Y Cyfarfod Llawn
Plenary
04/07/2023Cynnwys
Contents
Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.
In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.
Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Prynhawn da a chroeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn. Y cwestiynau i'r Prif Weinidog yw'r eitem gyntaf. Dwi wedi cael gwybod, o dan Reol Sefydlog 12.58, y bydd y Gweinidog Materion Gwledig a Gogledd Cymru yn ateb y cwestiynau ar ran y Prif Weinidog heddiw. Y cwestiwn cyntaf, Tom Giffard.
Good afternoon and welcome to this Plenary meeting. Questions to the First Minister is the first item, and I've received notification, under Standing Order 12.58, that the Minister for Rural Affairs and North Wales will answer questions today on behalf of the First Minister. The first question, Tom Giffard.
1. Pa gamau y mae'r Prif Weinidog yn eu cymryd i wella economi Gorllewin De Cymru? OQ59794
1. What steps is the First Minister taking to improve the economy of South Wales West? OQ59794
Our economic mission sets out clearly the values and priorities that shape the decisions we are taking in supporting our economy across the whole of Wales. An excellent example in South Wales West is the Swansea bay city deal—a £1.2 billion investment with the aim of creating 9,000 jobs.
Mae ein cenhadaeth economaidd yn nodi'n glir y gwerthoedd a'r blaenoriaethau sy'n llunio'r penderfyniadau rydym yn eu gwneud wrth gefnogi ein heconomi ledled Cymru gyfan. Enghraifft ragorol yng Ngorllewin De Cymru yw Bargen Ddinesig Bae Abertawe—buddsoddiad o £1.2 biliwn gyda'r nod o greu 9,000 o swyddi.
Can I thank the Trefnydd for her answer? Obviously, this has been a very difficult week for the economy in South Wales West, particularly in Bridgend, where we saw the potential loss of 540 jobs at the Zimmer Biomet plant in the town. And, obviously, it's been a difficult couple of years after having lost the Ford plant not long ago as well. I was pleased to see the economy Minister, the Member for Ogmore and others express their anger and frustration, I think, at the way Zimmer Biomet handled those potential job losses, and, I think, if you are looking for an example of how not to handle something like this, the events of the last week would probably be a good place to start. But the work goes on, and we all need to support,now the town to get through this, and the workers specifically. So, can I ask, Trefnydd, what steps the Welsh Government is now taking to support the town, to support the workers, and to improve the local economy, going forward?
A gaf i ddiolch i'r Trefnydd am ei hateb? Yn amlwg, mae hon wedi bod yn wythnos anodd iawn i'r economi yng Ngorllewin De Cymru, yn enwedig ym Mhen-y-bont ar Ogwr, lle gwelsom golli, o bosib, 540 o swyddi yn ffatri Zimmer Biomet yn y dref. Ac, yn amlwg, mae wedi bod yn gwpl o flynyddoedd anodd ar ôl colli ffatri Ford, ddim mor bell yn ôl hefyd. Roeddwn i'n falch o weld Gweinidog yr Economi, yr Aelod dros Ogwr ac eraill yn mynegi eu dicter a'u rhwystredigaeth, rwy'n credu, ynghylch y ffordd y gwnaeth Zimmer Biomet ymdrin â'r colli swyddi posibl hynny, ac, rwy'n credu, os ydych chi'n chwilio am enghraifft o sut i beidio â thrin rhywbeth fel hyn, mae'n debyg y byddai digwyddiadau'r wythnos diwethaf yn lle da i ddechrau. Ond mae'r gwaith yn parhau, ac mae angen i ni i gyd nawr gefnogi'r dref i oroesi hyn, a'r gweithwyr yn benodol. Felly, a gaf i ofyn, Trefnydd, pa gamau y mae Llywodraeth Cymru bellach yn eu cymryd i gefnogi'r dref, i gefnogi'r gweithwyr, ac i wella'r economi leol, wrth symud ymlaen?
Well, this is extremely disappointing news and is deeply concerning for the staff at Zimmer Biomet, and, of course, the wider community. I should be very clear that Welsh Government had no prior notice from the company of this decision. The only way we knew about it was when we'd heard rumours, and the Minister for Economy's officials reached out in response to those rumours. The Welsh Government is now engaging with the company to understand the rationale for the decision they've made and to explore any options that exist to protect jobs.
Wel, mae hyn yn newyddion hynod siomedig ac mae'n peri pryder mawr i staff Zimmer Biomet, ac, wrth gwrs, y gymuned ehangach. Dylwn fod yn glir iawn na chafodd Llywodraeth Cymru rybudd am y penderfyniad hwn ymlaen llaw gan y cwmni. Yr unig ffordd yr oeddem yn gwybod amdano oedd pan glywsom sibrydion, ac fe wnaeth swyddogion Gweinidog yr Economi estyn allan mewn ymateb i'r sibrydion hynny. Mae Llywodraeth Cymru bellach yn ymgysylltu â'r cwmni i ddeall y rhesymeg dros y penderfyniad y maent wedi'i wneud ac i archwilio unrhyw opsiynau sy'n bodoli i ddiogelu swyddi.
It is extremely worrying news, of course, and the thing that you've suggested there, in your answer to Tom Giffard, was about the shock, and the leader of Bridgend council, Huw David, also echoed that shock. It's quite surprising to me, as you say, knowing that this is a firm that had Government support in the past, that there wasn't more keeping in touch, perhaps, with this company. So, I'm just wondering if you could outline as well, as you have done with the support for the workers, and the engagement that, hopefully, is happening with the Government, with the unions, and also those more broadly in the town area, and the county-wide area, what exactly will the Government consider putting in place to make sure that something like this doesn't happen again, that that intelligence is being received and that lines of dialogue are open.
Mae'r newyddion yn peri pryder mawr, wrth gwrs, ac roedd y peth yr ydych chi wedi'i awgrymu yna, yn eich ateb i Tom Giffard, yn ymwneud â'r sioc, ac fe wnaeth arweinydd cyngor Pen-y-bont ar Ogwr, Huw David, hefyd ategu'r sioc honno. Mae'n syndod mawr i mi, fel y dywedwch, o wybod bod hwn yn gwmni a gafodd gefnogaeth y Llywodraeth yn y gorffennol, nad oedd mwy o gadw mewn cysylltiad, efallai, gyda'r cwmni hwn. Felly, tybed a allech chi amlinellu hefyd, fel rydych chi wedi'i wneud o ran y gefnogaeth i'r gweithwyr, a'r ymgysylltiad sydd, gobeithio, yn digwydd gyda'r Llywodraeth, gyda'r undebau, a hefyd y rhai yn ehangach yn ardal y dref, a'r ardal ar draws y sir, beth yn union y bydd y Llywodraeth yn ystyried ei roi ar waith i sicrhau nad yw rhywbeth fel hyn yn digwydd eto, bod yr wybodaeth honno'n cael ei derbyn a bod trafodaethau'n digwydd.
Well, I think it is down to the businesses to bring their concerns to Welsh Government, whether they've had Welsh Government funding or not. I do think it is down to that, but I know the Government and elected representatives—Sarah Murphy, the Member of the Senedd for Bridgend—have worked very closely with the company and visited many, many times and had no idea of this decision. So, I think the priority now is to support the staff affected by the announcement last week. The Welsh Government will be working closely with Bridgend County Borough Council, with the Department for Work and Pensions and, of course, with the trade unions at the factory to ensure employees receive the support that they do need.
Wel, rwy'n credu mai'r busnesau sy'n gyfrifol am fynegi eu pryderon i Lywodraeth Cymru, p'un a ydynt wedi cael cyllid gan Lywodraeth Cymru neu beidio. Rwy'n credu mai dyna yw'r sefyllfa, ond rwy'n gwybod bod y Llywodraeth a chynrychiolwyr etholedig—Sarah Murphy, yr Aelod o'r Senedd dros Ben-y-bont ar Ogwr—wedi gweithio'n agos iawn gyda'r cwmni ac wedi ymweld â nhw lawer, lawer gwaith, heb wybod dim am y penderfyniad hwn. Felly, rwy'n credu mai'r flaenoriaeth nawr yw cefnogi'r staff yr effeithiwyd arnynt gan y cyhoeddiad yr wythnos diwethaf. Bydd Llywodraeth Cymru yn gweithio'n agos gyda Chyngor Bwrdeistref Sirol Pen-y-bont ar Ogwr, gyda'r Adran Gwaith a Phensiynau ac, wrth gwrs, gyda'r undebau llafur yn y ffatri i sicrhau bod gweithwyr yn cael y cymorth sydd ei angen arnynt.
As the Member of the Senedd for Bridgend, I also want to raise the potential job losses at Zimmer Biomet in my constituency, and I also expressed my shock and extreme disappointment that there were no prior discussions to this announcement being made. I got a phone call, I believe, at about 10 o'clock on Thursday morning, whilst they had already begun to tell the staff, and they had also not spoken, as far as I am aware, to the Welsh Government, or to my own trade union, Unite Wales, who is in there now supporting them. These are 540 loyal and skilled staff, some of whom have been there for decades. And I just want to reiterate as well that I and Huw Irranca-Davies, the MS for Ogmore, have visited multiple times over the last few years, and at no point were we given any indication; in fact, the company loved taking us around the manufacturing floor whilst lobbying us to help them do their consultancy work in our health boards. So, I would just like to ask the Welsh Government how we can ensure now, over the next six months, that this is a proper consultation and not just a holding situation for our workers, whilst they set up their new site in Galway in Ireland? Diolch.
Fel Aelod o'r Senedd dros Ben-y-bont ar Ogwr, rwyf innau hefyd eisiau codi'r posibilrwydd o golli swyddi yn Zimmer Biomet yn fy etholaeth, a mynegais fy sioc a fy siom enfawr hefyd na fu trafodaethau cyn i'r cyhoeddiad hwn gael ei wneud. Cefais alwad ffôn, rwy'n credu, tua 10 o'r gloch fore Iau, pan oeddent eisoes wedi dechrau dweud wrth y staff, ac nid oeddent chwaith wedi siarad, hyd y gwn i, â Llywodraeth Cymru, nac â fy undeb llafur fy hun, Unite Wales, sydd yno bellach yn eu cefnogi. Mae'r rhain yn 540 o staff ffyddlon a medrus, y mae rhai ohonynt wedi bod yno ers degawdau. Ac rwyf eisiau ailadrodd hefyd fy mod i a Huw Irranca-Davies, yr AS dros Ogwr, wedi ymweld sawl gwaith dros y blynyddoedd diwethaf, ac ni roddwyd unrhyw arwydd i ni ar unrhyw adeg; yn wir, roedd y cwmni wrth ei fodd yn mynd â ni o amgylch y llawr gweithgynhyrchu wrth ein lobïo i'w helpu i wneud eu gwaith ymgynghori yn ein byrddau iechyd. Felly, hoffwn ofyn i Lywodraeth Cymru sut y gallwn ni sicrhau nawr, dros y chwe mis nesaf, fod hwn yn ymgynghoriad priodol ac nid sefyllfa o gadw dros dro yn unig o ran ein gweithwyr, wrth iddynt sefydlu eu safle newydd yn Galway yn Iwerddon? Diolch.
Thank you. Well, I think you just reiterated the points that I made to Sioned Williams, that I do think it is important that that conversation is two way—that if businesses are concerned about any aspects of their production, they give us a heads-up, because then you can do so much more to assist, to be preventative rather than have to then be reactive. I know you've met with the Minister for Economy around this, and we will see what we can do to help them. I think the point you make around the six-month consultation is very important. It's got to be meaningful in order, for the staff—as you say, very skilled staff, very loyal staff; some of them have been there many, many years—that we help them and support them in the way that they need.
Diolch. Wel, rwy'n credu eich bod chi newydd ailadrodd y pwyntiau a wnes i Sioned Williams, fy mod i'n meddwl ei bod hi'n bwysig bod y sgwrs honno yn un ddwy ffordd—os yw busnesau'n poeni am unrhyw agweddau ar eu cynhyrchu, y dylen nhw roi rhyw fath o rybudd, oherwydd gallwch chi wedyn wneud cymaint mwy i helpu, i fod yn ataliol yn hytrach na gorfod bod yn adweithiol wedyn. Rwy'n gwybod eich bod wedi cyfarfod â Gweinidog yr Economi ynghylch hyn, a byddwn yn gweld beth allwn ni ei wneud i'w helpu. Rwy'n credu bod y pwynt rydych chi'n ei wneud ynghylch yr ymgynghoriad chwe mis yn bwysig iawn. Mae'n rhaid iddo fod yn ystyrlon er mwyn i'r staff—fel y dywedwch, staff medrus iawn, staff ffyddlon iawn; y mae rhai ohonyn nhw wedi bod yno ers blynyddoedd lawer—ein bod ni'n eu helpu nhw a'u cefnogi nhw yn y ffordd maen nhw ei hangen.
2. Sut mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi datblygu sgiliau yn y diwydiant ynni adnewyddadwy? OQ59792
2. How is the Welsh Government supporting skills development within the renewables industry? OQ59792
The net-zero skills action plan sets out our aims to grow and equip our workforce with the right skills to support our just transition to net zero. We are working closely with the renewables industry to identify the skills needed to support the sector to grow its future workforce.
Mae'r cynllun gweithredu sgiliau sero net yn nodi ein nodau i dyfu ac arfogi ein gweithlu â'r sgiliau cywir i gefnogi ein pontio teg i sero net. Rydym yn gweithio'n agos gyda'r diwydiant ynni adnewyddadwy i nodi'r sgiliau sydd eu hangen i gefnogi'r sector i dyfu ei weithlu yn y dyfodol.
Trefnydd, you'll be aware of the exciting opportunities that the floating offshore wind sector and wider Celtic free port presents to economically transform areas of my constituency of Carmarthen West and South Pembrokeshire, and south-west Wales. If we are to maximise the impact of exciting new technologies and opportunities, we need a workforce who are primed with the skills necessary to capitalise upon them. The Offshore Wind Industry Council has estimated that, across the UK, the industry will need to employ over 100,000 people by 2030 to meet targets, with RenewableUK Cymru stating that,
'We need to take a broad, holistic approach across all career and employment opportunities related to renewables, to match the pipeline of our ambition.'
The Darwin Centre in Pembrokeshire are working closely with Floventis Energy to build STEM skills at a primary school age. But given the scale of our ambition in the renewables sector, what action is the Welsh Government taking to ensure that these ambitions are met? Diolch.
Trefnydd, byddwch yn ymwybodol o'r cyfleoedd cyffrous y mae'r sector gwynt arnofiol ar y môr a'r porthladd rhydd Celtaidd ehangach yn eu cyflwyno i drawsnewid ardaloedd yn economaidd yn fy etholaeth i yng Ngorllewin Caerfyrddin a De Sir Benfro, ac yn y de-orllewin. Os ydym am fanteisio i'r eithaf ar effaith technolegau a chyfleoedd newydd cyffrous, mae angen gweithlu arnom sy'n cael eu paratoi gyda'r sgiliau angenrheidiol i fanteisio arnynt. Mae Cyngor y Diwydiant Gwynt ar y Môr wedi amcangyfrif, ar draws y DU, y bydd angen i'r diwydiant gyflogi dros 100,000 o bobl erbyn 2030 i gyrraedd targedau, gyda RenewableUK Cymru yn nodi'r canlynol,
'Mae angen i ni gymryd ymagwedd eang, gyfannol ar draws yr holl gyfleoedd gyrfa a chyflogaeth sy'n gysylltiedig ag ynni adnewyddadwy, i gyd-fynd â'n huchelgais.'
Mae Canolfan Darwin yn sir Benfro yn gweithio'n agos gyda Floventis Energy i feithrin sgiliau STEM ar oedran ysgol gynradd. Ond o ystyried maint ein huchelgais yn y sector ynni adnewyddadwy, pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i sicrhau bod yr uchelgeisiau hyn yn cael eu cyflawni? Diolch.
Thank you. I absolutely agree with you—there are very exciting prospects not just in Pembrokeshire, but all around the coast of Wales, and floating offshore wind, I think, has the potential to contribute significantly to Wales's and, indeed, to Great Britain's future net zero energy system. I think it's a fantastic opportunity also to bring much-needed social and economic benefits for our coastal communities. We are working with the industry. We are working with the Crown Estate. I know the Minister for Climate Change and the First Minister recently met with the Crown Estate, and, of course, with the UK Government, to really make this a reality.
You referred to the Darwin Centre; I know the Minister for Education and the Welsh Language has met with them. I think that's very exciting work that they're doing with primary school children; I think it's very important to get that interest at a very young age, going forward. But having a skilled and diverse workforce, I think, in this area is very important. Of course, there are jobs that we don't even know about now, so keeping abreast of those skills is really important. When we had the north Wales Cabinet, when we met with the metro mayor of Liverpool and the mayor of Manchester, we went to the Port of Mostyn and we were talking about renewable energies there. It was interesting to hear of the skills issues that they had that we too are facing here. But, as you say, massive opportunities, and what we really need to do is respond to the growing demand from different sectors, such as you refer to, for more people to have skills in the renewables sectors.
Diolch. Rwy'n cytuno'n llwyr â chi—mae rhagolygon cyffrous iawn nid yn unig yn sir Benfro, ond o amgylch arfordir Cymru, ac mae gan wynt arnofiol ar y môr, rwy'n credu, y potensial i gyfrannu'n sylweddol at system ynni sero net Cymru ac, yn wir, at system ynni sero net Prydain Fawr yn y dyfodol. Rwy'n credu ei fod yn gyfle gwych hefyd i ddod â manteision cymdeithasol ac economaidd mawr eu hangen i'n cymunedau arfordirol. Rydym yn gweithio gyda'r diwydiant. Rydym yn gweithio gydag Ystad y Goron. Rwy'n gwybod bod y Gweinidog Newid Hinsawdd a'r Prif Weinidog wedi cyfarfod ag Ystad y Goron yn ddiweddar, ac, wrth gwrs, gyda Llywodraeth y DU, i wireddu hyn mewn gwirionedd.
Roeddech chi'n cyfeirio at Ganolfan Darwin; rwy'n gwybod bod Gweinidog y Gymraeg ac Addysg wedi cyfarfod â nhw. Rwy'n credu bod hwnnw'n waith cyffrous iawn y maen nhw'n ei wneud gyda phlant ysgolion cynradd; rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn ennyn y diddordeb hwnnw yn ifanc iawn, wrth symud ymlaen. Ond mae cael gweithlu medrus ac amrywiol, rwy'n credu, yn y maes hwn yn bwysig iawn. Wrth gwrs, mae yna swyddi nad ydym hyd yn oed yn gwybod amdanyn nhw nawr, felly mae cadw i fyny â'r sgiliau hynny yn bwysig iawn. Pan gawsom Gabinet y gogledd, pan wnaethom gyfarfod â maer metro Lerpwl a maer Manceinion, aethom i Borthladd Mostyn ac roeddem yn sôn am ynni adnewyddadwy yno. Roedd yn ddiddorol clywed am y problemau sgiliau oedd ganddynt yr ydym ninnau hefyd yn eu hwynebu yma. Ond, fel y dywedwch, cyfleoedd enfawr, a'r hyn y mae gwir angen i ni ei wneud yw ymateb i'r galw cynyddol gan wahanol sectorau, fel y rhai rydych chi'n cyfeirio atynt, i fwy o bobl feddu ar sgiliau yn y sectorau ynni adnewyddadwy.
Trefnydd, when Vattenfall developed the Pen y Cymoedd windfarm above Rhigos in my constituency, they created a high number of apprenticeship opportunities and invested in developing a range of transferrable skills. In contrast with their plans for the Twyn Hywel energy park at Cilfynydd, Bute Energy have informed me in some initial meetings that they would wish to fund apprenticeship opportunities on the site from their community benefit fund. Would you agree with me, Minister, that apprenticeship opportunities within the renewable energy sector should be supported by employers and not from moneys that could seem to be siphoned off from community funds?
Trefnydd, pan ddatblygodd Vattenfall fferm wynt Pen y Cymoedd uwchben Rhigos yn fy etholaeth i, fe wnaethant greu nifer mawr o gyfleoedd prentisiaeth a buddsoddi mewn datblygu ystod o sgiliau trosglwyddadwy. Yn wahanol i'w cynlluniau ar gyfer parc ynni Twyn Hywel yng Nghilfynydd, mae Bute Energy wedi rhoi gwybod i mi mewn rhai cyfarfodydd cychwynnol y byddent yn dymuno ariannu cyfleoedd prentisiaeth ar y safle o'u cronfa budd cymunedol. A fyddech chi'n cytuno â mi, Gweinidog, y dylai cyfleoedd prentisiaeth o fewn y sector ynni adnewyddadwy gael eu cefnogi gan gyflogwyr ac nid gan arian a allai ymddangos fel pe bai'n cael ei dynnu o gronfeydd cymunedol?
Absolutely. Every effort should be made to maximise benefits for the people of Wales, and certainly for local people, when we're developing energy projects in Wales. I remember visiting Pen y Cymoedd when I was the energy Minister, and talking to people from the local community about the benefits that the project had brought forward. We really want to maximise the potential for local ownership of projects so that we really retain that value here in Wales. We have published guidance on how local ownership should be achieved, and we would expect projects to provide significant benefit to the community through a community benefit fund and through direct investment in the supply chain, and that includes, obviously, the workforce as well. We really don't want the community benefit funds to represent the ceiling of benefit for communities. So, I really would encourage all developers to work in partnership with local communities so that opportunities can be identified where investment can support and add value for the people living locally.
Yn hollol. Dylid gwneud pob ymdrech i sicrhau'r buddion mwyaf posibl i bobl Cymru, ac yn sicr i bobl leol, pan fyddwn ni'n datblygu prosiectau ynni yng Nghymru. Rwy'n cofio ymweld â Phen y Cymoedd pan oeddwn i'n Weinidog Ynni, a siarad â phobl o'r gymuned leol am y manteision yr oedd y prosiect wedi'u cyflwyno. Rydyn ni wir eisiau sicrhau'r potensial mwyaf ar gyfer perchnogaeth leol ar brosiectau fel ein bod ni wir yn cadw'r gwerth hwnnw yma yng Nghymru. Rydym wedi cyhoeddi canllawiau ar sut y dylid cyflawni perchnogaeth leol, a byddem yn disgwyl i brosiectau ddarparu budd sylweddol i'r gymuned trwy gronfa budd cymunedol a thrwy fuddsoddiad uniongyrchol yn y gadwyn gyflenwi, ac mae hynny'n cynnwys, yn amlwg, y gweithlu hefyd. Nid ydym wir eisiau i'r arian budd cymunedol gynrychioli'r nenfwd o fudd i gymunedau. Felly, byddwn yn annog pob datblygwr i weithio mewn partneriaeth â chymunedau lleol fel y gellir nodi cyfleoedd lle gall buddsoddiad gefnogi ac ychwanegu gwerth ar gyfer y bobl sy'n byw yn lleol.
Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd y Ceidwadwyr, Andrew R.T. Davies.
Questions now from the party leaders. The leader of the Welsh Conservatives, Andrew R.T. Davies.
Thank you, Presiding Officer. Leader of the house, last week, the Agriculture (Wales) Bill was passed, and I commend you for that. There are areas that we disagree on in it, but bringing a piece of major legislation through is a big ask and it's now on the statute book; it is there, available for you to use and the Government to use to enhance the agricultural industry here in Wales. One thing that's really important is that we grow more food—I would hope that you would agree with this—here in Wales. Thirty years ago, of the produce we could grow, we used to be 75 per cent self-sufficient. We are now under 60 per cent self-sufficient with the food that we can produce within this country. What measures will you be taking to make sure that we can enhance local food production and make sure that we protect land, so that it is available—especially good-quality land—for agricultural production?
Diolch yn fawr, Llywydd. Arweinydd y tŷ, yr wythnos diwethaf, pasiwyd y Bil Amaethyddiaeth (Cymru), ac rwy'n eich canmol am hynny. Mae yna feysydd yr ydym yn anghytuno arnynt ynddo, ond mae dod â darn o ddeddfwriaeth fawr drwodd yn dasg fawr ac mae bellach ar y llyfr statud; mae yno, ar gael i chi ei ddefnyddio a'r Llywodraeth i'w ddefnyddio i wella'r diwydiant amaeth yma yng Nghymru. Un peth sy'n bwysig iawn yw ein bod ni'n tyfu mwy o fwyd—byddwn i'n gobeithio y byddech chi'n cytuno â hyn—yma yng Nghymru. Ddeng mlynedd ar hugain yn ôl, o'r cynnyrch y gallem ei dyfu, roeddem yn arfer bod yn 75 y cant yn hunangynhaliol. Rydym bellach o dan 60 y cant yn hunangynhaliol gyda'r bwyd y gallwn ei gynhyrchu yn y wlad hon. Pa fesurau fyddwch chi'n eu cymryd i wneud yn siŵr ein bod ni'n gallu gwella cynhyrchiant bwyd lleol a gwneud yn siŵr ein bod ni'n amddiffyn tir, fel ei fod ar gael—yn enwedig tir o ansawdd da—ar gyfer cynhyrchu amaethyddol?
Thank you. I thank you and your group's support for the Agriculture (Wales) Bill. It is a landmark piece of legislation and I was very pleased that it was passed unanimously, and that's because of the work that we did collaboratively, I think, going forward. And I absolutely appreciate that there were some areas that you wouldn't agree with, and, obviously, amendments came forward, et cetera, but I'm very happy to continue to work with everybody in the Chamber, because this is just the first part, really, as the First Minister said last week in his legislative programme statement, on how we go forward with agricultural legislation.
You do make a very important point: the more food we can grow here in Wales and become more self-sufficient—. I don't think we'll ever be 100 per cent self-sufficient, certainly not in my lifetime, but I don't think that's a reason not to want to grow more food and produce more meat, et cetera, going forward. You will be aware that the focus of the Wales agriculture Bill, all the way through, right from when we first went out to consultation back in 2018, was to make sure that active farmers were rewarded, and that is the focus that we will have, going forward. Obviously, sustainable food production is going to be a very important part of the sustainable farming scheme. I'll be bringing forward an oral statement next Tuesday.
Diolch. Diolch i chi am eich cefnogaeth ac am gefnogaeth eich grŵp i'r Bil Amaethyddiaeth (Cymru). Mae'n ddarn nodedig o ddeddfwriaeth ac roeddwn yn falch iawn ei fod wedi'i basio'n unfrydol, a hynny oherwydd y gwaith a wnaethom ar y cyd, rwy'n credu, wrth symud ymlaen. Ac rwy'n llwyr werthfawrogi bod rhai meysydd na fyddech chi'n cytuno â nhw, ac, yn amlwg, cyflwynwyd gwelliannau, ac ati, ond rwy'n hapus iawn i barhau i weithio gyda phawb yn y Siambr, oherwydd dim ond y rhan gyntaf yw hon, mewn gwirionedd, fel y dywedodd y Prif Weinidog yr wythnos diwethaf yn ei ddatganiad ar y rhaglen ddeddfwriaethol, ar sut rydym yn bwrw ymlaen â deddfwriaeth amaethyddol.
Rydych chi'n gwneud pwynt pwysig iawn: po fwyaf o fwyd y gallwn ni dyfu yma yng Nghymru a dod yn fwy hunangynhaliol—. Nid wyf yn credu y byddwn ni byth 100 y cant yn hunangynhaliol, yn sicr nid yn fy oes i, ond nid wyf yn credu bod hynny'n rheswm dros beidio â bod eisiau tyfu mwy o fwyd a chynhyrchu mwy o gig, ac ati, wrth symud ymlaen. Byddwch yn ymwybodol mai canolbwynt Bil amaeth Cymru, yr holl ffordd drwodd, o'r adeg y gwnaethom ymgynghori gyntaf yn ôl yn 2018, oedd sicrhau bod ffermwyr gweithredol yn cael eu gwobrwyo, a dyna'r hyn y byddwn yn canolbwyntio arno wrth symud ymlaen. Yn amlwg, bydd cynhyrchu bwyd cynaliadwy yn rhan bwysig iawn o'r cynllun ffermio cynaliadwy. Byddaf yn cyflwyno datganiad llafar ddydd Mawrth nesaf.
The really important thing is that the Government policy has a target to hit, and, as I've said, 75 per cent of the food that we could produce used to be produced in this country. We are now under 60 per cent. Will the Government adopt a target so that—. I appreciate that's difficult for Government sometimes, because, obviously, it's a challenging benchmark to be held against, but, unless you have that reinstatement, back to where we were 30 years ago, and the policy levers used to do that, there is a real danger that, in 10 years' time, we're not 60 per cent, we're 50 or 40 per cent. So, could I press you to try and understand if the Government will adopt a target for self-sufficiency in the food that we can produce so that the industry, the policy makers and, importantly, you, as Minister, or whoever comes after you, have got a a target to aim for and we can achieve that 75 per cent goal that, historically, Welsh agriculture and UK agriculture have achieved?
Y peth pwysig iawn yw bod gan bolisi'r Llywodraeth darged i'w daro, ac, fel y dywedais, roedd 75 y cant o'r bwyd y gallem ei gynhyrchu yn arfer cael ei gynhyrchu yn y wlad hon. Mae bellach yn llai na 60 y cant. A wnaiff y Llywodraeth fabwysiadu targed fel bod—. Rwy'n sylweddoli bod hynny'n anodd i'r Llywodraeth weithiau, oherwydd, yn amlwg, mae'n feincnod heriol i'w fodloni, ond, oni bai bod gennych yr adferiad, yn ôl i'r man lle'r oeddem 30 mlynedd yn ôl, a'r ysgogiadau polisi a ddefnyddiwyd i wneud hynny, mae perygl gwirioneddol, ymhen 10 mlynedd, na fyddwn ar 60 y cant, byddwn ar 50 neu 40 y cant. Felly, a gaf i bwyso arnoch chi i geisio deall a fydd y Llywodraeth yn mabwysiadu targed ar gyfer hunangynhaliaeth o ran y bwyd y gallwn ei gynhyrchu fel bod gan y diwydiant, y gwneuthurwyr polisi ac, yn bwysig, chi, fel Gweinidog, neu bwy bynnag sy'n dod ar eich ôl, darged i anelu ato ac y gallwn gyflawni'r nod hwnnw o 75 y cant yr oedd, yn hanesyddol, amaethyddiaeth Cymru ac amaethyddiaeth y DU yn arfer ei gyflawni?
Well, I think many people will have heard me say that I'm a Minister that likes targets, and I like targets for the reason that you have got something to measure, but they have to be pragmatic and they've got to be realistic. And I remember, when I was energy Minister, coming forward with some targets on how much renewable energy we should have here in Wales, and it's quite hard to scientifically get there. So, I think, you need to look at where you want to be, how you need to get there, and then take it from there. So, I wouldn't rule it out, but I'm not going to decide on such a policy here in the Chamber today. But what I do think is that those policies work for the sector. The agricultural sector—and I don't need to tell you this—is going through a really challenging time. So, it's very important that the policies we do bring forward—. Because, obviously, we've been unravelling decades of European legislation, and it was the first opportunity we had to have a Wales-specific Bill, and I've said all along that Bill—when it becomes an Act— and that legislation has to work, and the scheme is the same, and, obviously, the Bill is the vehicle for the sustainable farming scheme. That scheme will have to work for every farmer in every part of Wales on every type of farm, and that very much includes tenant farmers, because I know there's been some concern around tenant farmers. So, it's about making sure that everything is pertinent for the sector.
Wel, rwy'n credu y bydd llawer o bobl wedi fy nghlywed yn dweud fy mod i'n Weinidog sy'n hoffi targedau, ac rwy'n hoffi targedau am y rheswm bod gennych chi rywbeth i'w fesur, ond mae'n rhaid iddyn nhw fod yn bragmatig ac mae'n rhaid iddyn nhw fod yn realistig. Ac rwy'n cofio, pan oeddwn i'n Weinidog ynni, yn cyflwyno rhai targedau ar faint o ynni adnewyddadwy y dylem ei gael yma yng Nghymru, ac mae'n eithaf anodd cyrraedd yno'n wyddonol. Felly, rwy'n credu, mae angen i chi edrych ar ble rydych chi eisiau bod, sut ydych chi'n cyrraedd yno, ac yna mynd ymlaen o'r fan honno. Felly, ni fyddwn yn ei ddiystyru, ond nid wyf am benderfynu ar bolisi o'r fath yma yn y Siambr heddiw. Ond yr hyn rwy'n ei gredu yw bod y polisïau hynny'n gweithio i'r sector. Mae'r sector amaethyddol—a does dim angen i mi ddweud hyn wrthych—yn mynd trwy gyfnod heriol iawn. Felly, mae'n bwysig iawn bod y polisïau rydyn ni'n eu cyflwyno—. Oherwydd, yn amlwg, rydym wedi bod yn datod degawdau o ddeddfwriaeth Ewropeaidd, a dyma'r cyfle cyntaf i ni gael Bil penodol i Gymru, ac rwyf wedi dweud trwy'r adeg y bydd yn rhaid i'r Bil hwnnw—pan ddaw'n Ddeddf—a'r ddeddfwriaeth honno weithio, ac mae'r cynllun yr un fath, ac, yn amlwg, y Bil yw'r cyfrwng ar gyfer y cynllun ffermio cynaliadwy. Bydd yn rhaid i'r cynllun hwnnw weithio i bob ffermwr ym mhob rhan o Gymru ar bob math o fferm, ac mae hynny'n cynnwys ffermwyr tenant, oherwydd gwn y bu rhywfaint o bryder ynghylch ffermwyr tenant. Felly, mae'n ymwneud â sicrhau bod popeth yn berthnasol i'r sector.
I hear what you say about targets, Minister, and I can appreciate Ministers are very careful in the targets that they set, for obvious reasons, but one target that you have set for the Government, in the sustainable farming scheme, is the 10 per cent of woodland cover. Now, we can argue whether 10 per cent is the right figure—should it be 15 per cent, should it be 5 per cent, should it even exist? But you have identified 10 per cent as woodland cover. I have yet to find someone who can understand why 10 per cent was the figure that was settled on. So, could you elaborate today on how the Government settled on that 10 per cent figure, and what is the logic of maintaining that 10 per cent figure, when you bring forward the more substantive statement on the sustainable farming scheme that, as I understand it, is coming next week? And, as farmers go forward to plan their business enterprises, they will have to consider this and the impact of that 10 per cent on their businesses.
Rwy'n clywed yr hyn rydych chi'n ei ddweud am dargedau, Gweinidog, a gallaf werthfawrogi bod Gweinidogion yn ofalus iawn o ran y targedau y maent yn eu gosod, am resymau amlwg, ond un targed rydych chi wedi'i osod i'r Llywodraeth, yn y cynllun ffermio cynaliadwy, yw'r 10 y cant o orchudd coetir. Nawr, gallwn ddadlau ai 10 y cant yw'r ffigur cywir—a ddylai fod yn 15 y cant, a ddylai fod yn 5 y cant, a ddylai fod hyd yn oed yn bodoli? Ond rydych wedi nodi 10 y cant fel gorchudd coetir. Nid wyf eto wedi dod o hyd i rywun sy'n gallu deall pam mai 10 y cant oedd y ffigur a gafodd ei bennu. Felly, a allwch chi ymhelaethu heddiw ar sut y penderfynodd y Llywodraeth ar y ffigur 10 y cant hwnnw, a beth yw'r rhesymeg o gynnal y ffigur 10 y cant hwnnw, pan fyddwch yn cyflwyno'r datganiad mwy sylweddol ar y cynllun ffermio cynaliadwy sydd, fel yr wyf yn ei ddeall, yn dod yr wythnos nesaf? Ac, wrth i ffermwyr symud ymlaen i gynllunio eu mentrau busnes, bydd yn rhaid iddynt ystyried hyn ac effaith y 10 y cant hwnnw ar eu busnesau.
So, the 10 per cent—I've challenged whether 10 per cent is enough, and I suppose you could say 10 per cent would be the minimum; if somebody wants to do 20 per cent or 30 per cent, obviously, that's up to them, and they will be rewarded for that within the sustainable farming scheme.
The 10 per cent came about out of consultations, but it also came from the UK Climate Change Committee. We know we need to plant more trees; we haven't planted enough trees over the last few years and, certainly, decade, and we need to plant more trees. Farmers are in the ideal position to help us do that. Some people will not be able to plant trees, so I've had many conversations with farmers on Anglesey, I've had conversations with farmers in Pembrokeshire, who feel they won't be able to. Now, we don't want them to plant the wrong tree in the wrong place—that's really important. So, if they can't plant 10 per cent trees, or if they haven't got 10 per cent to retain, then they won't be punished for that. We will have to find ways of working around that, to make sure if they want to be part of the scheme—and I want to be very clear: we want as many farmers as possible to be part of that scheme—that they're not ruled out because they can't do that. So, these are conversations that will continue.
I'm bringing forward an oral statement a week today. However, we have said there will be a final consultation this year, probably, I would say, late autumn of this year. We're going to have a huge focus on the sustainable farming scheme in our summer shows. For anybody who comes to the Welsh Government pavilion during the Royal Welsh Agricultural Society show, there absolutely will be the focus on it. So, we do want to continue to hear, but that was how we got to the 10 per cent.
Felly, y 10 y cant—rwyf wedi herio a yw 10 y cant yn ddigon, ac mae'n debyg y gallech chi ddweud mai 10 y cant fyddai'r isafswm; os yw rhywun eisiau gwneud 20 y cant neu 30 y cant, yn amlwg, nhw sydd i benderfynu, a byddant yn cael eu gwobrwyo am hynny o fewn y cynllun ffermio cynaliadwy.
Deilliodd y 10 y cant o ymgynghoriadau, ond daeth hefyd o Bwyllgor Newid Hinsawdd y DU. Gwyddom fod angen i ni blannu mwy o goed; dydyn ni ddim wedi plannu digon o goed dros y blynyddoedd diwethaf ac, yn sicr y degawd diwethaf, ac mae angen i ni blannu mwy o goed. Mae ffermwyr yn y sefyllfa ddelfrydol i'n helpu ni i wneud hynny. Fydd rhai pobl yn methu â phlannu coed, felly rwyf wedi cael llawer o sgyrsiau gyda ffermwyr ar Ynys Môn, rwyf wedi cael sgyrsiau gyda ffermwyr yn sir Benfro, sy'n teimlo na fyddan nhw'n gallu gwneud hyn. Nawr, dydyn ni ddim eisiau iddyn nhw blannu'r goeden anghywir yn y lle anghywir—mae hynny'n bwysig iawn. Felly, os na allant blannu 10 y cant o goed, neu os nad oes ganddynt 10 y cant i'w cadw, yna ni fyddant yn cael eu cosbi am hynny. Bydd yn rhaid i ni ddod o hyd i ffyrdd o weithio o gwmpas hynny, er mwyn gwneud yn siŵr os ydyn nhw eisiau bod yn rhan o'r cynllun—ac rydw i eisiau bod yn glir iawn: rydyn ni eisiau i gynifer o ffermwyr â phosib fod yn rhan o'r cynllun hwnnw—nad ydyn nhw'n cael eu diystyru oherwydd nad ydyn nhw'n gallu gwneud hynny. Felly, mae'r rhain yn sgyrsiau a fydd yn parhau.
Rwy'n cyflwyno datganiad llafar wythnos i heddiw. Fodd bynnag, rydym wedi dweud y bydd ymgynghoriad terfynol eleni, mae'n debyg, byddwn i'n dweud, ddiwedd yr hydref eleni. Bydd ffocws mawr ar y cynllun ffermio cynaliadwy yn ein sioeau haf. I unrhyw un sy'n dod i bafiliwn Llywodraeth Cymru yn ystod sioe Cymdeithas Amaethyddol Frenhinol Cymru, byddwn yn sicr yn canolbwyntio arno. Felly, rydym eisiau parhau i glywed, ond dyna sut y cyrhaeddom ni'r 10 y cant.
Arweinydd Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.
Leader of Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.
Diolch, Llywydd. I think it's becoming pretty clear, even in the few Wales-focused sessions we've had in the UK COVID inquiry, that Welsh Government wasn't prepared for the pandemic. Task and finish groups took on tasks but didn't finish them; the possibility of a non-flu pandemic was discounted too soon; the Chief Medical Officer for Wales's office was so under-resourced, it was drowning—couldn't even manage incoming e-mails. And, whilst the Trefnydd knows my thoughts on Brexit and, of course, it hampered the Government's work in many, many ways, how on earth does Brexit explain why important documents hadn't been updated since 2011?
Now, what we're seeing—and I fear it'll become apparent again when we hear the First Minister speak at the inquiry this afternoon—is that there are many, many questions to ask about why we were so unprepared. And, through the UK inquiry, we're only able to scratch the surface. Surely Welsh Government can see now what I and the COVID-bereaved campaigners have long called for, which is that we need that full Welsh COVID inquiry, if we're to have any chance of getting at the real truth and learning lessons.
Diolch, Llywydd. Rwy'n credu ei fod yn dod yn eithaf clir, hyd yn oed yn yr ychydig sesiynau sy'n canolbwyntio ar Gymru a gawsom yn ymchwiliad COVID y DU, nad oedd Llywodraeth Cymru yn barod ar gyfer y pandemig. Roedd grwpiau gorchwyl a gorffen yn ymgymryd â thasgau ond nid oedden nhw'n eu gorffen; diystyrwyd y posibilrwydd o bandemig nad oedd yn ffliw yn rhy fuan; roedd swyddfa Prif Swyddog Meddygol Cymru mor brin o adnoddau, roedd yn boddi—ni allai hyd yn oed ddelio â negeseuon e-bost a oedd yn dod i mewn. Ac, er bod y Trefnydd yn gwybod fy marn ynghylch Brexit ac, wrth gwrs, fe rwystrodd waith y Llywodraeth mewn llawer iawn o ffyrdd, sut ar y ddaear mae Brexit yn esbonio pam nad oedd dogfennau pwysig wedi'u diweddaru ers 2011?
Nawr, yr hyn rydyn ni'n ei weld—ac rwy'n ofni y bydd yn dod yn amlwg eto pan glywn ni'r Prif Weinidog yn siarad yn yr ymchwiliad y prynhawn yma—yw bod llawer iawn o gwestiynau i'w gofyn ynghylch pam nad oeddem ni'n barod o gwbl. A thrwy ymchwiliad y DU, dim ond crafu'r wyneb y gallwn ni ei wneud. Siawns na all Llywodraeth Cymru weld yn awr yr hyn yr wyf i a'r ymgyrchwyr mewn profedigaeth yn sgil COVID wedi galw amdano ers tro, sef bod angen ymchwiliad COVID llawn i Gymru arnom, os ydym am gael unrhyw siawns o gael y gwir a dysgu gwersi.
Well, currently, as we are having this discussion today, senior civil servants are in London giving evidence, the First Minister and the Minister for Economy, who, of course, was the Minister for Health and Social Services, are also oral witnesses this afternoon. I think it really would be ridiculous for me to answer questions on the COVID inquiry at the same time as the First Minister is giving evidence. We don't, and we will not be providing a commentary about evidence heard at the inquiry. The inquiry is absolutely the right place for these questions to be answered, not First Minister's questions.
Wel, ar hyn o bryd, wrth i ni gael y drafodaeth hon heddiw, mae uwch weision sifil yn Llundain yn rhoi tystiolaeth, mae'r Prif Weinidog a Gweinidog yr Economi, a oedd, wrth gwrs, yn Weinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, hefyd yn dystion llafar y prynhawn yma. Rwy'n credu y byddai'n wirioneddol chwerthinllyd i mi ateb cwestiynau ar yr ymchwiliad COVID ar yr un pryd ag y mae'r Prif Weinidog yn rhoi tystiolaeth. Dydyn ni ddim, ac ni fyddwn yn darparu sylwebaeth am dystiolaeth a glywir yn yr ymchwiliad. Yr ymchwiliad yw'r lle cywir i'r cwestiynau hyn gael eu hateb, nid cwestiynau'r Prif Weinidog.
I'm grateful for the response. The truth is, of course, that we're getting a glimpse through the sessions that we're hearing at the UK inquiry of the fact that things went wrong, but we need to understand what is the depth of that lack of preparedness; we just didn't have the resilience in terms of pandemic preparedness. But let me broaden out, on the seventy-fifth anniversary of the NHS, and talk about my fear that the health service as a whole is lacking the resilience that it needs.
Rwy'n ddiolchgar am yr ymateb. Y gwir amdani, wrth gwrs, yw ein bod ni'n cael cipolwg, drwy'r sesiynau rydyn ni'n eu clywed yn ymchwiliad y DU, ar y ffaith fod pethau wedi mynd o chwith, ond mae angen i ni ddeall beth yw dyfnder y diffyg parodrwydd hwnnw; nid oedd gennym y cydnerthedd o ran parodrwydd ar gyfer pandemig. Ond gadewch i mi ymhelaethu, ar ben-blwydd y GIG yn 75 oed, a siarad am fy ofn bod y gwasanaeth iechyd yn ei gyfanrwydd yn brin o'r cydnerthedd sydd ei angen arno.
Y bore yma mi fues i yn y gwasanaeth cenedlaethol, ynghyd â nifer o Aelodau eraill yma, i nodi saithdeg-pum mlwyddiant yr NHS, a dwi eisiau defnyddio y cyfle yma, fel gwnaed y bore yma, i ddiolch o galon i bawb sydd wedi cyfrannu at waith yr NHS dros y degawdau—yn staff clinigol, yn staff gofal, a'r miloedd ar filoedd sy'n gwneud cyfraniad y tu ôl i'r llenni.
This morning I was at the national service, along with a number of fellow Members, to mark the seventy-fifth anniversary of the NHS, and I want to use this opportunity, as was done this morning, to give heartfelt thanks to everyone who's contributed to the work of the NHS over decades—our clinical staff, care staff, and the thousands upon thousands who make a contribution behind the scenes.
We appreciate and we value every single person that makes, and that has made, the NHS what it is: an organisation to be treasured for the fact that it treats us all equally. But the staff that we praise and thank today are the ones who feel that lack of resilience the most. Dozens of health organisations are in the Senedd today calling for action to build into the workforce the resilience it needs. Does the Minister agree with me, as a former health Minister herself, that building resilience into the workforce is at the heart of building a resilient NHS, and that we're falling way short of giving the workforce the support that they need currently?
Rydym yn gwerthfawrogi pob un person sy'n gwneud, ac sydd wedi gwneud, y GIG yr hyn ydyw: sefydliad i'w drysori am y ffaith ei fod yn trin pob un ohonom yn gyfartal. Ond y staff yr ydym yn eu canmol ac yn diolch iddyn nhw heddiw yw'r rhai sy'n teimlo'r diffyg cydnerthedd hwnnw fwyaf. Mae dwsinau o sefydliadau iechyd yn y Senedd heddiw yn galw am weithredu i adeiladu'r cydnerthedd sydd ei angen i mewn i'r gweithlu. A yw'r Gweinidog yn cytuno â mi, fel cyn Weinidog iechyd ei hun, bod adeiladu cydnerthedd yn y gweithlu wrth wraidd adeiladu GIG cydnerth, a'n bod yn methu â rhoi'r cymorth sydd ei angen ar y gweithlu ar hyn o bryd?
I absolutely agree with the leader of Plaid Cymru in saying a heartfelt 'thank you' to all the people who've worked and continue to work for the NHS, and I'm sure it was a very thoughtful service this morning; I'm sorry I was unable to attend. But I do think NHS 75 is a massive opportunity to celebrate the seventy-fifth anniversary of a publicly funded NHS, available to all and free at the point of need, and that it continues to be so.
Obviously, these have been incredibly challenging times for our NHS, and we have done all we can to try and support our NHS staff. I wish our budget was sufficient to be able to give them the pay rise that we all believe that they deserve, but, sadly, that is not the case. Of course, the NHS doesn't stand still; it's always evolving, it's always responding to advances in medicines and new treatments, meaning people live a lot longer. We know that the pandemic has had a lasting effect, not just on us, but of course on the staff. What the staff went through during that pandemic, sometimes we can only imagine, and they were absolutely fantastic and the staff provided incredible care. Their resilience must have been challenged in a way, again, that we can only imagine.
We are doing all we can to support; the Minister for Health and Social Services has discussions all the time. We're looking at recruitment, we're looking at the new medical school in Bangor to try and encourage more doctors to come and train in north Wales and stay in north Wales, because we know, don't we, that where people train, they often stay. But that resilience is something that I know was deeply challenged, and we want to continue to work with our staff to make sure they understand how valued they are.
Rwy'n cytuno'n llwyr ag arweinydd Plaid Cymru wrth ddweud 'diolch' twymgalon i'r holl bobl sydd wedi gweithio ac sy'n parhau i weithio i'r GIG, ac rwy'n siŵr ei fod yn wasanaeth meddylgar iawn y bore yma; mae'n ddrwg gennyf i nad oeddwn i'n gallu bod yno. Ond rwy'n credu bod GIG 75 yn gyfle enfawr i ddathlu pen-blwydd y GIG yn 75, GIG a ariennir yn gyhoeddus, sydd ar gael i bawb ac sydd am ddim lle bynnag y bo'i angen, a'i fod yn parhau felly.
Yn amlwg, mae hwn wedi bod yn gyfnod hynod heriol i'n GIG, ac rydym wedi gwneud popeth o fewn ein gallu i geisio cefnogi staff y GIG. Fe fyddwn yn dymuno petai ein cyllideb yn ddigonol i allu rhoi'r codiad cyflog iddynt yr ydym i gyd yn credu eu bod yn ei haeddu, ond, yn anffodus, nid felly y mae hi. Wrth gwrs, nid yw'r GIG yn sefyll yn ei unfan; mae bob amser yn esblygu, mae bob amser yn ymateb i ddatblygiadau mewn meddyginiaethau a thriniaethau newydd, sy'n golygu bod pobl yn byw yn llawer hirach. Gwyddom fod y pandemig wedi cael effaith barhaol, nid yn unig arnom ni, ond ar y staff wrth gwrs. Weithiau ni allwn ond dychmygu'r hyn yr aeth y staff drwyddo yn ystod y pandemig hwnnw, ac roedden nhw'n hollol wych ac roedd y staff yn darparu gofal anhygoel. Mae'n rhaid bod eu cydnerthedd wedi ei herio mewn ffordd, unwaith eto, na allwn ond ei ddychmygu.
Rydym yn gwneud popeth o fewn ein gallu i gefnogi; mae'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol yn cynnal trafodaethau drwy'r amser. Rydyn ni'n edrych ar recriwtio, rydyn ni'n edrych ar yr ysgol feddygol newydd ym Mangor i geisio annog mwy o feddygon i ddod i hyfforddi yn y gogledd ac aros yn y gogledd, oherwydd rydyn ni'n gwybod, onid ydym ni, lle mae pobl yn hyfforddi, maen nhw'n aml yn aros. Ond mae'r cydnerthedd hwnnw'n rhywbeth y gwn iddo gael ei herio'n fawr, ac rydym eisiau parhau i weithio gyda'n staff i sicrhau eu bod yn deall pa mor werthfawr ydynt.
The Minister lists a number of initiatives, and, of course, we need new initiatives. We all want the NHS to flourish, of course, and recently I and colleagues published a number of proposals, looking at how to strengthen the workforce through addressing the issue of pay, addressing the issue of the millions of pounds being lost in profits to private agencies. We looked at the need for that revolution in attitudes towards preventative healthcare, the need for innovation on the alignment between health and social care. Now, we certainly haven't got all the answers here—we'd never claim to have them—but whilst the Minister refers to budgets, it's about new ideas and a willingness to change direction. Does the Minister agree with me that we need a fundamental change of direction when it comes to the NHS, when you look at the current state of services? And does she share my fear that without that preparedness to admit where things are wrong and to change direction, that we face a situation where this NHS that we treasure now risks not being here as we know it, 75 years from now?
Mae'r Gweinidog yn rhestru nifer o fentrau, ac, wrth gwrs, mae angen mentrau newydd arnom. Rydyn ni i gyd eisiau i'r GIG ffynnu, wrth gwrs, ac yn ddiweddar fe wnes i a chydweithwyr gyhoeddi nifer o gynigion, sy'n edrych ar sut i gryfhau'r gweithlu drwy fynd i'r afael â'r mater o gyflog, gan fynd i'r afael â'r broblem o golli'r miliynau o bunnau mewn elw i asiantaethau preifat. Gwnaethom edrych ar yr angen am y chwyldro hwnnw mewn agweddau tuag at ofal iechyd ataliol, yr angen am arloesi yn yr aliniad rhwng iechyd a gofal cymdeithasol. Nawr, yn sicr nid oes gennym yr atebion i gyd yma—ni fyddem ni byth yn honni hynny—ond tra bod y Gweinidog yn cyfeirio at gyllidebau, mae'n ymwneud â syniadau newydd a pharodrwydd i newid cyfeiriad. A yw'r Gweinidog yn cytuno â mi bod angen newid cyfeiriad sylfaenol arnom o ran y GIG, pan edrychwch chi ar gyflwr presennol gwasanaethau? Ac a yw hi'n rhannu fy ofn, heb y parodrwydd hwnnw i gyfaddef pan nad yw pethau'n iawn ac i newid cyfeiriad, ein bod ni'n wynebu sefyllfa lle mae'r GIG hwn rydyn ni'n ei drysori nawr mewn perygl o beidio â bod yma fel rydyn ni'n ei adnabod, 75 mlynedd o nawr?
Thank you. So, I've seen the five-point plan that Plaid Cymru have come forward with, and I have to say that I don't think we disagree with anything that you've put forward. But I'd like to see some detail behind that, and I'm sure the Minister for Health and Social Services would. Obviously, health isn't part of the co-operation agreement, but that doesn't mean we wouldn't be interested to hear your views and to see what we could do. I think, looking at the five-point plan, we are doing all of that already. Certainly, health and social care interaction, we do need to take a much more sustainable approach, I think, to ensure that we have that seamless move from healthcare to social care that you point out.
I think, a fundamental change of direction—. I think what we need to look at is what I call 'the real health service'; so, you look at education, you look at housing, and you look at jobs, as that all determines our health, doesn't it, if you think about it, from a very young age. I also think we need to do more as individuals. We know that smoking is really bad for us, we know obesity is really bad for us—we all need to do far more. So, I'm not sure about the fundamental change of direction, but I think there are steps—. We need to look at our own personal health, as well as looking at the health service, because, as you say, 75 years is a long time, and what was innovative 75 years ago probably wouldn’t be viewed as innovative now, and it’s really important that the health service keeps up with that innovation. We know we need to put more funding into public services, but I’m afraid that 13 years of Tory austerity have now, I think, caught up with us, as well as all the other challenges that we have faced and continue to face.
Diolch. Felly, rwyf wedi gweld y cynllun pum pwynt y mae Plaid Cymru wedi ei gyflwyno, ac mae'n rhaid i mi ddweud nad wyf yn credu ein bod yn anghytuno ag unrhyw beth rydych chi wedi'i gyflwyno. Ond hoffwn weld rhywfaint o fanylion y tu ôl i hynny, ac felly hefyd rwy'n siŵr y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol. Yn amlwg, nid yw iechyd yn rhan o'r cytundeb cydweithio, ond nid yw hynny'n golygu na fyddai gennym ddiddordeb mewn clywed eich barn ac i weld beth y gallem ei wneud. Rwy'n credu, o edrych ar y cynllun pum pwynt, ein bod yn gwneud hynny i gyd eisoes. Yn sicr, rhyngweithio mewn iechyd a gofal cymdeithasol, mae angen i ni gymryd ymagwedd llawer mwy cynaliadwy, rwy'n credu, er mwyn sicrhau ein bod yn cael y symudiad di-dor hwnnw o ofal iechyd i ofal cymdeithasol rydych chi'n tynnu sylw ato.
Rwy'n credu, newid cyfeiriad sylfaenol—. Rwy'n credu mai'r hyn sydd angen i ni edrych arno yw'r hyn rwy'n ei alw 'y gwasanaeth iechyd go iawn'; felly, rydych yn edrych ar addysg, rydych yn edrych ar dai, ac rydych yn edrych ar swyddi, gan fod y rheini i gyd yn dylanwadu ar ein hiechyd ni, onid ydyn nhw, os ydych yn meddwl am y peth, o oedran ifanc iawn. Rwy'n credu bod angen i ni wneud mwy hefyd fel unigolion. Rydyn ni'n gwybod bod ysmygu yn ddrwg iawn i ni, rydyn ni'n gwybod bod gordewdra yn ddrwg iawn i ni—mae angen i ni i gyd wneud llawer mwy. Felly, dydw i ddim yn siŵr am y newid cyfeiriad sylfaenol, ond rwy'n credu bod camau—. Mae angen i ni edrych ar ein hiechyd personol ein hunain, yn ogystal ag edrych ar y gwasanaeth iechyd, oherwydd, fel y dywedwch, mae 75 mlynedd yn amser hir, ac mae'n debyg na fyddai'r hyn a oedd yn arloesol 75 mlynedd yn ôl yn cael ei ystyried yn arloesol nawr, ac mae'n bwysig iawn bod y gwasanaeth iechyd yn cadw i fyny â'r arloesedd hwnnw. Rydym yn gwybod bod angen i ni roi mwy o gyllid i wasanaethau cyhoeddus, ond rwy'n ofni bod 13 mlynedd o gyni Torïaidd, rwy'n credu, wedi dal i fyny â ni, yn ogystal â'r holl heriau eraill yr ydym wedi'u hwynebu ac yn parhau i'w hwynebu.
3. Pa drafodaethau y mae'r Prif Weinidog wedi'u cael gyda chydweithwyr yn y Llywodraeth a phartneriaid eraill ynghylch gorddefnyddio meddyginiaeth bresgripsiwn? OQ59809
3. What discussions has the First Minister had with Government colleagues and other partners regarding the overuse of prescription medication? OQ59809
Ensuring that the best care possible is available for the people of Wales is a Welsh Government priority. The safe and effective use of medicines and their alternatives is a vital enabler for the best possible patient outcomes and achieving best value for NHS Wales.
Mae sicrhau bod y gofal gorau posibl ar gael i bobl Cymru yn flaenoriaeth i Lywodraeth Cymru. Mae'r defnydd diogel ac effeithiol o feddyginiaethau a'u dewisiadau amgen yn alluogwr hanfodol ar gyfer y canlyniadau gorau posibl i gleifion a sicrhau'r gwerth gorau i GIG Cymru.
Diolch yn fawr, Trefnydd. At the end of June a BBC Panorama programme investigated antidepressants. The programme highlighted the relative lack of evidence regarding efficiency of antidepressants, and that people are not properly warned about side effects and withdrawal problems. Concerns were also raised that referrals to talking therapies have fallen significantly since COVID. I couldn’t find the Welsh figures, but in the UK around one in seven take antidepressants. It wouldn’t surprise me if the figure perhaps is higher here in Wales. Whilst many people benefit from taking antidepressants, what alternative can we offer in Wales to assist people who want to stop taking prescribed medication and look at alternatives? Diolch yn fawr.
Diolch yn fawr, Trefnydd. Ddiwedd mis Mehefin fe wnaeth rhaglen Panorama y BBC ymchwilio i wrthiselyddion. Amlygodd y rhaglen y diffyg tystiolaeth cymharol ynghylch effeithlonrwydd gwrth-iselyddion, ac nad yw pobl yn cael eu rhybuddio'n iawn am sgil-effeithiau a phroblemau diddyfnu. Mynegwyd pryderon hefyd fod atgyfeiriadau i therapïau siarad wedi gostwng yn sylweddol ers COVID. Doeddwn i ddim yn gallu dod o hyd i ffigurau Cymru, ond yn y DU mae tua un o bob saith yn cymryd gwrth-iselyddion. Ni fyddai'n fy synnu os yw'r ffigur efallai yn uwch yma yng Nghymru. Er bod llawer o bobl yn cael budd o gymryd gwrth-iselyddion, pa ddewis arall y gallwn ei gynnig yng Nghymru i gynorthwyo pobl sydd eisiau rhoi'r gorau i gymryd meddyginiaeth ar bresgripsiwn ac edrych ar ddewisiadau eraill? Diolch yn fawr.
Thank you. I am not aware of the programme that you referred to, but I certainly have seen the figure that you mentioned of one in seven in the UK taking antidepressants. One has to assume that GPs have looked into alternative therapies, for instance, when a patient comes before them before they prescribe an antidepressant, but we have to take that as a clinical decision by the GP. I think what is really important is that GPs' performance is measured, and we’ve got key areas such as national prescribing indicators. They’re evidence based and enable health boards or primary care clusters or GP practices, for instance, to compare their current prescribing practice with that of their peers, so that they can take action to improve prescribing.
Diolch. Nid wyf yn ymwybodol o'r rhaglen y gwnaethoch gyfeirio ati, ond yn sicr rwyf wedi gweld y ffigur y sonioch amdano sef bod un o bob saith yn y DU yn cymryd gwrth-iselyddion. Mae'n rhaid tybio bod meddygon teulu wedi edrych ar therapïau amgen, er enghraifft, pan ddaw claf atynt cyn iddynt ragnodi gwrth-iselyddion, ond mae'n rhaid i ni gymryd hynny fel penderfyniad clinigol gan y meddyg teulu. Rwy'n credu mai'r hyn sy'n wirioneddol bwysig yw bod perfformiad meddygon teulu yn cael ei fesur, ac mae gennym feysydd allweddol fel dangosyddion rhagnodi cenedlaethol. Maen nhw'n seiliedig ar dystiolaeth ac yn galluogi byrddau iechyd neu glystyrau gofal sylfaenol neu bractisau meddygon teulu, er enghraifft, i gymharu eu harferion rhagnodi presennol ag arferion eu cyfoedion, fel y gallant gymryd camau i wella rhagnodi.
I'm not used to such short answers in this session. [Laughter.] You caught me there slightly, Minister. Thank you. Russell George.
Nid wyf wedi arfer ag atebion mor fyr yn y sesiwn hon. [Chwerthin.] Fe wnaethoch chi fy nal i ychydig yn y fan yna, Gweinidog. Diolch. Russell George.
I thought I'd give you a hint, Presiding Officer. Thank you. [Laughter.] Thank you for your answer, Minister. I suspect that there are many prescribed medications that go unused, often going out of date, sat in cupboards, and often they're thrown away, sometimes even used inappropriately if they have gone out of date. I wonder, Minister, what work has the Government done to understand the level of prescribed medications that are not used, and what could be done to reduce waste of unused medication.
Roeddwn i'n meddwl y byddwn i'n rhoi awgrym bach i chi, Llywydd. Diolch. [Chwerthin.] Diolch am eich ateb, Gweinidog. Rwy'n amau bod yna lawer o feddyginiaethau ar bresgripsiwn nad ydynt yn cael eu defnyddio, yn aml yn mynd yn hen, mewn cypyrddau, ac yn aml maen nhw'n cael eu taflu, weithiau hyd yn oed yn cael eu defnyddio'n amhriodol os ydyn nhw wedi mynd heibio'u dyddiad defnyddio olaf. Tybed, Gweinidog, pa waith y mae'r Llywodraeth wedi'i wneud i ddeall lefel y meddyginiaethau ar bresgripsiwn nad ydynt yn cael eu defnyddio, a'r hyn y gellid ei wneud i leihau gwastraff meddyginiaeth nas defnyddiwyd.
Thank you. I think you raise a very important point about reducing medicine waste and minimising medicine waste is a very important element of both the decarbonisation agenda and, of course, a prudent healthcare approach in Wales. It’s the Welsh Government’s goal to secure a much more efficient and effective NHS. We have undertaken a number of initiatives over the last few years to reduce medicine waste, such as the introduction of targeted medicine use reviews within a GP practice, and of course a discharge medicines review service within our community pharmacies. I’ve seen some of those in practice myself within my own constituency.
We do expect health boards and health professionals to prioritise activity to reduce waste through responsible prescribing, dispensing and ensuring patients understand their medicines and how to use them appropriately. Welsh Government have awarded funding to the Bevan Commission to support their 'Let's Not Waste' programme. That’s designed to provide a focused and concerted effort to achieve a demonstrable reduction in waste in health and care, and in addition we are working with the Welsh Medicines Resource Centre on a medicines optimisation catalyst programme that will incorporate behavioural insights to support prescribers and patients in building a better relationship with medicines, promoting de-prescribing and addressing poor adherence.
Diolch. Rwy'n credu eich bod yn codi pwynt pwysig iawn ynghylch lleihau gwastraff meddyginiaeth ac mae lleihau gwastraff meddyginiaeth yn elfen bwysig iawn o'r agenda datgarboneiddio ac, wrth gwrs, ymagwedd gofal iechyd darbodus yng Nghymru. Nod Llywodraeth Cymru yw sicrhau GIG llawer mwy effeithlon ac effeithiol. Rydym wedi ymgymryd â nifer o fentrau dros yr ychydig flynyddoedd diwethaf i leihau gwastraff meddyginiaeth, fel cyflwyno adolygiadau o ddefnydd o feddyginiaethau wedi'u targedu mewn practis meddyg teulu, ac wrth gwrs gwasanaeth adolygu meddyginiaethau wrth ryddhau yn ein fferyllfeydd cymunedol. Rwyf wedi gweld rhai o'r rheini yn ymarferol fy hun yn fy etholaeth fy hun.
Rydym yn disgwyl i fyrddau iechyd a gweithwyr iechyd proffesiynol flaenoriaethu gweithgaredd i leihau gwastraff drwy ragnodi cyfrifol, rhoi cyffuriau ar bresgripsiwn a sicrhau bod cleifion yn deall eu meddyginiaethau a sut i'w defnyddio'n briodol. Mae Llywodraeth Cymru wedi dyfarnu cyllid i Gomisiwn Bevan i gefnogi eu rhaglen 'Lleihau Gwastraff Gyda'n Gilydd'. Mae honno wedi'i chynllunio i ddarparu ymdrech unedig â ffocws i sicrhau gostyngiad amlwg mewn gwastraff mewn iechyd a gofal, ac yn ogystal, rydym yn gweithio gyda Chanolfan Adnoddau Meddyginiaethau Cymru ar raglen gatalydd optimeiddio meddyginiaethau a fydd yn ymgorffori mewnwelediadau ymddygiadol i gefnogi'r sawl sy'n rhagnodi a chleifion i feithrin perthynas well â meddyginiaethau, gan hyrwyddo dadragnodi a mynd i'r afael ag ymlyniad gwael.
I want to raise the potential danger of polypharmacy. I, like others in this room, will know people who take eight or 10 different tablets a day, or have been prescribed eight or 10 different tablets a day and decide which ones to take. While the safety of each has been tested, how they work in combination has not. Does the Minister agree that we need to use artificial intelligence to ensure that the combination of active ingredients in medication is not harmful?
Rwyf eisiau codi peryglon posibl amlgyffuriaeth. Byddaf i, fel eraill yn yr ystafell hon, yn adnabod pobl sy'n cymryd wyth neu ddeg o dabledi gwahanol y dydd, neu sydd wedi cael presgripsiwn am wyth neu ddeg o dabledi gwahanol y dydd ac yn penderfynu pa rai i'w cymryd. Er bod diogelwch pob un wedi'i brofi, nid yw'r ffordd y maent yn gweithio gyda'i gilydd wedi'i brofi. A yw'r Gweinidog yn cytuno bod angen i ni ddefnyddio deallusrwydd artiffisial i sicrhau nad yw'r cyfuniad o gynhwysion actif mewn meddyginiaeth yn niweidiol?
Thank you. Another important area in polypharmacy, and medicines have an enormous positive impact on the lives of so many people. For many people, it is necessary for them to take a number of medicines, as you referred to, to manage and treat their medical conditions. But polypharmacy is a complex and growing issue, which in some cases can be problematic. It's a term that is used to describe a situation where people are taking a number of medicines, and they could therefore be at greater risk of potential harm from side effects or, indeed, interactions between their medicines.
Of course, we know that more people than ever are taking more medicines than ever, and this is a trend that is likely to continue, if we look at the results of advancements in diagnostics and treatments of diseases, resulting in people living longer with multiple conditions. But addressing problematic polypharmacy will have benefits for individuals, health professionals and the healthcare system, and we've invested in a number of initiatives that do reduce polypharmacy—for example, through quality improvement schemes and national prescribing indicators, focusing on reducing less-safe prescribing by GPs.
Diolch. Maes pwysig arall mewn amlgyffuriaeth, ac mae meddyginiaethau yn cael effaith gadarnhaol enfawr ar fywydau cymaint o bobl. I lawer o bobl, mae angen iddynt gymryd nifer o feddyginiaethau, fel y sonioch chi, i reoli a thrin eu cyflyrau meddygol. Ond mae amlgyffuriaeth yn fater cymhleth sy'n cynyddu, a all mewn rhai achosion fod yn broblemus. Mae'n derm a ddefnyddir i ddisgrifio sefyllfa lle mae pobl yn cymryd nifer o feddyginiaethau, ac felly gallent fod mewn mwy o berygl o niwed posibl o sgil-effeithiau neu, yn wir, o'r rhyngweithio rhwng eu meddyginiaethau.
Wrth gwrs, gwyddom fod mwy o bobl nag erioed yn cymryd mwy o feddyginiaethau nag erioed, ac mae hyn yn duedd sy'n debygol o barhau, os edrychwn ar ganlyniadau datblygiadau mewn diagnosteg a thriniaethau clefydau, sy'n golygu bod pobl yn byw'n hirach gyda chyflyrau lluosog. Ond bydd mynd i'r afael ag amlgyffuriaeth broblemus yn arwain at fanteision i unigolion, gweithwyr iechyd proffesiynol a'r system gofal iechyd, ac rydym wedi buddsoddi mewn nifer o fentrau sy'n lleihau amlgyffuriaeth—er enghraifft, trwy gynlluniau gwella ansawdd a dangosyddion rhagnodi cenedlaethol, gan ganolbwyntio ar leihau rhagnodi llai diogel gan feddygon teulu.
4. Sut mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi arloesedd ym maes gweithgynhyrchu yng Nghymru? OQ59785
4. How is the Welsh Government supporting innovation in Welsh manufacturing? OQ59785
We support innovation in Welsh manufacturing through specialist advisory support, grant funding and collaborative opportunities through assets such as the Advanced Manufacturing Research Centre. We recently announced £30 million to support innovation in Welsh organisations, which include manufacturing businesses, to develop new products and processes.
Rydym yn cefnogi arloesedd ym maes gweithgynhyrchu yng Nghymru drwy gymorth cynghori arbenigol, cyllid grant a chyfleoedd cydweithredol trwy asedau fel y Ganolfan Ymchwil Gweithgynhyrchu Uwch. Yn ddiweddar, gwnaethom gyhoeddi £30 miliwn i gefnogi arloesedd mewn sefydliadau yng Nghymru, sy'n cynnwys busnesau gweithgynhyrchu, i ddatblygu cynhyrchion a phrosesau newydd.
I'm very grateful to the Trefnydd for that answer. A few weeks ago now I had the opportunity to visit Electroimpact in my constituency, and, as a trained engineer, I was very excited about the technology that was being developed on site in Deeside. What was also clear, Minister, was just how important apprenticeships are to Electroimpact's successes and, no doubt, its future successes. I wonder if the Minister will join me, in her capacity as Minister for North Wales, to visit the site, perhaps alongside the Minister for Economy, to further discuss what the Welsh Government can do to support Welsh manufacturing and businesses innovating in that space, like Electroimpact in my constituency.
Rwy'n ddiolchgar iawn i'r Trefnydd am yr ateb yna. Ychydig wythnosau yn ôl cefais gyfle i ymweld ag Electroimpact yn fy etholaeth i, ac fel peiriannydd hyfforddedig, roeddwn yn teimlo'n gyffrous iawn ynghylch y dechnoleg a oedd yn cael ei datblygu ar y safle yng Nglannau Dyfrdwy. Yr hyn a oedd hefyd yn glir, Gweinidog, oedd pa mor bwysig yw prentisiaethau i lwyddiannau Electroimpact ac, heb os, ei lwyddiannau yn y dyfodol. Tybed a fydd y Gweinidog yn ymuno â mi, yn rhinwedd ei swydd fel Gweinidog Gogledd Cymru, i ymweld â'r safle, efallai ochr yn ochr â Gweinidog yr Economi, i drafod ymhellach yr hyn y gall Llywodraeth Cymru ei wneud i gefnogi gweithgynhyrchu a busnesau yng Nghymru sy'n arloesi yn y maes hwnnw, fel Electroimpact yn fy etholaeth i.
Thank you very much, and I'd be very happy to do that. Perhaps we can do it over the summer recess. I'm very aware of the important role that the company does play in the Airbus supply chain. We both have many companies in our constituencies that play a part there, and, really, they do cutting-edge work with automation and with robotics. The economy Minister and myself are only too aware of the extraordinary innovation throughout the sector. The Minister for Economy visited the Paris air show previously, and we're very happy—. He would probably be very happy to come along as well and see the Advanced Technology Research Centre plans also for your constituency.
Diolch yn fawr iawn, a byddwn yn hapus iawn i wneud hynny. Efallai y gallwn wneud hynny dros wyliau'r haf. Rwy'n ymwybodol iawn o'r rhan bwysig y mae'r cwmni'n ei chwarae yng nghadwyn gyflenwi Airbus. Mae gan y ddau ohonom lawer o gwmnïau yn ein hetholaethau sy'n chwarae rhan yno, ac, yn wir, maent yn gwneud gwaith arloesol gydag awtomeiddio a gyda roboteg. Mae Gweinidog yr Economi a minnau yn ymwybodol iawn o'r arloesedd rhyfeddol ledled y sector. Ymwelodd Gweinidog yr Economi â sioe awyr Paris yn ddiweddar ac rydym yn hapus iawn—. Mae'n debyg y byddai'n hapus iawn i ddod draw hefyd a gweld cynlluniau'r Ganolfan Ymchwil Technoleg Uwch hefyd ar gyfer eich etholaeth.
Minister, the leader of the opposition asked you some questions earlier regarding the Welsh Government's food policy. Now, I listened very carefully to your answers, and I appreciate that the Welsh Government's manufacturing strategy tells us that food is a priority economic sector in Wales. But approximately half of public sector spend on food takes place outside of Wales. In fact, the strategy says that major wholesalers to the public sector are supplying less than 10 per cent of produce sourced from within Wales. In light of the fact that the Welsh Government voted against the Member for Monmouth's food Bill, can you tell us what the Welsh Government is doing to localise public sector spend on food, as highlighted in the Welsh Government's manufacturing strategy? And what is the Welsh Government also doing to support innovation in the food sector?
Gweinidog, gofynnodd arweinydd yr wrthblaid rai cwestiynau i chi yn gynharach ynglŷn â pholisi bwyd Llywodraeth Cymru. Nawr, fe wnes i wrando'n ofalus iawn ar eich atebion, ac rwy'n gwerthfawrogi bod strategaeth weithgynhyrchu Llywodraeth Cymru yn dweud wrthym fod bwyd yn sector economaidd â blaenoriaeth yng Nghymru. Ond mae tua hanner gwariant y sector cyhoeddus ar fwyd yn digwydd y tu allan i Gymru. Mewn gwirionedd, mae'r strategaeth yn dweud bod cyfanwerthwyr mawr i'r sector cyhoeddus yn cyflenwi llai na 10 y cant o'r cynnyrch sy'n dod o Gymru. Yng ngoleuni'r ffaith bod Llywodraeth Cymru wedi pleidleisio yn erbyn Bil bwyd yr Aelod dros Fynwy, a allwch chi ddweud wrthym beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i leoleiddio gwariant y sector cyhoeddus ar fwyd, fel yr amlygwyd yn strategaeth weithgynhyrchu Llywodraeth Cymru? A beth mae Llywodraeth Cymru hefyd yn ei wneud i gefnogi arloesedd yn y sector bwyd?
Thank you. Well, the reason we voted against Peter Fox's food Bill was because we believed that the majority of things that were being brought forward that we agreed with were already being done and didn't need legislation. There were some things that I think we can take forward in the community food strategy, which you know is a programme for government commitment that we are working on with Plaid Cymru as part of the co-operation agreement. So, I think that's one area, in answer to your question—that we can bring it down to a local level with the community food strategy.
With regard to innovation, you will be aware of the Advanced Manufacturing Research Centre, which is attached to Airbus in Jack Sergeant's constituency. As we speak, I think that there is a further seminar being held there today around innovation in the food and drink sector in Wales.
Diolch. Wel, y rheswm y gwnaethon ni bleidleisio yn erbyn Bil bwyd Peter Fox oedd oherwydd ein bod ni'n credu bod y mwyafrif o'r pethau roeddem ni'n cytuno â nhw eisoes yn cael eu gwneud ac nad oedd angen deddfwriaeth. Roedd rhai pethau y credaf y gallwn eu datblygu yn y strategaeth bwyd cymunedol, a gwyddoch fod honno'n ymrwymiad yn y rhaglen lywodraethu yr ydym yn gweithio arni gyda Phlaid Cymru fel rhan o'r cytundeb cydweithio. Felly, rwy'n credu bod hwnnw'n un maes, i ateb eich cwestiwn—gallwn ddod ag ef i lawr i lefel leol gyda'r strategaeth bwyd cymunedol.
O ran arloesi, byddwch yn ymwybodol o'r Ganolfan Ymchwil Gweithgynhyrchu Uwch, sydd ynghlwm wrth Airbus yn etholaeth Jack Sergeant. Wrth i ni siarad, rwy'n credu bod seminar arall yn cael ei chynnal yno heddiw ynghylch arloesi yn y sector bwyd a diod yng Nghymru.
