant yn cael eu gwobrwyo am hynny o fewn y cynllun ffermio cynaliadwy.
Deilliodd y 10 y cant o ymgynghoriadau, ond daeth hefyd o Bwyllgor Newid Hinsawdd y DU. Gwyddom fod angen i ni blannu mwy o goed; dydyn ni ddim wedi plannu digon o goed dros y blynyddoedd diwethaf ac, yn sicr y degawd diwethaf, ac mae angen i ni blannu mwy o goed. Mae ffermwyr yn y sefyllfa ddelfrydol i'n helpu ni i wneud hynny. Fydd rhai pobl yn methu â phlannu coed, felly rwyf wedi cael llawer o sgyrsiau gyda ffermwyr ar Ynys Môn, rwyf wedi cael sgyrsiau gyda ffermwyr yn sir Benfro, sy'n teimlo na fyddan nhw'n gallu gwneud hyn. Nawr, dydyn ni ddim eisiau iddyn nhw blannu'r goeden anghywir yn y lle anghywir—mae hynny'n bwysig iawn. Felly, os na allant blannu 10 y cant o goed, neu os nad oes ganddynt 10 y cant i'w cadw, yna ni fyddant yn cael eu cosbi am hynny. Bydd yn rhaid i ni ddod o hyd i ffyrdd o weithio o gwmpas hynny, er mwyn gwneud yn siŵr os ydyn nhw eisiau bod yn rhan o'r cynllun—ac rydw i eisiau bod yn glir iawn: rydyn ni eisiau i gynifer o ffermwyr â phosib fod yn rhan o'r cynllun hwnnw—nad ydyn nhw'n cael eu diystyru oherwydd nad ydyn nhw'n gallu gwneud hynny. Felly, mae'r rhain yn sgyrsiau a fydd yn parhau.
Rwy'n cyflwyno datganiad llafar wythnos i heddiw. Fodd bynnag, rydym wedi dweud y bydd ymgynghoriad terfynol eleni, mae'n debyg, byddwn i'n dweud, ddiwedd yr hydref eleni. Bydd ffocws mawr ar y cynllun ffermio cynaliadwy yn ein sioeau haf. I unrhyw un sy'n dod i bafiliwn Llywodraeth Cymru yn ystod sioe Cymdeithas Amaethyddol Frenhinol Cymru, byddwn yn sicr yn canolbwyntio arno. Felly, rydym eisiau parhau i glywed, ond dyna sut y cyrhaeddom ni'r 10 y cant.
Arweinydd Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.
Leader of Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.
Diolch, Llywydd. I think it's becoming pretty clear, even in the few Wales-focused sessions we've had in the UK COVID inquiry, that Welsh Government wasn't prepared for the pandemic. Task and finish groups took on tasks but didn't finish them; the possibility of a non-flu pandemic was discounted too soon; the Chief Medical Officer for Wales's office was so under-resourced, it was drowning—couldn't even manage incoming e-mails. And, whilst the Trefnydd knows my thoughts on Brexit and, of course, it hampered the Government's work in many, many ways, how on earth does Brexit explain why important documents hadn't been updated since 2011?
Now, what we're seeing—and I fear it'll become apparent again when we hear the First Minister speak at the inquiry this afternoon—is that there are many, many questions to ask about why we were so unprepared. And, through the UK inquiry, we're only able to scratch the surface. Surely Welsh Government can see now what I and the COVID-bereaved campaigners have long called for, which is that we need that full Welsh COVID inquiry, if we're to have any chance of getting at the real truth and learning lessons.
Diolch, Llywydd. Rwy'n credu ei fod yn dod yn eithaf clir, hyd yn oed yn yr ychydig sesiynau sy'n canolbwyntio ar Gymru a gawsom yn ymchwiliad COVID y DU, nad oedd Llywodraeth Cymru yn barod ar gyfer y pandemig. Roedd grwpiau gorchwyl a gorffen yn ymgymryd â thasgau ond nid oedden nhw'n eu gorffen; diystyrwyd y posibilrwydd o bandemig nad oedd yn ffliw yn rhy fuan; roedd swyddfa Prif Swyddog Meddygol Cymru mor brin o adnoddau, roedd yn boddi—ni allai hyd yn oed ddelio â negeseuon e-bost a oedd yn dod i mewn. Ac, er bod y Trefnydd yn gwybod fy marn ynghylch Brexit ac, wrth gwrs, fe rwystrodd waith y Llywodraeth mewn llawer iawn o ffyrdd, sut ar y ddaear mae Brexit yn esbonio pam nad oedd dogfennau pwysig wedi'u diweddaru ers 2011?
Nawr, yr hyn rydyn ni'n ei weld—ac rwy'n ofni y bydd yn dod yn amlwg eto pan glywn ni'r Prif Weinidog yn siarad yn yr ymchwiliad y prynhawn yma—yw bod llawer iawn o gwestiynau i'w gofyn ynghylch pam nad oeddem ni'n barod o gwbl. A thrwy ymchwiliad y DU, dim ond crafu'r wyneb y gallwn ni ei wneud. Siawns na all Llywodraeth Cymru weld yn awr yr hyn yr wyf i a'r ymgyrchwyr mewn profedigaeth yn sgil COVID wedi galw amdano ers tro, sef bod angen ymchwiliad COVID llawn i Gymru arnom, os ydym am gael unrhyw siawns o gael y gwir a dysgu gwersi.
Well, currently, as we are having this discussion today, senior civil servants are in London giving evidence, the First Minister and the Minister for Economy, who, of course, was the Minister for Health and Social Services, are also oral witnesses this afternoon. I think it really would be ridiculous for me to answer questions on the COVID inquiry at the same time as the First Minister is giving evidence. We don't, and we will not be providing a commentary about evidence heard at the inquiry. The inquiry is absolutely the right place for these questions to be answered, not First Minister's questions.
Wel, ar hyn o bryd, wrth i ni gael y drafodaeth hon heddiw, mae uwch weision sifil yn Llundain yn rhoi tystiolaeth, mae'r Prif Weinidog a Gweinidog yr Economi, a oedd, wrth gwrs, yn Weinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, hefyd yn dystion llafar y prynhawn yma. Rwy'n credu y byddai'n wirioneddol chwerthinllyd i mi ateb cwestiynau ar yr ymchwiliad COVID ar yr un pryd ag y mae'r Prif Weinidog yn rhoi tystiolaeth. Dydyn ni ddim, ac ni fyddwn yn darparu sylwebaeth am dystiolaeth a glywir yn yr ymchwiliad. Yr ymchwiliad yw'r lle cywir i'r cwestiynau hyn gael eu hateb, nid cwestiynau'r Prif Weinidog.
I'm grateful for the response. The truth is, of course, that we're getting a glimpse through the sessions that we're hearing at the UK inquiry of the fact that things went wrong, but we need to understand what is the depth of that lack of preparedness; we just didn't have the resilience in terms of pandemic preparedness. But let me broaden out, on the seventy-fifth anniversary of the NHS, and talk about my fear that the health service as a whole is lacking the resilience that it needs.
Rwy'n ddiolchgar am yr ymateb. Y gwir amdani, wrth gwrs, yw ein bod ni'n cael cipolwg, drwy'r sesiynau rydyn ni'n eu clywed yn ymchwiliad y DU, ar y ffaith fod pethau wedi mynd o chwith, ond mae angen i ni ddeall beth yw dyfnder y diffyg parodrwydd hwnnw; nid oedd gennym y cydnerthedd o ran parodrwydd ar gyfer pandemig. Ond gadewch i mi ymhelaethu, ar ben-blwydd y GIG yn 75 oed, a siarad am fy ofn bod y gwasanaeth iechyd yn ei gyfanrwydd yn brin o'r cydnerthedd sydd ei angen arno.
Y bore yma mi fues i yn y gwasanaeth cenedlaethol, ynghyd â nifer o Aelodau eraill yma, i nodi saithdeg-pum mlwyddiant yr NHS, a dwi eisiau defnyddio y cyfle yma, fel gwnaed y bore yma, i ddiolch o galon i bawb sydd wedi cyfrannu at waith yr NHS dros y degawdau—yn staff clinigol, yn staff gofal, a'r miloedd ar filoedd sy'n gwneud cyfraniad y tu ôl i'r llenni.
This morning I was at the national service, along with a number of fellow Members, to mark the seventy-fifth anniversary of the NHS, and I want to use this opportunity, as was done this morning, to give heartfelt thanks to everyone who's contributed to the work of the NHS over decades—our clinical staff, care staff, and the thousands upon thousands who make a contribution behind the scenes.
We appreciate and we value every single person that makes, and that has made, the NHS what it is: an organisation to be treasured for the fact that it treats us all equally. But the staff that we praise and thank today are the ones who feel that lack of resilience the most. Dozens of health organisations are in the Senedd today calling for action to build into the workforce the resilience it needs. Does the Minister agree with me, as a former health Minister herself, that building resilience into the workforce is at the heart of building a resilient NHS, and that we're falling way short of giving the workforce the support that they need currently?
Rydym yn gwerthfawrogi pob un person sy'n gwneud, ac sydd wedi gwneud, y GIG yr hyn ydyw: sefydliad i'w drysori am y ffaith ei fod yn trin pob un ohonom yn gyfartal. Ond y staff yr ydym yn eu canmol ac yn diolch iddyn nhw heddiw yw'r rhai sy'n teimlo'r diffyg cydnerthedd hwnnw fwyaf. Mae dwsinau o sefydliadau iechyd yn y Senedd heddiw yn galw am weithredu i adeiladu'r cydnerthedd sydd ei angen i mewn i'r gweithlu. A yw'r Gweinidog yn cytuno â mi, fel cyn Weinidog iechyd ei hun, bod adeiladu cydnerthedd yn y gweithlu wrth wraidd adeiladu GIG cydnerth, a'n bod yn methu â rhoi'r cymorth sydd ei angen ar y gweithlu ar hyn o bryd?
I absolutely agree with the leader of Plaid Cymru in saying a heartfelt 'thank you' to all the people who've worked and continue to work for the NHS, and I'm sure it was a very thoughtful service this morning; I'm sorry I was unable to attend. But I do think NHS 75 is a massive opportunity to celebrate the seventy-fifth anniversary of a publicly funded NHS, available to all and free at the point of need, and that it continues to be so.
Obviously, these have been incredibly challenging times for our NHS, and we have done all we can to try and support our NHS staff. I wish our budget was sufficient to be able to give them the pay rise that we all believe that they deserve, but, sadly, that is not the case. Of course, the NHS doesn't stand still; it's always evolving, it's always responding to advances in medicines and new treatments, meaning people live a lot longer. We know that the pandemic has had a lasting effect, not just on us, but of course on the staff. What the staff went through during that pandemic, sometimes we can only imagine, and they were absolutely fantastic and the staff provided incredible care. Their resilience must have been challenged in a way, again, that we can only imagine.
We are doing all we can to support; the Minister for Health and Social Services has discussions all the time. We're looking at recruitment, we're looking at the new medical school in Bangor to try and encourage more doctors to come and train in north Wales and stay in north Wales, because we know, don't we, that where people train, they often stay. But that resilience is something that I know was deeply challenged, and we want to continue to work with our staff to make sure they understand how valued they are.
Rwy'n cytuno'n llwyr ag arweinydd Plaid Cymru wrth ddweud 'diolch' twymgalon i'r holl bobl sydd wedi gweithio ac sy'n parhau i weithio i'r GIG, ac rwy'n siŵr ei fod yn wasanaeth meddylgar iawn y bore yma; mae'n ddrwg gennyf i nad oeddwn i'n gallu bod yno. Ond rwy'n credu bod GIG 75 yn gyfle enfawr i ddathlu pen-blwydd y GIG yn 75, GIG a ariennir yn gyhoeddus, sydd ar gael i bawb ac sydd am ddim lle bynnag y bo'i angen, a'i fod yn parhau felly.
Yn amlwg, mae hwn wedi bod yn gyfnod hynod heriol i'n GIG, ac rydym wedi gwneud popeth o fewn ein gallu i geisio cefnogi staff y GIG. Fe fyddwn yn dymuno petai ein cyllideb yn ddigonol i allu rhoi'r codiad cyflog iddynt yr ydym i gyd yn credu eu bod yn ei haeddu, ond, yn anffodus, nid felly y mae hi. Wrth gwrs, nid yw'r GIG yn sefyll yn ei unfan; mae bob amser yn esblygu, mae bob amser yn ymateb i ddatblygiadau mewn meddyginiaethau a thriniaethau newydd, sy'n golygu bod pobl yn byw yn llawer hirach. Gwyddom fod y pandemig wedi cael effaith barhaol, nid yn unig arnom ni, ond ar y staff wrth gwrs. Weithiau ni allwn ond dychmygu'r hyn yr aeth y staff drwyddo yn ystod y pandemig hwnnw, ac roedden nhw'n hollol wych ac roedd y staff yn darparu gofal anhygoel. Mae'n rhaid bod eu cydnerthedd wedi ei herio mewn ffordd, unwaith eto, na allwn ond ei ddychmygu.
Rydym yn gwneud popeth o fewn ein gallu i gefnogi; mae'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol yn cynnal trafodaethau drwy'r amser. Rydyn ni'n edrych ar recriwtio, rydyn ni'n edrych ar yr ysgol feddygol newydd ym Mangor i geisio annog mwy o feddygon i ddod i hyfforddi yn y gogledd ac aros yn y gogledd, oherwydd rydyn ni'n gwybod, onid ydym ni, lle mae pobl yn hyfforddi, maen nhw'n aml yn aros. Ond mae'r cydnerthedd hwnnw'n rhywbeth y gwn iddo gael ei herio'n fawr, ac rydym eisiau parhau i weithio gyda'n staff i sicrhau eu bod yn deall pa mor werthfawr ydynt.
The Minister lists a number of initiatives, and, of course, we need new initiatives. We all want the NHS to flourish, of course, and recently I and colleagues published a number of proposals, looking at how to strengthen the workforce through addressing the issue of pay, addressing the issue of the millions of pounds being lost in profits to private agencies. We looked at the need for that revolution in attitudes towards preventative healthcare, the need for innovation on the alignment between health and social care. Now, we certainly haven't got all the answers here—we'd never claim to have them—but whilst the Minister refers to budgets, it's about new ideas and a willingness to change direction. Does the Minister agree with me that we need a fundamental change of direction when it comes to the NHS, when you look at the current state of services? And does she share my fear that without that preparedness to admit where things are wrong and to change direction, that we face a situation where this NHS that we treasure now risks not being here as we know it, 75 years from now?
Mae'r Gweinidog yn rhestru nifer o fentrau, ac, wrth gwrs, mae angen mentrau newydd arnom. Rydyn ni i gyd eisiau i'r GIG ffynnu, wrth gwrs, ac yn ddiweddar fe wnes i a chydweithwyr gyhoeddi nifer o gynigion, sy'n edrych ar sut i gryfhau'r gweithlu drwy fynd i'r afael â'r mater o gyflog, gan fynd i'r afael â'r broblem o golli'r miliynau o bunnau mewn elw i asiantaethau preifat. Gwnaethom edrych ar yr angen am y chwyldro hwnnw mewn agweddau tuag at ofal iechyd ataliol, yr angen am arloesi yn yr aliniad rhwng iechyd a gofal cymdeithasol. Nawr, yn sicr nid oes gennym yr atebion i gyd yma—ni fyddem ni byth yn honni hynny—ond tra bod y Gweinidog yn cyfeirio at gyllidebau, mae'n ymwneud â syniadau newydd a pharodrwydd i newid cyfeiriad. A yw'r Gweinidog yn cytuno â mi bod angen newid cyfeiriad sylfaenol arnom o ran y GIG, pan edrychwch chi ar gyflwr presennol gwasanaethau? Ac a yw hi'n rhannu fy ofn, heb y parodrwydd hwnnw i gyfaddef pan nad yw pethau'n iawn ac i newid cyfeiriad, ein bod ni'n wynebu sefyllfa lle mae'r GIG hwn rydyn ni'n ei drysori nawr mewn perygl o beidio â bod yma fel rydyn ni'n ei adnabod, 75 mlynedd o nawr?
Thank you. So, I've seen the five-point plan that Plaid Cymru have come forward with, and I have to say that I don't think we disagree with anything that you've put forward. But I'd like to see some detail behind that, and I'm sure the Minister for Health and Social Services would. Obviously, health isn't part of the co-operation agreement, but that doesn't mean we wouldn't be interested to hear your views and to see what we could do. I think, looking at the five-point plan, we are doing all of that already. Certainly, health and social care interaction, we do need to take a much more sustainable approach, I think, to ensure that we have that seamless move from healthcare to social care that you point out.
I think, a fundamental change of direction—. I think what we need to look at is what I call 'the real health service'; so, you look at education, you look at housing, and you look at jobs, as that all determines our health, doesn't it, if you think about it, from a very young age. I also think we need to do more as individuals. We know that smoking is really bad for us, we know obesity is really bad for us—we all need to do far more. So, I'm not sure about the fundamental change of direction, but I think there are steps—. We need to look at our own personal health, as well as looking at the health service, because, as you say, 75 years is a long time, and what was innovative 75 years ago probably wouldn’t be viewed as innovative now, and it’s really important that the health service keeps up with that innovation. We know we need to put more funding into public services, but I’m afraid that 13 years of Tory austerity have now, I think, caught up with us, as well as all the other challenges that we have faced and continue to face.
Diolch. Felly, rwyf wedi gweld y cynllun pum pwynt y mae Plaid Cymru wedi ei gyflwyno, ac mae'n rhaid i mi ddweud nad wyf yn credu ein bod yn anghytuno ag unrhyw beth rydych chi wedi'i gyflwyno. Ond hoffwn weld rhywfaint o fanylion y tu ôl i hynny, ac felly hefyd rwy'n siŵr y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol. Yn amlwg, nid yw iechyd yn rhan o'r cytundeb cydweithio, ond nid yw hynny'n golygu na fyddai gennym ddiddordeb mewn clywed eich barn ac i weld beth y gallem ei wneud. Rwy'n credu, o edrych ar y cynllun pum pwynt, ein bod yn gwneud hynny i gyd eisoes. Yn sicr, rhyngweithio mewn iechyd a gofal cymdeithasol, mae angen i ni gymryd ymagwedd llawer mwy cynaliadwy, rwy'n credu, er mwyn sicrhau ein bod yn cael y symudiad di-dor hwnnw o ofal iechyd i ofal cymdeithasol rydych chi'n tynnu sylw ato.
Rwy'n credu, newid cyfeiriad sylfaenol—. Rwy'n credu mai'r hyn sydd angen i ni edrych arno yw'r hyn rwy'n ei alw 'y gwasanaeth iechyd go iawn'; felly, rydych yn edrych ar addysg, rydych yn edrych ar dai, ac rydych yn edrych ar swyddi, gan fod y rheini i gyd yn dylanwadu ar ein hiechyd ni, onid ydyn nhw, os ydych yn meddwl am y peth, o oedran ifanc iawn. Rwy'n credu bod angen i ni wneud mwy hefyd fel unigolion. Rydyn ni'n gwybod bod ysmygu yn ddrwg iawn i ni, rydyn ni'n gwybod bod gordewdra yn ddrwg iawn i ni—mae angen i ni i gyd wneud llawer mwy. Felly, dydw i ddim yn siŵr am y newid cyfeiriad sylfaenol, ond rwy'n credu bod camau—. Mae angen i ni edrych ar ein hiechyd personol ein hunain, yn ogystal ag edrych ar y gwasanaeth iechyd, oherwydd, fel y dywedwch, mae 75 mlynedd yn amser hir, ac mae'n debyg na fyddai'r hyn a oedd yn arloesol 75 mlynedd yn ôl yn cael ei ystyried yn arloesol nawr, ac mae'n bwysig iawn bod y gwasanaeth iechyd yn cadw i fyny â'r arloesedd hwnnw. Rydym yn gwybod bod angen i ni roi mwy o gyllid i wasanaethau cyhoeddus, ond rwy'n ofni bod 13 mlynedd o gyni Torïaidd, rwy'n credu, wedi dal i fyny â ni, yn ogystal â'r holl heriau eraill yr ydym wedi'u hwynebu ac yn parhau i'w hwynebu.
3. Pa drafodaethau y mae'r Prif Weinidog wedi'u cael gyda chydweithwyr yn y Llywodraeth a phartneriaid eraill ynghylch gorddefnyddio meddyginiaeth bresgripsiwn? OQ59809
3. What discussions has the First Minister had with Government colleagues and other partners regarding the overuse of prescription medication? OQ59809
Ensuring that the best care possible is available for the people of Wales is a Welsh Government priority. The safe and effective use of medicines and their alternatives is a vital enabler for the best possible patient outcomes and achieving best value for NHS Wales.
Mae sicrhau bod y gofal gorau posibl ar gael i bobl Cymru yn flaenoriaeth i Lywodraeth Cymru. Mae'r defnydd diogel ac effeithiol o feddyginiaethau a'u dewisiadau amgen yn alluogwr hanfodol ar gyfer y canlyniadau gorau posibl i gleifion a sicrhau'r gwerth gorau i GIG Cymru.
Diolch yn fawr, Trefnydd. At the end of June a BBC Panorama programme investigated antidepressants. The programme highlighted the relative lack of evidence regarding efficiency of antidepressants, and that people are not properly warned about side effects and withdrawal problems. Concerns were also raised that referrals to talking therapies have fallen significantly since COVID. I couldn’t find the Welsh figures, but in the UK around one in seven take antidepressants. It wouldn’t surprise me if the figure perhaps is higher here in Wales. Whilst many people benefit from taking antidepressants, what alternative can we offer in Wales to assist people who want to stop taking prescribed medication and look at alternatives? Diolch yn fawr.
Diolch yn fawr, Trefnydd. Ddiwedd mis Mehefin fe wnaeth rhaglen Panorama y BBC ymchwilio i wrthiselyddion. Amlygodd y rhaglen y diffyg tystiolaeth cymharol ynghylch effeithlonrwydd gwrth-iselyddion, ac nad yw pobl yn cael eu rhybuddio'n iawn am sgil-effeithiau a phroblemau diddyfnu. Mynegwyd pryderon hefyd fod atgyfeiriadau i therapïau siarad wedi gostwng yn sylweddol ers COVID. Doeddwn i ddim yn gallu dod o hyd i ffigurau Cymru, ond yn y DU mae tua un o bob saith yn cymryd gwrth-iselyddion. Ni fyddai'n fy synnu os yw'r ffigur efallai yn uwch yma yng Nghymru. Er bod llawer o bobl yn cael budd o gymryd gwrth-iselyddion, pa ddewis arall y gallwn ei gynnig yng Nghymru i gynorthwyo pobl sydd eisiau rhoi'r gorau i gymryd meddyginiaeth ar bresgripsiwn ac edrych ar ddewisiadau eraill? Diolch yn fawr.
Thank you. I am not aware of the programme that you referred to, but I certainly have seen the figure that you mentioned of one in seven in the UK taking antidepressants. One has to assume that GPs have looked into alternative therapies, for instance, when a patient comes before them before they prescribe an antidepressant, but we have to take that as a clinical decision by the GP. I think what is really important is that GPs' performance is measured, and we’ve got key areas such as national prescribing indicators. They’re evidence based and enable health boards or primary care clusters or GP practices, for instance, to compare their current prescribing practice with that of their peers, so that they can take action to improve prescribing.
Diolch. Nid wyf yn ymwybodol o'r rhaglen y gwnaethoch gyfeirio ati, ond yn sicr rwyf wedi gweld y ffigur y sonioch amdano sef bod un o bob saith yn y DU yn cymryd gwrth-iselyddion. Mae'n rhaid tybio bod meddygon teulu wedi edrych ar therapïau amgen, er enghraifft, pan ddaw claf atynt cyn iddynt ragnodi gwrth-iselyddion, ond mae'n rhaid i ni gymryd hynny fel penderfyniad clinigol gan y meddyg teulu. Rwy'n credu mai'r hyn sy'n wirioneddol bwysig yw bod perfformiad meddygon teulu yn cael ei fesur, ac mae gennym feysydd allweddol fel dangosyddion rhagnodi cenedlaethol. Maen nhw'n seiliedig ar dystiolaeth ac yn galluogi byrddau iechyd neu glystyrau gofal sylfaenol neu bractisau meddygon teulu, er enghraifft, i gymharu eu harferion rhagnodi presennol ag arferion eu cyfoedion, fel y gallant gymryd camau i wella rhagnodi.
I'm not used to such short answers in this session. [Laughter.] You caught me there slightly, Minister. Thank you. Russell George.
Nid wyf wedi arfer ag atebion mor fyr yn y sesiwn hon. [Chwerthin.] Fe wnaethoch chi fy nal i ychydig yn y fan yna, Gweinidog. Diolch. Russell George.
I thought I'd give you a hint, Presiding Officer. Thank you. [Laughter.] Thank you for your answer, Minister. I suspect that there are many prescribed medications that go unused, often going out of date, sat in cupboards, and often they're thrown away, sometimes even used inappropriately if they have gone out of date. I wonder, Minister, what work has the Government done to understand the level of prescribed medications that are not used, and what could be done to reduce waste of unused medication.
Roeddwn i'n meddwl y byddwn i'n rhoi awgrym bach i chi, Llywydd. Diolch. [Chwerthin.] Diolch am eich ateb, Gweinidog. Rwy'n amau bod yna lawer o feddyginiaethau ar bresgripsiwn nad ydynt yn cael eu defnyddio, yn aml yn mynd yn hen, mewn cypyrddau, ac yn aml maen nhw'n cael eu taflu, weithiau hyd yn oed yn cael eu defnyddio'n amhriodol os ydyn nhw wedi mynd heibio'u dyddiad defnyddio olaf. Tybed, Gweinidog, pa waith y mae'r Llywodraeth wedi'i wneud i ddeall lefel y meddyginiaethau ar bresgripsiwn nad ydynt yn cael eu defnyddio, a'r hyn y gellid ei wneud i leihau gwastraff meddyginiaeth nas defnyddiwyd.
Thank you. I think you raise a very important point about reducing medicine waste and minimising medicine waste is a very important element of both the decarbonisation agenda and, of course, a prudent healthcare approach in Wales. It’s the Welsh Government’s goal to secure a much more efficient and effective NHS. We have undertaken a number of initiatives over the last few years to reduce medicine waste, such as the introduction of targeted medicine use reviews within a GP practice, and of course a discharge medicines review service within our community pharmacies. I’ve seen some of those in practice myself within my own constituency.
We do expect health boards and health professionals to prioritise activity to reduce waste through responsible prescribing, dispensing and ensuring patients understand their medicines and how to use them appropriately. Welsh Government have awarded funding to the Bevan Commission to support their 'Let's Not Waste' programme. That’s designed to provide a focused and concerted effort to achieve a demonstrable reduction in waste in health and care, and in addition we are working with the Welsh Medicines Resource Centre on a medicines optimisation catalyst programme that will incorporate behavioural insights to support prescribers and patients in building a better relationship with medicines, promoting de-prescribing and addressing poor adherence.
Diolch. Rwy'n credu eich bod yn codi pwynt pwysig iawn ynghylch lleihau gwastraff meddyginiaeth ac mae lleihau gwastraff meddyginiaeth yn elfen bwysig iawn o'r agenda datgarboneiddio ac, wrth gwrs, ymagwedd gofal iechyd darbodus yng Nghymru. Nod Llywodraeth Cymru yw sicrhau GIG llawer mwy effeithlon ac effeithiol. Rydym wedi ymgymryd â nifer o fentrau dros yr ychydig flynyddoedd diwethaf i leihau gwastraff meddyginiaeth, fel cyflwyno adolygiadau o ddefnydd o feddyginiaethau wedi'u targedu mewn practis meddyg teulu, ac wrth gwrs gwasanaeth adolygu meddyginiaethau wrth ryddhau yn ein fferyllfeydd cymunedol. Rwyf wedi gweld rhai o'r rheini yn ymarferol fy hun yn fy etholaeth fy hun.
Rydym yn disgwyl i fyrddau iechyd a gweithwyr iechyd proffesiynol flaenoriaethu gweithgaredd i leihau gwastraff drwy ragnodi cyfrifol, rhoi cyffuriau ar bresgripsiwn a sicrhau bod cleifion yn deall eu meddyginiaethau a sut i'w defnyddio'n briodol. Mae Llywodraeth Cymru wedi dyfarnu cyllid i Gomisiwn Bevan i gefnogi eu rhaglen 'Lleihau Gwastraff Gyda'n Gilydd'. Mae honno wedi'i chynllunio i ddarparu ymdrech unedig â ffocws i sicrhau gostyngiad amlwg mewn gwastraff mewn iechyd a gofal, ac yn ogystal, rydym yn gweithio gyda Chanolfan Adnoddau Meddyginiaethau Cymru ar raglen gatalydd optimeiddio meddyginiaethau a fydd yn ymgorffori mewnwelediadau ymddygiadol i gefnogi'r sawl sy'n rhagnodi a chleifion i feithrin perthynas well â meddyginiaethau, gan hyrwyddo dadragnodi a mynd i'r afael ag ymlyniad gwael.
I want to raise the potential danger of polypharmacy. I, like others in this room, will know people who take eight or 10 different tablets a day, or have been prescribed eight or 10 different tablets a day and decide which ones to take. While the safety of each has been tested, how they work in combination has not. Does the Minister agree that we need to use artificial intelligence to ensure that the combination of active ingredients in medication is not harmful?
Rwyf eisiau codi peryglon posibl amlgyffuriaeth. Byddaf i, fel eraill yn yr ystafell hon, yn adnabod pobl sy'n cymryd wyth neu ddeg o dabledi gwahanol y dydd, neu sydd wedi cael presgripsiwn am wyth neu ddeg o dabledi gwahanol y dydd ac yn penderfynu pa rai i'w cymryd. Er bod diogelwch pob un wedi'i brofi, nid yw'r ffordd y maent yn gweithio gyda'i gilydd wedi'i brofi. A yw'r Gweinidog yn cytuno bod angen i ni ddefnyddio deallusrwydd artiffisial i sicrhau nad yw'r cyfuniad o gynhwysion actif mewn meddyginiaeth yn niweidiol?
Thank you. Another important area in polypharmacy, and medicines have an enormous positive impact on the lives of so many people. For many people, it is necessary for them to take a number of medicines, as you referred to, to manage and treat their medical conditions. But polypharmacy is a complex and growing issue, which in some cases can be problematic. It's a term that is used to describe a situation where people are taking a number of medicines, and they could therefore be at greater risk of potential harm from side effects or, indeed, interactions between their medicines.
Of course, we know that more people than ever are taking more medicines than ever, and this is a trend that is likely to continue, if we look at the results of advancements in diagnostics and treatments of diseases, resulting in people living longer with multiple conditions. But addressing problematic polypharmacy will have benefits for individuals, health professionals and the healthcare system, and we've invested in a number of initiatives that do reduce polypharmacy—for example, through quality improvement schemes and national prescribing indicators, focusing on reducing less-safe prescribing by GPs.