Cwestiwn 5 [OQ59801] wedi'i dynnu yn ôl. Cwestiwn 6, Buffy Williams.
Question 5 [OQ59801] has been withdrawn. Question 6, Buffy Williams.
6. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am ymateb Llywodraeth Cymru o ran lliniaru llifogydd ym Mhentre yn dilyn storm Dennis? OQ59812
6. Will the First Minister make a statement on the Welsh Government's flood alleviation response in Pentre following storm Dennis? OQ59812
Since storm Dennis, the Welsh Government has made £14.6 million capital and revenue funding available to Rhondda Cynon Taf County Borough Council to alleviate the risk of flooding, including in Pentre. The Welsh Government, Natural Resources Wales and RCT council continue to work closely to reduce flood risk and make improvements where needed.
Ers storm Dennis, mae Llywodraeth Cymru wedi sicrhau bod £14.6 miliwn o gyllid cyfalaf a refeniw ar gael i Gyngor Bwrdeistref Sirol Rhondda Cynon Taf i leddfu'r perygl o lifogydd, gan gynnwys ym Mhentre. Mae Llywodraeth Cymru, Cyfoeth Naturiol Cymru a Chyngor Rhondda Cynon Taf yn parhau i weithio'n agos i leihau'r perygl o lifogydd a gwneud gwelliannau lle bo angen.
Thank you. At the time of storm Dennis, it was clear, from the devastation caused to residents' homes, businesses and our coal tips, that we needed Welsh Government's support. The millions spent on upgrading culverts and drainage systems to date can't guarantee we won't see flooding in the future, but the sheer scale of works definitely provides peace of mind for local residents. So does seeing the activity on our mountainsides to put right our high-risk coal tips. There's more flood alleviation investment on the way, Rhondda wide, and I'd like to thank both RCT council and NRW for their combined drop-in session held in Canolfan Pentre last week. I know that the First Minister can't be with us today, but he recently visited Tylorstown coal tip, which is in one of its last stages. I'd like to ask the Trefnydd today if she could please provide an update following the FM's visit. Thank you.
Diolch. Adeg storm Dennis, roedd hi'n amlwg, o'r dinistr a achoswyd i gartrefi, busnesau a'n tomenni glo, fod angen cefnogaeth Llywodraeth Cymru arnom. Ni all y miliynau sy'n cael eu gwario ar uwchraddio ceuffosydd a systemau draenio hyd yn hyn warantu na fyddwn yn gweld llifogydd yn y dyfodol, ond mae maint y gwaith yn bendant yn rhoi tawelwch meddwl i drigolion lleol. Felly hefyd mae gweld y gweithgaredd ar ochrau ein mynyddoedd i wneud ein tomenni glo risg uchel yn ddiogel. Mae mwy o fuddsoddiad lliniaru llifogydd ar y ffordd, ledled y Rhondda, a hoffwn ddiolch i Gyngor Rhondda Cynon Taf a Chyfoeth Naturiol Cymru am eu sesiwn galw heibio ar y cyd a gynhaliwyd yng Nghanolfan Pentre yr wythnos diwethaf. Rwy'n gwybod na all y Prif Weinidog fod gyda ni heddiw, ond yn ddiweddar ymwelodd â thomen lo Tylorstown, sydd yn un o'i gamau olaf. Hoffwn ofyn i'r Trefnydd heddiw a allai hi roi'r wybodaeth ddiweddaraf yn dilyn ymweliad y Prif Weinidog. Diolch.
Thank you very much, and I know, Buffy Williams, even before you were elected as an MS, you have been a long-standing campaigner for flood risk alleviation in your constituency. As you said, on 22 June, the First Minister saw firsthand the scale of the works ongoing at Tylorstown, which have been funded by the Welsh Government, and I commend the work of RCT in responding to the challenge posed by the landslide. I don't think we should underestimate the significance of the work that's been carried out there. Nearly 400,000 tonnes of debris will have been moved from the tip, 320,000 from the current phase, and then 60,000 tonnes removed from the river. I think you're right; RCT council have really stepped up to the plate and have done some fantastic work. I know the Minister for Climate Change works very closely with them.
Diolch yn fawr iawn, ac rwy'n gwybod, Buffy Williams, hyd yn oed cyn i chi gael eich ethol fel AS, rydych wedi bod yn ymgyrchydd hirsefydlog dros liniaru'r perygl o lifogydd yn eich etholaeth. Fel y dywedoch, ar 22 Mehefin, gwelodd y Prif Weinidog yn uniongyrchol raddfa'r gwaith sy'n mynd rhagddo yn Tylorstown, a ariannwyd gan Lywodraeth Cymru, ac rwy'n canmol gwaith Rhondda Cynon Taf wrth ymateb i'r her yn sgil y tirlithriad. Nid wyf yn credu y dylem danbrisio arwyddocâd y gwaith a wnaed yno. Bydd bron i 400,000 o dunelli o falurion wedi'u symud o'r domen, 320,000 o'r cyfnod presennol, ac yna 60,000 o dunelli wedi'u tynnu o'r afon. Rwy'n credu eich bod chi'n iawn; mae Cyngor Rhondda Cynon Taf wedi camu i'r adwy ac wedi gwneud gwaith gwych. Rwy'n gwybod bod y Gweinidog Newid Hinsawdd yn gweithio'n agos iawn gyda nhw.
I'd like to thank Buffy for raising this important issue. Hindsight is, of course, a wonderful thing, and I'm sure that this area will now be more closely monitored by NRW, but this will bring little comfort to those in Pentre who were impacted by storm Dennis. I note the number of actions RCT council has taken to address flood risk management in Pentre and the surrounding areas following storm Dennis, in particular the upgrading of their culverted ordinary watercourse infrastructure, and that there's currently a consultation open, as Buffy alluded to, about the preferred options for Pentre flood alleviation scheme. However, I'm mindful that completion of this project is still several years away, and, sadly, residents living in the village may well be faced with increased household insurance premiums or have had their flood risk insurance removed from their cover as a result of the previous flooding. With this in mind, Trefnydd, what assessment has the Welsh Government made of the current risk of repeated flooding in Pentre similar to that seen after storm Dennis and what funds will be made available to residents if their property is flooded and they do not have the necessary flood risk insurance as part of their home insurance policy? Thank you.
Hoffwn ddiolch i Buffy am godi'r mater pwysig hwn. Mae edrych yn ôl, wrth gwrs, yn beth gwych, ac rwy'n siŵr y bydd Cyfoeth Naturiol Cymru yn monitro'r ardal hon yn fanwl nawr, ond ni fydd hyn yn dod â llawer o gysur i'r rhai ym Mhentre yr effeithiwyd arnynt gan storm Dennis. Rwy'n nodi nifer y camau y mae Cyngor Rhondda Cynon Taf wedi'u cymryd i fynd i'r afael â rheoli'r perygl o lifogydd ym Mhentre a'r ardaloedd cyfagos yn dilyn storm Dennis, yn enwedig uwchraddio eu seilwaith cyrsiau dŵr cyffredin â chwlferi, a bod ymgynghoriad ar agor ar hyn o bryd, fel y cyfeiriodd Buffy ato, ar yr opsiynau a ffefrir ar gyfer cynllun lliniaru llifogydd Pentre. Fodd bynnag, rwy'n ymwybodol bod cwblhau'r prosiect hwn yn dal i fod sawl blwyddyn i ffwrdd, ac, yn anffodus, mae'n bosibl iawn y bydd trigolion sy'n byw yn y pentref yn wynebu premiymau yswiriant cartref uwch neu efallai fod eu hyswiriant perygl llifogydd wedi cael ei ddileu o'u polisi yswiriant o ganlyniad i'r llifogydd blaenorol. Gyda hyn mewn golwg, Trefnydd, pa asesiad y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o'r risg bresennol o lifogydd mynych ym Mhentre tebyg i'r hyn a welwyd ar ôl storm Dennis a pha arian fydd ar gael i drigolion os yw eu heiddo dan ddŵr ac nad oes ganddynt yr yswiriant perygl llifogydd angenrheidiol fel rhan o'u polisi yswiriant cartref? Diolch.
I think it's really important to remember that the storms we saw in February 2020 were the worst we'd seen in Wales in 40 years. I was in my previous portfolio then. I visited the areas and saw the devastation. Over 3,000 properties were flooded, and, for those people, some of them, as you say, had been flooded more than once. It was incredibly devastating. The Welsh Government, NRW and local authorities worked very well together then and continue to work together so that we learnt lessons from what happened and we continue to reduce risk to our communities and make improvements where we need to.
House insurance is a very important point. If you've been flooded once, the chances are your premiums will go up a lot and you may not even be able to get insurance. Obviously, that's a matter that's not devolved, it's a reserved matter for the UK Government, and I know, as a Government, we've had a lot of conversations with the UK Government in relation to this. This year, we'll invest a record £75 million across Wales in our flood and coastal risk management. That's the highest spend in a single financial year to date, and that includes approximately £4.8 million for RCT for 28 schemes that, once complete, will protect almost 2,256 properties. I know Pentre is a priority for Rhondda Cynon Taf County Borough Council, and, again, since 2017, Welsh Government have provided the local authority with £177,000 so that they can develop an outline business case for a scheme to protect around 400 properties in the community.
Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn cofio mai'r stormydd a welsom ym mis Chwefror 2020 oedd y gwaethaf yr oeddem wedi'u gweld yng Nghymru mewn 40 mlynedd. Roeddwn i yn fy mhortffolio blaenorol bryd hynny. Fe wnes i ymweld â'r ardaloedd a gweld y dinistr. Cafodd dros 3,000 o eiddo ei effeithio gan lifogydd, ac, i'r bobl hynny, roedd rhai ohonynt, fel y dywedwch, wedi dioddef llifogydd fwy nag unwaith. Roedd yn anhygoel o ddinistriol. Gweithiodd Llywodraeth Cymru, Cyfoeth Naturiol Cymru ac awdurdodau lleol yn dda iawn gyda'i gilydd bryd hynny ac maen nhw'n parhau i weithio gyda'i gilydd fel ein bod yn dysgu gwersi o'r hyn a ddigwyddodd ac rydym yn parhau i leihau'r risg i'n cymunedau a gwneud gwelliannau lle mae angen i ni wneud hynny.
Mae yswiriant tŷ yn bwynt pwysig iawn. Os ydych chi wedi dioddef llifogydd unwaith, mae'n debygol y bydd eich premiymau yn codi llawer ac efallai na fyddwch hyd yn oed yn gallu cael yswiriant. Yn amlwg, mae hwnnw'n fater nad yw wedi'i ddatganoli, mae'n fater a gedwir yn ôl i Lywodraeth y DU, ac rwy'n gwybod, fel Llywodraeth, ein bod ni wedi cael llawer o sgyrsiau â Llywodraeth y DU mewn cysylltiad â hyn. Eleni, byddwn yn buddsoddi £75 miliwn ar draws Cymru yn ein cynlluniau rheoli perygl llifogydd ac arfordiroedd. Dyna'r gwariant uchaf mewn un flwyddyn ariannol hyd yma, ac mae hynny'n cynnwys tua £4.8 miliwn ar gyfer Rhondda Cynon Taf ar gyfer 28 o gynlluniau a fydd, ar ôl eu cwblhau, yn diogelu bron i 2,256 eiddo. Rwy'n gwybod bod Pentre yn flaenoriaeth i Gyngor Bwrdeistref Sirol Rhondda Cynon Taf, ac unwaith eto, ers 2017, mae Llywodraeth Cymru wedi rhoi £177,000 i'r awdurdod lleol fel y gallant ddatblygu achos busnes amlinellol ar gyfer cynllun i ddiogelu tua 400 eiddo yn y gymuned.
7. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am ddyfodol gwasanaethau iechyd ym Mlaenau Gwent? OQ59781
7. Will the First Minister make a statement on the future of health services in Blaenau Gwent? OQ59781
As we celebrate the seventy-fifth anniversary of our NHS and look towards the future of services in Wales, including Blaenau Gwent, we must protect the fundamental principles upon which our NHS was created, whilst understanding that we will all need to rise to the challenges as well as the opportunities that lie ahead.
Wrth i ni ddathlu 75 o flynyddoedd ers sefydlu'r GIG ac edrych tuag at ddyfodol gwasanaethau yng Nghymru, gan gynnwys Blaenau Gwent, mae'n rhaid i ni ddiogelu'r egwyddorion sylfaenol y crëwyd ein GIG arnynt, gan ddeall y bydd angen i bob un ohonom ymateb i'r heriau yn ogystal â'r cyfleoedd sydd o'n blaenau.
Thank you, Minister.
'Illness is neither an indulgence for which people have to pay, nor an offence for which they should be penalised'.
Bevan‘s words resonate down the decades. His vision is a rebuke to all those people who devalue the work of the national health service and who devalue the values upon which the health service was created. On Sunday, we marched from Charles Street past the offices of the medical aid society to Bedwellty Park to pay tribute to Aneurin Bevan, to pay tribute to his vision. The landmarks of Tredegar are the landmarks of Great Britain. When Aneurin Bevan said he was going to 'Tredegarise' Britain, what he meant was that his values, the values of the south Wales Valleys, the values of Labour, the values of the Tredegar Medical Aid Society, would transform the lives of people up and down this country. Seventy-five years later, those values remain true in this party, remain true in this Parliament, and remain true in this country.
Minister, when we look at today’s national health service, it’s unrecognisable from what Aneurin Bevan experienced as a child growing up in Tredegar. The surgeries of the medical aid society still stand, but a new primary care centre is being built on the site of the old cottage hospital. The Labour Party has transformed the health service once; it’s transforming the health service today. Minister, can you give an undertaking to this Parliament and to our people that so long as Labour are in charge of the health service in Wales it will never be privatised, the vision of Aneurin Bevan will always guide us in our work, and the values of Aneurin Bevan and the values of the Tredegar Medical Aid Society are the values with which we will take forward the national health service into this century and beyond that?
Diolch yn fawr, Gweinidog.
'Nid yw salwch yn foethusrwydd y mae'n rhaid i bobl dalu amdano, nac yn drosedd y dylid eu cosbi amdani'.
Mae geiriau Bevan yn atseinio i lawr y degawdau. Mae ei weledigaeth yn gerydd i'r holl bobl hynny sy'n dibrisio gwaith y gwasanaeth iechyd gwladol ac sy'n dibrisio'r gwerthoedd y crëwyd y gwasanaeth iechyd arnynt. Ddydd Sul, fe orymdeithiom ni o Stryd Charles heibio swyddfeydd y gymdeithas cymorth meddygol i Barc Bedwellty i dalu teyrnged i Aneurin Bevan, i dalu teyrnged i'w weledigaeth. Tirnodau Tredegar yw tirnodau Prydain Fawr. Pan ddywedodd Aneurin Bevan ei fod yn mynd i 'Dredegareiddio' Prydain, yr hyn a olygai oedd y byddai ei werthoedd, gwerthoedd Cymoedd y De, gwerthoedd Llafur, gwerthoedd Cymdeithas Cymorth Meddygol Tredegar, yn trawsnewid bywydau pobl ar hyd a lled y wlad hon. Saith deg pum mlynedd yn ddiweddarach, mae'r gwerthoedd hynny'n parhau'n wir yn y blaid hon, yn parhau'n wir yn y Senedd hon, ac yn parhau'n wir yn y wlad hon.
Gweinidog, pan edrychwn ar y gwasanaeth iechyd cenedlaethol sydd ohoni, mae'n anadnabyddadwy o'i gymharu â'r hyn a brofodd Aneurin Bevan pan oedd yn blentyn yn tyfu i fyny yn Nhredegar. Mae meddygfeydd y gymdeithas cymorth meddygol yn dal i sefyll, ond mae canolfan gofal sylfaenol newydd yn cael ei hadeiladu ar safle'r hen ysbyty bach. Mae'r Blaid Lafur wedi trawsnewid y gwasanaeth iechyd unwaith; mae'n trawsnewid y gwasanaeth iechyd heddiw. Gweinidog, a wnewch chi roi ymrwymiad i'r Senedd hon ac i'n pobl, cyhyd â bod Llafur yn gyfrifol am y gwasanaeth iechyd yng Nghymru, na fydd byth yn cael ei breifateiddio, y bydd gweledigaeth Aneurin Bevan bob amser yn ein harwain yn ein gwaith, ac mai gwerthoedd Aneurin Bevan a gwerthoedd Cymdeithas Cymorth Meddygol Tredegar fydd y gwerthoedd y byddwn yn eu defnyddio i symud y gwasanaeth iechyd cenedlaethol ymlaen yn y ganrif hon a thu hwnt i hynny?
I absolutely agree with the Member, and it was interesting, I was reading about Bevan over the weekend, and it was talking about the NHS, at the time it was first established, facing unprecedented demand for services, but, of course, whilst that’s still the case, those services have very much changed and advanced over time, and what we now take for granted is obviously very much different to what was available for our founding generations. You’re quite right about the Tredegar health and well-being centre: that £19.5 million Tredegar health and well-being centre is going to house two existing GP practices working independently, and will bring a range of services for patients together in one place, and what better way to celebrate the seventy-fifth anniversary and to celebrate Bevan.
Rwy'n cytuno'n llwyr â'r Aelod, ac roedd yn ddiddorol, roeddwn i'n darllen am Bevan dros y penwythnos, ac roedd yn sôn am y GIG, ar yr adeg y cafodd ei sefydlu gyntaf, yn wynebu galw digynsail am wasanaethau, ond, wrth gwrs, er bod hynny'n dal yn wir, mae'r gwasanaethau hynny wedi newid ac wedi datblygu dros amser, ac mae'n amlwg bod yr hyn rydyn ni'n ei gymryd yn ganiataol nawr yn wahanol iawn i'r hyn oedd ar gael i'n cenedlaethau sefydlol. Rydych chi'n llygad eich lle ynghylch canolfan iechyd a llesiant Tredegar: bydd canolfan iechyd a llesiant Tredegar gwerth £19.5 miliwn yn gartref i ddau bractis meddyg teulu presennol sy'n gweithio'n annibynnol, a bydd yn dod ag ystod o wasanaethau i gleifion ynghyd mewn un lle, a pha ffordd well o ddathlu'r pen-blwydd yn 75 oed a dathlu Bevan.
I'd like to thank the Member for Pontcanna—oops, sorry, Blaenau Gwent—for his question regarding the future of the health service. Minister, last week, I met with several GPs from my region at the Save our Surgeries event here in the Senedd. They gave—[Interruption.]
Hoffwn ddiolch i'r Aelod dros Bontcanna—wps, sori, Blaenau Gwent—am ei gwestiwn ynglŷn â dyfodol y gwasanaeth iechyd. Gweinidog, yr wythnos diwethaf, cwrddais â sawl meddyg teulu o fy rhanbarth yn nigwyddiad Achubwch Ein Meddygfeydd yma yn y Senedd. Fe wnaethon nhw roi—[Torri ar draws.]
I can't hear the Member. Please can we have some quiet? Everybody listened quietly to you, Alun Davies; perhaps you can now listen to another Member. Natasha Asghar.
Ni allaf glywed yr Aelod. A gawn ni dawelwch os gwelwch yn dda? Roedd pawb yn gwrando'n dawel arnoch chi, Alun Davies; efallai y gwnewch chi nawr wrando ar Aelod arall. Natasha Asghar.
Minister, last week, I met with several GPs from the region of South East Wales in the event Save our Surgeries here in the Senedd. They gave an extremely open and frank look at some at the issues that they’re facing on a daily basis. My conversations with them came after the British Medical Association warned GP services in Wales will indeed collapse without urgent support. This is an extremely stark warning that should in fact worry each and every single person sitting in this Chamber today, as the BMA has issued four calls to the Welsh Government, all of which I fully support. They want to see a commitment of funding, investment in the workforce, a workforce strategy drawn up, and action taken to address staff well-being going forward. So, Minister, will your Government commit to implementing this rescue package for GPs and patients all across Wales?
Gweinidog, yr wythnos diwethaf, fe wnes i gyfarfod â sawl meddyg teulu o ranbarth De-ddwyrain Cymru yn y digwyddiad Achubwch Ein Meddygfeydd yma yn y Senedd. Fe wnaethon nhw roi darlun hynod agored a gonest o rai o'r materion maen nhw'n eu hwynebu bob dydd. Daeth fy sgyrsiau gyda nhw ar ôl i Gymdeithas Feddygol Prydain rybuddio y bydd gwasanaethau meddygon teulu yng Nghymru yn dymchwel heb gymorth brys. Mae hwn yn rhybudd hynod o amlwg a ddylai boeni pob un person sy'n eistedd yn y Siambr hon heddiw, gan fod Cymdeithas Feddygol Prydain wedi cyhoeddi pedair galwad i Lywodraeth Cymru, ac rwy'n cefnogi pob un ohonynt yn llawn. Maen nhw eisiau gweld ymrwymiad o gyllid, buddsoddiad yn y gweithlu, strategaeth gweithlu yn cael ei llunio, a chamau gweithredu yn cael eu cymryd i fynd i'r afael â llesiant staff wrth symud ymlaen. Felly, Gweinidog, a wnaiff eich Llywodraeth ymrwymo i weithredu'r pecyn achub hwn ar gyfer meddygon teulu a chleifion ledled Cymru?
Well, I’d like to ask you where you think we’ll get the money from, because a great deal more funding would be—[Interruption.]—would be required, and I really think that the Welsh Conservatives need to start taking a bit of a reality check when it comes to funding. I’ll just leave that there.
I was aware of the event in the Senedd last week and I know that the BMA have a Save our Surgeries campaign, and they have written to the Minister for Health and Social Services, who I’m sure will be responding to the four points that they bring forward in their letter. But I just want to say to the Member that, overall, the number of GPs practising in Wales in recent years has remained relatively steady, and we have had an increase in the number of trainee GPs, which I think is very encouraging, and an increase in wider practice staff. I also think what is really important is that we need to continue that conversation with the public about how it's not always a GP that you need to see. I know that GPs in my own constituency are taking on a number of staff within the surgery, for instance pharmacists and physiotherapists, so that they have other staff to take some of the pressure off GPs. Because it goes back to what we were saying—that primary care, just as secondary care, is facing unprecedented demands at the current time.
Wel, hoffwn ofyn i chi o ble rydych chi'n credu y cawn ni'r arian, oherwydd byddai angen llawer iawn—[Torri ar draws.]—mwy o gyllid, ac rwyf wir yn credu bod angen i'r Ceidwadwyr Cymreig ddechrau edrych ar y ffeithiau oer o ran cyllid. Fe adawaf hi'n y fan yna.
Roeddwn yn ymwybodol o'r digwyddiad yn y Senedd yr wythnos diwethaf ac rwy'n gwybod bod gan Gymdeithas Feddygol Prydain ymgyrch Achubwch Ein Meddygfeydd, ac maent wedi ysgrifennu at y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, a fydd, rwy'n siŵr, yn ymateb i'r pedwar pwynt y maent yn eu cyflwyno yn eu llythyr. Ond hoffwn ddweud wrth yr Aelod bod nifer y meddygon teulu sy'n ymarfer yng Nghymru yn y blynyddoedd diwethaf wedi parhau'n gymharol gyson yn gyffredinol, ac rydym wedi cael cynnydd yn nifer y meddygon teulu dan hyfforddiant, sydd, yn fy marn i, yn galonogol iawn, a chynnydd yn nifer y staff ehangach mewn practisau. Rwyf hefyd yn credu mai'r hyn sy'n wirioneddol bwysig yw bod angen i ni barhau â'r sgwrs honno gyda'r cyhoedd ynglŷn â'r ffaith nad oes angen i chi weld meddyg teulu bob amser. Rwy'n gwybod bod meddygon teulu yn fy etholaeth fy hun yn cyflogi nifer o staff yn y feddygfa, er enghraifft fferyllwyr a ffisiotherapyddion, fel bod ganddyn nhw staff eraill i dynnu rhywfaint o'r pwysau oddi ar feddygon teulu. Oherwydd mae'n mynd yn ôl at yr hyn yr oeddem yn ei ddweud—bod gofal sylfaenol, yn union fel gofal eilaidd, yn wynebu galwadau digynsail ar hyn o bryd.
8. Sut mae'r Llywodraeth yn sicrhau bod y GIG yn Nwyrain De Cymru yn addas i'r dyfodol? OQ59802
8. How is the Government ensuring that the NHS in South Wales East is fit for the future? OQ59802
The Aneurin Bevan University Health Board is responsible for delivering health services in South Wales East. I would expect it to continue to adapt services to meet the needs of people to ensure that the right services are available to support them.
Bwrdd Iechyd Prifysgol Aneurin Bevan sy'n gyfrifol am ddarparu gwasanaethau iechyd yn Nwyrain De Cymru. Byddwn i'n disgwyl iddo barhau i addasu gwasanaethau i ddiwallu anghenion pobl er mwyn sicrhau bod y gwasanaethau cywir ar gael i'w cefnogi.
Diolch, Trefnydd. As we have heard already today, this week we are celebrating the seventy-fifth anniversary of the NHS. It is arguably the greatest gift that Wales, or, to be more precise, Blaenau Gwent, has given to the UK. But if it is to last another 75 years, we must be on our guard; on our guard against those who prefer to see the service in private hands on ideological grounds. We must ensure that staff are not demoralised or overworked, and are given fair terms and conditions. The NHS is nothing without its staff. With that in mind, Trefnydd, can you give an indication of whether the legitimate concerns and pleas for improved pay and conditions raised by the workers, whether they are nurses or GPs, are going to be addressed to their satisfaction any time soon?
Diolch, Trefnydd. Fel yr ydym ni wedi ei glywed eisoes heddiw, yr wythnos hon rydyn ni'n dathlu pen-blwydd 75 mlynedd y GIG. Mae modd dadlau mai dyma'r rhodd fwyaf y mae Cymru, neu, i fod yn fwy manwl gywir, Blaenau Gwent, wedi'i rhoi i'r DU. Ond os yw i barhau am 75 mlynedd arall, mae'n rhaid i ni fod ar ein gwyliadwriaeth; ar ein gwyliadwriaeth yn erbyn y rhai sy'n well ganddyn nhw weld y gwasanaeth mewn dwylo preifat ar sail ideolegol. Rhaid i ni sicrhau nad yw staff yn cael eu digalonni na'u gorweithio, a'u bod yn cael telerau ac amodau teg. Nid yw'r GIG yn ddim heb ei staff. Gyda hynny mewn golwg, Trefnydd, a allwch chi roi syniad a yw'r pryderon a'r pleon cyfiawn am well tâl ac amodau sydd wedi'u codi gan y gweithwyr, p'un a ydyn nhw'n nyrsys neu'n feddygon teulu, yn mynd i gael sylw sy'n foddhaol iddyn nhw'n fuan?
I mentioned in an earlier answer that we very much value all the work that our NHS staff do. I absolutely agree with you about what you're saying about protecting it from privatisation; absolutely, our values are not in the same place as some politicians' are. We have to take a reality check about the budget. If only our budget was sufficient to enable us to give a 35 per cent pay rise to doctors, which is what I think, in the first conversation, they're asking for. We would love to be able to do that, but we are not in the position to do that. So, what we need to do is—. It's right about terms and conditions; you need to look at that and the ways in which they work, and I know the Minister continues to have conversations with all trade unions in relation to the pay negotiations. They've been really complex and difficult and it's been hard, hard work. I know the Minister has devoted many, many hours—and her team—to having those discussions with the trade unions.
Gwnes i sôn mewn ateb cynharach ein bod ni'n gwerthfawrogi'n fawr yr holl waith y mae staff ein GIG yn ei wneud. Rwy'n cytuno'n llwyr â chi am yr hyn yr ydych chi'n ei ddweud am ei amddiffyn rhag preifateiddio; yn sicr, nid yw ein gwerthoedd ni yn yr un lle ag y mae rhai gwleidyddion. Mae'n rhaid i ni fod yn realistig am y gyllideb. O na bai ein cyllideb yn ddigonol i'n galluogi ni i roi codiad cyflog o 35% i feddygon, sef yr hyn y maen nhw'n gofyn amdano, rwy'n credu, yn y sgwrs gyntaf. Bydden ni wrth ein boddau yn gallu gwneud hynny, ond dydyn ni ddim mewn sefyllfa i wneud hynny. Felly, beth sydd angen i ni ei wneud yw—. Mae'n iawn am delerau ac amodau; mae angen i chi ystyried hynny a'r ffyrdd y maen nhw'n gweithio, a gwn fod y Gweinidog yn parhau i gael sgyrsiau gyda'r holl undebau o ran cyflog. Maen nhw wedi bod yn ddyrys ac yn anodd iawn ac mae wedi bod yn waith caled iawn. Rwy'n gwybod bod y Gweinidog wedi neilltuo oriau lawer—hi a'i thîm hi—i gael y trafodaethau hynny gyda'r undebau llafur.
Ac yn olaf, cwestiwn 9, James Evans.
And finally, question 9, James Evans.
9. Beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i ddenu digwyddiadau mawr i Gymru? OQ59808
9. What is the Welsh Government doing to attract major events to Wales? OQ59808
Thank you. The Welsh Government continues to hold discussions with a wide range of event organisers and rights holders to bring major events to Wales. Some discussions are already in the public domain, such as the bid for the Euros 2028. Other discussions need to be conducted on an in-confidence basis.
Diolch. Mae Llywodraeth Cymru yn parhau i gynnal trafodaethau gydag amrywiaeth eang o drefnwyr digwyddiadau a deiliaid hawliau i ddod â digwyddiadau mawr i Gymru. Mae rhai trafodaethau eisoes yn y parth cyhoeddus, fel y cais ar gyfer Euro 2028. Mae angen cynnal trafodaethau eraill yn gyfrinachol.
Diolch, Trefnydd. Thank you for your answer. What we have seen is that when major sporting events come to Wales, there is a mass participation uptake in that type of sport, whether that be football, rugby or golf. We are actually seeing now between one in three and one in four children obese by the time they are five, and 600,000 people in Wales are overweight. So, what work can the Welsh Government do to attract more of those major sporting events to Wales? Because in doing that, we'll be able to tackle the obesity challenges that we have in this country, by making people take more participation in an active lifestyle in sport.
Diolch, Trefnydd. Diolch am eich ateb. Yr hyn yr ydyn ni wedi'i weld yw, pan ddaw digwyddiadau chwaraeon mawr i Gymru, bod cyfranogiad torfol yn y math hwnnw o chwaraeon, p'un a yw hynny'n bêl-droed, rygbi neu golff. Rydyn ni nawr yn gweld rhwng un o bob tri ac un o bob pedwar plentyn yn ordew erbyn iddyn nhw gyrraedd pump oed, ac mae 600,000 o bobl yng Nghymru dros eu pwysau. Felly, pa waith y gall Llywodraeth Cymru ei wneud i ddenu mwy o'r digwyddiadau chwaraeon mawr hynny i Gymru? Oherwydd wrth wneud hynny, byddwn ni'n gallu ymdrin â'r heriau gordewdra sydd gennym ni yn y wlad hon, drwy wneud i bobl gymryd fwy o ran mewn ffordd o fyw egnïol drwy chwaraeon.
Thank you. Events are a vital part of the visitor economy. The economic impact of events is significant, and we estimate that funded events have delivered an average annual direct economic impact of over £55 million. Clearly, that is another welcome thing that we see, where we do see children, particularly, and young people following. I saw a tennis racket at the weekend in Wrexham, which I hadn't seen for quite a while—you know, a child walking around with a tennis racket. We know, don't we, that we're in the tennis season. I remember, when Cardiff were in the Premier League, thinking that here in Cardiff we were seeing far more children—. And when Wrexham are in the Premier League, maybe I will see a bigger uptake of football there. But again, the success that Wrexham football club have had—we're seeing more children now wanting to play football. So, I don't disagree with you that it can be helped. We're very well versed here in Wales in successfully hosting major events. You'll know of all the events we've held. We've had Ashes tests, we've had the Ryder Cup, and of course we've had a Champions League final. I know the Deputy Minister is always open to discussions about bringing very exciting major events to Wales, and we already have a significant events calendar throughout the year.
Diolch. Mae digwyddiadau yn rhan hanfodol o'r economi ymwelwyr. Mae effaith economaidd digwyddiadau yn sylweddol, ac rydyn ni'n amcangyfrif bod digwyddiadau wedi'u hariannu wedi cyflawni effaith economaidd flynyddol uniongyrchol o dros £55 miliwn ar gyfartaledd. Yn amlwg, mae hynny'n beth arall i'w groesawu, lle'r ydyn ni'n gweld plant, yn enwedig a phobl ifanc yn dilyn. Gwelais i raced dennis dros y penwythnos yn Wrecsam, rhywbeth nad oeddwn i wedi'i weld ers cryn amser—wyddoch chi, plentyn yn cerdded o gwmpas gyda raced tennis. Rydyn ni'n gwybod, on'd ydyn ni, ein bod ni yn y tymor tennis. Rwy'n cofio, pan oedd Caerdydd yn yr Uwch Gynghrair, i mi gredu ein bod ni yma yng Nghaerdydd yn gweld llawer mwy o blant—. A phan fydd Wrecsam yn yr Uwch Gynghrair, efallai y byddaf i'n gweld mwy o bobl yn dewis pêl-droed yno. Ond eto, y llwyddiant y mae clwb pêl-droed Wrecsam wedi'i gael—rydyn ni'n gweld mwy o blant nawr sydd eisiau chwarae pêl-droed. Felly, dydw i ddim yn anghytuno â chi y mae modd ei helpu. Rydyn ni'n gyfarwydd iawn yma yng Nghymru â chynnal digwyddiadau mawr yn llwyddiannus. Byddwch chi'n gwybod am yr holl ddigwyddiadau yr ydyn ni wedi'u cynnal. Rydyn ni wedi cael profion y Lludw, rydyn ni wedi cael Cwpan Ryder, ac wrth gwrs rydyn ni wedi cael rownd derfynol Cynghrair y Pencampwyr. Rwy'n gwybod bod y Dirprwy Weinidog bob amser yn agored i drafodaethau am ddod â digwyddiadau mawr cyffrous iawn i Gymru, ac mae gennym ni digwyddiadau sylweddol eisoes yn y calendr drwy gydol y flwyddyn.
Diolch i'r Trefnydd.
I thank the Trefnydd.
Yr eitem nesaf, felly, fydd y datganiad a chyhoeddiad busnes.
The next item is the business statement and announcement.
I'll ask the Trefnydd to swap her hats, or rather her files, in time for this item.
Rwy'n gofyn i'r Trefnydd newid ei hetiau, neu yn hytrach ei ffeiliau, mewn pryd ar gyfer yr eitem hon.
Y Trefnydd i wneud y datganiad.
The Trefnydd to make the statement.
Diolch, Llywydd. There is one change to this week's business. The Business Committee has agreed the debate on the Senedd Commission's annual report on its official languages scheme should be postponed until September. Draft business for the next three weeks is set out on the business statement and announcement, which can be found amongst the meeting papers available to Members electronically.
Diolch, Llywydd. Mae un newid i fusnes yr wythnos hon. Mae'r Pwyllgor Busnes wedi cytuno y dylai'r ddadl ar adroddiad blynyddol Comisiwn y Senedd ar ei gynllun ieithoedd swyddogol gael ei gohirio tan fis Medi. Mae'r busnes drafft am y tair wythnos nesaf wedi'i nodi ar y datganiad a'r cyhoeddiad busnes, sydd i'w weld ymhlith y papurau cyfarfod sydd ar gael i'r Aelodau yn electronig.
At a recent meeting of the cross-party group on the armed forces and cadets, we discussed the important role that armed forces liaison officers play in our local authorities across the country in supporting the adherence to the armed forces covenant here in Wales. One of the challenges, though, that was raised with the cross-party group was the lack of a similar focus in our Welsh health boards. We do, of course, have people who work to support the armed forces covenant in north Wales. We've got Zoe Roberts, who does an excellent job as the armed forces covenant lead for the Betsi Cadwaladr University Health Board. But she, at the moment, is just funded by project funding, which comes to an end in April of next year, and there are no equivalent posts in any of the other health boards across Wales. Can we have a written statement from the Minister for health, perhaps in collaboration with the Deputy Minister with responsibility for the armed forces, to see whether resources can be found to ensure that all health boards in Wales can benefit from these important roles?
Mewn cyfarfod diweddar o'r grŵp trawsbleidiol ar y lluoedd arfog a'r cadetiaid, gwnaethom ni drafod y rhan bwysig y mae swyddogion cyswllt y lluoedd arfog yn ei chwarae yn ein hawdurdodau lleol ledled y wlad wrth gefnogi'r ymlyniad i gyfamod y lluoedd arfog yma yng Nghymru. Un o'r heriau, serch hynny, a gafodd ei godi gyda'r grŵp trawsbleidiol oedd diffyg pwyslais tebyg yn ein byrddau iechyd yng Nghymru. Mae gennym ni, wrth gwrs, bobl sy'n gweithio i gefnogi cyfamod y lluoedd arfog yn y gogledd. Mae gennym ni Zoe Roberts, sy'n gwneud gwaith rhagorol fel arweinydd cyfamod y lluoedd arfog ar gyfer Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr. Ond mae hi, ar hyn o bryd, ond yn cael ei hariannu gan gyllid prosiect, sy'n dod i ben ym mis Ebrill y flwyddyn nesaf, ac nid oes swyddi cyfatebol yn unrhyw un o'r byrddau iechyd eraill ledled Cymru. A gawn ni ddatganiad ysgrifenedig gan y Gweinidog iechyd, efallai ar y cyd â'r Dirprwy Weinidog sy'n gyfrifol am y lluoedd arfog, i weld a oes modd dod o hyd i adnoddau i sicrhau bod pob bwrdd iechyd yng Nghymru yn gallu elwa ar y rolau pwysig hyn?
Again, I go back to what I was saying about our budgets, which are very, very stretched at the moment. I think it might be best if you just wrote to the Deputy Minister for Social Partnership and ask her to look into that. I'm not aware of any conversations that she's had with the Minister, but perhaps she can advise you of that.
Unwaith eto, rwy'n mynd yn ôl at yr hyn yr oeddwn i'n ei ddweud am ein cyllidebau, sydd dan bwysau sylweddol ar hyn o bryd. Rwy'n credu y byddai'n well pe baech chi'n ysgrifennu at y Dirprwy Weinidog Partneriaeth Gymdeithasol a gofyn iddi hi edrych ar hynny. Dydw i ddim yn ymwybodol o unrhyw sgyrsiau y mae hi wedi'u cael gyda'r Gweinidog, ond efallai y gall hi roi gwybod i chi am hynny.
The contamination of rivers, waterways and land is an issue that causes public anger, and I'd like to ask for a statement, please, responding to what's happened recently in the Tŷ Llwyd quarry area in Ynysddu in my region. A letter issued by Natural Resources Wales has been made public saying that environmental offences have been committed at the site, accusing the council of allowing liquids that were contaminated with hazardous chemicals to spill from the landfill site to a public road. I visited the site with my colleague Peredur and local councillors, and I know campaigners, including Greenpeace and the Reverend Paul Cawthorne, have been deeply worried. There is a concern locally still that there hasn't been complete transparency about what has happened that the site.
I'd like the statement, please, to reiterate guidance for local authorities to ensure that it isn't repeated—I know there are concerns about other sites, including Maendy; to set out what can be done to empower local people to know more about what's happening to the land under their feet; and, finally, to set out what steps the Government will take to ensure that other sites of public land aren't similarly contaminated by harmful and even carcinogenic waste. Diolch.
Mae halogi afonydd, dyfrffyrdd a thir yn fater sy'n achosi dicter cyhoeddus, a hoffwn i ofyn am ddatganiad, os gwelwch yn dda, gan ymateb i'r hyn sydd wedi digwydd yn ddiweddar yn ardal chwarel Tŷ Llwyd yn Ynysddu yn fy rhanbarth i. Mae llythyr a gafodd ei gyhoeddi gan Cyfoeth Naturiol Cymru wedi cael ei wneud yn gyhoeddus gan ddweud bod troseddau amgylcheddol wedi'u cyflawni ar y safle, gan gyhuddo'r cyngor o ganiatáu i hylifau a oedd wedi'u halogi â chemegau peryglus ollwng o'r safle tirlenwi i ffordd gyhoeddus. Ymwelais i â'r safle gyda fy nghyd-Aelod Peredur a chynghorwyr lleol, ac rwy'n gwybod bod ymgyrchwyr, gan gynnwys Greenpeace a'r Parchedig Paul Cawthorne, wedi bod yn poeni'n ddirfawr. Mae pryder yn lleol o hyd nad oes tryloywder llwyr wedi bod ynglŷn â'r hyn sydd wedi digwydd ar y safle.
Hoffwn i'r datganiad, os gwelwch yn dda, ailadrodd canllawiau i awdurdodau lleol i sicrhau nad yw hyn yn digwydd eto—rwy'n gwybod bod pryderon am safleoedd eraill, gan gynnwys Maendy; i nodi'r hyn y mae modd ei wneud i rymuso pobl leol i wybod mwy am yr hyn sy'n digwydd i'r tir o dan eu traed; ac, yn olaf, nodi pa gamau y bydd y Llywodraeth yn eu cymryd i sicrhau nad yw safleoedd eraill o dir cyhoeddus yn cael eu halogi yn yr un modd gan wastraff niweidiol a hyd yn oed carsinogenaidd. Diolch.
Thank you. Unfortunately, we are seeing far too many pollution incidents in our rivers, due to a variety of causes. You'll be very aware, I'm sure, of the water quality summits. We've had two now that have been held, which the First Minister has chaired, alongside myself and the Minister for Climate Change. We will be having a third one later this year. We work with all our partners there. They're round the table with us at these summits, including local authorities, who are very well aware of the guidance. It perhaps would be better to bring forward a statement after the next summit.
Diolch. Yn anffodus, rydyn ni'n gweld gormod o lawer o ddigwyddiadau llygru yn ein hafonydd, oherwydd amrywiaeth o achosion. Byddwch chi'n ymwybodol iawn, rwy'n siŵr, o'r uwchgynadleddau ansawdd dŵr. Mae gennym ni ddau nawr sydd eisoes wedi'u cynnal, y mae'r Prif Weinidog wedi'u cadeirio, ochr yn ochr â mi a'r Gweinidog Newid Hinsawdd. Byddwn ni'n cael trydedd un yn ddiweddarach eleni. Rydyn ni'n gweithio gyda'n holl bartneriaid yno. Maen nhw o amgylch y bwrdd gyda ni yn yr uwchgynadleddau hyn, gan gynnwys awdurdodau lleol, sy'n ymwybodol iawn o'r canllawiau. Efallai y byddai'n well cyflwyno datganiad ar ôl yr uwchgynhadledd nesaf.
I'm asking for a statement on support for people with more that one neurological condition. People can have more than one of Parkinson's, multiple sclerosis and epilepsy—sometimes all three. The statement should include what additional support is available for those with more than one condition.
I would also like a statement on the pupil deprivation grant from the education Minister, to include: have the applications reduced post universal free school meals; is the reduction in claims from schools due to fewer applications; and is there a different methodology able to be used to support PDG rather than using applications for free school meals.
Rwy'n gofyn am ddatganiad ar gefnogaeth i bobl sydd â mwy nag un cyflwr niwrolegol. Mae pobl yn gallu bod â mwy nag un o glefyd Parkinson, sglerosis ymledol ac epilepsi—weithiau y tri. Dylai'r datganiad gynnwys pa gymorth ychwanegol sydd ar gael i'r rhai sydd â mwy nag un cyflwr.
Hoffwn i hefyd gael datganiad ar y grant amddifadedd disgyblion gan y Gweinidog addysg, i gynnwys: a yw'r ceisiadau wedi lleihau ar ôl prydau ysgol am ddim i holl blant ysgolion cynradd; a yw'r gostyngiad yn nifer yr hawliadau gan ysgolion oherwydd llai o geisiadau; ac a oes modd defnyddio methodoleg wahanol i gefnogi'r grant amddifadedd disgyblion yn hytrach na defnyddio ceisiadau am brydau ysgol am ddim.
Thank you. With regard to your second question, the introduction of universal primary free school meals has had no impact on pupil development grant funding to date, but I will ask the Minister for Education and the Welsh Language to bring forward a written statement.
With regard to support for people with more that one neurological condition, since 2017 £1 million of funding annually has been allocated to the neurological conditions implementation group to support the development and implementation of equitable, high-quality services for all people living with neurological conditions, including those with more than one condition. We will continue to support this activity going forward via the newly established NHS Executive.
Diolch. O ran eich ail gwestiwn, nid yw cyflwyno prydau ysgol am ddim i holl blant ysgolion cynradd wedi cael unrhyw effaith ar gyllid grant datblygu disgyblion hyd yma, ond fe wnaf ofyn i Weinidog y Gymraeg ac Addysg gyflwyno datganiad ysgrifenedig.
O ran cymorth i bobl sydd â mwy nag un cyflwr niwrolegol, ers 2017 mae £1 miliwn o gyllid bob blwyddyn wedi'i ddyrannu i'r grŵp gweithredu cyflyrau niwrolegol i gefnogi datblygu a gweithredu gwasanaethau teg o ansawdd uchel i bawb sy'n byw gyda chyflyrau niwrolegol, gan gynnwys y rhai sydd â mwy nag un cyflwr. Byddwn ni'n parhau i gefnogi'r gweithgaredd hwn wrth symud ymlaen drwy Weithrediaeth y GIG sydd newydd ei sefydlu.
Minister, please may I request an urgent statement from either the First Minister or the economy Minister about Gilestone Farm? This Government's decision to buy Gilestone Farm for more than £4 million is poised to have a devastating impact on a major business in the region. It might sound like a really bizarre connection, but please let me explain and elaborate. Direct Healthcare Group, which has a head office and manufacturing site in Caerphilly, employs 600 people and is looking to expand, which will mean some 700 jobs in Caerphilly by 2026. A key part of this growth hinges on the pending acquisition of another business, which is at the final stage of funding. During due diligence as part of the funding sign-off, your Government's purchase of Gilestone Farm has been flagged as an issue for securing that funding for the company's majority shareholder and private equity sponsor. The sponsor takes a responsible approach to funding, with particular focus on the environment, and they are concerned about allowing a mass event such as Green Man to carry out activities in a site of special scientific interest and special area of conservation. It has been warned that if Gilestone Farm plans go ahead, the private equity sponsor will be forced to reconsider investment in Wales. Not only does this put Direct Healthcare Group's expansion and job growth into jeopardy, but it will also leave other future investment in Wales at risk. This Government's move to buy a farm in Powys will potentially deliver a devastating economic blow—[Interruption.]
Gweinidog, a gaf i ofyn am ddatganiad brys gan y Prif Weinidog neu Weinidog yr economi am Fferm Gilestone? Mae penderfyniad y Llywodraeth hon i brynu fferm Gilestone am fwy na £4 miliwn ar fin cael effaith ddinistriol ar fusnes mawr yn y rhanbarth. Efallai ei fod yn swnio fel cysylltiad rhyfedd iawn, ond gadewch i mi egluro ac ymhelaethu. Mae Direct Healthcare Group, sydd â phrif swyddfa a safle gweithgynhyrchu yng Nghaerffili, yn cyflogi 600 o bobl ac yn bwriadu ehangu, a fydd yn golygu tua 700 o swyddi yng Nghaerffili erbyn 2026. Mae rhan allweddol o'r twf hwn yn dibynnu ar gaffael busnes arall sydd o dan ystyriaeth, ac sydd ar gam olaf y cyllido. Yn ystod y gwaith diwydrwydd dyladwy fel rhan o'r cytundeb cyllido, mae'r penderfyniad i brynu Fferm Gilestone gan eich Llywodraeth wedi cael sylw fel mater o ran sicrhau'r cyllid hwnnw ar gyfer cyfranddaliwr mwyaf y cwmni a noddwr ecwiti preifat. Mae'r noddwr yn cymryd ymagwedd gyfrifol tuag at gyllid, gyda phwyslais penodol ar yr amgylchedd, ac maen nhw'n pryderu ynghylch caniatâd yn cael ei roi i ddigwyddiad torfol fel y Dyn Gwyrdd i gynnal gweithgareddau mewn safle o ddiddordeb gwyddonol arbennig ac ardal gadwraeth arbennig. Mae wedi ei rybuddio y bydd y noddwr ecwiti preifat yn cael ei orfodi i ailystyried buddsoddiad yng Nghymru os bydd cynlluniau Fferm Gilestone yn mynd yn eu blaen. Nid yn unig y mae hyn yn peryglu ehangu a thwf swyddi Direct Healthcare Group, ond bydd hefyd yn peryglu buddsoddi arall yng Nghymru yn y dyfodol. Bydd gweithred y Llywodraeth hon i brynu fferm ym Mhowys o bosibl yn ergyd economaidd ddinistriol—[Torri ar draws.]
I have Ministers heckling the Member, who is trying to make a point and ask a question here. I'm quite interested in understanding what's being said. I want to hear it, and I suspect the Trefnydd needs to hear it in order to provide a response. The Member, please, to carry on, and the Ministers to be quiet.
Mae gennyf i Weinidogion yn heclo'r Aelod, sy'n ceisio gwneud pwynt a gofyn cwestiwn yn y fan yma. Mae gen i ddiddordeb mewn deall beth sy'n cael ei ddweud. Rwyf i eisiau ei chlywed hi, ac rwy'n amau bod angen i'r Trefnydd ei chlywed hi er mwyn rhoi ymateb. Yr Aelod, os gwelwch yn dda, i barhau, a'r Gweinidogion i fod yn dawel.
Thank you so much, Presiding Officer. So, Minister, this Government's move to buy a farm in Powys will potentially deliver a devastating economic blow here in Wales. A Government statement on this matter is absolutely imperative, Minister, because this is an incredibly serious situation, and business owners are understandably worried about this possible impending disaster on their business. Thank you.
Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Felly, Gweinidog, bydd gweithred y Llywodraeth hon i brynu fferm ym Mhowys o bosibl yn ergyd economaidd ddinistriol yma yng Nghymru. Mae datganiad gan y Llywodraeth ar y mater hwn yn gwbl hanfodol, Gweinidog, oherwydd mae hon yn sefyllfa hynod ddifrifol, ac yn ddealladwy, mae perchnogion busnes yn poeni am y trychineb posibl hwn ar eu busnes. Diolch.
I don't think it's the time to have a statement, because no final decision has been taken. It is important that any environmental assessments are undertaken based on final proposed uses of the site, and not potential uses explored.
Dydw i ddim yn credu mai dyma'r amser i gael datganiad, gan nad oes penderfyniad terfynol wedi'i wneud. Mae'n bwysig bod unrhyw asesiadau amgylcheddol yn cael eu cynnal ar sail defnydd terfynol arfaethedig o'r safle, ac nid defnydd posibl a archwilir.
Mi fyddwn i'n licio gofyn am ddatganiad ar fapio gwely'r môr o gwmpas Cymru. Mae o'n waith hanfodol er mwyn deall nodweddion gwely'r môr, deall y ffactorau sy'n effeithio ar fioamrywiaeth, adnabod y potensial i gynhyrchu ynni, a llunio strategaeth ar gyfer manteisio ar brosiectau ynni a fyddai ar hyn o bryd yn elwa Ystad y Goron, a thrwy hynny'n gwneud yr achos dros ddatganoli Ystad y Goron. Dwi'n ddiolchgar i'r Llywodraeth am ymateb yn gadarnhaol yn y gorffennol i lobïo gen i am wneud defnydd o'r llong ymchwil ym Mhrifysgol Bangor, y Prince Madog, a dwi'n falch o weld y Gweinidog Newid Hinsawdd yn ei lle heddiw hefyd. Hoffwn i wneud yr achos eto heddiw dros gomisiynu mwy o waith gan dîm y Prince Madog. Mae'r gallu gennym ni i fapio ein moroedd, ac mi fyddwn ni gyd yn elwa o hynny.
I'd like to request a statement on mapping the sea bed around Wales. It's crucial work in order to understand the features of the sea bed, to understand the factors that affect biodiversity, identifying potential for energy generation, and forming a strategy for benefiting from energy projects that at the moment would benefit the Crown Estate, and, through that, making the case for the devolution of the Crown Estate. I'm grateful to the Government for responding positively in the past to lobbying from me on making use of the research vessel at Bangor University, the Prince Madog, and I'm pleased to see the Minister for Climate Change in her seat today too. I'd like to make the case once again today for commissioning more work from the Prince Madog team. We have the capacity to map our seas, and we would all benefit from that.
I understand there hasn't been recent contact between the Welsh Government and the Prince Madog team; there's new resource there, especially in light of the end of the SEACAMS project—new investment that has been put in that needs to be used. So, in the statement, I'd appreciate a commitment to looking into funding a demonstrator project, perhaps, for the Prince Madog. I'll write to relevant Ministers with more information. We'll soon be celebrating the ship's twenty-fifth anniversary; I want to see another 25 years there. I'd also like to invite both the Trefnydd and the climate change Minister onto the Prince Madog to see for yourselves just what a brilliant resource it is.
Rwy'n deall nad oes cysylltiad diweddar wedi bod rhwng Llywodraeth Cymru a thîm y Prince Madog; mae adnodd newydd yno, yn enwedig yng ngoleuni diwedd prosiect SEACAMS—buddsoddiad newydd sydd wedi'i roi ac sydd angen ei ddefnyddio. Felly, yn y datganiad, byddwn i'n gwerthfawrogi ymrwymiad i ystyried ariannu prosiect arddangos, efallai, i'r Prince Madog. Fe wnaf ysgrifennu at y Gweinidogion perthnasol gyda mwy o wybodaeth. Cyn bo hir, byddwn ni'n dathlu pen-blwydd y llong yn bump ar hugain; rwyf i eisiau gweld 25 mlynedd arall yno. Hoffwn i hefyd wahodd y Trefnydd a'r Gweinidog newid hinsawdd i'r Prince Madog i weld drosoch chi'ch hun adnodd mor wych ydyw.
Absolutely. I'm aware of what a brilliant resource it is. I visited it—I'm trying to think was it last year or the year before—with the First Minister, and, as you say, we have been invited, I think, to the celebration that's coming up, I think, later this month in relation to the twenty-fifth anniversary. I know the Minister for Climate Change absolutely understands the point you made. The national marine plan, which was the first marine plan we had here in Wales, looks at that.
Yn sicr. Rwy'n ymwybodol pa mor wych yw'r adnodd. Fe wnes i ymweld â hi—rwy'n ceisio meddwl ai'r llynedd oedd hi neu'r flwyddyn gynt—gyda'r Prif Weinidog, ac, fel y dywedwch chi, rydyn ni wedi cael gwahoddiad, rwy'n credu, i'r dathliad sydd ar ddod, rwy'n credu, yn ddiweddarach y mis hwn yn gysylltiedig â'r pen-blwydd yn pump ar hugain. Rwy'n gwybod bod y Gweinidog Newid Hinsawdd yn deall yn llwyr y pwynt y gwnaethoch chi ei wneud. Mae'r cynllun morol cenedlaethol, sef y cynllun morol cyntaf oedd gennym ni yma yng Nghymru, yn ystyried hynny.
Can I ask for a statement from the Deputy Minister for Social Services this afternoon on the co-operation agreement's ideology against profit-making looked-after children's services in Wales? I know it was mentioned in the First Minister's statement last week, but can I ask for a statement on the engagement the Government have had with private providers, as I've been contacted by many businesses as shadow Minister for social services that haven't been consulted and are worried sick about their futures? We all know that profit making and profiteering are two completely different things, and profit needs to be made for businesses to function. So, can I have a statement detailing why there has been a lack of consultation by the Government and your future plans to engage with the private sector, which currently makes up 80 per cent of overall provision across Wales?
A gaf i ofyn am ddatganiad gan y Dirprwy Weinidog Gwasanaethau Cymdeithasol y prynhawn yma ar ideoleg y cytundeb cydweithredu yn erbyn gwasanaethau ar gyfer plant sy'n derbyn gofal yng Nghymru sy'n gwneud elw? Rwy'n gwybod yr oedd sôn am hyn yn natganiad y Prif Weinidog yr wythnos diwethaf, ond a gaf i ofyn am ddatganiad am yr ymgysylltiad y mae'r Llywodraeth wedi'i gael gyda darparwyr preifat, gan fod llawer o fusnesau wedi cysylltu â mi fel Gweinidog yr wrthblaid dros wasanaethau cymdeithasol nad oes neb wedi ymgynghori â nhw a'u bod yn poeni am eu dyfodol? Rydyn ni i gyd yn gwybod bod gwneud elw a gwneud gorelw yn ddau beth hollol wahanol, ac mae angen gwneud elw er mwyn i fusnesau weithredu. Felly, a gaf i ddatganiad yn manylu pam mae diffyg ymgynghori wedi bod gan y Llywodraeth a'ch cynlluniau yn y dyfodol i ymgysylltu â'r sector preifat, sydd ar hyn o bryd yn cyfrif am 80 y cant o'r ddarpariaeth gyffredinol ledled Cymru?
Thank you. The Deputy Minister for Social Services and her officials are fully engaged in the work. Indeed, one of her senior officials chairs the board in relation to this piece of work. If you have any specific concerns, I would suggest that you raise them directly with the Deputy Minister.
Diolch. Mae'r Dirprwy Weinidog Gwasanaethau Cymdeithasol a'i swyddogion yn cymryd rhan lawn yn y gwaith. Yn wir, mae un o'i uwch swyddogion yn cadeirio'r bwrdd o ran y darn hwn o waith. Os oes gennych chi unrhyw bryderon penodol, byddwn i'n awgrymu eich bod chi'n eu codi'n uniongyrchol gyda'r Dirprwy Weinidog.
Ac yn olaf, Heledd Fychan.
Finally, Heledd Fychan.
Diolch, Llywydd. Trefnydd, can I ask for a statement from the health Minister, please, regarding the challenges faced by patients in South Wales Central—and widely in Wales—who are trying to access their prescriptions at local pharmacies? There have been reports by constituents of long waiting times, unavailability of medication and difficulties in getting prescriptions filled on time. These issues are having serious implications on their health and well-being, but also, potentially, are a risk to life. One such example has been the lack of availability of medication for patients suffering from myasthenia gravis, an autoimmune condition that affects the transmission of signals between nerves and muscles, causing muscle weaknesses. A constituent contacted me who was unable to access their prescription for over a month. They're soon running out, and if they don't have this medication, it could prove fatal. The Minister has responded saying that there is availability, but unfortunately, all pharmacies have failed to get hold of these prescriptions to date.
Therefore, could I ask for a statement to explain to patients also what they should do in these positions, when they are told that, actually, medication is available, but no pharmacies are able to access them, and they are hugely concerned about their own life, in this instance?
Diolch, Llywydd. Trefnydd, a gaf i ofyn am ddatganiad gan y Gweinidog iechyd, os gwelwch yn dda, ynghylch yr heriau sy'n wynebu cleifion yng Nghanol De Cymru—ac yn eang ledled Cymru—sy'n ceisio cael gafael ar eu presgripsiynau mewn fferyllfeydd lleol? Mae etholwyr wedi dweud bod amseroedd aros hir, diffyg meddyginiaeth ac anawsterau wrth gael presgripsiynau wedi'u llenwi mewn pryd. Mae'r materion hyn â goblygiadau difrifol ar eu hiechyd a'u lles, ond hefyd, o bosibl, maen nhw'n risg i fywyd. Un enghraifft o'r fath yw'r diffyg sydd wedi bod o feddyginiaeth i gleifion sy'n dioddef o myasthenia gravis, cyflwr awtoimiwnedd sy'n effeithio ar drosglwyddo signalau rhwng nerfau a chyhyrau, gan achosi gwendid yn y cyhyrau. Cysylltodd etholwr â mi nad oedd wedi gallu cael gafael ar ei bresgripsiwn am dros fis. Byddan nhw wedi gorffen yn fuan iawn, ac os nad fydd yn cael y feddyginiaeth hon, gallai fod yn angheuol. Mae'r Gweinidog wedi ymateb gan ddweud bod y feddyginiaeth ar gael, ond yn anffodus, mae pob fferyllfa wedi methu â chael gafael ar y presgripsiynau hyn hyd yn hyn.
Felly, a gaf i ofyn am ddatganiad i egluro i gleifion hefyd beth ddylen nhw ei wneud yn y sefyllfaoedd hyn, pan fyddan nhw'n cael gwybod bod meddyginiaeth ar gael, mewn gwirionedd, ond na all unrhyw fferyllfa gael gafael arni, ac maen nhw'n bryderus iawn am eu bywyd eu hunain, yn yr achos hwn?
Well, as you said, you have written to the Minister and she has responded to you. With regard to your last question, I would assume—and certainly, this would be the advice I would give my own constituents—that they should go back to their GP to see what can be done. I don't know if the Minister is aware of any specific ingredients of medicines that can't be found; she's shaking her head so I assume that's not the case. So, it might be better to write back to her and the Minister can look into it again.
Wel, fel y gwnaethoch chi ei ddweud, rydych chi wedi ysgrifennu at y Gweinidog ac mae hi wedi ymateb i chi. O ran eich cwestiwn olaf, byddwn i'n tybio—ac yn sicr, dyma'r cyngor y byddwn i'n ei roi i fy etholwyr fy hun—y dylen nhw fynd yn ôl at eu meddyg teulu i weld beth y mae modd ei wneud. Nid wyf i'n gwybod a yw'r Gweinidog yn ymwybodol o unrhyw gynhwysion penodol o feddyginiaethau nid oes modd dod o hyd iddyn nhw; mae hi'n ysgwyd ei phen felly rwy'n tybio nad yw hynny'n wir. Felly, efallai y byddai'n well ysgrifennu yn ôl ati a gall y Gweinidog edrych ar hyn eto.
Diolch i'r Trefnydd.
Yr eitem nesaf, felly, fydd y cynigion i ethol Aelodau i bwyllgorau. Ac yn unol â Rheolau Sefydlog 12.24 ac 12.40, rwy'n cynnig bod y cynigion i ethol Aelodau i bwyllgorau yn cael eu grwpio ar gyfer eu trafod a'u pleidleisio.
Thank you, Trefnydd.
The next item is motions to elect Members to committees. And in accordance with Standing Orders 12.24 and 12.40, I propose that motions to elect Members to committee are grouped for debate and voting.
Dwi'n galw ar aelod o'r Pwyllgor Busnes i wneud y cynigion yma'n ffurfiol. Heledd Fychan.
I call on a member of the Business Committee to move the motions formally. Heledd Fychan.
Cynnig NNDM8316 Elin Jones
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 17.14, yn ethol Peredur Owen Griffiths (Plaid Cymru) yn aelod o’r Pwyllgor Deisebau yn lle Luke Fletcher (Plaid Cymru).
Motion NNDM8316 Elin Jones
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 17.14, elects Peredur Owen Griffiths (Plaid Cymru) as a member of the Petitions Committee in place of Luke Fletcher (Plaid Cymru).
Cynnig NNDM8317 Elin Jones
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 17.14, yn ethol Llyr Gruffydd (Plaid Cymru) yn aelod o’r Pwyllgor Diwylliant, Cyfathrebu, y Gymraeg, Chwaraeon, a Chysylltiadau Rhyngwladol yn lle Heledd Fychan (Plaid Cymru).
Motion NNDM8317 Elin Jones
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 17.14, elects Llyr Gruffydd (Plaid Cymru) as a member of the Culture, Communications, Welsh Language, Sport, and International Relations Committee in place of Heledd Fychan (Plaid Cymru).
Cynnig NNDM8318 Elin Jones
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 17.14, yn ethol Heledd Fychan (Plaid Cymru) yn aelod o’r Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg yn lle Sioned Williams (Plaid Cymru).
Motion NNDM8318 Elin Jones
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 17.14, elects Heledd Fychan (Plaid Cymru) as a member of the Children, Young People and Education Committee in place of Sioned Williams (Plaid Cymru).
Cynnig NNDM8319 Elin Jones
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 17.14, yn ethol Mabon ap Gwynfor (Plaid Cymru) yn aelod o’r Pwyllgor Iechyd a Gofal Cymdeithasol yn lle Rhun ap Iorwerth (Plaid Cymru).
Motion NNDM8319 Elin Jones
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 17.14, elects Mabon ap Gwynfor (Plaid Cymru) as a member of the Health and Social Care Committee in place of Rhun ap Iorwerth (Plaid Cymru).
Cynnig NNDM8320 Elin Jones
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 17.14, yn ethol Luke Fletcher (Plaid Cymru) yn aelod o’r Pwyllgor Llywodraeth Leol a Thai yn lle Mabon ap Gwynfor (Plaid Cymru).
Motion NNDM8320 Elin Jones
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 17.14, elects Luke Fletcher (Plaid Cymru) as a member of the Local Government and Housing Committee in place of Mabon ap Gwynfor (Plaid Cymru).
Cynnig NNDM8321 Elin Jones
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 17.14, yn ethol Adam Price (Plaid Cymru) yn aelod o’r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a’r Cyfansoddiad yn lle Peredur Owen Griffiths (Plaid Cymru).
Motion NNDM8321 Elin Jones
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 17.14, elects Adam Price (Plaid Cymru) as a member of the Legislation, Justice and Constitution Committee in place of Peredur Owen Griffiths (Plaid Cymru).
Cynnig NNDM8322 Elin Jones
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 17.14, yn ethol Adam Price (Plaid Cymru) yn aelod o’r Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus a Gweinyddiaeth Gyhoeddus yn lle Mabon ap Gwynfor (Plaid Cymru).
Motion NNDM8322 Elin Jones
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 17.14, elects Adam Price (Plaid Cymru) as a member of the Public Accounts and Public Administration Committee in place of Mabon ap Gwynfor (Plaid Cymru).
Cynigiwyd y cynigion.
Motions moved.
Yn ffurfiol.
Formally.
Mae'r cynigion wedi eu gwneud. Felly, y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynigion? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Na, does yna ddim gwrthwynebiad. Felly, mae'r cynigion wedi eu derbyn.
The motions are moved. The proposal is to agree the motions. Does any Member object? There are no objections. The motions are therefore agreed.
Derbyniwyd y cynigion yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motions agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Yr eitem nesaf fydd y cynnig, wedyn, i ethol Aelod i Gomisiwn y Senedd. Dwi'n galw ar aelod o'r Pwyllgor Busnes i wneud y cynnig yma eto'n ffurfiol. Heledd Fychan.
The next item is a motion to elect a Member to the Senedd Commission. I call on a member of the Business Committee to formally move. Heledd Fychan.
Cynnig NNDM8323 Elin Jones
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 7.9, yn penodi Adam Price (Plaid Cymru) yn aelod o Gomisiwn y Senedd.
Motion NNDM8323 Elin Jones
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 7.9, appoints Adam Price (Plaid Cymru) as a member of the Senedd Commission.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Yn ffurfiol.
Formally.
Mae'r cynnig wedi ei wneud. A oes unrhyw wrthwynebiad? A ddylid derbyn y cynnig—unrhyw wrthwynebiad? Na, dim gwrthwynebiad. Felly, mae'r cynnig yna wedi ei gytuno hefyd.
The motion is moved. Are there any objections? Any objections to the motion? There are none. The motion is therefore agreed.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Sy'n dod â ni nawr at y datganiad gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol ar y gwasanaeth iechyd gwladol yn 75 mlwydd oed. Y Gweinidog, Eluned Morgan.
Which brings us to a statement by the Minister for Health and Social Services—the NHS at 75. Minister, Eluned Morgan.
Diolch yn fawr. I am very pleased to take this opportunity to mark the seventy-fifth anniversary of the NHS. This morning, I had the pleasure of joining representatives from NHS Wales at a multifaith service in Ely to celebrate the wealth of talent and diversity in our workforce.
The COVID-19 pandemic demonstrated how our NHS colleagues are the backbone of our NHS, and, put simply, it would not exist without them. If Aneurin Bevan were here today, he would be astounded to see how the service he started 75 years ago has evolved into a twenty-first century NHS, ensuring that the citizens of Wales are able to receive the health service they need, but keeping true to his vision of providing care free at the point of need, from cradle to grave.
As celebrated by the award of the George Cross medal last year, our NHS is truly amazing. It touches everyone’s lives, and deals with approximately two million contacts each month, in a population of just over three million. Between 1948 and 2021, over 2.75 million babies were born with the support of the NHS. Now, that figure includes most of us, I would imagine, here today. Things have changed for the better. The average UK life expectancy for a female has increased from 70 years in 1948 to nearly 83 years today. A baby girl born in 2020 can expect to live, on average, to the age of 90, although, crucially, Labour is committed to challenging the disparities that we see in life expectancy between our richest and poorest communities.
Diolch yn fawr. Rwy'n falch iawn o fanteisio ar y cyfle hwn i nodi 75 o flynyddoedd ers sefydlu'r GIG. Bore 'ma, cefais i'r pleser o ymuno â chynrychiolwyr o GIG Cymru mewn gwasanaeth aml-ffydd yn Nhrelái i ddathlu'r cyfoeth o dalent ac amrywiaeth yn ein gweithlu.
Dangosodd pandemig COVID-19 sut mai ein cydweithwyr yn y GIG yw asgwrn cefn ein GIG, ac, yn syml, ni fyddai'n bodoli hebddyn nhw. Pe bai Aneurin Bevan yma heddiw, byddai'n synnu o weld sut mae'r gwasanaeth a ddechreuodd 75 mlynedd yn ôl wedi esblygu i fod yn GIG yr unfed ganrif ar hugain, gan sicrhau bod dinasyddion Cymru yn gallu derbyn y gwasanaeth iechyd sydd ei angen arnyn nhw, ond gan gadw'n driw i'w weledigaeth o ddarparu gofal yn rhad ac am ddim pan fo angen, o'r crud i'r bedd.
Fel y cafodd ei ddathlu gan wobr medal Croes y Brenin Siôr y llynedd, mae ein GIG yn wirioneddol anhygoel. Mae'n cyffwrdd â bywydau pawb, ac yn ymdrin â thua dwy filiwn o gysylltiadau bob mis, mewn poblogaeth o ychydig dros dair miliwn. Rhwng 1948 a 2021, cafodd dros 2.75 miliwn o fabanod eu geni gyda chefnogaeth y GIG. Nawr, mae'r ffigur hwnnw'n cynnwys y rhan fwyaf ohonon ni, byddwn i'n dychmygu, yma heddiw. Mae pethau wedi newid er gwell. Mae disgwyliad oes cyfartalog y DU i fenyw wedi cynyddu o 70 mlynedd yn 1948 i bron i 83 mlynedd heddiw. Gall merch fach a anwyd yn 2020 ddisgwyl byw, ar gyfartaledd, hyd at 90 oed, er, yn hollbwysig, mae Llafur wedi ymrwymo i herio'r gwahaniaethau yr ydyn ni'n eu gweld mewn disgwyliad oes rhwng ein cymunedau cyfoethocaf a thlotaf.
Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.
The NHS is unrecognisable from its origins in 1948, but remains true to its values. Medical advances mean that babies born at just 24 weeks' gestation now have a chance of survival. But the NHS could not have survived until today if it were not for the immense skills, dedication, compassion and commitment of those people working in the organisation—106,000 people today, more than ever before. Today, I would like the focus to be on them, and I'd like to pay tribute to them. And I would like to highlight just a few of the extraordinary people who work in the NHS in Wales, to demonstrate the commitment of some of those people who keep our services running every day.
Tony Cheadle started working in the NHS in Wales in 1983 as a laundry production assistant. Tony worked his way up to wash house supervisor and since October 1991, he has held this role in Aneurin Bevan University Health Board, and is part of the All Wales Laundry Service. Over the past 30 years, the laundry has processed over 330 million items of linen, including bedding, towels, gowns and scrub suits, and has used the equivalent of 374 Olympic-sized swimming pools of water in the wash process.
Dr Tracey Rees, chief scientific officer at the Welsh Blood Service, started working in the NHS in 1982, aged 18, as a trainee medical laboratory scientific officer. Working closely with transplant colleagues, she has used medical and technological advances to establish a programme enabling people waiting for kidney transplants to receive previously incompatible transplant organs.
There are many families in Wales with multiple generations working for our NHS. Adele Roberts, the head of quality and patient care in the Welsh Health Specialised Services Committee, started her NHS career in 1981. She followed in the footsteps of her mother, a midwife, and her grandmother, a nurse. They fuelled Adele's ambition to train as a nurse, and she has now passed on her pride in the NHS to a fourth generation, her two daughters, who are now a nurse and a physiotherapist.
Suresh 'Joe' Jaimangal is a recently retired nurse specialist, who worked at the memory assessment service in Pembrokeshire. Suresh has dedicated an amazing 52 years to the NHS. Originally from Mauritius, he arrived in Aberystwyth in 1969 and enrolled in nurse training. During his career, he participated in the development of old age mental health services, and latterly, dementia services. In 2022, Joe was shortlisted for the National black, Asian and minority ethnic Health and Care Awards as nurse of the year.
Bernard Jones, an operating department practitioner at Ysbyty Gwynedd, has also given over 50 years of service to NHS Wales. Starting as an operating trainee technician in 1971, Bernard then spent seven years in the Welsh ambulance service, before joining Ysbyty Gwynedd as an operating department assistant, when it opened in 1984.
And finally, I would like to mention Carol Walton, a breastfeeding adviser, who has given an astonishing 60 years of service to the NHS, training as a nurse and then a midwife, and who has been supporting mothers and babies in Gwent for the last 37 years.
Now, we know that the pressure felt in the NHS by its staff is intense and that morale is low after the pandemic. So today, whilst I accept that not all treatment is perfect, I would like to ask the millions of members of the public who do receive good treatment to make the effort to say thank you to them, to show your appreciation—write to them and congratulate them, not just on the anniversary of the NHS, but every time you receive good care. They need their spirits to be lifted, and we all have a job to do to show them that we care and that we appreciate their efforts on our behalf. If we are to protect the NHS we love and the people within it, we all have a responsibility to take action to address the challenges we face.
Wales has an ageing population which, together with increased numbers of people with long-term health conditions, means that pressures on the Welsh NHS will continue to grow. Developments in technology and new medicines are exciting but they come at a significant cost. New genetic and genomic technologies have the potential to revolutionise medicine and public health as well, but they require continued investment and new skills. The demand on our service is not sustainable, and therefore, a serious conversation with the public about future expectations and potential reforms is required. To that end, I welcome today’s briefing that's has been published by the Welsh NHS Confederation, which underlines the importance of taking the public with us as we transform services to be fit for the future.
I completely agree with the NHS Confederation that the public must be personally invested in their own health and well-being and need to participate in the co-production of services. The Welsh NHS Confederation are right to point out that our NHS has a history of continuously adapting to respond to opportunities and challenges and to underline the importance of properly engaging with the public to ensure its sustainability. I welcome all opportunities to do this, including the work I know that the Bevan Commission and others are undertaking this summer.
It's clear that difficult choices lay ahead. We all need to take more responsibility for our health, to support our health and care services and ensure that they are fit for future generations. A preventative approach, combined with increased community-based care, will ensure that people only go to hospital when needed, but sometimes patients may need to travel further to receive specialist services to get the best medical outcome.
Labour in Wales is committed to continuing to deliver that vision of Aneurin Bevan: a service that continues to be free at the point of need. But to ensure that that remains the case, we will continue with our programme of reform and we will need to bring the public with us on that journey. We must use our services wisely, recognising that, every time we use the system, there is a cost. Aneurin Bevan said,
'The NHS will last as long as there are folk left with faith to fight for it'.
The Labour Government in Wales will continue to fight for the health and care services we need and that we want for the future. I wish the NHS a very happy seventy-fifth anniversary, and I want to thank all our health and care staff for their continued hard work and dedication. Diolch yn fawr.
Mae'r GIG wedi trawsnewid yn llwyr ers ei sefydlu ym 1948, ond mae'n parhau i fod yn ffyddlon i'w werthoedd. Mae datblygiadau meddygol yn golygu bod babanod sy'n cael eu geni yn ddim ond 24 wythnos oed â chyfle i oroesi erbyn hyn. Ond ni allai'r GIG fod wedi goroesi tan heddiw oni bai am sgiliau aruthrol, ymroddiad, tosturi ac ymrwymiad y bobl hynny sy'n gweithio yn y sefydliad—106,000 o bobl heddiw, yn fwy nag erioed o'r blaen. Heddiw, fe hoffwn iddyn nhw fod yn ganolbwynt, ac fe hoffwn i roi teyrnged iddyn nhw. Ac fe hoffwn i dynnu sylw at ychydig o'r bobl ryfeddol sy'n gweithio yn y GIG yng Nghymru, i ddangos ymrwymiad rhai o'r bobl hynny sy'n cadw ein gwasanaethau ni'n rhedeg bob dydd.
Dechreuodd Tony Cheadle weithio yn y GIG yng Nghymru ym 1983 fel cynorthwyydd golchi dillad. Gweithiodd Tony ei ffordd i fod yn oruchwyliwr tŷ golchi ac ers mis Hydref 1991, mae wedi cadw'r swydd hon ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Aneurin Bevan, ac mae'n rhan o Wasanaeth Golchi Dillad Cymru Gyfan. Dros y 30 mlynedd diwethaf, mae'r golchdy wedi prosesu dros 330 miliwn o eitemau o liain, gan gynnwys dillad gwely, tywelion, gynau a siwtiau sgrwbio, ac mae wedi defnyddio'r hyn sy'n cyfateb i 374 o byllau nofio maint Olympaidd o ddŵr yn y broses o olchi.
Dechreuodd Dr Tracey Rees, prif swyddog gwyddonol Gwasanaeth Gwaed Cymru, weithio yn y GIG ym 1982, yn 18 oed, yn swyddog gwyddonol labordy meddygol dan hyfforddiant. Gan weithio yn agos gyda chydweithwyr trawsblaniadau, mae hi wedi defnyddio datblygiadau meddygol a thechnolegol i sefydlu rhaglen sy'n galluogi pobl sy'n aros am drawsblaniadau aren i dderbyn organau na fydden nhw wedi gallu eu derbyn o'r blaen.
Mae llawer o deuluoedd yng Nghymru gyda mwy nag un genhedlaeth yn gweithio i'n GIG. Dechreuodd Adele Roberts, pennaeth ansawdd a gofal cleifion Pwyllgor Gwasanaethau Iechyd Arbenigol Cymru, ei gyrfa yn y GIG ym 1981. Dilynodd yn ôl troed ei mam, bydwraig, a'i mam-gu, nyrs. Y nhw a daniodd uchelgais Adele i hyfforddi i fod yn nyrs, ac mae hi wedi trosglwyddo ei balchder hi yn y GIG i bedwaredd genhedlaeth erbyn hyn, sef ei dwy ferch, sydd yn nyrs ac yn ffisiotherapydd ar hyn o bryd.
Mae Suresh 'Joe' Jaimangal yn nyrs arbenigol sydd newydd ymddeol, a weithiodd yn y gwasanaeth asesu cof yn sir Benfro. Mae Suresh wedi neilltuo 52 mlynedd anhygoel i'r GIG. O Mauritius yn wreiddiol, fe ddaeth i Aberystwyth ym 1969 a chofrestru mewn hyfforddiant nyrsio. Yn ystod ei yrfa, cymerodd ran yn natblygiad gwasanaethau iechyd meddwl henaint, ac yn ddiweddar, yn natblygiad gwasanaethau dementia. Yn 2022, cyrhaeddodd Joe restr fer nyrs y flwyddyn yng ngwobrau Cenedlaethol Iechyd a Gofal ar gyfer Pobl Dduon, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig.
Mae Bernard Jones, ymarferydd adran lawdriniaeth yn Ysbyty Gwynedd, wedi rhoi dros 50 mlynedd o wasanaeth i GIG Cymru hefyd. Gan ddechrau yn dechnegydd dan hyfforddiant gweithredol ym 1971, treuliodd Bernard saith mlynedd yng ngwasanaeth ambiwlans Cymru, cyn ymuno ag Ysbyty Gwynedd yn gynorthwyydd yn yr adran lawdriniaeth, pan agorodd honno ym 1984.
Ac yn olaf, fe hoffwn i sôn am Carol Walton, cynghorydd bwydo ar y fron, sydd wedi rhoi 60 mlynedd syfrdanol o wasanaeth i'r GIG, gan hyfforddi i fod yn nyrs ac yn fydwraig wedyn, ac sydd wedi bod yn cefnogi mamau a babanod yng Ngwent am y 37 mlynedd diwethaf.
Nawr, rydym ni'n gwybod bod y pwysau a deimlir yn y GIG gan ei staff yn ddwys a bod digalondid wedi dilyn y pandemig. Felly, heddiw, er fy mod i'n derbyn nad yw pob triniaeth yn berffaith, fe hoffwn i ofyn i'r miliynau o blith y cyhoedd sydd wedi cael triniaeth werth chweil i wneud yr ymdrech i fynegi eu diolch iddyn nhw, i ddangos eich gwerthfawrogiad—ysgrifennu atyn nhw a'u llongyfarch nhw, nid dim ond ar ben-blwydd y GIG, ond bob tro y byddwch chi wedi cael gofal da. Mae angen codi eu hysbryd arnyn nhw hefyd, ac mae gennym ni i gyd waith i'w wneud o ran dangos iddyn nhw ein bod ni'n malio amdanyn nhw a'n bod ni'n gwerthfawrogi eu hymdrechion nhw er ein mwyn ni. Os ydym ni'n dymuno diogelu GIG sydd mor annwyl i ni a'r bobl sydd ynddo, mae cyfrifoldeb gan bob un ohonom ni i gymryd camau i fynd i'r afael â'r heriau yr ydym yn eu hwynebu.
Mae poblogaeth Cymru yn heneiddio ac mae hynny, ynghyd â niferoedd cynyddol o bobl â chyflyrau iechyd hirdymor, yn golygu y bydd pwysau ar GIG Cymru yn parhau i gynyddu. Mae datblygiadau o ran technoleg a meddyginiaethau newydd yn gyffrous ond maen nhw'n costio arian mawr. Mae posibiliadau gan dechnolegau genetig a genomig newydd i chwyldroi meddygaeth ac iechyd y cyhoedd hefyd, ond mae angen buddsoddiad parhaus a sgiliau newydd arnyn nhw. Nid yw'r galw ar ein gwasanaeth yn gynaliadwy, ac felly, mae angen sgwrs ddifrifol gyda'r cyhoedd am ddisgwyliadau i'r dyfodol a diwygiadau posibl. I'r perwyl hwnnw, rwy'n croesawu'r briff a gyhoeddwyd heddiw gan Gydffederasiwn GIG Cymru, sy'n tanlinellu pwysigrwydd cael cefnogaeth y cyhoedd wrth i ni drawsnewid gwasanaethau i fod yn addas i'r dyfodol.
Rwy'n cytuno yn llwyr â Chonffederasiwn y GIG o ran ei bod hi'n rhaid i'r cyhoedd fod â buddsoddiad personol yn eu hiechyd a'u llesiant eu hunain a bod angen iddyn nhw fod â rhan yng nghydgynhyrchu'r gwasanaethau. Mae Cydffederasiwn GIG Cymru yn gywir i nodi bod gan ein GIG ni hanes o addasu trwy'r amser i ymateb i gyfleoedd a heriau a thanlinellu pwysigrwydd ymgysylltu â'r cyhoedd mewn modd priodol i sicrhau ei gynaliadwyedd. Rwy'n croesawu pob cyfle i wneud hyn, gan gynnwys y gwaith y gwn i fod Comisiwn Bevan ac eraill yn ei wneud yn yr haf eleni.
Mae hi'n amlwg bod dewisiadau anodd o'n blaenau ni. Mae angen i bob un ohonom ni gymryd mwy o gyfrifoldeb am ein hiechyd, i gefnogi ein gwasanaethau iechyd a gofal a sicrhau eu bod nhw'n addas i genedlaethau'r dyfodol. Fe fydd dull ataliol, ynghyd â mwy o ofal yn y gymuned, yn sicrhau y bydd pobl yn mynd i'r ysbyty dim ond pan fo angen hynny, ond weithiau efallai fe fydd angen i gleifion deithio ymhellach i gael gwasanaethau arbenigol ar gyfer y canlyniad meddygol gorau.
Mae Llafur yng Nghymru wedi ymrwymo i barhau i wireddu'r weledigaeth honno gan Aneurin Bevan: gwasanaeth sy'n parhau i fod yn rhad ac am ddim pan fo'i angen. Ond i sicrhau parhad hynny, fe fyddwn ni'n parhau gyda'n rhaglen o ddiwygio ac fe fydd angen i ni ddod â'r cyhoedd gyda ni ar y daith honno. Mae'n rhaid i ni ddefnyddio ein gwasanaethau yn ddoeth, gan gydnabod, bob tro y byddwn ni'n defnyddio'r system, fod cost i hynny. Fe ddywedodd Aneurin Bevan,
'Bydd y GIG yn para cyhyd ag y bydd gwerin ar ôl gyda ffydd i ymladd amdano'.
Bydd y Llywodraeth Lafur yng Nghymru yn parhau i frwydro dros y gwasanaethau iechyd a gofal sy'n angenrheidiol ac yn ddymunol i'r dyfodol. Rwy'n dymuno pen-blwydd hapus yn 75 oed i'r GIG, ac rwy'n awyddus i ddiolch i'n staff iechyd a gofal i gyd am eu gwaith caled a'u hymroddiad parhaus. Diolch yn fawr.
Can I thank the Minister for her statement this afternoon? We can often think about the NHS in terms of hospitals or equipment, but the best part of the NHS is, of course, the workforce themselves. Without the workforce, we would have no NHS. The Minister referred to those who have been born into the NHS. I was one. In fact, I think, the Minister said most of us in this Chamber were born into the NHS. I think she was diplomatically saying that if you're over 75 you weren't. But, of course, that is right, isn't it? We were born into the NHS, we're supported throughout our lives by the NHS, and the NHS is there for us at the end of our lives as well. So, that is why there is such admiration for the health professionals who work within our NHS.
The Minister pointed out a number of people who had given decades of their lives to the NHS, and it's right to do that; it's right to point out, I think, local heroes, and perhaps we should do more of that in this Chamber as well. To be fair, I receive, Minister, many e-mails and correspondence from those who've had good treatment on the NHS. What fills my postbag more than anything is not those who are receiving treatment, it's those who are not receiving treatment and those who are on a waiting list. It's those who fill our postbags up in this Chamber more than anything else, and, of course, we think of those who are waiting on a waiting list. Often we talk about statistics, don't we, but often people are there, waiting in pain that affects not only their lives, that they're unable to work, but their families' lives as well. But I think it is right to show our appreciation to those in the health service who have worked particularly many, many decades.
Now, I think it's right, as we look ahead to the future, that we take stock of where we're at. It's right to celebrate the success of the NHS, but, as Welsh Conservatives—and I think I would speak for everyone in this Chamber—we want to see our health service in Wales be stronger and survive for a further 75 years. And I think we'd all agree in this Chamber on the guiding principles of healthcare being free at the point of need. But I think it's also right to look at those health professionals and what they're telling us in terms of the state of the NHS at the moment, as we think about the future. We heard the British Medical Association Cymru and the Royal College of Nursing issuing very stark warnings in recent days and weeks about the state of our health service. The BMA said GP services
'will collapse in Wales and the NHS will follow'
soon after unless urgent support is provided. So, I hear what the Minister says in terms of the Labour Government committed to the health service, but we've got a Labour-run NHS that, in many ways, is sadly an outlier when it comes to some very unique challenges here in Wales. That's not to say that there are not pressures in other parts of the UK, but we've got some very unique situations here in Wales, with there being a 50:50 chance of receiving an ambulance on time and, of course, those two-year waiting targets as well, which really do need to be driven down.
And I suppose the biggest issue that I think is there, Minister, that I would want to raise with you is the funding of our Welsh NHS, and I would ask, perhaps, Minister, for you, in terms of what conversations you've had with your colleague sat next to you, the finance Minister, about protecting our health budget into the future and making sure it's adequately funded. And I say that—[Interruption.] I can hear some rumbling.
A gaf i ddiolch i'r Gweinidog am ei datganiad y prynhawn yma? Rydyn ni'n aml yn meddwl am y GIG o ran ei ysbytai neu ei offer, ond y rhan orau o'r GIG, wrth gwrs, yw'r gweithlu ei hun. Heb y gweithlu, ni fyddai GIG o unrhyw fath i ni. Cyfeiriodd y Gweinidog at y rhai a anwyd i'r GIG. Roeddwn i'n un. Mewn gwirionedd, rwy'n credu, fe ddywedodd y Gweinidog fod y rhan fwyaf ohonom ni yn y Siambr hon wedi cael ein geni i'r GIG. Rwy'n credu mai ceisio bod yn ystyriol yr oedd hi, os ydych chi dros 75 oed, ni chawsoch chi ddim. Ond wrth gwrs, mae hynny'n wir, onid yw? Fe gawsom ni ein geni i'r GIG, rydyn ni'n cael ein cefnogi drwy gydol ein bywydau gan y GIG, ac mae'r GIG yno i ni ar ddiwedd ein bywydau hefyd. Felly, dyna pam mae cymaint o edmygedd i'r gweithwyr iechyd proffesiynol sy'n gweithio o fewn ein GIG.
Tynnodd y Gweinidog sylw at nifer o bobl a oedd wedi rhoi degawdau o'u bywydau i'r GIG, ac mae hi'n iawn i wneud hynny; mae hi'n iawn i dynnu sylw at arwyr lleol, yn fy marn i, ac efallai y dylem ni wneud mwy o hynny yn y Siambr hon hefyd. A bod yn deg, rwyf i'n derbyn, Gweinidog, lawer o negeseuon e-bost a gohebiaeth gan y rhai sydd wedi cael triniaeth dda yn y GIG. Yr hyn sy'n llenwi fy mag llythyron i'n fwy na dim yw, nid y rhai sydd wedi cael triniaeth, ond y rhai nad ydyn nhw'n cael eu trin a'r rhai sydd ar restrau aros. Dyna'r hyn sy'n llenwi ein bagiau llythyron yn y Siambr hon yn fwy na dim arall, ac, wrth gwrs, rydyn ni'n meddwl am y rhai sy'n dal i fod ar restrau aros. Yn aml rydyn ni'n siarad am ystadegau, onid ydym ni, ond yn aml mae pobl yno, yn disgwyl mewn poen sy'n effeithio nid yn unig ar eu bywydau nhw, am nad ydyn nhw'n gallu gweithio, ond ar fywydau eu teuluoedd hefyd. Ond rwy'n credu ei bod hi'n iawn i ni ddangos ein gwerthfawrogiad i'r rhai yn y gwasanaeth iechyd sydd wedi gweithio yn arbennig o effeithiol, am ddegawdau lawer.
Nawr, rwy'n credu ei bod hi'n iawn, wrth i ni edrych ymlaen at y dyfodol, ein bod ni'n pwyso a mesur ein sefyllfa. Mae hi'n iawn i ni ddathlu llwyddiant y GIG, ond, yn y Ceidwadwyr Cymreig—ac rwy'n credu ein bod ni'n siarad ar ran pawb yn y Siambr hon—rydym ni'n dymuno gweld ein gwasanaeth iechyd yng Nghymru yn fwy cydnerth ac yn goroesi am 75 mlynedd arall. Ac rwy'n credu y byddem i gyd yn y Siambr hon yn cytuno ag egwyddorion arweiniol gofal iechyd sydd am ddim pryd a lle bynnag y bo'i angen. Ond rwy'n credu ei bod hi'n iawn i ni edrych hefyd ar y gweithwyr iechyd proffesiynol hynny a'r hyn maen nhw'n ei ddweud wrthym ni am gyflwr y GIG ar hyn o bryd, wrth i ni feddwl am y dyfodol. Fe glywsom ni Gymdeithas Feddygol Prydain Cymru a'r Coleg Nyrsio Brenhinol yn cyhoeddi rhybuddion amlwg iawn yn ystod y dyddiau a'r wythnosau diwethaf am gyflwr ein gwasanaeth iechyd. Dywedodd y BMA y bydd gwasanaethau meddygon teulu
'yn mynd ar chwâl yng Nghymru ac fe fydd y GIG yn eu dilyn'
yn fuan wedyn oni bai fod cymorth brys yn cael ei ddarparu. Felly, rwy'n clywed yr hyn y mae'r Gweinidog yn ei ddweud o ran ymrwymiad y Llywodraeth Lafur i'r gwasanaeth iechyd, ond mae gennym ni GIG sy'n cael ei redeg gan Lafur sydd, mewn sawl ffordd, yn allanolyn o ran heriau unigryw iawn yma yng Nghymru. Nid yw hynny'n golygu nad oes pwysau ar rannau eraill o'r DU, ond mae gennym ni rai sefyllfaoedd unigryw iawn yma yng Nghymru, gyda siawns o 50:50 o gael ambiwlans ar amser ac, wrth gwrs, y nodau aros dwy flynedd hynny hefyd, y mae gwir angen eu gyrru nhw i lawr.
Ac mae'n debyg mai'r mater mwyaf yn hyn o beth, yn fy marn i, Gweinidog, yr hoffwn i ei godi gyda chi yw ariannu ein GIG yng Nghymru, ac fe fyddwn i'n gofyn, efallai, Gweinidog, i chi, o ran pa sgyrsiau a gawsoch chi gyda'ch cyd-Weinidog sy'n eistedd wrth eich ymyl chi, y Gweinidog cyllid, ynghylch amddiffyn ein cyllideb iechyd i'r dyfodol a sicrhau ei fod ag arian digonol. Ac rwy'n dweud hynny—[Torri ar draws.] Rwy'n gallu clywed rhywfaint o furmur.
I think it's fair to let the Member conclude his contribution.
Rwy'n credu ei bod hi'n deg gadael i'r Aelod ddirwyn ei gyfraniad i ben.
Well, I've heard some of the rumbling, so I'll respond to it, Deputy Presiding Officer. We know, for every £1 spent in England, Wales gets £1.20, but £1.05 is spent here in Wales. [Interruption.] We know—. I wasn't going to say this, but I've heard the rumblings from the Labour backbenchers, so I'm going to respond to them. We know as well that, this year, in this financial year, the UK Government did not cut health spending in real terms, but that's exactly what the Labour Government have done in this financial year here. And that's not the first time that has happened. These are not issues that I would've raised in this statement this afternoon, but I'm not going to let Labour backbenchers get away with the kind of things that they are saying in the background, Deputy Presiding Officer. So, I'll ask the Minister what conversations she's had with her colleague the finance Minister about protecting the health budget in real terms for the rest of this Parliament. There are—
Wel, fe glywais i beth o'r murmuron, felly rwyf i am ymateb i hynny, Dirprwy Lywydd. Fe wyddom ni, am bob £1 sy'n cael ei wario yn Lloegr, mae Cymru yn cael £1.20, ond dim ond £1.05 sy'n cael ei wario yma yng Nghymru. [Torri ar draws.] Fe wyddom ni—. Nid oeddwn i am ddweud hyn, ond fe glywais i'r murmuron o feinciau cefn Llafur, felly rwyf i am ymateb iddyn nhw. Fe wyddom ni hefyd, eleni, na wnaeth Llywodraeth y DU dorri gwariant ar iechyd mewn termau gwirioneddol, ond dyna'n union a wnaeth y Llywodraeth Lafur yn y flwyddyn ariannol hon. Nid dyma'r tro cyntaf i hyn ddigwydd. Nid yw'r rhain yn faterion y byddwn i wedi eu codi yn y datganiad hwn y prynhawn yma, ond nid wyf am adael i aelodau meinciau cefn Llafur fod â rhwydd hynt i ddweud y mathau o bethau y maen nhw'n eu dweud yn y cefndir, Dirprwy Lywydd. Felly, rwyf i am ofyn i'r Gweinidog pa sgyrsiau a gafodd hi gyda'i chyd-Weinidog, y Gweinidog cyllid ynghylch amddiffyn y gyllideb iechyd mewn termau real ar gyfer gweddill y Senedd hon. Mae yna—
You have to conclude now, Russell. You did take your time. You chose to respond to the backbenchers. You've now used your time, so conclude now, please.
Mae'n rhaid i chi orffen nawr, Russell. Fe wnaethoch chi gymryd eich amser. Y chi a wnaeth ddewis ymateb i'r meinciau cefn. Rydych chi wedi defnyddio eich amser nawr, felly gorffenwch nawr, os gwelwch chi'n dda.
So, I'll end, Minister, on a note that I do agree with you on: I do agree that prevention is a big part of the future for the NHS. We need to make sure that people can help themselves in order to avoid getting into the hospital situation in the very first place. One of the issues that's been raised by Welsh Conservatives to promote healthy lifestyles is providing free gym access to local authority gyms for 16 to 24-year-olds. So, I would ask, in terms of your preventative measures that you've spoken about today, whether that is something that you would consider exploring, Minister.
Felly, fe wnaf i orffen, Gweinidog, ar nodyn yr wyf i'n cytuno â chi arno: rwy'n cytuno bod atal yn rhan fawr o ddyfodol y GIG. Mae angen i ni sicrhau y gall pobl eu helpu eu hunain i osgoi mynd i sefyllfa o fod yn yr ysbyty yn y lle cyntaf. Un o'r materion a godwyd gan y Ceidwadwyr Cymreig ar gyfer hyrwyddo ffyrdd iach o fyw yw darparu mynediad yn rhad ac am ddim i gampfeydd yr awdurdodau lleol i bobl ifanc 16 i 24 oed. Felly, fe fyddwn i'n gofyn, o ran eich mesurau ataliol yr ydych chi wedi siarad amdanyn nhw heddiw, a yw hynny'n rhywbeth y byddech chi'n ystyried ei archwilio, Gweinidog.
Minister. It's a statement, not a debate.
Gweinidog. Datganiad yw hwn, ac nid dadl.
Thanks very much. Today I think is not the day to be indulging in political in-fighting; I think today is the day for us to celebrate the immense achievements of the NHS over 75 years, really understanding the incredible work has been done. The fact is that, today, there are people wandering around our streets, healthy, because of the interventions of our NHS. There are children who have a much better quality of life because of the interventions that have been made by our incredible NHS workers, and today is a day to celebrate them and to celebrate their achievements, and to celebrate the achievements of that incredible visionary—a visionary from Wales, from Tredegar, a son of the Labour Party, a son of Wales, and a son that we today are immensely proud of.
Diolch yn fawr. Nid heddiw yw'r diwrnod i fod yn ymhél ag ymryson gwleidyddol yn fy marn i; rwy'n credu mai heddiw yw'r diwrnod i ni ddathlu cyflawniadau aruthrol y GIG dros 75 mlynedd, gan ddeall yn iawn y gwaith anhygoel a gafodd ei wneud. Y gwir amdani yw, heddiw, fod yna bobl yn crwydro o amgylch ein strydoedd, yn iach, oherwydd ymyraethau gan ein GIG. Mae yna blant sydd ag ansawdd bywyd llawer gwell oherwydd yr ymyraethau a wnaeth ein gweithwyr GIG anhygoel ni, ac mae heddiw yn ddiwrnod i ddathlu hynny a dathlu eu cyflawniadau nhw, a dathlu cyflawniadau'r weledigaeth anhygoel honno—gweledigaeth a ddaeth o Gymru, o Dredegar, un o feibion y Blaid Lafur, un o feibion Cymru, a mab yr ydym ni'n hynod falch ohono heddiw.
Mae'r gwasanaeth iechyd yn drysor sydd angen ei amddiffyn a’i warchod. Byth ers ei greu, mae yna drafodaeth wedi bod am breifateiddio iechyd, neu gyflwyno rhagor o elfennau o breifateiddio i fewn i'r system iechyd, ond mae'n rhaid i ni ochel rhag hyn. Godidogrwydd y gwasanaeth iechyd ydy ei fod yn trin pawb yr un fath a bod gan bawb fynediad at wasanaethau iechyd hanfodol, gyda’r bwriad gwreiddiol hefyd na ddylai pobl sydd yn dioddef afiechyd, neu wedi cael damwain neu haint orfod dioddef dyled ariannol yr un pryd. Yn wir, un o’r effeithiau rhyfeddaf pan gyflwynwyd y gwasanaeth iechyd cenedlaethol 75 mlynedd yn ôl oedd iddo ddechrau torri i lawr y gagendor dosbarth sydd yn bodoli yn y wladwriaeth hon, gan fod pobl o bob cefndir a phob dosbarth yn gorfod rhannu ward efo dim ond cyrten yn eu gwahanu. Mae hyn yn anodd i ni ddirnad heddiw, ond roedd o’n newid byd bryd hynny. Mae’n gywir felly ein bod ni'n cymryd ennyd i edrych yn ôl a dathlu 75 mlynedd o'r NHS.
Ond beth am ddyfodol y gwasanaeth? Mae’n werth i ni holi ein hun ar y pwynt yma beth ydy’r NHS. 'Gwasanaeth iechyd' ydy’r ateb syml, er, oherwydd y diffyg buddsoddi mewn gofal ataliol, mae’n ymdebygu fwy i wasanaeth salwch na gwasanaeth iechyd. Ond, yn ei hanfod, pobl ydy’r NHS—y gweithlu sydd yn sicrhau bod pobl yn derbyn triniaethau a gofal pan fo'r angen yn codi. Mae buddsoddi yn yr NHS, felly, yn golygu cyfalaf yn aml, ydy, boed yn adeiladau, yn offer neu’n feddyginiaeth, ond buddsoddiad mewn pobl ydy’r buddsoddiad mwyaf gwerthfawr—ein nyrsys, ein meddygon, llawfeddygon, porthorion, radiolegwyr, rheolwyr, bydwragedd, a’r niferoedd eraill o broffesiynau talentog ac angenrheidiol sydd yn rhan o’r gwasanaeth iechyd yma.
Y gwir anffodus ydy fod y gwasanaeth iechyd o dan fwy o straen nag erioed o’r blaen, a hynny yn dilyn 13 mlynedd o lymder, camweinyddiaeth a diffyg blaengynllunio. Mae’r diffyg buddsoddi yn y gweithlu gan roi tâl teg a sicrhau amodau gwaith teilwng dros y degawdau wedi arwain at sefyllfa ble mae’r gwasanaeth heddiw yn gwegian. Gwn y bydd nifer yn pwyntio’r bys at COVID, gan ddweud fod yr haint erchyll honno wedi arwain at y straen affwysol heddiw, ond y gwir ydy fod y gwasanaeth yn gwegian cyn dyfodiad COVID.
The health service is a treasure that must be defended and protected. Ever since its creation, there has been a debate on the privatisation of health care, or introducing further elements of privatisation into the health system, but we must safeguard against this. The wonderful thing about the health service is that it treats everyone the same and that everyone has access to vital health services, with the original intention being that nobody suffering illness, accident or disease should suffer financial debt at the same time. Indeed, one of the most surprising effects when the national health service was established 75 years ago was that it started to bridge the gulf between the classes that exists in this state, as people from all backgrounds and all classes had to share wards with only a curtain between them. This is hard to comprehend today, but it was a revolutionary change back then. It is, therefore, right that we take a moment to look back and celebrate 75 years of the NHS.
But what about the service’s future? It's worth asking ourselves at this point what the NHS now is. ‘A health service’ is the simple answer, although, due to the lack of investment in preventative care, it is increasingly more akin to an illness service than a health service. But, at its heart, people make the NHS—the workforce that ensures that people receive treatment and care when they need it. Investing in the NHS often means capital, be it in terms of buildings or equipment or medicines, but investment in people is the most valuable investment of all—our nurses, our doctors, surgeons, porters, radiologists, managers, midwives and the numerous other talented and essential professionals who are part of the health service here.
The unfortunate truth is that the health service is under more pressure now than ever before, following 13 years of austerity, maladministration and a lack of forward planning. The lack of investment in the workforce in terms of providing fair remuneration and the working conditions that they deserve has, over the decades, led to a situation where the service is today buckling. I know that many will point fingers at COVID, suggesting that that appalling disease has led to today’s huge pressure, but the truth is that the service was on its knees before the advent of COVID.
If we are serious about defending and protecting the NHS, then we must invest in the workforce. I know that the Minister has argued previously that the NHS is employing more nurses than ever before, for instance, but yet, over 8,000 hospital beds have been lost in Wales since 1993. The architects of the Parthenon in Greece wouldn’t have argued that they had more pillars than ever before only for the roof to keep falling down. We need to have the required number of nurses, GPs, clinicians, midwives, radiologists, anaesthetists and all of the other fantastic staff that work within the NHS in order to meet the demand.
The failure to invest in the workforce, not only through improved wages—and they absolutely deserve to see their wages increase in line with inflation—but also, and possibly more crucially, within the working environment—. Improving staff well-being would lead to better retention. Take nursing, for instance; 91 per cent are women yet their contracts are still stuck in the 1970s, without having adapted to the work-life balance requirements of the twenty-first century, meaning better ability to change working hours, better assistance with childcare or elderly care. Clinical staff need the opportunity to train and learn. They should be given the time in order to improve their abilities—after all, this is an investment in them as individuals but also in the NHS, and, ultimately, patients would benefit. And we also need to see greater co-operation between the health boards in Wales so that our national health service can maximise the resources and skills available.
As Plaid Cymru leader, Rhun ap Iorwerth, said earlier, we need to see better resilience within the workforce so that we can see greater resilience within the NHS. This is why we've produced a five-point plan to ensure that resilience within the NHS, by providing a fair deal for NHS workers to create the foundations for a sustainable health and care service; by making our NHS an attractive place to work; by significantly elevating the prominence and priority given to preventative health measures; by taking a sustainable approach to ensure a seamless move from healthcare to social care, and by creating a resilient healthcare service fit for the future. This way, we can look forward to seeing a resilient NHS fit for the twenty-first century. I look forward to hearing, therefore, what the Minister has to say in order to understand the vision to improve the preventative measures and invest in the workforce to allow that greater flexibility within said workforce.
I started my life prematurely, and my life was saved by the NHS. The NHS is a gem. Let's treasure it and protect it and ensure it continues to be free at the point of need for the next 75 years and beyond.
Os ydym ni'n cymryd amddiffyn a diogelu'r GIG o ddifrif, yna mae'n rhaid i ni fuddsoddi yn y gweithlu. Fe wn i fod y Gweinidog wedi dadlau o'r blaen fod y GIG yn cyflogi mwy o nyrsys nag erioed o'r blaen, er enghraifft, ond eto, collwyd dros 8,000 o welyau ysbyty yng Nghymru ers 1993. Ni fyddai penseiri'r Parthenon yng Ngwlad Groeg wedi dadlau bod ganddyn nhw fwy o golofnau nag erioed o'r blaen dim ond i'r to gwympo i lawr trwy'r amser. Mae angen i ni fod â'r nifer angenrheidiol o nyrsys, meddygon teulu, clinigwyr, bydwragedd, radiolegwyr, anesthetyddion a'r holl staff gwych sy'n gweithio fel arall o fewn y GIG er mwyn gallu ateb y galw.
Y methiant i fuddsoddi yn y gweithlu, nid yn unig drwy gyflogau gwell—ac maen nhw'n llawn haeddu gweld eu cyflogau nhw'n cynyddu yn unol â chwyddiant—ond hefyd, ac o bosibl yn fwy hanfodol, yn yr amgylchedd gwaith—. Fe fyddai gwella llesiant staff yn arwain at well cyfraddau cadw staff. Meddyliwch chi am nyrsio, er enghraifft; mae 91 y cant yn fenywod ond mae eu contractau nhw'n dal i fod yn perthyn i ymarfer yn y 1970au, heb addasu i ofynion cydbwysedd rhwng bywyd a gwaith yr unfed ganrif ar hugain, sy'n golygu gallu ychwanegol i newid oriau gwaith, cymorth gwell gyda gofal plant neu ofal i bobl oedrannus. Mae angen cyfle ar staff clinigol i hyfforddi a dysgu. Fe ddylid rhoi amser iddyn nhw ar gyfer gwella eu sgiliau—wedi'r cyfan, mae hwn yn fuddsoddiad ynddyn nhw yn unigolion ond yn y GIG hefyd, ac, yn y pen draw, fe fyddai'r cleifion ar eu hennill. Ac mae angen i ni weld mwy o gydweithredu hefyd rhwng y byrddau iechyd yng Nghymru er mwyn i'n gwasanaeth iechyd gwladol fanteisio i'r eithaf ar yr adnoddau a'r sgiliau sydd ar gael.
Fel dywedodd arweinydd Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth, yn gynharach, mae angen i ni weld mwy o gydnerthedd yn y gweithlu er mwyn gweld mwy o gydnerthedd yn y GIG. Dyma pam rydym ni wedi llunio cynllun pum pwynt i sicrhau bod cydnerthedd yn y GIG, drwy ddarparu cytundeb teg i weithwyr y GIG i osod y sylfeini ar gyfer gwasanaeth iechyd a gofal cynaliadwy; drwy wneud ein GIG yn lle deniadol i weithio ynddo; drwy ddyrchafu yn sylweddol yr amlygrwydd a'r flaenoriaeth a roddir i fesurau iechyd ataliol; drwy gymryd agwedd gynaliadwy i sicrhau symudiad di-dor rhwng gofal iechyd a gofal cymdeithasol, a thrwy greu gwasanaeth gofal iechyd cydnerth sy'n addas i'r dyfodol. Fel hyn, fe allwn ni edrych ymlaen at weld GIG cydnerth sy'n addas i'r unfed ganrif ar hugain. Rwy'n edrych ymlaen at glywed yr hyn sydd gan y Gweinidog i'w ddweud yn hyn o beth ar gyfer deall y weledigaeth o ran gwella'r mesurau ataliol a buddsoddi yn y gweithlu i ganiatáu mwy o hyblygrwydd yn y gweithlu hwnnw.
Fe ddeuthum i'r byd cyn fy amser, ac fe achubwyd fy mywyd gan y GIG. Mae'r GIG yn drysor mawr. Gadewch i ni ei drysori a'i ddiogelu a sicrhau y bydd yn parhau i fod ar gael am ddim pryd a lle bynnag y bo'i angen am y 75 mlynedd nesaf a thu hwnt i hynny.
Diolch yn fawr iawn i bawb yn yr NHS ddoe, heddiw ac yfory.
Thank you very much to everyone in the NHS, yesterday, today and tomorrow.
Diolch yn fawr. Un peth sy'n unigryw gyda'n system iechyd ni yw does dim ots beth yw’ch cefndir chi, does dim ots beth yw’ch gallu ariannol chi, mae’r gofal yna, ar gael i chi, o’r funud rŷch chi’n cael eich geni i’r funud rŷch chi’n marw.
Mae’n wir bod y system dan straen aruthrol ar hyn o bryd. Jest i roi enghraifft i chi, fe welon ni 93 y cant o gynnydd yn y galwadau i ambiwlansys coch—yr un mwyaf urgent—o 2019 i eleni. Mae hwnna'n gynnydd aruthrol—aruthrol—ac mae’n amlwg bod y system yn mynd i fod o dan straen gyda chynnydd o’r math yna. Rŷn ni wedi gweld, er enghraifft, ym mis Rhagfyr y llynedd, roedd yna un wythnos lle roedd 400,000 o gysylltiadau gyda GPs mewn wythnos. Mae 2,000 o GPs gyda ni, fwy neu lai. Jest meddyliwch am y pwysau arnyn nhw.
A phan fydd hi'n dod i nifer y gwelyau sydd yn yr NHS, mae’r Nuffield Trust wedi dweud bod yma, yng Nghymru—
Thank you very much. One thing that is unique with our health system is that it doesn’t matter what your background is, it doesn’t matter what your means are, the care is there and is available to you from the moment you’re born to the minute that you die.
It is true that the system is under huge strain at the moment. Just to give you an example, we saw an increase of 93 per cent in red category ambulance calls—the most urgent category—between 2019 and this year. That is an immense increase, and clearly the system is going to be under some strain with that kind of increase in demand. We saw in December last year there was one week where 400,000 contacts with GPs were made in one week. We have 2,000 GPs, more or less. Just consider the pressures on them.
And when it comes to the number of beds in the NHS, the Nuffield Trust has said that, here in Wales—
—there are 270 beds per 100,000 people in Wales, says the Nuffield Trust, whereas in England it's 170 beds per 100,000 people.
Now, what I will say is that, actually, we are going to see a shift. We're going to see a shift from secondary care into the community. We have to understand that the kinds of demands on our service, the demands of an acute service that's responding to emergencies, has to shift because the population demographic is shifting. We’re seeing older people with more complex problems and they need to be looked after, and they want to be looked after in their community. Now, that will come with a price. If we're going to shift things from secondary care into the community, if we're going to shift staff from our hospitals into the community, we need to accept that there will be a shift, probably, in the number of beds. So, we have to understand that things will change as we modernise, as we respond to the demands on our service, and that's what the Further Faster £30 million that we put on the table very recently was all about. It’s about making sure we follow what we set out in 'A Healthier Wales', in our document that is the blueprint. I know he's new to his post—go and read the 'A Healthier Wales' document, because the blueprint is there, the vision is there; what we need to do is get there as fast as we can.
But that is difficult, and I'll tell you why it’s difficult—it's because we have very, very serious financial constraints on us at the moment, and that's because of those inflationary pressures that have come about partly as a result of the Ukraine war and energy prices. You've all heard me say that we had a bill for £200 million last year for energy costs. Of course, we didn’t have hardly any additional cover for that. We've obviously found additional money for staff this year. We've had an increase in medicine prices, and of course we've got COVID costs. We're just working out how we're going to roll out the new COVID autumn booster vaccination programme—millions upon millions upon millions of vaccinations given today that weren't there to be given three years ago, and yet we don't have any more money in the system. Something is going to have to give, and that is a very, very difficult conversation that we'll have, and that is a conversation that we will have with the public. We understand that they need to come with us on this journey.
But, finally, let me just say something about workforce, because I do think it is about workforce. The fact that we've settled with the 'Agenda for Change' unions is, I think, something that everyone should welcome. I think that has not been an easy negotiation. It has been very, very difficult in the face of the fact that, actually, we have a limited budget. That money hasn't come from anywhere else; it's come from the health budget and, partly, because of the generosity, frankly, of some of my colleagues around the Cabinet table. That is a really difficult thing for us to ask, but that is what has happened. But that comes with a very difficult challenge as well. What we're doing now is we are focusing on the non-pay elements for that workforce.
That's why I do think that, actually, when you speak to some of these people in the NHS, and I have spoken to lots of them today—. It has been wonderful to speak to them, not just in the service this morning, but upstairs as well. What they are saying is, 'It's not all about pay. Actually, we want people to stop abusing us. We want people to stop taking us for granted. We do want a bit of appreciation.' That's why my plea to the public in Wales today is: appreciate these people who are giving their all.
The most poignant moment for me in the service this morning was when we had a period of silence to think about all of those people on the front line who gave their lives in the role of their service, contracting COVID in their jobs. That was a very, very poignant moment. We have got to remember that these people are on the front line for us. They were there for us in the pandemic, and the least that we can do is to give them thanks every time we have contact with the NHS.
—mae 270 o welyau fesul 100,000 o bobl yng Nghymru, medd Ymddiriedolaeth Nuffield, ond yn Lloegr 170 o welyau sydd fesul 100,000 o bobl.
Nawr, yr hyn y byddwn i'n ei ddweud yw y byddwn ni, mewn gwirionedd, yn gweld newid. Fe fyddwn ni'n gweld newid tuag at ofal eilaidd yn y gymuned. Mae'n rhaid i ni ddeall ei bod hi'n rhaid i'r mathau o alwadau sydd ar ein gwasanaeth, gofynion gwasanaethau acíwt sy'n ymateb i argyfyngau, newid oherwydd mae demograffeg y boblogaeth yn newid. Rydym ni'n gweld pobl hŷn sydd â phroblemau mwy cymhleth ac mae angen gofalu amdanyn nhw, ac maen nhw'n dymuno cael gofal yn eu cymunedau. Nawr, fe fydd hynny'n costio rhywbeth. Os ydym ni am symud pethau oddi wrth ofal eilaidd i'r gymuned, os ydym ni am symud staff o'n hysbytai i'r gymuned, mae angen i ni dderbyn y bydd newid, mae'n debyg, yn nifer y gwelyau. Felly, mae'n rhaid i ni ddeall y bydd pethau yn newid wrth i ni foderneiddio, wrth i ni ymateb i'r gofynion ar ein gwasanaeth, a dyna oedd pwrpas y £30 miliwn Ymhellach yn Gyflymach a roddwyd ar y bwrdd gennym ni'n ddiweddar iawn. Ystyr hyn yw sicrhau ein bod ni'n dilyn yr hyn a nodwyd gennym ni yn 'Cymru Iachach', yn ein dogfen sy'n lasbrint. Fe wn i mai newydd ddod i'w swydd y mae ef—ewch a darllenwch y ddogfen 'Cymru Iachach', achos mae'r glasbrint yno, mae'r weledigaeth yno; yr hyn sydd angen i ni ei wneud yw cyrraedd y nod cyn gynted ag y gallwn ni.
Ond mae hynny'n anodd, ac fe ddywedaf i wrthych chi pam mae hynny'n anodd—mae hynny oherwydd bod cyfyngiadau ariannol difrifol ofnadwy iawn arnom ar hyn o bryd, ac mae hynny oherwydd pwysau chwyddiant sydd wedi digwydd yn rhannol o ganlyniad i brisiau ynni a'r rhyfel yn Wcráin. Rydych chi i gyd wedi fy nghlywed i'n dweud ein bod wedi ni wedi cael bil am £200 miliwn ar gyfer costau ynni'r llynedd. Wrth gwrs, nid oedd gennym ni unrhyw gyllid dros ben, bron a bod, ar gyfer cwmpasu hynny. Yn amlwg, rydyn ni wedi dod o hyd i arian ychwanegol ar gyfer staff eleni. Rydyn ni wedi gweld cynnydd ym mhrisiau meddyginiaethau, ac wrth gwrs mae costau COVID gennym ni. Rydyn ni'n gweithio allan sut ydym am gyflwyno rhaglen newydd o frechiadau atgyfnerthu COVID yn yr hydref—miliynau ar filiynau ar filiynau o frechiadau sy'n cael eu rhoi heddiw nad oedd ar gael o gwbl i'w rhoi dair blynedd yn ôl, ac eto nid oes mwy o arian gennym ni yn y system. Bydd yn rhaid talu am hynny yn rhywle, ac mae honno'n sgwrs anodd iawn, iawn y byddwn ni'n ei chael, ac mae honno'n sgwrs y byddwn ni'n ei chael gyda'r cyhoedd. Rydyn ni'n deall bod angen iddyn nhw ddod gyda ni ar y daith hon.
Ond, yn olaf, gadewch i mi ddweud rhywbeth am y gweithlu, oherwydd rwy'n credu'n gryf ei fod yn ymwneud â'r gweithlu. Rwyf i o'r farn fod y ffaith ein bod ni wedi setlo 'Agenda ar gyfer Newid' gyda'r undebau yn rhywbeth y dylai pawb ei groesawu. Rwy'n deall nad yw honno wedi bod yn drafodaeth hawdd. Mae hi wedi bod yn anodd iawn, iawn yn wyneb y ffaith mai cyllideb gyfyngedig sydd gennym ni, mewn gwirionedd. Nid yw'r arian hwnnw wedi dod o unman arall; fe ddaeth o'r gyllideb iechyd ac, yn rhannol, oherwydd haelioni, a dweud y gwir, rhai o fy nghyd-Weinidogion i o amgylch bwrdd y Cabinet. Mae hwnnw'n beth anodd iawn i ofyn amdano, ond dyna'r hyn a ddigwyddodd. Ond daw her anodd iawn yn ei sgil hefyd. Yr hyn yr ydym ni'n ei wneud nawr yw canolbwyntio ar yr elfennau i'r gweithlu hwnnw nad ydyn nhw'n ymwneud â thal.
Dyna pam rwy'n credu, mewn gwirionedd, pan fyddwch chi'n siarad â rhai o'r bobl hyn yn y GIG, ac rwyf i wedi siarad â llawer ohonyn nhw heddiw—. Mae hi wedi bod yn hyfryd siarad â nhw, nid yn unig yn y gwasanaeth y bore yma, ond i fyny'r grisiau hefyd. Yr hyn y maen nhw'n ei ddweud yw, 'Nid yw hyn yn ymwneud â chyflog yn unig. Mewn gwirionedd, rydyn ni'n dymuno i bobl roi'r gorau i'n cam-drin ni. Rydyn ni'n dymuno i bobl roi'r gorau i'n cymryd ni'n ganiataol. Rydyn ni'n dymuno cael ein gwerthfawrogi ryw ychydig.' Dyna pam rwyf i'n erfyn ar y cyhoedd yng Nghymru heddiw: gwerthfawrogwch y bobl hyn sy'n rhoi'r cyfan sydd ganddyn nhw.
Y foment fwyaf teimladwy yn y gwasanaeth y bore yma yn fy marn i oedd pan gawsom ni ennyd o ddistawrwydd i feddwl am yr holl bobl hynny ar y rheng flaen a roddodd eu bywydau wrth gyflawni gwasanaeth, gan ddal COVID wrth wneud eu gwaith. Roedd honno'n ennyd hynod deimladwy wir. Mae'n rhaid i ni gofio bod y bobl hyn ar y rheng flaen er ein mwyn ni. Roedden nhw yno er ein mwyn ni yn ystod y pandemig, a'r peth lleiaf y gallwn ni ei wneud yw diolch iddyn nhw bob tro y byddwn ni â chysylltiad â'r GIG.
Thank you, Minister. True perfection is imperfect. Our beloved national health service is perfection, both in its concept and in its simplicity, and it needs the investment that it deserves. Indeed, not so long ago, my own grandmother died in childbirth, being denied any medical aid by the works board, as my grandfather begged for her life from a board of men, in order for her to see a doctor that he could not afford. That is my family history.
Let us, with great pride in our Senedd, our Welsh Parliament, give thanks to Wales and Labour's Aneurin Bevan for creating something so special. Minister, you rightly point out that the NHS was awarded the George Cross medal last year, yet its mere existence must be fought for by all progressives, every single day of our lives.
In Rupert Murdoch's The Times newspaper this week, former English health Secretary Sajid Javid was quoted as saying that the
'Ailing NHS has made us sicker.'
You quoted the words of Nye Bevan also, when he stated:
'The NHS will last as long as there are folk left with faith to fight for it'.
So, Minister, how dangerous a threat does the NHS face from right-wing ideologues, like those in the Tory party right and billionaire Rupert Murdoch, with their very clear articulated wish to break up the NHS, to profit and profit-make from the NHS? And what can the Welsh Labour Government do—
Diolch i chi, Gweinidog. Mae gwir berffeithrwydd yn amherffaith. Mae ein gwasanaeth iechyd cenedlaethol annwyl ni'n berffeithrwydd, yn ei gysyniad a'i symlrwydd, ac mae angen y buddsoddiad y mae'n ei haeddu arno. Yn wir, ddim mor bell yn ôl â hynny, bu farw fy mam-gu i wrth eni plentyn, gan i fwrdd y gwaith wrthod unrhyw gymorth meddygol, tra bod fy nhad-cu yn crefu ar fwrdd o wŷr am ei bywyd hi, er mwyn iddi gael gweld meddyg na allai ef ei fforddio. Dyma beth o hanes fy nheulu i.
Gadewch i ni, gyda balchder mawr yn ein Senedd, ein Senedd yng Nghymru, ddiolch i Aneurin Bevan o Gymru a Llafur am greu rhywbeth mor arbennig. Gweinidog, rydych chi'n gywir yn nodi bod y GIG wedi derbyn medal Croes y Brenin Siôr y llynedd, ac eto mae'n rhaid i bob un blaengar, bob dydd o'n hoes ymladd am ei bodolaeth.
Ym mhapur newydd Rupert Murdoch The Times yr wythnos hon, roedd dyfyniad gan gyn-Ysgrifennydd Iechyd Lloegr, Sajid Javid, yn dweud bod y
'GIG sâl wedi ein gwneud ni'n salach.'
Fe wnaethoch chi ddyfynnu geiriau Aneurin Bevan hefyd, pan fynegodd ef:
'Bydd y GIG yn para cyhyd ag y bydd gwerin ar ôl gyda ffydd i ymladd amdano'.
Felly, Gweinidog, pa mor beryglus yw'r bygythiad y mae'r GIG yn ei wynebu oherwydd ideolegau asgell dde, fel y rhai ar dde'r blaid Dorïaidd a'r biliwnydd Rupert Murdoch, gyda'u dymuniad eglur iawn i ddatgymalu'r GIG, elwa a gwneud elw ar gefn y GIG? A beth all Llywodraeth Lafur Cymru ei wneud—
You have gone well beyond your time.
Rydych chi wedi mynd ymhell dros eich amser.
—to protect the cherished ideal of free healthcare at the point of need?
—i amddiffyn y ddelfryd annwyl o ofal iechyd am ddim pryd a lle bynnag y bo'i angen?
Thanks very much, Rhianon. It's really quite moving to hear about your family history, and I do think that we all take the NHS for granted at our peril. We have got to fight for this, as Aneurin Bevan suggested. It will only continue as long as we have the strength to fight for it, and I know that people on the Labour benches will be doing that. I am very tempted, Rhianon, by your offer to take on the right wing and to talk about some of the people who may be distractors, but today is not the day for that. Today is the day for a celebration and to really commemorate the great work of the NHS in Wales.
Diolch yn fawr iawn, Rhianon. Mae hi'n wirioneddol ddirdynnol clywed am hanes eich teulu chi, ac rwy'n credu ei bod hi'n beryglus i ni i gyd i gymryd y GIG yn ganiataol. Mae'n rhaid i ni frwydro er mwyn hyn, fel awgrymodd Aneurin Bevan. Dim ond cyhyd ag y bydd gennym ni nerth i ymladd amdano, ac fe wn i y bydd pobl ar y meinciau Llafur yn gwneud hynny. Rwy'n cael fy nhemtio yn fawr iawn, Rhianon, gan eich cynnig chi i ymgodymu â'r adain dde a siarad am rai o'r bobl sy'n tynnu ein sylw ni efallai, ond nid heddiw yw'r diwrnod i wneud hynny. Diwrnod yw heddiw i ddathlu a chofio gwaith gwych y GIG yng Nghymru mewn gwirionedd.
Well, I agree with the Conservatives. This isn't the day for us to actually focus on politics. This is a day for us to celebrate and talk about the achievements of the NHS. The NHS workforce are so generous, and all of those health practitioners across all of our healthcare services are quite astounding. As the Minister says, we heard this morning in the service about those who lost their lives in COVID, and let's not forget them. I just want to name some of those who died at the beginning of the COVID pandemic in Wales.
We lost Donna Campbell, a healthcare support worker; Jenelyn Carter, a healthcare assistant; Gerallt Davies, a paramedic; Rizal Manalo, a nurse; Jitendra Rathod, a surgeon; and Sharon Scanlon, a care worker. There were many others who died and gave their lives for us and to care for us during this very recent COVID pandemic. It is through their generosity, compassion and courage that we can see the health service as it emerges today, and I concur with you, Minister, that we cannot continue as we are. We have to look at the NHS remaining the life and soul of the nation, but we must never forget those who died for the NHS and for us. Thank you. Diolch yn fawr iawn.
Wel, rwy'n cytuno â'r Ceidwadwyr. Nid dyma'r diwrnod mewn gwirionedd i ni fod yn canolbwyntio ar wleidyddiaeth. Diwrnod yw hwn i ni ddathlu a siarad am gyflawniadau'r GIG. Mae gweithlu'r GIG mor haelfrydig, ac mae'r holl ymarferwyr iechyd hynny ar draws ein holl wasanaethau gofal iechyd yn gwbl syfrdanol. Fel mae'r Gweinidog yn dweud, fe glywsom ni'r bore yma yn y gwasanaeth am y rhai a gollodd eu bywydau yn ystod COVID, a pheidiwn fyth ag anghofio amdanyn nhw. Rwyf am enwi rhai o'r rhai a fu farw ar ddechrau'r pandemig COVID yng Nghymru.
Fe gollasom ni Donna Campbell, gweithiwr cymorth gofal iechyd; Jenelyn Carter, cynorthwy-ydd gofal iechyd; Gerallt Davies, parafeddyg; Rizal Manalo, nyrs; Jitendra Rathod, llawfeddyg; a Sharon Scanlon, gweithiwr gofal. Bu farw llawer o bobl eraill gan roi eu bywydau drosom ni ac er mwyn gofalu amdanom ni yn ystod y pandemig COVID diweddar hwn. Trwy eu haelioni nhw, eu tosturi a'u dewrder y gallwn weld y gwasanaeth iechyd wrth iddo ddod i'r amlwg heddiw, ac rwy'n cytuno â chi, Gweinidog, na allwn ni barhau fel rydym ni. Mae'n rhaid i ni edrych ar y GIG wrth iddo barhau i fod yn anadl einioes y genedl, ond ni ddylem ni fyth anghofio'r rhai a fu farw er mwyn y GIG a ninnau. Diolch yn fawr iawn.
Diolch yn fawr, Jane, and it was a very poignant moment, as you point out, this morning, because what we've got to remember is those people who gave their lives during the pandemic on the front line, those people we all applauded on those evenings during the darkest days, when we really didn't know what we were confronting, and some of that story is being played out as we speak in the inquiry up in London today. But I would like to thank you for bringing those names to the Siambr today, because we've got to remember these were not numbers. These were not numbers of people. Every one of these were individuals with families, and those families had to sacrifice whilst we were being cared for and our loved ones were being for cared for. I think that our gratitude should go out to their families today to make sure that they understand that we appreciate the incredible sacrifices that they've made for us and for our nation.
Diolch yn fawr, Jane, ac roedd honno'n ennyd ddwys iawn, fel roeddech chi'n sôn, fore heddiw, oherwydd yr hyn y mae'n rhaid i ni ei gofio yw'r bobl hynny a roddodd eu bywydau ar y rheng flaen yn ystod y pandemig, y bobl hynny yr oeddem ni i gyd yn eu cymeradwyo nhw ar y nosweithiau hynny yn ystod y dyddiau duaf, pan nad oeddem ni'n gwybod yn iawn beth yr oeddem ni'n ei wynebu, ac mae rhywfaint o'r stori honno'n cael ei hadrodd, wrth i ni siarad nawr, yn yr ymchwiliad draw yn Llundain heddiw. Ond fe hoffwn i ddiolch i chi am ddod â'r enwau hynny i'r Siambr heddiw, oherwydd mae'n rhaid i ni gofio nad rhifau oedd y rhain. Nid rhifau moel oedd y bobl hyn. Roedd pob un o'r rhain yn unigolion â theuluoedd, ac fe fu'n rhaid i'r teuluoedd hynny aberthu wrth i ni dderbyn gofal ac wrth i'n hanwyliaid ni dderbyn gofal. Rwy'n credu y dylem ni fynegi ein diolchgarwch ni i'w teuluoedd nhw heddiw i sicrhau eu bod nhw'n deall ein bod ni'n gwerthfawrogi'r aberth anhygoel a wnaethant er ein mwyn ni a'n cenedl ni.
Thank you very much for your statement this afternoon, Minister, and for having the opportunity to celebrate the seventy-fifth anniversary of the NHS. I'm personally proud that I have contributed to its history, albeit in a small way, being employed by the health service for 11 years between 2010 and being elected to the Senedd in 2021. Where I am disappointed is that the Government haven't tabled a debate on the subject this week, and a Labour Government at that. Thank goodness the Welsh Conservatives have done tomorrow and value the NHS better than the Labour Party. Looking at the statement this afternoon, I saw no reference to north Wales or Betsi Cadwaladr University Health Board, I wonder why, and I wonder what Aneurin Bevan would think if he could look at the performances of health services in north Wales currently.
Could I take this opportunity this afternoon to ask you, Minister, whether you see the seventy-fifth birthday of the NHS as an opportunity as health Minister to reflect on overall performance of north Wales provision since the birth of devolution as, since the Labour Government got its hands on it in 1999, Glan Clwyd Hospital has plummeted from one of the best performing hospitals in the land to one of the worst? Will you see this week as an inspiration to finally use and implement your authority to turning around the fortunes of Betsi Cadwaladr University Health Board and do right by my constituents in the Vale of Clwyd and people across north Wales?
Diolch yn fawr iawn am eich datganiad y prynhawn yma, Gweinidog, ac am gael y cyfle i ddathlu 75 o flynyddoedd ers sefydlu'r GIG. Rwyf i'n falch fy mod i'n bersonol wedi cyfrannu at ei hanes, er mewn ffordd fechan, gan i mi gael fy nghyflogi gan y gwasanaeth iechyd am 11 mlynedd rhwng 2010 a chael fy ethol i'r Senedd yn 2021. Yr hyn sydd wedi fy siomi i yw nad yw'r Llywodraeth wedi cynnwys dadl ar y pwnc ar agenda'r wythnos hon, a Llywodraeth Lafur hefyd. Diolch byth fod y Ceidwadwyr Cymreig wedi gwneud hynny ar gyfer yfory a'u bod yn gwerthfawrogi'r GIG yn well na'r Blaid Lafur. Wrth edrych ar y datganiad y prynhawn yma, ni welais i unrhyw gyfeiriad at y gogledd na Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr, pam tybed, a tybed beth fyddai Aneurin Bevan yn ei feddwl pe byddai'n edrych ar gyflwr y gwasanaethau iechyd yn y gogledd ar hyn o bryd.
A gaf i achub ar y cyfle hwn y prynhawn yma i ofyn i chi, Gweinidog, a ydych chi'n gweld dathlu'r GIG yn 75 oed yn gyfle i'r Gweinidog iechyd i fyfyrio ar gyflwr y ddarpariaeth gyffredinol yn y gogledd ers dechrau datganoli oherwydd, ers i'r Llywodraeth Lafur gael ei dwylo arno ym 1999, mae Ysbyty Glan Clwyd wedi cwympo o fod yn un o'r ysbytai â'r gwasanaethau gorau yn y wlad i fod yn un o'r rhai gwaethaf? A ystyriwch chi'r wythnos hon yn ysbrydoliaeth i ddefnyddio a gweithredu eich awdurdod o'r diwedd i chwyldroi tynged Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr a gwneud cyfiawnder â'm hetholwyr i yn Nyffryn Clwyd a phobl ledled y gogledd?
Thanks, Gareth. As I say, today is not the day to be drawn on a political fight in relation to the NHS, today is a day to celebrate the incredible contribution of the people who make up the NHS, so I will be making some statements later on during the week, but today, I think, is a day of celebration.
Diolch yn fawr, Gareth. Fel dywedais i, nid heddiw yw'r diwrnod i gael fy nhynnu i frwydr wleidyddol o ran y GIG, diwrnod yw heddiw i ddathlu cyfraniad anhygoel y bobl sy'n rhan o'r GIG, ac felly fe fyddaf i'n gwneud rhai datganiadau yn ddiweddarach yn ystod yr wythnos, ond mae heddiw, rwy'n credu, yn ddiwrnod i ddathlu.
Ac yn olaf, Carolyn Thomas.
And finally, Carolyn Thomas.
Diolch, Deputy Llywydd. When the great Labour socialist Aneurin Bevan introduced the national health service under Clement Attlee's Government, he also saw a massive house building programme of over 1 million council homes and was responsible for local government, as well, to ensure that nobody was left behind. It was part of a welfare system, a general health and welfare system. In Wales, this funding has been squeezed due to 13 years of austerity and inflationary pressures. The NHS spending we try to protect now accounts for over 50 per cent of Welsh Government's budget, compared with 39.1 per cent in 2009-10. Other departments such as social health care, leisure, transport, public protection and youth services delivered through local authorities have diminished. Minister, do you think it's time that the national health service should be holistic, rather than just hospital focused, and that the UK Government Treasury should value and fund all public services, because they all contribute to health?
Diolch, Dirprwy Lywydd. Pan gyflwynodd y sosialydd Llafur mawr Aneurin Bevan y gwasanaeth iechyd gwladol dan Lywodraeth Clement Attlee, fe welodd ef raglen enfawr hefyd o adeiladu dros 1 miliwn o dai cyngor ac roedd ef yn gyfrifol am lywodraeth leol, hefyd, i sicrhau nad oedd neb yn cael ei adael ar ôl. Roedd hynny'n rhan o system les, system iechyd a lles gyffredinol. Yng Nghymru, fe gafodd y cyllid hwn ei gywasgu oherwydd 13 mlynedd o gyni a phwysau chwyddiant. Mae'r gwariant ar y GIG yr ydym ni'n ceisio ei ddiogelu nawr yn cyfrif am dros 50 y cant o gyllideb Llywodraeth Cymru, o'i gymharu â 39.1 y cant yn 2009-10. Mae adrannau eraill fel gofal iechyd cymdeithasol, hamdden, trafnidiaeth, diogelu'r cyhoedd a gwasanaethau ieuenctid sy'n cael eu darparu drwy awdurdodau lleol wedi lleihau. Gweinidog, a ydych chi'n credu ei bod hi'n bryd i'r gwasanaeth iechyd gwladol fod yn gyfannol, yn hytrach na dim ond yn canolbwyntio ar ysbytai, ac y dylai Trysorlys Llywodraeth y DU werthfawrogi ac ariannu'r gwasanaethau cyhoeddus i gyd, oherwydd eu bod nhw i gyd yn cyfrannu at iechyd?
Thanks very much, and it's great to hear you, again, paying tribute to Aneurin Bevan. Today I had the pleasure of being at an event where Aneira Thomas, who was, of course, the first baby born in the NHS across the United Kingdom, but she happened to be Welsh, and she was there, naming a new train. So, really delighted to be there, because I do think that we've got to commemorate this occasion.
What I will say is that there is an understanding, a very clear understanding in the Welsh Government that health is not just something that is confined to the health department. There are huge impacts in terms of housing, in terms of education, in terms of air quality, and all of these things have an impact on our abilities to thrive and to live well. And that's why one of the things, just to instil that, not just across Government, but actually beyond that to local government and other areas, we will be, later on this year, delivering and making sure we develop and go out to consultation on a health impact assessment, which will be necessary for all future Government legislation; not just in Welsh Government, but also beyond that.
So, thank you for the opportunity to say that, and thank you for the opportunity to really celebrate this great occasion. We should be proud of our Aneurin Bevan, our person who really established the NHS, who gave us this gift and it is our gift to make sure that we look after. It will change; we will need the public to come with us, but it's an important day today to celebrate and to celebrate the incredible achievements over 75 years. Diolch yn fawr.
Diolch yn fawr iawn, ac mae hi'n hyfryd eich clywed chi, unwaith eto, yn rhoi teyrnged i Aneurin Bevan. Heddiw fe gefais i'r pleser o fod mewn digwyddiad lle cafodd Aneira Thomas, a oedd, wrth gwrs, y baban cyntaf i'w eni yn y GIG drwy'r Deyrnas Unedig i gyd, ond o Gymru yn digwydd bod, ac roedd hi yno, yn rhoi enw ar drên newydd. Felly, roedd hi'n bleser mawr cael bod yno, oherwydd rwy'n credu bod rhaid i ni goffáu'r achlysur hwn.
Yr hyn y byddwn i'n ei ddweud yw bod dealltwriaeth, dealltwriaeth eglur iawn yn Llywodraeth Cymru nad yw iechyd yn rhywbeth a gyfyngir i'r adran iechyd yn unig. Mae yna effeithiau aruthrol o ran tai, addysg, ansawdd aer, ac mae'r pethau hyn i gyd ag effaith ar ein gallu ni i ffynnu a chael bywyd da. A dyna pam mai un o'r pethau, i feithrin hynny, nid yn unig ar draws y Llywodraeth, ond y tu hwnt i hynny mewn llywodraeth leol a meysydd eraill hefyd mewn gwirionedd, y byddwn ni'n ddiweddarach eleni, yn cyflawni ac yn sicrhau ein bod ni'n datblygu ac yn mynd allan i ymgynghoriad ynglŷn ag asesiad o'r effaith ar iechyd, a fydd yn angenrheidiol ar gyfer pob deddfwriaeth gan y Llywodraeth yn y dyfodol; nid yn unig yn Llywodraeth Cymru, ond y tu hwnt i honno hefyd.
Felly, diolch am y cyfle i ddweud hynny, a diolch yn fawr am y cyfle i ddathlu'r achlysur gwych hwn. Fe ddylem ni fod yn falch o Aneurin Bevan, yr unigolyn o'n plith ni a sefydlodd y GIG mewn gwirionedd, a roddodd y rhodd hon i ni a'n rhodd ninnau yw sicrhau ein bod ni'n gofalu am y rhodd honno. Fe fydd yn newid; fe fydd angen i'r cyhoedd ein cefnogi ni, ond mae heddiw yn ddiwrnod pwysig i ddathlu a dathlu'r cyflawniadau anhygoel dros 75 o flynyddoedd. Diolch yn fawr.
Diolch i'r Gweinidog.
I thank the Minister.
Eitem 4 y prynhawn yma yw datganiad gan Weinidog y Gymraeg ac Addysg: diweddariad ar ddatblygu’r gweithlu ôl-16, a galwaf ar y Gweinidog, Jeremy Miles.
Item 4 this afternoon is a statement by the Minister for Education and the Welsh Language: update on post-16 workforce development, and I call on the Minister, Jeremy Miles.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Mae ein rhaglen lywodraethu yn ymrwymo i sicrhau’r un parch i lwybrau galwedigaethol ac academaidd mewn addysg yng Nghymru. Mae hyn yn adlewyrchu pa mor bwysig yw'r ddau i greu'r gweithlu medrus, arloesol a hyblyg sydd ei angen arnom ni.
Fel y dywedais yn fy araith ar fy ngweledigaeth ar gyfer addysg bellach y llynedd, mae cefnogi dysgu proffesiynol a datblygiad gyrfaol y staff addysgu yn y sector ôl-16 yn hanfodol. Er mwyn i ni allu sicrhau gwydnwch a gwelliant parhaus, rhaid i ni roi mynediad i'n hathrawon a'n haseswyr at ffynhonnell gyfoethog o ddatblygiad proffesiynol i'w galluogi nhw i adnewyddu a gloywi eu sgiliau.
Mae dysgu o ansawdd uchel yn gofyn am athrawon o ansawdd uchel. O ddarparu ystod o opsiynau cymhellol i'n pobl ifanc, cefnogi dysgwyr ar draws ein cymunedau i gymryd y cam dewr hwnnw yn ôl i ddysgu, neu ddarparu cyfleoedd dysgu parhaus i'r rhai mewn cyflogaeth, mae ein gweithlu ôl-16 yn un yr wyf yn hynod falch ohono. Mae’r sector yn hyblyg, yn gallu addasu ac yn canolbwyntio ar y dysgwr—rhywbeth sydd wedi bod yn amlwg dros y blynyddoedd diwethaf. Mae'n hanfodol ein bod yn rhoi'r amser a'r cyfle i'n gweithlu ni i ddatblygu a gwella eu hunain yn broffesiynol ac yn bersonol.
Heddiw, felly, Ddirprwy Lywydd, mae'n bleser mawr lansio'r hwb datblygu proffesiynol a fydd yn dwyn ynghyd gwybodaeth ac arweiniad ar bopeth o'r cymwysterau cychwynnol sydd eu hangen a sut i ddatblygu gyrfa yn y sector ôl-16.
Rydym wedi datblygu safonau proffesiynol ar gyfer pob rhan o’r sector. Rydym wedi gweithio mewn partneriaeth â'r sector i ddiwygio'r safonau proffesiynol ar gyfer addysg bellach ac ar gyfer athrawon dysgu seiliedig ar waith, i gynnwys ymarferwyr dysgu oedolion. Mae dysgu proffesiynol a chydweithredu wrth wraidd y safonau hyn. Maen nhw’n adlewyrchu anghenion y sector ac yn gwella dysgu proffesiynol mewn ffordd strwythuredig a chydlynol.
Ond nid athrawon yn unig yw ein gweithlu. Rydym wedi datblygu safonau hefyd ar gyfer staff cymorth. Am y tro cyntaf, rydym yn adlewyrchu'r cyfraniad unigryw y mae staff cymorth yn ei wneud i helpu ein dysgwyr i gyrraedd eu potensial llawn. A chyn hir, bydd gan ein harweinwyr ar draws y sector ôl-16 eu safonau proffesiynol eu hunain hefyd, a fydd yn llywio eu harferion gwaith ac yn darparu fframwaith ar gyfer datblygu pellach. Mae'r safonau hyn yn darparu glasbrint ar gyfer rhagoriaeth. Nid safonau Llywodraeth Cymru yn unig ydyn nhw. Yn hytrach, maen nhw’n perthyn i'r gweithlu. Maen nhw wedi’u hysgrifennu gan y sector a’u llywio gan y sector.
Thank you, Deputy Presiding Officer. Our programme for government commits to promoting parity of esteem between vocational and academic routes in Welsh education. This reflects how important we feel both are to creating the skilled, innovative and flexible workforce that we need.
As I stated in my vision for further education speech last year, supporting the professional learning and career development of the teaching staff in the post-16 sector is vital. To enable us to ensure resilience and continued improvement, we must provide our teachers and assessors with access to a rich source of professional development to enable them to refresh and renew their skills.
High-quality learning requires high-quality teachers. From delivering a range of compelling options to our young people, supporting learners across our communities to take that brave step back into learning, or providing continuing learning opportunities for those in employment, our post-16 workforce is one of which I am incredibly proud. Our sector is flexible, adaptable and learner focused—something that has been clearly evident over the last few years. It is essential that we provide our workforce with the time and opportunity to develop and enhance their skills both professionally and personally.
Today, therefore, Dirprwy Lywydd, it gives me great pleasure to launch the professional development hub, which will bring together information and guidance on everything from the initial qualifications needed to how to progress a career in the post-16 sector.
We have developed professional standards for all parts of the sector. We have worked in partnership with the sector to revise the professional standards for further education and work-based learning teachers to encompass adult learning practitioners. These standards have professional learning and collaboration at their core. They reflect the needs of the sector and enhance professional learning in a structured and cohesive manner.
But our workforce is not just made up of teachers. We have developed standards for our support staff too. For the first time, we reflect the unique contribution that support staff make to help our learners to reach their full potential. Soon, our leaders across the sector will have their own professional standards, which will provide a set of standards that guide their working practices and provide the framework for their further development. These standards provide a blueprint for excellence. They are not simply the Welsh Government’s standards. Rather, they belong to the workforce. They’ve been written by the sector and driven by the sector.
Dirprwy Lywydd, we are supporting continuous professional development. We provide funding directly to colleges for professional learning, encouraging collaboration across the sector to deliver development and resources designed by the sector themselves.
We are constantly looking for new and creative ways to improve workforce links with industry, to ensure our teachers and assessors retain and hone their professional skills and experience. Technology is rapidly changing, and we must ensure that we can adapt and keep up. We've continued to support the knowledge transfer programme, which supports colleges in the delivery of activities designed to accelerate and build expertise for staff and increase learning experiences for all. The programme builds industry expertise in the sector, with the express purpose of delivering new content and concepts. This ensures our workforce keeps up to date on changing technologies and practices within the workplace.
We're providing opportunities to showcase excellence. For the past five years, the Royal Commission for the Exhibition 1851 has worked in partnership with the Education and Training Foundation in England to provide technical teaching fellowships that celebrate, develop and disseminate exceptional practice in technical teaching. This year, for the first time, the application process will be open to practitioners from across Wales, Scotland and Northern Ireland, and I want to encourage all of the excellent practitioners of science and technology in Wales to apply. Let's use this opportunity to showcase some of the incredible work our post-16 practitioners are delivering.
We are changing the way we support post-16 education. Next year will see a huge change to the oversight of post-16 education and training in Wales, when the Commission for Tertiary Education and Research comes into operation. The commission will have research at the core of its functions and encouraging research within the post-16 environment will be a key driver for the organisation when it comes into effect next April. We're encouraging practitioners to engage in action research projects to investigate their own practice and make a direct change to their teaching and learning practices. Developing the capacity for research within the post-16 sector is critical to ensure the sector continues to develop and build for the future. We know that the further education sector is keen to become more involved in research and innovation, and the new commission provides, I think, a unique opportunity to build capacity and build connections.
We are safeguarding our learners and professionalising our workforce. We're developing legislation to require a greater number of practitioners across the workforce to register with the Education Workforce Council. This will provide additional layers of safeguarding for our learners and enhance the professionalism of the workforce across the entire post-16 sector. Whether providing opportunities for learning in a college, in industry, or in a community setting, we want to ensure our workforce is skilled, adaptable and confident.
We're keeping our learners at the heart of everything we do. The role of our post-16 workforce is clear: to ensure our learners, regardless of their age, experience or background, are offered and supported to access opportunities to gain the skills and qualifications they need to progress in life and reach their full potential. A career in the post-16 sector can be extremely rewarding. Where else can you find learners from so many diverse cultures and backgrounds, where learners can be aged 16 or 96, and where the subjects being taught can be so broad, innovative and challenging?
I am confident that we can make Wales a nation where it's never too late to learn, and that includes practitioners themselves. I am proud to support our post-16 workforce with the suite of materials that we have available today, and look forward to continuing to invest in and develop this excellent team of people for the future.
Dirprwy Lywydd, rydym yn cefnogi datblygiad proffesiynol parhaus. Rydym yn darparu cyllid yn uniongyrchol i golegau ar gyfer dysgu proffesiynol, ac yn annog cydweithio ar draws y sector i sicrhau datblygiad a darparu adnoddau a gynlluniwyd gan y sector ei hun.
Rydym yn chwilio'n gyson am ffyrdd newydd a chreadigol o wella cysylltiadau'r gweithlu â diwydiant, er mwyn sicrhau bod ein hathrawon a'n haseswyr yn cadw ac yn mireinio eu sgiliau a'u profiad proffesiynol. Mae technoleg yn newid yn gyflym, ac mae'n rhaid i ni sicrhau y gallwn ni addasu a chadw i fyny. Rydym wedi parhau i gefnogi'r rhaglen trosglwyddo gwybodaeth, sy'n cefnogi colegau i ddarparu gweithgareddau sydd wedi'u cynllunio i gyflymu ac adeiladu arbenigedd staff a chynyddu profiadau dysgu i bawb. Mae'r rhaglen yn datblygu arbenigedd diwydiant yn y sector, gyda'r pwrpas penodol o gyflwyno cynnwys a chysyniadau newydd. Mae hyn yn sicrhau bod ein gweithlu'n cael y wybodaeth ddiweddaraf am dechnolegau ac arferion sy'n newid yn y gweithle.
Rydym yn cynnig cyfleoedd i arddangos rhagoriaeth. Am y pum mlynedd diwethaf, mae Comisiwn Brenhinol Arddangosfa 1851 wedi gweithio mewn partneriaeth â'r Sefydliad Addysg a Hyfforddiant yn Lloegr i ddarparu cymrodoriaethau addysgu technegol sy'n dathlu, datblygu a lledaenu arfer eithriadol ym maes addysgu technegol. Eleni, am y tro cyntaf, bydd y broses ymgeisio ar agor i ymarferwyr o bob rhan o Gymru, yr Alban a Gogledd Iwerddon, ac rwyf am annog yr holl ymarferwyr gwyddoniaeth a thechnoleg ardderchog yng Nghymru i wneud cais. Gadewch i ni ddefnyddio'r cyfle hwn i ddangos rhywfaint o'r gwaith anhygoel sy'n cael ei wneud gan ein hymarferwyr ôl-16.
Rydym yn newid y ffordd rydym yn cefnogi addysg ôl-16. Y flwyddyn nesaf, bydd newid enfawr i'r ffordd y caiff addysg a hyfforddiant ôl-16 eu darparu yng Nghymru, pan fydd y Comisiwn Addysg Drydyddol ac Ymchwil yn dod i rym. Bydd ymchwil wrth wraidd swyddogaethau'r Comisiwn a bydd annog ymchwil yr amgylchedd ôl-16 yn sbardun allweddol i'r sefydliad pan fydd yn dod i rym fis Ebrill nesaf. Rydym yn annog ymarferwyr i gymryd rhan mewn prosiectau ymchwil weithredu i ymchwilio i'w hymarfer eu hunain a gwneud newid uniongyrchol i'w harferion addysgu a dysgu. Mae datblygu'r capasiti ar gyfer ymchwil yn y sector ôl-16 yn hanfodol er mwyn sicrhau bod y sector yn parhau i ddatblygu ac adeiladu ar gyfer y dyfodol. Rydym yn gwybod bod y sector addysg bellach yn awyddus i gymryd mwy o ran mewn ymchwil ac arloesi, ac mae'r Comisiwn newydd yn cynnig cyfle unigryw, rwy'n credu, i feithrin gallu a chysylltiadau.
Rydym yn diogelu ein dysgwyr ac yn proffesiynoli ein gweithlu. Rydym yn datblygu deddfwriaeth sy'n ei gwneud yn ofynnol i fwy o ymarferwyr ar draws y gweithlu gofrestru gyda Chyngor y Gweithlu Addysg. Bydd hyn yn darparu haenau diogelu ychwanegol i'n dysgwyr ac yn gwella proffesiynoldeb y gweithlu ar draws y sector ôl-16 cyfan. P'un a ydym yn darparu cyfleoedd i ddysgu mewn coleg, mewn diwydiant, neu mewn lleoliad cymunedol, rydym am sicrhau bod ein gweithlu yn fedrus, yn gallu addasu ac yn hyderus.
Rydym yn cadw ein dysgwyr wrth wraidd popeth a wnawn. Mae rôl ein gweithlu ôl-16 yn glir: sicrhau bod ein dysgwyr, waeth beth fo'u hoedran, profiad neu gefndir, yn cael cyfleoedd i ennill y sgiliau a'r cymwysterau sydd eu hangen arnynt i symud ymlaen mewn bywyd a chyrraedd eu llawn botensial, ac yn cael eu cefnogi i fanteisio ar y cyfleoedd hynny. Gall gyrfa yn y sector ôl-16 fod yn hynod werth chweil. Ble arall allwch chi ddod o hyd i ddysgwyr o gynifer o ddiwylliannau a chefndiroedd amrywiol, lle gall dysgwyr fod yn 16 neu'n 96 oed, a lle gall y pynciau sy'n cael eu haddysgu fod mor eang, arloesol a heriol?
Rwy'n hyderus y gallwn ni sicrhau bod Cymru'n genedl lle nad yw hi byth yn rhy hwyr i ddysgu, ac mae hynny'n cynnwys yr ymarferwyr eu hunain. Rwy'n falch o gefnogi ein gweithlu ôl-16 gyda'r gyfres o ddeunyddiau sydd ar gael heddiw, ac rwy'n edrych ymlaen at barhau i ddatblygu a buddsoddi yn y tîm rhagorol hwn o bobl ar gyfer y dyfodol.