Diolch. Maes pwysig arall mewn amlgyffuriaeth, ac mae meddyginiaethau yn cael effaith gadarnhaol enfawr ar fywydau cymaint o bobl. I lawer o bobl, mae angen iddynt gymryd nifer o feddyginiaethau, fel y sonioch chi, i reoli a thrin eu cyflyrau meddygol. Ond mae amlgyffuriaeth yn fater cymhleth sy'n cynyddu, a all mewn rhai achosion fod yn broblemus. Mae'n derm a ddefnyddir i ddisgrifio sefyllfa lle mae pobl yn cymryd nifer o feddyginiaethau, ac felly gallent fod mewn mwy o berygl o niwed posibl o sgil-effeithiau neu, yn wir, o'r rhyngweithio rhwng eu meddyginiaethau.
Wrth gwrs, gwyddom fod mwy o bobl nag erioed yn cymryd mwy o feddyginiaethau nag erioed, ac mae hyn yn duedd sy'n debygol o barhau, os edrychwn ar ganlyniadau datblygiadau mewn diagnosteg a thriniaethau clefydau, sy'n golygu bod pobl yn byw'n hirach gyda chyflyrau lluosog. Ond bydd mynd i'r afael ag amlgyffuriaeth broblemus yn arwain at fanteision i unigolion, gweithwyr iechyd proffesiynol a'r system gofal iechyd, ac rydym wedi buddsoddi mewn nifer o fentrau sy'n lleihau amlgyffuriaeth—er enghraifft, trwy gynlluniau gwella ansawdd a dangosyddion rhagnodi cenedlaethol, gan ganolbwyntio ar leihau rhagnodi llai diogel gan feddygon teulu.
4. Sut mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi arloesedd ym maes gweithgynhyrchu yng Nghymru? OQ59785
4. How is the Welsh Government supporting innovation in Welsh manufacturing? OQ59785
We support innovation in Welsh manufacturing through specialist advisory support, grant funding and collaborative opportunities through assets such as the Advanced Manufacturing Research Centre. We recently announced £30 million to support innovation in Welsh organisations, which include manufacturing businesses, to develop new products and processes.
Rydym yn cefnogi arloesedd ym maes gweithgynhyrchu yng Nghymru drwy gymorth cynghori arbenigol, cyllid grant a chyfleoedd cydweithredol trwy asedau fel y Ganolfan Ymchwil Gweithgynhyrchu Uwch. Yn ddiweddar, gwnaethom gyhoeddi £30 miliwn i gefnogi arloesedd mewn sefydliadau yng Nghymru, sy'n cynnwys busnesau gweithgynhyrchu, i ddatblygu cynhyrchion a phrosesau newydd.
I'm very grateful to the Trefnydd for that answer. A few weeks ago now I had the opportunity to visit Electroimpact in my constituency, and, as a trained engineer, I was very excited about the technology that was being developed on site in Deeside. What was also clear, Minister, was just how important apprenticeships are to Electroimpact's successes and, no doubt, its future successes. I wonder if the Minister will join me, in her capacity as Minister for North Wales, to visit the site, perhaps alongside the Minister for Economy, to further discuss what the Welsh Government can do to support Welsh manufacturing and businesses innovating in that space, like Electroimpact in my constituency.
Rwy'n ddiolchgar iawn i'r Trefnydd am yr ateb yna. Ychydig wythnosau yn ôl cefais gyfle i ymweld ag Electroimpact yn fy etholaeth i, ac fel peiriannydd hyfforddedig, roeddwn yn teimlo'n gyffrous iawn ynghylch y dechnoleg a oedd yn cael ei datblygu ar y safle yng Nglannau Dyfrdwy. Yr hyn a oedd hefyd yn glir, Gweinidog, oedd pa mor bwysig yw prentisiaethau i lwyddiannau Electroimpact ac, heb os, ei lwyddiannau yn y dyfodol. Tybed a fydd y Gweinidog yn ymuno â mi, yn rhinwedd ei swydd fel Gweinidog Gogledd Cymru, i ymweld â'r safle, efallai ochr yn ochr â Gweinidog yr Economi, i drafod ymhellach yr hyn y gall Llywodraeth Cymru ei wneud i gefnogi gweithgynhyrchu a busnesau yng Nghymru sy'n arloesi yn y maes hwnnw, fel Electroimpact yn fy etholaeth i.
Thank you very much, and I'd be very happy to do that. Perhaps we can do it over the summer recess. I'm very aware of the important role that the company does play in the Airbus supply chain. We both have many companies in our constituencies that play a part there, and, really, they do cutting-edge work with automation and with robotics. The economy Minister and myself are only too aware of the extraordinary innovation throughout the sector. The Minister for Economy visited the Paris air show previously, and we're very happy—. He would probably be very happy to come along as well and see the Advanced Technology Research Centre plans also for your constituency.
Diolch yn fawr iawn, a byddwn yn hapus iawn i wneud hynny. Efallai y gallwn wneud hynny dros wyliau'r haf. Rwy'n ymwybodol iawn o'r rhan bwysig y mae'r cwmni'n ei chwarae yng nghadwyn gyflenwi Airbus. Mae gan y ddau ohonom lawer o gwmnïau yn ein hetholaethau sy'n chwarae rhan yno, ac, yn wir, maent yn gwneud gwaith arloesol gydag awtomeiddio a gyda roboteg. Mae Gweinidog yr Economi a minnau yn ymwybodol iawn o'r arloesedd rhyfeddol ledled y sector. Ymwelodd Gweinidog yr Economi â sioe awyr Paris yn ddiweddar ac rydym yn hapus iawn—. Mae'n debyg y byddai'n hapus iawn i ddod draw hefyd a gweld cynlluniau'r Ganolfan Ymchwil Technoleg Uwch hefyd ar gyfer eich etholaeth.
Minister, the leader of the opposition asked you some questions earlier regarding the Welsh Government's food policy. Now, I listened very carefully to your answers, and I appreciate that the Welsh Government's manufacturing strategy tells us that food is a priority economic sector in Wales. But approximately half of public sector spend on food takes place outside of Wales. In fact, the strategy says that major wholesalers to the public sector are supplying less than 10 per cent of produce sourced from within Wales. In light of the fact that the Welsh Government voted against the Member for Monmouth's food Bill, can you tell us what the Welsh Government is doing to localise public sector spend on food, as highlighted in the Welsh Government's manufacturing strategy? And what is the Welsh Government also doing to support innovation in the food sector?
Gweinidog, gofynnodd arweinydd yr wrthblaid rai cwestiynau i chi yn gynharach ynglŷn â pholisi bwyd Llywodraeth Cymru. Nawr, fe wnes i wrando'n ofalus iawn ar eich atebion, ac rwy'n gwerthfawrogi bod strategaeth weithgynhyrchu Llywodraeth Cymru yn dweud wrthym fod bwyd yn sector economaidd â blaenoriaeth yng Nghymru. Ond mae tua hanner gwariant y sector cyhoeddus ar fwyd yn digwydd y tu allan i Gymru. Mewn gwirionedd, mae'r strategaeth yn dweud bod cyfanwerthwyr mawr i'r sector cyhoeddus yn cyflenwi llai na 10 y cant o'r cynnyrch sy'n dod o Gymru. Yng ngoleuni'r ffaith bod Llywodraeth Cymru wedi pleidleisio yn erbyn Bil bwyd yr Aelod dros Fynwy, a allwch chi ddweud wrthym beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i leoleiddio gwariant y sector cyhoeddus ar fwyd, fel yr amlygwyd yn strategaeth weithgynhyrchu Llywodraeth Cymru? A beth mae Llywodraeth Cymru hefyd yn ei wneud i gefnogi arloesedd yn y sector bwyd?
Thank you. Well, the reason we voted against Peter Fox's food Bill was because we believed that the majority of things that were being brought forward that we agreed with were already being done and didn't need legislation. There were some things that I think we can take forward in the community food strategy, which you know is a programme for government commitment that we are working on with Plaid Cymru as part of the co-operation agreement. So, I think that's one area, in answer to your question—that we can bring it down to a local level with the community food strategy.
With regard to innovation, you will be aware of the Advanced Manufacturing Research Centre, which is attached to Airbus in Jack Sergeant's constituency. As we speak, I think that there is a further seminar being held there today around innovation in the food and drink sector in Wales.
Diolch. Wel, y rheswm y gwnaethon ni bleidleisio yn erbyn Bil bwyd Peter Fox oedd oherwydd ein bod ni'n credu bod y mwyafrif o'r pethau roeddem ni'n cytuno â nhw eisoes yn cael eu gwneud ac nad oedd angen deddfwriaeth. Roedd rhai pethau y credaf y gallwn eu datblygu yn y strategaeth bwyd cymunedol, a gwyddoch fod honno'n ymrwymiad yn y rhaglen lywodraethu yr ydym yn gweithio arni gyda Phlaid Cymru fel rhan o'r cytundeb cydweithio. Felly, rwy'n credu bod hwnnw'n un maes, i ateb eich cwestiwn—gallwn ddod ag ef i lawr i lefel leol gyda'r strategaeth bwyd cymunedol.
O ran arloesi, byddwch yn ymwybodol o'r Ganolfan Ymchwil Gweithgynhyrchu Uwch, sydd ynghlwm wrth Airbus yn etholaeth Jack Sergeant. Wrth i ni siarad, rwy'n credu bod seminar arall yn cael ei chynnal yno heddiw ynghylch arloesi yn y sector bwyd a diod yng Nghymru.
Cwestiwn 5 [OQ59801] wedi'i dynnu yn ôl. Cwestiwn 6, Buffy Williams.
Question 5 [OQ59801] has been withdrawn. Question 6, Buffy Williams.
6. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am ymateb Llywodraeth Cymru o ran lliniaru llifogydd ym Mhentre yn dilyn storm Dennis? OQ59812
6. Will the First Minister make a statement on the Welsh Government's flood alleviation response in Pentre following storm Dennis? OQ59812
Since storm Dennis, the Welsh Government has made £14.6 million capital and revenue funding available to Rhondda Cynon Taf County Borough Council to alleviate the risk of flooding, including in Pentre. The Welsh Government, Natural Resources Wales and RCT council continue to work closely to reduce flood risk and make improvements where needed.
Ers storm Dennis, mae Llywodraeth Cymru wedi sicrhau bod £14.6 miliwn o gyllid cyfalaf a refeniw ar gael i Gyngor Bwrdeistref Sirol Rhondda Cynon Taf i leddfu'r perygl o lifogydd, gan gynnwys ym Mhentre. Mae Llywodraeth Cymru, Cyfoeth Naturiol Cymru a Chyngor Rhondda Cynon Taf yn parhau i weithio'n agos i leihau'r perygl o lifogydd a gwneud gwelliannau lle bo angen.
Thank you. At the time of storm Dennis, it was clear, from the devastation caused to residents' homes, businesses and our coal tips, that we needed Welsh Government's support. The millions spent on upgrading culverts and drainage systems to date can't guarantee we won't see flooding in the future, but the sheer scale of works definitely provides peace of mind for local residents. So does seeing the activity on our mountainsides to put right our high-risk coal tips. There's more flood alleviation investment on the way, Rhondda wide, and I'd like to thank both RCT council and NRW for their combined drop-in session held in Canolfan Pentre last week. I know that the First Minister can't be with us today, but he recently visited Tylorstown coal tip, which is in one of its last stages. I'd like to ask the Trefnydd today if she could please provide an update following the FM's visit. Thank you.
Diolch. Adeg storm Dennis, roedd hi'n amlwg, o'r dinistr a achoswyd i gartrefi, busnesau a'n tomenni glo, fod angen cefnogaeth Llywodraeth Cymru arnom. Ni all y miliynau sy'n cael eu gwario ar uwchraddio ceuffosydd a systemau draenio hyd yn hyn warantu na fyddwn yn gweld llifogydd yn y dyfodol, ond mae maint y gwaith yn bendant yn rhoi tawelwch meddwl i drigolion lleol. Felly hefyd mae gweld y gweithgaredd ar ochrau ein mynyddoedd i wneud ein tomenni glo risg uchel yn ddiogel. Mae mwy o fuddsoddiad lliniaru llifogydd ar y ffordd, ledled y Rhondda, a hoffwn ddiolch i Gyngor Rhondda Cynon Taf a Chyfoeth Naturiol Cymru am eu sesiwn galw heibio ar y cyd a gynhaliwyd yng Nghanolfan Pentre yr wythnos diwethaf. Rwy'n gwybod na all y Prif Weinidog fod gyda ni heddiw, ond yn ddiweddar ymwelodd â thomen lo Tylorstown, sydd yn un o'i gamau olaf. Hoffwn ofyn i'r Trefnydd heddiw a allai hi roi'r wybodaeth ddiweddaraf yn dilyn ymweliad y Prif Weinidog. Diolch.
Thank you very much, and I know, Buffy Williams, even before you were elected as an MS, you have been a long-standing campaigner for flood risk alleviation in your constituency. As you said, on 22 June, the First Minister saw firsthand the scale of the works ongoing at Tylorstown, which have been funded by the Welsh Government, and I commend the work of RCT in responding to the challenge posed by the landslide. I don't think we should underestimate the significance of the work that's been carried out there. Nearly 400,000 tonnes of debris will have been moved from the tip, 320,000 from the current phase, and then 60,000 tonnes removed from the river. I think you're right; RCT council have really stepped up to the plate and have done some fantastic work. I know the Minister for Climate Change works very closely with them.
Diolch yn fawr iawn, ac rwy'n gwybod, Buffy Williams, hyd yn oed cyn i chi gael eich ethol fel AS, rydych wedi bod yn ymgyrchydd hirsefydlog dros liniaru'r perygl o lifogydd yn eich etholaeth. Fel y dywedoch, ar 22 Mehefin, gwelodd y Prif Weinidog yn uniongyrchol raddfa'r gwaith sy'n mynd rhagddo yn Tylorstown, a ariannwyd gan Lywodraeth Cymru, ac rwy'n canmol gwaith Rhondda Cynon Taf wrth ymateb i'r her yn sgil y tirlithriad. Nid wyf yn credu y dylem danbrisio arwyddocâd y gwaith a wnaed yno. Bydd bron i 400,000 o dunelli o falurion wedi'u symud o'r domen, 320,000 o'r cyfnod presennol, ac yna 60,000 o dunelli wedi'u tynnu o'r afon. Rwy'n credu eich bod chi'n iawn; mae Cyngor Rhondda Cynon Taf wedi camu i'r adwy ac wedi gwneud gwaith gwych. Rwy'n gwybod bod y Gweinidog Newid Hinsawdd yn gweithio'n agos iawn gyda nhw.
I'd like to thank Buffy for raising this important issue. Hindsight is, of course, a wonderful thing, and I'm sure that this area will now be more closely monitored by NRW, but this will bring little comfort to those in Pentre who were impacted by storm Dennis. I note the number of actions RCT council has taken to address flood risk management in Pentre and the surrounding areas following storm Dennis, in particular the upgrading of their culverted ordinary watercourse infrastructure, and that there's currently a consultation open, as Buffy alluded to, about the preferred options for Pentre flood alleviation scheme. However, I'm mindful that completion of this project is still several years away, and, sadly, residents living in the village may well be faced with increased household insurance premiums or have had their flood risk insurance removed from their cover as a result of the previous flooding. With this in mind, Trefnydd, what assessment has the Welsh Government made of the current risk of repeated flooding in Pentre similar to that seen after storm Dennis and what funds will be made available to residents if their property is flooded and they do not have the necessary flood risk insurance as part of their home insurance policy? Thank you.
Hoffwn ddiolch i Buffy am godi'r mater pwysig hwn. Mae edrych yn ôl, wrth gwrs, yn beth gwych, ac rwy'n siŵr y bydd Cyfoeth Naturiol Cymru yn monitro'r ardal hon yn fanwl nawr, ond ni fydd hyn yn dod â llawer o gysur i'r rhai ym Mhentre yr effeithiwyd arnynt gan storm Dennis. Rwy'n nodi nifer y camau y mae Cyngor Rhondda Cynon Taf wedi'u cymryd i fynd i'r afael â rheoli'r perygl o lifogydd ym Mhentre a'r ardaloedd cyfagos yn dilyn storm Dennis, yn enwedig uwchraddio eu seilwaith cyrsiau dŵr cyffredin â chwlferi, a bod ymgynghoriad ar agor ar hyn o bryd, fel y cyfeiriodd Buffy ato, ar yr opsiynau a ffefrir ar gyfer cynllun lliniaru llifogydd Pentre. Fodd bynnag, rwy'n ymwybodol bod cwblhau'r prosiect hwn yn dal i fod sawl blwyddyn i ffwrdd, ac, yn anffodus, mae'n bosibl iawn y bydd trigolion sy'n byw yn y pentref yn wynebu premiymau yswiriant cartref uwch neu efallai fod eu hyswiriant perygl llifogydd wedi cael ei ddileu o'u polisi yswiriant o ganlyniad i'r llifogydd blaenorol. Gyda hyn mewn golwg, Trefnydd, pa asesiad y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o'r risg bresennol o lifogydd mynych ym Mhentre tebyg i'r hyn a welwyd ar ôl storm Dennis a pha arian fydd ar gael i drigolion os yw eu heiddo dan ddŵr ac nad oes ganddynt yr yswiriant perygl llifogydd angenrheidiol fel rhan o'u polisi yswiriant cartref? Diolch.
I think it's really important to remember that the storms we saw in February 2020 were the worst we'd seen in Wales in 40 years. I was in my previous portfolio then. I visited the areas and saw the devastation. Over 3,000 properties were flooded, and, for those people, some of them, as you say, had been flooded more than once. It was incredibly devastating. The Welsh Government, NRW and local authorities worked very well together then and continue to work together so that we learnt lessons from what happened and we continue to reduce risk to our communities and make improvements where we need to.
House insurance is a very important point. If you've been flooded once, the chances are your premiums will go up a lot and you may not even be able to get insurance. Obviously, that's a matter that's not devolved, it's a reserved matter for the UK Government, and I know, as a Government, we've had a lot of conversations with the UK Government in relation to this. This year, we'll invest a record £75 million across Wales in our flood and coastal risk management. That's the highest spend in a single financial year to date, and that includes approximately £4.8 million for RCT for 28 schemes that, once complete, will protect almost 2,256 properties. I know Pentre is a priority for Rhondda Cynon Taf County Borough Council, and, again, since 2017, Welsh Government have provided the local authority with £177,000 so that they can develop an outline business case for a scheme to protect around 400 properties in the community.
Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn cofio mai'r stormydd a welsom ym mis Chwefror 2020 oedd y gwaethaf yr oeddem wedi'u gweld yng Nghymru mewn 40 mlynedd. Roeddwn i yn fy mhortffolio blaenorol bryd hynny. Fe wnes i ymweld â'r ardaloedd a gweld y dinistr. Cafodd dros 3,000 o eiddo ei effeithio gan lifogydd, ac, i'r bobl hynny, roedd rhai ohonynt, fel y dywedwch, wedi dioddef llifogydd fwy nag unwaith. Roedd yn anhygoel o ddinistriol. Gweithiodd Llywodraeth Cymru, Cyfoeth Naturiol Cymru ac awdurdodau lleol yn dda iawn gyda'i gilydd bryd hynny ac maen nhw'n parhau i weithio gyda'i gilydd fel ein bod yn dysgu gwersi o'r hyn a ddigwyddodd ac rydym yn parhau i leihau'r risg i'n cymunedau a gwneud gwelliannau lle mae angen i ni wneud hynny.
Mae yswiriant tŷ yn bwynt pwysig iawn. Os ydych chi wedi dioddef llifogydd unwaith, mae'n debygol y bydd eich premiymau yn codi llawer ac efallai na fyddwch hyd yn oed yn gallu cael yswiriant. Yn amlwg, mae hwnnw'n fater nad yw wedi'i ddatganoli, mae'n fater a gedwir yn ôl i Lywodraeth y DU, ac rwy'n gwybod, fel Llywodraeth, ein bod ni wedi cael llawer o sgyrsiau â Llywodraeth y DU mewn cysylltiad â hyn. Eleni, byddwn yn buddsoddi £75 miliwn ar draws Cymru yn ein cynlluniau rheoli perygl llifogydd ac arfordiroedd. Dyna'r gwariant uchaf mewn un flwyddyn ariannol hyd yma, ac mae hynny'n cynnwys tua £4.8 miliwn ar gyfer Rhondda Cynon Taf ar gyfer 28 o gynlluniau a fydd, ar ôl eu cwblhau, yn diogelu bron i 2,256 eiddo. Rwy'n gwybod bod Pentre yn flaenoriaeth i Gyngor Bwrdeistref Sirol Rhondda Cynon Taf, ac unwaith eto, ers 2017, mae Llywodraeth Cymru wedi rhoi £177,000 i'r awdurdod lleol fel y gallant ddatblygu achos busnes amlinellol ar gyfer cynllun i ddiogelu tua 400 eiddo yn y gymuned.
7. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am ddyfodol gwasanaethau iechyd ym Mlaenau Gwent? OQ59781
7. Will the First Minister make a statement on the future of health services in Blaenau Gwent? OQ59781
As we celebrate the seventy-fifth anniversary of our NHS and look towards the future of services in Wales, including Blaenau Gwent, we must protect the fundamental principles upon which our NHS was created, whilst understanding that we will all need to rise to the challenges as well as the opportunities that lie ahead.
Wrth i ni ddathlu 75 o flynyddoedd ers sefydlu'r GIG ac edrych tuag at ddyfodol gwasanaethau yng Nghymru, gan gynnwys Blaenau Gwent, mae'n rhaid i ni ddiogelu'r egwyddorion sylfaenol y crëwyd ein GIG arnynt, gan ddeall y bydd angen i bob un ohonom ymateb i'r heriau yn ogystal â'r cyfleoedd sydd o'n blaenau.
Thank you, Minister.
'Illness is neither an indulgence for which people have to pay, nor an offence for which they should be penalised'.
Bevan‘s words resonate down the decades. His vision is a rebuke to all those people who devalue the work of the national health service and who devalue the values upon which the health service was created. On Sunday, we marched from Charles Street past the offices of the medical aid society to Bedwellty Park to pay tribute to Aneurin Bevan, to pay tribute to his vision. The landmarks of Tredegar are the landmarks of Great Britain. When Aneurin Bevan said he was going to 'Tredegarise' Britain, what he meant was that his values, the values of the south Wales Valleys, the values of Labour, the values of the Tredegar Medical Aid Society, would transform the lives of people up and down this country. Seventy-five years later, those values remain true in this party, remain true in this Parliament, and remain true in this country.
Minister, when we look at today’s national health service, it’s unrecognisable from what Aneurin Bevan experienced as a child growing up in Tredegar. The surgeries of the medical aid society still stand, but a new primary care centre is being built on the site of the old cottage hospital. The Labour Party has transformed the health service once; it’s transforming the health service today. Minister, can you give an undertaking to this Parliament and to our people that so long as Labour are in charge of the health service in Wales it will never be privatised, the vision of Aneurin Bevan will always guide us in our work, and the values of Aneurin Bevan and the values of the Tredegar Medical Aid Society are the values with which we will take forward the national health service into this century and beyond that?
Diolch yn fawr, Gweinidog.
'Nid yw salwch yn foethusrwydd y mae'n rhaid i bobl dalu amdano, nac yn drosedd y dylid eu cosbi amdani'.
Mae geiriau Bevan yn atseinio i lawr y degawdau. Mae ei weledigaeth yn gerydd i'r holl bobl hynny sy'n dibrisio gwaith y gwasanaeth iechyd gwladol ac sy'n dibrisio'r gwerthoedd y crëwyd y gwasanaeth iechyd arnynt. Ddydd Sul, fe orymdeithiom ni o Stryd Charles heibio swyddfeydd y gymdeithas cymorth meddygol i Barc Bedwellty i dalu teyrnged i Aneurin Bevan, i dalu teyrnged i'w weledigaeth. Tirnodau Tredegar yw tirnodau Prydain Fawr. Pan ddywedodd Aneurin Bevan ei fod yn mynd i 'Dredegareiddio' Prydain, yr hyn a olygai oedd y byddai ei werthoedd, gwerthoedd Cymoedd y De, gwerthoedd Llafur, gwerthoedd Cymdeithas Cymorth Meddygol Tredegar, yn trawsnewid bywydau pobl ar hyd a lled y wlad hon. Saith deg pum mlynedd yn ddiweddarach, mae'r gwerthoedd hynny'n parhau'n wir yn y blaid hon, yn parhau'n wir yn y Senedd hon, ac yn parhau'n wir yn y wlad hon.
Gweinidog, pan edrychwn ar y gwasanaeth iechyd cenedlaethol sydd ohoni, mae'n anadnabyddadwy o'i gymharu â'r hyn a brofodd Aneurin Bevan pan oedd yn blentyn yn tyfu i fyny yn Nhredegar. Mae meddygfeydd y gymdeithas cymorth meddygol yn dal i sefyll, ond mae canolfan gofal sylfaenol newydd yn cael ei hadeiladu ar safle'r hen ysbyty bach. Mae'r Blaid Lafur wedi trawsnewid y gwasanaeth iechyd unwaith; mae'n trawsnewid y gwasanaeth iechyd heddiw. Gweinidog, a wnewch chi roi ymrwymiad i'r Senedd hon ac i'n pobl, cyhyd â bod Llafur yn gyfrifol am y gwasanaeth iechyd yng Nghymru, na fydd byth yn cael ei breifateiddio, y bydd gweledigaeth Aneurin Bevan bob amser yn ein harwain yn ein gwaith, ac mai gwerthoedd Aneurin Bevan a gwerthoedd Cymdeithas Cymorth Meddygol Tredegar fydd y gwerthoedd y byddwn yn eu defnyddio i symud y gwasanaeth iechyd cenedlaethol ymlaen yn y ganrif hon a thu hwnt i hynny?
I absolutely agree with the Member, and it was interesting, I was reading about Bevan over the weekend, and it was talking about the NHS, at the time it was first established, facing unprecedented demand for services, but, of course, whilst that’s still the case, those services have very much changed and advanced over time, and what we now take for granted is obviously very much different to what was available for our founding generations. You’re quite right about the Tredegar health and well-being centre: that £19.5 million Tredegar health and well-being centre is going to house two existing GP practices working independently, and will bring a range of services for patients together in one place, and what better way to celebrate the seventy-fifth anniversary and to celebrate Bevan.
Rwy'n cytuno'n llwyr â'r Aelod, ac roedd yn ddiddorol, roeddwn i'n darllen am Bevan dros y penwythnos, ac roedd yn sôn am y GIG, ar yr adeg y cafodd ei sefydlu gyntaf, yn wynebu galw digynsail am wasanaethau, ond, wrth gwrs, er bod hynny'n dal yn wir, mae'r gwasanaethau hynny wedi newid ac wedi datblygu dros amser, ac mae'n amlwg bod yr hyn rydyn ni'n ei gymryd yn ganiataol nawr yn wahanol iawn i'r hyn oedd ar gael i'n cenedlaethau sefydlol. Rydych chi'n llygad eich lle ynghylch canolfan iechyd a llesiant Tredegar: bydd canolfan iechyd a llesiant Tredegar gwerth £19.5 miliwn yn gartref i ddau bractis meddyg teulu presennol sy'n gweithio'n annibynnol, a bydd yn dod ag ystod o wasanaethau i gleifion ynghyd mewn un lle, a pha ffordd well o ddathlu'r pen-blwydd yn 75 oed a dathlu Bevan.
I'd like to thank the Member for Pontcanna—oops, sorry, Blaenau Gwent—for his question regarding the future of the health service. Minister, last week, I met with several GPs from my region at the Save our Surgeries event here in the Senedd. They gave—[Interruption.]
Hoffwn ddiolch i'r Aelod dros Bontcanna—wps, sori, Blaenau Gwent—am ei gwestiwn ynglŷn â dyfodol y gwasanaeth iechyd. Gweinidog, yr wythnos diwethaf, cwrddais â sawl meddyg teulu o fy rhanbarth yn nigwyddiad Achubwch Ein Meddygfeydd yma yn y Senedd. Fe wnaethon nhw roi—[Torri ar draws.]
I can't hear the Member. Please can we have some quiet? Everybody listened quietly to you, Alun Davies; perhaps you can now listen to another Member. Natasha Asghar.
Ni allaf glywed yr Aelod. A gawn ni dawelwch os gwelwch yn dda? Roedd pawb yn gwrando'n dawel arnoch chi, Alun Davies; efallai y gwnewch chi nawr wrando ar Aelod arall. Natasha Asghar.
Minister, last week, I met with several GPs from the region of South East Wales in the event Save our Surgeries here in the Senedd. They gave an extremely open and frank look at some at the issues that they’re facing on a daily basis. My conversations with them came after the British Medical Association warned GP services in Wales will indeed collapse without urgent support. This is an extremely stark warning that should in fact worry each and every single person sitting in this Chamber today, as the BMA has issued four calls to the Welsh Government, all of which I fully support. They want to see a commitment of funding, investment in the workforce, a workforce strategy drawn up, and action taken to address staff well-being going forward. So, Minister, will your Government commit to implementing this rescue package for GPs and patients all across Wales?
Gweinidog, yr wythnos diwethaf, fe wnes i gyfarfod â sawl meddyg teulu o ranbarth De-ddwyrain Cymru yn y digwyddiad Achubwch Ein Meddygfeydd yma yn y Senedd. Fe wnaethon nhw roi darlun hynod agored a gonest o rai o'r materion maen nhw'n eu hwynebu bob dydd. Daeth fy sgyrsiau gyda nhw ar ôl i Gymdeithas Feddygol Prydain rybuddio y bydd gwasanaethau meddygon teulu yng Nghymru yn dymchwel heb gymorth brys. Mae hwn yn rhybudd hynod o amlwg a ddylai boeni pob un person sy'n eistedd yn y Siambr hon heddiw, gan fod Cymdeithas Feddygol Prydain wedi cyhoeddi pedair galwad i Lywodraeth Cymru, ac rwy'n cefnogi pob un ohonynt yn llawn. Maen nhw eisiau gweld ymrwymiad o gyllid, buddsoddiad yn y gweithlu, strategaeth gweithlu yn cael ei llunio, a chamau gweithredu yn cael eu cymryd i fynd i'r afael â llesiant staff wrth symud ymlaen. Felly, Gweinidog, a wnaiff eich Llywodraeth ymrwymo i weithredu'r pecyn achub hwn ar gyfer meddygon teulu a chleifion ledled Cymru?
Well, I’d like to ask you where you think we’ll get the money from, because a great deal more funding would be—[Interruption.]—would be required, and I really think that the Welsh Conservatives need to start taking a bit of a reality check when it comes to funding. I’ll just leave that there.