Thank you for your statement today, Minister, in this important field, and I welcome the launch of the hub, which seeks to address the increasingly concerning picture of the post-16 workforce. However, I am concerned that this has perhaps come too late in the game, with your own statistics showing that there has been a year-on-year decrease in students enrolling on post-16 teacher training in Wales since 2017. That means this has taken you nearly five years to look into this crisis and a further two to take action. Your scoping study identified a significant lack of complete data on the current skill sets within the sector, meaning that subjects are likely to not have the supply to meet the demand. The knock-on effect of this, of course, is an unskilled workforce. We know this to be true, with 60 per cent of Cardiff capital region employers listing skills shortages as the main challenge for recruitment. Whilst the new hub website does signpost teachers to further qualifications, it has not changed the offer available for practitioners, hence we find ourselves back in the same situation as before with no extra support. As such, are you going to ensure that there is sufficient upskilling of teachers to be able to support the growing demand for science, technology, engineering and mathematics subjects?
Then, statistics have also shown that there is a decreasing enrolment number for post-16 teacher training places being undertaken in Wales by those who can speak Welsh. Whilst I welcome the prospectus and the opportunities for all that you've outlined in regard to teaching fellowships, which outlines a range of Welsh courses on your offer, your approach has perhaps been far too inward looking and does not take into account skilled post-16 teachers who are just across the border, with skills that we so desperately need. It is vital that we train and retain talent from Wales, but we must also attract that talent from across our borders.
Upon looking at the hub, I would like some clarification on the funding for these Welsh course offers. They are currently listed as 'funded for practitioners'. So, my second question to you, Minister, is: will you be providing and funding intensive Welsh courses to help draw that talent in from further afield and encourage ex-teachers back into the field, or is it just for current practitioners within Wales?
My final concern—whilst I support, wholeheartedly, increasing the research capacity in Wales, as it's key to our future success—what incentive is there for the practitioners to engage in the action research projects that you outline in your statement? Thank you.
Diolch am eich datganiad heddiw, Gweinidog, yn y maes pwysig hwn, ac rwy'n croesawu lansio'r hwb, sy'n ceisio mynd i'r afael â'r darlun o'r gweithlu ôl-16 sy'n peri mwyfwy o bryder. Fodd bynnag, rwy'n pryderu bod hyn efallai'n rhy hwyr, gyda'ch ystadegau eich hun yn dangos bod llai o fyfyrwyr wedi bod yn cofrestru ar gyfer hyfforddiant athrawon ôl-16 yng Nghymru o flwyddyn i flwyddyn ers 2017. Mae hynny'n golygu ei bod wedi cymryd bron i bum mlynedd i chi edrych i mewn i'r argyfwng hwn a dwy arall i chi weithredu. Nododd eich astudiaeth gwmpasu fod diffyg sylweddol o ran data cyflawn sydd ar gael ar y setiau sgiliau cyfredol yn y sector, sy'n golygu nad yw pynciau yn debygol o fod â'r cyflenwad i ateb y galw. Sgil-effaith hyn, wrth gwrs, yw gweithlu heb sgiliau. Rydym yn gwybod bod hyn yn wir, gyda 60 y cant o gyflogwyr ym mhrifddinas-ranbarth Caerdydd yn nodi mai prinder sgiliau yw'r brif her o ran recriwtio. Er bod gwefan newydd yr hwb yn cyfeirio athrawon at gymwysterau pellach, nid yw'r arlwy sydd ar gael i ymarferwyr wedi newid, felly rydym yn ôl yn yr un sefyllfa ag o'r blaen heb unrhyw gymorth ychwanegol. Felly, ydych chi'n mynd i sicrhau bod digon o athrawon yn cael eu huwchsgilio i allu cefnogi'r galw cynyddol am bynciau gwyddoniaeth, technoleg, peirianneg a mathemateg?
Yna, mae ystadegau hefyd wedi dangos bod llai o siaradwyr Cymraeg yn cofrestru ar gyfer lleoedd hyfforddi athrawon ôl-16 yng Nghymru. Er fy mod i'n croesawu'r prosbectws a'r cyfleoedd i bawb rydych wedi'u hamlinellu o ran cymrodoriaethau addysgu, sy'n amlinellu ystod o gyrsiau Cymraeg sy'n cael eu cynnig, efallai fod eich dull wedi bod yn llawer rhy fewnblyg ac nid yw'n ystyried athrawon ôl-16 medrus ychydig dros y ffin, sydd â'r sgiliau y mae angen mor daer amdanynt. Mae'n hanfodol ein bod ni'n hyfforddi ac yn cadw talent o Gymru, ond mae'n rhaid i ni hefyd ddenu'r dalent honno o'r ochr arall i'r ffin.
Wrth edrych ar yr hwb, hoffwn gael rhywfaint o eglurhad ar y cyllid ar gyfer y cyrsiau Cymraeg a gynigir. Ar hyn o bryd maent wedi'u rhestru fel 'wedi'u hariannu ar gyfer ymarferwyr'. Felly, fy ail gwestiwn i chi, Gweinidog, yw: fyddwch chi'n darparu ac yn ariannu cyrsiau Cymraeg dwys i helpu i ddenu'r dalent honno o fannau eraill ac annog cyn-athrawon yn ôl i'r maes, neu ai dim ond ar gyfer y rhai sy'n ymarfer yng Nghymru ar hyn o bryd ydyw?
Fy mhryder olaf—er fy mod i'n llwyr gefnogi cynyddu'r capasiti ymchwil yng Nghymru, gan ei fod yn allweddol i'n llwyddiant yn y dyfodol—beth sydd ar gael i gymell yr ymarferwyr i gymryd rhan yn y prosiectau ymchwil weithredu rydych chi'n eu hamlinellu yn eich datganiad? Diolch.
I thank the Member for those questions and the welcome that she has given to today's announcement, recognising, as her question does, how important it is for us to support our post-16 workforce, and I welcome her support for what we are doing as a Government in order to be able to do that. She will know that we've had a post-16 workforce development programme under way for some time and, indeed, have commissioned Dr Steve Bell from Estyn to undertake a review on our behalf, as part of that wider programme, to look at initial teacher education for post-16 workforce and a number of other recommendations that he has made. There are 22 recommendations in the report that Dr Bell has provided us with, and they cover a range of areas, some of which touch on the points that the Member made in her question, and I will be formally responding to the recommendations in the report shortly. It comes, of course, at a time when, as I mentioned in my statement, the regulation and funding of post-16 is changing, isn't it, through the establishment, which the Senedd has approved, of the new commission. So, we're looking at what aspects of that are for the new commission and what aspects are for the Welsh Government, and what needs to be done, if you like, in the meantime, to make sure that progress can happen in a seamless way, which I know is something that she will support.
I'm not sure I recognise the reference that the Member makes to an inward-looking profession. I think what we have is a profession that draws on a range of different talents and experiences, both professional and personal. And the network that is able to be built through the connections that the knowledge transfer programme, for example, establishes between the workforce and industry I think shows a very outward-looking focus, actually.
And I think the point she closes on, in relation to the action research—what incentive is there—in my experience, the incentive is the incentive that professionals bring to wanting to continuously improve their practice, and the funding that is available to do that I think enables them to have the space to develop their practice based on action research.
I think there will be an important opportunity, actually, as the new commission starts to bring together all the disparate responsibilities in research, to develop that in the further education space much more than perhaps we have to date. And I think there's a lot of enthusiasm, actually, in the sector. It'll be a different kind of research than a university will do, and I've already seen, as I'm sure she will have done when she visits colleges, very interesting linkages between colleges and significant businesses in key sectors in their local economy, operating at a kind of scale that perhaps wouldn't work for a university, and I think we want to see more of that: it's good for learners, it's good for the practitioners and it's definitely good for the local economy.
Diolch i'r Aelod am y cwestiynau hynny a'r croeso y mae hi wedi'i roi i'r cyhoeddiad heddiw, gan gydnabod, fel y mae ei chwestiwn yn ei wneud, pa mor bwysig yw hi ein bod ni'n cefnogi ein gweithlu ôl-16, ac rwy'n croesawu ei chefnogaeth i'r hyn yr ydym yn ei wneud fel Llywodraeth er mwyn gallu gwneud hynny. Fe fydd hi'n gwybod bod rhaglen ar gyfer datblygu'r gweithlu ôl-16 wedi bod ar y gweill gennym ers peth amser ac, yn wir, ein bod ni wedi comisiynu Dr Steve Bell o Estyn i gynnal adolygiad ar ein rhan, fel rhan o'r rhaglen ehangach honno, i edrych ar addysg gychwynnol athrawon ar gyfer y gweithlu ôl-16 a nifer o argymhellion eraill y mae wedi'u gwneud. Mae 22 o argymhellion yn yr adroddiad y mae Dr Bell wedi'i roi i ni, ac maent yn ymdrin ag ystod o feysydd, y mae rhai ohonynt yn crybwyll y pwyntiau a wnaeth yr Aelod yn ei chwestiwn, a byddaf yn ymateb yn ffurfiol i'r argymhellion yn yr adroddiad cyn bo hir. Mae'n dod, wrth gwrs, ar adeg, fel y soniais yn fy natganiad, pan fo rheoleiddio a chyllido ôl-16 yn newid, onid yw, drwy'r sefydlu'r Comisiwn newydd, y mae'r Senedd wedi'i gymeradwyo. Felly, rydym yn edrych ar ba agweddau ar hynny y bydd y Comisiwn newydd yn gyfrifol amdanynt a pha agweddau y bydd Llywodraeth Cymru yn gyfrifol amdanynt, a'r hyn y mae angen ei wneud, os mynnwch chi, yn y cyfamser, i sicrhau bod cynnydd yn gallu digwydd mewn ffordd ddi-dor, sy'n rhywbeth rwy'n gwybod y bydd hi'n ei gefnogi.
Nid wyf yn siŵr fy mod i'n cydnabod y cyfeiriad y mae'r Aelod yn ei wneud at broffesiwn mewnblyg. Rwy'n credu mai'r hyn sydd gennym yw proffesiwn sy'n manteisio ar ystod o wahanol ddoniau a phrofiadau, rhai proffesiynol a rhai personol. Ac mae'r rhwydwaith sy'n gallu cael ei adeiladu trwy'r cysylltiadau y mae'r rhaglen trosglwyddo gwybodaeth, er enghraifft, yn eu sefydlu rhwng y gweithlu a diwydiant, rwy'n credu, yn dangos ffocws allblyg iawn, a dweud y gwir.
Ac rwy'n credu bod ei phwynt olaf, o ran yr ymchwil weithredu—pa gymhelliant sydd yna—yn fy mhrofiad i, y cymhelliant yw'r cymhelliant sydd gan weithwyr proffesiynol i fod eisiau gwella eu hymarfer yn barhaus, ac rwy'n credu bod y cyllid sydd ar gael i wneud hynny yn eu galluogi i gael y lle i ddatblygu eu hymarfer yn seiliedig ar ymchwil weithredu.
Rwy'n credu y bydd cyfle pwysig, a dweud y gwir, wrth i'r Comisiwn newydd ddechrau dwyn ynghyd yr holl gyfrifoldebau gwahanol ym maes ymchwil, i ddatblygu hynny yn y gofod addysg bellach, i raddau llawer mwy nag yr ydym wedi'i wneud hyd yma. Ac rwy'n credu bod llawer o frwdfrydedd, a dweud y gwir, yn y sector. Bydd yn fath gwahanol o ymchwil i'r hyn y bydd prifysgol yn ei gwneud, ac rwyf eisoes wedi gweld, fel rwy'n siŵr y bydd hi wedi ei wneud wrth ymweld â cholegau, gysylltiadau diddorol iawn rhwng colegau a busnesau mawr mewn sectorau allweddol yn eu heconomi leol, sy'n gweithredu ar raddfa na fyddai'n gweithio o bosibl i brifysgol, ac rwy'n credu ein bod ni am weld mwy o hynny: mae'n dda i ddysgwyr, mae'n dda i'r ymarferwyr ac mae'n bendant yn dda i'r economi leol.
Diolch, Weinidog, am y datganiad heddiw. Mae nifer fawr o bethau i'w croesawu, a gwych yw cael y links i'r gwefannau wedi eu rhannu gyda ni hefyd, a dwi'n falch iawn o weld y rheini. Ambell i gwestiwn, oherwydd, yn amlwg, rydym ni'n croesawu'r pwyslais o ran addysg gydol oes. Mae hwn yn sector gwirioneddol pwysig o ran sicrhau cyfleoedd i bobl i allu ymwneud efo addysg ar ba bynnag oed maen nhw, eu bod nhw'n dychwelyd neu'n ailhyfforddi ac ati. Felly, yn sicr, mae'n rhaid inni sicrhau gweithlu a phobl yn gweithio yn y sector hwn sydd gyda'r sgiliau er mwyn gallu datblygu'r holl sgiliau yna sy'n angenrheidiol ar gyfer datblygu'r genedl ymhellach.
Rhai o'r pethau hoffwn i ganolbwyntio arnyn nhw o edrych o ran amrywiaeth yn benodol, a sut rydym ni'n sicrhau bod y gweithlu—. Mi wnaethoch chi sôn ynglŷn â sicrhau cyfleoedd i ddysgwyr o bob cefndir ac ati, ond sut yn benodol o ran y gweithlu? Rydym ni wedi gweld amryw o adroddiadau dros y blynyddoedd a'r degawdau diwethaf yn dangos bod yna fwlch o ran cyfleoedd i ferched yn benodol yn y sector hwn, neu bobl o gefndiroedd du, Asiaidd ac ethnig ac ati, lleiafrifol, ein bod ni'n gweld nad yw hynny'n cael ei adlewyrchu, yn arbennig felly pan fydd hi'n dod i rolau arweinyddiaeth o fewn y sector hwn. Felly, pa bwyslais fydd yna o ran sicrhau ein bod ni'n cael cynrychiolaeth, fel, wedyn, bod dysgwyr yn gweld eu bod nhw â llwybrau hefyd yn y dyfodol yn y meysydd hyn?
Os caf i ddilyn yn bellach o ran pwyntiau Laura Anne Jones o ran y Gymraeg, yn amlwg, o ran y Comisiwn Addysg Drydyddol ac Ymchwil, mi fydd yna ddyletswydd ar y comisiwn hwn i hyrwyddo darpariaeth drydyddol Gymraeg a dwyieithog ac annog galw amdano. Felly, sut ydych chi'n mynd i sicrhau bod y neges hon yn glir gan ein darparwyr oll, a hefyd o ran y sicrwydd yna o ran datblygu'r gweithlu? Dwi'n sicr yn croesawu nifer o bethau o ran y cyfleoedd hyfforddiant, ond dwi'n meddwl, o ran ateb y galw a chreu'r galw, yna'n sicr mae hwn yn rhywbeth rydym ni mynd i fod angen sicrhau, yn enwedig mewn ardaloedd megis yr un dwi'n ei gynrychioli yng Nghanol De Cymru rŵan, lle rydym ni'n gwybod dyw'r ddarpariaeth yna ddim yn bodoli a bod dirfawr angen hynny.
Dwi hefyd eisiau holi o ran—. Mae'n wych bod yr adnoddau yma ar gael, a dwi'n lwcus eich bod chi wedi e-bostio linc i fi ddod ar eu traws nhw. O ran hybu a hyrwyddo'r holl adnoddau yma, pa waith fydd yn mynd i mewn i hynny, a hefyd yn gweithio â'r rheini sy'n cynnig cyngor mewn ysgolion o ran gyrfaoedd, ond hefyd mewn canolfannau gwaith ac ati, i sicrhau bod pobl yn ystyried hwn fel opsiwn gwirioneddol o ran gyrfa ac yn gallu elwa o'r holl adnoddau sydd wedi derbyn y buddsoddiad? Diolch.
Thank you, Minister, for this afternoon's statement. There are many things to be welcomed, and it's wonderful to have the links to the websites shared with us too, and I'm delighted to see those. I have a few questions, because, clearly, we welcome the emphasis on lifelong learning. This is a crucial sector in terms of securing opportunities for people to engage with education at whatever age, be they returning or retraining. So, certainly, we do have to ensure that we have a workforce in this sector that have the necessary skills to develop all of those skills necessary for the development of our nation.
Some of the things I'd like to focus on in looking at diversity specifically, and how do we ensure that the workforce—. You talked about securing opportunities for learners from all backgrounds, but how specifically in terms of the workforce? We've seen a number of reports over the years and over decades, in fact, demonstrating that there is a gap in terms of opportunity for women specifically in this sector, and people from black, Asian and minority ethnic communities too, that we see that they're not reflected, particularly when it comes to leadership roles within this sector. So, what emphasis will there be in terms of ensuring that we do have diverse representation, so that learners also see a pathway for them in the future in these areas too?
If I could just go further on Laura Anne Jones's points on the Welsh language, clearly, in terms of the Commission for Tertiary Education and Research, there will be a duty on this commission to promote Welsh-medium and bilingual tertiary provision and encourage demand in the sector. So, how will you ensure that that message is conveyed clearly to all our providers, and also in terms of that assurance in workforce development? I certainly welcome many things in terms of the training opportunities, but, in terms of meeting the demand and generating demand, then certainly this is something that we will need to secure, particularly in areas such as the one I represent in South Wales Central, where we know that the provision doesn't currently exist and that it's really needed.
I also wanted to ask—. It's wonderful to see these resources and that they're available, and I'm fortunate that you e-mailed a link to me so that I could look at them. But, in terms of promoting all of these resources, what work will be done there, and also in working with those providing careers advice in schools, but also in job centres and so on, in order to ensure that people do consider this as a very real option in terms of a career and can benefit from all of the resources that you've invested in? Thank you.
Cwestiynau pwysig gan yr Aelod, felly diolch am y rheini. O ran sicrhau bod digon o amrywiaeth a bod y gweithlu'n adlewyrchu'r gymdeithas sydd ohoni ac efallai pwyslais—dwi'n credu, yn y cwestiwn—ar elfennau STEM hefyd, fod y bias o ran rhywedd yn parhau, os hoffwch chi, yn anffodus, beth wnaeth fy nharo fi, wrth fy mod i wedi mynd i lansiad y technical teaching fellowships yn ddiweddar—ac mae'r pwyslais yn y rheini yn bwrpasol iawn ar bynciau STEM yn ehangach—roedd cymaint o'r bobl oedd wedi llwyddo fel rhan o hwnnw, menywod oedden nhw, nid dynion. Dyw hynny ddim wastad y profiad, ond roedd e'n drawiadol y diwrnod hwnnw—byddwn i'n dweud, y rhan fwyaf wnes i siarad gyda nhw, fod mwy o fenywod na dynion. Felly, mae hynny'n rhywbeth calonogol iawn, rwy'n credu, ac mae gweld hynny felly'n cael ei ymestyn yng Nghymru'n bwysig, oherwydd mae'n rhan o'r gwaith ehangach roedd yr Aelod yn sôn amdano fe o ran modelau rôl ac ati. Felly, mae hynny'n bwysig.
Ond mae hefyd eisiau sicrhau—roedd hwn yn rhan o'r cwestiwn roedd Laura Anne Jones yn ei ofyn hefyd—fod pobl gydag awydd i ddod i mewn i'r proffesiwn i ddysgu ôl-16. Mae darn o waith wedi bod yn digwydd eisoes—ers blwyddyn a mwy, rwy'n credu, erbyn hyn—i gydweithio gyda'r colegau, gydag undebau dysgu, i fynd i'r afael â'r heriau pwysau gwaith. Mae'r rheini yn hysbys iawn yng nghyd-destun ysgolion; efallai ein bod ni'n trafod llai o hynny yng nghyd-destun colegau, ond mae'r gwaith hwnnw wedi bod yn mynd ymlaen fel ein bod ni'n gallu sicrhau ein bod ni'n gwneud cynnydd yn hynny o beth hefyd.
Un o'r pwyntiau wnaeth yr Aelod gloi arno byddwn ni'n trafod efallai ymhellach yn y ddadl prynhawn ar adroddiad Hefin David, sef ein bod ni'n annog, o ran gyrfa, disgyblion ysgol i edrych ar yrfa o fynd i ddysgu ôl-16 hefyd. Dwi'n credu bod mwy i'w wneud i sicrhau gwell perthynas rhwng ysgolion a cholegau. Mae amryw o heriau ar y llwybr i sicrhau bod hynny'n digwydd yn well, ond un o'r gwobrwyon wrth sicrhau hynny, rwy'n credu, yw ein bod ni'n gallu gwneud fel mae'r Aelod yn awgrymu, a sicrhau bod disgyblion yn edrych ar yrfa dysgu ôl-16 fel opsiwn go iawn iddyn nhw.
Important points and questions from the Member, so thank you for those. In terms of ensuring that there is sufficient diversity and that the workforce reflects our society, and the emphasis on the STEM elements too, that the bias in terms of gender continues, unfortunately, what struck me as I attended the launch of the technical teaching fellowships recently—and the emphasis in those is very deliberately on STEM subjects more widely—was that so many of the people who had succeeded as part of that programme, they were women rather than men. So, that isn't always the experience, but it was striking on that day—the majority of the people that I spoke to were women rather than men. So, that's very encouraging, I think, and seeing that being extended in Wales is very important, because it's part of the wider work that the Member was talking about in terms of role models and so on. So, that is very important.
But we also need to ensure—it was part of the question that Laura Anne Jones asked too—that people want to enter the profession and want to enter the post-16 profession in particular. A piece of work has been ongoing for a year or more now to collaborate with the colleges and the teaching unions to tackle some of the working pressures. Those are very well known in terms of the school context, perhaps less discussed in the context of colleges, but work has been ongoing to ensure that we do make progress in that regard too.
One of the points that the Member concluded on we will be discussing perhaps further in the debate on Hefin David's report, namely that we encourage, in terms of careers, school pupils to look at the post-16 sector too. I think that there is more to do to ensure a better relationship between schools and colleges. There are many challenges in the pathway to ensure that that happens, but one of the rewards, if you will, of ensuring that is that we can do what the Member suggested, and that pupils consider a career in the post-16 sector as a real option for them.
Beth am y Gymraeg?
What about the Welsh language?
Mae'n flin gen i. Esgusodwch fi—gwnaeth Heledd Fychan hefyd ofyn am rôl y Gymraeg. Dwi newydd ddynodi'r Coleg Cymraeg Cenedlaethol fel y corff i gynghori'r comisiwn ar y Gymraeg yn gyffredinol, ac rwy'n credu bod y berthynas honno yn mynd i fod yn bwysig iawn. Dwi'n falch fy mod wedi gallu gwneud hynny'n gynnar, fel bod y coleg yn gallu helpu i siapio gwaith y comisiwn o'r cychwyn cyntaf, a hefyd sicrhau bod uchelgais yn rhan o hynny. Rŷn ni wrthi ar hyn o bryd yn edrych ar apwyntiadau i'r bwrdd, ac rwy'n falch iawn o weld bod ystod o bobl wedi cynnig i fod ar y bwrdd gyda'r gallu a'r profiad o ddysgu trwy gyfrwng y Gymraeg. Felly, mae sicrhau bod y pethau yma'n rhan o brif ffrydio gwaith y comisiwn, rwy'n credu, yn bwysig iawn, er mwyn sicrhau y lefel o uchelgais rŷn ni eisiau ei weld ar draws y system.
I'm sorry. Excuse me—Heledd Fychan did also ask about the role of the Welsh language. I've just appointed the Coleg Cymraeg Cenedlaethol as an advisory body for the commission on the Welsh language in general, and I think that that relationship is going to be very important. I'm pleased that I've been able to do that early on, so that the coleg can help to shape the work of the commission from the outset, and to ensure that there is an ambition as part of that. We're currently looking at the appointments to the board, and I'm very pleased to see that a range of people have put themselves forward to be on the board who have an experience of teaching and educating through the medium of Welsh. So, ensuring that these things are part of mainstreaming the work of the commission, I think, is very important to ensure the level of ambition that we want to see across the system.
Ac yn olaf, Joyce Watson.
And finally, Joyce Watson.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Minister, I welcome this statement today. There's a report from the cross-party group on construction, 'Insights from Industry'. That was compiled with support from the Construction Industry Training Board and also the industry participants. Of course, we welcome this statement today, and recognise, as you do in your report, that technology is rapidly evolving. That is the case, of course, for the construction industry, who could be key partners to deliver our commitment to net zero. It is a key area to develop skills. The report states that the Government should raise awareness of the Government's green personal learning account; that can clearly be used in this space. It will do two things. It will help support the industry, and, of course, it will help support prospective new entrants. The knowledge transfer programme that supports colleges, which you've mentioned, will also be critical in this space. So, can you, Minister, give assurances that you will work with the CITB and stakeholders to help develop the skills that the construction industry will need going forward to deliver our promise, which is to build faster and to build greener?
Diolch, Dirprwy Lywydd. Gweinidog, rwy'n croesawu'r datganiad hwn heddiw. Mae yna adroddiad gan y grŵp trawsbleidiol ar adeiladu, sef 'Insights from Industry'. Cafodd yr adroddiad hwnnw ei lunio gyda chefnogaeth Bwrdd Hyfforddi'r Diwydiant Adeiladu a hefyd gyfranogwyr o'r byd diwydiant. Wrth gwrs, rydym yn croesawu'r datganiad hwn heddiw, ac yn cydnabod, fel yr ydych chi'n ei wneud yn eich adroddiad, fod technoleg yn datblygu'n gyflym. Mae hynny'n wir, wrth gwrs, am y diwydiant adeiladu, a allai fod yn bartneriaid allweddol wrth gyflawni ein hymrwymiad i sero net. Mae'n faes allweddol ar gyfer datblygu sgiliau. Yn ôl yr adroddiad, dylai'r Llywodraeth godi ymwybyddiaeth o gyfrif dysgu personol gwyrdd y Llywodraeth; gall hwnnw, yn amlwg, gael ei ddefnyddio yn y maes hwn. Bydd yn gwneud dau beth. Bydd yn helpu i gefnogi'r diwydiant, ac, wrth gwrs, bydd yn helpu i gefnogi darpar newydd-ddyfodiaid. Bydd y rhaglen trosglwyddo gwybodaeth sy'n cefnogi colegau, yr ydych chi wedi sôn amdani, hefyd yn hanfodol yn y maes hwn. Felly, allwch chi, Gweinidog, roi sicrwydd y byddwch chi'n gweithio gyda CITB a rhanddeiliaid i helpu i ddatblygu'r sgiliau y bydd eu hangen ar y diwydiant adeiladu wrth symud ymlaen i gyflawni ein haddewid, sef adeiladu'n gyflymach ac adeiladu'n wyrddach?
I think Joyce Watson makes a very important point. The construction industry certainly does have an important role in helping us meet our net-zero goals. Part of that, as she said, is in relation to the expansion, actually, of our personal learning accounts, and the element of that that is earmarked for net-zero skills. I'll be making further announcements shortly, which I'm sure she'll welcome, in relation to the future of that. It's been a successful pilot and we want to do more of it, and I think the construction sector is able to take advantage of that. We've also expanded our degree apprenticeships programme into the construction sector recently, recognising the point that she makes that there are skill distributions right across the ranges, which the sector needs, and which learners can participate in with those higher level skills as well.
The knowledge transfer programme is now in its third year of funding, and the whole point of that—she mentioned technology in her question—is to be able to keep absolutely current, isn't it? Construction is one of those sectors where there is rapid technological change. We know of this Government's support for modular construction, but there are other elements that touch on the use of different renewable energy propositions in construction. So, I think it's a rapidly moving sector. The sorts of things that we're talking about here can, I think, be of particular benefit to that sector, and the sector has a lot to offer colleges as well.
Rwy'n credu bod Joyce Watson yn gwneud pwynt pwysig iawn. Yn sicr, mae gan y diwydiant adeiladu rôl bwysig i'n helpu i gyflawni ein nodau sero net. Rhan o hynny, fel y dywedodd, yw ehangu, mewn gwirionedd, ein cyfrifon dysgu personol, a'r elfen o hynny sydd wedi'i chlustnodi ar gyfer sgiliau sero net. Byddaf yn gwneud cyhoeddiadau pellach cyn bo hir, yr wyf yn siŵr y bydd hi'n eu croesawu, o ran dyfodol hynny. Mae wedi bod yn beilot llwyddiannus ac rydym am wneud mwy ohono, ac rwy'n credu bod y sector adeiladu yn gallu manteisio ar hynny. Rydym hefyd wedi ehangu ein rhaglen prentisiaethau gradd i'r sector adeiladu yn ddiweddar, gan gydnabod y pwynt y mae hi'n ei wneud bod dosbarthiadau sgiliau ar draws yr ystodau, y mae eu hangen ar y sector, ac y gall dysgwyr gymryd rhan ynddynt gyda'r sgiliau lefel uwch hynny hefyd.
Mae'r rhaglen trosglwyddo gwybodaeth bellach yn ei thrydedd flwyddyn ariannu, a holl bwynt hynny—fe soniodd hi am dechnoleg yn ei chwestiwn—yw gallu cadw'n hollol gyfredol, onid ydyw? Adeiladu yw un o'r sectorau hynny lle mae newid cyflym o ran technoleg. Rydym yn gwybod bod y Llywodraeth hon yn cefnogi adeiladu modiwlaidd, ond mae yna elfennau eraill sy'n cyffwrdd ar y defnydd o gynigion ynni adnewyddadwy gwahanol ym maes adeiladu. Felly, rwy'n credu ei fod yn sector sy'n symud yn gyflym. Gall y mathau o bethau rydym yn sôn amdanynt yma fod o fudd arbennig i'r sector hwnnw, rwy'n credu, ac mae gan y sector lawer i'w gynnig i golegau hefyd.
Diolch i'r Gweinidog.
Thank you, Minister.
Nesaf mae'r datganiad gan y Gweinidog Newid Hinsawdd—diweddariad ar ddiogelwch adeiladau. Galwaf ar y Gweinidog, Julie James.
Next we have a statement by the Minister for Climate Change—an update on building safety. I call on the Minister, Julie James.
Diolch, Dirprwy Lywydd. I am pleased to have this opportunity to share a progress update on the actions we are taking, together with Plaid Cymru, to address building safety in Wales. There are seven parts to the update today, including our orphan building scheme, the developer work plans in place with a timescale for remediation, access to mortgages, the social sector, as well as the leaseholder support schemes and our work to reform the building safety system in Wales.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Rwy'n falch o gael y cyfle hwn i rannu'r wybodaeth ddiweddaraf am y camau yr ydym yn eu cymryd, ar y cyd â Phlaid Cymru, i fynd i'r afael â diogelwch adeiladau yng Nghymru. Mae saith rhan i'r diweddariad heddiw, gan gynnwys ein cynllun adeiladau amddifad, y cynlluniau gwaith datblygwyr sydd ar waith gydag amserlen ar gyfer cyweirio adeiladau, mynediad i forgeisi, y sector cymdeithasol, yn ogystal â'r cynlluniau cymorth lesddeiliaid a'n gwaith i ddiwygio'r system diogelwch adeiladau yng Nghymru.
The first of those, Dirprwy Lywydd, is orphan buildings. In my oral statement in March, I announced that I was taking forward 28 buildings as part of the orphan buildings pilot scheme. For all 28 buildings, the developer has either ceased trading, is unknown, or the building was developed over 30 years ago. Responsible owners of these buildings have been contacted, advising next steps, and our consultants are preparing work plans and works to be undertaken. Dirprwy Lywydd, as previously announced, the costs for these works in our orphan buildings scheme will be covered by the Welsh Government, with works scheduled to start shortly on the first of the buildings.
Here in Wales, I am determined to take every opportunity I can to protect leaseholders. I have been made aware of cases where leaseholders have paid upfront for fire safety works in orphan buildings. Dirprwy Lywydd, we do not want leaseholders to pay for something that is not their fault, and that is why I have agreed to fund eligible works already undertaken, in medium and high-rise buildings that fall into the orphan building category. Therefore, where fire safety works have been paid for by leaseholders in orphan buildings that relate to in-built construction faults, they will be paid back. The funding payments will be available to managing agents on behalf of leaseholders by application from today. I urge responsible persons that find themselves in this position to contact my officials. Where leaseholders have had to pay to rectify fire safety works in buildings developed by companies signed up to the Welsh Government’s contract, I strongly encourage these companies to reimburse leaseholders. I am pleased some companies have already started to reimburse leaseholders. I commend these companies; they have set an example that others should follow.
Dirprwy Lywydd, the third of the items I want to discuss today is the developer work plans. In March, I announced that six developers had signed our legally binding contract that underpins our developers' pact, and three developers had confirmed their intent to sign. Today, I am very pleased to confirm that all developers expected to sign our legally binding contract have now done so. This represents their commitment and intention to address fire safety issues in buildings they have developed over the last 30 years. Our contract sets out strict timelines, requesting work plans and an update on works under way. Today, I am pleased to announce that all developers are actively engaging with us, with all but one of the work plans, one that is not due until 7 July, now returned.
I am also happy to provide the following update on the works developers are already undertaking: Persimmon are now on site at Century Wharf and Aurora; Bellway are on site at Prospect Place and ACM cladding has been removed from Quayside apartments; McCarthy Stone have now remediated all fire safety works in buildings in Wales that they have developed; and Redrow have now provided funding for internal fire safety works. I am pleased that developers have stepped up to their responsibility. This shows their commitment to building safety in Wales. My officials will monitor works closely, and ensure timelines are progressing, to make certain this positive start continues. I am also pleased my officials have had positive discussions with the remaining developers, who are working on plans to start works as swiftly as possible.
Point 4 of my update today, Dirprwy Lywydd, is on lenders. I announced in March that the Royal Institution of Chartered Surveyors had agreed to extend their guidance to valuers to apply to both England and Wales. Today, I am pleased to confirm that the guidance, once published, will include a link to the Welsh Government webpage. This will include a list of properties that are included within our building safety programme scope, specifically those named within the developer's individual contracts and those buildings included within the first cohort of orphan buildings. It will also hold information such as building status and remediation plans. This will provide valuers an indication of building status and help support the removal of barriers, and enable mortgage valuations of flats in affected blocks. I continue to work closely with the Royal Institution of Chartered Surveyors and UK Finance to ensure leaseholders in buildings affected by fire safety issues are able to access mortgages.
The fifth update today is social housing. In March, I also provided an update on the support I have provided to medium and high-rise residential buildings in the social sector. The Welsh Government have provided funding through the social landlord grant to remediate medium and high-rise buildings in the social sector. The latest and last round of funding will close in July 2023. Following this final round of applications, I anticipate all social sector buildings where we have received an eligible application will either be complete or will have a work plan in place.
The sixth area is the leaseholder support scheme. Dirprwy Lywydd, I am aware of the significant impact building safety issues are having on affected residents, both financially and, indeed, on their health and well-being. In response to this, I launched the leaseholder support scheme. The scheme only exists in Wales, and is aimed at those facing financial hardship as a direct result of these building safety issues. In March, I provided an update following a review of the scheme. I am pleased to report that one property has now been purchased completely, and five properties are proceeding through the property purchase process. Where these properties are bought, this will provide leaseholders the option to move on or rent the property back. I am also pleased to see an increase in enquiries following the review, and I continue to urge any leaseholder in financial difficulty to complete our eligibility checker to see if they can access support through this scheme. For further information, please visit the Welsh Government website.
Dirprwy Lywydd, the last part of it is the reform, design and construction and occupation phase of the building programme. I remain committed to reforming the current system of building safety in Wales. Our proposals for reform at the design and construction phase of a building were set out in our White Paper, 'Safer Buildings in Wales'. The first phase of reforms to the building control regime is being progressed. This will commence legislative changes to rectify problems identified within the current regime. The first phase will bring in more stringent regulation of the building control profession, which includes private building control approvers, building inspectors and local authorities exercising building control functions. The changes will improve competence levels, transparency and accountability in the building control professions. This is to make sure that only individuals who have the relevant skills and competence are advising decision makers before important building control measures are taken.
A number of related consultations have recently been concluded and responses will be published shortly. In the autumn, we will be in a position to make this first set of secondary legislation for the creation of registers for all building inspectors and building control approvers. The registration process is likely to be opened in October of this year, with a view of moving to the new regime from April 2024. More information on these arrangements will be published shortly.
My officials are also working at pace on a building safety Bill for Wales, which will be introduced later this Senedd term. These plans for reform will improve accountability for building safety at the occupation phase. The intention is for the new occupation phase regime to include all multi-occupied residential buildings, not just those of 18m and above, as is the case in England. Over the past 12 months, we have been working with stakeholders in industry and with residents to help us develop our thinking further. I feel that local authorities would be best placed to regulate a new occupation phase regime, working in close collaboration with our fire and rescue services. Last month, I, along with the Minister for Finance and Local Government and the Deputy Minister for Social Partnership, wrote a letter to the Welsh Local Government Association, fire and rescue services and local authorities to ask for their support in exploring this proposal. I'm pleased to report that those discussions are now under way, through a series of workshops in June and July, which officials are taking forward.
Dirprwy Lywydd, we are listening carefully to what stakeholders are telling us. It will take time to work through the detail. But what we need is a regime that works effectively to meet the needs of Wales, one that helps to minimise risks to residents so that they can feel safe and secure in their homes. I continue to take forward our building safety programme and look forward to updating members as we develop our ambitious plans for delivery. Diolch.
Y cyntaf o'r rheiny, Dirprwy Lywydd, yw adeiladau amddifad. Yn fy natganiad llafar ym mis Mawrth, cyhoeddais fy mod i'n bwrw ymlaen â 28 adeilad fel rhan o'r cynllun peilot adeiladau amddifad. Ar gyfer pob un o'r 28 adeilad, mae'r datblygwr naill ai wedi rhoi'r gorau i fasnachu, yn anhysbys, neu cafodd yr adeilad ei ddatblygu dros 30 mlynedd yn ôl. Cysylltwyd â pherchnogion yr adeiladau hyn, gan eu cynghori am y camau nesaf, ac mae ein hymgynghorwyr yn paratoi cynlluniau gwaith a gwaith i'w wneud. Dirprwy Lywydd, fel a gyhoeddwyd yn flaenorol, bydd costau ar gyfer y gwaith hwn yn ein cynllun adeiladau amddifad, yn cael eu talu gan Lywodraeth Cymru, a'r gwaith i fod i ddechrau'n fuan ar y cyntaf o'r adeiladau.
Yma yng Nghymru, rwy'n benderfynol o fanteisio ar bob cyfle y gallaf i ddiogelu lesddeiliaid. Rwyf wedi cael gwybod am achosion lle mae lesddeiliaid wedi talu ymlaen llaw am waith diogelwch tân mewn adeiladau amddifad. Dirprwy Lywydd, nid ydym ni eisiau i lesddeiliaid dalu am rywbeth nad yw'n fai arnyn nhw, a dyna pam yr wyf i wedi cytuno i ariannu gwaith cymwys sydd eisoes wedi'i wneud, mewn adeiladau canolig ac uchel sy'n perthyn i'r categori adeilad amddifad. Felly, pan fo lesddeiliaid wedi talu am waith diogelwch tân mewn adeiladau amddifad sy'n ymwneud â namau adeiladu cynwysedig, byddan nhw'n cael eu had-dalu. Bydd y taliadau cyllid ar gael i asiantau rheoli ar ran lesddeiliaid drwy gais o heddiw ymlaen. Rwy'n annog pobl gyfrifol sydd yn y sefyllfa hon i gysylltu â fy swyddogion. Pan fo lesddeiliaid wedi gorfod talu i gywiro gwaith diogelwch tân mewn adeiladau sydd wedi'u datblygu gan gwmnïau sydd wedi ymrwymo i gontract Llywodraeth Cymru, rwy'n annog y cwmnïau hyn yn gryf i ad-dalu lesddeiliaid. Rwy'n falch bod rhai cwmnïau eisoes wedi dechrau ad-dalu lesddeiliaid. Rwy'n cymeradwyo'r cwmnïau hyn; maen nhw wedi gosod esiampl y dylai eraill ei dilyn.
Dirprwy Lywydd, y trydydd o'r eitemau yr wyf i eisiau eu trafod heddiw yw cynlluniau gwaith y datblygwr. Ym mis Mawrth, cyhoeddais fod chwe datblygwr wedi llofnodi ein contract cyfreithiol rwymol sy'n sail i gytundeb ein datblygwyr, ac roedd tri datblygwr wedi cadarnhau eu bwriad i'w arwyddo. Heddiw, rwy'n falch iawn o gadarnhau bod pob datblygwr yr oedd disgwyl iddyn nhw lofnodi ein contract cyfreithiol rwymol wedi gwneud hynny erbyn hyn. Mae hyn yn cynrychioli eu hymrwymiad a'u bwriad i ymdrin â materion diogelwch tân mewn adeiladau y maen nhw wedi'u datblygu yn ystod y 30 mlynedd diwethaf. Mae ein contract yn nodi amserlenni llym, gan ofyn am gynlluniau gwaith a'r wybodaeth ddiweddaraf ar waith sydd ar y gweill. Heddiw, rwy'n falch o gyhoeddi bod pob datblygwr yn ymgysylltu'n weithredol â ni, gyda phob un ond un o'r cynlluniau gwaith, un nad yw'n ddyledus tan 7 Gorffennaf, wedi'u dychwelyd erbyn hyn.
Rwyf hefyd yn hapus i roi'r wybodaeth ddiweddaraf ganlynol am y gwaith y mae datblygwyr eisoes yn ei wneud: mae Persimmon nawr ar y safle yn Century Wharf ac Aurora; mae Bellway ar y safle yn Prospect Place ac mae cladin ACM wedi'i dynnu o fflatiau Quayside; mae McCarthy Stone nawr wedi adfer yr holl waith diogelwch tân mewn adeiladau yng Nghymru y maen nhw wedi'u datblygu; ac mae Redrow erbyn hyn wedi darparu cyllid ar gyfer gwaith diogelwch tân mewnol. Rwy'n falch bod datblygwyr wedi wynebu eu cyfrifoldeb. Mae hyn yn dangos eu hymrwymiad i ddiogelwch adeiladau yng Nghymru. Bydd fy swyddogion i'n monitro'r gwaith yn ofalus, ac yn sicrhau bod amserlenni'n datblygu, er mwyn sicrhau bod y dechrau cadarnhaol hwn yn parhau. Rwyf i hefyd yn falch bod fy swyddogion wedi cael trafodaethau cadarnhaol gyda'r datblygwyr sy'n weddill, sy'n gweithio ar gynlluniau i ddechrau gwaith cyn gynted â phosibl.
Mae pwynt 4 fy ngwybodaeth ddiweddaraf heddiw, Dirprwy Lywydd, ar fenthycwyr. Cyhoeddais ym mis Mawrth fod Sefydliad Brenhinol y Syrfewyr Siartredig wedi cytuno i ymestyn eu canllawiau i briswyr i wneud cais i Gymru a Lloegr. Heddiw, rwy'n falch o gadarnhau y bydd y canllawiau, ar ôl eu cyhoeddi, yn cynnwys dolen i dudalen we Llywodraeth Cymru. Bydd hyn yn cynnwys rhestr o eiddo sydd wedi'u cynnwys o fewn cwmpas ein rhaglen diogelwch adeiladau, yn benodol y rhai sydd wedi'u henwi o fewn contractau unigol y datblygwr a'r adeiladau hynny sydd wedi'u cynnwys yn y garfan gyntaf o adeiladau amddifad. Bydd hefyd yn cadw gwybodaeth fel statws adeiladau a chynlluniau adfer. Bydd hyn yn rhoi syniad i briswyr o ran statws yr adeilad ac yn helpu i gefnogi dileu rwystrau, ac yn galluogi prisiadau morgeisi o fflatiau mewn blociau sydd wedi'u heffeithio arnyn nhw. Rwy'n parhau i weithio'n agos gyda Sefydliad Brenhinol y Syrfewyr Siartredig a Chyllid y DU i sicrhau bod lesddeiliaid mewn adeiladau y mae materion diogelwch tân yn effeithio arnyn nhw'n gallu cael morgeisi.
Tai cymdeithasol yw pumed pwynt fy ngwybodaeth ddiweddaraf heddiw. Ym mis Mawrth, rhoddais i'r wybodaeth ddiweddaraf hefyd am y gefnogaeth a roddais i adeiladau preswyl canolig ac uchel yn y sector cymdeithasol. Mae Llywodraeth Cymru wedi darparu cyllid drwy'r grant landlordiaid cymdeithasol i adfer adeiladau canolig ac uchel yn y sector cymdeithasol. Bydd y cylch diweddaraf a'r olaf o gyllid yn cau ym mis Gorffennaf 2023. Yn dilyn y cylch terfynol hwn o geisiadau, rwy'n rhagweld y bydd holl adeiladau'r sector cymdeithasol lle'r ydyn ni wedi derbyn cais cymwys naill ai wedi'u cwblhau neu bydd ganddyn nhw gynllun gwaith ar waith.
Y chweched maes yw'r cynllun cymorth i lesddeiliaid. Dirprwy Lywydd, rwy'n ymwybodol o'r effaith sylweddol y mae materion diogelwch adeiladau yn ei chael ar breswylwyr yr effeithiwyd arnynt, yn ariannol ac, yn wir, ar eu hiechyd a'u lles. Mewn ymateb i hyn, lansiais y cynllun cymorth i lesddeiliaid. Dim ond yng Nghymru y mae'r cynllun yn bodoli, ac mae wedi'i anelu at y rhai sy'n wynebu caledi ariannol o ganlyniad uniongyrchol i'r materion diogelwch adeiladau hyn. Ym mis Mawrth, rhoddais i'r wybodaeth ddiweddaraf yn dilyn adolygiad o'r cynllun. Rwy'n falch o adrodd bod un eiddo, erbyn hyn, wedi'i brynu'n llwyr, ac mae pum eiddo yn mynd drwy'r broses prynu eiddo. Pan gaiff yr eiddo hwn ei brynu, bydd hyn yn rhoi'r dewis i lesddeiliaid symud ymlaen neu rentu'r eiddo yn ôl. Rwyf hefyd yn falch o weld cynnydd yn nifer yr ymholiadau yn dilyn yr adolygiad, ac rwy'n parhau i annog unrhyw lesddeiliaid sydd mewn anhawster ariannol i gwblhau ein holiadur cymhwysedd i weld a allan nhw fanteisio ar gymorth drwy'r cynllun hwn. Am ragor o wybodaeth, ewch i wefan Llywodraeth Cymru.
Dirprwy Lywydd, y rhan olaf ohono yw cyfnod diwygio, dylunio ac adeiladu a meddiannaeth y rhaglen adeiladu. Rwy'n parhau i fod yn ymrwymedig i ddiwygio'r system bresennol o ddiogelwch adeiladau yng Nghymru. Cafodd ein cynigion ar gyfer diwygio cyfnod dylunio ac adeiladu adeilad eu nodi yn ein Papur Gwyn, 'Adeiladau Mwy Diogel yng Nghymru'. Mae cyfnod cyntaf y diwygiadau i'r drefn rheoli adeiladu yn cael ei ddatblygu. Bydd hyn yn dechrau newidiadau deddfwriaethol i gywiro problemau sydd wedi'u nodi o fewn y drefn bresennol. Bydd y cyfnod cyntaf yn dod â phroses o reoleiddio'r proffesiwn rheoli adeiladu yn fwy llym, sy'n cynnwys ardystwyr rheoli adeiladau preifat, arolygwyr adeiladu ac awdurdodau lleol sy'n arfer swyddogaethau rheoli adeiladu. Bydd y newidiadau yn gwella lefelau cymhwysedd, tryloywder ac atebolrwydd yn y proffesiynau rheoli adeiladu. Mae hyn er mwyn sicrhau mai dim ond unigolion sydd â'r sgiliau a'r cymhwysedd perthnasol sy'n cynghori'r rhai sy'n gwneud penderfyniadau cyn bod mesurau rheoli adeiladu pwysig yn cael eu cymryd.
Mae nifer o ymgynghoriadau cysylltiedig wedi dod i ben yn ddiweddar a bydd ymatebion yn cael eu cyhoeddi yn fuan. Yn yr hydref, byddwn ni mewn sefyllfa i wneud y gyfres gyntaf hon o is-ddeddfwriaeth i greu cofrestrau ar gyfer yr holl arolygwyr adeiladu ac ardystwyr rheoli adeiladu. Mae'n debygol y bydd y broses gofrestru yn cael ei hagor ym mis Hydref eleni, gyda'r bwriad o symud i'r drefn newydd o fis Ebrill 2024. Bydd mwy o wybodaeth am y trefniadau hyn yn cael eu cyhoeddi yn fuan.
Mae fy swyddogion hefyd yn gweithio'n gyflym ar Fil Diogelwch Adeiladu i Gymru, a fydd yn cael ei gyflwyno yn ddiweddarach yn nhymor y Senedd hon. Bydd y cynlluniau hyn ar gyfer diwygio yn gwella atebolrwydd ar gyfer diogelwch adeiladau yn ystod y cyfnod meddiannaeth. Y bwriad yw i'r drefn cyfnod meddiannaeth newydd gynnwys pob adeilad preswyl amlfeddiannaeth, nid dim ond rhai sy'n 18m ac yn uwch, fel sy'n digwydd yn Lloegr. Yn ystod y 12 mis diwethaf, rydyn ni wedi bod yn gweithio gyda rhanddeiliaid mewn diwydiant a gyda thrigolion i'n helpu ni i ddatblygu ein syniadau ymhellach. Rwy'n teimlo mai'r awdurdodau lleol fyddai'r sefyllfa orau i reoleiddio trefn cyfnod meddiannaeth newydd, gan gydweithio'n agos â'n gwasanaethau tân ac achub. Fis diwethaf, ysgrifennais i, ynghyd â'r Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol a'r Dirprwy Weinidog Partneriaeth Gymdeithasol, lythyr at Gymdeithas Llywodraeth Leol Cymru, gwasanaethau tân ac achub ac awdurdodau lleol i ofyn am eu cefnogaeth i archwilio'r cynnig hwn. Rwy'n falch o adrodd bod y trafodaethau hynny nawr ar y gweill, drwy gyfres o weithdai ym mis Mehefin a mis Gorffennaf, y mae swyddogion yn bwrw ymlaen â nhw.
Dirprwy Lywydd, rydyn ni'n gwrando'n astud ar yr hyn y mae rhanddeiliaid yn ei ddweud wrthyn ni. Bydd yn cymryd amser i weithio drwy'r manylion. Ond yr hyn sydd ei angen arnon ni yw trefn sy'n gweithio'n effeithiol i ddiwallu anghenion Cymru, un sy'n helpu i leihau'r risgiau i breswylwyr fel y gallan nhw deimlo'n ddiogel ac yn saff yn eu cartrefi. Rwy'n parhau i fwrw ymlaen â'n rhaglen diogelwch adeiladau ac rwy'n edrych ymlaen at roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r aelodau wrth i ni ddatblygu ein cynlluniau uchelgeisiol ar gyfer cyflawni. Diolch.
Thank you, Minister, for your comprehensive statement. As I am sure you will agree, it is enormously frustrating for leaseholders who have found themselves in this position, and it is without doubt that many of them have suffered from severe mental health problems as a result. I think many of the problems have arisen because people are left in a state of unknowing, and when they start looking for answers they meet a wall of silence and, sadly, much of the information that is released, including statements such as yours today, are not necessarily understood or even picked up by those affected.
It is my understanding, Minister, that, whilst developers have signed a contract to carry out the remedial works to make good dangerous and unsafe cladding, and some have now started work, as you have mentioned, some owners of properties are still in limbo and they have not received communication as to when work will start. Some management agents have even been told not to expect work to begin until at least 2024. This does, unfortunately, mean, Minister, that there are people still living in properties that have been identified as having unsafe cladding and can, unfortunately, expect to remain so for some time, and, so, still may face the worry, anxiety and mental health issues that come about because of the cladding issues. With this in mind, and with the intention of reassuring leaseholders for the purposes of helping with their concerns, would you consider writing to affected leaseholders explaining the actions that you are taking and what they can expect going forward?
I would also like to take this opportunity to highlight that some management agents who have seen costs of buildings insurance rise due to the uncertainty over cladding have passed this on to tenants and have considerably charged more in their fees, with some leaseholders now incurring price rises in their management fees by as much as 831 per cent. With this in mind, Minister, will you set up an inquiry to establish exactly how each management agent responsible for properties in Wales has responded to the cladding crisis and disclose if some are exploiting this tragic situation?
The cross-party legislative proposal on high-rise building safety in Wales, led by my colleague Janet Finch-Saunders, received a majority of support in this Chamber. In particular, it called for this Government to create a duty on developers to refund leaseholders for reasonable costs incurred during the building safety issues. But, unfortunately, the First Minister's legislative programme made no mention of this whatsoever, and it did not make a Bill on building safety a priority over the next 12 months. Given the number of people affected by this, your statement today and the cross-party support in this Chamber for such a Bill, can you give an exact date of when you will be bringing in such legislation before this Welsh Parliament?
Finally, Minister, whilst many builders have signed the pact and contract committing to remediation work, it is still possible for many of those to take a considerable amount of time before they start and complete the works. I'm interested to know what mechanisms you have available to ensure that they carry out the work in a timely manner and in good faith. Thank you.
Diolch yn fawr, Gweinidog, am eich datganiad cynhwysfawr. Fel yr wyf i'n siŵr y byddwch chi'n cytuno, mae'n rhwystredig iawn i lesddeiliaid sydd wedi cael eu hunain yn y sefyllfa hon, ac heb os, mae llawer ohonyn nhw wedi dioddef problemau iechyd meddwl difrifol o ganlyniad. Rwy'n credu bod llawer o'r problemau wedi codi oherwydd bod pobl yn cael eu gadael mewn cyflwr o anwybodaeth, a phan fyddan nhw'n dechrau chwilio am atebion, maen nhw'n wynebu wal o dawelwch ac, yn anffodus, nid yw llawer o'r wybodaeth sy'n cael ei rhyddhau, gan gynnwys datganiadau fel eich un chi heddiw, o reidrwydd yn ddealladwy iddyn nhw, neu hyd yn oed yn cael eu codi gan y rhai yr effeithiwyd arnynt.
Yn ôl fy nealltwriaeth i, Gweinidog, er bod datblygwyr wedi llofnodi contract i wneud y gwaith adfer i gywiro cladin peryglus ac anniogel, ac mae rhai erbyn hyn wedi dechrau gweithio, fel y sonioch chi, mae rhai perchnogion eiddo yn dal i fod ar dir neb ac nid ydyn nhw wedi derbyn gohebiaeth ynghylch pryd y bydd y gwaith yn dechrau. Mae rhai asiantiaid rheoli hyd yn oed wedi cael cyfarwyddyd i beidio â disgwyl i'r gwaith ddechrau tan o leiaf 2024. Yn anffodus, mae hyn yn golygu, Gweinidog, bod pobl yn dal i fyw mewn eiddo sydd wedi'i nodi bod ganddo cladin anniogel ac yn anffodus, gallan nhw ddisgwyl aros felly am beth amser, ac, felly, gallan nhw wynebu'r pryderon, pryder ac iechyd meddwl sy'n dod oherwydd y materion cladin. Gyda hyn mewn golwg, A gyda'r bwriad o dawelu meddwl lesddeiliaid at ddibenion helpu gyda'u pryderon, a fyddech chi'n ystyried ysgrifennu at lesddeiliaid sydd wedi'u heffeithio arnyn nhw gan esbonio'r camau yr ydych chi'n eu cymryd a beth y gallan nhw ei ddisgwyl wrth symud ymlaen?
Hoffwn i hefyd fanteisio ar y cyfle hwn i dynnu sylw at y ffaith bod rhai asiantiaid rheoli sydd wedi gweld costau yswiriant adeiladau'n codi oherwydd yr ansicrwydd ynghylch cladin wedi trosglwyddo hyn i denantiaid ac wedi codi llawer mwy yn eu ffioedd, gyda rhai lesddeiliaid nawr yn wynebu codiadau mewn prisiau yn eu ffioedd rheoli gymaint ag 831 y cant. Gyda hyn mewn golwg, Gweinidog, a wnewch chi sefydlu ymchwiliad i ddarganfod yn union sut mae pob asiant rheoli sy'n gyfrifol am eiddo yng Nghymru wedi ymateb i'r argyfwng cladin a datgelu os oes rhai'n manteisio ar y sefyllfa drasig hon?
Cafodd y cynnig deddfwriaethol trawsbleidiol ar ddiogelwch adeiladau uchel yng Nghymru, dan arweiniad fy nghyd-Aelod, Janet Finch-Saunders, gefnogaeth y rhan fwyaf o'r Siambr hon. Yn benodol, galwodd ar y Llywodraeth hon i greu dyletswydd ar ddatblygwyr i ad-dalu lesddeiliaid am gostau rhesymol a gafodd eu tynnu yn ystod y materion diogelwch adeiladu. Ond, yn anffodus, ni wnaeth rhaglen ddeddfwriaethol y Prif Weinidog unrhyw sôn am hyn o gwbl, ac ni wnaeth Bil ar ddiogelwch adeiladau yn flaenoriaeth yn ystod y 12 mis nesaf. O ystyried nifer y bobl y mae hyn yn effeithio arnyn nhw, eich datganiad heddiw a'r gefnogaeth drawsbleidiol yn y Siambr hon ar gyfer Bil o'r fath, a allwch roi union ddyddiad pryd y byddwch chi'n cyflwyno deddfwriaeth o'r fath gerbron y Senedd Cymru hon?
Yn olaf, Gweinidog, er bod llawer o adeiladwyr wedi llofnodi'r cytundeb a'r contract sy'n ymrwymo i waith adfer, mae'n dal yn bosibl i lawer o'r rheiny gymryd cryn dipyn o amser cyn iddyn nhw ddechrau a chwblhau'r gwaith. Mae gennyf ddiddordeb mewn gwybod pa systemau sydd gennych chi ar gael i sicrhau eu bod yn cyflawni'r gwaith mewn modd amserol a didwyll. Diolch.
Well, thank you, Joel. I did, actually, I think, answer quite a few of those questions in my statement, but just to reiterate: the Bill timing is before the end of this Senedd term—I've always been very clear about that. It isn't in the next year for the reasons I've set out in my statement.
The managing agent point is a good one. We meet very regularly with a group of managing agents, however, unfortunately, I do not have the power to regulate managing agents. I am in constant contact with the UK Government about their leasehold reform programme, and I hope that that will include a reform of the managing agent process, which is much needed, and I really very much hope is part of the leaseholder reform.
I've also asked the UK Government if they'd like to consider the role of estate agents in that as well, since we have a large number of people in this Chamber who are affected not just by high-rise buildings, but by estate management practices, who are often the same group of people. But, unfortunately, I don't have the power to regulate them, Joel. But we do meet with them very regularly and we do take up various issues, including costs and administrative costs with them, in order to make our views known.
In terms of the information getting out to people, it is perfectly possible to sign up to our information news sheet. I've encouraged, many times, all Members of this Chamber to sign up to that; you can then pass it on to your constituents and anyone getting in contact with you. So, if you haven't done so already, I urge you to do so. It's easily accessible from the Welsh Government website. Once you're signed up to it, you can pass on its details to any constituent who's interested in being kept in touch. That newsletter goes out very regularly and has all of the update information. It's also possible to access older newsletters, if you're not up to date at the moment, and that's the most efficient way of making sure that you're in touch with the process as it goes forward.
If you want to write to me with any specific building, because you're concerned about the timing, obviously I don't have the information for all 193 buildings about my person, so if you want to write to me about a specific building, please do so.
Diolch yn fawr, Joel. Fe wnes i, mewn gwirionedd, rwy'n credu, ateb cryn dipyn o'r cwestiynau hynny yn fy natganiad, ond dim ond i ailadrodd: mae'r Bil wedi'i amseru cyn diwedd tymor y Senedd hon—rwyf i bob amser wedi bod yn glir iawn ynglŷn â hynny. Nid yw yn y flwyddyn nesaf, oherwydd y rhesymau yr wyf i wedi'u nodi yn fy natganiad.
Mae'r pwynt am asiantau rheoli yn un da. Rydyn ni'n cyfarfod yn rheolaidd iawn gyda grŵp o asiantau rheoli, fodd bynnag, yn anffodus, nid oes gennyf i'r pŵer i reoleiddio asiantau rheoli. Rwyf i mewn cysylltiad cyson â Llywodraeth y DU ynghylch eu rhaglen diwygio lesddaliadau, ac rwy'n gobeithio y bydd hynny'n cynnwys diwygio'r broses asiantau rheoli, y mae ei angen yn fawr, ac rwy'n gobeithio'n fawr iawn y bydd yn rhan o'r broses diwygio lesddeiliaid.
Rwyf i hefyd wedi gofyn i Lywodraeth y DU a hoffen nhw ystyried rôl gwerthwyr tai yn hynny hefyd, gan fod gennym ni nifer fawr o bobl yn y Siambr hon yr effeithiwyd arnyn nhw nid yn unig gan adeiladau uchel, ond gan arferion rheoli ystadau, yr un grŵp o bobl yn aml. Ond, yn anffodus, nid oes gennyf i'r pŵer i'w rheoleiddio, Joel. Ond rydyn ni'n cwrdd â nhw'n rheolaidd iawn ac rydyn ni'n ymgymryd â gwahanol materion, gan gynnwys costau a chostau gweinyddol gyda nhw, er mwyn rhoi gwybod ein barn ni.
O ran gwybodaeth yn mynd at bobl, mae'n berffaith bosibl cofrestru ar ein taflen newyddion gwybodaeth. Rwyf i wedi annog, lawer gwaith, holl Aelodau'r Siambr hon i ymrwymo i hynny; yna gallwch chi ei drosglwyddo i'ch etholwyr ac unrhyw un sy'n cysylltu â chi. Felly, os nad ydych chi wedi gwneud hynny eisoes, rydyn ni'n eich annog chi i wneud hynny. Mae'n hawdd ei gyrraedd o wefan Llywodraeth Cymru. Pan fyddwch chi wedi cofrestru i wneud hynny, gallwch chi drosglwyddo ei fanylion i unrhyw etholwr sy'n dymuno cadw mewn cysylltiad. Mae'r cylchlythyr hwnnw'n cael ei anfon yn rheolaidd iawn ac mae ganddo'r holl wybodaeth ddiweddaraf. Mae hefyd yn bosibl cael mynediad at gylchlythyrau hŷn, os nad oes gennych chi'r wybodaeth gyfredol ar hyn o bryd, a dyna'r ffordd fwyaf effeithlon o sicrhau eich bod chi mewn cysylltiad â'r broses wrth iddi fynd yn ei blaen.
Os hoffech chi ysgrifennu ataf i am unrhyw adeilad penodol, oherwydd eich bod chi'n poeni am yr amseru, yn amlwg nid oes gennyf i'r wybodaeth ar gyfer pob un o'r 193 adeilad arnaf i, felly os ydych chi eisiau ysgrifennu ataf i am adeilad penodol, gwnewch hynny.
Diolch i'r Gweinidog am y datganiad yma heddiw. Dwi'n ddiolchgar am y diweddariad, ac unwaith eto, dwi'n croesawu'r camau y mae'r Llywodraeth yn eu cymryd er mwyn mynd i'r afael â'r broblem ddifrifol a chymhleth yma. Eto, mae'n dda gweld ffrwyth llafur y cytundeb rhwng Plaid Cymru a'r Llywodraeth ar waith, gan wneud y gwahaniaeth cadarnhaol hynny i fywydau pobl bob dydd.
Mae'n rhaid inni beidio ag anghofio y trasiedi ddinistriol a ddatblygodd yn Nhŵr Grenfell nôl yn 2017. Roedd y tân a ddinistriodd y tŵr hwnnw wedi arwain at 72 o farwolaethau, ac mae'n ein hatgoffa ni o'r angen brys i sicrhau diogelwch i'n hadeiladau ac amddiffyn bywydau ein dinasyddion yma. Yn sgil Grenfell, mae yna drigolion ar draws y Deyrnas Gyfunol, gan gynnwys yma yng Nghymru, wedi bod yn byw mewn pryder ac ofn cyson. Maen nhw'n byw o dan gysgod Grenfell, yn pryderu nad ydy eu cartrefi eu hunain yn ddiogel, ac y gall yr union le yna sydd i fod yn noddfa ac yn lloches iddyn nhw fygwth eu bywydau.
Felly, am lawer yn rhy hir, rydym ni wedi gweld diwylliant o dorri corneli gan ddatblygwyr mawr, a hynny ar draul diogelwch y cyhoedd, ac mae'n dda gweld camau difrifol yn cael eu cymryd i fynd i'r afael â hynny. Rydym yn gwybod bod yna 171 adeilad efo problemau diogelwch, yn cynnwys 28 adeilad amddifad mae'r Gweinidog eisoes wedi cyhoeddi, y bydd yn edrych i'w cael eu hatgyweirio. Ond fe hoffwn i godi sefyllfa Doc Fictoria yng Nghaernarfon. Fel dwi'n ei deall hi, mae'r datblygiad yma yn enghraifft o ddatblygiad sy'n syrthio rhwng dwy stôl fel petai: dydy o ddim yn adeilad amddifad nac yn dod o dan pact y datblygwr. Felly, beth ydy'r ffordd ymlaen i breswylwyr Doc Fictoria, a faint o ddatblygiadau eraill, o'r oddeutu 171 adeilad efo problemau diogelwch yr ydym yn gwybod amdanyn nhw, sy'n syrthio rhwng y ddwy stôl yma? A all y Gweinidog gadarnhau pa waith sydd yn mynd yn ei flaen, a'r camau nesaf, ar gyfer preswylwyr yr adeiladau hynny, os gwelwch yn dda?
Mae cynlluniau'r Llywodraeth i'w croesawu, ond, tan i'r gwaith atgyweirio gael ei wneud er mwyn gwneud yr adeiladau yma yn ddiogel, bydd y preswylwyr yn parhau i fyw mewn gofid. Mi fydd nifer o breswylwyr yn parhau i bryderu am yr amserlen ar gyfer gwaith i wneud eu cartrefi yn fwy diogel. Pryd felly fedrwn ni ddisgwyl cyrraedd pwynt pan fydd pob adeilad yn ddiogel i’r preswylwyr heb iddyn nhw, neu eu perchnogion, orfod talu am y gwaith? Beth ydy'r amserlen ar gyfer hynny? Pryd fedrwn ni ddisgwyl y bydd y gwaith wedi ei orffen?
Unwaith eto, fe hoffwn i nodi fy mod i’n cefnogi’r Gweinidog wrth iddi ddweud y bydd yn edrych i fewn i bob opsiwn, yn cynnwys addasu deddfwriaeth ac atal datblygiadau, ac mae'n dda gweld nad oes angen gwneud hynny gan ei bod hi wedi llwyddo i gael y cwmnïau i gyd i gefnogi ac arwyddo i fyny, felly llongyfarchiadau ar y pwynt yna. Yn y datganiad, ddaru'r Gweinidog ddweud ei bod hi am annog lesddeiliaid i wneud cais am gymorth ariannol. Felly, pa gamau mae'r Gweinidog yn eu cynnig er mwyn sicrhau bod y bobl yma yn gwybod am yr opsiynau sydd ar gael, ac yn deall sut mae gwneud cais am y cymorth? Yna, ddaru'r Gweinidog sôn am fenthycwyr a dweud fod yna ganllawiau am gael eu cyhoeddi. Mae'n dweud bydd hyn yn digwydd ymhen amser. A gawn ni sicrwydd pryd mae hynny am ddigwydd mewn gwirionedd? Am faint yn rhagor o amser y bydd rhaid i bobl aros tan fod y benthyciadau yma ar gael?
Yn olaf, dwi am groesawu'n fawr fod yna fwy o reolaeth llym am gael ei gyflwyno ar reoli adeiladu, ond mae yna amwysedd am amserlen y broses gofrestru ar gyfer rheolwyr adeiladu. Pam yr amwysedd felly, ac a all y Gweinidog roi mwy o sicrwydd o ran yr amserlen yma hefyd? Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd.
Thank you to the Minister for today's statement. I am grateful for the update, and once again, I welcome the steps that the Welsh Government is taking to tackle this serious and complex issue. Again, it is good to see the agreement between Plaid Cymru and the Government bearing fruit, making a positive difference to people's lives every day.
We must not forget the devastating tragedy that befell Grenfell Tower in 2017. The fire that destroyed Grenfell Tower led to the deaths of 72 people, and it reminds us of the urgent need to ensure the safety of our buildings and safeguard the lives of our citizens here. Following the events at Grenfell, residents across the United Kingdom, including here in Wales, have been living in constant fear and anxiety. They are burdened by the knowledge that their own homes may not be safe, and that that very place that should provide sanctuary and safety could put their lives at risk.
For far too long, we've seen a culture of cutting corners by major developers at the expense of public safety, and it's good to see steps being taken to tackle that. We know that there are 171 buildings with safety issues, including the 28 orphan buildings that the Minister has already announced that she will seek to have remediated. But I would like to raise the situation at Victoria Dock in Caernarfon. As far as I understand it, this development is an example of a development that falls between two stools, as it were: it isn't an orphan building, nor is it covered by the developers' pact. So, what is the way forward for the residents of Victoria Dock, and how many other developments, of the approximately 171 buildings with safety issues that we know of, also fall between two stools in this way? Can the Minister confirm what work is being done and the next steps for residents of these buildings, please?
The Government's plans are to be welcomed, but until the remediation work is complete to make these buildings safe, residents will continue to live in fear. A number of residents will continue to worry about the timescales for work to be done to make their homes safe. When therefore can we expect to reach a point when every building will be safe for residents without them, or the owners, having to pay for the work? What is the timetable for that work to be done? When can we expect the work to be completed?
Once again, I would like to note that I support the Minister when she says that she will consider every option, including adapting legislation and blocking developments, and it's good to see that we may not need to do that as she has succeeded in getting all of the major developers to sign up, so I congratulate her on that point. In the statement, the Minister said that she will encourage leaseholders to apply for financial support, so what steps is the Minister offering to ensure that these people know about the options available to them, and understand how to apply for that support? The Minister also talked about lenders and said that there is guidance that will be published. She said that this will happen in due course. Can we have an assurance in terms of when that will happen? How much longer will people have to wait until these loans are available?
Finally, I want to welcome very much that greater control will be introduced on managing construction, but there is ambiguity about the registration process for building managers. Why that ambiguity, and can the Minister provide greater assurance in terms of that timetable too? Thank you very much, Dirprwy Lywydd.
Diolch, Mabon. Just on Doc Fictoria and the smaller—. So, Doc Fictoria specifically was developed by Watkin Jones, which I'm sure you know. I've written to Watkin Jones, and they've confirmed that they are working with responsible owners in respect of the remediation works. So, I'm very pleased about that, obviously. Officials have a meeting with Watkin Jones coming up shortly to discuss the plans that are outlined there, so that's a very specific building that's in train. More specifically about buildings with smaller developers who aren't in the pact or contract—. There are three categories of buildings, so, there are the buildings covered by the big developers, there are the orphan buildings, and then there are the buildings covered by the smaller developers, some of whom have only ever done one building. And some of the smaller developers aren't small companies, but they have small residential footprints. There are a number of those, so they might be recognisable companies, but they might only have one or two buildings in Wales.
So, we're in the process of contacting all of the developers and the managing agents, and we're exploring what can be done for the smaller developers. So, this is a bit more complicated, I'm afraid. Where a smaller developer is a small developer for the purposes of residential, but actually is a household name, we expect them to make the remediation works happen. Where the developer is a small developer in every—whatever—we don't want to push people into bankruptcy. So, we will explore with them how we can get them to do the remediation in a way that does not push their company into bankruptcy, for obvious reasons. So, we will work with them to make sure that a funding mechanism is found that makes them remain as a viable company. We need developer companies in Wales; many of them are important local employers, but that they stump up for the remediation as appropriate. So, that's a more complicated category of people, for obvious reasons, but we are absolutely in the process of working with them.
As I said in response to Joel, we work with all the managing agents as well. So, we are fairly comfortable that we've got all of the buildings, but as I always urge all Members, if you come across one that you think isn't in the loop, then do say. It's possible to sign up to the newsletter at any point, and all of you, I hope, are signed up to it and should be getting that, and it's possible for you to send it out to constituents and anyone else who's interested. We are very keen to get it out as far as possible. And then, I also work with a stakeholder group that has a number of tenant organisations, the National Residential Landlords Association, the Welsh Cladiators, TPAS Cymru—every representative organisation we've been able to get to meet with us to make sure that we're getting it out as soon as possible. I met with them only last week, I think it was—sorry, my diary's a bit—. I never quite remember when I did what, but I think it was last week in Cathays Park 2 in person, which was very nice.
Just in terms of the building managers, I outlined the system that we're going to put in place to do some regulatory work right now, and then we will have a Bill that will reform the entire system by the end of the Senedd term. We haven't been able to put a time on that Bill because a little bit of it is tied up with how the regulations work, and how the various reforms that are going through in England that pertain to it work, because this is a very difficult area for devolution. It’s not straightforward at all which bits are devolved and which aren’t. So, for example, property law is not devolved, but leasehold law is. Well—those are two bits of the same coin, right? So we’re having to work with the UK Government lawyers very carefully to make sure we have the right powers to do the various bits of it that we’re able to do. And I have very recently exchanged correspondence and spoken with the relevant UK Minister, who tells me that their leasehold reform Bill is still on track for later this year, so I hope that’s true.
Diolch, Mabon. Dim ond ar Ddoc Fictoria a'r un llai—. Felly, cafodd Doc Fictoria yn benodol ei ddatblygu gan Watkin Jones, rwy'n siŵr eich bod chi'n gwybod hynny. Rwyf i wedi ysgrifennu at Watkin Jones, ac maen nhw wedi cadarnhau eu bod nhw'n gweithio gyda'r perchnogion cyfrifol o ran y gwaith adfer. Felly, rwy'n falch iawn o hynny, wrth gwrs. Mae gan swyddogion gyfarfod gyda Watkin Jones yn fuan i drafod y cynlluniau sy'n cael eu hamlinellu yno, felly mae hwnnw'n adeilad penodol iawn sydd ar y gweill. Yn fwy penodol, o ran adeiladau gyda datblygwyr llai nad ydyn nhw yn y cytundeb neu'r contract—. Mae tri chategori o adeiladau, felly, mae yna adeiladau wedi'u cynnwys gan y datblygwyr mawr, mae yna adeiladau amddifad, ac yna mae'r adeiladau wedi'u cynnwys gan y datblygwyr llai, y mae rhai ohonyn nhw ond wedi adeiladu un adeilad. Ac nid cwmnïau bach yw rhai o'r datblygwyr llai, ond o ran adeiladau preswyl, mae ganddyn nhw ond ychydig o ôl traed. Mae nifer o'r rheiny, felly efallai'u bod nhw'n gwmnïau adnabyddus, ond efallai mai dim ond un neu ddau o adeiladau sydd ganddyn nhw yng Nghymru.
Felly, rydyn ni yn y broses o gysylltu â'r holl ddatblygwyr a'r asiantau rheoli, ac rydyn ni'n ymchwilio i'r hyn y mae modd ei wneud ar gyfer y datblygwyr llai. Felly, mae hyn ychydig yn fwy cymhleth, mae arna i ofn. Lle mae datblygwr llai yn ddatblygwr bach at ddibenion preswyl, ond mewn gwirionedd yn enw adnabyddus, rydyn ni'n disgwyl iddo wneud i'r gwaith adfer ddigwydd. Lle mae'r datblygwr yn ddatblygwr bach ym mhob—beth bynnag—nid ydyn ni eisiau gwthio pobl i fethdaliad. Felly, fe wnawn ni archwilio gyda nhw sut y gallwn ni eu cael nhw i wneud y gwaith adfer mewn ffordd nad yw'n gwthio'u cwmni i fethdaliad, am resymau amlwg. Felly, byddwn ni'n gweithio gyda nhw i sicrhau bod system ariannu yn cael ei darganfod sy'n gwneud iddyn nhw barhau i fod yn gwmni hyfyw. Mae angen cwmnïau datblygu arnon ni yng Nghymru; mae llawer ohonyn nhw'n gyflogwyr lleol pwysig, ond eu bod yn talu am y gwaith adfer fel y bo'n briodol. Felly, mae hynny'n gategori mwy cymhleth o bobl, am resymau amlwg, ond rydyn ni wir yn y broses o weithio gyda nhw.
Fel y dywedais i mewn ymateb i Joel, rydyn ni'n gweithio gyda'r holl asiantau rheoli hefyd. Felly, rydyn ni'n weddol sicr bod gennym ni'r holl adeiladau, ond fel yr wyf i bob tro yn annog pob Aelod, os dewch chi ar draws un nad yw, yn eich barn chi, wedi'i gynnwys, yna dywedwch. Mae'n bosibl cofrestru ar gyfer y cylchlythyr ar unrhyw adeg, ac rwy'n gobeithio y bydd pob un ohonoch chi wedi ymuno ac y dylech fod yn cael hwnnw, ac mae'n bosibl i chi ei anfon at etholwyr ac unrhyw un arall sydd â diddordeb. Rydyn ni'n awyddus iawn i'w ledaenu mor bell â phosibl. Ac yna, rwyf i hefyd yn gweithio gyda grŵp rhanddeiliaid sydd â nifer o sefydliadau tenantiaid, Cymdeithas Genedlaethol y Landlordiaid Preswyl, Cladiators Cymru, TPAS Cymru—pob sefydliad cynrychioliadol yr ydyn ni wedi gallu'u cael i gyfarfod â ni i wneud yn siŵr ein bod ni'n ei ledaenu cyn gynted â phosibl. Dim ond yr wythnos diwethaf y gwnes i gyfarfod â nhw, rwy'n credu—mae'n ddrwg gennyf i, mae fy nyddiadur braidd yn—. Dydw i byth yn cofio pryd wnes i beth, ond rwy'n credu mai ym Mharc Cathays 2, wyneb yn wyneb oedd hi, ac roedd yn braf iawn.
O ran y rheolwyr adeiladu, amlinellais i'r system yr ydyn ni'n mynd i'w rhoi ar waith i wneud rhywfaint o waith rheoleiddio ar hyn o bryd, ac yna bydd gennym ni Fil a fydd yn diwygio'r system gyfan erbyn diwedd tymor y Senedd. Nid ydyn ni wedi gallu rhoi amser ar y Bil hwnnw oherwydd bod peth ohono'n gysylltiedig â sut mae'r rheoliadau'n gweithio, a sut mae'r diwygiadau amrywiol sy'n mynd drwodd yn Lloegr sy'n ymwneud ag ef yn gweithio, oherwydd mae hwn yn faes anodd iawn i ddatganoli. Nid yw'n syml o gwbl pa ddarnau sydd wedi'u datganoli a pha rai nad ydyn nhw wedi'u datganoli. Felly, er enghraifft, nid yw cyfraith eiddo wedi'i datganoli, ond mae cyfraith lesddaliadau wedi'i datganoli. Wel—dyna ddwy ochr yr un geiniog, ynte? Felly, mae'n rhaid i ni weithio yn ofalus iawn gyda chyfreithwyr Llywodraeth y DU i sicrhau bod gennym ni'r pwerau cywir i wneud y gwahanol ddarnau ohono y gallwn ni eu gwneud. Ac yn ddiweddar iawn rwyf i wedi gohebu â, ac wedi siarad â, Gweinidog perthnasol y DU, sy'n dweud wrthyf i fod eu Bil diwygio lesddaliadau nhw yn dal i fod ar y trywydd iawn ar gyfer yn ddiweddarach eleni, felly rwy'n gobeithio bod hynny'n wir.
Thank you so much, Minister, for your statement. It’s good to see that it’s getting the time on the Senedd floor. Thank you for your expertise and responses as well to this very complex area. I just wanted to, in the time I have available, concentrate on one area, which is the leaseholder support scheme; the ‘buy backs’ is another description. So, just to query support around this and the progress, I heard from someone taking part in the scheme that they’re now a year on from their initial application. They sent it in immediately after the window opened, but they haven’t had an outcome yet. So I’m kind of keen to understand the timescales there, and if this is an exception maybe I could write to you with the details around that. So just a little bit more about the timescales of that.
And secondly and finally, could you also please clarify that, when the properties are bought, what the process then is in relation to leaseholders having the option to move back or to rent the property back? Thank you very much, Diolch yn fawr iawn.
Diolch yn fawr iawn, Gweinidog, am eich datganiad. Mae'n dda gweld ei fod yn cael yr amser ar lawr y Senedd. Diolch i chi am eich medrusrwydd a'ch ymatebion hefyd i'r maes cymhleth iawn hwn. Roeddwn i eisiau canolbwyntio, yn yr amser sydd gennyf i, ar un maes, sef y cynllun cymorth i lesddeiliaid; mae 'prynu yn ôl' yn ddisgrifiad arall. Felly, dim ond i holi am gefnogaeth ynghylch hyn a'r cynnydd, clywais i gan rywun sy'n cymryd rhan yn y cynllun ei fod nawr flwyddyn yn ddiweddarach o'i gais cychwynnol. Gwnaeth ei gyflwyno yn syth ar ôl i'r ffenestr agor, ond nid ydyn nhw wedi cael canlyniad eto. Felly rwy'n awyddus i ddeall yr amserlenni yno, ac os yw hyn yn eithriad, efallai y gallwn i ysgrifennu atoch chi gyda'r manylion ynghylch hynny. Felly dim ond ychydig mwy am yr amserlenni ar gyfer hynny.
Ac yn ail ac yn olaf, a wnewch chi hefyd egluro, pan fydd yr eiddo'n cael ei brynu, beth yw'r broses wedyn ynglŷn â lesddeiliaid yn cael y dewis i symud yn ôl neu i rentu'r eiddo yn ôl? Diolch yn fawr iawn.
Diolch, Jane. So, the scheme to date has had 17 applications. One has been completed, five are still going through the process, one is currently going through an evaluation process, and 10 were ineligible. I will say, though, that if you know somebody who’s been judged ineligible, we are actually reviewing it every three months, so it is worth reapplying because it’s very difficult to understand how much it’s going to cost, so as we understand how many people are coming through, we are loosening the strings, if you like. So it may well be that you become eligible if you weren’t before.
I absolutely do urge everyone in financial difficulty to do the eligibility checker. We give people the option, so once it’s been through, you can rent it back if you want to, and if you want to move on then, you want to move on. Some people have moved on already. We’ve already extended the scheme, for example, to people who are landlords, who bought it for pension support and have only one property, so there are other—. You don’t have to be resident to do it. I’ve had a lot of letters off people who have been stuck because they can’t sell and have got more children than the flat can now accommodate, for example. So I’m very keen that we help people out of that circumstance.
Sometimes, when people apply, we’re able to help them just sell it on the open market, because we’re able to explain the process for the EWS1, and so on. And financial advice is available to everyone who applies because sometimes that’s actually all they need. So, it is worth doing. If you’ve got a specific issue, then you’ll have to write into me, Jane, if that’s okay. I don’t have the detail of every single one of them about my person, but I can easily find out for you.
Diolch yn fawr, Jane. Felly, mae'r cynllun hyd yma wedi cael 17 cais. Mae un wedi'i gwblhau, pump yn dal i fynd drwy'r broses, mae un yn mynd drwy broses werthuso ar hyn o bryd, ac roedd 10 yn anghymwys. Fe wnaf i ddweud, serch hynny, os ydych chi'n adnabod rhywun sydd wedi'i farnu'n anghymwys, ein bod ni'n ei adolygu bob tri mis, felly mae'n werth ailymgeisio oherwydd mae'n anodd iawn deall faint mae'n mynd i'w gostio, felly wrth i ni ddeall faint o bobl sy'n dod drwodd, rydyn ni'n llacio'r gofynion, os mynnwch chi. Felly mae'n ddigon posibl y byddwch chi'n gymwys os nad oeddech chi o'r blaen.
Rwy'n annog pawb sydd mewn anhawster ariannol i lenwi'r holiadur cymhwysedd. Rydyn ni'n rhoi'r dewis i bobl, felly unwaith y bydd wedi bod trwyddo, gallwch chi ei rentu'n ôl os ydych chi eisiau, ac os ydych chi eisiau symud ymlaen yna, rydych chi eisiau symud ymlaen. Mae rhai pobl eisoes wedi symud ymlaen. Rydyn ni eisoes wedi ymestyn y cynllun, er enghraifft, i bobl sy'n landlordiaid, a brynodd ar gyfer cymorth pensiwn ac sydd ag un eiddo yn unig, felly mae rhai eraill—. Nid oes rhaid i chi fod yn breswylydd i wneud hynny. Rydw i wedi cael llawer o lythyrau oddi ar bobl sydd wedi bod yn sownd oherwydd nad ydyn nhw'n gallu gwerthu ac maen nhw wedi cael mwy o blant nag y gall y fflat ddarparu ar eu cyfer nawr, er enghraifft. Felly, rwy'n awyddus iawn i helpu pobl symud o'r amgylchiadau hynny.
Weithiau, pan fydd pobl yn gwneud cais, gallwn ni eu helpu nhw i'w werthu ar y farchnad agored yn unig, oherwydd gallwn ni esbonio'r broses ar gyfer y EWS1, ac yn y blaen. Ac mae cyngor ariannol ar gael i bawb sy'n gwneud cais oherwydd weithiau dyna'r cyfan sydd ei angen arnyn nhw mewn gwirionedd. Felly, mae'n werth ei wneud. Os oes gennych chi fater penodol, yna bydd yn rhaid i chi ysgrifennu ataf i, Jane, os yw hynny'n iawn. Nid oes gennyf i fanylion pob un ohonyn nhw arnaf i, ond gallaf eu darganfod yn hawdd i chi.
I very much welcome this statement. Firstly, can the Minister confirm that, despite statements being spread on social media, there is no simple quick fix of just passing a law and it will all be done? Because I am—and I'm sure that the Minister is—fed up of people telling us that you only have to one thing and everything will fall into place. Well, both of us know that that is untrue.
I welcome the statement that you do not want leaseholders to pay for something that is not their fault. That is why they have agreed to fund eligible works already undertaken in medium- and high-rise buildings that fall in the orphan building category. Will South Quay, built by now-defunct Carillion, be covered?
I welcome that all developers that were expected to sign legally binding contracts have now done so. This represents their commitment and their intention to address fire safety issues in buildings they have developed over the last 30 years. I’m very pleased with that, and what I’m asking is now that they’ve signed it and we know their commitment, and we know that they've set stricter timelines for requesting work plans, and an update on works under way, will the Minister or the developer share that information with people living in developments like Altamar? Because I think it’s been very much a lack of information from these people that has left a hole in the system that has been filled by those trying to make trouble.
Rwy'n croesawu'r datganiad hwn yn fawr. Yn gyntaf, a all y Gweinidog gadarnhau, er gwaethaf y datganiadau sy'n cael eu lledaenu ar y cyfryngau cymdeithasol, nad oes ateb cyflym syml o ran dim ond pasio deddf ac y bydd y cyfan yn cael ei gyflawni? Oherwydd rwyf i—ac rwy'n siŵr bod y Gweinidog—wedi cael llond bol ar bobl yn dweud wrthyn ni mai dim ond un peth sydd angen i chi ei wneud a bydd popeth yn disgyn i'w le. Wel, mae'r ddau ohonon ni'n gwybod nad yw hynny'n wir.
Rwy'n croesawu'r datganiad nad ydych chi eisiau i lesddeiliaid dalu am rywbeth nad eu bai nhw ydyw. Dyna pam rydym ni wedi cytuno i ariannu gwaith cymwys sydd eisoes wedi'i wneud mewn adeiladau canolig ac uchel sy'n perthyn i'r categori adeiladu amddifad. A fydd South Quay, a gafodd ei adeiladu gan Carillion, sydd wedi darfod erbyn hyn, yn cael ei gynnwys?
Rwy'n croesawu bod pob datblygwr yr oedd disgwyl iddo lofnodi contractau cyfreithiol rwymol nawr wedi gwneud hynny. Mae hyn yn cynrychioli'u hymrwymiad a'u bwriad i fynd i'r afael â materion diogelwch tân mewn adeiladau y maen nhw wedi'u datblygu dros y 30 mlynedd diwethaf. Rwy'n falch iawn o hynny, a'r hyn rwy'n ei ofyn nawr yw eu bod wedi'i lofnodi ac rydyn ni'n ymwybodol o'u hymrwymiad, ac rydyn ni'n gwybod eu bod nhw wedi gosod amserlenni llymach ar gyfer gofyn am gynlluniau gwaith, a'r wybodaeth ddiweddaraf ar waith ar y gweill, a wnaiff y Gweinidog neu'r datblygwr rannu'r wybodaeth honno â phobl sy'n byw mewn datblygiadau fel Altamar? Oherwydd rwy'n credu mai diffyg gwybodaeth gan y bobl hyn sydd wedi gadael twll yn y system sydd wedi'i lenwi gan y rhai sy'n ceisio achosi trafferth.
Yes, thank you, Mike. There absolutely is no single fix for this. If there were, we would have taken that route, of course. There is no simple, straightforward fix. The route that England has taken allows people to sue themselves the developer. We've always taken the view that that's actually even more complicated than what we're doing. I much prefer a situation where it's the Welsh Government that takes the legal responsibility for ensuring that a contract delivers. So, we're very clear about that. There certainly is no single fix.
South Quay, I believe, falls into the orphan building category, but, if you want to write in to me, Mike, I can confirm that in a more straightforward way, because I'm doing that from memory, but I believe it does. I've recently written to Altamar, and I'm quite happy to discuss that with you separately. We know where we are with Altamar; I've just written to them.
Diolch yn fawr, Mike. Nid oes un datrysiad yn unig ar gyfer hyn. Pe bai yna, bydden ni wedi dilyn y llwybr hwnnw, wrth gwrs. Nid oes ateb syml, uniongyrchol. Mae'r llwybr y mae Lloegr wedi'i ddilyn yn caniatáu i bobl erlyn y datblygwr eu hunain. Rydyn ni bob amser wedi bod o'r farn bod hynny'n fwy cymhleth na'r hyn yr ydyn ni'n ei wneud. Mae'n well gennyf i sefyllfa lle mae Llywodraeth Cymru yn cymryd y cyfrifoldeb cyfreithiol dros sicrhau bod contract yn cyflawni. Felly, rydyn ni'n glir iawn ynglŷn â hynny. Yn sicr, nid oes ond un datrysiad.
Mae South Quay, rwy'n credu, yn perthyn i'r categori adeiladau amddifad, ond, os ydych chi eisiau ysgrifennu ataf i, Mike, gallaf i gadarnhau hynny mewn ffordd fwy uniongyrchol, oherwydd rwy'n gwneud hynny o'r cof, ond rwy'n credu ei fod. Rwyf i wedi ysgrifennu at Altamar, ac rwy'n eithaf hapus i drafod hynny gyda chi ar wahân. Rydyn ni'n gwybod lle'r ydyn ni gydag Altamar; rydw i newydd ysgrifennu atyn nhw.
Ac yn olaf, Rhys ab Owen.
And finally, Rhys ab Owen.
Gweinidog, I'm pleased that Mabon ap Gwynfor asked for clarification on what was meant by 'due course'. I don't think I heard an answer to that, so, when will the guidance to valuers be published? It's so important that leaseholders are able to access mortgages. But does the Gweinidog know at what percentage against valuation that will be, and what would be the interest rate? I welcome your statement that, where leaseholders have already paid to rectify fire safety works, you will strongly encourage developers to reimburse them. But are there any powers of enforceability with regard to that?
I'm told that residents from Celestia have written to Welsh Government officials, highlighting failures of developers in complying with the contract. They believe developers are dragging their feet and rejecting surveys and are in breach of the Welsh Government contract in Cardiff and in Swansea, and they haven't received a remediation plan or a timeline. Could you indicate when the Celestia residents will receive a reply, and how will you ensure compliance with the contract?
Jane Dodds highlighted the leaseholder support scheme. Despite it being announced over 18 months ago, there has only been one purchase, with only five in the pipeline. Contrary to the statement, Gweinidog, residents believe that they will not be allowed to rent back their property, due to legal reasons. Could you clarify that? And in any event, should we be renting properties that are deemed to be unsafe? Diolch yn fawr.
Gweinidog, rwy'n falch bod Mabon ap Gwynfor wedi gofyn am eglurhad ar beth oedd 'maes o law' yn ei olygu. Nid wyf i'n credu i mi glywed ateb i hynny, felly, pryd fydd y canllawiau i briswyr yn cael eu cyhoeddi? Mae mor bwysig bod lesddeiliaid yn gallu cael morgeisi. Ond a yw'r Gweinidog yn gwybod ar ba ganran yn erbyn prisio fydd hynny, a beth fyddai'r gyfradd llog? Rwy'n croesawu'ch datganiad o ran lle mae lesddeiliaid eisoes wedi talu i gywiro gwaith diogelwch tân, y byddwch chi'n annog datblygwyr yn gryf i'w had-dalu. Ond a oes unrhyw bwerau gorfodi o ran hynny?
Cefais wybod fod trigolion Celestia wedi ysgrifennu at swyddogion Llywodraeth Cymru, gan dynnu sylw at fethiannau datblygwyr wrth gydymffurfio â'r contract. Maen nhw'n credu bod datblygwyr yn llusgo eu traed ac yn gwrthod arolygon ac yn torri contract Llywodraeth Cymru yng Nghaerdydd ac yn Abertawe, ac nid ydyn nhw wedi derbyn cynllun adfer nac amserlen. A allwch chi nodi pryd y bydd trigolion Celestia yn derbyn ateb, a sut y byddwch chi'n sicrhau cydymffurfiaeth â'r contract?
Tynnodd Jane Dodds sylw at y cynllun cymorth lesddalwyr. Er iddo gael ei gyhoeddi dros 18 mis yn ôl, dim ond un eiddo sydd wedi'i brynu a dim ond pump ar y gweill. Yn groes i'r datganiad, Gweinidog, mae trigolion yn credu na fyddan nhw'n cael rhentu eu heiddo yn ôl, oherwydd rhesymau cyfreithiol. A allwch chi egluro hynny? A fodd bynnag, a ddylen ni fod yn rhentu eiddo a ystyrir yn anniogel? Diolch yn fawr.
Thank you, Rhys ab Owen. So, the Welsh Cladiators are part of the stakeholder group that I met with last week. The issue with Celestia is very complicated and subject to litigation, so it's not something I can easily discuss on the floor of the Senedd. I've offered to meet with them to discuss their particular concerns, but I think that their particular concerns are linked to the fact that they're in complicated litigation and not the wider scheme, a point that was made at the stakeholder group in question, and which I'm obviously repeating here for your information.
In terms of reimbursement, we are expecting the developers to reimburse. If they don't, then I'll have to see what can be done. I've got no reason to think that they won't do that. We've asked them to, and none of them have pushed back on that. I'm not going to take expensive legal advice until I need to, so I'm going to take the view that they're going to do what they said they'd do until it's obvious that they aren't. So, that's where we are with that.
I've categorically stated a number of times on the floor of the Senedd now that, if somebody goes through the leaseholder support scheme and we buy the property, they can rent it back from us. I don't know how to clarify it any more than that. Obviously, the buildings are unsafe in the sense that they need remediation works, not unsafe to live in. If they were unsafe to live in, then the fire service would have evacuated them and shut them down. A number of them have a number of things to make them safe to live in—so, they have fire safety issues that the fire authority has deemed necessary. But that means that they are safe to live in. Otherwise, as I say, the fire authority would have shut them down, and my colleague Hannah Blythyn and I have had a number of conversations with the fire authority about the inspections that they undertake. So, just to be really clear. That's not to say that the buildings shouldn't be remediated as quickly as possible—of course they should.
If a leaseholder goes through the support scheme and doesn't want to lease it back, that's also completely fine with us. It takes a long time to do it. It's a complicated process. It has to go through a valuation process. It has to go through a number of stages. I'm not terribly surprised that it takes 18 months from start to finish, to be honest. As I say, we review the criteria very regularly—every three to six months—because not as many people as we thought have applied to go through it., and therefore I'm looking to see if I can loosen the strings a little to make sure that other people who might not have been eligible would be eligible. We know that 10 people were deemed ineligible when they applied for the scheme, and I've been encouraging them to come forward again, if they want to, because we have loosened the strings a little on the scheme, so it's possible that they would be. I'm written to personally myself by people who are in this situation, and I always refer them to the scheme, and I also refer them to the update, the regular update that we have. Again, if you haven't signed up, please do, it's really obvious on the Welsh Government's website, and then you can pass it on to your constituents, who are all entitled to receive it. It comes out electronically very regularly with all the updates.
Oh, I'm sorry, on the chartered institute, I didn't answer that with you either, Mabon, apologies. So, I'm not in control of the timescale for that; it's their guidance and not ours. We've been working with them. I'm delighted that they've agreed to include Wales and that they include the Welsh links, but I'm afraid I have absolutely no way of making that guidance happen in any time other than the time that the institute itself sees fit. But I know that they're working on it and are looking to get it out as soon as is reasonably practicable.
Diolch yn fawr, Rhys ab Owen. Felly, mae Cladiators Cymru yn rhan o'r grŵp rhanddeiliaid y gwnes i gwrdd ag nhw yr wythnos diwethaf. Mae'r mater gyda Celestia yn gymhleth iawn ac yn destun ymgyfreitha, felly nid yw'n rhywbeth y gallaf i ei drafod yn hawdd ar lawr y Senedd. Rwyf i wedi cynnig cyfarfod â nhw i drafod eu pryderon penodol, ond rwy'n credu bod eu pryderon penodol yn gysylltiedig â'r ffaith eu bod nhw mewn ymgyfreitha cymhleth ac nid y cynllun ehangach, pwynt a gafodd ei wneud yn y grŵp rhanddeiliaid dan sylw, ac rwy'n amlwg yn ailadrodd hynny yma er gwybodaeth i chi.
O ran ad-dalu, rydyn ni'n disgwyl i'r datblygwyr ad-dalu. Os na wnawn ni, yna bydd yn rhaid i mi weld beth y mae modd ei wneud. Nid oes gennyf i unrhyw reswm i feddwl na fyddan nhw'n gwneud hynny. Rydyn ni wedi gofyn iddyn nhw, ac nid oes yr un ohonyn nhw wedi gwthio'n ôl ar hynny. Dydw i ddim yn mynd i gymryd cyngor cyfreithiol drud nes bydd ei angen, felly rydw i o'r farn eu bod nhw'n mynd i wneud yr hyn y gwnaethon nhw ddweud y bydden nhw'n ei wneud nes ei bod yn amlwg nad ydyn nhw. Dyna lle'r ydyn ni gyda hynny.
Rwyf i wedi datgan yn bendant nifer o weithiau ar lawr y Senedd nawr, os bydd rhywun yn mynd drwy'r cynllun cymorth lesddeiliaid a'n bod ni'n prynu'r eiddo, gallan nhw ei rentu yn ôl gennym ni. Nid wyf i'n gwybod sut i'w egluro yn well na hynny. Yn amlwg, nid yw'r adeiladau'n ddiogel yn yr ystyr bod angen gwaith adfer arnyn nhw, ond nid yn anniogel i fyw ynddyn nhw. Pe baen nhw'n anniogel i fyw ynddyn nhw, yna byddai'r gwasanaeth tân wedi'u gwagio a'u cau. Mae gan nifer ohonyn nhw nifer o bethau i'w gwneud nhw'n ddiogel i fyw ynddyn nhw—felly, mae ganddyn nhw faterion diogelwch tân y mae'r awdurdod tân wedi barnu eu bod yn angenrheidiol. Ond mae hynny'n golygu eu bod nhw'n ddiogel i fyw ynddyn nhw. Fel arall, fel y dywedais i, byddai'r awdurdod tân wedi'u cau, ac mae fy nghyd-Aelod, Hannah Blythyn, wedi cael nifer o sgyrsiau gyda'r awdurdod tân am yr arolygiadau y maen nhw'n eu cynnal. Felly, dim ond i fod yn glir iawn. Nid yw hynny i ddweud na ddylai'r adeiladau gael eu hadfer cyn gynted â phosibl—wrth gwrs y dylen nhw.
Os yw lesddeiliad yn mynd drwy'r cynllun cymorth ac nad yw eisiau'i brydles yn ôl, mae hynny hefyd yn hollol iawn gennym ni. Mae'n cymryd amser hir i wneud hynny. Mae'n broses gymhleth. Mae'n rhaid iddo fynd drwy broses brisio. Mae'n rhaid iddo fynd trwy nifer o gamau. Nid ydw i'n synnu'n fawr ei bod hi'n cymryd 18 mis o'r dechrau i'r diwedd, a bod yn onest. Fel yr wyf i'n ei ddweud, rydyn ni'n adolygu'r meini prawf yn rheolaidd iawn—bob tri i chwe mis—oherwydd nad oes cymaint o bobl ag yr oedden ni'n tybio wedi gwneud cais i fynd drwyddo, ac felly rwy'n ystyried a allaf i lacio pethau ychydig er mwyn sicrhau y byddai pobl eraill na fydden nhw efallai wedi bod yn gymwys nawr yn gymwys. Rydyn ni'n gwybod nad oedd 10 o bobl yn gymwys pan wnaethon nhw gais am y cynllun, ac rwyf i wedi bod yn eu hannog nhw i gyflwyno eto, os ydyn nhw eisiau, oherwydd rydyn ni wedi llacio pethau ychydig ar y cynllun, felly mae'n bosibl y bydden nhw'n gymwys. Mae pobl yn y sefyllfa hon yn ysgrifennu ataf i'n bersonol, ac rwyf i bob amser yn eu cyfeirio nhw at y cynllun, ac rwyf i hefyd yn eu cyfeirio nhw at yr wybodaeth ddiweddaraf, yr wybodaeth ddiweddaraf reolaidd sydd gennym ni. Unwaith eto, os nad ydych chi wedi cofrestru, gwnewch hynny, mae'n amlwg iawn ar wefan Llywodraeth Cymru, ac yna gallwch chi ei drosglwyddo i'ch etholwyr, sydd â hawl i'w derbyn. Mae'n cael ei gyhoeddi'n electronig yn rheolaidd iawn gyda'r holl wybodaeth ddiweddaraf.
O, mae'n ddrwg gennyf i, o ran y sefydliad siartredig, ni wnes i ateb hynny gennych chi chwaith, Mabon, ymddiheuriadau. Felly, nid wyf i'n rheoli'r amserlen ar gyfer hynny; eu canllawiau nhw ydyn nhw ac nid ein rhai ni. Rydyn ni wedi bod yn gweithio gyda nhw. Rwy'n falch iawn eu bod nhw wedi cytuno i gynnwys Cymru a'u bod yn cynnwys cysylltiadau Cymru, ond rwy'n ofni nad oes gennyf i unrhyw ffordd o wneud i'r canllawiau hynny ddigwydd unrhyw bryd heblaw am yr hwnnw y mae'r sefydliad ei hun yn ei weld yn addas. Ond rwy'n gwybod eu bod yn gweithio arno ac yn bwriadu'u cyflwyno cyn gynted ag sy'n rhesymol ymarferol.
Diolch i'r Gweinidog.
I thank the Minister.
Eitem 6 sydd nesaf, ail ddatganiad gan y Gweinidog Newid Hinsawdd, ymateb y Llywodraeth i’r ymgynghoriad ‘Datblygu Cynllun Masnachu Allyriadau’r DU’. Galwaf ar y Gweinidog, Julie James.
Item 6 is next, and it's a second statement from the Minister for Climate Change, the Government's response to the ‘Developing the UK Emissions Trading Scheme’ consultation. I call on the Minister, Julie James.
After her drink, of course. [Laughter.]
Ar ôl iddi orffen ei diod, wrth gwrs. [Chwerthin.]
Diolch, Dirprwy Lywydd. Climate change is an existential threat to our society, with impacts now being seen worldwide. Global temperatures continue to rise, and, as highlighted by the March 2023 publication of the Intergovernmental Panel on Climate Change synthesis report, we are reaching a point of no return. Action on climate change is therefore imperative to preserve our planet for future generations. And as we do this, we must guarantee this action provides a just transition, ensuring that our transformation to a sustainable economy is inclusive, equitable and leaves no-one behind.
The UK emissions trading scheme is a joint four-nation scheme. It is a highly technical and hugely important policy lever in reaching net zero. It currently applies to the industry, power and aviation sectors, which represent nearly half of Welsh territorial emissions, and works by placing a limit and a cost on emissions permitted by participants. This ensures the polluter pays for the environmental impacts of their activities and incentivises decarbonisation.
Participants in the scheme are generally large employers, and we must consider economic and environmental factors holistically. The greatest economic harm would result from a failure to prevent climate change, and it is essential that we stimulate positive change. However, we do need to do so in a way that does not risk disadvantaging Welsh industry and supports their decarbonisation pathways to a net-zero world. Failing to do so will result in these industries relocating to countries that do not have the same climate ambitions, risking global emissions being raised rather than lowered.
The 2022 'Developing the UK Emissions Trade Scheme' consultation covered a wide range of proposals. I, alongside my counterparts in the UK ETS Authority, am pleased to have published the government response to this consultation. I am confident that we have struck the balance required in making a suite of difficult decisions.
The key strategic proposal of the consultation was to reduce the emissions cap of the scheme, making it consistent with UK net zero ambitions. Reducing the cap will limit emissions, further reducing year on year, keeping us on the path to net zero. We have agreed to set the cap at the top of the range consulted on. While it is regrettable that this does allow the most emissions, this is pragmatic to ensure industries are not forced out of Wales and the UK to countries that do not meet our climate ambitions. It is also important to note that this is a more ambitious cap than is reflected in the Climate Change Committee’s balanced pathway, on which our targets are based. It will therefore align the scheme with net zero, while still supporting a smooth transition for participants, and mitigate risks to the market.
Alongside this, we decided that the industry cap—the level of allowances available to be given freely to those at risk of carbon leakage—will be set at 40 per cent of the overall cap. This will allow sufficient support for specific operators at risk, particularly important for Welsh participants, who may face greater challenges than other regions in accessing decarbonisation pathway technologies due to their location or existing infrastructure. The UK ETS Authority will continue to develop the free allowance policy and methodology, further improving targeting of free allowances for those most at risk of carbon leakage. Those in receipt of free allowances remain incentivised to decarbonise. Decarbonising allows recipients to sell the allowances they no longer require on the secondary market, thereby securing a financial benefit.
In addition, 53.5 million allowances will be released UK-wide to further smooth the transition to the net zero cap and ensure liquidity in the market as we move to the new tighter cap. These allowances come from previous years of the scheme but were unallocated, therefore do not affect the high ambition of the scheme. It has also been decided to reserve 29.5 million allowances for future market management. This provides an important contingency for the second half of this decade, where the unknowns related to technologies and other challenges to decarbonisation become greater and the cap will become tighter.
I welcome the decision to phase out free allocation for the aviation sector. This supports recent findings that the sector is not at risk of carbon leakage and recognises the crucial need to encourage decarbonisation within the sector. This will be done gradually, to allow businesses time to prepare.
And while I have recently confirmed that Welsh Government has met both the first carbon budget and the 2020 emissions reduction interim target, there remains work to be done to ensure we meet our second carbon budget and beyond. Wales has already achieved a decrease of emissions of 39 per cent in 2021, compared to baseline. However, we recognise the need for more action by the Welsh Government and others in order to maintain progress and meet future targets. Over half of Welsh emissions are not currently covered by a carbon price, and expansion of the ETS may aid decarbonisation in other sectors.
The Government response proposes expansion of the UK ETS to the maritime and waste sectors. These are sensible areas to begin expansion, as both have not yet achieved the necessary emissions reductions and have strong support for inclusion from our stakeholders.
While my absolute priority is to incentivise decarbonisation, I'm also conscious that we may need to tackle some residual emissions in the future. I'm therefore pleased with the decision to include engineered greenhouse gas removals and non-pipeline transport of carbon dioxide within the scheme. This will support operators to capture and transport carbon dioxide via means such as shipping, should carbon capture and storage be proven at scale. Inclusion will incentivise investment for industries, particularly those in south Wales.
Greenhouse gas removals will be further subject to completion of the necessary work to ensure robust monitoring, reporting and verification of emissions. This commitment provides a strong signal to industry, allowing preparations to be made and ensuring that all options are being explored.
Additionally, I welcome the acknowledgment that future work is required to assess whether the UK ETS is an appropriate market for nature-based removals. This will allow assessment of risks related to farming, land prices and permanency prior to committing to inclusion; issues that are of greater concern in Wales. I also welcome the work to understand the MRV of agricultural emissions and trust the findings will aid in developing decarbonisation plans for the sector in the future.
The changes to the UK ETS will play a crucial role in achieving Welsh climate targets. Through the incentivisation of emission reductions and the financial responsibility placed on polluters, the UK ETS encourages industries to adopt a more sustainable practice. This not only contributes to Wales's climate change commitments, but also promotes the development of a greener economy, generating new opportunities and fostering long-term environmental sustainability. However, it is essential that this is done in a way that anticipates the challenges faced by our industrial partners and their workforce and supports them to deliver, ensuring a just transition, whilst also reducing emissions globally. Diolch.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Mae'r newid yn yr hinsawdd yn fygythiad dirfodol i'n cymdeithas ac, erbyn hyn, mae effeithiau yn cael eu gweld ledled y byd. Mae tymereddau byd-eang yn parhau i godi, ac, fel yr amlygwyd yn adroddiad synthesis y Panel Rhynglywodraethol ar y Newid yn yr Hinsawdd, a gyhoeddwyd ym mis Mawrth 2023, rydym yn cyrraedd pwynt di-droi'n-ôl. Felly, mae'n hanfodol ein bod ni'n gweithredu ar y newid yn yr hinsawdd er mwyn gwarchod ein planed ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol. Ac wrth i ni wneud hyn, mae'n rhaid i ni warantu bod y camau hyn yn darparu proses bontio deg, ac yn sicrhau bod y trawsnewid i economi gynaliadwy yn gynhwysol, yn deg ac nad oes unrhyw un yn cael ei adael ar ôl.
Mae cynllun masnachu allyriadau'r DU yn gynllun pedair gwlad ar y cyd. Mae'n ffordd hynod dechnegol a hynod bwysig o gyflawni'r polisi o gyrraedd sero net. Ar hyn o bryd, mae'n berthnasol i'r sectorau diwydiant, pŵer a hedfan, sy'n cynrychioli bron hanner allyriadau tiriogaethol Cymru, ac mae'n gweithio trwy osod terfyn a chost ar allyriadau a ganiateir gan gyfranogwyr. Mae hyn yn sicrhau bod y llygrwr yn talu am effeithiau amgylcheddol ei weithgareddau ac yn cymell datgarboneiddio.
Cyflogwyr mawr sy'n cymryd rhan yn y cynllun ar y cyfan, ac mae'n rhaid i ni ystyried ffactorau economaidd ac amgylcheddol mewn ffordd gyfannol. Byddai'r niwed economaidd mwyaf yn deillio o fethiant i atal y newid yn yr hinsawdd, ac mae'n hanfodol ein bod ni'n ysgogi newid cadarnhaol. Fodd bynnag, mae angen i ni wneud hynny mewn ffordd sy'n sicrhau nad yw diwydiant Cymru yn cael ei roi o dan anfantais ac sy'n cefnogi eu llwybrau datgarboneiddio tuag at fyd sero net. Os byddwn ni'n methu â gwneud hynny, bydd y diwydiannau hyn yn adleoli i wledydd lle nad oes ganddynt yr un uchelgeisiau o ran yr hinsawdd, gan arwain o bosibl at fwy o allyriadau byd-eang yn hytrach na llai ohonynt.
Roedd ymgynghoriad 'Datblygu Cynllun Masnachu Allyriadau'r DU', a gynhaliwyd yn 2022, yn ymdrin ag ystod eang o gynigion. Rwyf i, ochr yn ochr â'm cymheiriaid yn Awdurdod Cynllun Masnachu Allyriadau'r DU, yn falch o fod wedi cyhoeddi ymateb y llywodraeth i'r ymgynghoriad hwn. Rwy'n hyderus ein bod ni wedi sicrhau'r cydbwysedd sydd ei angen wrth wneud cyfres o benderfyniadau anodd.
Cynnig strategol allweddol yr ymgynghoriad oedd lleihau cap allyriadau'r cynllun, gan sicrhau ei fod yn gyson ag uchelgeisiau sero net y DU. Bydd lleihau'r cap yn cyfyngu ar allyriadau, yn eu lleihau ymhellach o flwyddyn i flwyddyn, ac yn ein cadw ar y llwybr i sero net. Rydym wedi cytuno i osod y cap ar frig yr ystod yr ymgynghorwyd arni. Er bod hyn, yn anffodus, yn caniatáu'r nifer fwyaf o allyriadau, mae hyn yn bragmatig er mwyn sicrhau nad yw diwydiannau'n cael eu gorfodi allan o Gymru a'r DU i wledydd nad ydynt yn cyflawni ein huchelgeisiau o ran yr hinsawdd. Mae hefyd yn bwysig nodi bod hwn yn gap mwy uchelgeisiol nag a adlewyrchir yn llwybr cytbwys y Pwyllgor Newid Hinsawdd, y mae ein targedau'n seiliedig arno. Felly, bydd yn alinio'r cynllun â sero net, ac yn parhau i gefnogi trosglwyddiad llyfn i gyfranogwyr a lliniaru risgiau i'r farchnad ar yr un pryd.
Ochr yn ochr â hyn, fe benderfynon ni y bydd y cap ar ddiwydiant—sef lefel y lwfansau sydd ar gael i'w rhoi am ddim i'r rhai sydd mewn perygl o ddadleoli carbon—yn cael ei gosod ar 40 y cant o'r cap cyffredinol. Bydd hyn yn sicrhau bod digon o gymorth i weithredwyr penodol sy'n wynebu risg, sy'n arbennig o bwysig i gyfranogwyr yng Nghymru, a allai wynebu mwy o heriau na rhanbarthau eraill wrth gael mynediad at dechnolegau llwybrau datgarboneiddio oherwydd eu lleoliad neu seilwaith presennol. Bydd Awdurdod Cynllun Masnachu Allyriadau'r DU yn parhau i ddatblygu'r polisi a'r fethodoleg lwfansau am ddim, gan wella ymhellach y broses o dargedu lwfansau am ddim i'r rhai sy'n wynebu'r risg fwyaf o ddadleoli carbon. Mae'r rhai sy'n derbyn lwfansau am ddim yn parhau i gael eu cymell i ddatgarboneiddio. Mae datgarboneiddio yn caniatáu i'r sawl y rhoddir lwfansau iddynt werthu lwfansau nad oes eu hangen arnynt mwyach ar y farchnad eilaidd, a thrwy hynny sicrhau budd ariannol.
Hefyd, bydd 53.5 miliwn o lwfansau yn cael eu rhyddhau ledled y DU i hwyluso trosglwyddiad didrafferth i'r cap sero net ymhellach a sicrhau hylifedd yn y farchnad wrth i ni symud i'r cap tynnach newydd. Mae'r lwfansau hyn yn rhai nas dyrannwyd o flynyddoedd blaenorol y cynllun, felly nid ydynt yn effeithio ar uchelgais uchel y cynllun. Penderfynwyd hefyd neilltuo 29.5 miliwn o lwfansau ar gyfer rheoli'r farchnad yn y dyfodol. Bydd hyn yn sicrhau cronfa wrth gefn bwysig ar gyfer ail hanner y degawd hwn, pan fydd mwyfwy o bethau anhysbys o ran technolegau a heriau eraill i ddatgarboneiddio a phan fydd y cap yn mynd yn dynnach.
Rwy'n croesawu'r penderfyniad i gael gwared yn raddol ar y dyraniad am ddim i'r sector hedfan. Mae hyn yn cefnogi canfyddiadau diweddar nad yw'r sector mewn perygl o ddadleoli carbon ac yn cydnabod yr angen hanfodol i annog datgarboneiddio yn y sector. Bydd hyn yn cael ei wneud yn raddol, er mwyn caniatáu amser i fusnesau baratoi.
Ac er fy mod i wedi cadarnhau'n ddiweddar bod Llywodraeth Cymru wedi cyflawni'r gyllideb garbon gyntaf a tharged interim 2020 ar gyfer lleihau allyriadau, mae gwaith i'w wneud o hyd i sicrhau ein bod yn cyflawni ein hail gyllideb garbon a thu hwnt. Mae Cymru eisoes wedi sicrhau gostyngiad o 39 y cant mewn allyriadau yn 2021, o'i gymharu â'r llinell sylfaen. Fodd bynnag, rydym yn cydnabod bod angen i Lywodraeth Cymru ac eraill gymryd mwy o gamau i barhau â'r cynnydd a chyrraedd targedau'r dyfodol. Ar hyn o bryd, nid oes pris carbon wedi'i bennu ar gyfer dros hanner yr allyriadau a gynhyrchir yng Nghymru, a gallai ehangu'r cynllun masnachu allyriadau gynorthwyo'r broses ddatgarboneiddio mewn sectorau eraill.
Mae ymateb y Llywodraeth yn cynnig ehangu cynllun masnachu allyriadau'r DU i'r sectorau morwrol a gwastraff. Mae'r rhain yn feysydd synhwyrol i ddechrau ehangu, gan nad yw'r naill na'r llall wedi cyflawni'r gostyngiadau sydd eu hangen o ran allyriadau ac mae cefnogaeth gref i'w cynnwys gan ein rhanddeiliaid.
Er mai fy mlaenoriaeth absoliwt yw cymell datgarboneiddio, rwyf hefyd yn ymwybodol y gallai fod angen i ni fynd i'r afael â rhai allyriadau gweddilliol yn y dyfodol. Felly, rwy'n falch o'r penderfyniad i gynnwys dulliau tynnu nwyon tŷ gwydr wedi'u peirianyddu a chludo carbon deuocsid heb ddefnyddio piblinell yn y cynllun. Bydd hyn yn helpu gweithredwyr i ddal a chludo carbon deuocsid trwy ddulliau fel morgludiant, os bydd dal a storio carbon yn cael ei brofi ar raddfa. Bydd cynnwys y rhain yn cymell buddsoddiad i ddiwydiannau, yn enwedig y rhai yn y de.
Bydd dulliau tynnu nwyon tŷ gwydr yn amodol hefyd ar gwblhau'r gwaith sydd ei angen i sicrhau bod allyriadau yn cael eu monitro, eu hadrodd a'u gwirio mewn ffordd gadarn. Mae'r ymrwymiad hwn yn arwydd cryf i ddiwydiant, yn caniatáu i baratoadau gael eu gwneud ac yn sicrhau bod yr holl opsiynau'n cael eu hystyried.
Rwyf hefyd yn croesawu'r gydnabyddiaeth bod angen gwneud gwaith yn y dyfodol i asesu a yw cynllun masnachu allyriadau'r DU yn farchnad briodol ar gyfer dulliau tynnu sy'n seiliedig ar natur. Bydd hyn yn caniatáu i risgiau sy'n gysylltiedig â ffermio, prisiau tir a sefydlogrwydd gael eu hasesu cyn ymrwymo i'w cynnwys; materion sy'n achosi mwy o bryder yng Nghymru. Rwyf hefyd yn croesawu'r gwaith i ddeall MRV allyriadau amaethyddol ac yn hyderu y bydd y canfyddiadau'n helpu i ddatblygu cynlluniau datgarboneiddio ar gyfer y sector yn y dyfodol.
Bydd y newidiadau i gynllun masnachu allyriadau'r DU yn chwarae rhan hanfodol wrth gyflawni targedau hinsawdd Cymru. Trwy gymell gostyngiadau mewn allyriadau a'r cyfrifoldeb ariannol a roddir ar lygryddion, mae cynllun masnachu allyriadau'r DU yn annog diwydiannau i fabwysiadu arfer mwy cynaliadwy. Mae hyn nid yn unig yn cyfrannu at ymrwymiadau Cymru o ran y newid yn yr hinsawdd, ond hefyd yn hyrwyddo'r gwaith o ddatblygu economi wyrddach, gan greu cyfleoedd newydd a meithrin cynaliadwyedd amgylcheddol hirdymor. Fodd bynnag, mae'n hanfodol bod hyn yn cael ei wneud mewn ffordd sy'n rhagweld yr heriau y bydd ein partneriaid diwydiannol a'u gweithlu yn eu hwynebu ac yn eu cefnogi i gyflawni, gan sicrhau proses bontio deg a llai o allyriadau yn fyd-eang ar yr un pryd. Diolch.
Diolch, Deputy Llywydd, and it’s good to be here subbing for Janet Finch-Saunders today. I’d like to thank the Minister for your statement, and I agree with you in your opening remarks that climate change is an existential threat to our existence on this planet. We must do as much as we can to limit the effects of climate change, and it is right, as you say, that the polluter does pay. We do need to move to a more sustainable future that brings everyone along that journey, and not those who can afford it. To that end, Minister, what discussions have you had with the authority about fast-tracking the availability of installations to help those businesses to decarbonise? It’s good to see that there is a four-nations approach in the statement to developing the scheme.
In your statement, you mention the aviation sector, and I understand that there will be provisions put in place to support airlines and single-place routes. But can you outline what impact assessment has been done on Cardiff Airport to see what impact this scheme is going to have on that sector?
It’s good to see that the Welsh Government have been pragmatic about the cap, because I’m sure you agree with me, Minister, that we just cannot force our problems onto other places in the world and push our businesses abroad, so I’m pleased that the Welsh Government has done that, even though, as you've said, it is quite regrettable that we've had to come to that position.
In your statement, you mentioned that the scheme will not disadvantage Welsh businesses. I’d just like to understand that a little bit more, and what the Welsh Government is going to do to make sure that that does not happen, and what schemes or anything you’re putting in place to support businesses.
You also mentioned in the statement that this will be extended into the maritime and waste sectors. What I’d like to understand from you today, Minister, is how is this going to happen, and what effects might this have on those industries and what discussions have you had with those sectors around this.
As I mentioned earlier, it’s good that this is a UK-wide approach, but, going forward, there’s obviously friction sometimes between Governments on how things are rolled out, so I’d like to know what frameworks the Welsh Government has put in place with the other Governments to understand how this is going to work and to make sure that the scheme is a success.
And finally, Minister, one part you did slightly mention in the statement was agriculture. This could have a huge, huge impact on agriculture and the pollutants that come from that. I know we have the carbon calculator now, which is coming in, but I'd just like to understand a bit more about this scheme and the impacts that it could have on our agricultural sector here in Wales.
I'd like to thank you once again for your statement. If you could answer those questions, I'd be extremely grateful. Diolch, Deputy Llywydd.
Diolch, Dirprwy Lywydd, ac mae'n dda bod yma yn lle Janet Finch-Saunders heddiw. Hoffwn ddiolch i'r Gweinidog am eich datganiad, ac rwy'n cytuno â'r hyn a ddywedoch chi yn eich sylwadau agoriadol bod newid yn yr hinsawdd yn fygythiad dirfodol i'n bodolaeth ar y blaned hon. Rhaid i ni wneud cymaint â phosibl i gyfyngu ar effeithiau newid yn yr hinsawdd, ac mae'n iawn, fel y dywedwch chi, fod y llygrwr yn talu. Mae angen i ni symud i ddyfodol mwy cynaliadwy lle mae pawb yn mynd ar y daith honno, ac nid y rhai sy'n gallu ei fforddio. I'r perwyl hwnnw, Gweinidog, pa drafodaethau rydych chi wedi'u cael gyda'r awdurdod ynghylch sicrhau bod gosodiadau ar gael yn gyflym i helpu'r busnesau hynny i ddatgarboneiddio? Mae'n dda gweld bod dull pedair gwlad o ddatblygu'r cynllun yn y datganiad.
Yn eich datganiad, rydych chi'n sôn am y sector hedfan, ac rwy'n deall y bydd darpariaethau yn cael eu rhoi ar waith i gefnogi cwmnïau hedfan a llwybrau un lle. Ond allwch chi amlinellu pa asesiad effaith sydd wedi'i wneud ar Faes Awyr Caerdydd i weld pa effaith y bydd y cynllun hwn yn ei chael ar y sector hwnnw?
Mae'n dda gweld bod Llywodraeth Cymru wedi bod yn bragmatig ynghylch y cap, oherwydd rwy'n siŵr eich bod chi'n cytuno â mi, Gweinidog, na allwn orfodi ein problemau ar fannau eraill yn y byd a gwthio ein busnesau dramor, felly rwy'n falch bod Llywodraeth Cymru wedi gwneud hynny, er ei bod yn anffodus iawn, fel rydych chi wedi'i ddweud, ein bod ni yn y sefyllfa honno.
Yn eich datganiad, fe wnaethoch chi sôn na fydd y cynllun yn rhoi busnesau Cymru dan anfantais. Hoffwn ddeall ychydig mwy am hynny, a'r hyn y mae Llywodraeth Cymru yn mynd i'w wneud i sicrhau na fydd hynny'n digwydd, a pha gynlluniau neu unrhyw beth rydych chi'n ei roi ar waith i gefnogi busnesau.
Fe wnaethoch chi hefyd grybwyll yn y datganiad y bydd hyn yn cael ei ymestyn i'r sectorau morwrol a gwastraff. Yr hyn yr hoffwn ei ddeall gennych chi heddiw, Gweinidog, yw sut y bydd hyn yn digwydd, a pha effeithiau y gallai hyn eu cael ar y diwydiannau hynny a pha drafodaethau rydych chi wedi'u cael gyda'r sectorau hynny ynghylch hyn.
Fel y soniais i yn gynharach, mae'n dda bod hwn yn ddull gweithredu ledled y DU, ond, wrth symud ymlaen, mae'n amlwg bod drwgdeimlad weithiau rhwng Llywodraethau ynghylch sut mae pethau'n cael eu cyflwyno, felly hoffwn wybod pa fframweithiau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u rhoi ar waith gyda'r Llywodraethau eraill i ddeall sut mae hyn yn mynd i weithio ac i sicrhau bod y cynllun yn llwyddiant.
Ac yn olaf, Gweinidog, un rhan y gwnaethoch chi sôn ychydig amdani yn y datganiad oedd amaethyddiaeth. Gallai hyn gael effaith enfawr, enfawr ar amaethyddiaeth ac ar y llygryddion sy'n deillio o hynny. Rwy'n gwybod bod gennym y Carboniadur nawr, sy'n cael ei gyflwyno, ond hoffwn ddeall ychydig mwy am y cynllun hwn a'r effeithiau y gallai eu cael ar ein sector amaethyddol yma yng Nghymru.
Hoffwn ddiolch i chi unwaith eto am eich datganiad. Pe gallech chi ateb y cwestiynau hyn, byddwn i'n ddiolchgar iawn. Diolch, Dirprwy Lywydd.
Diolch for those questions. There are some quite technical answers to some of the questions that you have asked.
The technology itself is not part of the UK ETS. This is about the cap and the trading scheme only. But we do have the technology discussions with the Ministers with other hats on. So, it's not part of the authority itself and its discussions, but we've all got several hats. We have a continuing discussion with the UK Government, the Scots Government and the Northern Irish Executive, as it is at the moment, about the technology availability. Wales, for example, participates in the hydrogen HyNet—. I've forgotten the name of it now. It's gone out of my head completely. The HyNet trial case in north Wales. We participate in that. We have some carbon capture technology being trialled down here in south Wales.
One of the reasons I'm particularly pleased with the way that we're announcing this today is that the non-pipeline transmission of carbon dioxide will be very important indeed for decarbonisation, both of the oil and gas industries down in Paul Davies's neck of the woods, but also the steel industry in Dirprwy Lywydd's area as well. We know that there are no good geological arrangements here in south Wales that would assist, so non-pipeline transmission is a very important part of that, and I'm delighted to see that.
That partly answers your question about how we're ensuring that Welsh industry is looked after, because we fought very hard for that, because of the particular significance of that to Welsh industry. We've been working at this for quite some time. We've got quite a lot of very knowledgeable technical advisers about how exactly the scheme would work. You won't be at all surprised to find that I have met, alongside the Minister for Economy, a large number of the players in the major manufacturing sector in south Wales, because they're very interested in the scheme and have been pushing us in particular directions for it. I think they're—. I can't say they're 'delighted' at this, but they're very relieved about some of the things that are included in this and think it's perfectly liveable with, and they want to get on the decarbonisation journey as fast as possible.
You specifically asked about the aviation sector. We're obviously working with Cardiff Airport to make sure that it can participate properly in this, but we're phasing out free allocations only for aviation by 2026, so that means they'll have to pay for carbon allocation, because we know that they're not at risk of what's called carbon leakage; they can't go somewhere else, basically. That will enable us to ensure that the free allocations are going to those who actually need them, so those who are at risk of carbon leakage, but in the meantime we will continue on a policy on sustainable aviation fuels. Actually, one of our big ambitions for Cardiff Airport is as a destination for sustainable aviation fuel, so, in some ways, this is a real incentive for them to get along that as well.
And then you asked about extending to other sectors. As I said, 54 per cent of emissions in Wales are not currently covered by the UK ETS or carbon pricing mechanisms, so obviously we have to continue to look at what can be done for those other sectors. We're particularly pleased to look at domestic maritime and waste incineration and energy from waste from 2028, with monitoring, reporting and verification from 2026. That gives three years for the monitoring, reporting and verification process to be put in place, and then another two years before they've actually got to start trading. That is, we think, a very good time for them to get properly incentivised to decarbonise, and actually there are good routes to decarbonise for both of those sectors, so it's an important addition to the trading caps. I'm very pleased to see that.
There are a large number of other sectors that we think will eventually be included, but they're a while down the path, and all the time the technology and technical advice to us about exactly how the monitoring, reporting and verification process might work in those other sectors is developing. I'm not going to comment on any of the other sectors today. I'm not the technician in this, by a long way. For us, it's about taking advice on what could be done, what could be properly reported on, verified and then monitored, and then how that can help those sectors decarbonise. That's the actual critical part of it—how can it help them decarbonise. And that's the path we'll go along.
And then there are frameworks in place. The UK ETS Authority is an equal partnership of the four nations. We all have the same vote, so nobody can veto anybody else—we have to agree. That's been a very interesting process to be a part of.
Diolch am y cwestiynau hynny. Mae yna atebion eithaf technegol i rai o'r cwestiynau rydych chi wedi'u gofyn.
Nid yw'r dechnoleg ei hun yn rhan o gynllun masnachu allyriadau'r DU. Mae hyn yn ymwneud â'r cap a'r cynllun masnachu yn unig. Ond rydym yn cael trafodaethau am dechnoleg gyda'r Gweinidogion yn gwisgo hetiau eraill. Felly, nid yw'n rhan o'r awdurdod ei hun a'i drafodaethau, ond mae gennym ni i gyd sawl het. Rydym yn cael trafodaeth barhaus gyda Llywodraeth y DU, Llywodraeth yr Alban a Gweithrediaeth Gogledd Iwerddon, fel y mae ar hyn o bryd, am y dechnoleg sydd ar gael. Mae Cymru, er enghraifft, yn cymryd rhan yn HyNet hydrogen—. Rwyf wedi anghofio'r enw arno nawr. Mae wedi mynd allan o'm mhen yn llwyr. Achos treial HyNet yn y gogledd. Rydym yn cymryd rhan yn hynny. Mae rhywfaint o dechnoleg dal carbon yn cael ei threialu i lawr yma yn y de.
Un o'r rhesymau pam fy mod i'n arbennig o falch o'r ffordd yr ydym yn cyhoeddi hyn heddiw yw y bydd trosglwyddo carbon deuocsid heb ddefnyddio piblinell yn bwysig iawn ar gyfer datgarboneiddio, yn y diwydiannau olew a nwy i lawr yn ardal Paul Davies, ond hefyd yn y diwydiant dur yn ardal y Dirprwy Lywydd hefyd. Rydym yn gwybod nad oes trefniadau daearegol da yma yn y de a fyddai'n helpu, felly mae trosglwyddo heb ddefnyddio piblinell yn rhan bwysig iawn o hynny, ac rwy'n falch iawn o weld hynny.
Mae hynny, yn rhannol, yn ateb eich cwestiwn ynglŷn â sut rydym yn gofalu am ddiwydiant Cymru, oherwydd fe wnaethon ni frwydro'n galed iawn dros hynny, oherwydd ei arwyddocâd penodol i ddiwydiant Cymru. Rydym wedi bod yn gweithio ar hyn ers cryn amser. Mae gennym lawer o gynghorwyr technegol sy'n wybodus iawn ynghylch sut yn union y byddai'r cynllun yn gweithio. Fyddwch chi ddim yn synnu o gwbl fy mod i wedi cwrdd, ochr yn ochr â Gweinidog yr Economi, â nifer fawr o'r chwaraewyr yn y sector gweithgynhyrchu mawr yn y de, oherwydd mae ganddyn nhw lawer o ddiddordeb yn y cynllun ac maen nhw wedi bod yn ein gwthio i gyfeiriadau penodol. Rwy'n credu eu bod nhw—. Galla' i ddim dweud eu bod nhw 'wrth eu bodd' am hyn, ond maen nhw'n falch iawn am rai o'r pethau sydd wedi'u cynnwys yn y cynllun hwn ac yn credu y bydd hi'n berffaith iawn byw gydag ef, ac maen nhw eisiau dechrau ar y daith ddatgarboneiddio cyn gynted â phosib.
Fe wnaethoch chi ofyn yn benodol am y sector hedfan. Rydym yn amlwg yn gweithio gyda Maes Awyr Caerdydd i sicrhau ei fod yn gallu cymryd rhan yn hyn mewn ffordd briodol, ond rydym yn dileu dyraniadau am ddim yn raddol i'r sector hedfan yn unig erbyn 2026, felly bydd hyn yn golygu y bydd rhaid iddynt dalu am ddyraniad carbon, oherwydd rydym yn gwybod nad ydynt yn wynebu risg o ddadleoli carbon, fel y'i gelwir; yn syml, gallan nhw ddim mynd rhywle arall. Bydd hynny'n ein galluogi i sicrhau bod y dyraniadau am ddim yn mynd i'r rhai sydd eu hangen mewn gwirionedd, felly y rhai sy'n wynebu risg o ddadleoli carbon, ond yn y cyfamser byddwn ni'n parhau â pholisi tanwydd hedfan cynaliadwy. Yn wir, un o'n huchelgeisiau mawr ar gyfer Maes Awyr Caerdydd yw ei fod yn gyrchfan ar gyfer tanwydd hedfan cynaliadwy, felly, mewn rhai ffyrdd, mae hyn yn gymhelliant gwirioneddol iddyn nhw fynd ar y trywydd hwnnw hefyd.
Ac yna fe wnaethoch chi ofyn am ymestyn hyn i sectorau eraill. Fel y dywedais i, nid yw 54 y cant o allyriadau yng Nghymru yn cael eu cynnwys ar hyn o bryd gan gynllun masnachu allyriadau'r DU na mecanweithiau prisio carbon, felly yn amlwg mae'n rhaid i ni barhau i edrych ar yr hyn y gellir ei wneud ar gyfer y sectorau eraill hynny. Rydym yn arbennig o falch o edrych ar losgi morol a gwastraff domestig ac ynni o wastraff o 2028 ymlaen, gyda monitro, adrodd a gwirio o 2026. Mae hynny'n rhoi tair blynedd i'r broses monitro, adrodd a gwirio gael ei sefydlu, ac yna dwy flynedd arall cyn bod yn rhaid iddynt ddechrau masnachu. Hynny yw, amser da iawn, yn ein barn ni, iddynt gael eu cymell yn gywir i ddatgarboneiddio, ac yn wir mae llwybrau da i ddatgarboneiddio ar gyfer y ddau sector hynny, felly mae'n ychwanegiad pwysig at y capiau masnachu. Rwy'n falch iawn o weld hynny.
Rydym yn credu y bydd nifer fawr o sectorau eraill yn cael eu cynnwys yn y pen draw, ond ni fydd hynny'n digwydd yn fuan, ac mae'r dechnoleg a'r cyngor technegol rydym yn eu cael ynglŷn â sut yn union y gallai'r broses fonitro, adrodd a gwirio weithio yn y sectorau eraill hynny yn datblygu drwy'r amser. Nid wyf yn mynd i wneud sylw ar unrhyw un o'r sectorau eraill heddiw. Nid wyf yn dechnegydd o bell ffordd yn hyn o beth. I ni, mae'n ymwneud â chymryd cyngor ar yr hyn y gellid ei wneud, yr hyn y gellid adrodd arno'n iawn, ei wirio ac yna'i fonitro, ac yna sut y gall hynny helpu'r sectorau hynny i ddatgarboneiddio. Dyna'r rhan hanfodol ohono mewn gwirionedd—sut y gall eu helpu i ddatgarboneiddio. A dyna'r llwybr y byddwn ni'n ei ddilyn.
Ac yna mae fframweithiau ar waith. Mae Awdurdod Cynllun Masnachu Allyriadau'r DU yn bartneriaeth gyfartal o'r pedair gwlad. Mae gan bob un ohonom yr un bleidlais, felly does neb yn gallu rhoi feto ar neb arall—mae'n rhaid i ni gytuno. Mae'r broses honno wedi bod yn un ddiddorol iawn i fod yn rhan ohoni.
I welcome this statement, Minister—thank you. Evidently, the tension here seems to be between, on the one hand, the need for what we do to be the best it can be, the most ambitious it can be, and then on the other hand, the need for global co-operation. As I understand it, the World Trade Organization has commented on the proliferation of different carbon pricing schemes that are being proposed worldwide, and they've warned about fragmentation. Could I ask for your views on that tension, please?
I was going to ask you about sectoral targeting. I won't rehearse that further—James Evans has raised that. But on emissions measurement, could you tell us please how you think data on emissions should be collected and assessed, and who you think should be responsible for providing that information? Which emissions do you think should be in the scope a UK scheme? On that point, we often talk in this Chamber about global responsibility with our carbon footprint. How do you think we should be measuring the emissions from products that have been imported, that have long supply chains or complex production processes? I know that's a knotty issue, but it's so important in a global world.
We've spoken before in the Chamber about how we can empower individual consumers, and businesses, of course, to make informed choices. I know the UK Government is seeking input at the moment about labelling. Could you tell us more about how the Welsh Government would be part of that, so that consumers and businesses in Wales could be further empowered? Does it have to be voluntary, though, as I think the UK Government is proposing? Can't we be pushing for a change in law to require full transparency about this, or indeed to demand the powers to be devolved so that we, in Wales, could go further on that point?
But getting back to the scheme, finally, could you please tell us what guidance you feel should be given further to businesses about how to comply with whatever scheme is set up? I realise that we're talking here about something that hasn't happened yet, but what do you think needs to be done with the business community in this interim period so that they feel that they are part of this—that it's not something that is being imposed on them, but that they feel that buy-in?
And finally, finally, when do you think the scheme should come into effect? Diolch yn fawr iawn.
Rwy'n croesawu'r datganiad hwn, Gweinidog—diolch. Yn amlwg, mae'n ymddangos bod tensiwn yma rhwng, ar y naill law, yr angen i sicrhau mai'r hyn rydym yn ei wneud yw'r gorau y gall fod, y mwyaf uchelgeisiol y gall fod, ac yna ar y llaw arall, yr angen am gydweithrediad byd-eang. Fel yr wyf yn ei ddeall, mae Sefydliad Masnach y Byd wedi gwneud sylwadau ar ymlediad cynlluniau prisio carbon gwahanol sy'n cael eu cynnig ledled y byd, ac wedi rhybuddio am ddarnio. A gaf i ofyn am eich barn ar y tensiwn hwnnw, os gwelwch yn dda?
Roeddwn i'n mynd i ofyn i chi am dargedu sectorau. Wnaf i ddim mynd ymhellach—mae James Evans wedi codi hynny. Ond o ran mesur allyriadau, allech chi ddweud wrthym os gwelwch yn dda sut y dylai data ar allyriadau gael eu casglu a'u hasesu yn eich barn chi, a phwy rydych chi'n meddwl ddylai fod yn gyfrifol am ddarparu'r wybodaeth honno? Pa allyriadau ydych chi'n meddwl ddylai gael eu cynnwys mewn cynllun yn y DU? Ar y pwynt hwnnw, rydym yn aml yn siarad yn y Siambr hon am gyfrifoldeb byd-eang o ran ein hôl troed carbon. Sut ydych chi'n credu y dylem fod yn mesur yr allyriadau o gynhyrchion sydd wedi'u mewnforio, sydd â chadwyni cyflenwi hir neu brosesau cynhyrchu cymhleth? Rwy'n gwybod bod hynny'n fater cymhleth, ond mae mor bwysig mewn cyd-destun byd-eang.
Rydym wedi siarad o'r blaen yn y Siambr am sut y gallwn ni rymuso defnyddwyr unigol, a busnesau, wrth gwrs, i wneud dewisiadau gwybodus. Rwy'n gwybod bod Llywodraeth y DU yn gofyn am fewnbwn ar hyn o bryd am labelu. Allech chi ddweud mwy wrthym am sut y byddai Llywodraeth Cymru yn rhan o hynny, fel bod defnyddwyr a busnesau yng Nghymru yn gallu cael eu grymuso ymhellach? Er, oes rhaid iddo fod yn wirfoddol fel yr wyf yn credu y mae Llywodraeth y DU yn ei gynnig? Oni allwn ni bwyso am newid yn y gyfraith i fynnu tryloywder llawn ynghylch hyn, neu yn wir i fynnu bod y pwerau yn cael eu datganoli fel y gallem ni, yng Nghymru, fynd ymhellach ar y pwynt hwnnw?
Ond i ddod yn ôl at y cynllun, yn olaf, allech chi ddweud wrthym pa arweiniad pellach ddylai gael ei roi i fusnesau, yn eich barn chi, ynglŷn â sut i gydymffurfio â pha bynnag gynllun sy'n cael ei sefydlu? Rwy'n sylweddoli ein bod ni'n siarad yma am rywbeth sydd heb ddigwydd eto, ond beth ydych chi'n meddwl sydd angen ei wneud gyda'r gymuned fusnes yn y cyfnod interim yma fel eu bod nhw'n teimlo eu bod nhw'n rhan o hyn—nad yw'n rhywbeth sy'n cael ei orfodi arnyn nhw, ond eu bod nhw'n teimlo'n rhan ohono?
Ac yn olaf, yn olaf, pryd ydych chi'n meddwl y dylai'r cynllun ddod i rym? Diolch yn fawr iawn.
Thank you very much, Delyth, for that. I will do my best. There's a bit of that I just don't know the answer to, so I'll have to write to you, frankly. It's very technical indeed. On the emissions measurements and the detail, I'm afraid that depends on which industry you're talking about. It's not possible to give you a global answer to that, so I think I'll have to write. I'll probably write to all Members and just set out how that works. I don't have it about my person, and you really do need to be a technician in the area to understand it. So, I'll make sure that that's published for Members, Dirprwy Lywydd.
In terms of the rest of it, there definitely are tensions in the scheme and different allowances and so on. One of the reasons it's taken quite so long to get to where we are is that we've had a long conversation about that exact tension of whether there should be a carbon border tax, for example, to go alongside that. This price is different to the one in the EU. The one in the EU was never going to decarbonise any industry here in Wales because it was aimed at decarbonising the much more carbon-intensive and much less efficient industries in the east of the European Union. So, we were always in the good bit, if you like. Now that we're on our own, we think that our industries should go faster in decarbonising than they would have otherwise. So, the price has been deliberately set to do that, but it's been set in a way that allows people to adjust to that. We have a free allowances arrangement, and then it ramps down, as you'd expect. So, people are incentivised, as I said in my statement, to decarbonise, and then trade on the free allowances, we hope, to get some money in place to help their decarbonisation journeys. It's deliberately calibrated to allow industries to do that, and to monetise it, effectively. After all, this a trading scheme that we're talking about, so it's important to do that.
The guidance is, again, I'm afraid, sector specific, not surprisingly. A lot of conversations have been going on between officials and the various technical advisory bodies. We've had a couple of political meetings with the companies in question to discuss it at that kind of level, but all of the work has been done at the technical and official level, as you'd expect, and the guidance will come out to assist each industry. If you want me to, I could point you to where that is. I would not suggest publishing it, Dirprwy Lywydd; it's not of interest to anyone who isn't technical in the area. It's not aimed at an audience such as us, I'm afraid; it's aimed at people who are long versed in the technicalities of each of these industries. So, you're very welcome to read it, but I suspect we would need assistance. I only speak for myself; I have certainly needed assistance to understand it. But yes, there is guidance, of course, on how that's to be worked.
The coming into effect has been calibrated exactly as I said. It's to come into effect from January 2024, the new cap, and that's the trajectory at the cap at the top of the range. So, that will come into effect in 2024, and then there's a scheme that ramps down, effectively. As the scheme goes out, the cap reduces over a period of time, as you'd expect. The initial implementation won't have too much effect, actually, but it signals the start, if you like, of the journey, so that industries must respond to that. We're releasing 53.5 million allowances to smooth the transition to the new cap. There will therefore be no sudden drop between 2023 and 2024, and that's quite deliberate.
We're also, as I said in the statement, retaining 29.5 million allowances as a contingency. So, if any particular industry does get into difficulty, we do have some contingency allowances that we can use to make sure that they aren't put into—. We don't want anyone to go out of business as a result of this; what we want them to do is go along the decarbonisation journey in good order as part of a just transition. The calibration has been really complicated. One of the really nice things about working in the four-nation way has been actually to get that calibration and to hear from the other nations of the UK where they are. We've got a lot more manufacturing in Wales than I think a lot of people realise, so we've had quite a big part to play in that. That's been a very interesting part of my work over the last few years.
Now I've lost my page where it actually had the rest of your questions on it. Let me go back to it.
On the labelling, we would much prefer it was compulsory, but it's not devolved to us. We've made that point repeatedly. This isn't the only area either; I'd quite like to see labelling on a number of products so that people can make a better choice about what they're actually buying, not least around plastic in products. Personally, I'd quite like, Dirprwy Lywydd, to be told that my tea bags have plastic in them, or that my wet wipes did. At the moment, it's not possible to know that. We continue to push the case to the UK Government that labelling enables choice and that drives change in the industry, and we'll continue to do so.
Diolch yn fawr iawn, Delyth, am hynny. Byddaf yn gwneud fy ngorau. Mae yna ychydig o hynny nad wyf yn gwybod yr ateb iddo, felly, a bod yn onest, bydd yn rhaid i mi ysgrifennu atoch chi. Mae'n dechnegol iawn. O ran mesur allyriadau a'r manylion, mae arnaf ofn bod hynny'n dibynnu ar ba ddiwydiant rydych chi'n sôn amdano. Nid yw'n bosibl rhoi ateb cyffredinol i chi i hynny, felly rwy'n credu y bydd yn rhaid i mi ysgrifennu. Fe wnaf i ysgrifennu at yr holl Aelodau, fwy na thebyg, a nodi sut mae hynny'n gweithio. Nid yw'r wybodaeth gennyf wrth law ar hyn o bryd, ac mae gwir angen i chi fod yn dechnegydd yn y maes i'w deall. Felly, byddaf yn sicrhau bod y wybodaeth honno'n cael ei rhoi i'r Aelodau, Dirprwy Lywydd.
O ran y gweddill, mae tensiynau yn y cynllun yn bendant, a lwfansau gwahanol ac yn y blaen. Un o'r rhesymau pam y mae wedi cymryd cymaint o amser i gyrraedd lle yr ydym ni yw ein bod wedi cael sgwrs hir ynghylch yr union densiwn hwnnw o ran p'un a ddylai fod treth ffiniau carbon, er enghraifft, i fynd ochr yn ochr â hynny. Mae'r pris hwn yn wahanol i'r un yn yr UE. Nid oedd yr un yn yr UE byth yn mynd i ddatgarboneiddio unrhyw ddiwydiant yma yng Nghymru oherwydd roedd wedi'i anelu at ddatgarboneiddio'r diwydiannau llawer mwy carbon-ddwys a llawer llai effeithlon yn nwyrain yr Undeb Ewropeaidd. Felly, roedden ni bob amser yn y rhan dda, os mynnwch chi. Nawr ein bod ni ar ein pennau ein hunain, rydym yn credu y dylai ein diwydiannau ddatgarboneiddio yn gyflymach nag y byddent wedi ei wneud fel arall. Felly, mae'r pris wedi'i osod yn fwriadol i wneud hynny, ond mae wedi'i osod mewn ffordd sy'n caniatáu i bobl addasu i hynny. Mae gennym drefniant lwfansau am ddim, ac yna mae'n gostwng, fel y byddech chi'n ei ddisgwyl. Felly, mae pobl yn cael eu cymell, fel y dywedais i yn fy natganiad, i ddatgarboneiddio, ac yna masnachu ar y lwfansau am ddim, gobeithio, i gael rhywfaint o arian i helpu gyda'u teithiau datgarboneiddio. Mae wedi'i raddnodi'n fwriadol i ganiatáu i ddiwydiannau wneud hynny, a'i foneteiddio, yn effeithiol. Wedi'r cyfan, cynllun masnachu ydyw, felly mae'n bwysig gwneud hynny.
Mae'r arweiniad, unwaith eto, mae arnaf ofn, ac nid yw'n syndod, yn benodol i'r sector. Mae llawer o sgyrsiau wedi bod yn digwydd rhwng swyddogion a'r cyrff cynghori technegol gwahanol. Rydym wedi cael ambell gyfarfodydd gwleidyddol gyda'r cwmnïau dan sylw i'w drafod ar y lefel honno, ond mae'r holl waith wedi'i wneud ar y lefel dechnegol a swyddogol, fel y byddech chi'n ei ddisgwyl, a bydd yr arweiniad yn cael ei roi i gynorthwyo pob diwydiant. Os ydych chi eisiau i mi, gallwn i eich cyfeirio ato. Ni fyddwn yn awgrymu y dylid ei gyhoeddi, Dirprwy Lywydd; nid yw o ddiddordeb i unrhyw un nad yw'n gyfarwydd â'r manylion technegol yn y maes. Nid yw wedi'i anelu at gynulleidfa fel ni, mae gen i ofn; mae wedi'i anelu at bobl sy'n gyfarwydd â manylion technegol pob un o'r diwydiannau hyn. Felly, mae croeso i chi ei ddarllen, ond rwy'n amau y byddai angen cymorth arnom. Rwyf ond yn siarad amdanaf fi fy hun; yn sicr roedd angen help arnaf i'w ddeall. Ond oes, mae yna arweiniad, wrth gwrs, ar sut y bydd hynny'n gweithio.
Mae'r dod i rym wedi'i raddnodi'n union fel y dywedais. Bydd y cap newydd yn dod i rym o fis Ionawr 2024, a dyna lwybr y cap ar frig yr ystod. Felly, bydd hwnnw'n dod i rym yn 2024, ac yna mae cynllun fydd yn cael ei leihau'n raddol, i bob pwrpas. Wrth i'r cynllun fynd yn ei flaen, bydd y cap yn lleihau dros gyfnod o amser, fel y byddech yn ei ddisgwyl. Ni fydd y gweithrediad cychwynnol yn cael gormod o effaith, a dweud y gwir, ond mae'n arwydd, os mynnwch, o ddechrau'r daith, fel bod yn rhaid i ddiwydiannau ymateb i hynny. Rydym yn rhyddhau 53.5 miliwn o lwfansau i sicrhau bod y newid i'r cap newydd yn ddidrafferth. Felly, ni fydd cwymp sydyn rhwng 2023 a 2024, ac mae hynny'n eithaf bwriadol.
Rydym hefyd, fel y dywedais i yn y datganiad, yn cadw 29.5 miliwn o lwfansau wrth gefn. Felly, os bydd unrhyw ddiwydiant penodol yn mynd i drafferthion, bydd gennym ni rai lwfansau wrth gefn y gallwn ni eu defnyddio i sicrhau nad yw'n cael ei roi i mewn i—. Dydyn ni ddim eisiau i neb fynd allan o fusnes o ganlyniad i hyn; yr hyn yr ydym ni am iddyn nhw ei wneud yw mynd ar hyd y daith ddatgarboneiddio mewn cyflwr da fel rhan o broses bontio deg. Mae'r broses raddnodi wedi bod yn gymhleth iawn. Un o'r pethau braf iawn am weithio yn y ffordd pedair gwlad mewn gwirionedd yw cael y graddnodi hwnnw a chlywed gan wledydd eraill y DU ynghylch lle maen nhw arni. Mae gennym ni lawer mwy o weithgynhyrchu yng Nghymru nag yr wyf yn credu bod llawer o bobl yn sylweddoli, felly rydym wedi cael rhan eithaf mawr i'w chwarae yn hynny. Mae hynny wedi bod yn rhan ddiddorol iawn o fy ngwaith dros y blynyddoedd diwethaf.
Nawr rydw i wedi colli'r dudalen yr oedd gweddill eich cwestiynau arni. Gadewch i mi fynd yn ôl ati.
O ran y labelu, byddai'n llawer gwell gennym ei fod yn orfodol, ond nid yw wedi'i ddatganoli i ni. Rydym wedi gwneud y pwynt hwn dro ar ôl tro. Nid dyma'r unig faes chwaith; hoffwn i weld labelu ar nifer o gynhyrchion fel bod pobl yn gallu gwneud dewis gwell am yr hyn maen nhw'n ei brynu mewn gwirionedd, yn enwedig o ran plastig mewn cynhyrchion. Yn bersonol, hoffwn i, Dirprwy Lywydd, gael gwybod bod plastig yn fy magiau te, neu fod plastig yn fy weips gwlyb. Ar hyn o bryd, nid yw'n bosibl gwybod hynny. Rydym yn parhau i gyflwyno'r achos i Lywodraeth y DU fod labelu yn galluogi dewis a bod hynny'n sbarduno newid yn y diwydiant, a byddwn ni'n parhau i wneud hynny.
I very much welcome this statement. We have global warming and temperatures continue to rise. We're reaching the point of no return. Action on climate change is therefore imperative to preserve our planet for future generations. The weather in June has shown us that we desperately need action, breaking the previous monthly average by almost 1 degree Celsius, when previously movement has been about 0.1 degrees C.
I welcome that the Welsh Government has met both the first carbon budget and the 2020 emissions reduction interim target—well done. Do you agree with me that it would also help that those who support action in this Chamber also support it in their communities and with their constituents? I'm sceptical of carbon capture and storage; if stored underground, surface water getting into contact with it will produce carbonic acid, which will make the sea, where it will eventually end up, more acidic.
Finally, does the Minister also agree with me that exporting carbon emissions will not do anything to reduce world emissions and global warming? Getting our steel from Mexico or China will make matters worse, not better.
Rwy'n croesawu'r datganiad hwn yn fawr. Mae gennym gynhesu byd-eang ac mae tymereddau yn parhau i godi. Rydym yn cyrraedd y pwynt di-droi'n-ôl. Felly, mae'n hanfodol ein bod yn gweithredu ar newid yn yr hinsawdd er mwyn gwarchod ein planed ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol. Mae'r tywydd ym mis Mehefin wedi dangos i ni fod gwir angen gweithredu. Roedd y cyfartaledd misol bron 1 gradd Celsius yn fwy na'r un blaenorol, a dim ond tua 0.1 gradd C o newid a welwyd yn flaenorol.