I was aware of the event in the Senedd last week and I know that the BMA have a Save our Surgeries campaign, and they have written to the Minister for Health and Social Services, who I’m sure will be responding to the four points that they bring forward in their letter. But I just want to say to the Member that, overall, the number of GPs practising in Wales in recent years has remained relatively steady, and we have had an increase in the number of trainee GPs, which I think is very encouraging, and an increase in wider practice staff. I also think what is really important is that we need to continue that conversation with the public about how it's not always a GP that you need to see. I know that GPs in my own constituency are taking on a number of staff within the surgery, for instance pharmacists and physiotherapists, so that they have other staff to take some of the pressure off GPs. Because it goes back to what we were saying—that primary care, just as secondary care, is facing unprecedented demands at the current time.
Wel, hoffwn ofyn i chi o ble rydych chi'n credu y cawn ni'r arian, oherwydd byddai angen llawer iawn—[Torri ar draws.]—mwy o gyllid, ac rwyf wir yn credu bod angen i'r Ceidwadwyr Cymreig ddechrau edrych ar y ffeithiau oer o ran cyllid. Fe adawaf hi'n y fan yna.
Roeddwn yn ymwybodol o'r digwyddiad yn y Senedd yr wythnos diwethaf ac rwy'n gwybod bod gan Gymdeithas Feddygol Prydain ymgyrch Achubwch Ein Meddygfeydd, ac maent wedi ysgrifennu at y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, a fydd, rwy'n siŵr, yn ymateb i'r pedwar pwynt y maent yn eu cyflwyno yn eu llythyr. Ond hoffwn ddweud wrth yr Aelod bod nifer y meddygon teulu sy'n ymarfer yng Nghymru yn y blynyddoedd diwethaf wedi parhau'n gymharol gyson yn gyffredinol, ac rydym wedi cael cynnydd yn nifer y meddygon teulu dan hyfforddiant, sydd, yn fy marn i, yn galonogol iawn, a chynnydd yn nifer y staff ehangach mewn practisau. Rwyf hefyd yn credu mai'r hyn sy'n wirioneddol bwysig yw bod angen i ni barhau â'r sgwrs honno gyda'r cyhoedd ynglŷn â'r ffaith nad oes angen i chi weld meddyg teulu bob amser. Rwy'n gwybod bod meddygon teulu yn fy etholaeth fy hun yn cyflogi nifer o staff yn y feddygfa, er enghraifft fferyllwyr a ffisiotherapyddion, fel bod ganddyn nhw staff eraill i dynnu rhywfaint o'r pwysau oddi ar feddygon teulu. Oherwydd mae'n mynd yn ôl at yr hyn yr oeddem yn ei ddweud—bod gofal sylfaenol, yn union fel gofal eilaidd, yn wynebu galwadau digynsail ar hyn o bryd.
8. Sut mae'r Llywodraeth yn sicrhau bod y GIG yn Nwyrain De Cymru yn addas i'r dyfodol? OQ59802
8. How is the Government ensuring that the NHS in South Wales East is fit for the future? OQ59802
The Aneurin Bevan University Health Board is responsible for delivering health services in South Wales East. I would expect it to continue to adapt services to meet the needs of people to ensure that the right services are available to support them.
Bwrdd Iechyd Prifysgol Aneurin Bevan sy'n gyfrifol am ddarparu gwasanaethau iechyd yn Nwyrain De Cymru. Byddwn i'n disgwyl iddo barhau i addasu gwasanaethau i ddiwallu anghenion pobl er mwyn sicrhau bod y gwasanaethau cywir ar gael i'w cefnogi.
Diolch, Trefnydd. As we have heard already today, this week we are celebrating the seventy-fifth anniversary of the NHS. It is arguably the greatest gift that Wales, or, to be more precise, Blaenau Gwent, has given to the UK. But if it is to last another 75 years, we must be on our guard; on our guard against those who prefer to see the service in private hands on ideological grounds. We must ensure that staff are not demoralised or overworked, and are given fair terms and conditions. The NHS is nothing without its staff. With that in mind, Trefnydd, can you give an indication of whether the legitimate concerns and pleas for improved pay and conditions raised by the workers, whether they are nurses or GPs, are going to be addressed to their satisfaction any time soon?
Diolch, Trefnydd. Fel yr ydym ni wedi ei glywed eisoes heddiw, yr wythnos hon rydyn ni'n dathlu pen-blwydd 75 mlynedd y GIG. Mae modd dadlau mai dyma'r rhodd fwyaf y mae Cymru, neu, i fod yn fwy manwl gywir, Blaenau Gwent, wedi'i rhoi i'r DU. Ond os yw i barhau am 75 mlynedd arall, mae'n rhaid i ni fod ar ein gwyliadwriaeth; ar ein gwyliadwriaeth yn erbyn y rhai sy'n well ganddyn nhw weld y gwasanaeth mewn dwylo preifat ar sail ideolegol. Rhaid i ni sicrhau nad yw staff yn cael eu digalonni na'u gorweithio, a'u bod yn cael telerau ac amodau teg. Nid yw'r GIG yn ddim heb ei staff. Gyda hynny mewn golwg, Trefnydd, a allwch chi roi syniad a yw'r pryderon a'r pleon cyfiawn am well tâl ac amodau sydd wedi'u codi gan y gweithwyr, p'un a ydyn nhw'n nyrsys neu'n feddygon teulu, yn mynd i gael sylw sy'n foddhaol iddyn nhw'n fuan?
I mentioned in an earlier answer that we very much value all the work that our NHS staff do. I absolutely agree with you about what you're saying about protecting it from privatisation; absolutely, our values are not in the same place as some politicians' are. We have to take a reality check about the budget. If only our budget was sufficient to enable us to give a 35 per cent pay rise to doctors, which is what I think, in the first conversation, they're asking for. We would love to be able to do that, but we are not in the position to do that. So, what we need to do is—. It's right about terms and conditions; you need to look at that and the ways in which they work, and I know the Minister continues to have conversations with all trade unions in relation to the pay negotiations. They've been really complex and difficult and it's been hard, hard work. I know the Minister has devoted many, many hours—and her team—to having those discussions with the trade unions.
Gwnes i sôn mewn ateb cynharach ein bod ni'n gwerthfawrogi'n fawr yr holl waith y mae staff ein GIG yn ei wneud. Rwy'n cytuno'n llwyr â chi am yr hyn yr ydych chi'n ei ddweud am ei amddiffyn rhag preifateiddio; yn sicr, nid yw ein gwerthoedd ni yn yr un lle ag y mae rhai gwleidyddion. Mae'n rhaid i ni fod yn realistig am y gyllideb. O na bai ein cyllideb yn ddigonol i'n galluogi ni i roi codiad cyflog o 35% i feddygon, sef yr hyn y maen nhw'n gofyn amdano, rwy'n credu, yn y sgwrs gyntaf. Bydden ni wrth ein boddau yn gallu gwneud hynny, ond dydyn ni ddim mewn sefyllfa i wneud hynny. Felly, beth sydd angen i ni ei wneud yw—. Mae'n iawn am delerau ac amodau; mae angen i chi ystyried hynny a'r ffyrdd y maen nhw'n gweithio, a gwn fod y Gweinidog yn parhau i gael sgyrsiau gyda'r holl undebau o ran cyflog. Maen nhw wedi bod yn ddyrys ac yn anodd iawn ac mae wedi bod yn waith caled iawn. Rwy'n gwybod bod y Gweinidog wedi neilltuo oriau lawer—hi a'i thîm hi—i gael y trafodaethau hynny gyda'r undebau llafur.
Ac yn olaf, cwestiwn 9, James Evans.
And finally, question 9, James Evans.
9. Beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i ddenu digwyddiadau mawr i Gymru? OQ59808
9. What is the Welsh Government doing to attract major events to Wales? OQ59808
Thank you. The Welsh Government continues to hold discussions with a wide range of event organisers and rights holders to bring major events to Wales. Some discussions are already in the public domain, such as the bid for the Euros 2028. Other discussions need to be conducted on an in-confidence basis.
Diolch. Mae Llywodraeth Cymru yn parhau i gynnal trafodaethau gydag amrywiaeth eang o drefnwyr digwyddiadau a deiliaid hawliau i ddod â digwyddiadau mawr i Gymru. Mae rhai trafodaethau eisoes yn y parth cyhoeddus, fel y cais ar gyfer Euro 2028. Mae angen cynnal trafodaethau eraill yn gyfrinachol.
Diolch, Trefnydd. Thank you for your answer. What we have seen is that when major sporting events come to Wales, there is a mass participation uptake in that type of sport, whether that be football, rugby or golf. We are actually seeing now between one in three and one in four children obese by the time they are five, and 600,000 people in Wales are overweight. So, what work can the Welsh Government do to attract more of those major sporting events to Wales? Because in doing that, we'll be able to tackle the obesity challenges that we have in this country, by making people take more participation in an active lifestyle in sport.
Diolch, Trefnydd. Diolch am eich ateb. Yr hyn yr ydyn ni wedi'i weld yw, pan ddaw digwyddiadau chwaraeon mawr i Gymru, bod cyfranogiad torfol yn y math hwnnw o chwaraeon, p'un a yw hynny'n bêl-droed, rygbi neu golff. Rydyn ni nawr yn gweld rhwng un o bob tri ac un o bob pedwar plentyn yn ordew erbyn iddyn nhw gyrraedd pump oed, ac mae 600,000 o bobl yng Nghymru dros eu pwysau. Felly, pa waith y gall Llywodraeth Cymru ei wneud i ddenu mwy o'r digwyddiadau chwaraeon mawr hynny i Gymru? Oherwydd wrth wneud hynny, byddwn ni'n gallu ymdrin â'r heriau gordewdra sydd gennym ni yn y wlad hon, drwy wneud i bobl gymryd fwy o ran mewn ffordd o fyw egnïol drwy chwaraeon.
Thank you. Events are a vital part of the visitor economy. The economic impact of events is significant, and we estimate that funded events have delivered an average annual direct economic impact of over £55 million. Clearly, that is another welcome thing that we see, where we do see children, particularly, and young people following. I saw a tennis racket at the weekend in Wrexham, which I hadn't seen for quite a while—you know, a child walking around with a tennis racket. We know, don't we, that we're in the tennis season. I remember, when Cardiff were in the Premier League, thinking that here in Cardiff we were seeing far more children—. And when Wrexham are in the Premier League, maybe I will see a bigger uptake of football there. But again, the success that Wrexham football club have had—we're seeing more children now wanting to play football. So, I don't disagree with you that it can be helped. We're very well versed here in Wales in successfully hosting major events. You'll know of all the events we've held. We've had Ashes tests, we've had the Ryder Cup, and of course we've had a Champions League final. I know the Deputy Minister is always open to discussions about bringing very exciting major events to Wales, and we already have a significant events calendar throughout the year.
Diolch. Mae digwyddiadau yn rhan hanfodol o'r economi ymwelwyr. Mae effaith economaidd digwyddiadau yn sylweddol, ac rydyn ni'n amcangyfrif bod digwyddiadau wedi'u hariannu wedi cyflawni effaith economaidd flynyddol uniongyrchol o dros £55 miliwn ar gyfartaledd. Yn amlwg, mae hynny'n beth arall i'w groesawu, lle'r ydyn ni'n gweld plant, yn enwedig a phobl ifanc yn dilyn. Gwelais i raced dennis dros y penwythnos yn Wrecsam, rhywbeth nad oeddwn i wedi'i weld ers cryn amser—wyddoch chi, plentyn yn cerdded o gwmpas gyda raced tennis. Rydyn ni'n gwybod, on'd ydyn ni, ein bod ni yn y tymor tennis. Rwy'n cofio, pan oedd Caerdydd yn yr Uwch Gynghrair, i mi gredu ein bod ni yma yng Nghaerdydd yn gweld llawer mwy o blant—. A phan fydd Wrecsam yn yr Uwch Gynghrair, efallai y byddaf i'n gweld mwy o bobl yn dewis pêl-droed yno. Ond eto, y llwyddiant y mae clwb pêl-droed Wrecsam wedi'i gael—rydyn ni'n gweld mwy o blant nawr sydd eisiau chwarae pêl-droed. Felly, dydw i ddim yn anghytuno â chi y mae modd ei helpu. Rydyn ni'n gyfarwydd iawn yma yng Nghymru â chynnal digwyddiadau mawr yn llwyddiannus. Byddwch chi'n gwybod am yr holl ddigwyddiadau yr ydyn ni wedi'u cynnal. Rydyn ni wedi cael profion y Lludw, rydyn ni wedi cael Cwpan Ryder, ac wrth gwrs rydyn ni wedi cael rownd derfynol Cynghrair y Pencampwyr. Rwy'n gwybod bod y Dirprwy Weinidog bob amser yn agored i drafodaethau am ddod â digwyddiadau mawr cyffrous iawn i Gymru, ac mae gennym ni digwyddiadau sylweddol eisoes yn y calendr drwy gydol y flwyddyn.
Diolch i'r Trefnydd.
I thank the Trefnydd.
Yr eitem nesaf, felly, fydd y datganiad a chyhoeddiad busnes.
The next item is the business statement and announcement.
I'll ask the Trefnydd to swap her hats, or rather her files, in time for this item.
Rwy'n gofyn i'r Trefnydd newid ei hetiau, neu yn hytrach ei ffeiliau, mewn pryd ar gyfer yr eitem hon.
Y Trefnydd i wneud y datganiad.
The Trefnydd to make the statement.
Diolch, Llywydd. There is one change to this week's business. The Business Committee has agreed the debate on the Senedd Commission's annual report on its official languages scheme should be postponed until September. Draft business for the next three weeks is set out on the business statement and announcement, which can be found amongst the meeting papers available to Members electronically.
Diolch, Llywydd. Mae un newid i fusnes yr wythnos hon. Mae'r Pwyllgor Busnes wedi cytuno y dylai'r ddadl ar adroddiad blynyddol Comisiwn y Senedd ar ei gynllun ieithoedd swyddogol gael ei gohirio tan fis Medi. Mae'r busnes drafft am y tair wythnos nesaf wedi'i nodi ar y datganiad a'r cyhoeddiad busnes, sydd i'w weld ymhlith y papurau cyfarfod sydd ar gael i'r Aelodau yn electronig.
At a recent meeting of the cross-party group on the armed forces and cadets, we discussed the important role that armed forces liaison officers play in our local authorities across the country in supporting the adherence to the armed forces covenant here in Wales. One of the challenges, though, that was raised with the cross-party group was the lack of a similar focus in our Welsh health boards. We do, of course, have people who work to support the armed forces covenant in north Wales. We've got Zoe Roberts, who does an excellent job as the armed forces covenant lead for the Betsi Cadwaladr University Health Board. But she, at the moment, is just funded by project funding, which comes to an end in April of next year, and there are no equivalent posts in any of the other health boards across Wales. Can we have a written statement from the Minister for health, perhaps in collaboration with the Deputy Minister with responsibility for the armed forces, to see whether resources can be found to ensure that all health boards in Wales can benefit from these important roles?
Mewn cyfarfod diweddar o'r grŵp trawsbleidiol ar y lluoedd arfog a'r cadetiaid, gwnaethom ni drafod y rhan bwysig y mae swyddogion cyswllt y lluoedd arfog yn ei chwarae yn ein hawdurdodau lleol ledled y wlad wrth gefnogi'r ymlyniad i gyfamod y lluoedd arfog yma yng Nghymru. Un o'r heriau, serch hynny, a gafodd ei godi gyda'r grŵp trawsbleidiol oedd diffyg pwyslais tebyg yn ein byrddau iechyd yng Nghymru. Mae gennym ni, wrth gwrs, bobl sy'n gweithio i gefnogi cyfamod y lluoedd arfog yn y gogledd. Mae gennym ni Zoe Roberts, sy'n gwneud gwaith rhagorol fel arweinydd cyfamod y lluoedd arfog ar gyfer Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr. Ond mae hi, ar hyn o bryd, ond yn cael ei hariannu gan gyllid prosiect, sy'n dod i ben ym mis Ebrill y flwyddyn nesaf, ac nid oes swyddi cyfatebol yn unrhyw un o'r byrddau iechyd eraill ledled Cymru. A gawn ni ddatganiad ysgrifenedig gan y Gweinidog iechyd, efallai ar y cyd â'r Dirprwy Weinidog sy'n gyfrifol am y lluoedd arfog, i weld a oes modd dod o hyd i adnoddau i sicrhau bod pob bwrdd iechyd yng Nghymru yn gallu elwa ar y rolau pwysig hyn?
Again, I go back to what I was saying about our budgets, which are very, very stretched at the moment. I think it might be best if you just wrote to the Deputy Minister for Social Partnership and ask her to look into that. I'm not aware of any conversations that she's had with the Minister, but perhaps she can advise you of that.
Unwaith eto, rwy'n mynd yn ôl at yr hyn yr oeddwn i'n ei ddweud am ein cyllidebau, sydd dan bwysau sylweddol ar hyn o bryd. Rwy'n credu y byddai'n well pe baech chi'n ysgrifennu at y Dirprwy Weinidog Partneriaeth Gymdeithasol a gofyn iddi hi edrych ar hynny. Dydw i ddim yn ymwybodol o unrhyw sgyrsiau y mae hi wedi'u cael gyda'r Gweinidog, ond efallai y gall hi roi gwybod i chi am hynny.
The contamination of rivers, waterways and land is an issue that causes public anger, and I'd like to ask for a statement, please, responding to what's happened recently in the Tŷ Llwyd quarry area in Ynysddu in my region. A letter issued by Natural Resources Wales has been made public saying that environmental offences have been committed at the site, accusing the council of allowing liquids that were contaminated with hazardous chemicals to spill from the landfill site to a public road. I visited the site with my colleague Peredur and local councillors, and I know campaigners, including Greenpeace and the Reverend Paul Cawthorne, have been deeply worried. There is a concern locally still that there hasn't been complete transparency about what has happened that the site.
I'd like the statement, please, to reiterate guidance for local authorities to ensure that it isn't repeated—I know there are concerns about other sites, including Maendy; to set out what can be done to empower local people to know more about what's happening to the land under their feet; and, finally, to set out what steps the Government will take to ensure that other sites of public land aren't similarly contaminated by harmful and even carcinogenic waste. Diolch.
Mae halogi afonydd, dyfrffyrdd a thir yn fater sy'n achosi dicter cyhoeddus, a hoffwn i ofyn am ddatganiad, os gwelwch yn dda, gan ymateb i'r hyn sydd wedi digwydd yn ddiweddar yn ardal chwarel Tŷ Llwyd yn Ynysddu yn fy rhanbarth i. Mae llythyr a gafodd ei gyhoeddi gan Cyfoeth Naturiol Cymru wedi cael ei wneud yn gyhoeddus gan ddweud bod troseddau amgylcheddol wedi'u cyflawni ar y safle, gan gyhuddo'r cyngor o ganiatáu i hylifau a oedd wedi'u halogi â chemegau peryglus ollwng o'r safle tirlenwi i ffordd gyhoeddus. Ymwelais i â'r safle gyda fy nghyd-Aelod Peredur a chynghorwyr lleol, ac rwy'n gwybod bod ymgyrchwyr, gan gynnwys Greenpeace a'r Parchedig Paul Cawthorne, wedi bod yn poeni'n ddirfawr. Mae pryder yn lleol o hyd nad oes tryloywder llwyr wedi bod ynglŷn â'r hyn sydd wedi digwydd ar y safle.
Hoffwn i'r datganiad, os gwelwch yn dda, ailadrodd canllawiau i awdurdodau lleol i sicrhau nad yw hyn yn digwydd eto—rwy'n gwybod bod pryderon am safleoedd eraill, gan gynnwys Maendy; i nodi'r hyn y mae modd ei wneud i rymuso pobl leol i wybod mwy am yr hyn sy'n digwydd i'r tir o dan eu traed; ac, yn olaf, nodi pa gamau y bydd y Llywodraeth yn eu cymryd i sicrhau nad yw safleoedd eraill o dir cyhoeddus yn cael eu halogi yn yr un modd gan wastraff niweidiol a hyd yn oed carsinogenaidd. Diolch.
Thank you. Unfortunately, we are seeing far too many pollution incidents in our rivers, due to a variety of causes. You'll be very aware, I'm sure, of the water quality summits. We've had two now that have been held, which the First Minister has chaired, alongside myself and the Minister for Climate Change. We will be having a third one later this year. We work with all our partners there. They're round the table with us at these summits, including local authorities, who are very well aware of the guidance. It perhaps would be better to bring forward a statement after the next summit.
Diolch. Yn anffodus, rydyn ni'n gweld gormod o lawer o ddigwyddiadau llygru yn ein hafonydd, oherwydd amrywiaeth o achosion. Byddwch chi'n ymwybodol iawn, rwy'n siŵr, o'r uwchgynadleddau ansawdd dŵr. Mae gennym ni ddau nawr sydd eisoes wedi'u cynnal, y mae'r Prif Weinidog wedi'u cadeirio, ochr yn ochr â mi a'r Gweinidog Newid Hinsawdd. Byddwn ni'n cael trydedd un yn ddiweddarach eleni. Rydyn ni'n gweithio gyda'n holl bartneriaid yno. Maen nhw o amgylch y bwrdd gyda ni yn yr uwchgynadleddau hyn, gan gynnwys awdurdodau lleol, sy'n ymwybodol iawn o'r canllawiau. Efallai y byddai'n well cyflwyno datganiad ar ôl yr uwchgynhadledd nesaf.
I'm asking for a statement on support for people with more that one neurological condition. People can have more than one of Parkinson's, multiple sclerosis and epilepsy—sometimes all three. The statement should include what additional support is available for those with more than one condition.
I would also like a statement on the pupil deprivation grant from the education Minister, to include: have the applications reduced post universal free school meals; is the reduction in claims from schools due to fewer applications; and is there a different methodology able to be used to support PDG rather than using applications for free school meals.
Rwy'n gofyn am ddatganiad ar gefnogaeth i bobl sydd â mwy nag un cyflwr niwrolegol. Mae pobl yn gallu bod â mwy nag un o glefyd Parkinson, sglerosis ymledol ac epilepsi—weithiau y tri. Dylai'r datganiad gynnwys pa gymorth ychwanegol sydd ar gael i'r rhai sydd â mwy nag un cyflwr.
Hoffwn i hefyd gael datganiad ar y grant amddifadedd disgyblion gan y Gweinidog addysg, i gynnwys: a yw'r ceisiadau wedi lleihau ar ôl prydau ysgol am ddim i holl blant ysgolion cynradd; a yw'r gostyngiad yn nifer yr hawliadau gan ysgolion oherwydd llai o geisiadau; ac a oes modd defnyddio methodoleg wahanol i gefnogi'r grant amddifadedd disgyblion yn hytrach na defnyddio ceisiadau am brydau ysgol am ddim.
Thank you. With regard to your second question, the introduction of universal primary free school meals has had no impact on pupil development grant funding to date, but I will ask the Minister for Education and the Welsh Language to bring forward a written statement.
With regard to support for people with more that one neurological condition, since 2017 £1 million of funding annually has been allocated to the neurological conditions implementation group to support the development and implementation of equitable, high-quality services for all people living with neurological conditions, including those with more than one condition. We will continue to support this activity going forward via the newly established NHS Executive.
Diolch. O ran eich ail gwestiwn, nid yw cyflwyno prydau ysgol am ddim i holl blant ysgolion cynradd wedi cael unrhyw effaith ar gyllid grant datblygu disgyblion hyd yma, ond fe wnaf ofyn i Weinidog y Gymraeg ac Addysg gyflwyno datganiad ysgrifenedig.
O ran cymorth i bobl sydd â mwy nag un cyflwr niwrolegol, ers 2017 mae £1 miliwn o gyllid bob blwyddyn wedi'i ddyrannu i'r grŵp gweithredu cyflyrau niwrolegol i gefnogi datblygu a gweithredu gwasanaethau teg o ansawdd uchel i bawb sy'n byw gyda chyflyrau niwrolegol, gan gynnwys y rhai sydd â mwy nag un cyflwr. Byddwn ni'n parhau i gefnogi'r gweithgaredd hwn wrth symud ymlaen drwy Weithrediaeth y GIG sydd newydd ei sefydlu.
Minister, please may I request an urgent statement from either the First Minister or the economy Minister about Gilestone Farm? This Government's decision to buy Gilestone Farm for more than £4 million is poised to have a devastating impact on a major business in the region. It might sound like a really bizarre connection, but please let me explain and elaborate. Direct Healthcare Group, which has a head office and manufacturing site in Caerphilly, employs 600 people and is looking to expand, which will mean some 700 jobs in Caerphilly by 2026. A key part of this growth hinges on the pending acquisition of another business, which is at the final stage of funding. During due diligence as part of the funding sign-off, your Government's purchase of Gilestone Farm has been flagged as an issue for securing that funding for the company's majority shareholder and private equity sponsor. The sponsor takes a responsible approach to funding, with particular focus on the environment, and they are concerned about allowing a mass event such as Green Man to carry out activities in a site of special scientific interest and special area of conservation. It has been warned that if Gilestone Farm plans go ahead, the private equity sponsor will be forced to reconsider investment in Wales. Not only does this put Direct Healthcare Group's expansion and job growth into jeopardy, but it will also leave other future investment in Wales at risk. This Government's move to buy a farm in Powys will potentially deliver a devastating economic blow—[Interruption.]
Gweinidog, a gaf i ofyn am ddatganiad brys gan y Prif Weinidog neu Weinidog yr economi am Fferm Gilestone? Mae penderfyniad y Llywodraeth hon i brynu fferm Gilestone am fwy na £4 miliwn ar fin cael effaith ddinistriol ar fusnes mawr yn y rhanbarth. Efallai ei fod yn swnio fel cysylltiad rhyfedd iawn, ond gadewch i mi egluro ac ymhelaethu. Mae Direct Healthcare Group, sydd â phrif swyddfa a safle gweithgynhyrchu yng Nghaerffili, yn cyflogi 600 o bobl ac yn bwriadu ehangu, a fydd yn golygu tua 700 o swyddi yng Nghaerffili erbyn 2026. Mae rhan allweddol o'r twf hwn yn dibynnu ar gaffael busnes arall sydd o dan ystyriaeth, ac sydd ar gam olaf y cyllido. Yn ystod y gwaith diwydrwydd dyladwy fel rhan o'r cytundeb cyllido, mae'r penderfyniad i brynu Fferm Gilestone gan eich Llywodraeth wedi cael sylw fel mater o ran sicrhau'r cyllid hwnnw ar gyfer cyfranddaliwr mwyaf y cwmni a noddwr ecwiti preifat. Mae'r noddwr yn cymryd ymagwedd gyfrifol tuag at gyllid, gyda phwyslais penodol ar yr amgylchedd, ac maen nhw'n pryderu ynghylch caniatâd yn cael ei roi i ddigwyddiad torfol fel y Dyn Gwyrdd i gynnal gweithgareddau mewn safle o ddiddordeb gwyddonol arbennig ac ardal gadwraeth arbennig. Mae wedi ei rybuddio y bydd y noddwr ecwiti preifat yn cael ei orfodi i ailystyried buddsoddiad yng Nghymru os bydd cynlluniau Fferm Gilestone yn mynd yn eu blaen. Nid yn unig y mae hyn yn peryglu ehangu a thwf swyddi Direct Healthcare Group, ond bydd hefyd yn peryglu buddsoddi arall yng Nghymru yn y dyfodol. Bydd gweithred y Llywodraeth hon i brynu fferm ym Mhowys o bosibl yn ergyd economaidd ddinistriol—[Torri ar draws.]
I have Ministers heckling the Member, who is trying to make a point and ask a question here. I'm quite interested in understanding what's being said. I want to hear it, and I suspect the Trefnydd needs to hear it in order to provide a response. The Member, please, to carry on, and the Ministers to be quiet.
Mae gennyf i Weinidogion yn heclo'r Aelod, sy'n ceisio gwneud pwynt a gofyn cwestiwn yn y fan yma. Mae gen i ddiddordeb mewn deall beth sy'n cael ei ddweud. Rwyf i eisiau ei chlywed hi, ac rwy'n amau bod angen i'r Trefnydd ei chlywed hi er mwyn rhoi ymateb. Yr Aelod, os gwelwch yn dda, i barhau, a'r Gweinidogion i fod yn dawel.
Thank you so much, Presiding Officer. So, Minister, this Government's move to buy a farm in Powys will potentially deliver a devastating economic blow here in Wales. A Government statement on this matter is absolutely imperative, Minister, because this is an incredibly serious situation, and business owners are understandably worried about this possible impending disaster on their business. Thank you.
Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Felly, Gweinidog, bydd gweithred y Llywodraeth hon i brynu fferm ym Mhowys o bosibl yn ergyd economaidd ddinistriol yma yng Nghymru. Mae datganiad gan y Llywodraeth ar y mater hwn yn gwbl hanfodol, Gweinidog, oherwydd mae hon yn sefyllfa hynod ddifrifol, ac yn ddealladwy, mae perchnogion busnes yn poeni am y trychineb posibl hwn ar eu busnes. Diolch.
I don't think it's the time to have a statement, because no final decision has been taken. It is important that any environmental assessments are undertaken based on final proposed uses of the site, and not potential uses explored.
Dydw i ddim yn credu mai dyma'r amser i gael datganiad, gan nad oes penderfyniad terfynol wedi'i wneud. Mae'n bwysig bod unrhyw asesiadau amgylcheddol yn cael eu cynnal ar sail defnydd terfynol arfaethedig o'r safle, ac nid defnydd posibl a archwilir.
Mi fyddwn i'n licio gofyn am ddatganiad ar fapio gwely'r môr o gwmpas Cymru. Mae o'n waith hanfodol er mwyn deall nodweddion gwely'r môr, deall y ffactorau sy'n effeithio ar fioamrywiaeth, adnabod y potensial i gynhyrchu ynni, a llunio strategaeth ar gyfer manteisio ar brosiectau ynni a fyddai ar hyn o bryd yn elwa Ystad y Goron, a thrwy hynny'n gwneud yr achos dros ddatganoli Ystad y Goron. Dwi'n ddiolchgar i'r Llywodraeth am ymateb yn gadarnhaol yn y gorffennol i lobïo gen i am wneud defnydd o'r llong ymchwil ym Mhrifysgol Bangor, y Prince Madog, a dwi'n falch o weld y Gweinidog Newid Hinsawdd yn ei lle heddiw hefyd. Hoffwn i wneud yr achos eto heddiw dros gomisiynu mwy o waith gan dîm y Prince Madog. Mae'r gallu gennym ni i fapio ein moroedd, ac mi fyddwn ni gyd yn elwa o hynny.