Rwy'n croesawu bod Llywodraeth Cymru wedi cyflawni'r gyllideb garbon gyntaf a tharged interim 2020 ar gyfer lleihau allyriadau—da iawn. Ydych chi'n cytuno â mi y byddai hefyd yn helpu bod y rhai sy'n cefnogi gweithredu yn y Siambr hon hefyd yn ei gefnogi yn eu cymunedau a gyda'u hetholwyr? Rwy'n amheus ynghylch dal a storio carbon; os caiff ei storio o dan y ddaear, bydd dŵr wyneb sy'n dod i gysylltiad ag ef yn cynhyrchu asid carbonig, a fydd yn gwneud y môr, y bydd yn ei gyrraedd yn y pen draw, yn fwy asidig.
Yn olaf, a yw'r Gweinidog hefyd yn cytuno â mi na fydd allforio allyriadau carbon yn gwneud dim i leihau allyriadau'r byd a chynhesu byd-eang? Bydd cael ein dur o Fecsico neu China yn gwneud pethau'n waeth, yn hytrach na gwell.
Thank you, Mike. I absolutely do agree with that last point, and I've made it myself repeatedly. It is quite clear that we have quite efficient industries, even though they're carbon intensive; it would not help at all to export that to a country that did not have the same climate ambitions. This scheme has been very carefully calibrated to make sure that people stay onshore for that exact reason.
We absolutely are facing an existential crisis, Dirprwy Lywydd, as I said in my opening remarks. I don't want to alarm Members too much, but today, in the newspapers, there are reports that the June we've just experienced was the hottest and driest ever, since records began, and that El Niño, the big thing that affects global weather patterns, is considerably warmer this year—the warmest it's been since 2016. Already, forecasts for global warming, sea warming, are—. Well, I mean, they're above 1.5 C, so it's catastrophic, really. So, these schemes are absolutely necessary. They may be technical in nature, but they are absolutely necessary, let's be clear, if the planet is to remain habitable for humans. We often talk about saving the planet; we're not saving the planet, we're saving us. So, if we don't act soon, we will be the next species looking at extinction. These things are upon us now; we really need to act.
So, I would say, in closing, urging the industries that are affected by this to be pathfinders, as many of them want to be, to show the global community what can be done by a small nation that wants to be climate efficient, because unless we all act—we are all in this together; there's nobody who's going to escape. So, I commend this scheme to the Senedd, and I really don't want to be too depressing about it, but we really must act with haste.
Diolch yn fawr, Mike. Rwy'n cytuno'n llwyr â'r pwynt olaf hwnnw, ac rwyf wedi gwneud y pwynt hwnnw fy hun dro ar ôl tro. Mae'n gwbl amlwg bod gennym ni ddiwydiannau eithaf effeithlon, er eu bod yn ddwys o ran carbon; ni fyddai'n helpu o gwbl i allforio hynny i wlad nad oedd ganddi'r un uchelgeisiau o ran yr hinsawdd. Mae'r cynllun hwn wedi'i raddnodi'n ofalus iawn er mwyn sicrhau bod pobl yn aros ar y tir am yr union reswm hwnnw.
Yn sicr, rydym yn wynebu argyfwng dirfodol, Dirprwy Lywydd, fel y dywedais i yn fy sylwadau agoriadol. Dydw i ddim eisiau dychryn Aelodau yn ormodol, ond heddiw, yn y papurau newydd, mae adroddiadau mai'r Mehefin rydyn ni newydd ei gael oedd y poethaf a'r sychaf erioed, ers i gofnodion ddechrau, a bod El Niño, y peth mawr sy'n effeithio ar batrymau tywydd byd-eang, yn gynhesach o lawer eleni—y cynhesaf mae wedi bod ers 2016. Eisoes, mae rhagolygon ar gyfer cynhesu byd-eang, cynhesu'r môr, yn—. Wel, maen nhw'n uwch nag 1.5 C, felly mae'n gatastroffig, a dweud y gwir. Felly, mae'r cynlluniau hyn yn gwbl angenrheidiol. Efallai eu bod yn dechnegol eu natur ond, gadewch i ni fod yn glir, maen nhw'n gwbl angenrheidiol os yw'r blaned yn mynd i barhau i fod yn rhywle lle y gall bodau dynol fyw. Rydym yn aml yn sôn am achub y blaned; dydyn ni ddim yn achub y blaned, rydym yn achub ein hunain. Felly, os na fyddwn ni'n gweithredu'n fuan, ni fydd y rhywogaeth nesaf ar ei ffordd i ddifodiant. Mae'r pethau hyn yn ein hwynebu ni nawr; mae'n rhaid i ni weithredu.
Felly, byddwn i'n dweud, wrth gloi, annog y diwydiannau y mae hyn yn effeithio arnyn nhw i arwain y ffordd, fel y mae llawer ohonyn nhw eisiau ei wneud, i ddangos i'r gymuned fyd-eang beth y gall gwlad fach sydd eisiau bod yn effeithlon o ran yr hinsawdd ei wneud, oherwydd oni bai ein bod ni i gyd yn gweithredu—rydyn ni i gyd yn yr un cwch; does neb yn mynd i ddianc. Felly, rwy'n cymeradwyo'r cynllun hwn i'r Senedd, ac nid wyf eisiau bod yn rhy ddigalon yn ei gylch, ond mae'n rhaid i ni weithredu ar frys.
Well, you're not closing, because you've got two more questions to come to you. Samuel Kurtz.
Wel, dydych chi ddim ar ben, oherwydd mae dau gwestiwn arall gennych i'w hateb. Samuel Kurtz.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Yes, apologies, Minister, I'm one of those others wishing to speak. But I'm very grateful for this statement, because it's incredibly pertinent to my constituency, and, as already stated, the development of the UK's emissions trading system is of huge importance to Wales, as businesses here face the challenges of decarbonising in our efforts to tackle climate change, as you've just highlighted.
In my constituency of Carmarthen West and South Pembrokeshire, we have the Valero refinery, and it's a hugely important local employer, and it will be reliant on an ETS that enables them to continue to operate in what is fast becoming a net-zero world. I would like a little bit of clarification on two specific points, if I may, which could impact the success of the scheme. These points aren't in this statement specifically, so I'm conscious that you may not be able to answer them, but I'm grateful for anything that you can say. Firstly, what efforts has the Welsh Government made, within the UK ETS Authority, to make changes to the cost-containment mechanism that enables the UK ETS Authority to intervene, if deemed appropriate, if prices are elevated for a sustained period? Additionally, do you feel that Climate Change Mitigation works well as a mitigation against cost spikes in the UK ETS allowance market? And, can you outline what consideration has been given to a carbon border adjustment mechanism to be combined with the UK ETS, as a solution to carbon leakage for Welsh industry? And would you be in agreement that a carbon border adjustment mechanism can help level the playing field for Welsh industry competing against international rivals, if that's possible? Thank you.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Ie, ymddiheuriadau, Gweinidog, rwy'n un o'r rhai eraill hynny sy'n dymuno siarad. Ond rwy'n ddiolchgar iawn am y datganiad hwn, oherwydd mae'n hynod berthnasol i'm hetholaeth i, ac, fel y nodwyd eisoes, mae datblygu system masnachu allyriadau'r DU yn bwysig iawn i Gymru, wrth i fusnesau yma wynebu heriau datgarboneiddio yn ein hymdrechion i fynd i'r afael â newid yn yr hinsawdd, fel yr ydych newydd dynnu sylw ato.
Yn fy etholaeth i yng Ngorllewin Caerfyrddin a De Sir Benfro, mae gennym ni burfa Valero, ac mae'n gyflogwr lleol hynod bwysig, ac fe fydd yn dibynnu ar y cynllun masnachu allyriadau sy'n ei alluogi i barhau i weithredu yn yr hyn sy'n prysur ddod yn fyd sero net. Hoffwn gael ychydig o eglurhad ar ddau bwynt penodol, os caf i, a allai effeithio ar lwyddiant y cynllun. Nid yw'r pwyntiau hyn yn y datganiad hwn yn benodol, felly rwy'n ymwybodol na fyddwch chi'n gallu eu hateb o bosibl, ond rwy'n ddiolchgar am unrhyw beth y gallwch chi ei ddweud. Yn gyntaf, pa ymdrechion y mae Llywodraeth Cymru wedi'u gwneud, o fewn Awdurdod Cynllun Masnachu Allyriadau'r DU, i wneud newidiadau i'r mecanwaith ar gyfer cyfyngu ar gostau sy'n galluogi Awdurdod Cynllun Masnachu Allyriadau'r DU i ymyrryd, os bernir bod hynny'n briodol, os bydd prisiau'n codi am gyfnod parhaus? Hefyd, ydych chi'n teimlo bod Lliniaru Newid yn yr Hinsawdd yn gweithio'n dda fel mesur lliniaru yn erbyn cynnydd sydyn mewn costau ym marchnad lwfansau cynllun masnachu allyriadau'r DU? Ac, allwch chi amlinellu pa ystyriaeth sydd wedi cael ei rhoi i fecanwaith addasu ffiniau carbon i'w gyfuno â chynllun masnachu allyriadau'r DU, fel ateb i ddadleoli carbon ar gyfer diwydiant Cymru? Ac a fyddech chi'n cytuno y gall mecanwaith addasu ffiniau carbon helpu i sicrhau tegwch i ddiwydiant Cymru sy'n cystadlu yn erbyn cystadleuwyr rhyngwladol, os yw hynny'n bosibl? Diolch.
Thank you, Sam Kurtz. I can see you've been speaking to Valero, because that's pretty much the agenda we had last time we met them.
So, yes, a cost-containment mechanism—. We're very clear, we've retained the contingency for exactly that reason, because we haven't done this before, we think we've set the cap correctly, we've taken into account all of the various industries' submissions, I suppose, or proposals, in this regard. We've had many, many long conversations at the UK ETS Authority itself about this; we're not the only Government being lobbied by carbon-intensive industries, for obvious reasons. So, that's why it's there, and we are very happy that it will work. It can be reviewed, if it turns out not to work, but we are pretty convinced it does. It's why the cap has been set where it has as well, so that people can ramp up for it. And I do think that the industries in question want to decarbonise. I mean, they absolutely do. I don't know if I actually said this in answer to Mike Hedges, but we can't just rely on the technology coming good; we have to look at every single lever that we can look at.
The carbon border adjustment mechanism isn't part of this announcement, but it is under consideration, for all of the reasons that various industries in Wales make the point, and I agree with them, for what it's worth. We obviously have to trade in a global market, and we need not to be disadvantaged. So, we do not want steel or oil or gas coming here from somewhere else, where there is no emissions trading scheme, and then finding that it's cheaper as a result of that. So we absolutely do want to look at that. That will be the next thing I'm sure that the ETS itself, the authority, will look at. And again, we want to work with the industries to make sure that we understand how the mitigations work exactly and what their decarbonisation pathways are. So, as I said in answer to Delyth, there will be guidance and much technical discussion amongst them about how that works—absolutely not my expertise, nor should it be—and then we will receive policy advice off the back of those technical discussions, to see whether the scheme requires adjustment in due course. But the scheme is designed to keep people trading, to keep them profitable, to allow them to build up a little bit of a war chest, if they're able to decarbonise faster, and then to move towards decarbonisation in that way, because, as I said, this is an existential threat. This is not some scheme cooked up by me, would that it were. This is a real issue, and the industries in question are on the coast. They're right in the front line of global rising sea levels, for example, so they need to do this just as much as we need them to.
Diolch, Sam Kurtz. Gallaf weld eich bod chi wedi bod yn siarad â Valero, oherwydd dyna'r union agenda fwy neu lai a gawsom y tro diwethaf i ni gwrdd â nhw.
Felly, ie, mecanwaith ar gyfer cyfyngu ar gostau—. Rydym yn glir iawn, rydym wedi cadw lwfansau wrth gefn am yr union reswm hwnnw, oherwydd dydyn ni ddim wedi gwneud hyn o'r blaen, rydym yn credu ein bod ni wedi gosod y cap yn gywir, rydym wedi ystyried pob un o gyflwyniadau, mae'n debyg, neu gynigion y gwahanol ddiwydiannau, yn hyn o beth. Rydym wedi cael llawer o sgyrsiau hir yn Awdurdod Cynllun Masnachu Allyriadau'r DU ei hun am hyn; nid ni yw'r unig Lywodraeth sy'n cael ei lobïo gan ddiwydiannau carbon-ddwys, am resymau amlwg. Felly, dyna pam ei fod yno, ac rydym yn hapus iawn y bydd yn gweithio. Bydd modd ei adolygu, os na fydd yn gweithio yn y pen draw, ond rydym yn eithaf argyhoeddedig ei fod yn gweithio. Dyna pam mae'r cap wedi'i osod fel ag y mae hefyd, fel bod pobl yn gallu cynyddu'r lefel. Ac rwy'n credu bod y diwydiannau dan sylw eisiau datgarboneiddio. Maen nhw wir eisiau gwneud hynny. Dydw i ddim yn gwybod a ddywedais i hyn, a dweud y gwir, mewn ateb i Mike Hedges, ond gallwn ni ddim dibynnu ar dechnoleg dda; mae'n rhaid i ni edrych ar bob un lifer y gallwn ni ei ystyried.
Nid yw'r mecanwaith addasu ffiniau carbon yn rhan o'r cyhoeddiad hwn, ond mae'n cael ei ystyried, am yr holl resymau y mae gwahanol ddiwydiannau yng Nghymru yn eu nodi, ac rwy'n cytuno â nhw, beth bynnag fo gwerth hynny. Mae'n amlwg bod yn rhaid i ni fasnachu mewn marchnad fyd-eang, ac mae angen i ni beidio â bod dan anfantais. Felly, nid ydym eisiau i ddur neu olew neu nwy ddod yma o rywle arall, lle nad oes cynllun masnachu allyriadau, ac yna canfod ei fod yn rhatach o ganlyniad i hynny. Felly, rydym yn bendant eisiau edrych ar hynny. Dyna'r peth nesaf rwy'n siŵr y bydd y cynllun masnachu allyriadau ei hun, yr Awdurdod, yn edrych arno. Ac eto, rydym am weithio gyda'r diwydiannau i sicrhau ein bod yn deall yn union sut mae'r mesurau lliniaru yn gweithio a beth yw eu llwybrau datgarboneiddio. Felly, fel y dywedais i wrth ateb Delyth, bydd arweiniad a llawer o drafodaeth dechnegol yn eu plith am sut mae hynny'n gweithio—nid fy arbenigedd i o gwbl, ac ni ddylai fod—ac yna byddwn ni'n derbyn cyngor polisi yn sgil y trafodaethau technegol hynny, i weld a fydd angen addasu'r cynllun maes o law. Ond mae'r cynllun wedi'i gynllunio i sicrhau bod pobl yn parhau i fasnachu, i'w cadw'n broffidiol, i'w galluogi i adeiladu ychydig bach o gist ryfel, os ydyn nhw'n gallu datgarboneiddio'n gyflymach, ac yna symud tuag at ddatgarboneiddio yn y ffordd honno, oherwydd, fel y dywedais i, mae hwn yn fygythiad dirfodol. Nid cynllun o'm gwneuthuriad i yw hwn, o na bai hynny'n wir. Mae hwn yn fater go iawn, ac mae'r diwydiannau dan sylw ar yr arfordir. Maen nhw ar y rheng flaen o ran y codiad byd-eang yn lefelau'r môr, er enghraifft, felly mae angen iddyn nhw wneud hyn llawn cymaint ag y mae arnom angen iddyn nhw ei wneud.
Ac yn olaf, Paul Davies.
Finally, Paul Davies.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Minister, you won't be surprised to hear that I'd like to add to what my colleague the Member for Carmarthen West and South Pembrokeshire has already said. I agree with you, Minister, that some of these big industries want to decarbonise and they want to work with you as a Government. And I think the UK emissions trading scheme sits at the heart of the UK's industrial decarbonisation efforts, and I'm sure you'll agree with me, Minister, that it's crucial that energy-intensive industries are able to feed into this scheme, and that their feedback is really taken on board.
Now, I know that there are significant concerns around free allowances and the cost-containment mechanism, for example, and I appreciate that you made reference to free allowances in your statement today. But in terms of free allowances, perhaps, Minister, you could tell us a bit more about the Welsh Government's view on the future of free allowances for energy-intensive industries beyond 2026. For example, does the Welsh Government believe that free allowances should be confirmed for industries that cannot access deep decarbonisation technologies, such as carbon capture storage, until well into the 2030s? And secondly, perhaps you could also tell us more about the conversations that you've had with the sector in Wales about the UK emissions trading scheme, given that emissions reductions will only be achievable with a resilient domestic refining sector.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Gweinidog, ni chewch eich synnu o glywed yr hoffwn i ychwanegu at yr hyn y mae fy nghyd-Aelod, yr Aelod dros Orllewin Caerfyrddin a De Sir Benfro, eisoes wedi'i ddweud. Rwy'n cytuno â chi, Gweinidog, bod rhai o'r diwydiannau mawr hyn eisiau datgarboneiddio ac maen nhw eisiau gweithio gyda chi fel Llywodraeth. Ac rwy'n credu bod cynllun masnachu allyriadau'r DU wrth wraidd ymdrechion datgarboneiddio diwydiannol y DU, ac rwy'n siŵr y byddwch chi'n cytuno â mi, Gweinidog, ei bod yn hanfodol bod diwydiannau ynni-ddwys yn gallu cyfrannu at y cynllun hwn, a bod eu hadborth yn cael ei ystyried mewn gwirionedd.
Nawr, gwn fod pryderon sylweddol ynghylch lwfansau am ddim a'r mecanwaith cyfyngu ar gostau, er enghraifft, ac rwy'n gwerthfawrogi eich bod wedi cyfeirio at lwfansau am ddim yn eich datganiad heddiw. Ond o ran lwfansau am ddim, efallai, Gweinidog, a wnewch chi ddweud ychydig mwy wrthym am farn Llywodraeth Cymru ar ddyfodol lwfansau am ddim ar gyfer diwydiannau ynni-ddwys y tu hwnt i 2026. Er enghraifft, a yw Llywodraeth Cymru yn credu y dylid cadarnhau lwfansau am ddim ar gyfer diwydiannau na allant gael mynediad at dechnolegau datgarboneiddio dwfn, megis dal a storio carbon, tan ymhell i'r 2030au? Ac yn ail, efallai y gallech chi hefyd ddweud mwy wrthym am y sgyrsiau rydych chi wedi'u cael gyda'r sector yng Nghymru am gynllun masnachu allyriadau'r DU, o gofio mai dim ond gyda sector puro domestig cydnerth y bydd modd cyflawni gostyngiadau mewn allyriadau.
Yes, I completely agree with that last statement, of course, and we want to have that resilient sector. They do absolutely want to decarbonise. They understand both the global need for it, but actually the commercial imperative, too. So, there's a good bottom line in this for industries that do it properly. We also listened to all the concerns regarding existing features of the free allocation policy, which weren't working as intended. And we're taking action to address those through a series of technical changes, which the industry will be aware of and which I don't have the detail of here, and frankly, I'm not sure I'd understand them even if I read them out. But we have been working on the technical changes, and there are a series of people looking at each industry-specific issue to make those technical changes.
I'm sure you're aware that the UK Government has recently consulted on the carbon leakage mitigations, including product standards and carbon border adjustment mechanisms, as I just referenced. There are obviously significant links with the UK ETS and the free allocation policy, and so the UK Government is committed to working closely with the authority to ensure cohesive policy agendas there, and that was something that Valero, actually, in particular, really pushed when I met with them, because the cohesion in the policy is one of the things that will most make it something that they can implement, and not something that's likely to interfere with their business model.
We've done our very best to make sure that we put our industry into the best possible position to both be commercially viable and to decarbonise. We'll closely monitor it—the technical experts will closely monitor it. No doubt, there'll be a to and fro as the cap tightens about that, and we'll have to keep that under constant monitoring to make sure that we calibrate it correctly. But this has got to happen; we've just got to make sure that our industry stays on top of it.
Ydw, rwy'n cytuno'n llwyr â'r datganiad olaf yna, wrth gwrs, ac rydym eisiau bod â'r sector cydnerth hwnnw. Maen nhw eisiau datgarboneiddio yn llwyr. Maen nhw'n deall yr angen byd-eang amdano, ond mewn gwirionedd y rheidrwydd masnachol, hefyd. Felly, mae sylfaen dda yn hyn ar gyfer diwydiannau sy'n ei wneud yn iawn. Gwnaethom hefyd wrando ar yr holl bryderon ynghylch nodweddion presennol y polisi dyrannu am ddim, nad oeddent yn gweithio fel y bwriadwyd. Ac rydym yn cymryd camau i fynd i'r afael â'r rheini trwy gyfres o newidiadau technegol, y bydd y diwydiant yn ymwybodol ohonyn nhw ac nad oes gennyf fanylion amdanyn nhw yma, a dweud y gwir, dydw i ddim yn siŵr y byddwn i'n eu deall hyd yn oed os byddwn i'n eu darllen. Ond rydym wedi bod yn gweithio ar y newidiadau technegol, ac mae cyfres o bobl yn edrych ar bob mater sy'n benodol i'r diwydiant i wneud y newidiadau technegol hynny.
Rwy'n siŵr eich bod yn ymwybodol bod Llywodraeth y DU wedi ymgynghori'n ddiweddar ar y mesurau lliniaru allyriadau carbon, gan gynnwys safonau cynnyrch a mecanweithiau addasu pris carbon ar draws ffiniau, fel y cyfeiriais ato. Mae'n amlwg bod cysylltiadau sylweddol â chynllun masnachu allyriadau'r DU a'r polisi dyrannu am ddim, ac felly mae Llywodraeth y DU wedi ymrwymo i weithio'n agos gyda'r awdurdod i sicrhau agendâu polisi cydlynol yno, ac roedd hynny'n rhywbeth y gwnaeth Valero, mewn gwirionedd, yn arbennig, bwyso amdano mewn gwirionedd pan gyfarfûm ni â nhw, oherwydd bod y cydlyniant yn y polisi yn un o'r pethau a fydd yn ei wneud yn rhywbeth y gallan nhw ei weithredu orau, ac nid rhywbeth sy'n debygol o ymyrryd â'u model busnes.
Rydym wedi gwneud ein gorau glas i sicrhau ein bod yn rhoi ein diwydiant yn y sefyllfa orau bosibl i fod yn fasnachol hyfyw ac i ddatgarboneiddio. Byddwn ni'n ei fonitro'n fanwl—bydd yr arbenigwyr technegol yn ei fonitro'n fanwl. Yn ddiau, bydd yna fynd a dod wrth i'r cap dynhau ynghylch hynny, a bydd rhaid i ni fonitro hynny'n gyson i sicrhau ein bod yn ei raddnodi'n gywir. Ond mae'n rhaid i hyn ddigwydd; Mae'n rhaid i ni wneud yn siŵr bod ein diwydiant yn cael yr wybodaeth ddiweddaraf.
Diolch i'r Gweinidog.
I thank the Minister.
Eitem 7 yw'r Rheoliadau Sgil-gynhyrchion Anifeiliaid, Pasbortau Anifeiliaid Anwes ac Iechyd Anifeiliaid (Ffioedd) (Cymru) (Diwygio) 2023, a galwaf ar y Gweinidog Materion Gwledig a Gogledd Cymru i wneud y cynnig—Lesley Griffiths.
Item 7 is the Animal By-Products, Pet Passport and Animal Health (Fees) (Wales) (Amendment) Regulations 2023, and I call on the Minister for Rural Affairs and North Wales to move the motion—Lesley Griffiths.
Cynnig NDM8311 Lesley Griffiths
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 27.5, yn cymeradwyo bod y fersiwn ddrafft o Reoliadau Sgil-gynhyrchion Anifeiliaid, Pasbortau Anifeiliaid Anwes ac Iechyd Anifeiliaid (Ffioedd) (Cymru) (Diwygio) 2023 yn cael ei llunio yn unol â’r fersiwn ddrafft a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 13 Mehefin 2023.
Motion NDM8311 Lesley Griffiths
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 27.5, approves that the draft The Animal By-Products, Pet Passport and Animal Health (Fees) (Wales) (Amendment) Regulations 2023 is made in accordance with the draft laid in the Table Office on 13 June 2023.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Thank you, Deputy Presiding Officer. I move that the Animal By-Products, Pet Passport and Animal Health (Fees) (Wales) (Amendment) Regulations 2023, which were laid before the Senedd on 13 June, be approved. This instrument seeks to make amendments to the Animal Health (Miscellaneous Fees) (Wales) Regulations 2018 and the Animal By-Products and Pet Passport (Fees) (Wales) Regulations 2018 to ensure that there is no under- or over-recovery of costs. These amendments do not contain any changes to policy or processes, only the fees that the Animal and Plant Health Agency can collect on behalf of Welsh Ministers in relation to statutory animal health services carried out by the agency.
The fees are designed to fund APHA's front-line statutory animal health services for safeguarding animal health and supporting our domestic and international trade. These are: inspection of consignments and licensing of facilities involved in the trade of livestock semen, eggs and embryos; inspection and licensing of facilities involved in the handling, storage or incineration of animal by-products not destined for human consumption; inspection of live animals arriving from third countries at our border control posts—not currently used in Wales, but we need this for future-proofing; surveillance of commercial poultry flocks for salmonella and licensing and proficiency testing of private laboratories carrying out salmonella tests under our national salmonella control programme; and registration and approval of premises intending to export breeding poultry, day-old chicks and hatching eggs from GB.
The proposed amendments also include the removal of the fees regime for pet passports, as APHA is no longer involved in the issuing of passports for the movement of pets to and from the UK and other countries. Following public consultation, new fees for these services were last introduced in 2018, with a commitment to businesses where fees would be reviewed biennially to ensure that the charges and exemptions were appropriate. Due to the agency’s focus of efforts and resources on EU exit work, COVID and avian influenza, these reviews were put on hold, and the fees for these schemes have consequently not been refreshed. As a result, businesses are being charged in a way that does not reflect full cost recovery for APHA. Overall, the schemes are failing to achieve recovery of their full costs, with a deficit of between £0.4 million and £0.5 million per year. This shortfall is currently being funded by the public purse. The average increase to overall scheme fee income to achieve full cost recovery is 51 per cent. Individual fees within the schedules range from an 18 per cent decrease for inspecting documentation at border control posts for consignments of poultry from third countries to a 193 per cent increase for the inspection and quality assurance of laboratories testing samples for the national salmonella control programme.
Given the cost increases for some elements within the fee schedules, we are proposing to follow the approach agreed in the 2018 consultation and apply a phased increase in fees over two years. Border control post services are the exception to this phasing option. Here, we are proposing to increase fees and achieve full cost recovery from July this year. This will help us avoid operational conflicts with changes that may follow the review of the new borders and boundaries fees process, which is separate from the statutory instrument we are discussing today. However, Wales has no current BCPs operating.
If we delay uplifting the fees further, we will only increase the gulf between cost and recovery, so when fee increases are finally implemented, the magnitude of the changes will be even greater because of the impact of compounding factors such as inflation. APHA have continued to engage with Welsh businesses on service performance and fee schedules following their 2018 consultation, and these businesses are aware of the proposed new fee schedules. The last communication was issued on 10 March. Enquiries received through this engagement have focused on service performance.
There are further planned changes to fees, which is the work stream 2. These will cover new fees and expansion of existing fees. The areas affected are artificial breeding controls, extending coverage to all animals; export health certificates; new fees and the introduction of an online billing system; egg marketing inspectorate new fees; poultry meat marketing, which are also new fees; and the welfare in transit. There is no timeline for this, but work is expected to follow the coming into force of this statutory instrument. Diolch.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Rwy'n cynnig y dylid cymeradwyo Rheoliadau Sgil-gynhyrchion Anifeiliaid, Pasbortau Anifeiliaid Anwes ac Iechyd Anifeiliaid (Ffioedd) (Cymru) (Diwygio) 2023, a osodwyd gerbron y Senedd ar 13 Mehefin. Mae'r offeryn hwn yn ceisio gwneud gwelliannau i Reoliadau Iechyd Anifeiliaid (Ffioedd Amrywiol) (Cymru) 2018 a Rheoliadau Sgil-gynhyrchion Anifeiliaid a Phasbort Anifeiliaid (Ffioedd) (Cymru) 2018 i sicrhau nad oes tanadennill na goradennill costau. Nid yw'r gwelliannau hyn yn cynnwys unrhyw newidiadau i bolisi neu brosesau, dim ond y ffioedd y gall yr Asiantaeth Iechyd Anifeiliaid a Phlanhigion eu casglu ar ran Gweinidogion Cymru mewn cysylltiad â gwasanaethau iechyd anifeiliaid statudol a gyflawnir gan yr asiantaeth.
Mae'r ffioedd wedi'u cynllunio i ariannu gwasanaethau iechyd anifeiliaid statudol rheng flaen APHA ar gyfer diogelu iechyd anifeiliaid a chefnogi ein masnach ddomestig a rhyngwladol. Y rhain yw: archwilio llwythi a thrwyddedu cyfleusterau sy'n ymwneud â masnach semen, wyau ac embryonau da byw; arolygu a thrwyddedu cyfleusterau sy'n ymwneud â thrin, storio neu losgi sgil-gynhyrchion anifeiliaid na fwriadwyd iddynt gael eu bwyta gan bobl; arolygu anifeiliaid byw sy'n cyrraedd o drydydd gwledydd yn ein safleoedd rheoli'r ffin—nad ydynt yn cael eu defnyddio yng Nghymru ar hyn o bryd, ond mae angen hyn arnom ar gyfer diogelu'r dyfodol; cadw gwyliadwriaeth ar heidiau dofednod masnachol ar gyfer salmonela a thrwyddedu a phrofi hyfedredd labordai preifat sy'n cynnal profion salmonela o dan ein rhaglen genedlaethol rheoli salmonela; a chofrestru a chymeradwyo eiddo sy'n bwriadu allforio dofednod magu, cywion diwrnod oed ac wyau deor o Brydain.
Mae'r gwelliannau arfaethedig hefyd yn cynnwys cael gwared ar y drefn ffioedd ar gyfer pasbortau anifeiliaid anwes, gan nad yw APHA bellach yn ymwneud â chyhoeddi pasbortau ar gyfer symud anifeiliaid anwes i mewn ac allan o'r DU a gwledydd eraill. Yn dilyn ymgynghoriad cyhoeddus, cyflwynwyd ffioedd newydd ar gyfer y gwasanaethau hyn ddiwethaf yn 2018, gydag ymrwymiad i fusnesau y byddai'r ffioedd yn cael eu hadolygu bob dwy flynedd i sicrhau bod y taliadau a'r eithriadau yn briodol. Oherwydd bod ymdrechion ac adnoddau'r asiantaeth wedi canolbwyntio ar waith ymadael â'r UE, COVID a ffliw adar, cafodd yr adolygiadau hyn eu gohirio, ac o ganlyniad nid yw'r ffioedd ar gyfer y cynlluniau hyn wedi'u hadnewyddu. O ganlyniad, codir tâl ar fusnesau mewn ffordd nad yw'n adlewyrchu'r adennill costau llawn ar gyfer APHA. Ar y cyfan, mae'r cynlluniau'n methu â sicrhau adennill eu costau'n llawn, gyda diffyg rhwng £0.4 miliwn a £0.5 miliwn y flwyddyn. Mae'r diffyg hwn yn cael ei ariannu gan y pwrs cyhoeddus ar hyn o bryd. Y cynnydd cyfartalog i incwm ffioedd cyffredinol y cynllun i adennill costau llawn yw 51 y cant. Mae ffioedd unigol o fewn yr amserlenni yn amrywio o ostyngiad o 18 y cant ar gyfer arolygu dogfennau mewn safleoedd rheolaethau'r ffin ar gyfer llwythi dofednod o drydydd gwledydd i gynnydd o 193 y cant ar gyfer labordai yn arolygu a sicrhau ansawdd samplau ar gyfer y rhaglen genedlaethol rheoli salmonela.
O ystyried y cynnydd mewn costau ar gyfer rhai elfennau o fewn yr amserlenni ffioedd, rydym yn cynnig dilyn y dull y cytunwyd arno yn ymgynghoriad 2018 a chymhwyso cynnydd graddol mewn ffioedd dros ddwy flynedd. Mae gwasanaethau safleoedd rheolaethau'r ffin yn eithriad i'r opsiwn cynnydd graddol hwn. Yma, rydym yn cynnig cynyddu ffioedd a chyflawni adennill costau llawn o fis Gorffennaf eleni. Bydd hyn yn ein helpu i osgoi gwrthdaro gweithredol gyda newidiadau a allai ddilyn adolygiad o'r broses ffioedd ffiniau a therfynau newydd, sydd ar wahân i'r offeryn statudol yr ydym yn ei drafod heddiw. Fodd bynnag, nid oes gan Gymru unrhyw safleoedd rheolaethau'r ffin yn gweithredu ar hyn o bryd.
Os byddwn yn oedi o ran codi'r ffioedd ymhellach, byddwn dim ond yn cynyddu'r bwlch rhwng cost ac adennill, felly pan fydd codiadau ffioedd yn cael eu rhoi ar waith o'r diwedd, bydd maint y newidiadau hyd yn oed yn fwy oherwydd effaith ffactorau cyfansawdd fel chwyddiant. Mae APHA wedi parhau i ymgysylltu â busnesau Cymru ar berfformiad gwasanaethau ac amserlenni ffioedd yn dilyn eu hymgynghoriad yn 2018, ac mae'r busnesau hyn yn ymwybodol o'r amserlenni ffioedd newydd arfaethedig. Cyhoeddwyd y ddogfen gyfathrebu ddiwethaf ar 10 Mawrth. Mae ymholiadau a dderbyniwyd trwy'r ymgysylltiad hwn wedi canolbwyntio ar berfformiad gwasanaethau.
Mae newidiadau pellach wedi'u cynllunio ar gyfer ffioedd, sef ffrwd waith 2. Bydd y rhain yn cwmpasu talu ffioedd newydd ac ehangu ffioedd presennol. Y meysydd yr effeithir arnynt yw rheolaethau bridio artiffisial, gan ymestyn y cwmpas i gynnwys pob anifail; tystysgrifau iechyd allforio; ffioedd newydd a chyflwyno system filio ar-lein; ffioedd newydd yr arolygiaeth marchnata wyau; marchnata cig dofednod, sydd hefyd yn ffioedd newydd; a lles wrth eu cludo. Nid oes amserlen ar gyfer hyn, ond mae disgwyl i'r gwaith ddechrau ar ôl i'r offeryn statudol hwn ddod i rym. Diolch.
Galwaf ar Alun Davies i siarad ar ran y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad.
I call Alun Davies to speak on behalf of the Legislation, Justice and Constitution Committee.
I'm grateful to you, Deputy Presiding Officer. The committee considered these regulations on 26 June. Our report and the Welsh Government’s subsequent response are available on today’s order paper. Our report contains nine reporting points—five technical and four merits points. I’m grateful to the Minister for her response, which we were able to consider at our meeting yesterday afternoon.
In our first technical reporting point, we highlight that an amendment was made by these regulations that will result in definitions in the Welsh language text now no longer appearing in the correct alphabetical order. Minister, in response, you said that a minor change will be made to the wording of the provision to correct this prior to making. I would be grateful if you could outline to this Parliament what that change will be.
And this is a key question. If you are going to make changes to a piece of subordinate legislation prior to making the legislation but after the Senedd has considered it, a full explanation should be given to Members of the Senedd before they are asked to vote. Otherwise, it isn't clear what the Senedd is voting to approve.
Our second, third, fourth and fifth technical points all relate to the issue of defective drafting. I do not propose to go through all of these points in detail; our report contains explanations of the errors we have identified. Again, Minister, you have told us that changes will be made to address all four points and these changes will be made prior to the regulations being made. I refer back to my previous comments on this matter.
Three of the four merits points have been reported on because we consider them to be of political or legal importance, or because they give rise to issues of policy likely to be of interest to the Senedd. We requested Government responses to these three points. Two of these three points highlight some issues in the preamble to the regulations, where we believe greater clarity is required to understand how the Welsh Government has the power to make these regulations and how they must be scrutinised.
Minister, again you will be correcting these matters before the regulations are made. As a committee, we have previously asked questions about the Welsh Government making changes to subordinate legislation after the Senedd has approved it and before it is formally made. In light of these responses, we may revisit the matter again soon. But I would ask the Minister, in your closing remarks, whether you're able to explain each of the changes that you are proposing to make to this instrument before signing it. And if not in your closing remarks, we would be grateful if you could write to the committee in order to outline what those changes are.
Our final merits point asks the Welsh Government to confirm whether or not it consulted on the regulations. The Minister told us that targeted stakeholder communication was undertaken on a Great Britain-wide basis, including during regular stakeholder meetings, and that this was, and I quote, 'the most appropriate form of engagement'.
We also noted that information cited in the explanatory memorandum accompanying the regulations has not been easily located. The Minister has confirmed that the explanatory memorandum has now also been updated so that the information it points to is more easily accessible.
I'm grateful, Deputy Presiding Officer.
Rwy'n ddiolchgar i chi, Dirprwy Lywydd. Trafododd y pwyllgor y rheoliadau hyn ar 26 Mehefin. Mae ein hadroddiad ac ymateb dilynol Llywodraeth Cymru ar gael ar bapur trefn heddiw. Mae ein hadroddiad yn cynnwys naw pwynt adrodd—pum pwynt technegol a phedwar pwynt rhinweddau. Rwy'n ddiolchgar i'r Gweinidog am ei hymateb, ac roeddem yn gallu ei ystyried yn ein cyfarfod brynhawn ddoe.
Yn ein pwynt adrodd technegol cyntaf, rydym yn tynnu sylw at y ffaith bod y rheoliadau hyn wedi gwneud gwelliant a fydd yn golygu na fydd diffiniadau yn y testun Cymraeg bellach yn ymddangos yn nhrefn gywir y wyddor. Gweinidog, mewn ymateb, fe ddywedoch chi y bydd mân newid yn cael ei wneud i eiriad y ddarpariaeth i gywiro hyn cyn ei wneud. Byddwn yn ddiolchgar pe gallech chi amlinellu i'r Senedd hon beth fydd y newid hwnnw.
Ac mae hwn yn gwestiwn allweddol. Os ydych yn mynd i wneud newidiadau i ddarn o is-ddeddfwriaeth cyn gwneud y ddeddfwriaeth ond ar ôl i'r Senedd ei hystyried, dylid rhoi esboniad llawn i Aelodau'r Senedd cyn y gofynnir iddynt bleidleisio. Fel arall, nid yw'n glir beth mae'r Senedd yn pleidleisio i'w gymeradwyo.
Mae ein hail, trydydd, pedwerydd a phumed pwynt technegol i gyd yn ymwneud â mater o ddrafftio diffygiol. Nid wyf yn bwriadu mynd trwy'r holl bwyntiau hyn yn fanwl; mae ein hadroddiad yn cynnwys esboniadau o'r gwallau yr ydym wedi'u nodi. Unwaith eto, Gweinidog, rydych wedi dweud wrthym y bydd newidiadau'n cael eu gwneud i fynd i'r afael â'r pedwar pwynt a bydd y newidiadau hyn yn cael eu gwneud cyn i'r rheoliadau gael eu gwneud. Cyfeiriaf yn ôl at fy sylwadau blaenorol ar y mater hwn.
Adroddwyd ar dri o'r pedwar pwynt rhinweddau oherwydd ein bod o'r farn eu bod o bwysigrwydd gwleidyddol neu gyfreithiol, neu oherwydd eu bod yn codi materion polisi sy'n debygol o fod o ddiddordeb i'r Senedd. Gwnaethom ofyn am ymatebion y Llywodraeth i'r tri phwynt hyn. Mae dau o'r tri phwynt hyn yn amlygu rhai materion yn rhagymadrodd y rheoliadau, lle credwn fod angen mwy o eglurder i ddeall sut mae gan Lywodraeth Cymru y pŵer i wneud y rheoliadau hyn a sut y mae'n rhaid craffu arnynt.
Gweinidog, unwaith eto, byddwch yn cywiro'r materion hyn cyn i'r rheoliadau gael eu gwneud. Fel pwyllgor, rydym wedi gofyn cwestiynau yn flaenorol am Lywodraeth Cymru yn gwneud newidiadau i is-ddeddfwriaeth ar ôl i'r Senedd ei chymeradwyo a chyn iddi gael ei gwneud yn ffurfiol. Yn sgil yr ymatebion hyn, efallai y byddwn yn ailedrych ar y mater eto yn fuan. Ond byddwn yn gofyn i'r Gweinidog, yn eich sylwadau cau, a allwch egluro pob un o'r newidiadau yr ydych yn bwriadu eu gwneud i'r offeryn hwn cyn ei lofnodi. Ac os nad yn eich sylwadau cau, byddem yn ddiolchgar pe baech yn ysgrifennu at y pwyllgor er mwyn amlinellu beth yw'r newidiadau hynny.
Mae ein pwynt rhinweddau olaf yn gofyn i Lywodraeth Cymru gadarnhau a ymgynghorodd ar y rheoliadau ai peidio. Dywedodd y Gweinidog wrthym fod cyfathrebu â rhanddeiliaid wedi'i dargedu yn cael ei wneud ar sail Prydain Fawr, gan gynnwys yn ystod cyfarfodydd rheolaidd â rhanddeiliaid, a bod hyn, ac rwy'n dyfynnu, 'y math mwyaf priodol o ymgysylltu'.
Nodwyd hefyd nad yw'n hawdd dod o hyd i'r wybodaeth a ddyfynnir yn y memorandwm esboniadol sy'n cyd-fynd â'r rheoliadau. Mae'r Gweinidog wedi cadarnhau bod y memorandwm esboniadol bellach hefyd wedi'i ddiweddaru fel bod yr wybodaeth y mae'n cyfeirio ati yn fwy hygyrch.
Rwy'n ddiolchgar, Dirprwy Lywydd.
I fully understand the Government’s motive here in terms of full cost recovery. I absolutely get that, and I understand the rationale for it. But the reality is, of course, that this is going to hit a number of businesses, predominantly in rural communities—food business operators, et cetera—at a very difficult time, where many of these businesses are already struggling because of inflation being through the roof and because of input costs being at an all-time high.
And they're not insignificant increases, are they? We're looking at an average of a 41 per cent increase when it comes to animal by-products; an average of 53 per cent on the current fees for salmonella controls; 21 per cent for poultry health; 65 per cent for breeding controls. They're significant increases. You've said over two years; actually, it's over 12 months, isn’t it, in reality. I know that there are two dates that you have. One is more or less next week, and the other one is 12 months down the line. So, it’s effectively over one year that they will have to accommodate these additional costs.
So, my question to you, Minister, is: what consideration have you given to more gradually tapering the introduction? Because you come here with statements saying how you want to support some of these sectors to develop and grow, and rightly so, and then you hit them with this sudden increase in fees, which—whether we like it or not—is going to have an impact. So, will you please consider a more gradual transition, so that at least these sectors, many of which are already feeling the pressure, won’t see that pressure added to by these increases in fees? Diolch.
Rwy'n deall cymhelliad y Llywodraeth yma yn llawn o ran adennill costau llawn. Rwy'n deall hynny'n llwyr, ac rwy'n deall y rhesymeg drosto. Ond y gwir amdani, wrth gwrs, yw bod hyn yn mynd i daro nifer o fusnesau, yn bennaf mewn cymunedau gwledig—gweithredwyr busnesau bwyd, ac ati—ar adeg anodd iawn, lle mae llawer o'r busnesau hyn eisoes yn ei chael hi'n anodd oherwydd bod chwyddiant yn uchel iawn ac oherwydd bod costau mewnbwn ar eu huchaf erioed.
A dydy'r cynnydd ddim yn ddibwys, nag ydyw? Rydyn ni'n edrych ar gynnydd o 41 y cant ar gyfartaledd o ran sgil-gynhyrchion anifeiliaid; 53 y cant ar gyfartaledd ar y ffioedd presennol ar gyfer rheolaethau salmonela; 21 y cant ar gyfer iechyd dofednod; 65 y cant ar gyfer rheolaethau bridio. Mae'n gynnydd sylweddol. Rydych chi wedi bod yn dweud ers dros ddwy flynedd; mewn gwirionedd, mae'n fwy na 12 mis, on'd ydyw? Rwy'n gwybod bod dau ddyddiad gennych. Mae un fwy neu lai yr wythnos nesaf, a'r llall 12 mis yn y dyfodol. Felly, mae'n fwy na blwyddyn i bob pwrpas y bydd yn rhaid iddyn nhw ysgwyddo'r costau ychwanegol hyn.
Felly, fy nghwestiwn i chi, Gweinidog, yw: pa ystyriaeth ydych chi wedi'i rhoi i gyflwyno bob yn dipyn yn fwy graddol? Oherwydd, rydych chi'n dod i'r fan yma gyda datganiadau yn dweud sut rydych chi eisiau cefnogi rhai o'r sectorau hyn i ddatblygu a thyfu, ac yn haeddiannol felly, ac yna rydych chi'n eu taro gyda'r cynnydd sydyn hwn mewn ffioedd, sydd—pa un a ydyn ni'n derbyn hynny ai peidio—yn mynd i gael effaith. Felly, a wnewch chi ystyried cyfnod pontio mwy graddol, fel na fydd y sectorau hyn o leiaf, llawer ohonyn nhw eisoes yn teimlo'r pwysau, yn gweld y pwysau hwnnw'n cael ei ychwanegu ato gan y cynnydd hwn mewn ffioedd? Diolch.
Following the Trade and Animal Welfare Coalition event that I sponsored last week in the Senedd, I'm really concerned about the welfare of animals going through border posts—unaccounted for, often hidden. It would be good to see more checks, including checking for microchipping. How will the new regulations and extra funds—although I did hear that it's cost recovery—help in terms of protecting the welfare of animals travelling through Wales in border control posts?
Yn dilyn y digwyddiad Trade and Animal Welfare Coalition a noddais yr wythnos diwethaf yn y Senedd, rwy'n bryderus iawn am les anifeiliaid sy'n mynd trwy safleoedd ar y ffin—heb gyfrif amdanynt, yn aml yn gudd. Byddai'n dda gweld mwy o wiriadau, gan gynnwys gwirio am ficrosglodion. Sut fydd y rheoliadau newydd a chronfeydd ychwanegol—er imi glywed mai adennill costau ydyw—yn helpu o ran diogelu lles anifeiliaid sy'n teithio drwy Gymru mewn safleoedd rheoli ar y ffin?
Galwaf ar y Gweinidog Materion Gwledig a Gogledd Cymru i ymateb.
I call on the Minister for Rural Affairs and North Wales to reply.
Thank you, Deputy Presiding Officer. I am grateful to Members for their comments. If I can start with Alun Davies, on behalf of the LJC committee, I'm grateful for the way that he's reflected the Welsh Government's response, and I'll be very happy to write to the committee outlining the changes we've made, and, obviously, we have updated the explanatory memorandum, as he referred to.
In relation to Llyr Huws Gruffydd's question, I think it would be better if these fees were raised or not raised or an annual basis, rather than having this big hit. As I explained in my opening remarks, the fees haven't been uplifted for five years, and so the gap between the costs and the income have been at the taxpayer's burden. Of course, the longer we leave it before raising the fees, the more the gap will increase. APHA are spreading the increases over two years, except for border control posts, but, as I say, we don't have those in Wales at the current time. But that is to give customers time to uplift their charges and make their own customers aware of the impending increase.
In relation to Carolyn Thomas's points, as I said, costs recouped from charging offset the amount that APHA charges the Welsh Government for services provided on our behalf, and if we didn't recoup those costs via charging the Welsh Government would then be liable to meet those costs.
So, in summary, the approval of this motion will give certainty for businesses. It will maintain the high level of protection given to human health and the high standard of food and feed consumers expect from both domestically produced and imported products. I therefore urge you to approve the draft regulations.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Rwy'n ddiolchgar i'r Aelodau am eu sylwadau. Os caf ddechrau gydag Alun Davies, ar ran y pwyllgor deddfwriaeth, cyfiawnder a'r cyfansoddiad, rwy'n ddiolchgar am y ffordd y mae wedi adlewyrchu ymateb Llywodraeth Cymru, a byddaf yn hapus iawn i ysgrifennu at y pwyllgor yn amlinellu'r newidiadau rydym wedi'u gwneud, ac, yn amlwg, rydym wedi diweddaru'r memorandwm esboniadol, fel y cyfeiriodd ato.
O ran cwestiwn Llŷr Huws Gruffydd, rwy'n credu y byddai'n well pe bai'r ffioedd hyn yn cael eu codi neu beidio cael eu codi ar sail flynyddol, yn hytrach na chael yr ergyd fawr hon. Fel yr eglurais yn fy sylwadau agoriadol, nid yw'r ffioedd wedi cael eu codi ers pum mlynedd, ac felly mae'r bwlch rhwng y costau a'r incwm wedi bod yn faich i drethdalwyr. Wrth gwrs, po hiraf y byddwn ni'n ei adael cyn codi'r ffioedd, y mwyaf y bydd y bwlch yn cynyddu. Mae APHA yn lledaenu'r cynnydd dros ddwy flynedd, heblaw am safleoedd rheolaethau'r ffin, ond, fel y dywedais i, nid oes gennym y rhai hynny yng Nghymru ar hyn o bryd. Ond mae hynny er mwyn rhoi amser i gwsmeriaid godi eu taliadau a gwneud eu cwsmeriaid eu hunain yn ymwybodol o'r cynnydd sydd ar ddod.
O ran pwyntiau Carolyn Thomas, fel y dywedais i, costau a fyddai'n cael eu hadennill o godi tâl yn erbyn y swm y mae APHA yn ei godi ar Lywodraeth Cymru am wasanaethau a ddarperir ar ein rhan, ac os na fyddem yn adennill y costau hynny drwy godi tâl byddai Llywodraeth Cymru wedyn yn atebol i ysgwyddo'r costau hynny.
Felly, i grynhoi, bydd cymeradwyo'r cynnig hwn yn rhoi sicrwydd i fusnesau. Bydd yn cynnal y lefel uchel o ddiogelwch a roddir i iechyd pobl a'r safon uchel o fwyd a bwyd anifeiliaid y mae defnyddwyr yn ei ddisgwyl gan gynhyrchion a gynhyrchir yn ddomestig a'r rhai a fewnforir. Felly, rwy'n eich annog i gymeradwyo'r rheoliadau drafft.
Daeth y Llywydd i’r Gadair.
The Llywydd took the Chair.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae yna wrthwynebiad. Felly, fe fyddwn ni yn gohirio'r bleidlais tan y cyfnod pleidleisio ar yr eitem yma.
The proposal is to agree the motion. Does any Member object? [Objection.] Yes, there is objection. Therefore, we will defer the vote until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Eitem 8 sydd nesaf, y cynnig cydsyniad deddfwriaethol ar y Bil Caffael yw hwn. Dwi'n galw ar y Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol i wneud y cynnig. Rebecca Evans.
Item 8 is next, that's the legislative consent motion on the Procurement Bill. I call on the Minister for Finance and Local Government to move the motion. Rebecca Evans.
Cynnig NDM8310 Rebecca Evans
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 29.6, yn cytuno y dylai Senedd y DU ystyried y darpariaethau yn y Bil Caffael sy’n ymwneud ag ymchwiliadau gwahardd, gwaharddiadau oherwydd diogelwch cenedlaethol, atal a diwygiadau technegol eraill, i’r graddau y maent yn dod o fewn cymhwysedd deddfwriaethol y Senedd.
Motion NDM8310 Rebecca Evans
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 29.6, agrees that provisions in the Procurement Bill relating to debarment investigations, national security debarments, exclusions and other technical amendments, in so far as they fall within the legislative competence of the Senedd, should be considered by the UK Parliament.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Llywydd. I move the motion. Over £8 billion is being spent on public procurement each year in Wales. Improving the way we procure can drive innovation and resilience and deliver benefits across Wales by supporting our local economy and saving the taxpayer money. I would like to remind Members that a notable benefit of joining the Procurement Bill is the certainty, the consistency and the continuity that this will realise for Welsh contracting authorities, as well as ensuring that our Welsh suppliers who conduct businesses across the borders can do so without interruption or additional costs. This is particularly important as Brexit, the pandemic, and now the current economic crisis, have left our Welsh businesses crying out for stability and certainty.
The Procurement Bill has already been debated and voted upon in the Senedd on 28 March. Members agreed to the core procurement provisions of the Bill due to the benefits it will bring to suppliers, buyers and, ultimately, Welsh taxpayers. Members did not agree to the provisions of the Bill that relate to international agreements, as they present a threat to our constitutional principles and devolution settlement. This motion deals with the Government amendments that were tabled and agreed at Report Stage in the House of Commons on 13 June. Many of the amendments are technical in nature, however some are more complex, particularly those that relate to debarment and national security.
The more complex amendments in memorandum No. 6 include those on debarment. An effective debarment regime is needed to ensure that public contracts are not awarded to unsuitable suppliers. For example, we would not want public contracts being awarded to suppliers who have been convicted of offences such as corporate manslaughter, terrorism or modern slavery. For a debarment regime to work effectively, there needs to be one debarment list for the UK. It is important that all contracting authorities have one register detailing suppliers who have committed such offences so that they can be excluded from tendering opportunities.
These amendments correct an issue identified in the Bill concerning debarment. They ensure that, regardless of which Minister carries out a debarment investigation, the investigation will have an impact on all contracting authorities in England, Wales and Northern Ireland. For example, if a supplier is added to the debarment list under a mandatory exclusion ground, all contracting authorities must disregard any competitive tender from that supplier. These amendments will therefore ensure that there is a joined-up debarment regime.
There is also an amendment to add a new mandatory exclusion ground that will allow a Minister of the Crown to put a supplier on the debarment list on a mandatory exclusion basis for national security reasons, but only for specific types of defined works, services or goods. This would follow a debarment investigation carried out by an appropriate authority, which could include Welsh Ministers. The amendment will remove discretion from contracting authorities regarding exclusions where a supplier poses a threat to national security for particular contracts, thereby reducing the risk of a supplier being allowed to participate in specific procurements when they should not be.
I remain grateful for the diligence and the support of the various Senedd committees for their scrutiny of the memoranda and the Bill. I also thank the Legislation, Justice and Constitution Committee for their report laid in the Senedd yesterday.
In terms of recommendation 1 of that report, as I said earlier, there were a lot of technical amendments in memorandum 6. The main amendments relate to debarment, which were included in memorandum 5 as clauses 59 to 65 of the Bill, which changed to clauses 59 to 66 in memorandum 6.
The need for these amendments was identified as a result of the amendments on national security, which highlighted concerns and corrected an issue regarding the debarment regime. Therefore, although we asked for consent on 28 March, those clauses needed to be amended to ensure the debarment regime works effectively operationally. They are consistent with the previous memoranda to ensure that there is an effective debarment regime. Furthermore, now that these amendments have been identified, along with the others in memorandum 6, these areas of the Bill will fully align with the Welsh Ministers’ policy.
With regard to recommendation 2 of the committee’s report, officials and Ministers had numerous discussions with the UK Government prior to the debate on 28 March regarding the issues in motion 2. Due to the difference in viewpoints in these areas, we have not had any further dialogue with the UK Government and we will instead take forward our own regulations in these areas through the Senedd, since we retain powers in the Bill. We will follow the model we used under the Trade (Australia and New Zealand) Bill to take forward our statutory instrument, and I will respond to the committee’s report in full soon.
I hope Members will agree that these amendments will strengthen the Procurement Bill, a Bill that will make public procurement more accessible to businesses, including our small and medium-sized enterprises, will deliver greater value for money for Welsh taxpayers and will maximise opportunities to deliver social, environmental, economic and cultural outcomes for Wales, and that is why I've recommended consent to these amendments in memorandum No. 6.
Diolch, Llywydd. Cyflwynaf y cynnig. Mae dros £8 biliwn yn cael ei wario ar gaffael cyhoeddus bob blwyddyn yng Nghymru. Gall gwella'r ffordd yr ydym yn caffael ysgogi arloesedd a chydnerthedd a sicrhau buddiannau ledled Cymru trwy gefnogi ein heconomi leol ac arbed arian i'r trethdalwr. Hoffwn atgoffa'r Aelodau mai un o'r manteision nodedig sydd ynghlwm wrth ymuno â'r Bil Caffael yw'r sicrwydd, y cysondeb a'r parhad y bydd hyn yn ei roi i awdurdodau contractio yng Nghymru, yn ogystal â sicrhau y gall ein cyflenwyr yng Nghymru sy'n cynnal busnes ar draws y ffiniau wneud hynny heb ymyrraeth na chostau ychwanegol. Mae hyn yn arbennig o bwysig gan fod Brexit, y pandemig, a'r argyfwng economaidd sydd ohoni erbyn hyn, wedi gadael ein busnesau yng Nghymru yn ymbil am sefydlogrwydd a sicrwydd.
Mae'r Bil Caffael eisoes wedi cael ei drafod a bwriwyd pleidlais arno yn y Senedd ar 28 Mawrth. Cytunodd yr Aelodau i ddarpariaethau caffael craidd y Bil oherwydd y buddiannau y bydd yn eu cynnig i gyflenwyr, prynwyr ac, yn y pen draw, trethdalwyr Cymru. Ni wnaeth yr Aelodau gytuno â darpariaethau'r Bil sy'n ymwneud â chytundebau rhyngwladol, gan eu bod yn fygythiad i'n hegwyddorion cyfansoddiadol a'n setliad datganoli. Mae'r cynnig hwn yn ymdrin â gwelliannau'r Llywodraeth a gyflwynwyd ac y cytunwyd arnynt yn y Cyfnod Adrodd yn Nhŷ'r Cyffredin ar 13 Mehefin. Mae llawer o'r gwelliannau'n dechnegol eu natur, ond mae rhai yn fwy cymhleth, yn enwedig y rhai sy'n ymwneud â gwahardd a diogelwch cenedlaethol.
Mae'r gwelliannau mwy cymhleth ym memorandwm Rhif 6 yn cynnwys y rhai sy'n ymwneud â gwahardd. Mae angen trefn wahardd effeithiol i sicrhau nad yw contractau cyhoeddus yn cael eu dyfarnu i gyflenwyr anaddas. Er enghraifft, ni fyddem am i gontractau cyhoeddus gael eu dyfarnu i gyflenwyr sydd wedi'u cael yn euog o droseddau fel dynladdiad corfforaethol, terfysgaeth neu gaethwasiaeth fodern. Er mwyn i drefn wahardd weithio'n effeithiol, mae angen un rhestr waharddiadau ar gyfer y DU. Mae'n bwysig bod gan bob awdurdod contractio un gofrestr sy'n nodi manylion cyflenwyr sydd wedi cyflawni troseddau o'r fath fel y gellir eu hatal rhag cymryd rhan mewn cyfleoedd tendro.
Mae'r gwelliannau hyn yn unioni mater a nodwyd yn y Bil ynghylch gwahardd. Maen nhw'n sicrhau, ni waeth pa Weinidog sy'n cynnal ymchwiliad gwahardd, y bydd yr ymchwiliad yn effeithio ar bob awdurdod contractio yng Nghymru, Lloegr a Gogledd Iwerddon. Er enghraifft, os caiff cyflenwr ei ychwanegu at y rhestr waharddiadau am reswm atal gorfodol, rhaid i bob awdurdod contractio ddiystyru unrhyw dendr cystadleuol gan y cyflenwr hwnnw. Felly, bydd y gwelliannau hyn yn sicrhau bod trefn wahardd gydgysylltiedig ar waith.
Mae yna welliant hefyd i ychwanegu rheswm atal gorfodol newydd a fydd yn caniatáu i Weinidog y Goron roi cyflenwr ar y rhestr waharddiadau am reswm atal gorfodol oherwydd diogelwch cenedlaethol, ond dim ond ar gyfer mathau penodol o waith, gwasanaethau neu nwyddau diffiniedig. Byddai hyn yn dilyn ymchwiliad gwahardd gan awdurdod priodol, a allai gynnwys Gweinidogion Cymru. Bydd y gwelliant yn dileu disgresiwn awdurdodau contractio ynghylch atal lle mae cyflenwr yn peri bygythiad i ddiogelwch cenedlaethol ar gyfer contractau penodol, a thrwy hynny yn lleihau'r risg y bydd cyflenwr yn cael cymryd rhan mewn caffaeliadau penodol pan na ddylai.
Rwy'n parhau i fod yn ddiolchgar am ddiwydrwydd a chefnogaeth pwyllgorau amrywiol y Senedd am eu gwaith craffu ar y memoranda a'r Bil. Hoffwn ddiolch hefyd i'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad am eu hadroddiad a osodwyd yn y Senedd ddoe.
O ran argymhelliad 1 o'r adroddiad hwnnw, fel y dywedais i yn gynharach, roedd llawer o welliannau technegol ym memorandwm 6. Mae'r prif welliannau'n ymwneud â gwahardd, a gynhwyswyd fel cymalau 59 i 65 o'r Bil ym memorandwm 5, ac a newidiwyd i gymalau 59 i 66 ym memorandwm 6.
Nodwyd yr angen am y gwelliannau hyn o ganlyniad i'r gwelliannau ar ddiogelwch cenedlaethol, a amlygodd bryderon ac a unionodd fater ynghylch y drefn wahardd. Felly, er ein bod wedi gofyn am ganiatâd ar 28 Mawrth, roedd angen diwygio'r cymalau hynny i sicrhau bod y drefn wahardd yn gweithio'n effeithiol. Maen nhw'n gyson â'r memoranda blaenorol o ran sicrhau bod trefn wahardd effeithiol ar waith. Hefyd, nawr bod y gwelliannau hyn wedi'u nodi, ochr yn ochr â'r rhai eraill ym memorandwm 6, bydd y rhannau hyn o'r Bil yn cyd-fynd yn llawn â pholisi Gweinidogion Cymru.
O ran argymhelliad 2 o adroddiad y pwyllgor, cafodd swyddogion a Gweinidogion nifer o drafodaethau â Llywodraeth y DU cyn y ddadl ar 28 Mawrth ynghylch y materion yng nghynnig 2. Oherwydd y gwahaniaeth mewn safbwyntiau yn y meysydd hyn, nid ydym wedi cael unrhyw ddeialog bellach â Llywodraeth y DU ac, yn lle hynny, byddwn ni'n bwrw ymlaen â'n rheoliadau ein hunain yn y meysydd hyn drwy'r Senedd, gan ein bod yn cadw pwerau yn y Bil. Byddwn ni'n dilyn y model a ddefnyddiwyd gennym o dan y Bil Masnach (Awstralia a Seland Newydd) i fwrw ymlaen â'n hofferyn statudol, a byddaf yn ymateb i adroddiad y pwyllgor yn llawn cyn bo hir.
Rwy'n gobeithio y bydd yr Aelodau'n cytuno y bydd y gwelliannau hyn yn cryfhau'r Bil Caffael, Bil a fydd yn gwneud caffael cyhoeddus yn fwy hygyrch i fusnesau, gan gynnwys ein mentrau bach a chanolig, yn sicrhau gwell gwerth am arian i drethdalwyr Cymru ac yn gwneud y mwyaf o gyfleoedd i sicrhau canlyniadau cymdeithasol, amgylcheddol, economaidd a diwylliannol i Gymru, a dyna pam rwyf wedi argymell y dylid cydsynio i'r gwelliannau hyn ym memorandwm Rhif 6.
Cadeirydd y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus a Gweinyddiaeth Gyhoeddus nawr i gyfrannu. Mark Isherwood.
Chair of the Public Accounts and Public Administration Committee to contribute now. Mark Isherwood.
Diolch, Llywydd. Thank you for the opportunity to contribute to this debate as Chair of the Public Accounts and Public Administration Committee, or PAPAC, and I’ll stick to the acronym from this point on. The Business Committee agreed that the Legislation, Justice and Constitution Committee, or LJC, and PAPAC should report on legislative consent memorandum No. 1 by 6 October 2022. On 11 July 2022, the Minister laid before the Senedd a supplementary legislative consent memorandum, or LCM No. 2, which was tabled on 27 June 2022. We reported on LCMs 1 and 2 on 22 November 2022. We worked closely with the LJC committee on scrutinising these LCMs and wrote jointly to the Minister for Finance and Local Government. We invited Members of the LJC committee to attend our evidence session with the Minister in September last year. We also undertook a consultation exercise and received valuable information from the Welsh Local Government Association—WLGA—Caerphilly County Borough Council and Community Housing Cymru. I thank those organisations for submitting evidence.
Since then, supplementary LCMs relating to this Bill were laid on 6 December 2022, 19 December 2022 and 7 February 2023. Each time a supplementary LCM was laid, our deadline for reporting was extended. Finally, the Business Committee agreed that the LJC committee and PAPAC should report on supplementary memorandums 3, 4, and 5 by 23 March 2023. Unfortunately, PAPAC had only one meeting scheduled within that time frame. We’re disappointed at the short time frame provided to consider and report on the supplementary LCMs, as this provided no opportunity for us to raise concerns with the Minister prior to our reporting, or to consider them in sufficient detail. We had highlighted serious concerns in our report on LCMs 1 and 2 about the limited opportunities for detailed scrutiny, and we repeated these in our report on supplementary LCMs 4, 5 and 6. We concur with the LJC committee and disagree with the Minister's suggestion that the process is equal to that of the detailed legislative scrutiny of a Senedd Bill.
We made six recommendations in our reports on supplementary LCMs 1 and 2 and LCMs 3, 4 and 5, and our report on supplementary LCMs 4, 5 and 6 raised several further issues. We were concerned about whether an amendment to clause 123, commencement, achieves the Minister's policy intent. It is unclear whether an assessment of the potential financial implications of not giving consent to a Minister of the Crown to commence provisions in the Bill has been undertaken, and what the financial implications would be for the Welsh Government, or the wider public sector in Wales, of not providing consent. The financial implications of a possible subsequent removal of provisions in relation to Welsh contracting authorities from the Bill are similarly unclear, as are any steps the Welsh Government may be required to take to introduce its own legislation to replace them. We note that if Wales does not give consent to the UK Government to commence the Bill's provisions in relation to Welsh contracting authorities, and Wales is carved out from the Act, the financial implications will be greater than currently provided for in the financial assessment, both in relation to the lost opportunity cost involved in developing the present Bill, and the additional cost of any alternative Welsh legislation.
We recommend that the Minister gives further consideration to the potential financial implications of not giving consent to commence provisions in the Bill, given the insufficient detail in the financial section of memorandum No. 5. We're also concerned that the level of detail in memorandum No. 5 is lacking as to the effect of amendments made to the Bill. Our report on LCMs 1 and 2 noted that memorandum No. 2 included references that amendments are minor and provide greater clarity. We believe this is a simplistic summary of the amendments, as some summaries within memorandum No. 5 do not set out how and why the new memorandum differs from the previous memorandum. We support the conclusion of the LJC committee that emphasises to the Minister and all Welsh Ministers the importance of providing sufficient detail to Members of the Senedd within legislative consent memoranda, especially where timescales for Senedd scrutiny are compressed.
Whilst the committee did not oppose these legislative consent memoranda, Mabon ap Gwynfor MS wished to record his view that he is opposed to the legislative consent memoranda in relation to this Bill. The committee will continue to pursue these issues with the Welsh Government. Diolch yn fawr.
Diolch, Llywydd. Diolch am y cyfle i gyfrannu at y ddadl hon fel Cadeirydd y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus a Gweinyddiaeth Gyhoeddus, neu PAPAC, a byddaf yn cadw at yr acronym o'r pwynt hwn ymlaen. Cytunodd y Pwyllgor Busnes y dylai'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad, neu LJC, a PAPAC adrodd ar femorandwm cydsyniad deddfwriaethol Rhif 1 erbyn 6 Hydref 2022. Ar 11 Gorffennaf 2022, gosododd y Gweinidog femorandwm cydsyniad deddfwriaethol atodol, neu gydsyniad deddfwriaethol atodol Rhif 2, gerbron y Senedd, a gyflwynwyd ar 27 Mehefin 2022. Gwnaethom adrodd ar femoranda cydsyniad deddfwriaethol 1 a 2 ar 22 Tachwedd 2022. Buom yn gweithio'n agos gyda'r pwyllgor LJC wrth graffu ar y memoranda cydsyniad deddfwriaethol hyn a gwnaethom ysgrifennu ar y cyd at y Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol. Gwahoddwyd Aelodau o'r pwyllgor LJC i ddod i'n sesiwn dystiolaeth gyda'r Gweinidog ym mis Medi y llynedd. Gwnaethom hefyd gynnal ymarfer ymgynghori a chawsom wybodaeth werthfawr gan Gymdeithas Llywodraeth Leol Cymru—CLlLC—Cyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili a Cartrefi Cymunedol Cymru. Hoffwn ddiolch i'r sefydliadau hynny am gyflwyno tystiolaeth.
Ers hynny, gosodwyd memoranda cydsyniad deddfwriaethol atodol sy'n ymwneud â'r Bil hwn ar 6 Rhagfyr 2022, 19 Rhagfyr 2022 a 7 Chwefror 2023. Bob tro y gosodwyd memorandwm cydsyniad deddfwriaethol atodol, estynnwyd ein terfyn amser ar gyfer adrodd. Yn olaf, cytunodd y Pwyllgor Busnes y dylai'r pwyllgor LJC a PAPAC adrodd ar femoranda atodol 3, 4, a 5 erbyn 23 Mawrth 2023. Yn anffodus, dim ond un cyfarfod yr oedd PAPAC wedi'i drefnu o fewn y cyfnod hwnnw. Rydym yn siomedig ynghylch y cyfnod byr a roddwyd i ystyried ac adrodd ar y memoranda cydsyniad deddfwriaethol atodol, gan nad oedd yn rhoi cyfle i ni godi pryderon gyda'r Gweinidog cyn adrodd arnynt, na'u hystyried yn ddigon manwl. Roeddem wedi tynnu sylw at bryderon difrifol yn ein hadroddiad ar femoranda cydsyniad deddfwriaethol 1 a 2 am y cyfleoedd cyfyngedig ar gyfer craffu manwl, a gwnaethom ailadrodd y pryderon hynny yn ein hadroddiad ar femoranda cydsyniad deddfwriaethol atodol 4, 5 a 6. Rydym yn cytuno â'r pwyllgor LJC ac yn anghytuno ag awgrym y Gweinidog bod y broses yn gyfartal â'r un ar gyfer craffu deddfwriaethol manwl ar Fil y Senedd.
Gwnaethom chwe argymhelliad yn ein hadroddiadau ar femoranda cydsyniad deddfwriaethol atodol 1 a 2 a memoranda cydsyniad deddfwriaethol 3, 4 a 5, a chododd ein hadroddiad ar femoranda cydsyniad deddfwriaethol atodol 4, 5 a 6 sawl mater pellach. Roeddem yn pryderu a yw gwelliant i gymal 123, cychwyn, yn cyflawni bwriad polisi'r Gweinidog. Nid yw'n glir a oes asesiad wedi'i gynnal o'r goblygiadau ariannol posibl o beidio â rhoi cydsyniad i Weinidog y Goron gychwyn darpariaethau yn y Bil, a beth fyddai'r goblygiadau ariannol i Lywodraeth Cymru, neu'r sector cyhoeddus ehangach yng Nghymru, pe na bai cydsyniad yn cael ei roi. Nid yw'n glir chwaith beth fyddai'r goblygiadau ariannol pe bai darpariaethau mewn perthynas ag awdurdodau contractio Cymru yn cael eu dileu o'r Bil maes o law, a'r camau y gallai fod angen i Lywodraeth Cymru eu cymryd i gyflwyno ei deddfwriaeth ei hun i'w disodli. Nodwn, os na fydd Cymru'n rhoi cydsyniad i Lywodraeth y DU gychwyn darpariaethau'r Bil mewn perthynas ag awdurdodau contractio Cymru, a bod Cymru yn cael ei gadael allan o'r Ddeddf, y bydd y goblygiadau ariannol yn fwy na'r hyn y darperir ar ei gyfer ar hyn o bryd yn yr asesiad ariannol, mewn perthynas â chost y cyfle a gollir o ran datblygu'r Bil presennol, a chost ychwanegol unrhyw ddeddfwriaeth amgen i Gymru.
Rydym yn argymell bod y Gweinidog yn rhoi ystyriaeth bellach i'r goblygiadau ariannol posibl o beidio â rhoi cydsyniad i gychwyn darpariaethau yn y Bil, o ystyried y manylion annigonol yn yr adran ariannol ym memorandwm Rhif 5. Rydym hefyd yn pryderu nad oes digon o fanylion ym memorandwm Rhif 5 o ran effaith y gwelliannau a wnaed i'r Bil. Nododd ein hadroddiad ar femoranda cydsyniad deddfwriaethol 1 a 2 fod memorandwm Rhif 2 yn cynnwys cyfeiriadau at y ffaith mai mân welliannau ydyn nhw a'u bod yn rhoi mwy o eglurder. Credwn fod hwn yn grynodeb syml o'r gwelliannau, gan nad yw rhai crynodebau ym memorandwm Rhif 5 yn nodi sut a pham y mae'r memorandwm newydd yn wahanol i'r memorandwm blaenorol. Rydym yn cefnogi casgliad y pwyllgor LJC sy'n pwysleisio i'r Gweinidog a holl Weinidogion Cymru bwysigrwydd rhoi digon o fanylion i Aelodau'r Senedd mewn memoranda cydsyniad deddfwriaethol, yn enwedig pan fo'r amserlenni ar gyfer gwaith craffu gan y Senedd yn gywasgedig.
Er nad oedd y pwyllgor yn gwrthwynebu'r memoranda cydsyniad deddfwriaethol hyn, roedd Mabon ap Gwynfor AS yn dymuno cofnodi ei farn ef, sef ei fod yn gwrthwynebu'r memoranda cydsyniad deddfwriaethol mewn perthynas â'r Bil hwn. Bydd y pwyllgor yn parhau i fynd i'r afael â'r materion hyn gyda Llywodraeth Cymru. Diolch yn fawr.
Alun Davies nawr, i siarad ar ran y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad.
Alun Davies now, to speak on behalf of the Legislation, Justice and Constitution Committee.
Diolch, Llywydd. The committee considered memorandum No. 6 at our meeting yesterday and laid our report immediately afterwards. We drew three conclusions and made four recommendations. We agree with the Welsh Government's assessment that the provisions referred to in memorandum No. 6 fall within the purpose within the legislative competence of the Senedd, as described in Standing Order 29, and as a result require the Senedd's consent. We note the Minister's comments that all the amendments referred to in memorandum No. 6 relate to the provisions set out in the previous five memoranda. However, we would have preferred to see more explanation of the relationship between these amendments and the provisions referred to in those memoranda.
The Minister has, I think, described some of these matters in her opening remarks, and described how our two reports on the five previous memoranda informed the debate on two legislative consent motions on 28 March. The Senedd rejected the second motion, and we would have expected to see an explicit statement in memorandum No. 6 about whether the amendments it details relate in any way to the provisions included in that second motion.
We have therefore recommended that the Minister should outline in today's debate how the provisions included in memorandum No. 6 relate to provisions in previous memoranda, and how they also relate to the outcome of the Senedd debate on the previous two consent motions. We also recommended that the Minister should outline in today's debate what action she has taken to resolve the matters for which the Senedd did not provide its consent as set out in motion 2 of the legislative consent debate held on 28 March.
I welcome the Minister’s contribution in her opening remarks on these points, but I would be grateful if the Minister could confirm and address these points in her closing remarks. I wasn't entirely clear from the point she made in her opening remarks whether she was able to fully outline the resolution of those matters.
We also made further recommendation asking the Minister to address a number of points in writing. These points include the explaining of implications for the procurement regime in Wales of the Senedd not consenting to motion 2 on 28 March, and what action the Minister proposes to take to address her outstanding areas of concern. We also drew two conclusions that commented, in general terms, about the importance of memoranda containing accessible and detailed information to enable Members of the Senedd to reach an informed view when considering legislative consent motions.
I think, in conclusion, Minister, it may be useful if you were able to set out in writing some of these matters. I know you did seek to address them in your opening remarks, but, certainly, I would be grateful—and perhaps, Presiding Officer, it's just me that needs this clarity—if we could have the clarity of an explanation in writing so that all Members are informed. And if that explanation could be sent to all Members, then we would be grateful to you for that.
Diolch, Llywydd. Ystyriodd y pwyllgor femorandwm Rhif 6 yn ein cyfarfod ddoe a gwnaethon ni osod ein hadroddiad yn syth wedyn. Gwnaethon ni lunio tri chasgliad a gwneud pedwar argymhelliad. Rydyn ni'n cytuno ag asesiad Llywodraeth Cymru bod y darpariaethau sydd wedi'u cyfeirio atyn nhw ym memorandwm Rhif 6 yn dod o fewn y diben o fewn cymhwysedd deddfwriaethol y Senedd, fel y mae wedi'i ddisgrifio yn Rheol Sefydlog 29, ac o ganlyniad mae caniatâd y Senedd yn ofynnol. Rydyn ni'n nodi sylwadau'r Gweinidog bod yr holl welliannau y mae memorandwm Rhif 6 yn cyfeirio atyn nhw yn ymwneud â'r darpariaethau sydd wedi'u nodi yn y pum memoranda blaenorol. Fodd bynnag, byddai'n well gennym ni weld esboniad manylach o'r berthynas rhwng y gwelliannau hyn a'r darpariaethau y mae'r memoranda hynny yn cyfeirio atyn nhw.
Rwy'n credu bod y Gweinidog wedi disgrifio rhai o'r materion hyn yn ei sylwadau agoriadol, ac wedi disgrifio sut y gwnaeth ein dau adroddiad ar y pum memoranda blaenorol lywio'r ddadl ar ddau gynnig cydsyniad deddfwriaethol ar 28 Mawrth. Gwrthododd y Senedd yr ail gynnig, a bydden ni wedi disgwyl gweld datganiad penodol ym memorandwm Rhif 6 ynghylch a yw'r gwelliannau y mae'n eu nodi yn ymwneud mewn unrhyw ffordd â'r darpariaethau sydd wedi'u cynnwys yn yr ail gynnig hwnnw.
Rydyn ni felly wedi argymell y dylai'r Gweinidog amlinellu yn y ddadl heddiw sut mae'r darpariaethau sydd wedi'u cynnwys ym memorandwm Rhif 6 yn ymwneud â darpariaethau mewn memoranda blaenorol, a sut maen nhw hefyd yn ymwneud â chanlyniad dadl y Senedd ar y ddau gynnig cydsyniad blaenorol. Gwnaethon ni hefyd argymell y dylai'r Gweinidog amlinellu yn y ddadl heddiw pa gamau y mae hi wedi'u cymryd i ddatrys y materion nad oedd y Senedd wedi rhoi ei chydsyniad ar eu cyfer, fel sydd wedi'i nodi yn nadl y cynnig cydsyniad deddfwriaethol 2 a gynhaliwyd ar 28 Mawrth.
Rwy'n croesawu cyfraniad y Gweinidog yn ei sylwadau agoriadol ar y pwyntiau hyn, ond byddwn i'n ddiolchgar os gallai'r Gweinidog gadarnhau ac ymdrin â'r pwyntiau hyn yn ei sylwadau cloi. Nid oeddwn i'n hollol glir ar y pwynt a wnaeth hi yn ei sylwadau agoriadol a fu modd iddi amlinellu'n llawn ddatrysiad y materion hynny.
Gwnaethon ni hefyd argymhelliad arall yn gofyn i'r Gweinidog ymdrin â nifer o bwyntiau'n ysgrifenedig. Mae'r pwyntiau hyn yn cynnwys egluro goblygiadau ar gyfer y drefn gaffael yng Nghymru oherwydd i'r Senedd beidio â chydsynio i gynnig 2 ar 28 Mawrth, a pha gamau y mae'r Gweinidog yn bwriadu eu cymryd i ymdrin â meysydd sydd dal i fod yn destun pryder. Gwnaethon ni hefyd lunio dau gasgliad a oedd yn sôn, yn gyffredinol, am bwysigrwydd memoranda'n cynnwys gwybodaeth hygyrch a manwl i alluogi Aelodau'r Senedd ddod at farn wybodus wrth ystyried cynigion cydsyniad deddfwriaethol.
I gloi, Gweinidog, rwy'n credu y gallai fod yn ddefnyddiol os gallech chi nodi rhai o'r materion hyn yn ysgrifenedig. Rwy'n gwybod eich bod chi wedi ceisio ymdrin â nhw yn eich sylwadau agoriadol, ond, yn sicr, byddwn i'n ddiolchgar—ac efallai, Llywydd, mai dim ond fi sydd angen yr eglurder hwn—os gallen ni gael eglurder esboniad ysgrifenedig fel bod pob Aelod yn cael gwybod. Ac os byddai modd anfon yr esboniad hwnnw at bob Aelod, yna byddem ni'n ddiolchgar i chi am hynny.
Can I thank the Welsh Government and the Minister for bringing forward today's LCM on the Procurement Bill, which we, the Conservative group, will be supporting? As we know, the purpose of the Bill is to introduce revised legislation to the processes and procedures governing public procurement. Along with this, the Bill interacts with other legislation, such as the Social Partnership and Public Procurement (Wales) Act 2023 and the Trade (Australia and New Zealand) Act 2023, which will be repealed the Procurement Bill.
This Bill will speed up and simplify public procurement processes, ensure value for money, and also create greater opportunities for small businesses and social enterprises to innovate public service delivery. As we've already heard, LCMs have been before this Senedd on numerous occasions, partly due to changes to the Bill as it's made its way through the Houses of Parliament in relation to national security, key performance indicators and rights to suppliers.
In addition to this, the Senedd has already discussed the merits of the LCM on numerous occasions, as we've heard. It's welcome that the Welsh Government have worked with the Cabinet Office to ensure this Bill is a success, and I welcome the Minister's comments that the provisions in this Bill will provide a simplified, transparent procurement regime in Wales. And finally, I welcome the Welsh Government recommending the Senedd gives consent to this LCM. Thank you.
A gaf fi ddiolch i Lywodraeth Cymru a'r Gweinidog am gyflwyno'r Cynnig Cydsyniad Deddfwriaethol ar y Bil Caffael heddiw, y byddwn ni, grŵp y Ceidwadwyr, yn ei gefnogi? Fel y gwyddom ni, diben y Bil yw cyflwyno deddfwriaeth ddiwygiedig i'r prosesau a'r gweithdrefnau sy'n llywodraethu caffael cyhoeddus. Ynghyd â hyn, mae'r Bil yn rhyngweithio â deddfwriaeth arall, fel Deddf Partneriaeth Gymdeithasol a Chaffael Cyhoeddus (Cymru) 2023 a Deddf Masnach (Awstralia a Seland Newydd) 2023, a fydd yn diddymu'r Bil Caffael.
Bydd y Bil hwn yn cyflymu ac yn symleiddio prosesau caffael cyhoeddus, yn sicrhau gwerth am arian, a hefyd yn creu mwy o gyfleoedd i fusnesau bach a mentrau cymdeithasol arloesi darparu gwasanaethau cyhoeddus. Fel yr ydyn ni eisoes wedi'i glywed, mae Cynigion Cydsyniad Deddfwriaethol wedi bod gerbron y Senedd hon ar sawl achlysur, yn rhannol oherwydd newidiadau i'r Bil gan ei fod wedi gwneud ei ffordd drwy dau Dŷ Senedd y DU o ran diogelwch cenedlaethol, dangosyddion perfformiad allweddol a hawliau i gyflenwyr.
Yn ogystal â hyn, mae'r Senedd eisoes wedi trafod rhinweddau'r Cynnig Cydsyniad Deddfwriaethol ar sawl achlysur, fel yr ydyn ni wedi'i glywed. Mae i'w groesawu bod Lywodraeth Cymru wedi gweithio gyda Swyddfa'r Cabinet i sicrhau bod y Bil hwn yn llwyddiant, ac rwy'n croesawu sylwadau'r Gweinidog y bydd y darpariaethau yn y Bil hwn yn darparu trefn gaffael symlach a thryloyw yng Nghymru. Ac yn olaf, rwy'n croesawu Llywodraeth Cymru yn argymell bod y Senedd yn rhoi cydsyniad i'r Cynnig Cydsyniad Deddfwriaethol hwn. Diolch.
Yn unol â’r safbwynt mae grŵp Plaid Cymru wedi'i gymryd yn y Senedd, dŷn ni yn gwrthwynebu y cynnig cydsyniad deddfwriaethol yma ar fater o egwyddor, oherwydd rŷn ni'n cytuno gyda dadansoddiad y Cwnsler Cyffredinol. Hynny yw, mae yna agwedd dinistriol tuag at ddatganoli o gyfeiriad Llywodraeth San Steffan. Mae hynny yn cael ei adlewyrchu yn y doreth o gynigion cysyniad deddfwriaethol sydd yn dod i'n cyfeiriad ni. Dŷn ni wedi gweld y ffigurau yn ddiweddar—bron 90, dwi'n credu, o gynigion yn y Senedd yma yn barod, o gymharu gyda thua 48 yn y Senedd ddiwethaf i gyd. Felly, mae'r cyfeiriad yn glir.
Ac yn y cysywllt yma, gyda'r Bil Caffael yma, wrth gwrs, nid un LCM, ond cyfres o gynigion atodol, sydd yn gwneud y sefyllfa yn gymhleth iawn. Diffyg amser, fel roedd Mark Isherwood yn cyfeirio ato fe. Mae'n rhaid talu teyrnged i'r pwyllgor LJC—ymdrech arwrol Stakhanovaidd, a dweud y gwir, i gynhyrchu adroddiad dros nos. Ond go brin y bydd pob Aelod wedi cael cyfle i ddarllen yr adroddiad hwnnw yn yr amser sydd—[Torri ar draws.] Ie, wrth gwrs.
In accordance with the stance that the Plaid Cymru group has taken in this Senedd, we do oppose this legislative consent motion as a matter of principle, because we agree with the Counsel General's analysis. There is an aspect of this that is destructive towards devolution from the direction of the Westminster Government. That is reflected in the wave of LCMs that are coming in our direction. We have seen recent figures—almost 90 LCMs in this Senedd already, as compared to around 48 in the whole of the previous Senedd. So, the direction is clear.
And in relation to the Procurement Bill, it's not a single LCM, but a series of supplementary LCMs, which does make the situation very complex. There's a lack of time, as Mark Isherwood referred to. We have to pay tribute to the LJC committee, who have made a heroic, Stakhanovite effort to produce a report overnight. But I doubt every Member will have had an opportunity to read that report in the time—[Interruption.] Yes, of course.
Dwi'n eich croesawu i'r pwyllgor rydych chi'n sôn amdano. Dwi'n anghytuno gyda pholisi blanced o wrthwynebu pob un LCM, ond ydych chi'n cytuno nad yw hwn ddim yn adlewyrchu problemau Llywodraeth Cymru, ond yn adlewyrchu bod San Steffan yn datblygu polisi tra bod deddfwriaeth yn mynd trwy'r Senedd honno, a dyw Aelodau Seneddol San Steffan ddim yn cael cyfle i ystyried y ddeddfwriaeth yma, yn yr un ffordd dŷn ni ddim yn cael y cyfle i'w ystyried e chwaith? Ac mae Llywodraeth Cymru yn y canol yn trio sicrhau bod y cyfansoddiad yn gweithio, tra bod Llywodraeth San Steffan ddim yn rhoi llawer o ots amdanom ni, nhw, na'r cyfansoddiad ei hun.
I welcome you to the committee that you just referred to. I disagree with the blanket policy of opposing every LCM, but do you agree that this doesn't reflect the problems of the Welsh Government, rather it reflects that Westminster is developing policy whilst legislation is going through that Parliament, and Members of Parliament in Westminster aren't having an opportunity to consider this legislation in the same way that we're not able to consider it either? The Welsh Government is in the middle in all of this, trying to ensure that the constitution functions, whilst the Westminster Government doesn't care a great deal about them, or us, or the constitution itself.
Dwi'n sicr yn cytuno; mae'n adlewyrchu'r stâd o argyfwng parhaus y mae San Steffan wedi bod ynddi ers rhai blynyddoedd. Mae'r ffaith bod cymaint o welliannau'r Llywodraeth wedi cael eu cyflwyno reit ar ddiwedd y broses yma, hyd yn oed, yn adlewyrchiad o hynny.
Ond y sgileffaith, o ran y broses yma, yw bod yna ddiffyg amser, mae yna ddiffyg gallu gennym ni i graffu o bell. Mae'n safbwynt ni, wrth gwrs, yn y blaid, yn glir, ond byddai'n syniad i ni weld adolygiad cyffredinol ynglŷn â sut mae'r broses yma o graffu cyfochrog, neu beth bynnag dŷn ni'n ei alw fe, yn gweithredu. Mae yna elfen sydd yn ymylu ar fod yn decnocrataidd yn yr ystyr bod yna lawer o drafodaethau—a dwi'n gwybod bod yna lot o waith wedi cael ei wneud gan Lywodraeth Cymru wrth geisio gwella'r ddeddfwriaeth mor belled â'i effaith ar Gymru, ac mae gwelliannau wedi cael eu cynnig gan Lywodraeth Cymru sydd wedi cael eu derbyn ac wedi cael eu hymgorffori—ond ble mae'r Senedd yn y broses yna? Oni ddylem ni gael y cyfle, er enghraifft—? Os ydy Llywodraeth Cymru'n mynd i awgrymu gwelliannau i'r Ddeddf yn San Steffan, oni ddylai bod yna rhyw le yn y broses i ni—pawb yn y Senedd, nid jest y Llywodraeth—gyfrannu syniadau o ran beth y gall y gwelliannau yna fod?
Felly, dŷn ni'n anghytuno ar bwynt o egwyddor, ond yn sicr, mae'r broses sydd gyda ni ar hyn o bryd yn llai na delfrydol, onid yw e, o ran gwneud ein gwaith ni yn y Senedd yma i graffu. Does dim amser; does dim tryloywder weithiau. Fel mae'r pwyllgor wedi gwneud eu pwynt yn yr adroddiad, mae'n anodd iawn i ni jest ddeall yn union beth ŷn ni'n delio gyda fe. Ond, yn gyffredinol, dŷn ni'n gwrthwynebu unwaith eto ar y meinciau yma.
I would certainly agree that it does reflect the continuous state of crisis that Westminster has been in for some years. The fact that so many Government amendments have been introduced at the very end of this process is a reflection of that.
But the impact in terms of this process is that there's a lack of time, there's a lack of capacity for us to scrutinise from afar. Our view, of course, as a party, is clear, but it would be a good idea for us to see a general review of how this process of joint scrutiny, or however you like to describe it, does operate. There is an element that edges upon being technocratic in the sense that there are a number of discussions—and I know that a lot of work has been done by the Welsh Government in trying to amend and improve the legislation in terms of its impact on Wales, and amendments have been proposed by Welsh Government that have been accepted and incorporated—but where's the Senedd in that process? Shouldn't we have an opportunity, for example—? If the Welsh Government is to propose amendments to a Westminster Bill, shouldn't there be some room in the process for us—everyone in the Senedd, not just Government—to contribute ideas in terms of what those amendments could look like?
So, we disagree on a point of principle, but certainly, the process we have at the moment is less than ideal in terms of doing our scrutiny work in the Senedd. There's no time; there's no transparency. As the committee made the point in its report, it's very difficult for us to understand exactly what we're dealing with. But, generally speaking, we do oppose, once again, on these benches.
Y Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol nawr i ymateb—Rebecca Evans.
The Minister for Finance and Local Government now to reply—Rebecca Evans.
Thank you very much to all colleagues for their comments this afternoon. I think we've had probably a wider debate than memorandum No. 6 entirely, but I think it has been useful. I would just remind colleagues that it was really the strong preference of our contracting authorities across Wales and also our suppliers in Wales that there was a single Bill across England, Wales and Northern Ireland, given the impact of cross-border procurement. But we won't run those discussions again; we had that debate in March.
In response to the acting Chair of the LJC committee, I'd just like to refer to some of those questions that he asked. Certainly, given the timescales involved, I definitely will ask our officials to provide some detailed information on how the provisions included in memorandum No. 6 relate to the provisions in the previous memoranda. I did try in my opening remarks to address some of that in terms of how the amendments relate to the outcome of the debate that we had here in the Senedd on 28 March. But, just to clarify, motion 2, which we debated at that point, related only to the trade elements of the Procurement Bill. So, they have no impact at all on the core procurement aspects of the Bill. And, as we have concurrent powers in these areas, we'll take forward our own regulations through this Senedd in that space.
The Secretary of State will only have limited regulation-making powers in Wales in devolved areas, and I will provide full, detailed information in my written response. However, Members should be assured that we have taken equivalent powers in every appropriate area of the Bill apart from those that relate to international trade, which is a matter that this Senedd has already voted on and disagreed with the UK Government on. The only outstanding matters of concern are those that relate to international trade, and we'll be taking forward our own regulations through the Senedd.
I would also just add that, prior to the debate on 28 March, we did have a lot of discussion at ministerial and official level with the UK Government regarding the issues in motion 2. Given the fact that there are fundamental differences of opinion, we haven't had further discussions with them, but I'm more than happy to set out all of this in more detail in a written response to the committee. So, I thank the LJC committee and I also thank the Chair of the Public Accounts and Public Administration Committee for his comments this afternoon that I think again went slightly wider than the actual detail of this particular memorandum.
And just to confirm, Llywydd, that I always aim to be as engaged and as accessible possible. We did offer both committees an oral briefing, a technical briefing, on this particular memorandum, but the preference on this occasion was a written briefing. But, in future, if there are requests for technical oral briefings, obviously we're very happy to do that, and I'm more than happy to provide further evidence to committee, if that would be helpful as well.
Diolch yn fawr iawn i'r holl Aelodau am eu sylwadau y prynhawn yma. Rwy'n credu ein bod ni fwy na thebyg wedi cael dadl ehangach na memorandwm Rhif 6 yn ei gyfanrwydd, ond rwy'n credu ei bod hi wedi bod yn ddefnyddiol. Byddwn i ond yn atgoffa fy nghyd-Aelodau mai dewis cryf ein hawdurdodau contractio ledled Cymru a hefyd ein cyflenwyr yng Nghymru oedd bod un Bil ledled Cymru, Lloegr a Gogledd Iwerddon, o ystyried effaith caffael trawsffiniol. Ond ni fyddwn ni'n cynnal y trafodaethau hynny eto; cawson ni'r ddadl honno ym mis Mawrth.
Mewn ymateb i Gadeirydd dros dro y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a’r Cyfansoddiad, hoffwn i gyfeirio at rai o'r cwestiynau hynny y gwnaeth e' eu gofyn. Yn sicr, o ystyried yr amserlenni dan sylw, yn bendant fe wnaf i ofyn i'n swyddogion ddarparu rhywfaint o wybodaeth fanwl am sut mae'r darpariaethau sydd wedi'u cynnwys ym memorandwm Rhif 6 yn ymwneud â'r darpariaethau yn y memoranda blaenorol. Ceisiais i yn fy sylwadau agoriadol ymdrin â rhywfaint o hynny o ran sut mae'r gwelliannau'n ymwneud â chanlyniad y ddadl y gwnaethon ni ei chael yma yn y Senedd ar 28 Mawrth. Ond, dim ond i egluro, roedd cynnig 2, y gwnaethon ni ei drafod ar y pwynt hwnnw, yn ymwneud ag elfennau masnach y Bil Caffael yn unig. Felly, nid ydyn nhw'n cael unrhyw effaith o gwbl ar agweddau caffael craidd y Bil. A gan bod gennym ni bwerau cydredol yn y meysydd hyn, byddwn ni'n cyflwyno ein rheoliadau ein hunain drwy'r Senedd hon yn y maes hwnnw.
Dim ond pwerau cyfyngedig i ddeddfu mewn meysydd datganoledig a fydd gan yr Ysgrifennydd Gwladol yng Nghymru, a byddaf i'n darparu gwybodaeth lawn a manwl yn fy ymateb ysgrifenedig. Fodd bynnag, dylai Aelodau fod yn sicr ein bod ni wedi cymryd pwerau cyfatebol ym mhob maes priodol o'r Bil ar wahân i'r rhai sy'n ymwneud â masnach ryngwladol, sy'n fater y mae'r Senedd hon eisoes wedi pleidleisio arno ac wedi anghytuno â Llywodraeth y DU arno. Yr unig faterion sy'n parhau i fod yn destun pryder yw'r rhai sy'n ymwneud â masnach ryngwladol, a byddwn ni'n cyflwyno ein rheoliadau ein hunain drwy'r Senedd.
Byddwn i hefyd ond yn ychwanegu, cyn y ddadl ar 28 Mawrth, ein bod ni wedi cael llawer o drafodaeth ar lefel weinidogol a swyddogol gyda Llywodraeth y DU ynghylch y materion yng nghynnig 2. O ystyried y ffaith bod gwahaniaeth barn sylfaenol, nid ydyn ni wedi cael trafodaethau eraill gyda nhw, ond rwy'n fwy na pharod i nodi hyn i gyd yn fanylach mewn ymateb ysgrifenedig i'r pwyllgor. Felly, diolch i'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a’r Cyfansoddiad a hoffwn i ddiolch hefyd i Gadeirydd y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus a Gweinyddiaeth Gyhoeddus am ei sylwadau y prynhawn yma yr wyf i'n credu yr aeth ychydig yn ehangach na manylion gwirioneddol y memorandwm penodol hwn.
Ac i gadarnhau, Llywydd, fy nod i bob amser yw i fod wedi fy ymgysylltu ac mor hygyrch â phosibl. Gwnaethon ni gynnig sesiwn friffio llafar, sesiwn friffio technegol, i'r ddau bwyllgor, ar y memorandwm penodol hwn, ond y dewis ar yr achlysur hwn oedd briff ysgrifenedig. Ond, yn y dyfodol, os oes yna geisiadau am sesiynau briffio llafar technegol, yn amlwg rydyn ni'n hapus iawn i wneud hynny, ac rwy'n fwy na pharod i ddarparu rhagor o dystiolaeth i'r pwyllgor, os byddai hynny'n ddefnyddiol hefyd.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae yna wrthwynebiad, felly gwnawn ni ohirio'r bleidlais tan y cyfnod pleidleisio.
The proposal is to agree the motion. Does any Member object? [Objection.] Yes, there is an objection, therefore we'll defer voting until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Eitem 9 sydd nesaf, dadl ar y gyllideb atodol gyntaf 2023-24 yw'r ddadl yma. Dwi'n galw ar y Gweinidog cyllid i wneud y cynnig—Rebecca Evans.
Item 9 is next, the debate on the first supplementary budget 2023-24. I call on the Minister for finance to move the motion—Rebecca Evans.
Cynnig NDM8298 Lesley Griffiths
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 20.30, yn cymeradwyo'r Gyllideb Atodol Gyntaf ar gyfer y flwyddyn ariannol 2023-24 a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ddydd Mawrth, 13 Mehefin 2023.
Motion NDM8298 Lesley Griffiths
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 20.30, approves the First Supplementary Budget for the financial year 2023-24 laid in the Table Office on Tuesday 13 June 2023.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Llywydd. The first supplementary budget of 2023-24 is the first opportunity to amend budgetary plans for the current financial year. I would like to take this opportunity to thank the Finance Committee for its consideration of this budget and the publication of its report. I will provide a detailed response to its nine recommendations in due course.
As is usual for supplementary budgets, the changes include small adjustments to the overall level of resources available to Wales, reflecting transfers and consequentials arising from changes in UK Government departmental spending. This budget also regularises approved transfers within and between ministerial portfolios. As last year, there are also changes in this first supplementary budget relating to a technical reclassification of budgets, to reflect the implementation of the international financial reporting standard, or IFRS 16, as it's commonly known, on leases. The changes relating to IFRS 16 do not affect the spending power of the Welsh Government but simply reflect existing spending plans on leasing arrangements more appropriately as a capital investment.
In addition, this budget sees £28 million being drawn down from the Wales reserve and allocated to the education and the Welsh language main expenditure group, to support the local authorities with the costs of the 2023 pay award for teachers that fall in 2023-24, and also to ensure pay parity for further education institutions.
Although it is limited in scope, the supplementary budget nevertheless represents an important part of the budget and scrutiny system. In-year supplementary budgets build on the plans set out in the draft and final budget, with a greater focus on the pressures and the opportunities that arise in-year. I will table a second supplementary budget later in this financial year. Any further allocations from reserves this year will be regularised in the second supplementary budget, which will also include details of any further consequentials to Wales, positive or negative, that arise as a result of changes to UK Government departmental spending. I would like to thank the Finance Committee once again for its scrutiny of this supplementary budget, and I ask Members to support it.
Diolch, Llywydd. Cyllideb atodol gyntaf 2023-24 yw'r cyfle cyntaf i ddiwygio cynlluniau cyllidebol ar gyfer y flwyddyn ariannol bresennol. Hoffwn fanteisio ar y cyfle hwn i ddiolch i'r Pwyllgor Cyllid am ei ystyriaeth o'r gyllideb hon ac am gyhoeddi ei adroddiad. Byddaf yn darparu ymateb manwl i'w naw argymhelliad maes o law.
Fel sy'n arferol ar gyfer cyllidebau atodol, mae'r newidiadau'n cynnwys addasiadau bach i'r lefel gyffredinol o adnoddau sydd ar gael i Gymru, gan adlewyrchu trosglwyddiadau a symiau canlyniadol sy'n deillio o newidiadau yng ngwariant adrannol Llywodraeth y DU. Mae'r gyllideb hon hefyd yn rheoleiddio trosglwyddiadau cymeradwy o fewn a rhwng portffolios gweinidogol. Fel y llynedd, mae newidiadau hefyd yn y gyllideb atodol gyntaf hon sy'n ymwneud ag ailddosbarthu cyllidebau yn dechnegol, i adlewyrchu gweithrediad y safon adrodd ariannol ryngwladol, neu IFRS 16, fel y'i gelwir yn gyffredin, ar brydlesi. Nid yw'r newidiadau sy'n ymwneud ag IFRS 16 yn effeithio ar bŵer gwario Llywodraeth Cymru ond maen nhw'n adlewyrchu cynlluniau gwariant presennol ar drefniadau prydlesu yn fwy priodol fel buddsoddiad cyfalaf.
Yn ogystal â hyn, mae'r gyllideb hon yn gweld £28 miliwn yn cael ei dynnu i lawr o gronfa wrth gefn Cymru a'i ddyrannu i'r prif grŵp gwariant addysg a'r Gymraeg, i gefnogi'r awdurdodau lleol â chostau dyfarniad cyflog 2023 i athrawon sy'n digwydd yn 2023-24, a hefyd i sicrhau cydraddoldeb cyflog ar gyfer sefydliadau addysg bellach.
Er ei bod yn gyfyngedig o ran cwmpas, mae'r gyllideb atodol serch hynny yn cynrychioli rhan bwysig o'r gyllideb a'r system graffu. Mae cyllidebau atodol yn ystod y flwyddyn yn ategu'r cynlluniau a nodir yn y gyllideb ddrafft a'r gyllideb derfynol, gyda mwy o bwyslais ar y pwysau a'r cyfleoedd sy'n codi yn ystod y flwyddyn. Byddaf yn cyflwyno ail gyllideb atodol yn ddiweddarach yn ystod y flwyddyn ariannol hon. Bydd unrhyw ddyraniadau pellach o gronfeydd wrth gefn eleni yn cael eu rheoleiddio yn yr ail gyllideb atodol, a fydd hefyd yn cynnwys manylion unrhyw symiau canlyniadol pellach i Gymru, rhai cadarnhaol neu negyddol, sy'n codi o ganlyniad i newidiadau i wariant adrannol Llywodraeth y DU. Hoffwn ddiolch i'r Pwyllgor Cyllid unwaith eto am graffu ar y gyllideb atodol hon, a gofynnaf i'r Aelodau ei chefnogi.
Cadeirydd y Pwyllgor Cyllid, Peredur Owen Griffiths.
Chair of the Finance Committee, Peredur Owen Griffiths.
Diolch, Llywydd. Mae'n bleser gennyf i i siarad yn y ddadl yma heddiw ar ran y Pwyllgor Cyllid. Bu'r pwyllgor yn craffu ar y gyllideb atodol gyntaf ar 21 Mehefin, a hoffwn ddiolch i'r Gweinidog am ei phresenoldeb. Fodd bynnag, rydym yn nodi mai dim ond 15 munud sydd gennym ni heddiw, wedi'i neilltuo ar gyfer y ddadl hon, sydd ychydig yn siomedig. Credwn y dylai mwy o amser gael ei sicrhau ar gyfer ystyriaeth fanwl o gynlluniau gwario Llywodraeth Cymru, ac mi fyddaf i'n ysgrifennu at y Pwyllgor Busnes yn fuan ar y mater hwn.
Thank you, Llywydd. It's a pleasure to speak in this debate today on behalf of the Finance Committee. The committee scrutinised the first supplementary budget on 21 June, and I thank the Minister for her attendance. However, we note that only 15 minutes have been allocated for this debate today, which is slightly disappointing, because we believe that additional time should be allocated for detailed scrutiny of these financial plans, and I'll be writing to the Business Committee accordingly.
Before talking about our report in great detail, we note that the economic context remains highly challenging, with persistently high inflation and interest rates putting even greater pressure on the public purse and squeezing household income. On the whole, the committee is assured by the approach taken by the Minister in mitigating these pressures within the supplementary budget. In particular, we applaud the Minister for making it clear to her ministerial colleagues that they will need to manage their departmental spending within the envelope allocated to them and to not expect additional funding.
We also consider the Minister's use of reserves to be essential in covering the costs of the pay award for teachers in schools and further education, whilst sustaining levels of public spending elsewhere. However, the committee is particularly concerned by the impact of inflationary pressures on the Welsh Government's capital programme. We have therefore recommended that the Minister provides quarterly reports to explain the impact of inflationary pressures and interest rate increases on planned capital projects and the targets expected from the Welsh Government’s investment in this area.
Turning now to other areas, Llywydd, the committee very much welcomes the incremental improvements in the relationship between the Welsh Government and the Treasury. However, there is still a long way to go before we have robust arrangements that are underpinned by mutual respect and consent. In particular, the committee regrets that details regarding the implications for Wales of major funding decisions in England, such as the NHS pay award, are currently unknown, and agree with the Minister that she is budgeting in the dark until the details of such decisions are shared. We believe that this lack of clarity is detrimental to the Welsh Government’s budgetary position and makes prudential fiscal management extremely challenging.
This is why we have called on the Minister to notify the committee about the impacts of funding decisions relating to pay awards in England as part of the next supplementary budget, including details of whether they will be funded by existing funds or through reserves. Furthermore, we fully support the Minister’s continued efforts to press the Treasury for earlier and better engagement regarding significant funding announcements, given the clarity that it would bring to the Welsh Government in terms of its funding position. Achieving this would hopefully avoid situations like the one we face again this year of the Welsh Government’s draft budget proposals being pushed late, which results in less time for detailed scrutiny in the Senedd. We also believe that the Welsh Government could do more to ensure that it provides the utmost transparency, including publishing details of consequentials it receives and providing a fuller picture of the balance held in the Wales reserve, including information on whether planned draw-downs have taken place or not.
Cyn sôn am ein hadroddiad yn fanwl iawn, nodwn fod y cyd-destun economaidd yn parhau i fod yn heriol iawn, gyda chwyddiant a chyfraddau llog cyson uchel yn rhoi hyd yn oed mwy o bwysau ar bwrs y wlad ac yn cyfyngu ar incwm aelwydydd. Ar y cyfan, caiff y pwyllgor sicrwydd gan y dull a gymerwyd gan y Gweinidog wrth liniaru'r pwysau hyn o fewn y gyllideb atodol. Yn benodol, rydym yn cymeradwyo'r Gweinidog am ei gwneud yn glir i'w chydweithwyr gweinidogol y bydd angen iddyn nhw reoli eu gwariant adrannol o fewn yr amlen a ddyrannwyd iddyn nhw ac i beidio â disgwyl cyllid ychwanegol.
Rydym hefyd o'r farn bod defnydd y Gweinidog o gronfeydd wrth gefn yn hanfodol wrth dalu costau'r dyfarniad cyflog i athrawon mewn ysgolion ac addysg bellach, gan hefyd gynnal lefelau gwariant cyhoeddus mewn mannau eraill. Fodd bynnag, mae'r pwyllgor yn arbennig o bryderus am effaith pwysau chwyddiant ar raglen gyfalaf Llywodraeth Cymru. Rydym felly wedi argymell bod y Gweinidog yn darparu adroddiadau chwarterol i egluro effaith pwysau chwyddiant a chynnydd mewn cyfraddau llog ar brosiectau cyfalaf a gynlluniwyd a'r targedau a ddisgwylir gan fuddsoddiad Llywodraeth Cymru yn y maes hwn.
Gan droi yn awr at feysydd eraill, Llywydd, mae'r pwyllgor yn croesawu'n fawr y gwelliannau cynyddrannol yn y berthynas rhwng Llywodraeth Cymru a'r Trysorlys. Fodd bynnag, mae llawer i'w wneud o hyd cyn bod gennym drefniadau cadarn sy'n cael eu hategu gan gyd-barch a chydsyniad. Yn benodol, mae'r pwyllgor yn gresynu bod manylion am oblygiadau penderfyniadau cyllido o bwys yn Lloegr i Gymru, fel dyfarniad cyflog y GIG, yn anhysbys ar hyn o bryd, ac yn cytuno â'r Gweinidog ei bod yn cyllidebu yn y tywyllwch nes bod manylion penderfyniadau o'r fath yn cael eu rhannu. Credwn fod y diffyg eglurder hwn yn niweidiol i sefyllfa gyllidebol Llywodraeth Cymru ac yn gwneud rheolaeth gyllidol ddarbodus yn heriol iawn.
Dyna pam rydyn ni wedi galw ar y Gweinidog i hysbysu'r pwyllgor am effeithiau penderfyniadau ariannu sy'n ymwneud â dyfarniadau cyflog yn Lloegr fel rhan o'r gyllideb atodol nesaf, gan gynnwys manylion a fyddan nhw'n cael eu hariannu gan gronfeydd presennol neu drwy gronfeydd wrth gefn. Ar ben hynny, rydym yn llwyr gefnogi ymdrechion parhaus y Gweinidog i bwyso ar y Trysorlys am ymgysylltiad cynharach a gwell ynghylch cyhoeddiadau cyllid sylweddol, o ystyried yr eglurder y byddai'n ei roi i Lywodraeth Cymru o ran ei sefyllfa cyllido. Byddai cyflawni hyn, gobeithio, yn atal sefyllfaoedd fel yr un yr ydyn ni yn ei hwynebu eto eleni o gynigion cyllideb drafft Llywodraeth Cymru yn cael eu gwthio'n hwyr, sy'n arwain at lai o amser ar gyfer craffu manwl yn y Senedd. Rydym hefyd yn credu y gallai Llywodraeth Cymru wneud mwy i sicrhau ei bod yn darparu'r tryloywder mwyaf, gan gynnwys cyhoeddi manylion y symiau canlyniadol y mae'n eu derbyn a rhoi darlun llawnach o'r balans a gedwir yng nghronfa wrth gefn Cymru, gan gynnwys gwybodaeth ynghylch a yw cynlluniau i dynnu i lawr wedi digwydd ai peidio.
Yn olaf, ac fel y crybwyllwyd yn gynharach yn fy nghyfraniad, mae’r pwyllgor yn croesawu’r camau bach a gymerwyd yn ystod y misoedd diwethaf i wella'r berthynas rhwng Llywodraeth Cymru a'r Trysorlys. Nid yw’r rhain yn ddatblygiadau ansylweddol, ac rydym yn cydnabod ymdrechion y Gweinidog. Fodd bynnag, yn unol â’r hen ddywediad, nid da lle gellir gwell—hoffem weld y sefyllfa hon yn gwella ymhellach. Mae cadernid ein strwythurau cyllidol yn dibynnu’n fawr ar gysylltiadau hwylus rhwng y Llywodraeth ganolog a’r Llywodraethau datganoledig, ac mae’r pwyllgor yn croesawu’r datblygiad cadarnhaol hyn. Diolch yn fawr.
Lastly, and as mentioned earlier in my contribution, the committee welcomes the small steps taken in recent months to improve the Welsh Government's relationship with the Treasury. These are not insignificant developments, and we acknowledge the Minister’s efforts. However, as the saying goes, strive for better not for good—we would like to see this position improved further. The resilience of our fiscal structures is highly dependent on smooth relations between central and devolved Governments, and the committee welcomes these positive developments. Thank you very much.
Could I thank the Welsh Government for today's debate on this first supplementary budget? In today's debate, I will be contributing as the Welsh Conservatives' spokesperson for finance, and we'll be voting against.
I appreciate that this year's original budget was set in challenging times, to say the least, with the backdrop of the horrific war in Ukraine, along with the cost-of-living challenges, and significant residual pressures from COVID. Nevertheless, it's almost certain that the budget did not go far enough in addressing the many challenges currently facing the people of Wales, especially in areas like health and social care. This supplementary budget enables the Government to transact the various accounting requirements, such as those associated, as we've heard, with IFRS 16, which does add a level of complexity to understanding the budget, and it also deals with other additionalities that have come forward since setting the budget in March. And I have to say, as I said, that those IFRS 16 calculations do make things confusing. Of those additional moneys that have come, I welcome the £99.9 million of additional consequentials from the UK Government, and the additional non-Barnett capital of £58 million for city and growth deals, and we support the requirement for additional moneys to be used for teachers' pay.
That said, the supplementary budget also allows the Government to reconsider its original budget position and how it responds to further or increasing pressures since the budget was approved, by moving resources between priority areas. Firstly, I acknowledge that there has been some additionality provided to health and social care, but I was disappointed that more couldn't have been done, especially at a time when Wales continues to lag behind England when it comes to NHS waiting lists, with over 30,000 waiting over two years in Wales, compared to virtually zero in England. I would have hoped to have seen more done in the supplementary budget to help address these issues via any means available. We have all agreed here, and many times today, how important our NHS is, and every stop should be pulled out to make sure that the NHS here doesn't fall over.
Secondly, Minister, I'm sure you'll remember our Welsh Conservatives debate on additional learning needs last month, in which the Welsh Government voted for our calls to undertake an urgent review of the implementation of ALN reforms, and to provide additional financial support to Welsh schools to ensure that those with ALN are supported. Nevertheless, Minister, in the supplementary budget, I see that funding of over £1 million has been moved from additional learning needs obviously to somewhere else in the main expenditure group, and I just wondered whether you could explain why this has been cut from ALN and what this money will now be spent on within that department.
Thirdly, Minister, whilst this is not an area in the supplementary budget, it's an area that I've raised with you many times, and that is council reserves. As you'll be well aware, councils are currently in possession of probably near £2.75 billion in reserves, and yes, they will draw down on that to deal with some of their growing pressures. However, in these difficult times, is it right that these levels of reserves that equate to over 10 per cent of the Welsh Government's budget should be held as they are? I'd hope that work is going on to give serious review to this situation so that additional resources can be mobilised to priority areas.
Finally, on these benches, we do welcome the waiver of draw-down limits from the Wales reserve for the current financial year, and we do call on the Welsh Government to make more use of its borrowing powers. I hope the Government is assessing how it can use these powers further in the future. Thank you.
A gaf i ddiolch i Lywodraeth Cymru am y ddadl heddiw ar y gyllideb atodol gyntaf hon? Yn y ddadl heddiw, byddaf yn cyfrannu fel llefarydd y Ceidwadwyr Cymreig dros gyllid, a byddwn ni'n pleidleisio yn ei erbyn.
Rwy'n gwerthfawrogi bod cyllideb wreiddiol eleni wedi'i gosod mewn cyfnod heriol, a dweud y lleiaf, gyda chefndir y rhyfel erchyll yn Wcráin, ynghyd â'r heriau costau byw, a phwysau gweddilliol sylweddol yn sgil COVID. Serch hynny, mae bron yn sicr na aeth y gyllideb yn ddigon pell i fynd i'r afael â'r heriau niferus sy'n wynebu pobl Cymru ar hyn o bryd, yn enwedig mewn meysydd fel iechyd a gofal cymdeithasol. Mae'r gyllideb atodol hon yn galluogi'r Llywodraeth i drafod yr amrywiol ofynion cyfrifyddu, fel y rhai sy'n gysylltiedig, fel yr ydym wedi clywed, ag IFRS 16, sydd yn ychwanegu lefel o gymhlethdod i'r ddealltwriaeth o'r gyllideb, ac mae hefyd yn ymdrin ag ychwanegiadau eraill sydd wedi eu cyflwyno ers pennu'r gyllideb ym mis Mawrth. Ac mae'n rhaid i mi ddweud, fel y dywedais i, bod y cyfrifiadau IFRS 16 hynny yn gwneud pethau'n ddryslyd. O'r arian ychwanegol hynny sydd wedi dod, rwy'n croesawu'r £99.9 miliwn o gyllid canlyniadol ychwanegol gan Lywodraeth y DU, a'r cyfalaf ychwanegol nad yw'n Barnett o £58 miliwn ar gyfer bargeinion dinesig a thwf, ac rydym yn cefnogi'r gofyniad am arian ychwanegol i'w ddefnyddio ar gyfer tâl athrawon.
Wedi dweud hynny, mae'r gyllideb atodol hefyd yn caniatáu i'r Llywodraeth ailystyried ei sefyllfa gyllideb wreiddiol a sut mae'n ymateb i bwysau pellach neu gynyddol ers cymeradwyo'r gyllideb, drwy symud adnoddau rhwng meysydd blaenoriaeth. Yn gyntaf, rwy'n cydnabod bod rhywfaint o ychwanegiad wedi'i ddarparu i iechyd a gofal cymdeithasol, ond roeddwn i'n siomedig na ellid bod wedi gwneud mwy, yn enwedig ar adeg pan fo Cymru'n parhau i fod ar ei hôl hi o ran rhestrau aros y GIG, gyda dros 30,000 yn aros dros ddwy flynedd yng Nghymru, o'i gymharu â bron dim yn Lloegr. Byddwn wedi gobeithio y byddwn i wedi gweld mwy yn cael ei wneud yn y gyllideb atodol i helpu i fynd i'r afael â'r materion hyn drwy unrhyw fodd sydd ar gael. Rydyn ni i gyd wedi cytuno yn y fan yma, a sawl gwaith heddiw, pa mor bwysig yw ein GIG, a dylid gwneud popeth posibl i sicrhau nad yw'r GIG yn y fan yma yn methu.
Yn ail, Gweinidog, rwy'n siŵr y byddwch chi'n cofio dadl y Ceidwadwyr Cymreig ar anghenion dysgu ychwanegol y mis diwethaf, lle pleidleisiodd Llywodraeth Cymru dros ein galwadau i gynnal adolygiad brys o weithrediad diwygiadau ADY, ac i ddarparu cymorth ariannol ychwanegol i ysgolion Cymru i sicrhau bod y rhai hynny ag ADY yn cael eu cefnogi. Serch hynny, Gweinidog, yn y gyllideb atodol, rwy'n gweld bod cyllid o dros £1 miliwn wedi'i symud o anghenion dysgu ychwanegol yn amlwg i rywle arall yn y prif grŵp gwariant, a meddwl oeddwn i a allech chi egluro pam y cafodd hyn ei dorri o ADY a beth fydd yr arian hwn nawr yn cael ei wario arno yn yr adran honno.
Yn drydydd, Gweinidog, er nad yw hwn yn faes yn y gyllideb atodol, mae'n faes yr wyf i wedi'i godi gyda chi lawer gwaith, sef cronfeydd wrth gefn cynghorau. Fel y gwyddoch yn dda, mae'n debyg bod cynghorau yn meddu ar bron i £2.75 biliwn mewn cronfeydd wrth gefn, ac ie, byddan nhw'n tynnu i lawr ar hynny i ymdrin â rhai o'u pwysau cynyddol. Fodd bynnag, yn y cyfnod anodd hwn, a yw'n iawn bod y lefelau hyn o gronfeydd wrth gefn sy'n cyfateb i dros 10 y cant o gyllideb Llywodraeth Cymru yn cael eu cynnal fel y maen nhw? Byddwn i'n gobeithio bod gwaith yn mynd rhagddo i roi ystyriaeth ddifrifol i'r sefyllfa hon fel y gellir symud adnoddau ychwanegol i feysydd blaenoriaeth.
Yn olaf, ar y meinciau hyn, rydym yn croesawu hepgor terfynau tynnu i lawr o gronfa wrth gefn Cymru ar gyfer y flwyddyn ariannol bresennol, ac rydyn ni'n galw ar Lywodraeth Cymru i wneud mwy o ddefnydd o'i phwerau benthyca. Rwy'n gobeithio bod y Llywodraeth yn asesu sut y gall ddefnyddio'r pwerau hyn ymhellach yn y dyfodol. Diolch.
I wanted to welcome the money that's been drawn down from the Wales reserve to back the new pay award for teachers—the point that was just being made. Teachers have endured years of squeezed wages. I think it's entirely appropriate that these funds are used to provide that hard-working but so often undervalued part of our workforce—our teachers—with that much-deserved pay rise. You'll recall that, at the start of the year, Plaid Cymru had proposed a fully-costed package of support for public sector workers, including teachers, through progressive use of Welsh tax rates and draw-downs from the Wales reserve. Now, initially, of course, the Government had been reluctant about that measure, but it is heartening that the Welsh Government has now acknowledged the merits of that plan.
The Wales reserve is a useful tool for managing these urgent public spending needs. I think that it does need to be contextualised against the constraints that are imposed by the UK Treasury on the Welsh Government's ability to access those funds. It's important to emphasise that the reserve is fully comprised of funds allocated to and raised by the Welsh Government. It speaks volumes, I'm afraid, about the limitations of Welsh devolution's fiscal firepower that there are such strict conditions on the elected Government of Wales's ability to access its own funds.
Now, I understand that the Welsh Government was able to secure relaxation on the draw-down limits for the current financial year on the grounds of exceptional circumstances, namely the turmoil caused by the catastrophic mismanagement of the UK economy by the UK Government. Indeed, the Conservatives' woeful track record, the notion of that set against that fact, the fact that the UK Government is setting terms about financial prudence on Wales—that just seems risible. But, beyond that, the effectiveness of devolved policy making is surely dependent on dispensing with these fiscal constraints on a permanent basis. I'm aware that the Minister was intending to raise this issue recently in a meeting with the Chief Secretary to the Treasury. I'd be very grateful if the Minister could divulge the outcome of that meeting please, and whether there's been any movement on the part of the UK Treasury to accommodate a more flexible set of arrangements for accessing the Welsh reserve on a permanent basis.
And finally, Llywydd, to turn to other aspects of the budget, I note that £4.4 million has been transferred from the apprenticeships budget expenditure line in the economy MEG to the Higher Education Funding Council for Wales's programme expenditure BEL for degree apprenticeships. Could the Minister please state whether that indicates a shift in the Welsh Government's outlook on the funding of apprenticeships, especially in relation to those that are not provided by higher education institutions? Diolch.
Roeddwn i eisiau croesawu'r arian sydd wedi ei dynnu i lawr o gronfa wrth gefn Cymru i gefnogi'r dyfarniad cyflog newydd i athrawon—y pwynt oedd newydd gael ei wneud. Mae athrawon wedi dioddef blynyddoedd o gyflogau cyfyngedig. Rwy'n credu ei bod yn gwbl briodol bod yr arian hwn yn cael ei ddefnyddio i roi i'r rhan weithgar honno o'n gweithlu na chaiff ei gwerthfawrogi'n ddigonol mor aml—ein hathrawon—y codiad cyflog haeddiannol hwnnw. Byddwch yn cofio, ar ddechrau'r flwyddyn, fod Plaid Cymru wedi cynnig pecyn cymorth wedi'i brisio'n llawn ar gyfer gweithwyr y sector cyhoeddus, gan gynnwys athrawon, drwy ddefnydd blaengar o gyfraddau treth Cymru a thynnu i lawr o gronfa wrth gefn Cymru. Nawr, i ddechrau, wrth gwrs, roedd y Llywodraeth wedi bod yn gyndyn ynglŷn â'r mesur hwnnw, ond mae'n galonogol bod Llywodraeth Cymru bellach wedi cydnabod rhinweddau'r cynllun hwnnw.
Mae cronfa wrth gefn Cymru yn offeryn defnyddiol ar gyfer rheoli'r anghenion gwario cyhoeddus brys hyn. Rwy'n credu bod angen cyd-destunoli yn erbyn y cyfyngiadau a osodir gan Drysorlys y DU ar allu Llywodraeth Cymru i gael mynediad at y cronfeydd hynny. Mae'n bwysig pwysleisio bod y gronfa wrth gefn yn cynnwys arian a ddyrennir i Lywodraeth Cymru ac a godwyd ganddi yn llwyr. Mae'n dweud cyfrolau, mae arnaf ofn, am gyfyngiadau grym ariannol datganoli Cymru bod amodau mor llym ar allu Llywodraeth etholedig Cymru i gael mynediad at ei chronfeydd ei hun.
Nawr, rwy'n deall bod Llywodraeth Cymru wedi gallu sicrhau llacio ar y cyfyngiadau tynnu i lawr ar gyfer y flwyddyn ariannol bresennol ar sail amgylchiadau eithriadol, sef y cythrwfl a achoswyd gan gamreoli trychinebus economi'r DU gan Lywodraeth y DU. Yn wir, mae record druenus y Ceidwadwyr, y syniad o hynny o'i gymharu â'r ffaith honno, y ffaith bod Llywodraeth y DU yn gosod telerau ynghylch darbodaeth ariannol ar Gymru—mae hynny'n ymddangos yn chwerthinllyd. Ond, y tu hwnt i hynny, siawns bod effeithiolrwydd llunio polisi datganoledig yn dibynnu ar gael gwared ar y cyfyngiadau cyllidol hyn yn barhaol. Rwy'n ymwybodol bod y Gweinidog wedi bwriadu codi'r mater hwn yn ddiweddar mewn cyfarfod â Phrif Ysgrifennydd y Trysorlys. Byddwn i'n ddiolchgar iawn pe gallai'r Gweinidog ddatgelu canlyniad y cyfarfod hwnnw, os gwelwch yn dda, ac a fu unrhyw symudiad ar ran Trysorlys y DU i ddarparu ar gyfer set fwy hyblyg o drefniadau ar gyfer cael gafael ar gronfa wrth gefn Cymru yn barhaol.
Ac yn olaf, Llywydd, i droi at agweddau eraill ar y gyllideb, nodaf fod £4.4 miliwn wedi'i drosglwyddo o'r llinell wariant ar gyllideb prentisiaethau ym mhrif grŵp gwariant yr economi i linell wariant rhaglenni Cyngor Cyllido Addysg Uwch Cymru ar gyfer prentisiaethau gradd. A allai'r Gweinidog ddatgan a yw hynny'n nodi newid yn agwedd Llywodraeth Cymru ar ariannu prentisiaethau, yn enwedig mewn perthynas â'r rhai nad ydynt yn cael eu darparu gan sefydliadau addysg uwch? Diolch.
This is the first supplementary budget, and, as usual, it only shows minor changes. The largest changes are those required for the implementation of a new accounting standard for leases, which I understand do not affect the ability to spend, which is the important thing. According to the explanatory note, implementing IFRS 16
'does not affect existing spending power'
and the cost of leasing for organisations will be the same. So, it’s basically an accountancy action.
The Welsh Government has got a net increase in its fiscal resources baseline of £27.7 million, as reported. Can I urge, beseech, beg the Welsh Government to use this money to continue funding meals for children who quality for free school meals during the summer holiday? I can think of no better way of spending money.
The amount to repay principal borrowing has reduced by £2.2 million, and planned capital borrowing remains at £150 million, the maximum annual limit within the fiscal framework. Lord Bourne said in a Finance Committee meeting recently, discussing the Silk report 10 years on, that the Welsh Government were not using their full current borrowing limit. Can I urge the Government to make it explicit that it is borrowing to its capital limit?
I welcome the supplementary budget states the following reserves are currently held—fiscal resources, £60.1 million, an increase of £47.1 million since the final budget, and non-fiscal resources of £662 million, an increase of £119.4 million since the final budget. But the ability of every council in Wales to add and take money out of reserve as and when it likes is not allowed for the Welsh Government. If Blaenau Gwent council or Swansea council can add or take out of reserve, as they will, why can’t the Welsh Government do exactly the same thing? It makes no sense apart from the need or desire or demand of central control by the Treasury.
I welcome that, in your response to the Finance Committee recommendations on updates on funding and the Wales reserve, the Welsh Government’s provided a table in the explanatory notes to show these changes. I hope the Minister provides the information in the next supplementary budget to show the impact of pay awards on the Welsh Government’s funding position, and to confirm whether such costs will need to be funded through existing budgets, Barnett consequentials or through reserves. I welcome the Welsh Government continuing our over-allocated capital budget, but note that the over-allocation of capital is reduced by £37.5 million. Capital schemes often slip. In fact, if you had 100 schemes, I’d be surprised if 50 of them didn’t slip at some stage. Also, you can stretch them, so that you can complete them in the next financial year. So, over-commitment is better than under-commitment or absolute commitment, because you can actually spend more money that way. So, I welcome the Welsh Government doing that, and I hope, understand, believe that they are actually managing that to see exactly where they are.
I welcome the city and growth deals, and this is a way forward. I believe in the four Wales parts—the Cardiff city region, the Swansea bay region, the mid Wales region and the north Wales region. I think that they are all separate, and I actually look for more money to be spent to try and ensure that we have fairness in Wales between the different regions so that all of Wales benefits from this spending.
Dyma'r gyllideb atodol gyntaf, ac, yn ôl yr arfer, dim ond mân newidiadau y mae'n eu dangos. Y newidiadau mwyaf yw'r rhai hynny sy'n ofynnol ar gyfer gweithredu safon gyfrifyddu newydd ar gyfer prydlesi, ac rwy'n deall nad ydyn nhw'n effeithio ar y gallu i wario, sef y peth pwysig. Yn ôl y nodyn esboniadol
'nid yw gweithredu IFRS 16 yn effeithio ar y pŵer gwario presennol'
a bydd y gost o brydlesu i sefydliadau yr un peth. Felly, mae'n gam gweithredu cyfrifyddu yn y bôn.
Mae gan Lywodraeth Cymru gynnydd net yn ei llinell sylfaen adnoddau cyllidol o £27.7 miliwn, fel yr adroddwyd. A gaf i annog, ymbil ar Lywodraeth Cymru i ddefnyddio'r arian hwn i barhau i ariannu prydau bwyd i blant sy'n gymwys i gael prydau ysgol am ddim yn ystod gwyliau'r haf? Ni allaf feddwl am ffordd well o wario arian.
Mae'r swm i ad-dalu prif swm benthyca wedi gostwng £2.2 miliwn, ac mae benthyca cyfalaf arfaethedig yn parhau i fod yn £150 miliwn, sef uchafswm y terfyn blynyddol o fewn y fframwaith cyllidol. Dywedodd yr Arglwydd Bourne mewn cyfarfod Pwyllgor Cyllid yn ddiweddar, wrth drafod adroddiad Silk 10 mlynedd yn ddiweddarach, nad oedd Llywodraeth Cymru yn defnyddio ei therfyn benthyca cyfredol llawn. A gaf i annog y Llywodraeth i'w gwneud hi'n eglur ei bod yn benthyca i'w therfyn cyfalaf?
Rwy'n croesawu'r gyllideb atodol yn datgan bod y cronfeydd wrth gefn canlynol yn cael eu dal ar hyn o bryd—adnoddau cyllidol, £60.1 miliwn, cynnydd o £47.1 miliwn ers y gyllideb derfynol, ac adnoddau anghyllidol o £662 miliwn, cynnydd o £119.4 miliwn ers y gyllideb derfynol. Ond ni chaniateir i Lywodraeth Cymru wneud yr hyn y gall pob cyngor ei wneud sef ychwanegu a thynnu arian allan o'r gronfa wrth gefn pan fo'n dymuno. Os caiff cyngor Blaenau Gwent neu gyngor Abertawe ychwanegu neu dynnu allan arian wrth gefn, fel y byddant, pam na all Llywodraeth Cymru wneud yr un peth yn union? Nid yw'n gwneud unrhyw synnwyr ar wahân i'r angen neu'r awydd neu'r galw am reolaeth ganolog gan y Trysorlys.
Rwy'n croesawu, yn eich ymateb i argymhellion y Pwyllgor Cyllid ar ddiweddariadau ar gyllid a chronfa wrth gefn Cymru, fod Llywodraeth Cymru wedi darparu tabl yn y nodiadau esboniadol i ddangos y newidiadau hyn. Rwy'n gobeithio y bydd y Gweinidog yn darparu'r wybodaeth yn y gyllideb atodol nesaf i ddangos effaith dyfarniadau cyflog ar sefyllfa ariannu Llywodraeth Cymru, ac i gadarnhau a fydd angen ariannu costau o'r fath drwy gyllidebau presennol, symiau canlyniadol Barnett neu drwy gronfeydd wrth gefn. Rwy'n croesawu Llywodraeth Cymru yn parhau â'n cyllideb gyfalaf sydd wedi'i gorddyrannu, ond nodaf fod y gorddyrannu cyfalaf yn cael ei leihau £37.5 miliwn. Mae cynlluniau cyfalaf yn aml yn llithro. Mewn gwirionedd, pe bai gennych chi 100 o gynlluniau, byddwn i'n synnu pe na bai 50 ohonyn nhw'n llithro ar ryw adeg. Hefyd, gallwch chi eu hymestyn, fel y gallwch chi eu cwblhau yn y flwyddyn ariannol nesaf. Felly, mae gorddyrannu yn well na thanddyrannu neu ddyraniad absoliwt, oherwydd gallwch chi wario mwy o arian fel hynny mewn gwirionedd. Felly, rwy'n croesawu Llywodraeth Cymru yn gwneud hynny, ac rwy'n gobeithio, deall, credu eu bod yn rheoli hynny mewn gwirionedd i weld yn union ble maen nhw.
Rwy'n croesawu'r bargeinion dinesig a thwf ac mae hon yn ffordd ymlaen. Rwy'n credu yn y pedair rhan o Gymru—dinas-ranbarth Caerdydd, rhanbarth bae Abertawe, rhanbarth canolbarth Cymru a rhanbarth gogledd Cymru. Rwy'n credu eu bod nhw i gyd ar wahân, ac rwy'n chwilio mewn gwirionedd i fwy o arian gael ei wario i geisio sicrhau bod gennym degwch yng Nghymru rhwng y gwahanol ranbarthau fel bod Cymru gyfan yn elwa o'r gwariant hwn.
Y Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol i ymateb i'r ddadl.
The Minister for Finance and Local Government to reply to the debate.
Thank you, Llywydd, and thank you to all colleagues for their contributions in the debate this afternoon. I'll just clarify the funding that has changed in respect of the supplementary budget. We have an increase of £128 million of revenue, and, as we've heard, £28 million of that relates to draw-down from the Wales reserve to support local authorities with the payment of the new award for teachers in schools and FE, indeed, for the part of the school year that falls in this financial year. So, I think that is obviously an important demonstration of our commitment to teachers.
There were also £44 million of consequentials in the spring budget and the main estimates combined, so they are currently unallocated. And then £56 million was the net in terms of transfers to and from other Government departments. An example there that you'll see in the documentation would be the health surcharge, which relates to supporting people who are asylum seekers with their health, so that money essentially flows from the UK Government onwards; it's not money that we allocate, if you like, as part of our budget process. And we have money that flows the other way, as well—so, Welsh Government provides funding to the UK Government to pay for some of the work that the Office for Budgetary Responsibility does in terms of helping us with our tax forecasts.
The increase of £103 million in capital comprises £58 million ring-fenced for the city and growth deals, and we've heard some comments on that this afternoon, and £8 million, which is, again, that net in terms of transfers to and from other Government departments, and £37 million of consequentials from the UK spring budget and main estimates. I've been grateful to colleagues for their recognition of the difficult situation we find ourselves in in terms of our capital funding. This year, we do intend to draw down or to borrow the maximum that we're able to borrow, and, indeed, we've also over-programmed our capital budget by £100 million as well, to try and address that kind of slippage issue that Mike Hedges was describing to make sure we maximise the use of our capital funding. But all of that, obviously, comes with a certain level of risk, and I know that the Finance Committee is very interested in the impact that inflation is having on our plans as well. I was able to describe some of that in our evidence session, but I know individual Ministers will probably have opportunities to talk to their individual committees about the changes in their plans as a result of inflation, as well.
I'm really pleased to see the recognition of the ways in which we're trying to improve the relations with the Treasury at the moment. The full draw-down from the Wales reserve this year, I think, is a helpful step forward and a pragmatic approach by the current Chief Secretary to the Treasury, and he was able to agree some minor changes to the year-end process last year, which, again, is to be welcomed. But it doesn't come close, really, to the kind of bit fiscal flexibilities that we need, and it certainly doesn't, I think, excuse the UK Government for not being able to tell us, even at this point, how they'll be paying for the NHS pay award and what that means for us. I think the Finance: Interministerial Standing Committee has been a useful forum for those discussions. It certainly has improved relations, but I think we would all agree that there's a lot more to be done to fully improve that, and I'm very grateful to the Finance Committee for its efforts to support us in seeking better engagement.
Just on the specific question relating to ALN, the net effect on the ALN budget is to increase it to £25.6 million. That's up from £4.5 million in the previous financial year, so I hope that does demonstrate the priority that we put on supporting children and young people with additional learning needs. If there were other questions of a more detailed nature, I'd be happy to write to colleagues, just recognising that we are out of time, or over time, I should say. Diolch, Llywydd.
Diolch yn fawr, Llywydd, a diolch i'r holl gydweithwyr am eu cyfraniadau yn y ddadl y prynhawn yma. Byddaf yn egluro'r cyllid sydd wedi newid o ran y gyllideb atodol. Mae gennym gynnydd o £128 miliwn o refeniw, ac, fel y clywsom, mae £28 miliwn o hwnnw'n ymwneud â thynnu i lawr o gronfa wrth gefn Cymru i gefnogi awdurdodau lleol i dalu'r dyfarniad newydd i athrawon mewn ysgolion ac addysg bellach, yn wir, ar gyfer y rhan o'r flwyddyn ysgol sy'n disgyn yn y flwyddyn ariannol hon. Felly, rwy'n credu bod hynny'n amlwg yn arwydd pwysig o'n hymrwymiad i athrawon.
Roedd £44 miliwn o gyllid canlyniadol yng nghyllideb y gwanwyn hefyd a'r prif amcangyfrifon gyda'i gilydd, felly dydyn nhw ddim wedi'u dyrannu ar hyn o bryd. Ac yna £56 miliwn oedd y swm net o ran trosglwyddiadau i ac o adrannau eraill y Llywodraeth. Enghraifft yn y fan yna y byddwch chi'n ei gweld yn y dogfennau fyddai'r gordal iechyd, sy'n ymwneud â chefnogi pobl sy'n geiswyr lloches gyda'u hiechyd, felly mae'r arian hwnnw yn y bôn yn llifo o Lywodraeth y DU ymlaen; nid yw'n arian yr ydym ni'n ei ddyrannu, os mynnwch chi, fel rhan o'n proses gyllidebu. Ac mae gennym arian sy'n llifo'r ffordd arall, hefyd—felly, mae Llywodraeth Cymru yn darparu cyllid i Lywodraeth y DU i dalu am rywfaint o'r gwaith y mae'r Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol yn ei wneud o ran ein helpu gyda'n rhagolygon treth.
Mae'r cynnydd o £103 miliwn mewn cyfalaf yn cynnwys £58 miliwn wedi'i neilltuo ar gyfer y bargeinion dinesig a thwf ac rydym wedi clywed rhai sylwadau ar hynny y prynhawn yma, ac £8 miliwn, sef y swm net hwnnw unwaith eto o ran trosglwyddiadau i ac o adrannau eraill y Llywodraeth, a £37 miliwn o gyllid canlyniadol o gyllideb wanwyn y DU a'r prif amcangyfrifon. Rwyf wedi bod yn ddiolchgar i gydweithwyr am eu cydnabyddiaeth o'r sefyllfa anodd rydyn ni'n ein cael ein hunain ynddi o ran ein cyllid cyfalaf. Eleni, rydym yn bwriadu tynnu i lawr neu fenthyg yr uchafswm y gallwn ei fenthyca, ac, yn wir, rydym hefyd wedi gor-raglennu ein cyllideb gyfalaf £100 miliwn hefyd, i geisio mynd i'r afael â'r math hwnnw o fater llithro yr oedd Mike Hedges yn ei ddisgrifio i sicrhau ein bod yn gwneud y defnydd gorau o'n cyllid cyfalaf. Ond mae hynny i gyd, yn amlwg, yn dod â lefel benodol o risg, ac rwy'n gwybod bod gan y Pwyllgor Cyllid ddiddordeb mawr yn yr effaith y mae chwyddiant yn ei chael ar ein cynlluniau hefyd. Roeddwn i'n gallu disgrifio rhywfaint o hynny yn ein sesiwn dystiolaeth, ond rwy'n gwybod y bydd Gweinidogion unigol yn debygol o gael cyfleoedd i siarad â'u pwyllgorau unigol am y newidiadau yn eu cynlluniau o ganlyniad i chwyddiant, hefyd.
Rwy'n falch iawn o weld y gydnabyddiaeth o'r ffyrdd yr ydym yn ceisio gwella'r berthynas â'r Trysorlys ar hyn o bryd. Mae'r tynnu i lawr yn llawn o gronfa wrth gefn Cymru eleni, rwy'n credu, yn gam defnyddiol ymlaen ac yn ddull pragmatig gan Brif Ysgrifennydd presennol y Trysorlys, ac roedd yn gallu cytuno ar rai mân newidiadau i'r broses diwedd blwyddyn y llynedd, sydd i'w groesawu unwaith eto. Ond nid yw'n dod yn agos, mewn gwirionedd, at y math o hyblygrwydd cyllidol sydd ei angen arnom, ac yn sicr nid yw'n esgusodi Llywodraeth y DU am beidio â gallu dweud wrthym, hyd yn oed ar hyn o bryd, sut y byddan nhw'n talu am ddyfarniad cyflog y GIG a'r hyn y mae hynny'n ei olygu i ni. Rwy'n credu bod y Pwyllgor Sefydlog Rhyngweinidogol ar Gyllid wedi bod yn fforwm defnyddiol ar gyfer y trafodaethau hynny. Mae'n sicr wedi gwella cysylltiadau, ond rwy'n credu y byddem i gyd yn cytuno bod llawer mwy i'w wneud i wella hynny'n llawn, ac rwy'n ddiolchgar iawn i'r Pwyllgor Cyllid am ei ymdrechion i'n cefnogi i geisio gwell ymgysylltu.
O ran y cwestiwn penodol sy'n ymwneud ag ADY, yr effaith net ar gyllideb ADY yw ei chynyddu i £25.6 miliwn. Mae hynny'n gynnydd o £4.5 miliwn yn y flwyddyn ariannol flaenorol, felly rwy'n gobeithio y bydd hynny'n dangos y flaenoriaeth yr ydym ni'n ei rhoi ar gefnogi plant a phobl ifanc ag anghenion dysgu ychwanegol. Pe bai cwestiynau eraill o natur fanylach, byddwn i'n hapus i ysgrifennu at gyd-Aelodau, gan gydnabod ein bod wedi dod i ddiwedd yr amser, neu dros yr amser, ddylwn i ddweud. Diolch, Llywydd.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae yna wrthwynebiad, felly fe ohiriwn ni'r bleidlais tan y cyfnod pleidleisio.
The proposal is to agree the motion. Does any Member object? [Objection.] Yes, there is objection, therefore we'll defer voting until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Detholwyd y gwelliant canlynol: gwelliant 1 yn enw Heledd Fychan.
The following amendment has been selected: amendment 1 in the name of Heledd Fychan.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r ddadl ar gysylltiadau addysg â chyflogwyr. Dwi'n galw ar Weinidog y Gymraeg ac Addysg i gyflwyno'r cynnig—Jeremy Miles.
The next item, therefore, is the debate on education's links with employers. I call on the Minister for Education and the Welsh Language to move the motion—Jeremy Miles.
Cynnig NDM8309 Lesley Griffiths
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn nodi adroddiad Hefin David AS, 'Pontio i Fyd Gwaith: Adroddiad i Lywodraeth Cymru'.
2. Yn cydnabod rôl addysg wrth ddarparu’r sgiliau a’r hyfforddiant sydd eu hangen ar ddysgwyr yng Nghymru er mwyn ymateb i ofynion economi Cymru.
Motion NDM8309 Lesley Griffiths
To propose that the Senedd:
1. Notes the report from Hefin David MS 'Transitions to Employment: A Report for the Welsh Government'.
2. Recognises the role of education in delivering the skills and training that learners in Wales need to address the demands of the Welsh economy.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Llywydd. I'd like to open by thanking Hefin David, whose report, 'Transitions to Employment', has helped inform this debate today, and I was very pleased to be able to commission it. The report will extend the evidence base as we continue to develop our education and skills policy in the future. May I, with his permission, give my thanks as well to those who have contributed to the report in discussion, and to Alex Still and Laura Green, who I know have been indispensable in preparing the report?
The report has identified a number of themes that are of key importance when we look at how we deliver education in Wales, what we deliver and how well it prepares learners to move on to the next stage, whatever that may be. The importance of collaboration in delivering education and training is fundamental. Everyone has a part to play in ensuring that our children and young people leave education equipped to fully participate in society. That includes, of course, schools and colleges, training providers, employers and, with the right support, learners themselves.
Diolch, Llywydd. Hoffwn agor drwy ddiolch i Hefin David, y mae ei adroddiad, 'Pontio i Fyd Gwaith', wedi helpu i lywio'r ddadl hon heddiw, ac roeddwn yn falch iawn o allu ei gomisiynu. Bydd yr adroddiad yn ymestyn y sylfaen dystiolaeth wrth i ni barhau i ddatblygu ein polisi addysg a sgiliau yn y dyfodol. A gaf i, gyda'i ganiatâd, ddiolch yn ogystal i'r rhai sydd wedi cyfrannu at yr adroddiad trwy drafod, ac i Alex Still a Laura Green, y gwn i y buon nhw yn anhepgor wrth baratoi'r adroddiad?
Mae'r adroddiad wedi nodi nifer o themâu sydd o bwys allweddol wrth i ni edrych ar sut rydyn ni'n darparu addysg yng Nghymru, yr hyn a ddarparwn ni a pha mor dda y mae'n paratoi dysgwyr i symud ymlaen i'r cam nesaf, beth bynnag yw hwnnw. Mae pwysigrwydd cydweithredu wrth ddarparu addysg a hyfforddiant yn hanfodol. Mae gan bawb ran i sicrhau bod ein plant a'n pobl ifanc yn gadael addysg gyda'r gallu i gymryd rhan lawn mewn cymdeithas. Mae hynny'n cynnwys, wrth gwrs, ysgolion a cholegau, darparwyr hyfforddiant, cyflogwyr a, gyda'r cymorth cywir, dysgwyr eu hunain.
Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.
Estyn has highlighted the need for robust partnership working between schools, colleges and other partners in order to give the greatest benefits to learners. There are good examples of schools and other providers working together to deliver for learners, and I strongly encourage them to continue this and to share that best practice, which is so essential, particularly where it can support some of our more disadvantaged learners. For example, I very much welcome schools and colleges working together to provide work-based learning opportunities and training to their learners, although I do absolutely recognise there is much more work that we can do in that particular area.
As part of this Government's commitment to long-term education reform, I've established the Commission for Tertiary Education and Research, which will, as Members know, I think, become operational next April. Hefin recognises the important role that the commission will have in reducing what I think he describes as the fragmentation of the sector. Having all aspects of tertiary education under a single body working within a single, strategic framework that focuses very much on learners' needs will foster and support greater collaboration and cohesion, and I hope and expect it will provide further opportunities to build those clear pathways that the report speaks about for learners into different areas of educational provision, or indeed into employment.
Turning to what we deliver, the new curriculum, of course, is designed as a national framework for learners up to the age of 16, providing schools with that important element of flexibility to meet the specific needs of their specific learners. As Members will know, I think, the six areas of learning and experience are organised around 'what matters' statements, and these sum up the most important knowledge, skills and experiences that we all want for 16-year-old learners in Wales to have. I'm committed to developing a continuum of learning after 16 that builds on the key purposes and learner experiences in the new curriculum, and I think it's through greater collaboration between our education and training providers, and with the support of the commission, is how we will ensure that the curriculum offer beyond 16 for learners aged 16 to 19 is planned, is sustainable and, crucially, in the context of Hefin David's report, meets the future needs both of learners and of employers.
My officials work closely with Qualifications Wales to ensure that the qualifications that are available to learners at 16 reflect the Curriculum for Wales and, crucially, help enable successful progression on to employment or to training or to further education. This includes, for example, the introduction of new pre- and post-16 vocational qualifications that give a practical-based engineering qualification for 14 to 16-year-olds, and a new suite of post-16 motor vehicle qualifications, with up-to-date content on electrical vehicle management.
Last summer, Members will recall that I asked Sharron Lusher, who is the former principal of Pembrokeshire College, to lead an independent review of vocational qualifications in Wales in line with the co-operation agreement, and that review's work is underpinned by our commitment to consider the expansion of made-for-Wales qualifications, and I'm grateful to Sharron and the rest of the steering group for their hard work, and I'll be giving their report very careful consideration indeed.
Mae Estyn wedi tynnu sylw at yr angen am gydweithio cadarn rhwng ysgolion, colegau a phartneriaid eraill er mwyn rhoi'r manteision mwyaf i ddysgwyr. Mae enghreifftiau da o ysgolion a darparwyr eraill yn cydweithio i ddarparu ar gyfer dysgwyr, ac rwy'n eu hannog yn gryf i barhau â hyn ac i rannu'r arferion gorau hynny, sydd mor hanfodol, yn enwedig lle gall gefnogi rhai o'n dysgwyr mwy difreintiedig. Er enghraifft, rwy'n croesawu ysgolion a cholegau yn cydweithio i ddarparu cyfleoedd dysgu seiliedig ar waith a hyfforddiant i'w dysgwyr, er fy mod i'n cydnabod yn llwyr fod llawer mwy o waith y gallwn ni ei wneud yn y maes penodol hwnnw.
Yn rhan o ymrwymiad y Llywodraeth hon i ddiwygio addysg yn y tymor hir, rwyf wedi sefydlu'r Comisiwn Addysg Drydyddol ac Ymchwil, a fydd, fel y gŵyr yr Aelodau, yn dod yn weithredol fis Ebrill nesaf. Mae Hefin yn cydnabod y rhan bwysig fydd i'r comisiwn yn lleihau'r hyn rwy'n credu y mae'n ei ddisgrifio fel darniad y sector. Bydd cael pob agwedd ar addysg drydyddol o dan un corff sy'n gweithio o fewn un fframwaith strategol sy'n canolbwyntio'n gryf ar anghenion dysgwyr yn meithrin ac yn cefnogi mwy o gydweithio a chydlyniant, ac rwy'n gobeithio ac yn disgwyl y bydd yn darparu cyfleoedd pellach i adeiladu'r llwybrau clir hynny y mae'r adroddiad yn siarad amdanyn nhw ar gyfer dysgwyr i wahanol feysydd darpariaeth addysgol, neu yn wir i gyflogaeth.
Gan droi at yr hyn rydym ni'n ei gyflawni, mae'r cwricwlwm newydd, wrth gwrs, wedi'i gynllunio fel fframwaith cenedlaethol ar gyfer dysgwyr hyd at 16 oed, gan roi'r elfen bwysig honno o hyblygrwydd i ysgolion ddiwallu anghenion penodol eu dysgwyr penodol. Fel y bydd Aelodau'n gwybod, rwy'n credu, mae'r chwe maes dysgu a phrofiad wedi'u trefnu o amgylch datganiadau 'yr hyn sy'n bwysig', ac mae'r rhain yn crynhoi'r wybodaeth, y sgiliau a'r profiadau pwysicaf yr hoffem ni i gyd i ddysgwyr 16 oed eu cael. Rwyf wedi ymrwymo i ddatblygu continwwm dysgu ar ôl 16 sy'n adeiladu ar y dibenion allweddol a phrofiadau dysgwyr yn y cwricwlwm newydd, ac rwy'n credu mai trwy fwy o gydweithio rhwng ein darparwyr addysg a hyfforddiant, a gyda chefnogaeth y comisiwn, y byddwn yn sicrhau bod cynnig y cwricwlwm y tu hwnt i 16 oed i ddysgwyr o 16 i 19 oed wedi ei gynllunio, yn gynaliadwy ac, yn hollbwysig, yng nghyd-destun adroddiad Hefin David, yn diwallu anghenion dysgwyr a chyflogwyr yn y dyfodol.
Mae fy swyddogion yn gweithio'n agos gyda Chymwysterau Cymru i sicrhau bod y cymwysterau sydd ar gael i ddysgwyr 16 oed yn adlewyrchu'r Cwricwlwm i Gymru ac, yn hollbwysig, yn helpu i alluogi dilyniant llwyddiannus i gyflogaeth neu hyfforddiant neu i addysg bellach. Mae hyn yn cynnwys, er enghraifft, cyflwyno cymwysterau galwedigaethol cyn ac ôl-16 newydd sy'n rhoi cymhwyster peirianneg ymarferol i bobl ifanc 14 i 16 oed, a chyfres newydd o gymwysterau cerbydau modur ôl-16, gyda chynnwys cyfredol ar reoli cerbydau trydan.
Yr haf diwethaf, bydd yr Aelodau'n cofio imi ofyn i Sharron Lusher, cyn-bennaeth Coleg Sir Benfro, arwain adolygiad annibynnol o gymwysterau galwedigaethol yng Nghymru yn unol â'r cytundeb cydweithio, ac mae gwaith yr adolygiad hwnnw wedi'i ategu gan ein hymrwymiad i ystyried ehangu cymwysterau a luniwyd ar gyfer Cymru, ac rwy'n ddiolchgar i Sharron a gweddill y grŵp llywio am eu gwaith caled, a byddaf yn rhoi ystyriaeth ofalus iawn i'w hadroddiad yn wir.