I'd like to request a statement on mapping the sea bed around Wales. It's crucial work in order to understand the features of the sea bed, to understand the factors that affect biodiversity, identifying potential for energy generation, and forming a strategy for benefiting from energy projects that at the moment would benefit the Crown Estate, and, through that, making the case for the devolution of the Crown Estate. I'm grateful to the Government for responding positively in the past to lobbying from me on making use of the research vessel at Bangor University, the Prince Madog, and I'm pleased to see the Minister for Climate Change in her seat today too. I'd like to make the case once again today for commissioning more work from the Prince Madog team. We have the capacity to map our seas, and we would all benefit from that.
I understand there hasn't been recent contact between the Welsh Government and the Prince Madog team; there's new resource there, especially in light of the end of the SEACAMS project—new investment that has been put in that needs to be used. So, in the statement, I'd appreciate a commitment to looking into funding a demonstrator project, perhaps, for the Prince Madog. I'll write to relevant Ministers with more information. We'll soon be celebrating the ship's twenty-fifth anniversary; I want to see another 25 years there. I'd also like to invite both the Trefnydd and the climate change Minister onto the Prince Madog to see for yourselves just what a brilliant resource it is.
Rwy'n deall nad oes cysylltiad diweddar wedi bod rhwng Llywodraeth Cymru a thîm y Prince Madog; mae adnodd newydd yno, yn enwedig yng ngoleuni diwedd prosiect SEACAMS—buddsoddiad newydd sydd wedi'i roi ac sydd angen ei ddefnyddio. Felly, yn y datganiad, byddwn i'n gwerthfawrogi ymrwymiad i ystyried ariannu prosiect arddangos, efallai, i'r Prince Madog. Fe wnaf ysgrifennu at y Gweinidogion perthnasol gyda mwy o wybodaeth. Cyn bo hir, byddwn ni'n dathlu pen-blwydd y llong yn bump ar hugain; rwyf i eisiau gweld 25 mlynedd arall yno. Hoffwn i hefyd wahodd y Trefnydd a'r Gweinidog newid hinsawdd i'r Prince Madog i weld drosoch chi'ch hun adnodd mor wych ydyw.
Absolutely. I'm aware of what a brilliant resource it is. I visited it—I'm trying to think was it last year or the year before—with the First Minister, and, as you say, we have been invited, I think, to the celebration that's coming up, I think, later this month in relation to the twenty-fifth anniversary. I know the Minister for Climate Change absolutely understands the point you made. The national marine plan, which was the first marine plan we had here in Wales, looks at that.
Yn sicr. Rwy'n ymwybodol pa mor wych yw'r adnodd. Fe wnes i ymweld â hi—rwy'n ceisio meddwl ai'r llynedd oedd hi neu'r flwyddyn gynt—gyda'r Prif Weinidog, ac, fel y dywedwch chi, rydyn ni wedi cael gwahoddiad, rwy'n credu, i'r dathliad sydd ar ddod, rwy'n credu, yn ddiweddarach y mis hwn yn gysylltiedig â'r pen-blwydd yn pump ar hugain. Rwy'n gwybod bod y Gweinidog Newid Hinsawdd yn deall yn llwyr y pwynt y gwnaethoch chi ei wneud. Mae'r cynllun morol cenedlaethol, sef y cynllun morol cyntaf oedd gennym ni yma yng Nghymru, yn ystyried hynny.
Can I ask for a statement from the Deputy Minister for Social Services this afternoon on the co-operation agreement's ideology against profit-making looked-after children's services in Wales? I know it was mentioned in the First Minister's statement last week, but can I ask for a statement on the engagement the Government have had with private providers, as I've been contacted by many businesses as shadow Minister for social services that haven't been consulted and are worried sick about their futures? We all know that profit making and profiteering are two completely different things, and profit needs to be made for businesses to function. So, can I have a statement detailing why there has been a lack of consultation by the Government and your future plans to engage with the private sector, which currently makes up 80 per cent of overall provision across Wales?
A gaf i ofyn am ddatganiad gan y Dirprwy Weinidog Gwasanaethau Cymdeithasol y prynhawn yma ar ideoleg y cytundeb cydweithredu yn erbyn gwasanaethau ar gyfer plant sy'n derbyn gofal yng Nghymru sy'n gwneud elw? Rwy'n gwybod yr oedd sôn am hyn yn natganiad y Prif Weinidog yr wythnos diwethaf, ond a gaf i ofyn am ddatganiad am yr ymgysylltiad y mae'r Llywodraeth wedi'i gael gyda darparwyr preifat, gan fod llawer o fusnesau wedi cysylltu â mi fel Gweinidog yr wrthblaid dros wasanaethau cymdeithasol nad oes neb wedi ymgynghori â nhw a'u bod yn poeni am eu dyfodol? Rydyn ni i gyd yn gwybod bod gwneud elw a gwneud gorelw yn ddau beth hollol wahanol, ac mae angen gwneud elw er mwyn i fusnesau weithredu. Felly, a gaf i ddatganiad yn manylu pam mae diffyg ymgynghori wedi bod gan y Llywodraeth a'ch cynlluniau yn y dyfodol i ymgysylltu â'r sector preifat, sydd ar hyn o bryd yn cyfrif am 80 y cant o'r ddarpariaeth gyffredinol ledled Cymru?
Thank you. The Deputy Minister for Social Services and her officials are fully engaged in the work. Indeed, one of her senior officials chairs the board in relation to this piece of work. If you have any specific concerns, I would suggest that you raise them directly with the Deputy Minister.
Diolch. Mae'r Dirprwy Weinidog Gwasanaethau Cymdeithasol a'i swyddogion yn cymryd rhan lawn yn y gwaith. Yn wir, mae un o'i uwch swyddogion yn cadeirio'r bwrdd o ran y darn hwn o waith. Os oes gennych chi unrhyw bryderon penodol, byddwn i'n awgrymu eich bod chi'n eu codi'n uniongyrchol gyda'r Dirprwy Weinidog.
Ac yn olaf, Heledd Fychan.
Finally, Heledd Fychan.
Diolch, Llywydd. Trefnydd, can I ask for a statement from the health Minister, please, regarding the challenges faced by patients in South Wales Central—and widely in Wales—who are trying to access their prescriptions at local pharmacies? There have been reports by constituents of long waiting times, unavailability of medication and difficulties in getting prescriptions filled on time. These issues are having serious implications on their health and well-being, but also, potentially, are a risk to life. One such example has been the lack of availability of medication for patients suffering from myasthenia gravis, an autoimmune condition that affects the transmission of signals between nerves and muscles, causing muscle weaknesses. A constituent contacted me who was unable to access their prescription for over a month. They're soon running out, and if they don't have this medication, it could prove fatal. The Minister has responded saying that there is availability, but unfortunately, all pharmacies have failed to get hold of these prescriptions to date.
Therefore, could I ask for a statement to explain to patients also what they should do in these positions, when they are told that, actually, medication is available, but no pharmacies are able to access them, and they are hugely concerned about their own life, in this instance?
Diolch, Llywydd. Trefnydd, a gaf i ofyn am ddatganiad gan y Gweinidog iechyd, os gwelwch yn dda, ynghylch yr heriau sy'n wynebu cleifion yng Nghanol De Cymru—ac yn eang ledled Cymru—sy'n ceisio cael gafael ar eu presgripsiynau mewn fferyllfeydd lleol? Mae etholwyr wedi dweud bod amseroedd aros hir, diffyg meddyginiaeth ac anawsterau wrth gael presgripsiynau wedi'u llenwi mewn pryd. Mae'r materion hyn â goblygiadau difrifol ar eu hiechyd a'u lles, ond hefyd, o bosibl, maen nhw'n risg i fywyd. Un enghraifft o'r fath yw'r diffyg sydd wedi bod o feddyginiaeth i gleifion sy'n dioddef o myasthenia gravis, cyflwr awtoimiwnedd sy'n effeithio ar drosglwyddo signalau rhwng nerfau a chyhyrau, gan achosi gwendid yn y cyhyrau. Cysylltodd etholwr â mi nad oedd wedi gallu cael gafael ar ei bresgripsiwn am dros fis. Byddan nhw wedi gorffen yn fuan iawn, ac os nad fydd yn cael y feddyginiaeth hon, gallai fod yn angheuol. Mae'r Gweinidog wedi ymateb gan ddweud bod y feddyginiaeth ar gael, ond yn anffodus, mae pob fferyllfa wedi methu â chael gafael ar y presgripsiynau hyn hyd yn hyn.
Felly, a gaf i ofyn am ddatganiad i egluro i gleifion hefyd beth ddylen nhw ei wneud yn y sefyllfaoedd hyn, pan fyddan nhw'n cael gwybod bod meddyginiaeth ar gael, mewn gwirionedd, ond na all unrhyw fferyllfa gael gafael arni, ac maen nhw'n bryderus iawn am eu bywyd eu hunain, yn yr achos hwn?
Well, as you said, you have written to the Minister and she has responded to you. With regard to your last question, I would assume—and certainly, this would be the advice I would give my own constituents—that they should go back to their GP to see what can be done. I don't know if the Minister is aware of any specific ingredients of medicines that can't be found; she's shaking her head so I assume that's not the case. So, it might be better to write back to her and the Minister can look into it again.
Wel, fel y gwnaethoch chi ei ddweud, rydych chi wedi ysgrifennu at y Gweinidog ac mae hi wedi ymateb i chi. O ran eich cwestiwn olaf, byddwn i'n tybio—ac yn sicr, dyma'r cyngor y byddwn i'n ei roi i fy etholwyr fy hun—y dylen nhw fynd yn ôl at eu meddyg teulu i weld beth y mae modd ei wneud. Nid wyf i'n gwybod a yw'r Gweinidog yn ymwybodol o unrhyw gynhwysion penodol o feddyginiaethau nid oes modd dod o hyd iddyn nhw; mae hi'n ysgwyd ei phen felly rwy'n tybio nad yw hynny'n wir. Felly, efallai y byddai'n well ysgrifennu yn ôl ati a gall y Gweinidog edrych ar hyn eto.
Diolch i'r Trefnydd.
Yr eitem nesaf, felly, fydd y cynigion i ethol Aelodau i bwyllgorau. Ac yn unol â Rheolau Sefydlog 12.24 ac 12.40, rwy'n cynnig bod y cynigion i ethol Aelodau i bwyllgorau yn cael eu grwpio ar gyfer eu trafod a'u pleidleisio.
Thank you, Trefnydd.
The next item is motions to elect Members to committees. And in accordance with Standing Orders 12.24 and 12.40, I propose that motions to elect Members to committee are grouped for debate and voting.
Dwi'n galw ar aelod o'r Pwyllgor Busnes i wneud y cynigion yma'n ffurfiol. Heledd Fychan.
I call on a member of the Business Committee to move the motions formally. Heledd Fychan.
Cynnig NNDM8316 Elin Jones
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 17.14, yn ethol Peredur Owen Griffiths (Plaid Cymru) yn aelod o’r Pwyllgor Deisebau yn lle Luke Fletcher (Plaid Cymru).
Motion NNDM8316 Elin Jones
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 17.14, elects Peredur Owen Griffiths (Plaid Cymru) as a member of the Petitions Committee in place of Luke Fletcher (Plaid Cymru).
Cynnig NNDM8317 Elin Jones
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 17.14, yn ethol Llyr Gruffydd (Plaid Cymru) yn aelod o’r Pwyllgor Diwylliant, Cyfathrebu, y Gymraeg, Chwaraeon, a Chysylltiadau Rhyngwladol yn lle Heledd Fychan (Plaid Cymru).
Motion NNDM8317 Elin Jones
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 17.14, elects Llyr Gruffydd (Plaid Cymru) as a member of the Culture, Communications, Welsh Language, Sport, and International Relations Committee in place of Heledd Fychan (Plaid Cymru).
Cynnig NNDM8318 Elin Jones
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 17.14, yn ethol Heledd Fychan (Plaid Cymru) yn aelod o’r Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg yn lle Sioned Williams (Plaid Cymru).
Motion NNDM8318 Elin Jones
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 17.14, elects Heledd Fychan (Plaid Cymru) as a member of the Children, Young People and Education Committee in place of Sioned Williams (Plaid Cymru).
Cynnig NNDM8319 Elin Jones
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 17.14, yn ethol Mabon ap Gwynfor (Plaid Cymru) yn aelod o’r Pwyllgor Iechyd a Gofal Cymdeithasol yn lle Rhun ap Iorwerth (Plaid Cymru).
Motion NNDM8319 Elin Jones
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 17.14, elects Mabon ap Gwynfor (Plaid Cymru) as a member of the Health and Social Care Committee in place of Rhun ap Iorwerth (Plaid Cymru).
Cynnig NNDM8320 Elin Jones
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 17.14, yn ethol Luke Fletcher (Plaid Cymru) yn aelod o’r Pwyllgor Llywodraeth Leol a Thai yn lle Mabon ap Gwynfor (Plaid Cymru).
Motion NNDM8320 Elin Jones
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 17.14, elects Luke Fletcher (Plaid Cymru) as a member of the Local Government and Housing Committee in place of Mabon ap Gwynfor (Plaid Cymru).
Cynnig NNDM8321 Elin Jones
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 17.14, yn ethol Adam Price (Plaid Cymru) yn aelod o’r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a’r Cyfansoddiad yn lle Peredur Owen Griffiths (Plaid Cymru).
Motion NNDM8321 Elin Jones
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 17.14, elects Adam Price (Plaid Cymru) as a member of the Legislation, Justice and Constitution Committee in place of Peredur Owen Griffiths (Plaid Cymru).
Cynnig NNDM8322 Elin Jones
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 17.14, yn ethol Adam Price (Plaid Cymru) yn aelod o’r Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus a Gweinyddiaeth Gyhoeddus yn lle Mabon ap Gwynfor (Plaid Cymru).
Motion NNDM8322 Elin Jones
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 17.14, elects Adam Price (Plaid Cymru) as a member of the Public Accounts and Public Administration Committee in place of Mabon ap Gwynfor (Plaid Cymru).
Cynigiwyd y cynigion.
Motions moved.
Yn ffurfiol.
Formally.
Mae'r cynigion wedi eu gwneud. Felly, y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynigion? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Na, does yna ddim gwrthwynebiad. Felly, mae'r cynigion wedi eu derbyn.
The motions are moved. The proposal is to agree the motions. Does any Member object? There are no objections. The motions are therefore agreed.
Derbyniwyd y cynigion yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motions agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Yr eitem nesaf fydd y cynnig, wedyn, i ethol Aelod i Gomisiwn y Senedd. Dwi'n galw ar aelod o'r Pwyllgor Busnes i wneud y cynnig yma eto'n ffurfiol. Heledd Fychan.
The next item is a motion to elect a Member to the Senedd Commission. I call on a member of the Business Committee to formally move. Heledd Fychan.
Cynnig NNDM8323 Elin Jones
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 7.9, yn penodi Adam Price (Plaid Cymru) yn aelod o Gomisiwn y Senedd.
Motion NNDM8323 Elin Jones
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 7.9, appoints Adam Price (Plaid Cymru) as a member of the Senedd Commission.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Yn ffurfiol.
Formally.
Mae'r cynnig wedi ei wneud. A oes unrhyw wrthwynebiad? A ddylid derbyn y cynnig—unrhyw wrthwynebiad? Na, dim gwrthwynebiad. Felly, mae'r cynnig yna wedi ei gytuno hefyd.
The motion is moved. Are there any objections? Any objections to the motion? There are none. The motion is therefore agreed.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Sy'n dod â ni nawr at y datganiad gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol ar y gwasanaeth iechyd gwladol yn 75 mlwydd oed. Y Gweinidog, Eluned Morgan.
Which brings us to a statement by the Minister for Health and Social Services—the NHS at 75. Minister, Eluned Morgan.
Diolch yn fawr. I am very pleased to take this opportunity to mark the seventy-fifth anniversary of the NHS. This morning, I had the pleasure of joining representatives from NHS Wales at a multifaith service in Ely to celebrate the wealth of talent and diversity in our workforce.
The COVID-19 pandemic demonstrated how our NHS colleagues are the backbone of our NHS, and, put simply, it would not exist without them. If Aneurin Bevan were here today, he would be astounded to see how the service he started 75 years ago has evolved into a twenty-first century NHS, ensuring that the citizens of Wales are able to receive the health service they need, but keeping true to his vision of providing care free at the point of need, from cradle to grave.
As celebrated by the award of the George Cross medal last year, our NHS is truly amazing. It touches everyone’s lives, and deals with approximately two million contacts each month, in a population of just over three million. Between 1948 and 2021, over 2.75 million babies were born with the support of the NHS. Now, that figure includes most of us, I would imagine, here today. Things have changed for the better. The average UK life expectancy for a female has increased from 70 years in 1948 to nearly 83 years today. A baby girl born in 2020 can expect to live, on average, to the age of 90, although, crucially, Labour is committed to challenging the disparities that we see in life expectancy between our richest and poorest communities.
Diolch yn fawr. Rwy'n falch iawn o fanteisio ar y cyfle hwn i nodi 75 o flynyddoedd ers sefydlu'r GIG. Bore 'ma, cefais i'r pleser o ymuno â chynrychiolwyr o GIG Cymru mewn gwasanaeth aml-ffydd yn Nhrelái i ddathlu'r cyfoeth o dalent ac amrywiaeth yn ein gweithlu.
Dangosodd pandemig COVID-19 sut mai ein cydweithwyr yn y GIG yw asgwrn cefn ein GIG, ac, yn syml, ni fyddai'n bodoli hebddyn nhw. Pe bai Aneurin Bevan yma heddiw, byddai'n synnu o weld sut mae'r gwasanaeth a ddechreuodd 75 mlynedd yn ôl wedi esblygu i fod yn GIG yr unfed ganrif ar hugain, gan sicrhau bod dinasyddion Cymru yn gallu derbyn y gwasanaeth iechyd sydd ei angen arnyn nhw, ond gan gadw'n driw i'w weledigaeth o ddarparu gofal yn rhad ac am ddim pan fo angen, o'r crud i'r bedd.
Fel y cafodd ei ddathlu gan wobr medal Croes y Brenin Siôr y llynedd, mae ein GIG yn wirioneddol anhygoel. Mae'n cyffwrdd â bywydau pawb, ac yn ymdrin â thua dwy filiwn o gysylltiadau bob mis, mewn poblogaeth o ychydig dros dair miliwn. Rhwng 1948 a 2021, cafodd dros 2.75 miliwn o fabanod eu geni gyda chefnogaeth y GIG. Nawr, mae'r ffigur hwnnw'n cynnwys y rhan fwyaf ohonon ni, byddwn i'n dychmygu, yma heddiw. Mae pethau wedi newid er gwell. Mae disgwyliad oes cyfartalog y DU i fenyw wedi cynyddu o 70 mlynedd yn 1948 i bron i 83 mlynedd heddiw. Gall merch fach a anwyd yn 2020 ddisgwyl byw, ar gyfartaledd, hyd at 90 oed, er, yn hollbwysig, mae Llafur wedi ymrwymo i herio'r gwahaniaethau yr ydyn ni'n eu gweld mewn disgwyliad oes rhwng ein cymunedau cyfoethocaf a thlotaf.
Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.
The NHS is unrecognisable from its origins in 1948, but remains true to its values. Medical advances mean that babies born at just 24 weeks' gestation now have a chance of survival. But the NHS could not have survived until today if it were not for the immense skills, dedication, compassion and commitment of those people working in the organisation—106,000 people today, more than ever before. Today, I would like the focus to be on them, and I'd like to pay tribute to them. And I would like to highlight just a few of the extraordinary people who work in the NHS in Wales, to demonstrate the commitment of some of those people who keep our services running every day.
Tony Cheadle started working in the NHS in Wales in 1983 as a laundry production assistant. Tony worked his way up to wash house supervisor and since October 1991, he has held this role in Aneurin Bevan University Health Board, and is part of the All Wales Laundry Service. Over the past 30 years, the laundry has processed over 330 million items of linen, including bedding, towels, gowns and scrub suits, and has used the equivalent of 374 Olympic-sized swimming pools of water in the wash process.
Dr Tracey Rees, chief scientific officer at the Welsh Blood Service, started working in the NHS in 1982, aged 18, as a trainee medical laboratory scientific officer. Working closely with transplant colleagues, she has used medical and technological advances to establish a programme enabling people waiting for kidney transplants to receive previously incompatible transplant organs.
There are many families in Wales with multiple generations working for our NHS. Adele Roberts, the head of quality and patient care in the Welsh Health Specialised Services Committee, started her NHS career in 1981. She followed in the footsteps of her mother, a midwife, and her grandmother, a nurse. They fuelled Adele's ambition to train as a nurse, and she has now passed on her pride in the NHS to a fourth generation, her two daughters, who are now a nurse and a physiotherapist.
Suresh 'Joe' Jaimangal is a recently retired nurse specialist, who worked at the memory assessment service in Pembrokeshire. Suresh has dedicated an amazing 52 years to the NHS. Originally from Mauritius, he arrived in Aberystwyth in 1969 and enrolled in nurse training. During his career, he participated in the development of old age mental health services, and latterly, dementia services. In 2022, Joe was shortlisted for the National black, Asian and minority ethnic Health and Care Awards as nurse of the year.
Bernard Jones, an operating department practitioner at Ysbyty Gwynedd, has also given over 50 years of service to NHS Wales. Starting as an operating trainee technician in 1971, Bernard then spent seven years in the Welsh ambulance service, before joining Ysbyty Gwynedd as an operating department assistant, when it opened in 1984.
And finally, I would like to mention Carol Walton, a breastfeeding adviser, who has given an astonishing 60 years of service to the NHS, training as a nurse and then a midwife, and who has been supporting mothers and babies in Gwent for the last 37 years.
Now, we know that the pressure felt in the NHS by its staff is intense and that morale is low after the pandemic. So today, whilst I accept that not all treatment is perfect, I would like to ask the millions of members of the public who do receive good treatment to make the effort to say thank you to them, to show your appreciation—write to them and congratulate them, not just on the anniversary of the NHS, but every time you receive good care. They need their spirits to be lifted, and we all have a job to do to show them that we care and that we appreciate their efforts on our behalf. If we are to protect the NHS we love and the people within it, we all have a responsibility to take action to address the challenges we face.
Wales has an ageing population which, together with increased numbers of people with long-term health conditions, means that pressures on the Welsh NHS will continue to grow. Developments in technology and new medicines are exciting but they come at a significant cost. New genetic and genomic technologies have the potential to revolutionise medicine and public health as well, but they require continued investment and new skills. The demand on our service is not sustainable, and therefore, a serious conversation with the public about future expectations and potential reforms is required. To that end, I welcome today’s briefing that's has been published by the Welsh NHS Confederation, which underlines the importance of taking the public with us as we transform services to be fit for the future.
I completely agree with the NHS Confederation that the public must be personally invested in their own health and well-being and need to participate in the co-production of services. The Welsh NHS Confederation are right to point out that our NHS has a history of continuously adapting to respond to opportunities and challenges and to underline the importance of properly engaging with the public to ensure its sustainability. I welcome all opportunities to do this, including the work I know that the Bevan Commission and others are undertaking this summer.
It's clear that difficult choices lay ahead. We all need to take more responsibility for our health, to support our health and care services and ensure that they are fit for future generations. A preventative approach, combined with increased community-based care, will ensure that people only go to hospital when needed, but sometimes patients may need to travel further to receive specialist services to get the best medical outcome.
Labour in Wales is committed to continuing to deliver that vision of Aneurin Bevan: a service that continues to be free at the point of need. But to ensure that that remains the case, we will continue with our programme of reform and we will need to bring the public with us on that journey. We must use our services wisely, recognising that, every time we use the system, there is a cost. Aneurin Bevan said,
'The NHS will last as long as there are folk left with faith to fight for it'.
The Labour Government in Wales will continue to fight for the health and care services we need and that we want for the future. I wish the NHS a very happy seventy-fifth anniversary, and I want to thank all our health and care staff for their continued hard work and dedication. Diolch yn fawr.
Mae'r GIG wedi trawsnewid yn llwyr ers ei sefydlu ym 1948, ond mae'n parhau i fod yn ffyddlon i'w werthoedd. Mae datblygiadau meddygol yn golygu bod babanod sy'n cael eu geni yn ddim ond 24 wythnos oed â chyfle i oroesi erbyn hyn. Ond ni allai'r GIG fod wedi goroesi tan heddiw oni bai am sgiliau aruthrol, ymroddiad, tosturi ac ymrwymiad y bobl hynny sy'n gweithio yn y sefydliad—106,000 o bobl heddiw, yn fwy nag erioed o'r blaen. Heddiw, fe hoffwn iddyn nhw fod yn ganolbwynt, ac fe hoffwn i roi teyrnged iddyn nhw. Ac fe hoffwn i dynnu sylw at ychydig o'r bobl ryfeddol sy'n gweithio yn y GIG yng Nghymru, i ddangos ymrwymiad rhai o'r bobl hynny sy'n cadw ein gwasanaethau ni'n rhedeg bob dydd.
Dechreuodd Tony Cheadle weithio yn y GIG yng Nghymru ym 1983 fel cynorthwyydd golchi dillad. Gweithiodd Tony ei ffordd i fod yn oruchwyliwr tŷ golchi ac ers mis Hydref 1991, mae wedi cadw'r swydd hon ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Aneurin Bevan, ac mae'n rhan o Wasanaeth Golchi Dillad Cymru Gyfan. Dros y 30 mlynedd diwethaf, mae'r golchdy wedi prosesu dros 330 miliwn o eitemau o liain, gan gynnwys dillad gwely, tywelion, gynau a siwtiau sgrwbio, ac mae wedi defnyddio'r hyn sy'n cyfateb i 374 o byllau nofio maint Olympaidd o ddŵr yn y broses o olchi.
Dechreuodd Dr Tracey Rees, prif swyddog gwyddonol Gwasanaeth Gwaed Cymru, weithio yn y GIG ym 1982, yn 18 oed, yn swyddog gwyddonol labordy meddygol dan hyfforddiant. Gan weithio yn agos gyda chydweithwyr trawsblaniadau, mae hi wedi defnyddio datblygiadau meddygol a thechnolegol i sefydlu rhaglen sy'n galluogi pobl sy'n aros am drawsblaniadau aren i dderbyn organau na fydden nhw wedi gallu eu derbyn o'r blaen.
Mae llawer o deuluoedd yng Nghymru gyda mwy nag un genhedlaeth yn gweithio i'n GIG. Dechreuodd Adele Roberts, pennaeth ansawdd a gofal cleifion Pwyllgor Gwasanaethau Iechyd Arbenigol Cymru, ei gyrfa yn y GIG ym 1981. Dilynodd yn ôl troed ei mam, bydwraig, a'i mam-gu, nyrs. Y nhw a daniodd uchelgais Adele i hyfforddi i fod yn nyrs, ac mae hi wedi trosglwyddo ei balchder hi yn y GIG i bedwaredd genhedlaeth erbyn hyn, sef ei dwy ferch, sydd yn nyrs ac yn ffisiotherapydd ar hyn o bryd.
Mae Suresh 'Joe' Jaimangal yn nyrs arbenigol sydd newydd ymddeol, a weithiodd yn y gwasanaeth asesu cof yn sir Benfro. Mae Suresh wedi neilltuo 52 mlynedd anhygoel i'r GIG. O Mauritius yn wreiddiol, fe ddaeth i Aberystwyth ym 1969 a chofrestru mewn hyfforddiant nyrsio. Yn ystod ei yrfa, cymerodd ran yn natblygiad gwasanaethau iechyd meddwl henaint, ac yn ddiweddar, yn natblygiad gwasanaethau dementia. Yn 2022, cyrhaeddodd Joe restr fer nyrs y flwyddyn yng ngwobrau Cenedlaethol Iechyd a Gofal ar gyfer Pobl Dduon, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig.
Mae Bernard Jones, ymarferydd adran lawdriniaeth yn Ysbyty Gwynedd, wedi rhoi dros 50 mlynedd o wasanaeth i GIG Cymru hefyd. Gan ddechrau yn dechnegydd dan hyfforddiant gweithredol ym 1971, treuliodd Bernard saith mlynedd yng ngwasanaeth ambiwlans Cymru, cyn ymuno ag Ysbyty Gwynedd yn gynorthwyydd yn yr adran lawdriniaeth, pan agorodd honno ym 1984.
Ac yn olaf, fe hoffwn i sôn am Carol Walton, cynghorydd bwydo ar y fron, sydd wedi rhoi 60 mlynedd syfrdanol o wasanaeth i'r GIG, gan hyfforddi i fod yn nyrs ac yn fydwraig wedyn, ac sydd wedi bod yn cefnogi mamau a babanod yng Ngwent am y 37 mlynedd diwethaf.
Nawr, rydym ni'n gwybod bod y pwysau a deimlir yn y GIG gan ei staff yn ddwys a bod digalondid wedi dilyn y pandemig. Felly, heddiw, er fy mod i'n derbyn nad yw pob triniaeth yn berffaith, fe hoffwn i ofyn i'r miliynau o blith y cyhoedd sydd wedi cael triniaeth werth chweil i wneud yr ymdrech i fynegi eu diolch iddyn nhw, i ddangos eich gwerthfawrogiad—ysgrifennu atyn nhw a'u llongyfarch nhw, nid dim ond ar ben-blwydd y GIG, ond bob tro y byddwch chi wedi cael gofal da. Mae angen codi eu hysbryd arnyn nhw hefyd, ac mae gennym ni i gyd waith i'w wneud o ran dangos iddyn nhw ein bod ni'n malio amdanyn nhw a'n bod ni'n gwerthfawrogi eu hymdrechion nhw er ein mwyn ni. Os ydym ni'n dymuno diogelu GIG sydd mor annwyl i ni a'r bobl sydd ynddo, mae cyfrifoldeb gan bob un ohonom ni i gymryd camau i fynd i'r afael â'r heriau yr ydym yn eu hwynebu.
Mae poblogaeth Cymru yn heneiddio ac mae hynny, ynghyd â niferoedd cynyddol o bobl â chyflyrau iechyd hirdymor, yn golygu y bydd pwysau ar GIG Cymru yn parhau i gynyddu. Mae datblygiadau o ran technoleg a meddyginiaethau newydd yn gyffrous ond maen nhw'n costio arian mawr. Mae posibiliadau gan dechnolegau genetig a genomig newydd i chwyldroi meddygaeth ac iechyd y cyhoedd hefyd, ond mae angen buddsoddiad parhaus a sgiliau newydd arnyn nhw. Nid yw'r galw ar ein gwasanaeth yn gynaliadwy, ac felly, mae angen sgwrs ddifrifol gyda'r cyhoedd am ddisgwyliadau i'r dyfodol a diwygiadau posibl. I'r perwyl hwnnw, rwy'n croesawu'r briff a gyhoeddwyd heddiw gan Gydffederasiwn GIG Cymru, sy'n tanlinellu pwysigrwydd cael cefnogaeth y cyhoedd wrth i ni drawsnewid gwasanaethau i fod yn addas i'r dyfodol.
Rwy'n cytuno yn llwyr â Chonffederasiwn y GIG o ran ei bod hi'n rhaid i'r cyhoedd fod â buddsoddiad personol yn eu hiechyd a'u llesiant eu hunain a bod angen iddyn nhw fod â rhan yng nghydgynhyrchu'r gwasanaethau. Mae Cydffederasiwn GIG Cymru yn gywir i nodi bod gan ein GIG ni hanes o addasu trwy'r amser i ymateb i gyfleoedd a heriau a thanlinellu pwysigrwydd ymgysylltu â'r cyhoedd mewn modd priodol i sicrhau ei gynaliadwyedd. Rwy'n croesawu pob cyfle i wneud hyn, gan gynnwys y gwaith y gwn i fod Comisiwn Bevan ac eraill yn ei wneud yn yr haf eleni.
Mae hi'n amlwg bod dewisiadau anodd o'n blaenau ni. Mae angen i bob un ohonom ni gymryd mwy o gyfrifoldeb am ein hiechyd, i gefnogi ein gwasanaethau iechyd a gofal a sicrhau eu bod nhw'n addas i genedlaethau'r dyfodol. Fe fydd dull ataliol, ynghyd â mwy o ofal yn y gymuned, yn sicrhau y bydd pobl yn mynd i'r ysbyty dim ond pan fo angen hynny, ond weithiau efallai fe fydd angen i gleifion deithio ymhellach i gael gwasanaethau arbenigol ar gyfer y canlyniad meddygol gorau.
Mae Llafur yng Nghymru wedi ymrwymo i barhau i wireddu'r weledigaeth honno gan Aneurin Bevan: gwasanaeth sy'n parhau i fod yn rhad ac am ddim pan fo'i angen. Ond i sicrhau parhad hynny, fe fyddwn ni'n parhau gyda'n rhaglen o ddiwygio ac fe fydd angen i ni ddod â'r cyhoedd gyda ni ar y daith honno. Mae'n rhaid i ni ddefnyddio ein gwasanaethau yn ddoeth, gan gydnabod, bob tro y byddwn ni'n defnyddio'r system, fod cost i hynny. Fe ddywedodd Aneurin Bevan,
'Bydd y GIG yn para cyhyd ag y bydd gwerin ar ôl gyda ffydd i ymladd amdano'.
Bydd y Llywodraeth Lafur yng Nghymru yn parhau i frwydro dros y gwasanaethau iechyd a gofal sy'n angenrheidiol ac yn ddymunol i'r dyfodol. Rwy'n dymuno pen-blwydd hapus yn 75 oed i'r GIG, ac rwy'n awyddus i ddiolch i'n staff iechyd a gofal i gyd am eu gwaith caled a'u hymroddiad parhaus. Diolch yn fawr.
Can I thank the Minister for her statement this afternoon? We can often think about the NHS in terms of hospitals or equipment, but the best part of the NHS is, of course, the workforce themselves. Without the workforce, we would have no NHS. The Minister referred to those who have been born into the NHS. I was one. In fact, I think, the Minister said most of us in this Chamber were born into the NHS. I think she was diplomatically saying that if you're over 75 you weren't. But, of course, that is right, isn't it? We were born into the NHS, we're supported throughout our lives by the NHS, and the NHS is there for us at the end of our lives as well. So, that is why there is such admiration for the health professionals who work within our NHS.
The Minister pointed out a number of people who had given decades of their lives to the NHS, and it's right to do that; it's right to point out, I think, local heroes, and perhaps we should do more of that in this Chamber as well. To be fair, I receive, Minister, many e-mails and correspondence from those who've had good treatment on the NHS. What fills my postbag more than anything is not those who are receiving treatment, it's those who are not receiving treatment and those who are on a waiting list. It's those who fill our postbags up in this Chamber more than anything else, and, of course, we think of those who are waiting on a waiting list. Often we talk about statistics, don't we, but often people are there, waiting in pain that affects not only their lives, that they're unable to work, but their families' lives as well. But I think it is right to show our appreciation to those in the health service who have worked particularly many, many decades.
Now, I think it's right, as we look ahead to the future, that we take stock of where we're at. It's right to celebrate the success of the NHS, but, as Welsh Conservatives—and I think I would speak for everyone in this Chamber—we want to see our health service in Wales be stronger and survive for a further 75 years. And I think we'd all agree in this Chamber on the guiding principles of healthcare being free at the point of need. But I think it's also right to look at those health professionals and what they're telling us in terms of the state of the NHS at the moment, as we think about the future. We heard the British Medical Association Cymru and the Royal College of Nursing issuing very stark warnings in recent days and weeks about the state of our health service. The BMA said GP services
'will collapse in Wales and the NHS will follow'
soon after unless urgent support is provided. So, I hear what the Minister says in terms of the Labour Government committed to the health service, but we've got a Labour-run NHS that, in many ways, is sadly an outlier when it comes to some very unique challenges here in Wales. That's not to say that there are not pressures in other parts of the UK, but we've got some very unique situations here in Wales, with there being a 50:50 chance of receiving an ambulance on time and, of course, those two-year waiting targets as well, which really do need to be driven down.
And I suppose the biggest issue that I think is there, Minister, that I would want to raise with you is the funding of our Welsh NHS, and I would ask, perhaps, Minister, for you, in terms of what conversations you've had with your colleague sat next to you, the finance Minister, about protecting our health budget into the future and making sure it's adequately funded. And I say that—[Interruption.] I can hear some rumbling.
A gaf i ddiolch i'r Gweinidog am ei datganiad y prynhawn yma? Rydyn ni'n aml yn meddwl am y GIG o ran ei ysbytai neu ei offer, ond y rhan orau o'r GIG, wrth gwrs, yw'r gweithlu ei hun. Heb y gweithlu, ni fyddai GIG o unrhyw fath i ni. Cyfeiriodd y Gweinidog at y rhai a anwyd i'r GIG. Roeddwn i'n un. Mewn gwirionedd, rwy'n credu, fe ddywedodd y Gweinidog fod y rhan fwyaf ohonom ni yn y Siambr hon wedi cael ein geni i'r GIG. Rwy'n credu mai ceisio bod yn ystyriol yr oedd hi, os ydych chi dros 75 oed, ni chawsoch chi ddim. Ond wrth gwrs, mae hynny'n wir, onid yw? Fe gawsom ni ein geni i'r GIG, rydyn ni'n cael ein cefnogi drwy gydol ein bywydau gan y GIG, ac mae'r GIG yno i ni ar ddiwedd ein bywydau hefyd. Felly, dyna pam mae cymaint o edmygedd i'r gweithwyr iechyd proffesiynol sy'n gweithio o fewn ein GIG.
Tynnodd y Gweinidog sylw at nifer o bobl a oedd wedi rhoi degawdau o'u bywydau i'r GIG, ac mae hi'n iawn i wneud hynny; mae hi'n iawn i dynnu sylw at arwyr lleol, yn fy marn i, ac efallai y dylem ni wneud mwy o hynny yn y Siambr hon hefyd. A bod yn deg, rwyf i'n derbyn, Gweinidog, lawer o negeseuon e-bost a gohebiaeth gan y rhai sydd wedi cael triniaeth dda yn y GIG. Yr hyn sy'n llenwi fy mag llythyron i'n fwy na dim yw, nid y rhai sydd wedi cael triniaeth, ond y rhai nad ydyn nhw'n cael eu trin a'r rhai sydd ar restrau aros. Dyna'r hyn sy'n llenwi ein bagiau llythyron yn y Siambr hon yn fwy na dim arall, ac, wrth gwrs, rydyn ni'n meddwl am y rhai sy'n dal i fod ar restrau aros. Yn aml rydyn ni'n siarad am ystadegau, onid ydym ni, ond yn aml mae pobl yno, yn disgwyl mewn poen sy'n effeithio nid yn unig ar eu bywydau nhw, am nad ydyn nhw'n gallu gweithio, ond ar fywydau eu teuluoedd hefyd. Ond rwy'n credu ei bod hi'n iawn i ni ddangos ein gwerthfawrogiad i'r rhai yn y gwasanaeth iechyd sydd wedi gweithio yn arbennig o effeithiol, am ddegawdau lawer.
Nawr, rwy'n credu ei bod hi'n iawn, wrth i ni edrych ymlaen at y dyfodol, ein bod ni'n pwyso a mesur ein sefyllfa. Mae hi'n iawn i ni ddathlu llwyddiant y GIG, ond, yn y Ceidwadwyr Cymreig—ac rwy'n credu ein bod ni'n siarad ar ran pawb yn y Siambr hon—rydym ni'n dymuno gweld ein gwasanaeth iechyd yng Nghymru yn fwy cydnerth ac yn goroesi am 75 mlynedd arall. Ac rwy'n credu y byddem i gyd yn y Siambr hon yn cytuno ag egwyddorion arweiniol gofal iechyd sydd am ddim pryd a lle bynnag y bo'i angen. Ond rwy'n credu ei bod hi'n iawn i ni edrych hefyd ar y gweithwyr iechyd proffesiynol hynny a'r hyn maen nhw'n ei ddweud wrthym ni am gyflwr y GIG ar hyn o bryd, wrth i ni feddwl am y dyfodol. Fe glywsom ni Gymdeithas Feddygol Prydain Cymru a'r Coleg Nyrsio Brenhinol yn cyhoeddi rhybuddion amlwg iawn yn ystod y dyddiau a'r wythnosau diwethaf am gyflwr ein gwasanaeth iechyd. Dywedodd y BMA y bydd gwasanaethau meddygon teulu
'yn mynd ar chwâl yng Nghymru ac fe fydd y GIG yn eu dilyn'
yn fuan wedyn oni bai fod cymorth brys yn cael ei ddarparu. Felly, rwy'n clywed yr hyn y mae'r Gweinidog yn ei ddweud o ran ymrwymiad y Llywodraeth Lafur i'r gwasanaeth iechyd, ond mae gennym ni GIG sy'n cael ei redeg gan Lafur sydd, mewn sawl ffordd, yn allanolyn o ran heriau unigryw iawn yma yng Nghymru. Nid yw hynny'n golygu nad oes pwysau ar rannau eraill o'r DU, ond mae gennym ni rai sefyllfaoedd unigryw iawn yma yng Nghymru, gyda siawns o 50:50 o gael ambiwlans ar amser ac, wrth gwrs, y nodau aros dwy flynedd hynny hefyd, y mae gwir angen eu gyrru nhw i lawr.
Ac mae'n debyg mai'r mater mwyaf yn hyn o beth, yn fy marn i, Gweinidog, yr hoffwn i ei godi gyda chi yw ariannu ein GIG yng Nghymru, ac fe fyddwn i'n gofyn, efallai, Gweinidog, i chi, o ran pa sgyrsiau a gawsoch chi gyda'ch cyd-Weinidog sy'n eistedd wrth eich ymyl chi, y Gweinidog cyllid, ynghylch amddiffyn ein cyllideb iechyd i'r dyfodol a sicrhau ei fod ag arian digonol. Ac rwy'n dweud hynny—[Torri ar draws.] Rwy'n gallu clywed rhywfaint o furmur.
I think it's fair to let the Member conclude his contribution.
Rwy'n credu ei bod hi'n deg gadael i'r Aelod ddirwyn ei gyfraniad i ben.
Well, I've heard some of the rumbling, so I'll respond to it, Deputy Presiding Officer. We know, for every £1 spent in England, Wales gets £1.20, but £1.05 is spent here in Wales. [Interruption.] We know—. I wasn't going to say this, but I've heard the rumblings from the Labour backbenchers, so I'm going to respond to them. We know as well that, this year, in this financial year, the UK Government did not cut health spending in real terms, but that's exactly what the Labour Government have done in this financial year here. And that's not the first time that has happened. These are not issues that I would've raised in this statement this afternoon, but I'm not going to let Labour backbenchers get away with the kind of things that they are saying in the background, Deputy Presiding Officer. So, I'll ask the Minister what conversations she's had with her colleague the finance Minister about protecting the health budget in real terms for the rest of this Parliament. There are—
Wel, fe glywais i beth o'r murmuron, felly rwyf i am ymateb i hynny, Dirprwy Lywydd. Fe wyddom ni, am bob £1 sy'n cael ei wario yn Lloegr, mae Cymru yn cael £1.20, ond dim ond £1.05 sy'n cael ei wario yma yng Nghymru. [Torri ar draws.] Fe wyddom ni—. Nid oeddwn i am ddweud hyn, ond fe glywais i'r murmuron o feinciau cefn Llafur, felly rwyf i am ymateb iddyn nhw. Fe wyddom ni hefyd, eleni, na wnaeth Llywodraeth y DU dorri gwariant ar iechyd mewn termau gwirioneddol, ond dyna'n union a wnaeth y Llywodraeth Lafur yn y flwyddyn ariannol hon. Nid dyma'r tro cyntaf i hyn ddigwydd. Nid yw'r rhain yn faterion y byddwn i wedi eu codi yn y datganiad hwn y prynhawn yma, ond nid wyf am adael i aelodau meinciau cefn Llafur fod â rhwydd hynt i ddweud y mathau o bethau y maen nhw'n eu dweud yn y cefndir, Dirprwy Lywydd. Felly, rwyf i am ofyn i'r Gweinidog pa sgyrsiau a gafodd hi gyda'i chyd-Weinidog, y Gweinidog cyllid ynghylch amddiffyn y gyllideb iechyd mewn termau real ar gyfer gweddill y Senedd hon. Mae yna—
You have to conclude now, Russell. You did take your time. You chose to respond to the backbenchers. You've now used your time, so conclude now, please.
Mae'n rhaid i chi orffen nawr, Russell. Fe wnaethoch chi gymryd eich amser. Y chi a wnaeth ddewis ymateb i'r meinciau cefn. Rydych chi wedi defnyddio eich amser nawr, felly gorffenwch nawr, os gwelwch chi'n dda.
So, I'll end, Minister, on a note that I do agree with you on: I do agree that prevention is a big part of the future for the NHS. We need to make sure that people can help themselves in order to avoid getting into the hospital situation in the very first place. One of the issues that's been raised by Welsh Conservatives to promote healthy lifestyles is providing free gym access to local authority gyms for 16 to 24-year-olds. So, I would ask, in terms of your preventative measures that you've spoken about today, whether that is something that you would consider exploring, Minister.
Felly, fe wnaf i orffen, Gweinidog, ar nodyn yr wyf i'n cytuno â chi arno: rwy'n cytuno bod atal yn rhan fawr o ddyfodol y GIG. Mae angen i ni sicrhau y gall pobl eu helpu eu hunain i osgoi mynd i sefyllfa o fod yn yr ysbyty yn y lle cyntaf. Un o'r materion a godwyd gan y Ceidwadwyr Cymreig ar gyfer hyrwyddo ffyrdd iach o fyw yw darparu mynediad yn rhad ac am ddim i gampfeydd yr awdurdodau lleol i bobl ifanc 16 i 24 oed. Felly, fe fyddwn i'n gofyn, o ran eich mesurau ataliol yr ydych chi wedi siarad amdanyn nhw heddiw, a yw hynny'n rhywbeth y byddech chi'n ystyried ei archwilio, Gweinidog.
Minister. It's a statement, not a debate.
Gweinidog. Datganiad yw hwn, ac nid dadl.
Thanks very much. Today I think is not the day to be indulging in political in-fighting; I think today is the day for us to celebrate the immense achievements of the NHS over 75 years, really understanding the incredible work has been done. The fact is that, today, there are people wandering around our streets, healthy, because of the interventions of our NHS. There are children who have a much better quality of life because of the interventions that have been made by our incredible NHS workers, and today is a day to celebrate them and to celebrate their achievements, and to celebrate the achievements of that incredible visionary—a visionary from Wales, from Tredegar, a son of the Labour Party, a son of Wales, and a son that we today are immensely proud of.
Diolch yn fawr. Nid heddiw yw'r diwrnod i fod yn ymhél ag ymryson gwleidyddol yn fy marn i; rwy'n credu mai heddiw yw'r diwrnod i ni ddathlu cyflawniadau aruthrol y GIG dros 75 mlynedd, gan ddeall yn iawn y gwaith anhygoel a gafodd ei wneud. Y gwir amdani yw, heddiw, fod yna bobl yn crwydro o amgylch ein strydoedd, yn iach, oherwydd ymyraethau gan ein GIG. Mae yna blant sydd ag ansawdd bywyd llawer gwell oherwydd yr ymyraethau a wnaeth ein gweithwyr GIG anhygoel ni, ac mae heddiw yn ddiwrnod i ddathlu hynny a dathlu eu cyflawniadau nhw, a dathlu cyflawniadau'r weledigaeth anhygoel honno—gweledigaeth a ddaeth o Gymru, o Dredegar, un o feibion y Blaid Lafur, un o feibion Cymru, a mab yr ydym ni'n hynod falch ohono heddiw.
Mae'r gwasanaeth iechyd yn drysor sydd angen ei amddiffyn a’i warchod. Byth ers ei greu, mae yna drafodaeth wedi bod am breifateiddio iechyd, neu gyflwyno rhagor o elfennau o breifateiddio i fewn i'r system iechyd, ond mae'n rhaid i ni ochel rhag hyn. Godidogrwydd y gwasanaeth iechyd ydy ei fod yn trin pawb yr un fath a bod gan bawb fynediad at wasanaethau iechyd hanfodol, gyda’r bwriad gwreiddiol hefyd na ddylai pobl sydd yn dioddef afiechyd, neu wedi cael damwain neu haint orfod dioddef dyled ariannol yr un pryd. Yn wir, un o’r effeithiau rhyfeddaf pan gyflwynwyd y gwasanaeth iechyd cenedlaethol 75 mlynedd yn ôl oedd iddo ddechrau torri i lawr y gagendor dosbarth sydd yn bodoli yn y wladwriaeth hon, gan fod pobl o bob cefndir a phob dosbarth yn gorfod rhannu ward efo dim ond cyrten yn eu gwahanu. Mae hyn yn anodd i ni ddirnad heddiw, ond roedd o’n newid byd bryd hynny. Mae’n gywir felly ein bod ni'n cymryd ennyd i edrych yn ôl a dathlu 75 mlynedd o'r NHS.
Ond beth am ddyfodol y gwasanaeth? Mae’n werth i ni holi ein hun ar y pwynt yma beth ydy’r NHS. 'Gwasanaeth iechyd' ydy’r ateb syml, er, oherwydd y diffyg buddsoddi mewn gofal ataliol, mae’n ymdebygu fwy i wasanaeth salwch na gwasanaeth iechyd. Ond, yn ei hanfod, pobl ydy’r NHS—y gweithlu sydd yn sicrhau bod pobl yn derbyn triniaethau a gofal pan fo'r angen yn codi. Mae buddsoddi yn yr NHS, felly, yn golygu cyfalaf yn aml, ydy, boed yn adeiladau, yn offer neu’n feddyginiaeth, ond buddsoddiad mewn pobl ydy’r buddsoddiad mwyaf gwerthfawr—ein nyrsys, ein meddygon, llawfeddygon, porthorion, radiolegwyr, rheolwyr, bydwragedd, a’r niferoedd eraill o broffesiynau talentog ac angenrheidiol sydd yn rhan o’r gwasanaeth iechyd yma.
Y gwir anffodus ydy fod y gwasanaeth iechyd o dan fwy o straen nag erioed o’r blaen, a hynny yn dilyn 13 mlynedd o lymder, camweinyddiaeth a diffyg blaengynllunio. Mae’r diffyg buddsoddi yn y gweithlu gan roi tâl teg a sicrhau amodau gwaith teilwng dros y degawdau wedi arwain at sefyllfa ble mae’r gwasanaeth heddiw yn gwegian. Gwn y bydd nifer yn pwyntio’r bys at COVID, gan ddweud fod yr haint erchyll honno wedi arwain at y straen affwysol heddiw, ond y gwir ydy fod y gwasanaeth yn gwegian cyn dyfodiad COVID.
The health service is a treasure that must be defended and protected. Ever since its creation, there has been a debate on the privatisation of health care, or introducing further elements of privatisation into the health system, but we must safeguard against this. The wonderful thing about the health service is that it treats everyone the same and that everyone has access to vital health services, with the original intention being that nobody suffering illness, accident or disease should suffer financial debt at the same time. Indeed, one of the most surprising effects when the national health service was established 75 years ago was that it started to bridge the gulf between the classes that exists in this state, as people from all backgrounds and all classes had to share wards with only a curtain between them. This is hard to comprehend today, but it was a revolutionary change back then. It is, therefore, right that we take a moment to look back and celebrate 75 years of the NHS.
But what about the service’s future? It's worth asking ourselves at this point what the NHS now is. ‘A health service’ is the simple answer, although, due to the lack of investment in preventative care, it is increasingly more akin to an illness service than a health service. But, at its heart, people make the NHS—the workforce that ensures that people receive treatment and care when they need it. Investing in the NHS often means capital, be it in terms of buildings or equipment or medicines, but investment in people is the most valuable investment of all—our nurses, our doctors, surgeons, porters, radiologists, managers, midwives and the numerous other talented and essential professionals who are part of the health service here.
The unfortunate truth is that the health service is under more pressure now than ever before, following 13 years of austerity, maladministration and a lack of forward planning. The lack of investment in the workforce in terms of providing fair remuneration and the working conditions that they deserve has, over the decades, led to a situation where the service is today buckling. I know that many will point fingers at COVID, suggesting that that appalling disease has led to today’s huge pressure, but the truth is that the service was on its knees before the advent of COVID.
If we are serious about defending and protecting the NHS, then we must invest in the workforce. I know that the Minister has argued previously that the NHS is employing more nurses than ever before, for instance, but yet, over 8,000 hospital beds have been lost in Wales since 1993. The architects of the Parthenon in Greece wouldn’t have argued that they had more pillars than ever before only for the roof to keep falling down. We need to have the required number of nurses, GPs, clinicians, midwives, radiologists, anaesthetists and all of the other fantastic staff that work within the NHS in order to meet the demand.
The failure to invest in the workforce, not only through improved wages—and they absolutely deserve to see their wages increase in line with inflation—but also, and possibly more crucially, within the working environment—. Improving staff well-being would lead to better retention. Take nursing, for instance; 91 per cent are women yet their contracts are still stuck in the 1970s, without having adapted to the work-life balance requirements of the twenty-first century, meaning better ability to change working hours, better assistance with childcare or elderly care. Clinical staff need the opportunity to train and learn. They should be given the time in order to improve their abilities—after all, this is an investment in them as individuals but also in the NHS, and, ultimately, patients would benefit. And we also need to see greater co-operation between the health boards in Wales so that our national health service can maximise the resources and skills available.
As Plaid Cymru leader, Rhun ap Iorwerth, said earlier, we need to see better resilience within the workforce so that we can see greater resilience within the NHS. This is why we've produced a five-point plan to ensure that resilience within the NHS, by providing a fair deal for NHS workers to create the foundations for a sustainable health and care service; by making our NHS an attractive place to work; by significantly elevating the prominence and priority given to preventative health measures; by taking a sustainable approach to ensure a seamless move from healthcare to social care, and by creating a resilient healthcare service fit for the future. This way, we can look forward to seeing a resilient NHS fit for the twenty-first century. I look forward to hearing, therefore, what the Minister has to say in order to understand the vision to improve the preventative measures and invest in the workforce to allow that greater flexibility within said workforce.
I started my life prematurely, and my life was saved by the NHS. The NHS is a gem. Let's treasure it and protect it and ensure it continues to be free at the point of need for the next 75 years and beyond.
Os ydym ni'n cymryd amddiffyn a diogelu'r GIG o ddifrif, yna mae'n rhaid i ni fuddsoddi yn y gweithlu. Fe wn i fod y Gweinidog wedi dadlau o'r blaen fod y GIG yn cyflogi mwy o nyrsys nag erioed o'r blaen, er enghraifft, ond eto, collwyd dros 8,000 o welyau ysbyty yng Nghymru ers 1993. Ni fyddai penseiri'r Parthenon yng Ngwlad Groeg wedi dadlau bod ganddyn nhw fwy o golofnau nag erioed o'r blaen dim ond i'r to gwympo i lawr trwy'r amser. Mae angen i ni fod â'r nifer angenrheidiol o nyrsys, meddygon teulu, clinigwyr, bydwragedd, radiolegwyr, anesthetyddion a'r holl staff gwych sy'n gweithio fel arall o fewn y GIG er mwyn gallu ateb y galw.
Y methiant i fuddsoddi yn y gweithlu, nid yn unig drwy gyflogau gwell—ac maen nhw'n llawn haeddu gweld eu cyflogau nhw'n cynyddu yn unol â chwyddiant—ond hefyd, ac o bosibl yn fwy hanfodol, yn yr amgylchedd gwaith—. Fe fyddai gwella llesiant staff yn arwain at well cyfraddau cadw staff. Meddyliwch chi am nyrsio, er enghraifft; mae 91 y cant yn fenywod ond mae eu contractau nhw'n dal i fod yn perthyn i ymarfer yn y 1970au, heb addasu i ofynion cydbwysedd rhwng bywyd a gwaith yr unfed ganrif ar hugain, sy'n golygu gallu ychwanegol i newid oriau gwaith, cymorth gwell gyda gofal plant neu ofal i bobl oedrannus. Mae angen cyfle ar staff clinigol i hyfforddi a dysgu. Fe ddylid rhoi amser iddyn nhw ar gyfer gwella eu sgiliau—wedi'r cyfan, mae hwn yn fuddsoddiad ynddyn nhw yn unigolion ond yn y GIG hefyd, ac, yn y pen draw, fe fyddai'r cleifion ar eu hennill. Ac mae angen i ni weld mwy o gydweithredu hefyd rhwng y byrddau iechyd yng Nghymru er mwyn i'n gwasanaeth iechyd gwladol fanteisio i'r eithaf ar yr adnoddau a'r sgiliau sydd ar gael.
Fel dywedodd arweinydd Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth, yn gynharach, mae angen i ni weld mwy o gydnerthedd yn y gweithlu er mwyn gweld mwy o gydnerthedd yn y GIG. Dyma pam rydym ni wedi llunio cynllun pum pwynt i sicrhau bod cydnerthedd yn y GIG, drwy ddarparu cytundeb teg i weithwyr y GIG i osod y sylfeini ar gyfer gwasanaeth iechyd a gofal cynaliadwy; drwy wneud ein GIG yn lle deniadol i weithio ynddo; drwy ddyrchafu yn sylweddol yr amlygrwydd a'r flaenoriaeth a roddir i fesurau iechyd ataliol; drwy gymryd agwedd gynaliadwy i sicrhau symudiad di-dor rhwng gofal iechyd a gofal cymdeithasol, a thrwy greu gwasanaeth gofal iechyd cydnerth sy'n addas i'r dyfodol. Fel hyn, fe allwn ni edrych ymlaen at weld GIG cydnerth sy'n addas i'r unfed ganrif ar hugain. Rwy'n edrych ymlaen at glywed yr hyn sydd gan y Gweinidog i'w ddweud yn hyn o beth ar gyfer deall y weledigaeth o ran gwella'r mesurau ataliol a buddsoddi yn y gweithlu i ganiatáu mwy o hyblygrwydd yn y gweithlu hwnnw.
Fe ddeuthum i'r byd cyn fy amser, ac fe achubwyd fy mywyd gan y GIG. Mae'r GIG yn drysor mawr. Gadewch i ni ei drysori a'i ddiogelu a sicrhau y bydd yn parhau i fod ar gael am ddim pryd a lle bynnag y bo'i angen am y 75 mlynedd nesaf a thu hwnt i hynny.
Diolch yn fawr iawn i bawb yn yr NHS ddoe, heddiw ac yfory.
Thank you very much to everyone in the NHS, yesterday, today and tomorrow.
Diolch yn fawr. Un peth sy'n unigryw gyda'n system iechyd ni yw does dim ots beth yw’ch cefndir chi, does dim ots beth yw’ch gallu ariannol chi, mae’r gofal yna, ar gael i chi, o’r funud rŷch chi’n cael eich geni i’r funud rŷch chi’n marw.
Mae’n wir bod y system dan straen aruthrol ar hyn o bryd. Jest i roi enghraifft i chi, fe welon ni 93 y cant o gynnydd yn y galwadau i ambiwlansys coch—yr un mwyaf urgent—o 2019 i eleni. Mae hwnna'n gynnydd aruthrol—aruthrol—ac mae’n amlwg bod y system yn mynd i fod o dan straen gyda chynnydd o’r math yna. Rŷn ni wedi gweld, er enghraifft, ym mis Rhagfyr y llynedd, roedd yna un wythnos lle roedd 400,000 o gysylltiadau gyda GPs mewn wythnos. Mae 2,000 o GPs gyda ni, fwy neu lai. Jest meddyliwch am y pwysau arnyn nhw.
A phan fydd hi'n dod i nifer y gwelyau sydd yn yr NHS, mae’r Nuffield Trust wedi dweud bod yma, yng Nghymru—
Thank you very much. One thing that is unique with our health system is that it doesn’t matter what your background is, it doesn’t matter what your means are, the care is there and is available to you from the moment you’re born to the minute that you die.
It is true that the system is under huge strain at the moment. Just to give you an example, we saw an increase of 93 per cent in red category ambulance calls—the most urgent category—between 2019 and this year. That is an immense increase, and clearly the system is going to be under some strain with that kind of increase in demand. We saw in December last year there was one week where 400,000 contacts with GPs were made in one week. We have 2,000 GPs, more or less. Just consider the pressures on them.
And when it comes to the number of beds in the NHS, the Nuffield Trust has said that, here in Wales—
—there are 270 beds per 100,000 people in Wales, says the Nuffield Trust, whereas in England it's 170 beds per 100,000 people.
Now, what I will say is that, actually, we are going to see a shift. We're going to see a shift from secondary care into the community. We have to understand that the kinds of demands on our service, the demands of an acute service that's responding to emergencies, has to shift because the population demographic is shifting. We’re seeing older people with more complex problems and they need to be looked after, and they want to be looked after in their community. Now, that will come with a price. If we're going to shift things from secondary care into the community, if we're going to shift staff from our hospitals into the community, we need to accept that there will be a shift, probably, in the number of beds. So, we have to understand that things will change as we modernise, as we respond to the demands on our service, and that's what the Further Faster £30 million that we put on the table very recently was all about. It’s about making sure we follow what we set out in 'A Healthier Wales', in our document that is the blueprint. I know he's new to his post—go and read the 'A Healthier Wales' document, because the blueprint is there, the vision is there; what we need to do is get there as fast as we can.
But that is difficult, and I'll tell you why it’s difficult—it's because we have very, very serious financial constraints on us at the moment, and that's because of those inflationary pressures that have come about partly as a result of the Ukraine war and energy prices. You've all heard me say that we had a bill for £200 million last year for energy costs. Of course, we didn’t have hardly any additional cover for that. We've obviously found additional money for staff this year. We've had an increase in medicine prices, and of course we've got COVID costs. We're just working out how we're going to roll out the new COVID autumn booster vaccination programme—millions upon millions upon millions of vaccinations given today that weren't there to be given three years ago, and yet we don't have any more money in the system. Something is going to have to give, and that is a very, very difficult conversation that we'll have, and that is a conversation that we will have with the public. We understand that they need to come with us on this journey.
But, finally, let me just say something about workforce, because I do think it is about workforce. The fact that we've settled with the 'Agenda for Change' unions is, I think, something that everyone should welcome. I think that has not been an easy negotiation. It has been very, very difficult in the face of the fact that, actually, we have a limited budget. That money hasn't come from anywhere else; it's come from the health budget and, partly, because of the generosity, frankly, of some of my colleagues around the Cabinet table. That is a really difficult thing for us to ask, but that is what has happened. But that comes with a very difficult challenge as well. What we're doing now is we are focusing on the non-pay elements for that workforce.
That's why I do think that, actually, when you speak to some of these people in the NHS, and I have spoken to lots of them today—. It has been wonderful to speak to them, not just in the service this morning, but upstairs as well. What they are saying is, 'It's not all about pay. Actually, we want people to stop abusing us. We want people to stop taking us for granted. We do want a bit of appreciation.' That's why my plea to the public in Wales today is: appreciate these people who are giving their all.
The most poignant moment for me in the service this morning was when we had a period of silence to think about all of those people on the front line who gave their lives in the role of their service, contracting COVID in their jobs. That was a very, very poignant moment. We have got to remember that these people are on the front line for us. They were there for us in the pandemic, and the least that we can do is to give them thanks every time we have contact with the NHS.
—mae 270 o welyau fesul 100,000 o bobl yng Nghymru, medd Ymddiriedolaeth Nuffield, ond yn Lloegr 170 o welyau sydd fesul 100,000 o bobl.
Nawr, yr hyn y byddwn i'n ei ddweud yw y byddwn ni, mewn gwirionedd, yn gweld newid. Fe fyddwn ni'n gweld newid tuag at ofal eilaidd yn y gymuned. Mae'n rhaid i ni ddeall ei bod hi'n rhaid i'r mathau o alwadau sydd ar ein gwasanaeth, gofynion gwasanaethau acíwt sy'n ymateb i argyfyngau, newid oherwydd mae demograffeg y boblogaeth yn newid. Rydym ni'n gweld pobl hŷn sydd â phroblemau mwy cymhleth ac mae angen gofalu amdanyn nhw, ac maen nhw'n dymuno cael gofal yn eu cymunedau. Nawr, fe fydd hynny'n costio rhywbeth. Os ydym ni am symud pethau oddi wrth ofal eilaidd i'r gymuned, os ydym ni am symud staff o'n hysbytai i'r gymuned, mae angen i ni dderbyn y bydd newid, mae'n debyg, yn nifer y gwelyau. Felly, mae'n rhaid i ni ddeall y bydd pethau yn newid wrth i ni foderneiddio, wrth i ni ymateb i'r gofynion ar ein gwasanaeth, a dyna oedd pwrpas y £30 miliwn Ymhellach yn Gyflymach a roddwyd ar y bwrdd gennym ni'n ddiweddar iawn. Ystyr hyn yw sicrhau ein bod ni'n dilyn yr hyn a nodwyd gennym ni yn 'Cymru Iachach', yn ein dogfen sy'n lasbrint. Fe wn i mai newydd ddod i'w swydd y mae ef—ewch a darllenwch y ddogfen 'Cymru Iachach', achos mae'r glasbrint yno, mae'r weledigaeth yno; yr hyn sydd angen i ni ei wneud yw cyrraedd y nod cyn gynted ag y gallwn ni.
Ond mae hynny'n anodd, ac fe ddywedaf i wrthych chi pam mae hynny'n anodd—mae hynny oherwydd bod cyfyngiadau ariannol difrifol ofnadwy iawn arnom ar hyn o bryd, ac mae hynny oherwydd pwysau chwyddiant sydd wedi digwydd yn rhannol o ganlyniad i brisiau ynni a'r rhyfel yn Wcráin. Rydych chi i gyd wedi fy nghlywed i'n dweud ein bod wedi ni wedi cael bil am £200 miliwn ar gyfer costau ynni'r llynedd. Wrth gwrs, nid oedd gennym ni unrhyw gyllid dros ben, bron a bod, ar gyfer cwmpasu hynny. Yn amlwg, rydyn ni wedi dod o hyd i arian ychwanegol ar gyfer staff eleni. Rydyn ni wedi gweld cynnydd ym mhrisiau meddyginiaethau, ac wrth gwrs mae costau COVID gennym ni. Rydyn ni'n gweithio allan sut ydym am gyflwyno rhaglen newydd o frechiadau atgyfnerthu COVID yn yr hydref—miliynau ar filiynau ar filiynau o frechiadau sy'n cael eu rhoi heddiw nad oedd ar gael o gwbl i'w rhoi dair blynedd yn ôl, ac eto nid oes mwy o arian gennym ni yn y system. Bydd yn rhaid talu am hynny yn rhywle, ac mae honno'n sgwrs anodd iawn, iawn y byddwn ni'n ei chael, ac mae honno'n sgwrs y byddwn ni'n ei chael gyda'r cyhoedd. Rydyn ni'n deall bod angen iddyn nhw ddod gyda ni ar y daith hon.
Ond, yn olaf, gadewch i mi ddweud rhywbeth am y gweithlu, oherwydd rwy'n credu'n gryf ei fod yn ymwneud â'r gweithlu. Rwyf i o'r farn fod y ffaith ein bod ni wedi setlo 'Agenda ar gyfer Newid' gyda'r undebau yn rhywbeth y dylai pawb ei groesawu. Rwy'n deall nad yw honno wedi bod yn drafodaeth hawdd. Mae hi wedi bod yn anodd iawn, iawn yn wyneb y ffaith mai cyllideb gyfyngedig sydd gennym ni, mewn gwirionedd. Nid yw'r arian hwnnw wedi dod o unman arall; fe ddaeth o'r gyllideb iechyd ac, yn rhannol, oherwydd haelioni, a dweud y gwir, rhai o fy nghyd-Weinidogion i o amgylch bwrdd y Cabinet. Mae hwnnw'n beth anodd iawn i ofyn amdano, ond dyna'r hyn a ddigwyddodd. Ond daw her anodd iawn yn ei sgil hefyd. Yr hyn yr ydym ni'n ei wneud nawr yw canolbwyntio ar yr elfennau i'r gweithlu hwnnw nad ydyn nhw'n ymwneud â thal.
Dyna pam rwy'n credu, mewn gwirionedd, pan fyddwch chi'n siarad â rhai o'r bobl hyn yn y GIG, ac rwyf i wedi siarad â llawer ohonyn nhw heddiw—. Mae hi wedi bod yn hyfryd siarad â nhw, nid yn unig yn y gwasanaeth y bore yma, ond i fyny'r grisiau hefyd. Yr hyn y maen nhw'n ei ddweud yw, 'Nid yw hyn yn ymwneud â chyflog yn unig. Mewn gwirionedd, rydyn ni'n dymuno i bobl roi'r gorau i'n cam-drin ni. Rydyn ni'n dymuno i bobl roi'r gorau i'n cymryd ni'n ganiataol. Rydyn ni'n dymuno cael ein gwerthfawrogi ryw ychydig.' Dyna pam rwyf i'n erfyn ar y cyhoedd yng Nghymru heddiw: gwerthfawrogwch y bobl hyn sy'n rhoi'r cyfan sydd ganddyn nhw.
Y foment fwyaf teimladwy yn y gwasanaeth y bore yma yn fy marn i oedd pan gawsom ni ennyd o ddistawrwydd i feddwl am yr holl bobl hynny ar y rheng flaen a roddodd eu bywydau wrth gyflawni gwasanaeth, gan ddal COVID wrth wneud eu gwaith. Roedd honno'n ennyd hynod deimladwy wir. Mae'n rhaid i ni gofio bod y bobl hyn ar y rheng flaen er ein mwyn ni. Roedden nhw yno er ein mwyn ni yn ystod y pandemig, a'r peth lleiaf y gallwn ni ei wneud yw diolch iddyn nhw bob tro y byddwn ni â chysylltiad â'r GIG.
Thank you, Minister. True perfection is imperfect. Our beloved national health service is perfection, both in its concept and in its simplicity, and it needs the investment that it deserves. Indeed, not so long ago, my own grandmother died in childbirth, being denied any medical aid by the works board, as my grandfather begged for her life from a board of men, in order for her to see a doctor that he could not afford. That is my family history.
Let us, with great pride in our Senedd, our Welsh Parliament, give thanks to Wales and Labour's Aneurin Bevan for creating something so special. Minister, you rightly point out that the NHS was awarded the George Cross medal last year, yet its mere existence must be fought for by all progressives, every single day of our lives.
In Rupert Murdoch's The Times newspaper this week, former English health Secretary Sajid Javid was quoted as saying that the
'Ailing NHS has made us sicker.'
You quoted the words of Nye Bevan also, when he stated:
'The NHS will last as long as there are folk left with faith to fight for it'.
So, Minister, how dangerous a threat does the NHS face from right-wing ideologues, like those in the Tory party right and billionaire Rupert Murdoch, with their very clear articulated wish to break up the NHS, to profit and profit-make from the NHS? And what can the Welsh Labour Government do—
Diolch i chi, Gweinidog. Mae gwir berffeithrwydd yn amherffaith. Mae ein gwasanaeth iechyd cenedlaethol annwyl ni'n berffeithrwydd, yn ei gysyniad a'i symlrwydd, ac mae angen y buddsoddiad y mae'n ei haeddu arno. Yn wir, ddim mor bell yn ôl â hynny, bu farw fy mam-gu i wrth eni plentyn, gan i fwrdd y gwaith wrthod unrhyw gymorth meddygol, tra bod fy nhad-cu yn crefu ar fwrdd o wŷr am ei bywyd hi, er mwyn iddi gael gweld meddyg na allai ef ei fforddio. Dyma beth o hanes fy nheulu i.
Gadewch i ni, gyda balchder mawr yn ein Senedd, ein Senedd yng Nghymru, ddiolch i Aneurin Bevan o Gymru a Llafur am greu rhywbeth mor arbennig. Gweinidog, rydych chi'n gywir yn nodi bod y GIG wedi derbyn medal Croes y Brenin Siôr y llynedd, ac eto mae'n rhaid i bob un blaengar, bob dydd o'n hoes ymladd am ei bodolaeth.
Ym mhapur newydd Rupert Murdoch The Times yr wythnos hon, roedd dyfyniad gan gyn-Ysgrifennydd Iechyd Lloegr, Sajid Javid, yn dweud bod y
'GIG sâl wedi ein gwneud ni'n salach.'
Fe wnaethoch chi ddyfynnu geiriau Aneurin Bevan hefyd, pan fynegodd ef:
'Bydd y GIG yn para cyhyd ag y bydd gwerin ar ôl gyda ffydd i ymladd amdano'.
Felly, Gweinidog, pa mor beryglus yw'r bygythiad y mae'r GIG yn ei wynebu oherwydd ideolegau asgell dde, fel y rhai ar dde'r blaid Dorïaidd a'r biliwnydd Rupert Murdoch, gyda'u dymuniad eglur iawn i ddatgymalu'r GIG, elwa a gwneud elw ar gefn y GIG? A beth all Llywodraeth Lafur Cymru ei wneud—
You have gone well beyond your time.
Rydych chi wedi mynd ymhell dros eich amser.
—to protect the cherished ideal of free healthcare at the point of need?
—i amddiffyn y ddelfryd annwyl o ofal iechyd am ddim pryd a lle bynnag y bo'i angen?
Thanks very much, Rhianon. It's really quite moving to hear about your family history, and I do think that we all take the NHS for granted at our peril. We have got to fight for this, as Aneurin Bevan suggested. It will only continue as long as we have the strength to fight for it, and I know that people on the Labour benches will be doing that. I am very tempted, Rhianon, by your offer to take on the right wing and to talk about some of the people who maybe distract us, but today is not the day for that. Today is the day for a celebration and to really commemorate the great work of the NHS in Wales.
Diolch yn fawr iawn, Rhianon. Mae hi'n wirioneddol ddirdynnol clywed am hanes eich teulu chi, ac rwy'n credu ei bod hi'n beryglus i ni i gyd i gymryd y GIG yn ganiataol. Mae'n rhaid i ni frwydro er mwyn hyn, fel awgrymodd Aneurin Bevan. Dim ond cyhyd ag y bydd gennym ni nerth i ymladd amdano, ac fe wn i y bydd pobl ar y meinciau Llafur yn gwneud hynny. Rwy'n cael fy nhemtio yn fawr iawn, Rhianon, gan eich cynnig chi i ymgodymu â'r adain dde a siarad am rai o'r bobl sy'n tynnu ein sylw ni efallai, ond nid heddiw yw'r diwrnod i wneud hynny. Diwrnod yw heddiw i ddathlu a chofio gwaith gwych y GIG yng Nghymru mewn gwirionedd.
Well, I agree with the Conservatives. This isn't the day for us to actually focus on politics. This is a day for us to celebrate and talk about the achievements of the NHS. The NHS workforce are so generous, and all of those health practitioners across all of our healthcare services are quite astounding. As the Minister says, we heard this morning in the service about those who lost their lives in COVID, and let's not forget them. I just want to name some of those who died at the beginning of the COVID pandemic in Wales.
We lost Donna Campbell, a healthcare support worker; Jenelyn Carter, a healthcare assistant; Gerallt Davies, a paramedic; Rizal Manalo, a nurse; Jitendra Rathod, a surgeon; and Sharon Scanlon, a care worker. There were many others who died and gave their lives for us and to care for us during this very recent COVID pandemic. It is through their generosity, compassion and courage that we can see the health service as it emerges today, and I concur with you, Minister, that we cannot continue as we are. We have to look at the NHS remaining the life and soul of the nation, but we must never forget those who died for the NHS and for us. Thank you. Diolch yn fawr iawn.
Wel, rwy'n cytuno â'r Ceidwadwyr. Nid dyma'r diwrnod mewn gwirionedd i ni fod yn canolbwyntio ar wleidyddiaeth. Diwrnod yw hwn i ni ddathlu a siarad am gyflawniadau'r GIG. Mae gweithlu'r GIG mor haelfrydig, ac mae'r holl ymarferwyr iechyd hynny ar draws ein holl wasanaethau gofal iechyd yn gwbl syfrdanol. Fel mae'r Gweinidog yn dweud, fe glywsom ni'r bore yma yn y gwasanaeth am y rhai a gollodd eu bywydau yn ystod COVID, a pheidiwn fyth ag anghofio amdanyn nhw. Rwyf am enwi rhai o'r rhai a fu farw ar ddechrau'r pandemig COVID yng Nghymru.
Fe gollasom ni Donna Campbell, gweithiwr cymorth gofal iechyd; Jenelyn Carter, cynorthwy-ydd gofal iechyd; Gerallt Davies, parafeddyg; Rizal Manalo, nyrs; Jitendra Rathod, llawfeddyg; a Sharon Scanlon, gweithiwr gofal. Bu farw llawer o bobl eraill gan roi eu bywydau drosom ni ac er mwyn gofalu amdanom ni yn ystod y pandemig COVID diweddar hwn. Trwy eu haelioni nhw, eu tosturi a'u dewrder y gallwn weld y gwasanaeth iechyd wrth iddo ddod i'r amlwg heddiw, ac rwy'n cytuno â chi, Gweinidog, na allwn ni barhau fel rydym ni. Mae'n rhaid i ni edrych ar y GIG wrth iddo barhau i fod yn anadl einioes y genedl, ond ni ddylem ni fyth anghofio'r rhai a fu farw er mwyn y GIG a ninnau. Diolch yn fawr iawn.
Diolch yn fawr, Jane, and it was a very poignant moment, as you point out, this morning, because what we've got to remember is those people who gave their lives during the pandemic on the front line, those people we all applauded on those evenings during the darkest days, when we really didn't know what we were confronting, and some of that story is being played out as we speak in the inquiry up in London today. But I would like to thank you for bringing those names to the Siambr today, because we've got to remember these were not numbers. These were not numbers of people. Every one of these were individuals with families, and those families had to sacrifice whilst we were being cared for and our loved ones were being for cared for. I think that our gratitude should go out to their families today to make sure that they understand that we appreciate the incredible sacrifices that they've made for us and for our nation.
Diolch yn fawr, Jane, ac roedd honno'n ennyd ddwys iawn, fel roeddech chi'n sôn, fore heddiw, oherwydd yr hyn y mae'n rhaid i ni ei gofio yw'r bobl hynny a roddodd eu bywydau ar y rheng flaen yn ystod y pandemig, y bobl hynny yr oeddem ni i gyd yn eu cymeradwyo nhw ar y nosweithiau hynny yn ystod y dyddiau duaf, pan nad oeddem ni'n gwybod yn iawn beth yr oeddem ni'n ei wynebu, ac mae rhywfaint o'r stori honno'n cael ei hadrodd, wrth i ni siarad nawr, yn yr ymchwiliad draw yn Llundain heddiw. Ond fe hoffwn i ddiolch i chi am ddod â'r enwau hynny i'r Siambr heddiw, oherwydd mae'n rhaid i ni gofio nad rhifau oedd y rhain. Nid rhifau moel oedd y bobl hyn. Roedd pob un o'r rhain yn unigolion â theuluoedd, ac fe fu'n rhaid i'r teuluoedd hynny aberthu wrth i ni dderbyn gofal ac wrth i'n hanwyliaid ni dderbyn gofal. Rwy'n credu y dylem ni fynegi ein diolchgarwch ni i'w teuluoedd nhw heddiw i sicrhau eu bod nhw'n deall ein bod ni'n gwerthfawrogi'r aberth anhygoel a wnaethant er ein mwyn ni a'n cenedl ni.
Thank you very much for your statement this afternoon, Minister, and for having the opportunity to celebrate the seventy-fifth anniversary of the NHS. I'm personally proud that I have contributed to its history, albeit in a small way, being employed by the health service for 11 years between 2010 and being elected to the Senedd in 2021. Where I am disappointed is that the Government haven't tabled a debate on the subject this week, and a Labour Government at that. Thank goodness the Welsh Conservatives have done tomorrow and value the NHS better than the Labour Party. Looking at the statement this afternoon, I saw no reference to north Wales or Betsi Cadwaladr University Health Board, I wonder why, and I wonder what Aneurin Bevan would think if he could look at the performances of health services in north Wales currently.
Could I take this opportunity this afternoon to ask you, Minister, whether you see the seventy-fifth birthday of the NHS as an opportunity as health Minister to reflect on overall performance of north Wales provision since the birth of devolution as, since the Labour Government got its hands on it in 1999, Glan Clwyd Hospital has plummeted from one of the best performing hospitals in the land to one of the worst? Will you see this week as an inspiration to finally use and implement your authority to turning around the fortunes of Betsi Cadwaladr University Health Board and do right by my constituents in the Vale of Clwyd and people across north Wales?
Diolch yn fawr iawn am eich datganiad y prynhawn yma, Gweinidog, ac am gael y cyfle i ddathlu 75 o flynyddoedd ers sefydlu'r GIG. Rwyf i'n falch fy mod i'n bersonol wedi cyfrannu at ei hanes, er mewn ffordd fechan, gan i mi gael fy nghyflogi gan y gwasanaeth iechyd am 11 mlynedd rhwng 2010 a chael fy ethol i'r Senedd yn 2021. Yr hyn sydd wedi fy siomi i yw nad yw'r Llywodraeth wedi cynnwys dadl ar y pwnc ar agenda'r wythnos hon, a Llywodraeth Lafur hefyd. Diolch byth fod y Ceidwadwyr Cymreig wedi gwneud hynny ar gyfer yfory a'u bod yn gwerthfawrogi'r GIG yn well na'r Blaid Lafur. Wrth edrych ar y datganiad y prynhawn yma, ni welais i unrhyw gyfeiriad at y gogledd na Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr, pam tybed, a tybed beth fyddai Aneurin Bevan yn ei feddwl pe byddai'n edrych ar gyflwr y gwasanaethau iechyd yn y gogledd ar hyn o bryd.
A gaf i achub ar y cyfle hwn y prynhawn yma i ofyn i chi, Gweinidog, a ydych chi'n gweld dathlu'r GIG yn 75 oed yn gyfle i'r Gweinidog iechyd i fyfyrio ar gyflwr y ddarpariaeth gyffredinol yn y gogledd ers dechrau datganoli oherwydd, ers i'r Llywodraeth Lafur gael ei dwylo arno ym 1999, mae Ysbyty Glan Clwyd wedi cwympo o fod yn un o'r ysbytai â'r gwasanaethau gorau yn y wlad i fod yn un o'r rhai gwaethaf? A ystyriwch chi'r wythnos hon yn ysbrydoliaeth i ddefnyddio a gweithredu eich awdurdod o'r diwedd i chwyldroi tynged Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr a gwneud cyfiawnder â'm hetholwyr i yn Nyffryn Clwyd a phobl ledled y gogledd?
Thanks, Gareth. As I say, today is not the day to be drawn on a political fight in relation to the NHS, today is a day to celebrate the incredible contribution of the people who make up the NHS, so I will be making some statements later on during the week, but today, I think, is a day of celebration.
Diolch yn fawr, Gareth. Fel dywedais i, nid heddiw yw'r diwrnod i gael fy nhynnu i frwydr wleidyddol o ran y GIG, diwrnod yw heddiw i ddathlu cyfraniad anhygoel y bobl sy'n rhan o'r GIG, ac felly fe fyddaf i'n gwneud rhai datganiadau yn ddiweddarach yn ystod yr wythnos, ond mae heddiw, rwy'n credu, yn ddiwrnod i ddathlu.
Ac yn olaf, Carolyn Thomas.
And finally, Carolyn Thomas.
Diolch, Deputy Llywydd. When the great Labour socialist Aneurin Bevan introduced the national health service under Clement Attlee's Government, he also saw a massive house building programme of over 1 million council homes and was responsible for local government, as well, to ensure that nobody was left behind. It was part of a welfare system, a general health and welfare system. In Wales, this funding has been squeezed due to 13 years of austerity and inflationary pressures. The NHS spending we try to protect now accounts for over 50 per cent of Welsh Government's budget, compared with 39.1 per cent in 2009-10. Other departments such as social health care, leisure, transport, public protection and youth services delivered through local authorities have diminished. Minister, do you think it's time that the national health service should be holistic, rather than just hospital focused, and that the UK Government Treasury should value and fund all public services, because they all contribute to health?
Diolch, Dirprwy Lywydd. Pan gyflwynodd y sosialydd Llafur mawr Aneurin Bevan y gwasanaeth iechyd gwladol dan Lywodraeth Clement Attlee, fe welodd ef raglen enfawr hefyd o adeiladu dros 1 miliwn o dai cyngor ac roedd ef yn gyfrifol am lywodraeth leol, hefyd, i sicrhau nad oedd neb yn cael ei adael ar ôl. Roedd hynny'n rhan o system les, system iechyd a lles gyffredinol. Yng Nghymru, fe gafodd y cyllid hwn ei gywasgu oherwydd 13 mlynedd o gyni a phwysau chwyddiant. Mae'r gwariant ar y GIG yr ydym ni'n ceisio ei ddiogelu nawr yn cyfrif am dros 50 y cant o gyllideb Llywodraeth Cymru, o'i gymharu â 39.1 y cant yn 2009-10. Mae adrannau eraill fel gofal iechyd cymdeithasol, hamdden, trafnidiaeth, diogelu'r cyhoedd a gwasanaethau ieuenctid sy'n cael eu darparu drwy awdurdodau lleol wedi lleihau. Gweinidog, a ydych chi'n credu ei bod hi'n bryd i'r gwasanaeth iechyd gwladol fod yn gyfannol, yn hytrach na dim ond yn canolbwyntio ar ysbytai, ac y dylai Trysorlys Llywodraeth y DU werthfawrogi ac ariannu'r gwasanaethau cyhoeddus i gyd, oherwydd eu bod nhw i gyd yn cyfrannu at iechyd?
Thanks very much, and it's great to hear you, again, paying tribute to Aneurin Bevan. Today I had the pleasure of being at an event where Aneira Thomas, who was, of course, the first baby born in the NHS across the United Kingdom, but she happened to be Welsh, and she was there, naming a new train. So, really delighted to be there, because I do think that we've got to commemorate this occasion.
What I will say is that there is an understanding, a very clear understanding in the Welsh Government that health is not just something that is confined to the health department. There are huge impacts in terms of housing, in terms of education, in terms of air quality, and all of these things have an impact on our abilities to thrive and to live well. And that's why one of the things, just to instil that, not just across Government, but actually beyond that to local government and other areas, we will be, later on this year, delivering and making sure we develop and go out to consultation on a health impact assessment, which will be necessary for all future Government legislation; not just in Welsh Government, but also beyond that.
So, thank you for the opportunity to say that, and thank you for the opportunity to really celebrate this great occasion. We should be proud of our Aneurin Bevan, our person who really established the NHS, who gave us this gift and it is our gift to make sure that we look after. It will change; we will need the public to come with us, but it's an important day today to celebrate and to celebrate the incredible achievements over 75 years. Diolch yn fawr.
Diolch yn fawr iawn, ac mae hi'n hyfryd eich clywed chi, unwaith eto, yn rhoi teyrnged i Aneurin Bevan. Heddiw fe gefais i'r pleser o fod mewn digwyddiad lle cafodd Aneira Thomas, a oedd, wrth gwrs, y baban cyntaf i'w eni yn y GIG drwy'r Deyrnas Unedig i gyd, ond o Gymru yn digwydd bod, ac roedd hi yno, yn rhoi enw ar drên newydd. Felly, roedd hi'n bleser mawr cael bod yno, oherwydd rwy'n credu bod rhaid i ni goffáu'r achlysur hwn.
Yr hyn y byddwn i'n ei ddweud yw bod dealltwriaeth, dealltwriaeth eglur iawn yn Llywodraeth Cymru nad yw iechyd yn rhywbeth a gyfyngir i'r adran iechyd yn unig. Mae yna effeithiau aruthrol o ran tai, addysg, ansawdd aer, ac mae'r pethau hyn i gyd ag effaith ar ein gallu ni i ffynnu a chael bywyd da. A dyna pam mai un o'r pethau, i feithrin hynny, nid yn unig ar draws y Llywodraeth, ond y tu hwnt i hynny mewn llywodraeth leol a meysydd eraill hefyd mewn gwirionedd, y byddwn ni'n ddiweddarach eleni, yn cyflawni ac yn sicrhau ein bod ni'n datblygu ac yn mynd allan i ymgynghoriad ynglŷn ag asesiad o'r effaith ar iechyd, a fydd yn angenrheidiol ar gyfer pob deddfwriaeth gan y Llywodraeth yn y dyfodol; nid yn unig yn Llywodraeth Cymru, ond y tu hwnt i honno hefyd.
Felly, diolch am y cyfle i ddweud hynny, a diolch yn fawr am y cyfle i ddathlu'r achlysur gwych hwn. Fe ddylem ni fod yn falch o Aneurin Bevan, yr unigolyn o'n plith ni a sefydlodd y GIG mewn gwirionedd, a roddodd y rhodd hon i ni a'n rhodd ninnau yw sicrhau ein bod ni'n gofalu am y rhodd honno. Fe fydd yn newid; fe fydd angen i'r cyhoedd ein cefnogi ni, ond mae heddiw yn ddiwrnod pwysig i ddathlu a dathlu'r cyflawniadau anhygoel dros 75 o flynyddoedd. Diolch yn fawr.
Diolch i'r Gweinidog.
I thank the Minister.
Eitem 4 y prynhawn yma yw datganiad gan Weinidog y Gymraeg ac Addysg: diweddariad ar ddatblygu’r gweithlu ôl-16, a galwaf ar y Gweinidog, Jeremy Miles.
Item 4 this afternoon is a statement by the Minister for Education and the Welsh Language: update on post-16 workforce development, and I call on the Minister, Jeremy Miles.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Mae ein rhaglen lywodraethu yn ymrwymo i sicrhau’r un parch i lwybrau galwedigaethol ac academaidd mewn addysg yng Nghymru. Mae hyn yn adlewyrchu pa mor bwysig yw'r ddau i greu'r gweithlu medrus, arloesol a hyblyg sydd ei angen arnom ni.
Fel y dywedais yn fy araith ar fy ngweledigaeth ar gyfer addysg bellach y llynedd, mae cefnogi dysgu proffesiynol a datblygiad gyrfaol y staff addysgu yn y sector ôl-16 yn hanfodol. Er mwyn i ni allu sicrhau gwydnwch a gwelliant parhaus, rhaid i ni roi mynediad i'n hathrawon a'n haseswyr at ffynhonnell gyfoethog o ddatblygiad proffesiynol i'w galluogi nhw i adnewyddu a gloywi eu sgiliau.
Mae dysgu o ansawdd uchel yn gofyn am athrawon o ansawdd uchel. O ddarparu ystod o opsiynau cymhellol i'n pobl ifanc, cefnogi dysgwyr ar draws ein cymunedau i gymryd y cam dewr hwnnw yn ôl i ddysgu, neu ddarparu cyfleoedd dysgu parhaus i'r rhai mewn cyflogaeth, mae ein gweithlu ôl-16 yn un yr wyf yn hynod falch ohono. Mae’r sector yn hyblyg, yn gallu addasu ac yn canolbwyntio ar y dysgwr—rhywbeth sydd wedi bod yn amlwg dros y blynyddoedd diwethaf. Mae'n hanfodol ein bod yn rhoi'r amser a'r cyfle i'n gweithlu ni i ddatblygu a gwella eu hunain yn broffesiynol ac yn bersonol.
Heddiw, felly, Ddirprwy Lywydd, mae'n bleser mawr lansio'r hwb datblygu proffesiynol a fydd yn dwyn ynghyd gwybodaeth ac arweiniad ar bopeth o'r cymwysterau cychwynnol sydd eu hangen a sut i ddatblygu gyrfa yn y sector ôl-16.
Rydym wedi datblygu safonau proffesiynol ar gyfer pob rhan o’r sector. Rydym wedi gweithio mewn partneriaeth â'r sector i ddiwygio'r safonau proffesiynol ar gyfer addysg bellach ac ar gyfer athrawon dysgu seiliedig ar waith, i gynnwys ymarferwyr dysgu oedolion. Mae dysgu proffesiynol a chydweithredu wrth wraidd y safonau hyn. Maen nhw’n adlewyrchu anghenion y sector ac yn gwella dysgu proffesiynol mewn ffordd strwythuredig a chydlynol.
Ond nid athrawon yn unig yw ein gweithlu. Rydym wedi datblygu safonau hefyd ar gyfer staff cymorth. Am y tro cyntaf, rydym yn adlewyrchu'r cyfraniad unigryw y mae staff cymorth yn ei wneud i helpu ein dysgwyr i gyrraedd eu potensial llawn. A chyn hir, bydd gan ein harweinwyr ar draws y sector ôl-16 eu safonau proffesiynol eu hunain hefyd, a fydd yn llywio eu harferion gwaith ac yn darparu fframwaith ar gyfer datblygu pellach. Mae'r safonau hyn yn darparu glasbrint ar gyfer rhagoriaeth. Nid safonau Llywodraeth Cymru yn unig ydyn nhw. Yn hytrach, maen nhw’n perthyn i'r gweithlu. Maen nhw wedi’u hysgrifennu gan y sector a’u llywio gan y sector.
Thank you, Deputy Presiding Officer. Our programme for government commits to promoting parity of esteem between vocational and academic routes in Welsh education. This reflects how important we feel both are to creating the skilled, innovative and flexible workforce that we need.
As I stated in my vision for further education speech last year, supporting the professional learning and career development of the teaching staff in the post-16 sector is vital. To enable us to ensure resilience and continued improvement, we must provide our teachers and assessors with access to a rich source of professional development to enable them to refresh and renew their skills.
High-quality learning requires high-quality teachers. From delivering a range of compelling options to our young people, supporting learners across our communities to take that brave step back into learning, or providing continuing learning opportunities for those in employment, our post-16 workforce is one of which I am incredibly proud. Our sector is flexible, adaptable and learner focused—something that has been clearly evident over the last few years. It is essential that we provide our workforce with the time and opportunity to develop and enhance their skills both professionally and personally.
Today, therefore, Dirprwy Lywydd, it gives me great pleasure to launch the professional development hub, which will bring together information and guidance on everything from the initial qualifications needed to how to progress a career in the post-16 sector.
We have developed professional standards for all parts of the sector. We have worked in partnership with the sector to revise the professional standards for further education and work-based learning teachers to encompass adult learning practitioners. These standards have professional learning and collaboration at their core. They reflect the needs of the sector and enhance professional learning in a structured and cohesive manner.
But our workforce is not just made up of teachers. We have developed standards for our support staff too. For the first time, we reflect the unique contribution that support staff make to help our learners to reach their full potential. Soon, our leaders across the sector will have their own professional standards, which will provide a set of standards that guide their working practices and provide the framework for their further development. These standards provide a blueprint for excellence. They are not simply the Welsh Government’s standards. Rather, they belong to the workforce. They’ve been written by the sector and driven by the sector.
Dirprwy Lywydd, we are supporting continuous professional development. We provide funding directly to colleges for professional learning, encouraging collaboration across the sector to deliver development and resources designed by the sector themselves.
We are constantly looking for new and creative ways to improve workforce links with industry, to ensure our teachers and assessors retain and hone their professional skills and experience. Technology is rapidly changing, and we must ensure that we can adapt and keep up. We've continued to support the knowledge transfer programme, which supports colleges in the delivery of activities designed to accelerate and build expertise for staff and increase learning experiences for all. The programme builds industry expertise in the sector, with the express purpose of delivering new content and concepts. This ensures our workforce keeps up to date on changing technologies and practices within the workplace.
We're providing opportunities to showcase excellence. For the past five years, the Royal Commission for the Exhibition 1851 has worked in partnership with the Education and Training Foundation in England to provide technical teaching fellowships that celebrate, develop and disseminate exceptional practice in technical teaching. This year, for the first time, the application process will be open to practitioners from across Wales, Scotland and Northern Ireland, and I want to encourage all of the excellent practitioners of science and technology in Wales to apply. Let's use this opportunity to showcase some of the incredible work our post-16 practitioners are delivering.
We are changing the way we support post-16 education. Next year will see a huge change to the oversight of post-16 education and training in Wales, when the Commission for Tertiary Education and Research comes into operation. The commission will have research at the core of its functions and encouraging research within the post-16 environment will be a key driver for the organisation when it comes into effect next April. We're encouraging practitioners to engage in action research projects to investigate their own practice and make a direct change to their teaching and learning practices. Developing the capacity for research within the post-16 sector is critical to ensure the sector continues to develop and build for the future. We know that the further education sector is keen to become more involved in research and innovation, and the new commission provides, I think, a unique opportunity to build capacity and build connections.
We are safeguarding our learners and professionalising our workforce. We're developing legislation to require a greater number of practitioners across the workforce to register with the Education Workforce Council. This will provide additional layers of safeguarding for our learners and enhance the professionalism of the workforce across the entire post-16 sector. Whether providing opportunities for learning in a college, in industry, or in a community setting, we want to ensure our workforce is skilled, adaptable and confident.
We're keeping our learners at the heart of everything we do. The role of our post-16 workforce is clear: to ensure our learners, regardless of their age, experience or background, are offered and supported to access opportunities to gain the skills and qualifications they need to progress in life and reach their full potential. A career in the post-16 sector can be extremely rewarding. Where else can you find learners from so many diverse cultures and backgrounds, where learners can be aged 16 or 96, and where the subjects being taught can be so broad, innovative and challenging?
I am confident that we can make Wales a nation where it's never too late to learn, and that includes practitioners themselves. I am proud to support our post-16 workforce with the suite of materials that we have available today, and look forward to continuing to invest in and develop this excellent team of people for the future.
Dirprwy Lywydd, rydym yn cefnogi datblygiad proffesiynol parhaus. Rydym yn darparu cyllid yn uniongyrchol i golegau ar gyfer dysgu proffesiynol, ac yn annog cydweithio ar draws y sector i sicrhau datblygiad a darparu adnoddau a gynlluniwyd gan y sector ei hun.
Rydym yn chwilio'n gyson am ffyrdd newydd a chreadigol o wella cysylltiadau'r gweithlu â diwydiant, er mwyn sicrhau bod ein hathrawon a'n haseswyr yn cadw ac yn mireinio eu sgiliau a'u profiad proffesiynol. Mae technoleg yn newid yn gyflym, ac mae'n rhaid i ni sicrhau y gallwn ni addasu a chadw i fyny. Rydym wedi parhau i gefnogi'r rhaglen trosglwyddo gwybodaeth, sy'n cefnogi colegau i ddarparu gweithgareddau sydd wedi'u cynllunio i gyflymu ac adeiladu arbenigedd staff a chynyddu profiadau dysgu i bawb. Mae'r rhaglen yn datblygu arbenigedd diwydiant yn y sector, gyda'r pwrpas penodol o gyflwyno cynnwys a chysyniadau newydd. Mae hyn yn sicrhau bod ein gweithlu'n cael y wybodaeth ddiweddaraf am dechnolegau ac arferion sy'n newid yn y gweithle.
Rydym yn cynnig cyfleoedd i arddangos rhagoriaeth. Am y pum mlynedd diwethaf, mae Comisiwn Brenhinol Arddangosfa 1851 wedi gweithio mewn partneriaeth â'r Sefydliad Addysg a Hyfforddiant yn Lloegr i ddarparu cymrodoriaethau addysgu technegol sy'n dathlu, datblygu a lledaenu arfer eithriadol ym maes addysgu technegol. Eleni, am y tro cyntaf, bydd y broses ymgeisio ar agor i ymarferwyr o bob rhan o Gymru, yr Alban a Gogledd Iwerddon, ac rwyf am annog yr holl ymarferwyr gwyddoniaeth a thechnoleg ardderchog yng Nghymru i wneud cais. Gadewch i ni ddefnyddio'r cyfle hwn i ddangos rhywfaint o'r gwaith anhygoel sy'n cael ei wneud gan ein hymarferwyr ôl-16.
Rydym yn newid y ffordd rydym yn cefnogi addysg ôl-16. Y flwyddyn nesaf, bydd newid enfawr i'r ffordd y caiff addysg a hyfforddiant ôl-16 eu darparu yng Nghymru, pan fydd y Comisiwn Addysg Drydyddol ac Ymchwil yn dod i rym. Bydd ymchwil wrth wraidd swyddogaethau'r Comisiwn a bydd annog ymchwil yr amgylchedd ôl-16 yn sbardun allweddol i'r sefydliad pan fydd yn dod i rym fis Ebrill nesaf. Rydym yn annog ymarferwyr i gymryd rhan mewn prosiectau ymchwil weithredu i ymchwilio i'w hymarfer eu hunain a gwneud newid uniongyrchol i'w harferion addysgu a dysgu. Mae datblygu'r capasiti ar gyfer ymchwil yn y sector ôl-16 yn hanfodol er mwyn sicrhau bod y sector yn parhau i ddatblygu ac adeiladu ar gyfer y dyfodol. Rydym yn gwybod bod y sector addysg bellach yn awyddus i gymryd mwy o ran mewn ymchwil ac arloesi, ac mae'r Comisiwn newydd yn cynnig cyfle unigryw, rwy'n credu, i feithrin gallu a chysylltiadau.
Rydym yn diogelu ein dysgwyr ac yn proffesiynoli ein gweithlu. Rydym yn datblygu deddfwriaeth sy'n ei gwneud yn ofynnol i fwy o ymarferwyr ar draws y gweithlu gofrestru gyda Chyngor y Gweithlu Addysg. Bydd hyn yn darparu haenau diogelu ychwanegol i'n dysgwyr ac yn gwella proffesiynoldeb y gweithlu ar draws y sector ôl-16 cyfan. P'un a ydym yn darparu cyfleoedd i ddysgu mewn coleg, mewn diwydiant, neu mewn lleoliad cymunedol, rydym am sicrhau bod ein gweithlu yn fedrus, yn gallu addasu ac yn hyderus.
Rydym yn cadw ein dysgwyr wrth wraidd popeth a wnawn. Mae rôl ein gweithlu ôl-16 yn glir: sicrhau bod ein dysgwyr, waeth beth fo'u hoedran, profiad neu gefndir, yn cael cyfleoedd i ennill y sgiliau a'r cymwysterau sydd eu hangen arnynt i symud ymlaen mewn bywyd a chyrraedd eu llawn botensial, ac yn cael eu cefnogi i fanteisio ar y cyfleoedd hynny. Gall gyrfa yn y sector ôl-16 fod yn hynod werth chweil. Ble arall allwch chi ddod o hyd i ddysgwyr o gynifer o ddiwylliannau a chefndiroedd amrywiol, lle gall dysgwyr fod yn 16 neu'n 96 oed, a lle gall y pynciau sy'n cael eu haddysgu fod mor eang, arloesol a heriol?
Rwy'n hyderus y gallwn ni sicrhau bod Cymru'n genedl lle nad yw hi byth yn rhy hwyr i ddysgu, ac mae hynny'n cynnwys yr ymarferwyr eu hunain. Rwy'n falch o gefnogi ein gweithlu ôl-16 gyda'r gyfres o ddeunyddiau sydd ar gael heddiw, ac rwy'n edrych ymlaen at barhau i ddatblygu a buddsoddi yn y tîm rhagorol hwn o bobl ar gyfer y dyfodol.
Thank you for your statement today, Minister, in this important field, and I welcome the launch of the hub, which seeks to address the increasingly concerning picture of the post-16 workforce. However, I am concerned that this has perhaps come too late in the game, with your own statistics showing that there has been a year-on-year decrease in students enrolling on post-16 teacher training in Wales since 2017. That means this has taken you nearly five years to look into this crisis and a further two to take action. Your scoping study identified a significant lack of complete data on the current skill sets within the sector, meaning that subjects are likely to not have the supply to meet the demand. The knock-on effect of this, of course, is an unskilled workforce. We know this to be true, with 60 per cent of Cardiff capital region employers listing skills shortages as the main challenge for recruitment. Whilst the new hub website does signpost teachers to further qualifications, it has not changed the offer available for practitioners, hence we find ourselves back in the same situation as before with no extra support. As such, are you going to ensure that there is sufficient upskilling of teachers to be able to support the growing demand for science, technology, engineering and mathematics subjects?
Then, statistics have also shown that there is a decreasing enrolment number for post-16 teacher training places being undertaken in Wales by those who can speak Welsh. Whilst I welcome the prospectus and the opportunities for all that you've outlined in regard to teaching fellowships, which outlines a range of Welsh courses on your offer, your approach has perhaps been far too inward looking and does not take into account skilled post-16 teachers who are just across the border, with skills that we so desperately need. It is vital that we train and retain talent from Wales, but we must also attract that talent from across our borders.
Upon looking at the hub, I would like some clarification on the funding for these Welsh course offers. They are currently listed as 'funded for practitioners'. So, my second question to you, Minister, is: will you be providing and funding intensive Welsh courses to help draw that talent in from further afield and encourage ex-teachers back into the field, or is it just for current practitioners within Wales?
My final concern—whilst I support, wholeheartedly, increasing the research capacity in Wales, as it's key to our future success—what incentive is there for the practitioners to engage in the action research projects that you outline in your statement? Thank you.
Diolch am eich datganiad heddiw, Gweinidog, yn y maes pwysig hwn, ac rwy'n croesawu lansio'r hwb, sy'n ceisio mynd i'r afael â'r darlun o'r gweithlu ôl-16 sy'n peri mwyfwy o bryder. Fodd bynnag, rwy'n pryderu bod hyn efallai'n rhy hwyr, gyda'ch ystadegau eich hun yn dangos bod llai o fyfyrwyr wedi bod yn cofrestru ar gyfer hyfforddiant athrawon ôl-16 yng Nghymru o flwyddyn i flwyddyn ers 2017. Mae hynny'n golygu ei bod wedi cymryd bron i bum mlynedd i chi edrych i mewn i'r argyfwng hwn a dwy arall i chi weithredu. Nododd eich astudiaeth gwmpasu fod diffyg sylweddol o ran data cyflawn sydd ar gael ar y setiau sgiliau cyfredol yn y sector, sy'n golygu nad yw pynciau yn debygol o fod â'r cyflenwad i ateb y galw. Sgil-effaith hyn, wrth gwrs, yw gweithlu heb sgiliau. Rydym yn gwybod bod hyn yn wir, gyda 60 y cant o gyflogwyr ym mhrifddinas-ranbarth Caerdydd yn nodi mai prinder sgiliau yw'r brif her o ran recriwtio. Er bod gwefan newydd yr hwb yn cyfeirio athrawon at gymwysterau pellach, nid yw'r arlwy sydd ar gael i ymarferwyr wedi newid, felly rydym yn ôl yn yr un sefyllfa ag o'r blaen heb unrhyw gymorth ychwanegol. Felly, ydych chi'n mynd i sicrhau bod digon o athrawon yn cael eu huwchsgilio i allu cefnogi'r galw cynyddol am bynciau gwyddoniaeth, technoleg, peirianneg a mathemateg?
Yna, mae ystadegau hefyd wedi dangos bod llai o siaradwyr Cymraeg yn cofrestru ar gyfer lleoedd hyfforddi athrawon ôl-16 yng Nghymru. Er fy mod i'n croesawu'r prosbectws a'r cyfleoedd i bawb rydych wedi'u hamlinellu o ran cymrodoriaethau addysgu, sy'n amlinellu ystod o gyrsiau Cymraeg sy'n cael eu cynnig, efallai fod eich dull wedi bod yn llawer rhy fewnblyg ac nid yw'n ystyried athrawon ôl-16 medrus ychydig dros y ffin, sydd â'r sgiliau y mae angen mor daer amdanynt. Mae'n hanfodol ein bod ni'n hyfforddi ac yn cadw talent o Gymru, ond mae'n rhaid i ni hefyd ddenu'r dalent honno o'r ochr arall i'r ffin.
Wrth edrych ar yr hwb, hoffwn gael rhywfaint o eglurhad ar y cyllid ar gyfer y cyrsiau Cymraeg a gynigir. Ar hyn o bryd maent wedi'u rhestru fel 'wedi'u hariannu ar gyfer ymarferwyr'. Felly, fy ail gwestiwn i chi, Gweinidog, yw: fyddwch chi'n darparu ac yn ariannu cyrsiau Cymraeg dwys i helpu i ddenu'r dalent honno o fannau eraill ac annog cyn-athrawon yn ôl i'r maes, neu ai dim ond ar gyfer y rhai sy'n ymarfer yng Nghymru ar hyn o bryd ydyw?
Fy mhryder olaf—er fy mod i'n llwyr gefnogi cynyddu'r capasiti ymchwil yng Nghymru, gan ei fod yn allweddol i'n llwyddiant yn y dyfodol—beth sydd ar gael i gymell yr ymarferwyr i gymryd rhan yn y prosiectau ymchwil weithredu rydych chi'n eu hamlinellu yn eich datganiad? Diolch.
I thank the Member for those questions and the welcome that she has given to today's announcement, recognising, as her question does, how important it is for us to support our post-16 workforce, and I welcome her support for what we are doing as a Government in order to be able to do that. She will know that we've had a post-16 workforce development programme under way for some time and, indeed, have commissioned Dr Steve Bell from Estyn to undertake a review on our behalf, as part of that wider programme, to look at initial teacher education for post-16 workforce and a number of other recommendations that he has made. There are 22 recommendations in the report that Dr Bell has provided us with, and they cover a range of areas, some of which touch on the points that the Member made in her question, and I will be formally responding to the recommendations in the report shortly. It comes, of course, at a time when, as I mentioned in my statement, the regulation and funding of post-16 is changing, isn't it, through the establishment, which the Senedd has approved, of the new commission. So, we're looking at what aspects of that are for the new commission and what aspects are for the Welsh Government, and what needs to be done, if you like, in the meantime, to make sure that progress can happen in a seamless way, which I know is something that she will support.
I'm not sure I recognise the reference that the Member makes to an inward-looking profession. I think what we have is a profession that draws on a range of different talents and experiences, both professional and personal. And the network that is able to be built through the connections that the knowledge transfer programme, for example, establishes between the workforce and industry I think shows a very outward-looking focus, actually.
And I think the point she closes on, in relation to the action research—what incentive is there—in my experience, the incentive is the incentive that professionals bring to wanting to continuously improve their practice, and the funding that is available to do that I think enables them to have the space to develop their practice based on action research.
I think there will be an important opportunity, actually, as the new commission starts to bring together all the disparate responsibilities in research, to develop that in the further education space much more than perhaps we have to date. And I think there's a lot of enthusiasm, actually, in the sector. It'll be a different kind of research than a university will do, and I've already seen, as I'm sure she will have done when she visits colleges, very interesting linkages between colleges and significant businesses in key sectors in their local economy, operating at a kind of scale that perhaps wouldn't work for a university, and I think we want to see more of that: it's good for learners, it's good for the practitioners and it's definitely good for the local economy.
Diolch i'r Aelod am y cwestiynau hynny a'r croeso y mae hi wedi'i roi i'r cyhoeddiad heddiw, gan gydnabod, fel y mae ei chwestiwn yn ei wneud, pa mor bwysig yw hi ein bod ni'n cefnogi ein gweithlu ôl-16, ac rwy'n croesawu ei chefnogaeth i'r hyn yr ydym yn ei wneud fel Llywodraeth er mwyn gallu gwneud hynny. Fe fydd hi'n gwybod bod rhaglen ar gyfer datblygu'r gweithlu ôl-16 wedi bod ar y gweill gennym ers peth amser ac, yn wir, ein bod ni wedi comisiynu Dr Steve Bell o Estyn i gynnal adolygiad ar ein rhan, fel rhan o'r rhaglen ehangach honno, i edrych ar addysg gychwynnol athrawon ar gyfer y gweithlu ôl-16 a nifer o argymhellion eraill y mae wedi'u gwneud. Mae 22 o argymhellion yn yr adroddiad y mae Dr Bell wedi'i roi i ni, ac maent yn ymdrin ag ystod o feysydd, y mae rhai ohonynt yn crybwyll y pwyntiau a wnaeth yr Aelod yn ei chwestiwn, a byddaf yn ymateb yn ffurfiol i'r argymhellion yn yr adroddiad cyn bo hir. Mae'n dod, wrth gwrs, ar adeg, fel y soniais yn fy natganiad, pan fo rheoleiddio a chyllido ôl-16 yn newid, onid yw, drwy'r sefydlu'r Comisiwn newydd, y mae'r Senedd wedi'i gymeradwyo. Felly, rydym yn edrych ar ba agweddau ar hynny y bydd y Comisiwn newydd yn gyfrifol amdanynt a pha agweddau y bydd Llywodraeth Cymru yn gyfrifol amdanynt, a'r hyn y mae angen ei wneud, os mynnwch chi, yn y cyfamser, i sicrhau bod cynnydd yn gallu digwydd mewn ffordd ddi-dor, sy'n rhywbeth rwy'n gwybod y bydd hi'n ei gefnogi.
Nid wyf yn siŵr fy mod i'n cydnabod y cyfeiriad y mae'r Aelod yn ei wneud at broffesiwn mewnblyg. Rwy'n credu mai'r hyn sydd gennym yw proffesiwn sy'n manteisio ar ystod o wahanol ddoniau a phrofiadau, rhai proffesiynol a rhai personol. Ac mae'r rhwydwaith sy'n gallu cael ei adeiladu trwy'r cysylltiadau y mae'r rhaglen trosglwyddo gwybodaeth, er enghraifft, yn eu sefydlu rhwng y gweithlu a diwydiant, rwy'n credu, yn dangos ffocws allblyg iawn, a dweud y gwir.
Ac rwy'n credu bod ei phwynt olaf, o ran yr ymchwil weithredu—pa gymhelliant sydd yna—yn fy mhrofiad i, y cymhelliant yw'r cymhelliant sydd gan weithwyr proffesiynol i fod eisiau gwella eu hymarfer yn barhaus, ac rwy'n credu bod y cyllid sydd ar gael i wneud hynny yn eu galluogi i gael y lle i ddatblygu eu hymarfer yn seiliedig ar ymchwil weithredu.
Rwy'n credu y bydd cyfle pwysig, a dweud y gwir, wrth i'r Comisiwn newydd ddechrau dwyn ynghyd yr holl gyfrifoldebau gwahanol ym maes ymchwil, i ddatblygu hynny yn y gofod addysg bellach, i raddau llawer mwy nag yr ydym wedi'i wneud hyd yma. Ac rwy'n credu bod llawer o frwdfrydedd, a dweud y gwir, yn y sector. Bydd yn fath gwahanol o ymchwil i'r hyn y bydd prifysgol yn ei gwneud, ac rwyf eisoes wedi gweld, fel rwy'n siŵr y bydd hi wedi ei wneud wrth ymweld â cholegau, gysylltiadau diddorol iawn rhwng colegau a busnesau mawr mewn sectorau allweddol yn eu heconomi leol, sy'n gweithredu ar raddfa na fyddai'n gweithio o bosibl i brifysgol, ac rwy'n credu ein bod ni am weld mwy o hynny: mae'n dda i ddysgwyr, mae'n dda i'r ymarferwyr ac mae'n bendant yn dda i'r economi leol.
Diolch, Weinidog, am y datganiad heddiw. Mae nifer fawr o bethau i'w croesawu, a gwych yw cael y links i'r gwefannau wedi eu rhannu gyda ni hefyd, a dwi'n falch iawn o weld y rheini. Ambell i gwestiwn, oherwydd, yn amlwg, rydym ni'n croesawu'r pwyslais o ran addysg gydol oes. Mae hwn yn sector gwirioneddol pwysig o ran sicrhau cyfleoedd i bobl i allu ymwneud efo addysg ar ba bynnag oed maen nhw, eu bod nhw'n dychwelyd neu'n ailhyfforddi ac ati. Felly, yn sicr, mae'n rhaid inni sicrhau gweithle a phobl yn gweithio yn y sector hwn sydd gyda'r sgiliau er mwyn gallu datblygu'r holl sgiliau yna sy'n angenrheidiol ar gyfer datblygu'r genedl ymhellach.
Rhai o'r pethau hoffwn i ganolbwyntio arnyn nhw o edrych o ran amrywiaeth yn benodol, a sut rydym ni'n sicrhau bod y gweithlu—. Mi wnaethoch chi sôn ynglŷn â sicrhau cyfleoedd i ddysgwyr o bob cefndir ac ati, ond sut yn benodol o ran y gweithle? Rydym ni wedi gweld amryw o adroddiadau dros y blynyddoedd a'r degawdau diwethaf yn dangos bod yna fwlch o ran cyfleoedd i ferched yn benodol yn y sector hwn, neu bobl o gefndiroedd du, Asiaidd ac ethnig ac ati, lleiafrifol, ein bod ni'n gweld dyw hynny ddim yn cael ei adlewyrchu, yn arbennig felly pan fo'n dod i rolau o arweinyddiaeth o fewn y sector hwn. Felly, pa bwyslais fydd yna o ran sicrhau ein bod ni'n cael cynrychiolaeth, fel, wedyn, bod dysgwyr yn gweld eu bod nhw efo llwybrau hefyd yn y dyfodol yn y meysydd hyn?
Os caf i ddilyn yn bellach o ran pwyntiau Laura Anne Jones o ran y Gymraeg, yn amlwg, o ran y Comisiwn Addysg Drydyddol ac Ymchwil, mi fydd yna ddyletswydd ar y comisiwn hwn i hyrwyddo darpariaeth drydyddol Gymraeg a dwyieithog ac annog galw amdano. Felly, sut ydych chi'n mynd i sicrhau bod y neges hon yn glir gan ein darparwyr oll, a hefyd o ran y sicrwydd yna o ran datblygu'r gweithle? Dwi'n sicr yn croesawu nifer o bethau o ran y cyfleoedd hyfforddiant, ond dwi'n meddwl, o ran ateb y galw a chreu'r galw, yna'n sicr mae hwn yn rhywbeth rydym ni mynd i fod angen sicrhau, yn enwedig mewn ardaloedd megis yr un dwi'n ei gynrychioli yng Nghanol De Cymru rŵan, lle rydym ni'n gwybod dyw'r ddarpariaeth yna ddim yn bodoli a bod dirfawr angen hynny.
Dwi hefyd eisiau holi o ran—. Mae'n wych bod yr adnoddau yma ar gael, a dwi'n lwcus eich bod chi wedi e-bostio linc i fi ddod ar eu traws nhw. O ran hybu a hyrwyddo'r holl adnoddau yma, pa waith fydd yn mynd i mewn i hynny, a hefyd yn gweithio â'r rheini sy'n cynnig cyngor mewn ysgolion o ran gyrfaoedd, ond hefyd mewn canolfannau gwaith ac ati, i sicrhau bod pobl yn ystyried hwn fel opsiwn gwirioneddol o ran gyrfa ac yn gallu elwa o'r holl adnoddau sydd wedi derbyn y buddsoddiad? Diolch.
Thank you, Minister, for this afternoon's statement. There are many things to be welcomed, and it's wonderful to have the links to the websites shared with us too, and I'm delighted to see those. I have a few questions, because, clearly, we welcome the emphasis on lifelong learning. This is a crucial sector in terms of securing opportunities for people to engage with education at whatever age, be they returning or retraining. So, certainly, we do have to ensure that we have a workforce in this sector that have the necessary skills to develop all of those skills necessary for the development of our nation.
Some of the things I'd like to focus on in looking at diversity specifically, and how do we ensure that the workforce—. You talked about securing opportunities for learners from all backgrounds, but how specifically in terms of the workforce? We've seen a number of reports over the years and over decades, in fact, demonstrating that there is a gap in terms of opportunity for women specifically in this sector, and people from black, Asian and minority ethnic communities too, that we see that they're not reflected, particularly when it comes to leadership roles within this sector. So, what emphasis will there be in terms of ensuring that we do have diverse representation, so that learners also see a pathway for them in the future in these areas too?
If I could just go further on Laura Anne Jones's points on the Welsh language, clearly, in terms of the Commission for Tertiary Education and Research, there will be a duty on this commission to promote Welsh-medium and bilingual tertiary provision and encourage demand in the sector. So, how will you ensure that that message is conveyed clearly to all our providers, and also in terms of that assurance in workforce development? I certainly welcome many things in terms of the training opportunities, but, in terms of meeting the demand and generating demand, then certainly this is something that we will need to secure, particularly in areas such as the one I represent in South Wales Central, where we know that the provision doesn't currently exist and that it's really needed.
I also wanted to ask—. It's wonderful to see these resources and that they're available, and I'm fortunate that you e-mailed a link to me so that I could look at them. But, in terms of promoting all of these resources, what work will be done there, and also in working with those providing careers advice in schools, but also in job centres and so on, in order to ensure that people do consider this as a very real option in terms of a career and can benefit from all of the resources that you've invested in? Thank you.
Cwestiynau pwysig gan yr Aelod, felly diolch am rheini. O ran sicrhau bod digon o amrywiaeth a bod y gweithlu'n adlewyrchu'r gymdeithas sydd ohoni ac efallai pwyslais—dwi'n credu, yn y cwestiwn—ar elfennau STEM hefyd, fod y bias o ran rhywedd yn parhau, os hoffwch chi, yn anffodus, beth wnaeth fy nharo fi, wrth fy mod i wedi mynd i lansiad y technical teaching fellowships yn ddiweddar—ac mae'r pwyslais yn y rheini yn bwrpasol iawn ar bynciau STEM yn ehangach—roedd cymaint o'r bobl oedd wedi llwyddo fel rhan o hwnnw, menywod oedden nhw, nid dynion. Dyw hynny ddim wastad y profiad, ond roedd e'n drawiadol y diwrnod hwnnw—byddwn i'n dweud, y rhan fwyaf wnes i siarad gyda nhw, fod mwy o fenywod na dynion. Felly, mae hynny'n rhywbeth calonogol iawn, rwy'n credu, ac mae gweld hynny felly'n cael ei ymestyn yng Nghymru'n bwysig, oherwydd mae'n rhan o'r gwaith ehangach roedd yr Aelod yn sôn amdano fe o ran modelau rôl ac ati. Felly, mae hynny'n bwysig.
Ond mae hefyd eisiau sicrhau—roedd hwn yn rhan o'r cwestiwn roedd Laura Anne Jones yn ei ofyn hefyd—fod pobl gydag awydd i ddod i mewn i'r proffesiwn i ddysgu ôl-16. Mae darn o waith wedi bod yn digwydd eisoes—ers blwyddyn a mwy, rwy'n credu, erbyn hyn—i gydweithio gyda'r colegau, gydag undebau dysgu, i fynd i'r afael â'r heriau pwysau gwaith. Mae'r rheini yn hysbys iawn yng nghyd-destun ysgolion; efallai ein bod ni'n trafod llai o hynny yng nghyd-destun colegau, ond mae'r gwaith hwnnw wedi bod yn mynd ymlaen fel ein bod ni'n gallu sicrhau ein bod ni'n gwneud cynnydd yn hynny o beth hefyd.
Un o'r pwyntiau wnaeth yr Aelod gloi arno byddwn ni'n trafod efallai ymhellach yn y ddadl prynhawn ar adroddiad Hefin David, sef ein bod ni'n annog, o ran gyrfa, disgyblion ysgol i edrych ar yrfa o fynd i ddysgu ôl-16 hefyd. Dwi'n credu bod mwy i'w wneud i sicrhau gwell perthynas rhwng ysgolion a cholegau. Mae amryw o heriau ar y llwybr i sicrhau bod hynny'n digwydd yn well, ond un o'r gwobrwyon wrth sicrhau hynny, rwy'n credu, yw ein bod ni'n gallu gwneud fel mae'r Aelod yn awgrymu, a sicrhau bod disgyblion yn edrych ar yrfa dysgu ôl-16 fel opsiwn go iawn iddyn nhw.
Important points and questions from the Member, so thank you for those. In terms of ensuring that there is sufficient diversity and that the workforce reflects our society, and the emphasis on the STEM elements too, that the bias in terms of gender continues, unfortunately, what struck me as I attended the launch of the technical teaching fellowships recently—and the emphasis in those is very deliberately on STEM subjects more widely—was that so many of the people who had succeeded as part of that programme, they were women rather than men. So, that isn't always the experience, but it was striking on that day—the majority of the people that I spoke to were women rather than men. So, that's very encouraging, I think, and seeing that being extended in Wales is very important, because it's part of the wider work that the Member was talking about in terms of role models and so on. So, that is very important.
But we also need to ensure—it was part of the question that Laura Anne Jones asked too—that people want to enter the profession and want to enter the post-16 profession in particular. A piece of work has been ongoing for a year or more now to collaborate with the colleges and the teaching unions to tackle some of the working pressures. Those are very well known in terms of the school context, perhaps less discussed in the context of colleges, but work has been ongoing to ensure that we do make progress in that regard too.
One of the points that the Member concluded on we will be discussing perhaps further in the debate on Hefin David's report, namely that we encourage, in terms of careers, school pupils to look at the post-16 sector too. I think that there is more to do to ensure a better relationship between schools and colleges. There are many challenges in the pathway to ensure that that happens, but one of the rewards, if you will, of ensuring that is that we can do what the Member suggested, and that pupils consider a career in the post-16 sector as a real option for them.
Beth am y Gymraeg?
What about the Welsh language?
Mae'n flin gen i. Esgusodwch fi—gwnaeth Heledd Fychan hefyd ofyn am rôl y Gymraeg. Dwi newydd ddynodi'r Coleg Cymraeg Cenedlaethol fel y corff i gynghori'r comisiwn ar y Gymraeg yn gyffredinol, ac rwy'n credu bod y berthynas honno yn mynd i fod yn bwysig iawn. Dwi'n falch fy mod wedi gallu gwneud hynny'n gynnar, fel bod y coleg yn gallu helpu i siapio gwaith y comisiwn o'r cychwyn cyntaf, a hefyd sicrhau bod uchelgais yn rhan o hynny. Rŷn ni wrthi ar hyn o bryd yn edrych ar apwyntiadau i'r bwrdd, ac rwy'n falch iawn o weld bod ystod o bobl wedi cynnig i fod ar y bwrdd gyda'r gallu a'r profiad o ddysgu trwy gyfrwng y Gymraeg. Felly, mae sicrhau bod y pethau yma'n rhan o brif ffrydio gwaith y comisiwn, rwy'n credu, yn bwysig iawn, er mwyn sicrhau y lefel o uchelgais rŷn ni eisiau ei weld ar draws y system.
I'm sorry. Excuse me—Heledd Fychan did also ask about the role of the Welsh language. I've just appointed the Coleg Cymraeg Cenedlaethol as an advisory body for the commission on the Welsh language in general, and I think that that relationship is going to be very important. I'm pleased that I've been able to do that early on, so that the coleg can help to shape the work of the commission from the outset, and to ensure that there is an ambition as part of that. We're currently looking at the appointments to the board, and I'm very pleased to see that a range of people have put themselves forward to be on the board who have an experience of teaching and educating through the medium of Welsh. So, ensuring that these things are part of mainstreaming the work of the commission, I think, is very important to ensure the level of ambition that we want to see across the system.
Ac yn olaf, Joyce Watson.
And finally, Joyce Watson.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Minister, I welcome this statement today. There's a report from the cross-party group on construction, 'Insights from Industry'. That was compiled with support from the Construction Industry Training Board and also the industry participants. Of course, we welcome this statement today, and recognise, as you do in your report, that technology is rapidly evolving. That is the case, of course, for the construction industry, who could be key partners to deliver our commitment to net zero. It is a key area to develop skills. The report states that the Government should raise awareness of the Government's green personal learning account; that can clearly be used in this space. It will do two things. It will help support the industry, and, of course, it will help support prospective new entrants. The knowledge transfer programme that supports colleges, which you've mentioned, will also be critical in this space. So, can you, Minister, give assurances that you will work with the CITB and stakeholders to help develop the skills that the construction industry will need going forward to deliver our promise, which is to build faster and to build greener?
Diolch, Dirprwy Lywydd. Gweinidog, rwy'n croesawu'r datganiad hwn heddiw. Mae yna adroddiad gan y grŵp trawsbleidiol ar adeiladu, sef 'Insights from Industry'. Cafodd yr adroddiad hwnnw ei lunio gyda chefnogaeth Bwrdd Hyfforddi'r Diwydiant Adeiladu a hefyd gyfranogwyr o'r byd diwydiant. Wrth gwrs, rydym yn croesawu'r datganiad hwn heddiw, ac yn cydnabod, fel yr ydych chi'n ei wneud yn eich adroddiad, fod technoleg yn datblygu'n gyflym. Mae hynny'n wir, wrth gwrs, am y diwydiant adeiladu, a allai fod yn bartneriaid allweddol wrth gyflawni ein hymrwymiad i sero net. Mae'n faes allweddol ar gyfer datblygu sgiliau. Yn ôl yr adroddiad, dylai'r Llywodraeth godi ymwybyddiaeth o gyfrif dysgu personol gwyrdd y Llywodraeth; gall hwnnw, yn amlwg, gael ei ddefnyddio yn y maes hwn. Bydd yn gwneud dau beth. Bydd yn helpu i gefnogi'r diwydiant, ac, wrth gwrs, bydd yn helpu i gefnogi darpar newydd-ddyfodiaid. Bydd y rhaglen trosglwyddo gwybodaeth sy'n cefnogi colegau, yr ydych chi wedi sôn amdani, hefyd yn hanfodol yn y maes hwn. Felly, allwch chi, Gweinidog, roi sicrwydd y byddwch chi'n gweithio gyda CITB a rhanddeiliaid i helpu i ddatblygu'r sgiliau y bydd eu hangen ar y diwydiant adeiladu wrth symud ymlaen i gyflawni ein haddewid, sef adeiladu'n gyflymach ac adeiladu'n wyrddach?
I think Joyce Watson makes a very important point. The construction industry certainly does have an important role in helping us meet our net-zero goals. Part of that, as she said, is in relation to the expansion, actually, of our personal learning accounts, and the element of that that is earmarked for net-zero skills. I'll be making further announcements shortly, which I'm sure she'll welcome, in relation to the future of that. It's been a successful pilot and we want to do more of it, and I think the construction sector is able to take advantage of that. We've also expanded our degree apprenticeships programme into the construction sector recently, recognising the point that she makes that there are skill distributions right across the ranges, which the sector needs, and which learners can participate in with those higher level skills as well.
The knowledge transfer programme is now in its third year of funding, and the whole point of that—she mentioned technology in her question—is to be able to keep absolutely current, isn't it? Construction is one of those sectors where there is rapid technological change. We know of this Government's support for modular construction, but there are other elements that touch on the use of different renewable energy propositions in construction. So, I think it's a rapidly moving sector. The sorts of things that we're talking about here can, I think, be of particular benefit to that sector, and the sector has a lot to offer colleges as well.
Rwy'n credu bod Joyce Watson yn gwneud pwynt pwysig iawn. Yn sicr, mae gan y diwydiant adeiladu rôl bwysig i'n helpu i gyflawni ein nodau sero net. Rhan o hynny, fel y dywedodd, yw ehangu, mewn gwirionedd, ein cyfrifon dysgu personol, a'r elfen o hynny sydd wedi'i chlustnodi ar gyfer sgiliau sero net. Byddaf yn gwneud cyhoeddiadau pellach cyn bo hir, yr wyf yn siŵr y bydd hi'n eu croesawu, o ran dyfodol hynny. Mae wedi bod yn beilot llwyddiannus ac rydym am wneud mwy ohono, ac rwy'n credu bod y sector adeiladu yn gallu manteisio ar hynny. Rydym hefyd wedi ehangu ein rhaglen prentisiaethau gradd i'r sector adeiladu yn ddiweddar, gan gydnabod y pwynt y mae hi'n ei wneud bod dosbarthiadau sgiliau ar draws yr ystodau, y mae eu hangen ar y sector, ac y gall dysgwyr gymryd rhan ynddynt gyda'r sgiliau lefel uwch hynny hefyd.
Mae'r rhaglen trosglwyddo gwybodaeth bellach yn ei thrydedd flwyddyn ariannu, a holl bwynt hynny—fe soniodd hi am dechnoleg yn ei chwestiwn—yw gallu cadw'n hollol gyfredol, onid ydyw? Adeiladu yw un o'r sectorau hynny lle mae newid cyflym o ran technoleg. Rydym yn gwybod bod y Llywodraeth hon yn cefnogi adeiladu modiwlaidd, ond mae yna elfennau eraill sy'n cyffwrdd ar y defnydd o gynigion ynni adnewyddadwy gwahanol ym maes adeiladu. Felly, rwy'n credu ei fod yn sector sy'n symud yn gyflym. Gall y mathau o bethau rydym yn sôn amdanynt yma fod o fudd arbennig i'r sector hwnnw, rwy'n credu, ac mae gan y sector lawer i'w gynnig i golegau hefyd.
Diolch i'r Gweinidog.
Thank you, Minister.
Nesaf yw'r datganiad gan y Gweinidog Newid Hinsawdd—diweddariad ar ddiogelwch adeiladau. Galwaf ar y Gweinidog, Julie James.
Next we have a statement by the Minister for Climate Change—an update on building safety. I call on the Minister, Julie James.
Diolch, Dirprwy Lywydd. I am pleased to have this opportunity to share a progress update on the actions we are taking, together with Plaid Cymru, to address building safety in Wales. There are seven parts to the update today, including our orphan building scheme, the developer work plans in place with a timescale for remediation, access to mortgages, the social sector, as well as the leaseholder support schemes and our work to reform the building safety system in Wales.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Rwy'n falch o gael y cyfle hwn i rannu'r wybodaeth ddiweddaraf am y camau yr ydym yn eu cymryd, ar y cyd â Phlaid Cymru, i fynd i'r afael â diogelwch adeiladau yng Nghymru. Mae saith rhan i'r diweddariad heddiw, gan gynnwys ein cynllun adeiladau amddifad, y cynlluniau gwaith datblygwyr sydd ar waith gydag amserlen ar gyfer cyweirio adeiladau, mynediad i forgeisi, y sector cymdeithasol, yn ogystal â'r cynlluniau cymorth lesddeiliaid a'n gwaith i ddiwygio'r system diogelwch adeiladau yng Nghymru.
The first of those, Dirprwy Lywydd, is orphan buildings. In my oral statement in March, I announced that I was taking forward 28 buildings as part of the orphan buildings pilot scheme. For all 28 buildings, the developer has either ceased trading, is unknown, or the building was developed over 30 years ago. Responsible owners of these buildings have been contacted, advising next steps, and our consultants are preparing work plans and works to be undertaken. Dirprwy Lywydd, as previously announced, the costs for these works in our orphan buildings scheme will be covered by the Welsh Government, with works scheduled to start shortly on the first of the buildings.
Here in Wales, I am determined to take every opportunity I can to protect leaseholders. I have been made aware of cases where leaseholders have paid upfront for fire safety works in orphan buildings. Dirprwy Lywydd, we do not want leaseholders to pay for something that is not their fault, and that is why I have agreed to fund eligible works already undertaken, in medium and high-rise buildings that fall into the orphan building category. Therefore, where fire safety works have been paid for by leaseholders in orphan buildings that relate to in-built construction faults, they will be paid back. The funding payments will be available to managing agents on behalf of leaseholders by application from today. I urge responsible persons that find themselves in this position to contact my officials. Where leaseholders have had to pay to rectify fire safety works in buildings developed by companies signed up to the Welsh Government’s contract, I strongly encourage these companies to reimburse leaseholders. I am pleased some companies have already started to reimburse leaseholders. I commend these companies; they have set an example that others should follow.
Dirprwy Lywydd, the third of the items I want to discuss today is the developer work plans. In March, I announced that six developers had signed our legally binding contract that underpins our developers' pact, and three developers had confirmed their intent to sign. Today, I am very pleased to confirm that all developers expected to sign our legally binding contract have now done so. This represents their commitment and intention to address fire safety issues in buildings they have developed over the last 30 years. Our contract sets out strict timelines, requesting work plans and an update on works under way. Today, I am pleased to announce that all developers are actively engaging with us, with all but one of the work plans, one that is not due until 7 July, now returned.
I am also happy to provide the following update on the works developers are already undertaking: Persimmon are now on site at Century Wharf and Aurora; Bellway are on site at Prospect Place and ACM cladding has been removed from Quayside apartments; McCarthy Stone have now remediated all fire safety works in buildings in Wales that they have developed; and Redrow have now provided funding for internal fire safety works. I am pleased that developers have stepped up to their responsibility. This shows their commitment to building safety in Wales. My officials will monitor works closely, and ensure timelines are progressing, to make certain this positive start continues. I am also pleased my officials have had positive discussions with the remaining developers, who are working on plans to start works as swiftly as possible.
Point 4 of my update today, Dirprwy Lywydd, is on lenders. I announced in March that the Royal Institution of Chartered Surveyors had agreed to extend their guidance to valuers to apply to both England and Wales. Today, I am pleased to confirm that the guidance, once published, will include a link to the Welsh Government webpage. This will include a list of properties that are included within our building safety programme scope, specifically those named within the developer's individual contracts and those buildings included within the first cohort of orphan buildings. It will also hold information such as building status and remediation plans. This will provide valuers an indication of building status and help support the removal of barriers, and enable mortgage valuations of flats in affected blocks. I continue to work closely with the Royal Institution of Chartered Surveyors and UK Finance to ensure leaseholders in buildings affected by fire safety issues are able to access mortgages.
The fifth update today is social housing. In March, I also provided an update on the support I have provided to medium and high-rise residential buildings in the social sector. The Welsh Government have provided funding through the social landlord grant to remediate medium and high-rise buildings in the social sector. The latest and last round of funding will close in July 2023. Following this final round of applications, I anticipate all social sector buildings where we have received an eligible application will either be complete or will have a work plan in place.
The sixth area is the leaseholder support scheme. Dirprwy Lywydd, I am aware of the significant impact building safety issues are having on affected residents, both financially and, indeed, on their health and well-being. In response to this, I launched the leaseholder support scheme. The scheme only exists in Wales, and is aimed at those facing financial hardship as a direct result of these building safety issues. In March, I provided an update following a review of the scheme. I am pleased to report that one property has now been purchased completely, and five properties are proceeding through the property purchase process. Where these properties are bought, this will provide leaseholders the option to move on or rent the property back. I am also pleased to see an increase in enquiries following the review, and I continue to urge any leaseholder in financial difficulty to complete our eligibility checker to see if they can access support through this scheme. For further information, please visit the Welsh Government website.
Dirprwy Lywydd, the last part of it is the reform, design and construction and occupation phase of the building programme. I remain committed to reforming the current system of building safety in Wales. Our proposals for reform at the design and construction phase of a building were set out in our White Paper, 'Safer Buildings in Wales'. The first phase of reforms to the building control regime is being progressed. This will commence legislative changes to rectify problems identified within the current regime. The first phase will bring in more stringent regulation of the building control profession, which includes private building control approvers, building inspectors and local authorities exercising building control functions. The changes will improve competence levels, transparency and accountability in the building control professions. This is to make sure that only individuals who have the relevant skills and competence are advising decision makers before important building control measures are taken.
A number of related consultations have recently been concluded and responses will be published shortly. In the autumn, we will be in a position to make this first set of secondary legislation for the creation of registers for all building inspectors and building control approvers. The registration process is likely to be opened in October of this year, with a view of moving to the new regime from April 2024. More information on these arrangements will be published shortly.
My officials are also working at pace on a building safety Bill for Wales, which will be introduced later this Senedd term. These plans for reform will improve accountability for building safety at the occupation phase. The intention is for the new occupation phase regime to include all multi-occupied residential buildings, not just those of 18m and above, as is the case in England. Over the past 12 months, we have been working with stakeholders in industry and with residents to help us develop our thinking further. I feel that local authorities would be best placed to regulate a new occupation phase regime, working in close collaboration with our fire and rescue services. Last month, I, along with the Minister for Finance and Local Government and the Deputy Minister for Social Partnership, wrote a letter to the Welsh Local Government Association, fire and rescue services and local authorities to ask for their support in exploring this proposal. I'm pleased to report that those discussions are now under way, through a series of workshops in June and July, which officials are taking forward.
Dirprwy Lywydd, we are listening carefully to what stakeholders are telling us. It will take time to work through the detail. But what we need is a regime that works effectively to meet the needs of Wales, one that helps to minimise risks to residents so that they can feel safe and secure in their homes. I continue to take forward our building safety programme and look forward to updating members as we develop our ambitious plans for delivery. Diolch.
Y cyntaf o'r rheiny, Dirprwy Lywydd, yw adeiladau amddifad. Yn fy natganiad llafar ym mis Mawrth, cyhoeddais fy mod i'n bwrw ymlaen â 28 adeilad fel rhan o'r cynllun peilot adeiladau amddifad. Ar gyfer pob un o'r 28 adeilad, mae'r datblygwr naill ai wedi rhoi'r gorau i fasnachu, yn anhysbys, neu cafodd yr adeilad ei ddatblygu dros 30 mlynedd yn ôl. Cysylltwyd â pherchnogion yr adeiladau hyn, gan eu cynghori am y camau nesaf, ac mae ein hymgynghorwyr yn paratoi cynlluniau gwaith a gwaith i'w wneud. Dirprwy Lywydd, fel a gyhoeddwyd yn flaenorol, bydd costau ar gyfer y gwaith hwn yn ein cynllun adeiladau amddifad, yn cael eu talu gan Lywodraeth Cymru, a'r gwaith i fod i ddechrau'n fuan ar y cyntaf o'r adeiladau.
Yma yng Nghymru, rwy'n benderfynol o fanteisio ar bob cyfle y gallaf i ddiogelu lesddeiliaid. Rwyf wedi cael gwybod am achosion lle mae lesddeiliaid wedi talu ymlaen llaw am waith diogelwch tân mewn adeiladau amddifad. Dirprwy Lywydd, nid ydym ni eisiau i lesddeiliaid dalu am rywbeth nad yw'n fai arnyn nhw, a dyna pam yr wyf i wedi cytuno i ariannu gwaith cymwys sydd eisoes wedi'i wneud, mewn adeiladau canolig ac uchel sy'n perthyn i'r categori adeilad amddifad. Felly, pan fo lesddeiliaid wedi talu am waith diogelwch tân mewn adeiladau amddifad sy'n ymwneud â namau adeiladu cynwysedig, byddan nhw'n cael eu had-dalu. Bydd y taliadau cyllid ar gael i asiantau rheoli ar ran lesddeiliaid drwy gais o heddiw ymlaen. Rwy'n annog pobl gyfrifol sydd yn y sefyllfa hon i gysylltu â fy swyddogion. Pan fo lesddeiliaid wedi gorfod talu i gywiro gwaith diogelwch tân mewn adeiladau sydd wedi'u datblygu gan gwmnïau sydd wedi ymrwymo i gontract Llywodraeth Cymru, rwy'n annog y cwmnïau hyn yn gryf i ad-dalu lesddeiliaid. Rwy'n falch bod rhai cwmnïau eisoes wedi dechrau ad-dalu lesddeiliaid. Rwy'n cymeradwyo'r cwmnïau hyn; maen nhw wedi gosod esiampl y dylai eraill ei dilyn.
Dirprwy Lywydd, y trydydd o'r eitemau yr wyf i eisiau eu trafod heddiw yw cynlluniau gwaith y datblygwr. Ym mis Mawrth, cyhoeddais fod chwe datblygwr wedi llofnodi ein contract cyfreithiol rwymol sy'n sail i gytundeb ein datblygwyr, ac roedd tri datblygwr wedi cadarnhau eu bwriad i'w arwyddo. Heddiw, rwy'n falch iawn o gadarnhau bod pob datblygwr yr oedd disgwyl iddyn nhw lofnodi ein contract cyfreithiol rwymol wedi gwneud hynny erbyn hyn. Mae hyn yn cynrychioli eu hymrwymiad a'u bwriad i ymdrin â materion diogelwch tân mewn adeiladau y maen nhw wedi'u datblygu yn ystod y 30 mlynedd diwethaf. Mae ein contract yn nodi amserlenni llym, gan ofyn am gynlluniau gwaith a'r wybodaeth ddiweddaraf ar waith sydd ar y gweill. Heddiw, rwy'n falch o gyhoeddi bod pob datblygwr yn ymgysylltu'n weithredol â ni, gyda phob un ond un o'r cynlluniau gwaith, un nad yw'n ddyledus tan 7 Gorffennaf, wedi'u dychwelyd erbyn hyn.
Rwyf hefyd yn hapus i roi'r wybodaeth ddiweddaraf ganlynol am y gwaith y mae datblygwyr eisoes yn ei wneud: mae Persimmon nawr ar y safle yn Century Wharf ac Aurora; mae Bellway ar y safle yn Prospect Place ac mae cladin ACM wedi'i dynnu o fflatiau Quayside; mae McCarthy Stone nawr wedi adfer yr holl waith diogelwch tân mewn adeiladau yng Nghymru y maen nhw wedi'u datblygu; ac mae Redrow erbyn hyn wedi darparu cyllid ar gyfer gwaith diogelwch tân mewnol. Rwy'n falch bod datblygwyr wedi wynebu eu cyfrifoldeb. Mae hyn yn dangos eu hymrwymiad i ddiogelwch adeiladau yng Nghymru. Bydd fy swyddogion i'n monitro'r gwaith yn ofalus, ac yn sicrhau bod amserlenni'n datblygu, er mwyn sicrhau bod y dechrau cadarnhaol hwn yn parhau. Rwyf i hefyd yn falch bod fy swyddogion wedi cael trafodaethau cadarnhaol gyda'r datblygwyr sy'n weddill, sy'n gweithio ar gynlluniau i ddechrau gwaith cyn gynted â phosibl.
Mae pwynt 4 fy ngwybodaeth ddiweddaraf heddiw, Dirprwy Lywydd, ar fenthycwyr. Cyhoeddais ym mis Mawrth fod Sefydliad Brenhinol y Syrfewyr Siartredig wedi cytuno i ymestyn eu canllawiau i briswyr i wneud cais i Gymru a Lloegr. Heddiw, rwy'n falch o gadarnhau y bydd y canllawiau, ar ôl eu cyhoeddi, yn cynnwys dolen i dudalen we Llywodraeth Cymru. Bydd hyn yn cynnwys rhestr o eiddo sydd wedi'u cynnwys o fewn cwmpas ein rhaglen diogelwch adeiladau, yn benodol y rhai sydd wedi'u henwi o fewn contractau unigol y datblygwr a'r adeiladau hynny sydd wedi'u cynnwys yn y garfan gyntaf o adeiladau amddifad. Bydd hefyd yn cadw gwybodaeth fel statws adeiladau a chynlluniau adfer. Bydd hyn yn rhoi syniad i briswyr o ran statws yr adeilad ac yn helpu i gefnogi dileu rwystrau, ac yn galluogi prisiadau morgeisi o fflatiau mewn blociau sydd wedi'u heffeithio arnyn nhw. Rwy'n parhau i weithio'n agos gyda Sefydliad Brenhinol y Syrfewyr Siartredig a Chyllid y DU i sicrhau bod lesddeiliaid mewn adeiladau y mae materion diogelwch tân yn effeithio arnyn nhw'n gallu cael morgeisi.
Tai cymdeithasol yw pumed pwynt fy ngwybodaeth ddiweddaraf heddiw. Ym mis Mawrth, rhoddais i'r wybodaeth ddiweddaraf hefyd am y gefnogaeth a roddais i adeiladau preswyl canolig ac uchel yn y sector cymdeithasol. Mae Llywodraeth Cymru wedi darparu cyllid drwy'r grant landlordiaid cymdeithasol i adfer adeiladau canolig ac uchel yn y sector cymdeithasol. Bydd y cylch diweddaraf a'r olaf o gyllid yn cau ym mis Gorffennaf 2023. Yn dilyn y cylch terfynol hwn o geisiadau, rwy'n rhagweld y bydd holl adeiladau'r sector cymdeithasol lle'r ydyn ni wedi derbyn cais cymwys naill ai wedi'u cwblhau neu bydd ganddyn nhw gynllun gwaith ar waith.
Y chweched maes yw'r cynllun cymorth i lesddeiliaid. Dirprwy Lywydd, rwy'n ymwybodol o'r effaith sylweddol y mae materion diogelwch adeiladau yn ei chael ar breswylwyr yr effeithiwyd arnynt, yn ariannol ac, yn wir, ar eu hiechyd a'u lles. Mewn ymateb i hyn, lansiais y cynllun cymorth i lesddeiliaid. Dim ond yng Nghymru y mae'r cynllun yn bodoli, ac mae wedi'i anelu at y rhai sy'n wynebu caledi ariannol o ganlyniad uniongyrchol i'r materion diogelwch adeiladau hyn. Ym mis Mawrth, rhoddais i'r wybodaeth ddiweddaraf yn dilyn adolygiad o'r cynllun. Rwy'n falch o adrodd bod un eiddo, erbyn hyn, wedi'i brynu'n llwyr, ac mae pum eiddo yn mynd drwy'r broses prynu eiddo. Pan gaiff yr eiddo hwn ei brynu, bydd hyn yn rhoi'r dewis i lesddeiliaid symud ymlaen neu rentu'r eiddo yn ôl. Rwyf hefyd yn falch o weld cynnydd yn nifer yr ymholiadau yn dilyn yr adolygiad, ac rwy'n parhau i annog unrhyw lesddeiliaid sydd mewn anhawster ariannol i gwblhau ein holiadur cymhwysedd i weld a allan nhw fanteisio ar gymorth drwy'r cynllun hwn. Am ragor o wybodaeth, ewch i wefan Llywodraeth Cymru.
Dirprwy Lywydd, y rhan olaf ohono yw cyfnod diwygio, dylunio ac adeiladu a meddiannaeth y rhaglen adeiladu. Rwy'n parhau i fod yn ymrwymedig i ddiwygio'r system bresennol o ddiogelwch adeiladau yng Nghymru. Cafodd ein cynigion ar gyfer diwygio cyfnod dylunio ac adeiladu adeilad eu nodi yn ein Papur Gwyn, 'Adeiladau Mwy Diogel yng Nghymru'. Mae cyfnod cyntaf y diwygiadau i'r drefn rheoli adeiladu yn cael ei ddatblygu. Bydd hyn yn dechrau newidiadau deddfwriaethol i gywiro problemau sydd wedi'u nodi o fewn y drefn bresennol. Bydd y cyfnod cyntaf yn dod â phroses o reoleiddio'r proffesiwn rheoli adeiladu yn fwy llym, sy'n cynnwys ardystwyr rheoli adeiladau preifat, arolygwyr adeiladu ac awdurdodau lleol sy'n arfer swyddogaethau rheoli adeiladu. Bydd y newidiadau yn gwella lefelau cymhwysedd, tryloywder ac atebolrwydd yn y proffesiynau rheoli adeiladu. Mae hyn er mwyn sicrhau mai dim ond unigolion sydd â'r sgiliau a'r cymhwysedd perthnasol sy'n cynghori'r rhai sy'n gwneud penderfyniadau cyn bod mesurau rheoli adeiladu pwysig yn cael eu cymryd.
Mae nifer o ymgynghoriadau cysylltiedig wedi dod i ben yn ddiweddar a bydd ymatebion yn cael eu cyhoeddi yn fuan. Yn yr hydref, byddwn ni mewn sefyllfa i wneud y gyfres gyntaf hon o is-ddeddfwriaeth i greu cofrestrau ar gyfer yr holl arolygwyr adeiladu ac ardystwyr rheoli adeiladu. Mae'n debygol y bydd y broses gofrestru yn cael ei hagor ym mis Hydref eleni, gyda'r bwriad o symud i'r drefn newydd o fis Ebrill 2024. Bydd mwy o wybodaeth am y trefniadau hyn yn cael eu cyhoeddi yn fuan.
Mae fy swyddogion hefyd yn gweithio'n gyflym ar Fil Diogelwch Adeiladu i Gymru, a fydd yn cael ei gyflwyno yn ddiweddarach yn nhymor y Senedd hon. Bydd y cynlluniau hyn ar gyfer diwygio yn gwella atebolrwydd ar gyfer diogelwch adeiladau yn ystod y cyfnod meddiannaeth. Y bwriad yw i'r drefn cyfnod meddiannaeth newydd gynnwys pob adeilad preswyl amlfeddiannaeth, nid dim ond rhai sy'n 18m ac yn uwch, fel sy'n digwydd yn Lloegr. Yn ystod y 12 mis diwethaf, rydyn ni wedi bod yn gweithio gyda rhanddeiliaid mewn diwydiant a gyda thrigolion i'n helpu ni i ddatblygu ein syniadau ymhellach. Rwy'n teimlo mai'r awdurdodau lleol fyddai'r sefyllfa orau i reoleiddio trefn cyfnod meddiannaeth newydd, gan gydweithio'n agos â'n gwasanaethau tân ac achub. Fis diwethaf, ysgrifennais i, ynghyd â'r Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol a'r Dirprwy Weinidog Partneriaeth Gymdeithasol, lythyr at Gymdeithas Llywodraeth Leol Cymru, gwasanaethau tân ac achub ac awdurdodau lleol i ofyn am eu cefnogaeth i archwilio'r cynnig hwn. Rwy'n falch o adrodd bod y trafodaethau hynny nawr ar y gweill, drwy gyfres o weithdai ym mis Mehefin a mis Gorffennaf, y mae swyddogion yn bwrw ymlaen â nhw.
Dirprwy Lywydd, rydyn ni'n gwrando'n astud ar yr hyn y mae rhanddeiliaid yn ei ddweud wrthyn ni. Bydd yn cymryd amser i weithio drwy'r manylion. Ond yr hyn sydd ei angen arnon ni yw trefn sy'n gweithio'n effeithiol i ddiwallu anghenion Cymru, un sy'n helpu i leihau'r risgiau i breswylwyr fel y gallan nhw deimlo'n ddiogel ac yn saff yn eu cartrefi. Rwy'n parhau i fwrw ymlaen â'n rhaglen diogelwch adeiladau ac rwy'n edrych ymlaen at roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r aelodau wrth i ni ddatblygu ein cynlluniau uchelgeisiol ar gyfer cyflawni. Diolch.