Yn olaf, allaf i ddim pwysleisio digon pa mor bwysig yw sicrhau ein bod ni'n cefnogi ein dysgwyr i symud ymlaen i gamau nesaf eu bywyd, boed hynny’n addysg bellach a hyfforddiant, neu brentisiaeth, neu waith. Mae Hefin David hefyd yn cyfeirio at Gyrfa Cymru drwy gydol ei adroddiad. Mae gan Gyrfa Cymru, wrth gwrs, gysylltiadau gyda phob ysgol uwchradd, yn darparu gwybodaeth a chyngor, ac arweiniad diduedd am yrfaoedd i helpu pobl ifanc i allu cynllunio eu gyrfa. Mae ganddyn nhw rwydwaith maen nhw'n ei gefnogi, sy’n esblygu’n gyson, o gyflogwyr o ystod eang o sectorau, ac maen nhw'n gweithio i ddod ag ysgolion a chyflogwyr ynghyd, ac mae her yn yr adroddiad i edrych ar beth mwy y gallwn ni wneud yn y maes hwnnw.
Mae'n bwysig bod dysgwyr yn cael profiadau gwaith mwy ystyrlon—yn wir, mae’r adroddiad yn argymell hyn yn benodol. Mae gyrfaoedd a phrofiadau cysylltiedig â gwaith, wrth gwrs, yn elfen orfodol o’r cwricwlwm newydd, ac, wrth gynllunio’u cwricwlwm, mae'n rhaid i ysgolion sicrhau bod pob dysgwr yn cael profiadau ystyrlon sy'n gysylltiedig gyda gwaith a gyrfaoedd, a byddai dysgu hwn yn eu galluogi nhw i wneud penderfyniadau gwybodus am eu llwybrau gyrfa.
Mae Hefin David yn gwneud argymhelliad pwysig ynghylch darparu cymorth ar gyfer hyfforddiant mewn swydd ar gyfer disgyblion gydag anghenion dysgu ychwanegol, ac rwy’n falch y bydd un fframwaith deddfwriaethol i gefnogi plant a phobl ifanc hyd at 25 oed sydd ag anghenion dysgu ychwanegol ac sydd mewn addysg neu hyfforddiant. Bydd hyn, dwi'n credu, yn sail i ni fedru darparu’r drefn angenrheidiol, sydd yn cael ei gyfeirio ato fe yn yr adroddiad, i’w helpu nhw ar eu taith o ran gyrfa—adeiladu ar y sail honno sydd ei angen.
I rai dysgwyr, y cam nesaf fydd prentisiaethau uwch, neu brentisiaethau gradd, fel y mae Hefin yn cydnabod yn ei adroddiad. Rŷn ni'n ariannu ehangu'r ddarpariaeth prentisiaethau gradd i sectorau twf a blaenoriaeth fel dulliau modern o adeiladu, rheilffyrdd ac ynni adnewyddadwy. Mae'r sectorau hyn yn cefnogi twf swyddi o safon a sgiliau technegol uwch. Ar hyn o bryd, mae’r fframweithiau adeiladu a rheilffyrdd yn cael eu datblygu gyda’r nod o gyflogi prentisiaid gradd rheilffyrdd am y tro cyntaf ym mis Ionawr 2024 a phrentisiaid gradd adeiladu ym mis Medi 2024.
Mae gwelliant Plaid Cymru ond yn gosod y status quo o ran prentisiaethau gradd, felly gallwn ei gefnogi o ran hynny. Byddwn ni yn ystyried argymhellion yr adroddiad ac rydyn ni'n cydnabod y bydd angen gwerthuso modelau ariannu newydd ac ymgynghori arnyn nhw.
Mae llawer o opsiynau y gall dysgwyr eu dewis fel eu camau nesaf yn 16 oed a thu hwnt, ac rwy’n hyderus, Ddirprwy Lywydd, y gallwn ni, drwy gydweithio, sicrhau eu bod mor barod â phosibl i wneud y dewis hwnnw—y dewis iawn o'u safbwynt nhw. Rwyf nawr yn gwahodd Aelodau’r Senedd i roi eu barn.
Finally, I can't emphasise enough how important ensuring that we support our learners to move forward to the next stages of their life is, be that higher education, further education or apprenticeship, or the workplace. Hefin David also refers to Careers Wales throughout his report. Careers Wales, of course, has links with all secondary schools, providing support, advice and guidance on careers to help young people to plan their careers. They have a network, which is constantly evolving, of employers from a broad range of sectors, and they work to bring schools and employers together, and there is a challenge in the report to look at what more we can do in that area.
It's important that learners have more meaningful work experience—indeed, the report suggests this specifically. Careers and job-related experiences are a mandatory element of the new curriculum, and, in planning the curriculum, schools must ensure that all learners have meaningful experiences related to work and careers, and this will enable them to make informed decisions on their career paths.
Hefin David makes a very important recommendation on the provision of support for in-post training for pupils with additional learning needs, and I'm pleased that there will be one legislative framework to support children and young people up to the age of 25 with additional learning needs who are in education or training. I believe this will be a foundation on which we can provide the necessary regime, which is referred to in the report, to assist them on their career path, and we need to build on that foundation.
For some learners, the next step will be higher apprenticeships, or degree apprenticeships, as Hefin acknowledges in his report. We are funding the expansion of degree apprenticeships to priority and growth areas such as modern methods of construction, railways and renewable energy. These sectors support the development of high-quality jobs and more technically skilled jobs. At the moment, the frameworks for construction and rail are being developed with the aim of employing degree apprentices in the rail sector for the first time in January 2024 and construction degree apprentices in September 2024.
The Plaid Cymru amendment only sets out the status quo in terms of degree apprenticeships, so we can support it in that sense. We will consider the recommendations of the report and we acknowledge that there will need to be an evaluation of new funding models and that they will need to be consulted upon.
There are many options that learners can choose as their next steps at 16 and beyond, and I am confident, Dirprwy Lywydd, that we can, through collaboration, ensure that they are as prepared as possible to make that choice and to make the right choice for them. I now invite Members of the Senedd to express their views.
Rwyf wedi dethol y gwelliant i'r cynnig, a galwaf ar Heledd Fychan i gynnig y gwelliant a gyflwynwyd yn ei henw hi.
I have selected the amendment to the motion, and I call on Heledd Fychan to move the amendment tabled in her name.
Gwelliant 1—Heledd Fychan
Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:
Yn credu na ddylai'r baich ariannol ar gyfer prentisiaethau gradd ddisgyn ar yr unigolyn ac y dylai pob fath o addysg fod yn rhad ac am ddim.
Amendment 1—Heledd Fychan
Add new point at end of motion:
Believes that the financial burden for degree apprenticeships should not fall on the individual and that all education should be free.
Cynigiwyd gwelliant 1.
Amendment 1 moved.
Yn ffurfiol. Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd, a diolch, Weinidog, a diolch i Hefin David am y gwaith ar yr adroddiad hwn.
Formally. Thank you very much, Dirprwy Lywydd, and thank you, Minister, and thanks also to Hefin David for his work on this report.
We very much welcome the opportunity to speak on this issue, which brings together many things that are crucially important, because, after all, the relationship between education and the workforce is a crucial determinant of the health of the wider economy, and in this respect, the Government has a key role in establishing effective and clearly delineated pathways for employees and employers alike to acquire the skills that they need.
Wales has long suffered from a shortage of skills within its workforce, which has, of course, contributed significantly to the poor performance of the Welsh economy over the past 25 years. As revealed by the 'Business Barometer' review for 2023—a joint collaboration between the Open University and the British Chambers of Commerce—the situation is now critical. A staggering 25 per cent of organisations based in Wales are currently facing skills shortages—the highest level in the UK. Furthermore, 70 per cent of Welsh respondents to the study have claimed that the deficiency of available skills has led to increased workloads on existing staff. And, as we’re reflecting today on the NHS, the current predicament of our NHS workforce clearly illustrates the profound damage that can be incurred by a failure to expand and diversify pools of talent.
Given the urgent need to address this issue and to break the low-wage and low-skills cycle that has had a persistent presence in the Welsh workforce for decades, I am pleased that you have confirmed, Minister, that you will be supporting our amendment in terms of the status quo. But I would like to, of course, raise concerns about the prospect that’s raised here about introducing tuition fees for apprenticeships. We should also consider in this the fact that the Welsh Government pledge to create a 125,000 new apprenticeships by the end of this Senedd term remains almost 100,000 short of its target, with less than three years remaining. And the notion that the pace of this programme could be accelerated by the introduction of tuition fees, especially during a period of acute financial hardship, is something that we would question—something that I’m sure that the Minister has considered carefully as well.
This should also, of course, be contextualised against the fact that recent years have witnessed a drop in the success rate of apprenticeships in Wales from 80.9 per cent in 2018-19 to 66.3 per cent in 2021-22. And the impact has been particularly noticeable amongst the 20-24 age group, which means that fewer young people are acquiring the necessary skills upon entering the workforce. The latest statistics also reveal an increase in uncompleted apprenticeships as result of the individuals in question seeking employment before the end of their course, and this now accounts for approximately 15 per cent of uncompleted apprenticeships.
There has also been a widening of the gap in success rates between learners living in the most deprived areas and the least deprived areas since the pandemic. And surely, this is a clear indication of the impact of cost-of-living pressures on people undertaking apprenticeships. It’s something that I’ve spoken to a number of young people about when it comes to public transport and the cost, or the lack of availability, which has meant that they haven't, perhaps, been able to pursue or complete their apprenticeships. When we spoke to the National Society of Apprentices, the NSoA, about this, they confirmed that the affordability of courses was a key concern for its members at present. And, in this respect, we do agree with the verdict of both NUS and NSoA, who have rejected the premise that loading cost and debt onto young workers is the way to create a more equal, fair and just Wales with fair work at its core.
I'd also like to raise the issue—
Rydym yn croesawu'n fawr y cyfle i siarad ar y mater hwn, sy'n dod â llawer o bethau sy'n hanfodol bwysig at ei gilydd, oherwydd, wedi'r cyfan, mae'r berthynas rhwng addysg a'r gweithlu yn agwedd hanfodol ar benderfynu beth fydd iechyd yr economi ehangach, ac yn hyn o beth, mae gan y Llywodraeth ran allweddol wrth sefydlu llwybrau effeithiol a phenodol clir i weithwyr a chyflogwyr fel ei gilydd i gaffael y sgiliau sydd eu hangen arnyn nhw.
Mae Cymru wedi dioddef ers amser maith oherwydd prinder sgiliau yn ei gweithlu, sydd, wrth gwrs, wedi cyfrannu'n sylweddol at berfformiad gwael economi Cymru dros y 25 mlynedd diwethaf. Fel y datgelwyd gan yr adolygiad 'Baromedr Busnes' ar gyfer 2023—cydweithrediad ar y cyd rhwng y Brifysgol Agored a Siambrau Masnach Prydain—mae'r sefyllfa bellach yn hollbwysig. Mae 25 y cant, sef canran syfrdanol o sefydliadau yng Nghymru ar hyn o bryd yn wynebu prinder sgiliau—y mwyaf yn y DU. Ar ben hynny, mae 70 y cant o ymatebwyr Cymru i'r astudiaeth wedi honni bod diffyg sgiliau sydd ar gael wedi arwain at fwy o lwyth gwaith ar staff presennol. Ac wrth i ni fyfyrio heddiw ar y GIG, mae sefyllfa bresennol gweithlu ein GIG yn dangos yn glir y difrod mawr y gellir ei achosi gan fethiant i ehangu ac arallgyfeirio doniau.
O ystyried yr angen brys i fynd i'r afael â'r mater hwn a thorri'r cylch cyflog isel a sgiliau isel sydd wedi bod â phresenoldeb parhaus yng ngweithlu Cymru ers degawdau, rwy'n falch eich bod wedi cadarnhau, Gweinidog, y byddwch yn cefnogi ein gwelliant o ran y sefyllfa sydd ohoni. Ond hoffwn i, wrth gwrs, godi pryderon am y posibilrwydd sydd wedi codi yma ynglŷn â chyflwyno ffioedd dysgu ar gyfer prentisiaethau. Dylem hefyd ystyried y ffaith bod addewid Llywodraeth Cymru i greu 125,000 o brentisiaethau newydd erbyn diwedd tymor y Senedd hon yn parhau bron i 100,000 yn brin o'i tharged, gyda llai na thair blynedd yn weddill. Ac mae'r syniad y gellid cyflymu'r rhaglen hon drwy gyflwyno ffioedd dysgu, yn enwedig yn ystod cyfnod o galedi ariannol dwys, yn rhywbeth y byddem yn ei gwestiynu—rhywbeth rwy'n siŵr bod y Gweinidog wedi ei ystyried yn ofalus hefyd.
Wrth gwrs, dylid cyd-destunoli hyn hefyd yn erbyn y ffaith bod y blynyddoedd diwethaf wedi gweld gostyngiad yng nghyfradd llwyddiant prentisiaethau yng Nghymru o 80.9% yn 2018-19 i 66.3 y cant yn 2021-22. Ac mae'r effaith wedi bod yn arbennig o amlwg ymhlith y grŵp oedran 20-24, sy'n golygu bod llai o bobl ifanc yn caffael y sgiliau angenrheidiol wrth ymuno â'r gweithlu. Mae'r ystadegau diweddaraf hefyd yn datgelu cynnydd mewn prentisiaethau heb eu cwblhau o ganlyniad i'r unigolion dan sylw yn chwilio am waith cyn diwedd eu cwrs, ac mae hyn bellach yn cyfrif am oddeutu 15 y cant o brentisiaethau heb eu cwblhau.
Hefyd mae'r bwlch mewn cyfraddau llwyddiant wedi ehangu rhwng dysgwyr sy'n byw yn yr ardaloedd mwyaf difreintiedig a'r ardaloedd lleiaf difreintiedig ers y pandemig. Ac yn sicr, mae hyn yn arwydd clir o effaith pwysau costau byw ar bobl sy'n ymgymryd â phrentisiaethau. Mae'n rhywbeth rydw i wedi siarad â nifer o bobl ifanc amdano o ran trafnidiaeth gyhoeddus a'r gost, neu'r diffyg o ran cael mynediad at drafnidiaeth gyhoeddus, sydd wedi golygu nad ydyn nhw, efallai, wedi gallu dilyn neu gwblhau eu prentisiaethau. Pan wnaethom ni siarad â Chymdeithas Genedlaethol y Prentisiaid, yr NSoA, am hyn, fe wnaethon nhw gadarnhau bod fforddiadwyedd cyrsiau yn bryder allweddol i'w haelodau ar hyn o bryd. Ac, yn hyn o beth, rydym yn cytuno â dyfarniad Undeb Cenedlaethol y Myfyrwyr a NSoA, sydd wedi gwrthod yr egwyddor mai gwthio gweithwyr ifanc i gostau a dyled yw'r ffordd i greu Cymru fwy cyfartal, teg a chyfiawn gyda gwaith teg wrth ei gwraidd.
Hoffwn hefyd godi'r mater—
Will you take an intervention? Just to clarify that, I actually say that on page 22; that actual quote is in the report.
A wnewch chi dderbyn ymyriad? Dim ond i egluro, rwy'n dweud hynny ar dudalen 22; mae'r dyfyniad gwirioneddol hwnnw yn yr adroddiad.
Yes, thank you. I have read it, but I cannot reference every page number, I'm afraid, Hefin. But, in terms of—
Ie, diolch. Rwyf wedi ei ddarllen, ond allaf i ddim cyfeirio at bob rhif tudalen, mae arnaf i ofn, Hefin. Ond, o ran—
[Inaudible.]—suggest I hadn't said that.
[Anghlywadwy.]—awgrymu nad oeddwn i wedi dweud hynny.
Okay, thank you. But we're saying that we have engaged with NSoA and the NUS and would like to support their calls in this area, because obviously one thing in your report is talking about funding models as well.
Iawn, diolch yn fawr. Ond rydym yn dweud ein bod wedi ymgysylltu ag NSoA ac Undeb Cenedlaethol y Myfyrwyr a hoffem gefnogi eu galwadau yn y maes hwn, oherwydd yn amlwg un peth yn eich adroddiad yw siarad am fodelau ariannu hefyd.
Os caf i droi at yr iaith Gymraeg, yn amlwg, un o'r pethau pwysig iawn o ran sicrhau'r targed o filiwn o siaradwyr Cymraeg ac er mwyn inni ddatblygu sgiliau yn y gweithle o ran y Gymraeg ydy sicrhau prentisiaethau yn y Gymraeg. Ac un o'r pethau y byddem ni'n hoffi sicrhau o ran hyn—. Yn amlwg, mae un argymhelliad ynglŷn â'r iaith Gymraeg, ond dwi'n meddwl ei bod hi ddim jest ynglŷn â datblygu sgiliau, ond sicrhau bod y cyrsiau yma ar gael yn newis iaith rhywun hefyd, a hynny ym mha le bynnag ydych chi yng Nghymru. Dwi'n siŵr bod hwn yn rhywbeth yn sicr mae'r Gweinidog yn awyddus i'w ddatrys. Dwi'n gwybod, pan oeddwn i ar ymweliad pwyllgor yn ddiweddar ag Iwerddon, fod hwn yn rhywbeth sy'n her, yn arbennig o ran ardaloedd lle mae'r Wyddeleg eisiau ffynnu a'u holl obeithion nhw hefyd. A dwi'n meddwl bod yna bethau o ran heriau rhyngwladol hefyd o ran sut ydyn ni'n sicrhau cyfleon fel hyn.
Felly, rhai sylwadau gen i. Rwy'n gobeithio eich bod chi'n eu gweld nhw fel rhai adeiladol, ond yn amlwg mae hwn yn adroddiad pwysig a dwi'n edrych ymlaen at weld sut byddwn ni'n sicrhau mwy o gyfleon i'n pobl ifanc, a phrentisiaethau.
If I may tun to the Welsh language, clearly one of the very important aspects of reaching that target of a million Welsh speakers and for us to develop skills in the workforce in terms of the Welsh language is to ensure and deliver Welsh-medium apprenticeships. And one of the things that we would like to ensure in this regard—. Clearly, one of the recommendations is related to the Welsh language, but I think that it's not just about developing skills, it's about ensuring that these courses are available in one's chosen language, wherever one may be in Wales. I think this is certainly something that the Minister is eager to be solving. I know that when we were on a recent committee visit to Ireland that this is a particular challenge, particularly in terms of areas where the Irish language is to flourish and their hopes in this regard. I think there are international challenges, too, in terms of how we provide these opportunities.
So, those are some comments from me. I hope that you see them as constructive. Clearly, this is a very important report and I look forward to seeing how we deliver additional opportunities for our young people, and apprenticeships.
Laura Anne Jones.
Laura Anne Jones.
Diolch. [Interruption.] Sorry. Two seconds. I'm sorry about that. I want to start by thanking Dr Hefin David, the Member for Caerphilly, for this report today. I know that producing a report of such importance and quality isn't easy and it's a time-consuming task, however, this hard work has absolutely paid off and I'm so pleased to see that there is a significant focus on this area that needs that much-needed attention: transitions to employment. It's real food for thought and it's a good challenge to the current way of thinking in this field.
It is clear that there are vast concerns, and there have been for years, about a system that can only be epitomised by fragmentation, although I hope now, as the Minister outlined earlier, that there will be more glue to hold all of these strands together with the commission starting their work in April.
Careers education is a statutory responsibility, as you outline in your book, Hefin, of the individual schools and colleges. Changes to the curriculum in Wales making careers and work experience compulsory have the potential to be really transformational in terms of careers education. However, the right structure, as you say, must be in place to deliver it, such as a Wales-wide service, bringing learners, providers and employers together at the academic and vocational level. I thought that was a really important point to just reiterate.
The education sector in Wales currently has no cohesive strategy to ensure that students are given sufficient work experience opportunities, and I welcome the report noting the need to work with stakeholders to create that more joined-up approach that is not restrained by short-term funding, which can only be beneficial to our future economy, as Heledd just said.
In section 2 of the report, I was pleased to read that the tertiary sector felt that there is a need for more understanding of vocational qualification opportunities embedded throughout student life, even as early as primary school, which is something I have called for before and believe in, and have done for a couple of years. It is crucial that we provide information on a variety of pathways for our young people before they develop pre-set ideas of what is or is not available to them or what they can achieve.
Increasing awareness and experience will undoubtedly enhance motivation in their studies too, as I'm sure my own son would be a case in point there. The sooner that these opportunities surrounding the world of work can present themselves in their lives, the better. However, it is vital that the Welsh Government also acknowledge and act upon the overwhelming burden on teachers to make those connections with employers, as Heledd outlined just now. This only serves to reinforce calls for that unified strategy that links all parts of the education and employment sectors.
I was concerned to read that the further education practitioners explained that there is a difficulty in meeting learners prior to the transitions from secondary schools, and seeing that that's not consistently the case, that students are given the opportunity to gain that full range of knowledge of different pathways. So, I was pleased to see recommendation 1, which calls for learners to be provided with an authentic and meaningful experience in the world of work. In section 3, it was troublesome to read that schools felt that the scaling back of Careers Wales and additional admin duties for teachers, as was outlined, meant that they relied on parental or staffing networks for those placement opportunities, which I've seen time and time again. Inevitably, that is great for some, but incredibly limiting for others—normally, the young people who we want to target.
Also, I'm really concerned to hear that Careers Wales have reneged on their past role to provide those health and safety checks. Instead, this has now been put back on our schools, which is a big ask and surely needs to be changed if this Government is truly serious in wanting to have more meaningful and broader work experience opportunities. It was both interesting and pleasing to read about the effectiveness of the UK Government's Skills and Post-16 Education Act 2022, which mandates and allows learners to access a range of employers and education providers. I agree with this, and truly think that it would be effective in Wales too. So, I was happy with your recommendation 4, which calls for the Government to offer that meaningful work experience for 14 to 18-year-olds; along with another commonsense recommendation in No. 5, actually, that work experience placements should be matched as closely as possible to future qualifications and employment for that individual. To expand on this recommendation, I'd also like to see the Government put an emphasis on local job opportunities to support the demand of the local labour market, and I think this could be delivered through regional skills partnerships.
I also want to express a desire for the Government to consider how they may support careers that are non-traditional, in fact, or do not have that set pathway—for example, those children showing key skills, for example, that are not necessarily academic and that would make really good entrepreneurs. You often see children like that in the classroom, and they're often missed and placed in the wrong vocational pathways, so I'd really like to have some work done around that. And all opportunities, of course, as Heledd outlined, should be in any language that is desired by that learner, and there are a range of languages in our society, as we know.
Section 4 illuminates something—I'll be really quick—that I've spoken to countless times, and that's degree apprenticeships. Building on what the Minister said, I welcome the expansion of degree apprenticeships in the field of construction, but a heck of a lot more needs to be done to be in line with England and Scotland. I know it's costly, but what is the cost of not doing it?
And just lastly, if I may, on ALN, it's so important that your focus is on that, and I'm delighted, with someone with such a background on it—[Interruption.] Oh, is your child up there? Oh, hello. That you've got that focus on ALN. I wholeheartedly support the recommendation that we need to review the support for job coaching for the transition for ALN learners into the workplace. It's a really effective intervention, and it would be beneficial for the employer and the employee, and it is so important that those bespoke pathways—and they are all bespoke for each individual learner—are concentrated on and we do more work into—[Interruption.] Sorry, I will. I'm sorry, I could go on forever, but I won't.
Diolch. [Torri ar draws.] Mae'n ddrwg gennyf i. Dwy eiliad. Mae'n ddrwg gennyf i am hynny. Hoffwn ddechrau drwy ddiolch i Dr Hefin David, yr Aelod dros Gaerffili, am yr adroddiad hwn heddiw. Rwy'n gwybod nad yw llunio adroddiad o bwysigrwydd ac ansawdd o'r fath yn hawdd ac mae'n dasg sy'n cymryd llawer o amser, fodd bynnag, mae'r gwaith caled hwn wedi talu ar ei ganfed yn llwyr ac rwyf mor falch o weld bod pwyslais sylweddol ar y maes hwn sydd angen sylw dirfawr: pontio i fyd gwaith. Mae'n ddifyr tu hwnt ac mae'n her dda i'r ffordd bresennol o feddwl yn y maes hwn.
Mae'n amlwg bod pryderon helaeth, ac y bu ers blynyddoedd, am system na ellir ond ei chrynhoi â'r gair darniog, er fy mod yn gobeithio nawr, fel yr amlinellodd y Gweinidog yn gynharach, y bydd mwy o lud i ddal yr holl linynnau hyn ynghyd â'r comisiwn yn dechrau ar eu gwaith ym mis Ebrill.
Mae addysg gyrfaoedd yn gyfrifoldeb statudol, fel yr amlinellwch yn eich llyfr, Hefin, yr ysgolion a'r colegau unigol. Mae gan newidiadau i'r cwricwlwm yng Nghymru sy'n gwneud gyrfaoedd a phrofiad gwaith yn orfodol y potensial i fod yn drawsnewidiol iawn o ran addysg gyrfaoedd. Fodd bynnag, rhaid i'r strwythur cywir, fel y dywedwch chi, fod ar waith i'w ddarparu, fel gwasanaeth ledled Cymru, gan ddod â dysgwyr, darparwyr a chyflogwyr ynghyd ar y lefel academaidd a galwedigaethol. Roeddwn i'n meddwl bod hynny'n bwynt pwysig iawn i'w ailadrodd.
Ar hyn o bryd nid oes gan y sector addysg yng Nghymru strategaeth gydlynol i sicrhau bod myfyrwyr yn cael digon o gyfleoedd profiad gwaith, ac rwy'n croesawu'r adroddiad yn nodi'r angen i weithio gyda rhanddeiliaid i greu'r dull mwy cydgysylltiedig hwnnw nad yw'n cael ei gaethiwo gan gyllid tymor byr, a all ond fod o fudd i'n heconomi yn y dyfodol, fel y dywedodd Heledd.
Yn adran 2 yr adroddiad, roeddwn yn falch o ddarllen bod y sector trydyddol yn teimlo bod angen mwy o ddealltwriaeth o gyfleoedd cymwysterau galwedigaethol wedi'u hymgorffori trwy gydol bywyd myfyrwyr, hyd yn oed mor gynnar ag ysgol gynradd, sy'n rhywbeth yr wyf wedi galw amdano o'r blaen ac yn credu ynddo, ac wedi gwneud ers rhai blynyddoedd. Mae'n hanfodol ein bod yn darparu gwybodaeth am amrywiaeth o lwybrau i'n pobl ifanc cyn iddyn nhw ddatblygu syniadau a baratowyd ar eu cyfer o'r hyn sydd ar gael iddyn nhw neu nad yw ar gael iddyn nhw neu beth y gallan nhw ei gyflawni.
Heb os, bydd cynyddu ymwybyddiaeth a phrofiad yn gwella cymhelliant yn eu hastudiaethau hefyd, ac rwy'n siŵr y byddai fy mab fy hun yn enghraifft berffaith o hynny. Y cynharaf y gall y cyfleoedd hyn o amgylch byd gwaith gyflwyno eu hunain yn eu bywydau, gorau oll. Fodd bynnag, mae'n hanfodol bod Llywodraeth Cymru hefyd yn cydnabod ac yn gweithredu ar y baich llethol ar athrawon i wneud y cysylltiadau hynny â chyflogwyr, fel yr amlinellodd Heledd gynnau. Mae hyn ond yn atgyfnerthu galwadau am y strategaeth unedig honno sy'n cysylltu pob rhan o'r sectorau addysg a chyflogaeth.
Roeddwn yn bryderus i ddarllen bod yr ymarferwyr addysg bellach yn esbonio bod anhawster cwrdd â dysgwyr cyn y pontio o ysgolion uwchradd, a gweld nad yw hynny'n digwydd yn gyson, y rhoddir cyfle i fyfyrwyr gael yr ystod lawn honno o wybodaeth am wahanol lwybrau. Felly, roeddwn yn falch o weld argymhelliad 1, sy'n galw am ddarparu profiad dilys ac ystyrlon i ddysgwyr ym myd gwaith. Yn adran 3, roedd yn bryderus darllen bod ysgolion yn teimlo bod cwtogi ar Gyrfa Cymru a dyletswyddau gweinyddol ychwanegol ar gyfer athrawon, fel yr amlinellwyd, yn golygu eu bod yn dibynnu ar rwydweithiau rhieni neu staffio ar gyfer y cyfleoedd hynny i fynd ar leoliadau, yr wyf wedi'u gweld dro ar ôl tro. Yn anochel, mae hynny'n wych i rai, ond yn hynod gyfyngol i eraill—fel arfer, y bobl ifanc yr hoffem ni eu targedu.
Hefyd, rwy'n bryderus iawn o glywed bod Gyrfa Cymru wedi cefnu ar y gwaith yr arferent ei wneud sef darparu'r gwiriadau iechyd a diogelwch hynny. Yn hytrach, mae hyn bellach wedi'i drosglwyddo'n ôl i'n hysgolion, sy'n ofyn mawr ac yn sicr mae angen ei newid os yw'r Llywodraeth hon yn wirioneddol o ddifrif o ran cael cyfleoedd profiad gwaith mwy ystyrlon ac ehangach. Roedd yn ddiddorol ac yn braf darllen am effeithiolrwydd Deddf Sgiliau ac Addysg Ôl-16 Llywodraeth y DU 2022, sy'n rhoi rheidrwydd ac yn caniatáu i ddysgwyr gael mynediad at ystod o gyflogwyr a darparwyr addysg. Rwy'n cytuno â hyn, ac yn wir yn meddwl y byddai'n effeithiol yng Nghymru hefyd. Felly, roeddwn yn hapus gydag argymhelliad 4 o'ch eiddo, sy'n galw ar y Llywodraeth i gynnig y profiad gwaith ystyrlon hwnnw i bobl ifanc 14 i 18 oed; ynghyd ag argymhelliad synnwyr cyffredin arall yn Rhif 5, mewn gwirionedd, y dylid paru lleoliadau profiad gwaith mor agos â phosibl â chymwysterau a chyflogaeth ar gyfer yr unigolyn hwnnw yn y dyfodol. Er mwyn ehangu ar yr argymhelliad hwn, hoffwn hefyd weld y Llywodraeth yn rhoi pwyslais ar gyfleoedd gwaith lleol i gefnogi galw'r farchnad lafur leol, ac rwy'n credu y gellid cyflawni hyn drwy bartneriaethau sgiliau rhanbarthol.
Hoffwn hefyd fynegi awydd i'r Llywodraeth ystyried sut y gallent gefnogi gyrfaoedd anhraddodiadol, mewn gwirionedd, neu heb y llwybr penodol hwnnw—er enghraifft, y plant hynny sy'n dangos sgiliau allweddol, er enghraifft, nad ydyn nhw o reidrwydd yn academaidd ac a fyddai'n gwneud entrepreneuriaid da iawn. Rydych chi'n aml yn gweld plant fel yna yn yr ystafell ddosbarth, ac maen nhw'n aml yn cael eu colli a'u rhoi yn y llwybrau galwedigaethol anghywir, felly hoffwn gael rhywfaint o waith wedi'i wneud ynghylch hynny. A dylai pob cyfle, wrth gwrs, fel yr amlinellodd Heledd, fod mewn unrhyw iaith a ddymunir gan y dysgwr hwnnw, ac mae amrywiaeth o ieithoedd yn ein cymdeithas, fel y gwyddom ni.
Mae adran 4 yn taflu goleuni ar rywbeth—byddaf yn gyflym iawn—yr wyf wedi ei grybwyll sawl gwaith, sef prentisiaethau gradd. Gan adeiladu ar yr hyn a ddywedodd y Gweinidog, rwy'n croesawu ehangu prentisiaethau gradd ym maes adeiladu, ond mae angen gwneud llawer mwy i gyd-fynd â Lloegr a'r Alban. Rwy'n gwybod ei fod yn gostus, ond beth yw'r gost o beidio â gwneud hynny?
Ac yn olaf, os caf i, ynghylch anghenion dysgu ychwanegol, mae mor bwysig bod eich pwyslais chi ar hynny, ac rwyf wrth fy modd, gyda rhywun sydd â chefndir o'r fath ynghylch hynny—[Torri ar draws.] Ydy'ch plentyn chi yna? O, helo. Bod gennych chi'r pwyslais hwnnw ar anghenion dysgu ychwanegol. Rwy'n llwyr gefnogi'r argymhelliad bod angen i ni adolygu'r gefnogaeth ar gyfer hyfforddi swyddi ar gyfer pontio dysgwyr anghenion dysgu ychwanegol i'r gweithle. Mae'n ymyrraeth effeithiol iawn, a byddai'n fuddiol i'r cyflogwr a'r gweithiwr, ac mae mor bwysig bod y llwybrau pwrpasol hynny—ac maen nhw i gyd yn bwrpasol ar gyfer pob dysgwr unigol—yn cael ein sylw llawn ac rydym yn gwneud mwy o waith o ran—[Torri ar draws.] Mae'n ddrwg gennyf, gwnaf. Mae'n ddrwg gennyf i, fe allaf i fynd ymlaen am byth, ond wnaf i ddim.
No, you will not go on forever. [Laughter.]
Na, fyddwch chi ddim yn mynd ymlaen am byth. [Chwerthin.]
We learnt some very interesting things, didn't we, Jayne Bryant, in our school the other day, but I'll talk to the Minister about that separately. I would like to just commend the Member for Caerphilly for your work. This has been long overdue, and I hope that this report goes some way to bringing about positive change for our learners in Wales. Thank you.
Fe wnaethom ni ddysgu pethau diddorol iawn, oni wnaethom ni, Jayne Bryant, yn ein hysgol y diwrnod o'r blaen, ond byddaf yn siarad â'r Gweinidog am hynny ar wahân. Hoffwn ganmol yr Aelod dros Gaerffili am eich gwaith. Bu'n hen bryd gwneud hyn ac rwy'n gobeithio y bydd yr adroddiad hwn yn mynd rhywfaint o'r ffordd tuag at sicrhau newid cadarnhaol i'n dysgwyr yng Nghymru. Diolch.
A nesaf, awdur yr adroddiad, Hefin David.
And next we have the author of the report, Hefin David.
Diolch, Dirprwy Lywydd. It's a shame these debates are so curtailed, because I could have listened to Heledd and Laura some more, and I just wanted to say that representatives of Engage to Change from Cardiff University are in the gallery today listening to the debate. I wanted to make that clear.
'Aspiration' is such a politician's word, isn't it—'aspiration'? We say this, we go on tv, we go on Sharp End, we go on Politics Wales: 'aspiration, aspiration, aspiration'. And, actually, 'aspiration' isn't a word that's commonly used by students. What does 'aspiration' mean to them? Well, 'aspiration' means connectivity, it means choice, it means clarity, it means understanding all of those pathways that you can have, and my report, I think, basically says that isn't the case to enough of an extent at the moment. But I've got to say that the Welsh Government is acting on this through the Curriculum for Wales, and, of course, through the creation of the Commission for Tertiary Education and Research, which, through my report, I keep getting the acronym wrong—CETR instead of CTER, but that's just my own problem there. I think the Welsh Government has taken this action, which the Minister's outlined in his speech.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Mae'n drueni bod y dadleuon hyn mor fyr, oherwydd gallwn fod wedi gwrando ar Heledd a Laura ychydig yn fwy, ac roedd arnaf i eisiau dweud bod cynrychiolwyr Engage to Change o Brifysgol Caerdydd yn yr oriel heddiw yn gwrando ar y ddadl. Roedd arnaf i eisiau gwneud hynny'n glir.
Gair gwleidydd yw 'dyhead', onid e—'dyhead'? Rydyn ni'n dweud hyn, rydyn ni'n mynd ar y teledu, rydyn ni'n mynd ar Sharp End, rydyn ni'n mynd ar Politics Wales: 'dyhead, dyhead, dyhead'. Ac, mewn gwirionedd, nid yw 'dyhead' yn air sy'n cael ei ddefnyddio'n gyffredin gan fyfyrwyr. Beth mae 'dyhead' yn ei olygu iddyn nhw? Wel, mae 'dyhead' yn golygu cysylltedd, mae'n golygu dewis, mae'n golygu eglurder, mae'n golygu deall yr holl lwybrau hynny a allai fod ar gael i chi, ac mae fy adroddiad, rwy'n credu, yn dweud yn y bôn nad yw hynny'n wir mewn digon o amgylchiadau ar hyn o bryd. Ond mae'n rhaid i mi ddweud bod Llywodraeth Cymru yn gweithredu ar hyn drwy'r Cwricwlwm i Gymru, ac, wrth gwrs, drwy greu'r Comisiwn Addysg Drydyddol ac Ymchwil, rwyf i, trwy fy adroddiad, yn parhau i gael yr acronym Saesneg yn anghywir—CETR yn lle CTER, ond dim ond fy mhroblem i ydy honno. Rwy'n credu bod Llywodraeth Cymru wedi cymryd y camau hyn, a amlinellodd y Gweinidog yn ei araith.
And I think access to learners is key. So, on page 4 of the report, for example, the director of the employers' organisation the Confederation of British Industry Wales says that:
'Employer engagement with schools is very, very patchy, and very, very inconsistent.'
And Jeff Protheroe of ColegauCymru says:
'I think at a strategic level there are good relationships between schools and colleges but in terms of being able to open up opportunities to all learners, then there is more work to do.'
And also frustrated tertiary practitioners said some secondary schools could be directing selected learners towards A-levels and, on occasion, limiting opportunities. I was really careful with the extent of the language I used there, but that's certainly the case. And Laura Jones mentioned the Baker clause, which is in the Skills and Post-16 Education Act 2022 in England, which enforces that access. I think it's an interesting Act. It's interesting to see one thing where the UK Government is intervening—the Conservative UK Government intervening—where the Welsh Labour Government hasn't; that's an interesting kind of turnaround of events. But I think we would like to see how that runs through, because, if you read the report, there are also recommendations for opportunities to do it without legislation. For example, I suggest there is a quid pro quo, whereby schools could use FE resources to gain access to college databases of employers, easing staff workload and opening up further opportunities to their learners. And colleges, reciprocally, could get access to learners much earlier in their school career. Perhaps you could even—and the Minister and I discussed this—have service level agreements between schools and colleges as to how you could achieve that. I think that's quite important.
And there were some reservations also about the commission itself. One principal told us that they're still trying to understand what the dotted line through to Welsh Government from CTER is. And another said:
'I think there's going to be a reality for the Commission, which is going to have to manage a budget. So, I think some of...these issues are going to be driven simply by the fact that money is going to be scarce. And I think that will drive some decision making.’
So, to suggest that CTER is going to solve all these fragmentation problems I think is unrealistic. You need the sector to be working together better than it is now. And that isn't something that CTER can solve on its own. There's got to be willingness from the sector to do it, and I've given really good examples in the report of where it's happening, where it can be scaled up—the NPTC group of colleges, for example, are doing superb work. I've mentioned Coleg Llandrillo Menai, and I've also mentioned a school—Mr Daniel Owen's School in Llanidloes—Llanidloes High School—which is doing a great job.
I'm going to move on. I'm not going to have time to go on to work experience, so I'm going to move on to degree apprenticeships, which is recommendations 6 and 7. We want to see consistency and choice throughout degree apprenticeships, and I think Universities Wales themselves have said that that is something that they need to see—they need to see vertical integration through from levels 3, 4 and 5 into level 6, and, hopefully, one day, level 7, because, at the moment, we're only offering level 6 apprenticeships. I'd like to think that there's an opportunity to build apprenticeships bigger, and Dr Francis Cowe, from the University of South Wales, who's got a great strategic partnership with colleges, said there's sectoral demand for the development of leadership, management, construction project management, digital engineering and rail engineering, which is why I was banging the desk when the Minister said that those construction engineering and rail engineering degree apprenticeships are starting from September 2024, or January 2024, and will be under way, so even sooner than I thought. That wasn't the case when I began the report. So, when we met the guys at the Transport for Wales training centre back in December last year, they were pushing for it and it wasn't happening. So, thank you to the Minister—and also, I should mention, the Minister for Economy as well, because it's in his portfolio—for taking that action. It is really welcome.
And I do want to mention the issue that Heledd Fychan mentioned, which was the funding of degree apprenticeships. I'm not advocating that we suddenly start charging degree apprenticeships student fees. Let's be clear—I'm not talking about lower level apprenticeships and ordinary level apprenticeships; I'm talking about degree apprenticeships, looking at what would happen if we took that option. We must have the intellectual curiosity to understand the consequences of not doing it. What is the opportunity cost of not putting some fee towards the student, employer and Government? What is the cost of not doing that? We must understand it. So, I'm happy to vote with Plaid Cymru's amendment today on a matter of principle, although I don't really agree that all education should be free, because it can't be free, because somebody’s got to pay teachers and resources and everything else. I will vote with the amendment, but I would say we should still have some intellectual curiosity about this. It is really important, and I think that is limiting by Plaid Cymru, by suggesting that we shouldn't even consider the issues involved there.
And finally, I want to come back, in my last point, to something close to heart. Engage to Change, I've said, are in the gallery. They have job coaching, getting people with autism and other additional learning needs into work in Cardiff University. I've met those people, and they are doing an amazing job. The trouble is that they're living hand to mouth, and I want to see those guys being funded fully, because what they do is amazing. Jayne Bryant has been to visit them as Chair of the Children, Young People, and Education Committee. She's seen it. She's doing a bit of work on it now. You might want to engage with her as well; I'm sure you are. And I think that that is a really key way forward for people with learning disabilities.
Finally, I've got to say thank yous, Dirprwy Lywydd. I've got to say thank you to my staff, to Laura Green and Alex Still, but also to officials in Welsh Government who gave me advice, and also to the First Minister, the Minister for Economy, but, most importantly, the education Minister, for allowing me to do this work in the first place.
Ac rwy'n credu bod mynediad at ddysgwyr yn allweddol. Felly, ar dudalen 4 yr adroddiad, er enghraifft, dywed cyfarwyddwr y sefydliad cyflogwyr, Cydffederasiwn Diwydiant Prydain yng Nghymru:
'Mae ymgysylltiad cyflogwyr ag ysgolion yn ysbeidiol iawn, iawn ac yn anghyson iawn, iawn.'
Ac mae Jeff Protheroe o ColegauCymru yn dweud:
'Credaf ar lefel strategol fod yna berthnasoedd da rhwng ysgolion a cholegau ond o ran gallu darparu cyfleoedd i bob dysgwr, yna mae mwy o waith i'w wneud.'
A dywedodd ymarferwyr trydyddol rhwystredig hefyd y gallai rhai ysgolion uwchradd fod yn cyfarwyddo dysgwyr dethol tuag at Safon Uwch ac, ar brydiau, yn cyfyngu ar gyfleoedd. Roeddwn i'n ofalus iawn gyda hyd a lled yr iaith a ddefnyddiwn yn y fan yna, ond mae hynny'n sicr yn wir. Ac fe soniodd Laura Jones am gymal Baker, sydd yn Neddf Sgiliau ac Addysg Ôl-16 2022 yn Lloegr, sy'n gorfodi'r mynediad hwnnw. Rwy'n credu ei bod yn Ddeddf ddiddorol. Mae'n ddiddorol gweld un peth lle mae Llywodraeth y DU yn ymyrryd—Llywodraeth Geidwadol y DU yn ymyrryd—lle nad yw Llywodraeth Lafur Cymru wedi gwneud hynny; mae'n ddiddorol sut mae pethau wedi troi allan. Ond rwy'n credu yr hoffem ni weld pen draw hynny, oherwydd, os ydych chi'n darllen yr adroddiad, mae yna hefyd argymhellion ar gyfer cyfleoedd i wneud hynny heb ddeddfwriaeth. Er enghraifft, awgrymaf fod yna ryw gyfnewid, lle gallai ysgolion ddefnyddio adnoddau AB i gael mynediad at gronfeydd data ar gyflogwyr sydd gan golegau, lleihau llwyth gwaith staff a chreu cyfleoedd pellach i'w dysgwyr. A gallai colegau, yn gyfnewid, gael mynediad at ddysgwyr yn llawer cynt yn eu gyrfa ysgol. Efallai y gallech chi hyd yn oed—a bu'r Gweinidog a minnau yn trafod hyn—gael cytundebau lefel gwasanaeth rhwng ysgolion a cholegau o ran sut y gallech chi gyflawni hynny. Rwy'n credu bod hynny'n eithaf pwysig.
Ac roedd rhai amheuon hefyd am y comisiwn ei hun. Dywedodd un pennaeth wrthym eu bod yn dal i geisio deall beth yw'r cyswllt rhwng Llywodraeth Cymru a'r Comisiwn Addysg Drydyddol ac Ymchwil (CADY). A dywedodd un arall:
‘Credaf y bydd yna realiti i'r Comisiwn, y bydd yn rhaid iddo reoli cyllideb. Felly, credaf y bydd rhai o'r materion hyn yn seiliedig ar y ffaith seml y bydd arian yn brin. A chredaf y bydd hynny'n effeithio ar rai penderfyniadau a wneir.'
Felly, mae awgrymu y bydd CADY yn datrys yr holl broblemau darniog hyn yn fy marn i, yn afrealistig. Mae angen i'r sector gydweithio yn well nag y mae'n ei wneud ar hyn o bryd. Ac nid yw hynny'n rhywbeth y gall CADY ei ddatrys ar ei ben ei hun. Mae'n rhaid bod parodrwydd gan y sector i wneud hynny, ac rwyf wedi rhoi enghreifftiau da iawn yn yr adroddiad o ble mae'n digwydd, lle gellir ei raddio—mae Grŵp Coleg Castell-nedd Port Talbot, er enghraifft, yn gwneud gwaith gwych. Rwyf wedi sôn am Goleg Llandrillo Menai, ac rwyf hefyd wedi sôn am ysgol—Ysgol Mr Daniel Owen yn Llanidloes—Ysgol Uwchradd Llanidloes—sy'n gwneud gwaith gwych.
Rydw i'n mynd i symud ymlaen. Dydw i ddim yn mynd i gael amser i fynd ymlaen i brofiad gwaith, felly rydw i'n mynd i symud ymlaen i brentisiaethau gradd, sef argymhellion 6 a 7. Mae arnom ni eisiau gweld cysondeb a dewis drwy gydol prentisiaethau gradd, a chredaf fod Prifysgolion Cymru eu hunain wedi dweud bod hynny'n rhywbeth y mae angen iddyn nhw ei weld—mae angen iddyn nhw weld integreiddio fertigol o lefelau 3, 4 a 5 i lefel 6, a, gobeithio, un diwrnod, lefel 7, oherwydd, ar hyn o bryd, dim ond prentisiaethau lefel 6 rydyn ni'n eu cynnig. Hoffwn feddwl bod cyfle i adeiladu prentisiaethau mwy, a dywedodd Dr Francis Cowe, o Brifysgol De Cymru, sydd â phartneriaeth strategol wych gyda cholegau, fod galw sectoraidd am ddatblygu arweinyddiaeth, rheoli, rheoli prosiectau adeiladu, peirianneg ddigidol a pheirianneg rheilffyrdd, a dyna pam roeddwn i'n curo'r ddesg pan ddywedodd y Gweinidog fod y prentisiaethau gradd peirianneg adeiladu a pheirianneg rheilffyrdd hynny yn dechrau o fis Medi 2024, neu fis Ionawr 2024, ac y byddant ar y gweill, felly hyd yn oed yn gynt nag yr oeddwn i'n meddwl. Nid oedd hynny'n wir pan ddechreuais i'r adroddiad. Felly, pan wnaethom ni gwrdd â'r dynion yng nghanolfan hyfforddi Trafnidiaeth Cymru nôl ym mis Rhagfyr y llynedd, roedden nhw'n pwyso amdano a doedd o ddim yn digwydd. Felly, diolch i'r Gweinidog—a hefyd, dylwn grybwyll, Gweinidog yr Economi hefyd, oherwydd ei fod yn ei bortffolio—am gymryd y camau hynny. Mae'n wir i'w groesawu.
Ac fe hoffwn i sôn am y mater a grybwyllodd Heledd Fychan, sef ariannu prentisiaethau gradd. Nid wyf yn argymell ein bod yn dechrau codi ffioedd myfyrwyr prentisiaethau gradd yn sydyn. Gadewch i ni fod yn glir—dydw i ddim yn sôn am brentisiaethau lefel is a phrentisiaethau lefel gyffredin; rwy'n sôn am brentisiaethau gradd, yn edrych ar beth fyddai'n digwydd pe baem yn dewis gwneud hynny. Mae'n rhaid i ni gael chwilfrydedd deallusol i ddeall canlyniadau peidio â'i wneud. Beth yw cost y cyfle o beidio â chodi rhyw ffi ar y myfyriwr, y cyflogwr a'r Llywodraeth? Beth yw'r gost o beidio â gwneud hynny? Mae'n rhaid i ni ddeall hynny. Felly, rwy'n hapus i bleidleisio gyda gwelliant Plaid Cymru heddiw ar fater o egwyddor, er nad wyf yn cytuno mewn gwirionedd y dylai addysg yn ei chyfanrwydd fod yn rhad ac am ddim, oherwydd ni all fod yn rhad ac am ddim, oherwydd mae'n rhaid i rywun dalu athrawon ac am adnoddau a phopeth arall. Byddaf yn pleidleisio o blaid y gwelliant, ond byddwn yn dweud y dylem barhau i fod â rhywfaint o chwilfrydedd deallusol ynghylch hyn. Mae'n bwysig iawn, ac rwy'n credu bod Plaid Cymru'n cyfyngu eu hunain, drwy awgrymu na ddylem ni hyd yn oed ystyried y materion dan sylw.
Ac yn olaf, hoffwn ddychwelyd, yn fy mhwynt olaf, at rywbeth sy'n agos at fy nghalon. Mae Engage to Change, rwyf wedi dweud, yn yr oriel. Mae ganddyn nhw hyfforddiant swydd, cael pobl ag awtistiaeth ac anghenion dysgu ychwanegol eraill i mewn i waith ym Mhrifysgol Caerdydd. Rwyf wedi cwrdd â'r bobl hynny ac maen nhw'n gwneud gwaith anhygoel. Y drafferth yw eu bod yn byw wrth fin y gyllell, ac fe hoffwn i eu gweld nhw'n cael eu hariannu'n llawn, oherwydd mae'r hyn y maen nhw'n ei wneud yn anhygoel. Mae Jayne Bryant wedi bod yn ymweld â nhw yn rhinwedd ei swyddogaeth yn Gadeirydd y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg. Mae hi wedi'i weld. Mae hi'n gwneud ychydig o waith ynghylch hyn ar hyn o bryd. Efallai yr hoffech chi hefyd gysylltu â hi; rwy'n siŵr eich bod chi. Ac rwy'n credu bod hynny'n ffordd wirioneddol allweddol ymlaen i bobl ag anableddau dysgu.
Yn olaf, mae'n rhaid i mi ddweud diolch, Dirprwy Lywydd. Mae'n rhaid i mi ddiolch i fy staff, i Laura Green ac Alex Still, ond hefyd i swyddogion yn Llywodraeth Cymru a roddodd gyngor i mi, a hefyd i'r Prif Weinidog, Gweinidog yr Economi, ond, yn bwysicaf oll, i'r Gweinidog addysg, am ganiatáu imi wneud y gwaith hwn yn y lle cyntaf.
As the author, I gave you a lot of flexibility there. Paul Davies.
Gan mai chi yw'r awdur, rhoddais lawer o hyblygrwydd i chi yn y fan yna. Paul Davies.
Diolch, Dirprwy Lywydd, and I welcome very much the important work undertaken by the Member for Caerphilly in producing this report for the Government, and I'm speaking today in my capacity as the Chair of the Economy, Trade, and Rural Affairs Committee, and Members will know that skills to boost the Welsh economy are a vital element of our committee's remit. And I can say that the Member for Caerphilly has been an extremely knowledgeable and enthusiastic scrutineer of this subject in our committee sessions.
Now, this report offers some very important recommendations, and I hope the Welsh Government responds positively to them and, from what I've heard from the Minister so far today, that is certainly the case. At its core, the report makes it clear that there is still a need to ensure that children and young people are supported in their practical experiences and understanding of the world of work. We know that we need to build better links with the world of work, and we need to ensure that the experiences that children and young people have are meaningful and offer real value. The report shows there are some pockets of good practice in schools, but the feedback from the CBI is that engagement between schools and the business sector is not always positive, and that is very worrying. In addition, the Federation of Small Businesses also say that there needs be more effort by education providers to engage with Welsh SMEs and, indeed, microbusinesses, and that’s really one of the main points that I want to reiterate this afternoon. Businesses must have a seat at the table to ensure that we match up the skills needs of employers with the pool of young talent we have here in Wales.
Diolch, Dirprwy Lywydd, ac rwy'n croesawu'n fawr y gwaith pwysig a wnaed gan yr Aelod dros Gaerffili wrth lunio'r adroddiad hwn ar gyfer y Llywodraeth, ac rwy'n siarad heddiw yn rhinwedd fy swydd yn Gadeirydd Pwyllgor yr Economi, Masnach a Materion Gwledig, a bydd yr Aelodau'n gwybod bod sgiliau i hybu economi Cymru yn elfen hanfodol o gylch gorchwyl ein pwyllgor. A gallaf ddweud y bu'r Aelod dros Gaerffili yn craffu ar y pwnc hwn mewn modd hynod wybodus a brwdfrydig yn ein sesiynau pwyllgor.
Nawr, mae'r adroddiad hwn yn cynnig argymhellion pwysig iawn, a gobeithiaf y bydd Llywodraeth Cymru yn ymateb yn gadarnhaol iddyn nhw ac, o'r hyn yr ydwyf i wedi'i glywed gan y Gweinidog hyd yn hyn heddiw, mae hynny'n sicr yn wir. Yn ei hanfod, mae'r adroddiad yn ei gwneud hi'n glir bod angen sicrhau bod plant a phobl ifanc yn cael eu cefnogi yn eu profiadau ymarferol a'u dealltwriaeth o fyd gwaith. Rydym yn gwybod bod angen i ni feithrin cysylltiadau gwell â'r byd gwaith, ac mae angen i ni sicrhau bod y profiadau sydd gan blant a phobl ifanc yn ystyrlon ac yn cynnig gwerth gwirioneddol. Mae'r adroddiad yn dangos bod rhai enghreifftiau o arfer da mewn ysgolion, ond yr adborth gan Gydffederasiwn Diwydiant Prydain yw nad yw'r ymgysylltu rhwng ysgolion a'r sector busnes bob amser yn gadarnhaol, ac mae hynny'n peri pryder mawr. Yn ogystal, mae Ffederasiwn y Busnesau Bach hefyd yn dweud bod angen mwy o ymdrech gan ddarparwyr addysg i ymgysylltu â busnesau bach a chanolig Cymru ac, yn wir, microfusnesau, a dyna un o'r prif bwyntiau yr hoffwn ei ailadrodd y prynhawn yma. Rhaid i fusnesau gael sedd wrth y bwrdd i sicrhau ein bod yn ymateb i anghenion sgiliau cyflogwyr â'r gronfa o dalent ifanc sydd gennym ni yma yng Nghymru.
Will you take an intervention on that point?
A wnewch chi dderbyn ymyriad ar y pwynt hwnnw?
Yes, I'm more than happy to.
Gwnaf, yn fodlon.
Just very quickly; it's something I didn't have time to say in my speech. The Federation of Small Businesses also recognised that they face different challenges to the larger CBI-representated businesses, and a good example in the report is Coleg Llandrillo Menai, who are really taking advantage of links with small businesses.
Yn gyflym iawn; mae'n rhywbeth nad oedd gen i amser i'w ddweud yn fy araith. Roedd Ffederasiwn y Busnesau Bach hefyd yn cydnabod eu bod yn wynebu heriau gwahanol i'r busnesau mwy a gynrychiolir gan Gydffederasiwn Diwydiant Prydain, ac enghraifft dda yn yr adroddiad yw Coleg Llandrillo Menai, sydd wir yn manteisio ar gysylltiadau â busnesau bach.
Yes, absolutely, and I very much agree with that. Businesses and education providers can learn so much more from each other about how to engage young people, and the Welsh Government has an important role, I think, in developing stronger links between the two. Students must get a full picture of the opportunities available to them, and schools and colleges must be supported to maximise those opportunities for real-life experience of employment, and building relationships between providers, schools and businesses is absolutely essential.
The report tells us that, right now, schools predominantly rely upon the time and initiative of teaching staff to identify and form relationships with professionals and employers in order to provide learners with significant practical experiences, but this has to change.
Now, recommendation 3 of the report is right to call on the Commission for Tertiary Education and Research to work with academic and vocational education providers in order to reduce the fragmentation of the sector. It's that fragmentation that needs to be addressed as a priority.
Now, the report also focuses on enhancing choice, variety and consistency in higher and degree apprenticeships, and better integration between the different level of apprenticeships, and I know this is an issue close to the Member for Caerphilly's heart. The report makes it clear that there needs to be consistency and continuity in apprenticeship programmes, further expansion of degree apprenticeships, and opportunities for all. And like Hefin David, I was particularly pleased when the Minister for Economy told the Economy, Trade, and Rural Affairs Committee, at our last meeting, about the Welsh Government's plans to widen the degree apprenticeship offer in Wales to include pathways in construction, digital and, indeed, rail, and I believe this is a positive step forward. But I'd like to see degree apprenticeships further expanded to other pathways, such as renewable energy, where we know there will be a need for skilled workers in that sector in the future.
The report also recognises that there needs to be a much bigger effort on all sides to narrow the gender gap when it comes to degree apprenticeships. The Welsh Government's own evaluation of its degree apprenticeships programme to date shows only 14 per cent of current degree apprentices are female. This is simply not good enough, and it's right that this report focuses on addressing gender imbalance, as well as opportunities for disabled learners and others with protected characteristics. The Welsh Government has a duty to ensure that there is support for those transitional learners with additional learning needs, and I believe that the Welsh Government needs to do some more work to understand the impact of job coaches and the role they play in helping navigate complex personal barriers in order to help people apply for and get a job. Therefore, perhaps the Minister will take the opportunity to tell us a bit more about the work the Welsh Government may do in this area going forward, when he responds to this debate.
In closing, Dirprwy Lywydd, we know that there is some fragmentation in this area, and the Welsh Government must prioritise strengthening relationships between education providers, businesses and learners. We have an opportunity, with the new curriculum, to get this right, and now is the time to make some significant changes. There is an important role here for the new Commission for Tertiary Education and Research, and for Careers Wales, to take note of these important recommendations, and I can assure the Senedd that the Economy, Trade, and Rural Affairs Committee will monitor the progress that is made very, very closely indeed. Thank you.
Ie, yn hollol, ac rwy'n cytuno'n llwyr â hynny. Gall busnesau a darparwyr addysg ddysgu cymaint mwy oddi wrth ei gilydd am sut i ymgysylltu â phobl ifanc, ac mae gan Lywodraeth Cymru ran bwysig, rwy'n credu, wrth ddatblygu cysylltiadau cryfach rhwng y ddau. Rhaid i fyfyrwyr gael darlun llawn o'r cyfleoedd sydd ar gael iddyn nhw, a rhaid cefnogi ysgolion a cholegau i wneud y mwyaf o'r cyfleoedd hynny ar gyfer profiad go iawn o gyflogaeth, ac mae meithrin perthnasoedd rhwng darparwyr, ysgolion a busnesau yn gwbl hanfodol.
Mae'r adroddiad yn dweud wrthym ni fod ysgolion, ar hyn o bryd, yn dibynnu'n bennaf ar amser a chymhelliant staff addysgu i adnabod a meithrin perthnasoedd â gweithwyr proffesiynol a chyflogwyr er mwyn darparu profiadau ymarferol sylweddol i ddysgwyr, ond mae'n rhaid i hyn newid.
Nawr, mae argymhelliad 3 o'r adroddiad yn iawn i alw ar y Comisiwn Addysg Drydyddol ac Ymchwil i weithio gyda darparwyr addysg academaidd a galwedigaethol er mwyn lleihau natur ddarniog y sector. Y darnio hwnnw y mae angen mynd i'r afael ag ef fel blaenoriaeth.
Nawr, mae'r adroddiad hefyd yn canolbwyntio ar wella dewis, amrywiaeth a chysondeb mewn prentisiaethau uwch a phrentisiaethau gradd, ac integreiddio gwell rhwng y gwahanol lefel o brentisiaethau, a gwn fod hwn yn fater sy'n agos at galon yr Aelod dros Gaerffili. Mae'r adroddiad yn ei gwneud hi'n glir bod angen cysondeb a pharhad mewn rhaglenni prentisiaethau, ehangu prentisiaethau gradd ymhellach, a chyfleoedd i bawb. Ac fel Hefin David, roeddwn yn arbennig o falch pan ddywedodd Gweinidog yr Economi wrth Bwyllgor yr Economi, Masnach a Materion Gwledig, yn ein cyfarfod diwethaf, am gynlluniau Llywodraeth Cymru i ehangu'r cynnig prentisiaeth gradd yng Nghymru i gynnwys llwybrau adeiladu, digidol ac, yn wir, rheilffyrdd, ac rwy'n credu bod hwn yn gam cadarnhaol ymlaen. Ond hoffwn weld prentisiaethau gradd yn ehangu ymhellach i lwybrau eraill, megis ynni adnewyddadwy, lle gwyddom y bydd angen gweithwyr medrus yn y sector hwnnw yn y dyfodol.
Mae'r adroddiad hefyd yn cydnabod bod angen ymdrech lawer mwy ar bob ochr i leihau'r bwlch rhwng y rhywiau o ran prentisiaethau gradd. Mae gwerthusiad Llywodraeth Cymru o'i rhaglen prentisiaethau gradd hyd yma yn dangos mai dim ond 14 y cant o brentisiaid gradd presennol sy'n fenywod. Yn syml, nid yw hyn yn ddigon da, ac mae'n iawn fod yr adroddiad hwn yn canolbwyntio ar fynd i'r afael ag anghydbwysedd rhwng y rhywiau, yn ogystal â chyfleoedd i ddysgwyr anabl ac eraill sydd â nodweddion gwarchodedig. Mae dyletswydd ar Lywodraeth Cymru i sicrhau bod cefnogaeth i'r dysgwyr trosiannol hynny sydd ag anghenion dysgu ychwanegol, a chredaf fod angen i Lywodraeth Cymru wneud ychydig mwy o waith i ddeall effaith hyfforddwyr swyddi a'u rhan yn helpu i oresgyn rhwystrau personol cymhleth er mwyn helpu pobl i ymgeisio'n llwyddiannus am swydd. Felly, efallai y bydd y Gweinidog yn achub ar y cyfle i ddweud ychydig mwy wrthym ni am y gwaith y gall Llywodraeth Cymru ei wneud yn y maes hwn yn y dyfodol, pan fydd yn ymateb i'r ddadl hon.
Wrth gloi, Dirprwy Lywydd, gwyddom fod rhywfaint o ddarnio yn y maes hwn, a rhaid i Lywodraeth Cymru flaenoriaethu cryfhau perthnasoedd rhwng darparwyr addysg, busnesau a dysgwyr. Mae gennym ni gyfle, gyda'r cwricwlwm newydd, i gael hyn yn iawn, a nawr yw'r amser i wneud rhai newidiadau sylweddol. Mae swyddogaeth bwysig yma i'r Comisiwn Addysg Drydyddol ac Ymchwil newydd, ac i Yrfa Cymru, gymryd sylw o'r argymhellion pwysig hyn, a gallaf sicrhau'r Senedd y bydd Pwyllgor yr Economi, Masnach a Materion Gwledig yn monitro'r cynnydd a wneir yn fanwl iawn, iawn yn wir. Diolch.
I'd also like to place on record my appreciation for the work of my colleague Dr Hefin David in producing his report to the Welsh Government, 'Transitions to Employment'. His experience and interest in this arena is well known, and I do thank him for his contribution, as a former lecturer and teacher myself.
Deputy Llywydd, I'd like to focus my contribution substantially on the area of developing vocational and apprenticeship pathways, and I also welcome the Minister's announcement today around digital, engineering and STEM pathways. So, to quote:
'This report has identified the need for consistency and continuity in vocational educational pathways.'
I value greatly that we strive across Wales to ensure equality of access for all to university, and this is right. But, equally, we have a society, seemingly, that has valued and prioritised academic qualifications without giving equivalent status to vocational qualifications, qualifications and roles that we all, as a society, hugely need sectorally to prosper. Too many young people have found vocational education pathways just difficult to navigate and have felt less valued across our society. And I do believe this has often been reflected in pay and morale and workforce capacity.
The report notes that the University and College Union Cymru envisages
'a social model of education in which provision wraps around the rhythm of a learners’ life as it is actually lived.'
As a former adult learner myself, with four young children at the time, this really resonated with me, as did the need for structural resources, however, to enable this, such as better flexible study and effective child and caring support mechanisms. So, I would like to know the Welsh Government's assessment also of the known complications created by the UK Government's apprenticeship levy. But it is good to see the creation of a new Commission for Tertiary Education and Research, with the development of Wales action research projects to build capacity and connections across Wales and beyond. Yes, there is much work to be done.
So, to close, I do welcome both the education Minister's statement on post-16 professional development frameworks today, and Hefin's report—strong indicators that we in Wales will tackle the systemic and, often, cultural issues, and that we in Wales will also encourage and nurture and grow the education ecology needed for an international Wales of the twenty-first century. Diolch.
Hoffwn hefyd ddweud ar goedd fy mod yn gwerthfawrogi gwaith fy nghyd-Aelod, Dr Hefin David, wrth lunio ei adroddiad i Lywodraeth Cymru, 'Pontio i Fyd Gwaith'. Mae ei brofiad a'i ddiddordeb yn y maes hwn yn adnabyddus, ac rwy'n diolch iddo am ei gyfraniad, fel cyn-ddarlithydd ac athro fy hun.
Dirprwy Lywydd, hoffwn ganolbwyntio fy nghyfraniad yn sylweddol ar y maes o ddatblygu llwybrau galwedigaethol a phrentisiaeth, ac rwyf hefyd yn croesawu cyhoeddiad y Gweinidog heddiw ynghylch llwybrau digidol, peirianneg a STEM. Felly, i ddyfynnu:
'Mae'r adroddiad hwn wedi nodi'r angen am gysondeb a pharhad mewn llwybrau addysgol galwedigaethol.'
Rwy'n gwerthfawrogi'n fawr ein bod yn ymdrechu ledled Cymru i sicrhau mynediad cyfartal i bawb i'r brifysgol, ac mae hyn yn briodol. Ond, yn yr un modd, mae gennym ni gymdeithas, yn ôl pob golwg, sydd wedi gwerthfawrogi a blaenoriaethu cymwysterau academaidd heb roi statws cyfatebol i gymwysterau galwedigaethol, cymwysterau a swyddogaethau sydd eu hangen arnom ni i gyd, fel cymdeithas, yn aruthrol mewn amryfal sectorau i ffynnu. Mae gormod o bobl ifanc wedi gweld llwybrau addysg galwedigaethol yn anodd ac wedi teimlo eu bod yn cael eu gwerthfawrogi'n llai ar draws ein cymdeithas. Ac rwy'n credu bod hyn yn aml wedi cael ei adlewyrchu yng nghyflog a morâl a chapasiti'r gweithlu.
Mae'r adroddiad yn nodi bod Undeb Prifysgol a Choleg Cymru yn rhagweld
'model cymdeithasol o addysg lle mae darpariaeth yn cofleidio rhythm bywyd go iawn dysgwyr.'
Fel rhywun a ddychwelodd i fyd addysg yn oedolyn, gyda phedwar o blant ifanc ar y pryd, roedd hyn yn taro tant yn sicr, fel yr angen am adnoddau strwythurol, fodd bynnag, i alluogi hyn, fel astudiaeth hyblyg well a mecanweithiau cymorth plant a gofal effeithiol. Felly, hoffwn wybod beth yw asesiad Llywodraeth Cymru hefyd o'r cymhlethdodau hysbys a grëwyd gan ardoll prentisiaeth Llywodraeth y DU. Ond mae'n dda gweld Comisiwn Addysg Drydyddol ac Ymchwil newydd yn cael ei greu, gyda datblygu prosiectau ymchwil gweithredu yng Nghymru i feithrin gallu a chysylltiadau ledled Cymru a thu hwnt. Oes, mae llawer o waith i'w wneud.
Felly, i gloi, rwy'n croesawu datganiad y Gweinidog addysg ar fframweithiau datblygiad proffesiynol ôl-16 heddiw, ac adroddiad Hefin-dangosyddion cryf y byddwn ni yng Nghymru yn mynd i'r afael â'r materion systemig ac, yn aml, diwylliannol, ac y byddwn ni yng Nghymru hefyd yn annog ac yn meithrin a datblygu'r ecoleg addysg sydd ei hangen ar gyfer Cymru ryngwladol yn yr unfed ganrif ar hugain. Diolch.
Can I welcome the Minister for education commissioning this piece of work and congratulate my friend Hefin David on the work he has done on this report? It's pretty clear—. Dr Hefin David—you're right—my friend Alun Davies reminds me. His passion for learning and improving those outcomes that learning brings, and the importance of building the relationships between the world of work and education, clearly shines through in his contribution today, but also in his report entirely. And I feel quite proud, actually, to stand up here and speak in this debate. We've heard from the Minister, we've heard from economy spokespeople and education spokespeople today, but I'm speaking as someone who's actually served an apprenticeship and then went on to gain his degree with the backing of my employer, in the engineering field. And it's no surprise that I'll focus on those opportunities in front of us amongst those sectors.
A gaf i groesawu'r ffaith i'r Gweinidog addysg gomisiynu'r darn hwn o waith a llongyfarch fy nghyfaill Hefin David ar y gwaith y mae wedi'i wneud ar yr adroddiad hwn? Mae'n eithaf clir—. Dr Hefin David—rydych chi'n iawn—mae fy nghyfaill Alun Davies yn fy atgoffa. Mae ei angerdd dros ddysgu a gwella'r deilliannau hynny a ddaw yn sgil dysgu, a phwysigrwydd meithrin y berthynas rhwng byd gwaith ac addysg, yn amlwg yn ei gyfraniad heddiw, ond hefyd yn ei adroddiad drwyddo draw. Ac rwy'n teimlo'n eithaf balch, mewn gwirionedd, i sefyll yma a siarad yn y ddadl hon. Rydyn ni wedi clywed gan y Gweinidog, rydyn ni wedi clywed gan lefarwyr yr economi a llefarwyr addysg heddiw, ond rwy'n siarad fel rhywun a wnaeth brentisiaeth mewn gwirionedd ac yna mynd ymlaen i ennill ei radd gyda chefnogaeth fy nghyflogwr, ym maes peirianneg. Ac nid yw'n syndod y byddaf yn canolbwyntio ar y cyfleoedd hynny o'n blaenau ymhlith y sectorau hynny.
And it's not just for those reasons I'm going to focus there; it's because, also, there is a race in the world—a race to lead on the next generation of green, carbon-neutral technologies. Governments across the globe are throwing millions into this, considerable sums at this, but, sadly, not unsurprisingly, that's not happening in Westminster. But investment is not enough. We do need school leavers and those in school, and others, to be able to train. And to do this, we need to encourage them and make sure that they recognise the importance of STEM subjects. This comes down to learners having a picture of the path they might wish to take or need to take, and what steps they need to be able to get there. Recommendation 2 in Hefin's report covers this succinctly. It is no use people wanting to do a higher engineering or a degree apprenticeship and not having the STEM subjects before that to be able to get them there.
Recommendation 5 talks about the experience of the world of work, and it's made me reflect on my own journey once again. One of my personal inspirations in the field of engineering was taking part in the F1 in Schools programme; that opened a window of what might have been possible. I machined the wheels that went on to the little F1 car, which was shot down a track later on, at the local firm where I then went on to serve my apprenticeship, where I then got the backing to go on and do my degree. And also, at the same time, as part of a pilot in school in my GCSEs, I took part in a, if you like, pre-apprenticeship programme at Deeside College, as it was called then. That vocational qualification gave me the ability to go on and do the things that I wished to do. And that's what I want to see from the next generation of learners—to see that advanced engineering is for them.
I'm acutely aware that the knowledge of these opportunities is not what it should be in our schools, nor in our parents and guardians of these young learners. Young learners are often impressionable—they can be put off or discouraged by well-meaning but wrong comments from those advising them, whether this is formally or informally. That's why we need to put considerably more effort into encouraging and getting work experience placements right. They need to be equal in part, driven by the interest and attainment level of the young person, but also pitched to inspire. And in Deeside, we're very fortunate; we have on our doorstep Airbus, Tata Steel, Toyota, Atlas Copco, the advanced manufacturing research centre—a whole range of engineering companies on our doorstep. So that must mean that local people are more aware that that is available to them. However, even in Deeside, there is still much more we can do if we are going to maintain and grow the skill set required to take on the new challenge of the green industrial revolution and a green new deal, and win those challenges.
Presiding Officer, I fully support Dr David's recommendations on higher apprenticeships, and, in particular, degree apprenticeships. And he's right—there is a need for level 7 apprenticeship programmes. Before I entered the Senedd, back in February 2018, I was studying a masters of business administration in industrial management, something I would have loved to have carried on if I chose to go down that path rather than coming here. [Interruption.] Yes. [Laughter.] I fully encourage people to do that, and the Government to do that.
I will end on two points, Presiding Officer—I know time's pressed. I want to recognise just how important it is, for Hefin, in particular, to open the opportunities for learners with additional learning needs. I know we have colleagues from Cardiff here with us today. And like him, and others, I would like to see the provision of specialist jobs coaches extended. Once again, Presiding Officer, I'd like to thank Hefin for this report. I commend this report to the Senedd, because I think that, within the document in front of us, which we've all received and we all should have read, we have a blueprint for addressing a number of the problems we face. We have the blueprint; now we need the Welsh Government to take action and deliver on it. Diolch.
Ac nid am y rhesymau hynny yn unig rydw i'n mynd i ganolbwyntio ar hynny; mae hynny oherwydd, hefyd, mae ras yn y byd—ras i arwain ar y genhedlaeth nesaf o dechnolegau gwyrdd, carbon niwtral. Mae llywodraethau ledled y byd yn taflu miliynau at hyn, symiau sylweddol at hyn, ond, yn anffodus, nid yw'n syndod nad yw hynny'n digwydd yn San Steffan. Ond nid yw'r buddsoddiad yn ddigon. Mae angen i bobl sy'n gadael yr ysgol a'r rhai yn yr ysgol, ac eraill, allu hyfforddi. Ac i wneud hyn, mae angen i ni eu hannog a sicrhau eu bod yn cydnabod pwysigrwydd pynciau STEM. Mae hyn yn golygu bod gan ddysgwyr ddarlun o'r llwybr y gallent fod eisiau ei gymryd neu y bydd angen iddynt ei gymryd, a pha gamau y maen nhw eu hangen er mwyn gallu cyrraedd yno. Mae argymhelliad 2 yn adroddiad Hefin yn ymdrin â hyn yn gryno. Nid yw'n dda i ddim i bobl ddymuno gwneud peirianneg uwch neu brentisiaeth gradd heb fod â'r pynciau STEM cyn hynny fel y gallan nhw lwyddo.
Mae argymhelliad 5 yn sôn am brofiad byd gwaith, ac mae wedi gwneud i mi fyfyrio ar fy nhaith fy hun unwaith eto. Un ysbrydoliaeth bersonol i mi ym maes peirianneg oedd cymryd rhan yn y rhaglen F1 mewn Ysgolion; taflodd hyn oleuni ar yr hyn a allai fod wedi bod yn bosibl. Fe wnes i beiriannu'r olwynion aeth ar y car F1 bach, a gafodd ei saethu lawr trac yn nes ymlaen, yn y cwmni lleol lle es i ymlaen wedyn i wneud fy mhrentisiaeth, lle cefais y gefnogaeth wedyn i fynd ymlaen a gwneud fy ngradd. A hefyd, ar yr un pryd, fel rhan o gynllun treialu yn yr ysgol yn fy arholiadau TGAU, cymerais ran mewn rhaglen gyn-brentisiaeth, os mynnwch chi, yng Ngholeg Glannau Dyfrdwy, fel y'i gelwid bryd hynny. Rhoddodd y cymhwyster galwedigaethol hwnnw y gallu i mi fynd ymlaen a gwneud y pethau roedd arnaf i eisiau eu gwneud. A dyna yr hoffwn ei weld gan y genhedlaeth nesaf o ddysgwyr—i weld bod peirianneg uwch ar eu cyfer nhw.
Rwy'n ymwybodol iawn nad yw ein hysgolion, rhieni a gwarcheidwaid y dysgwyr ifanc hyn, yn rhyw hyddysg iawn o ran y cyfleoedd hyn. Mae'n hawdd dylanwadu ar ddysgwyr ifanc yn aml—gellir eu digalonni neu eu tanseilio gyda sylwadau ystyrlon ond anghywir gan y rhai sy'n eu cynghori, boed hynny'n ffurfiol neu'n anffurfiol. Dyna pam mae angen i ni roi llawer mwy o ymdrech i annog a chael lleoliadau profiad gwaith yn iawn. Mae angen iddyn nhw fod yn gyfartal o ran gwerth, ond yn seiliedig ar ddiddordeb a chyrhaeddiad y person ifanc, ond hefyd yn ysbrydoli. Ac yng Nglannau Dyfrdwy, rydyn ni'n ffodus iawn; mae gennym ni ar ein stepen drws Airbus, Tata Steel, Toyota, Atlas Copco, y ganolfan ymchwil gweithgynhyrchu uwch—amrywiaeth eang o gwmnïau peirianneg ar ein stepen drws. Felly mae'n rhaid i hynny olygu bod pobl leol yn fwy ymwybodol bod hynny ar gael iddyn nhw. Fodd bynnag, hyd yn oed yng Nglannau Dyfrdwy, mae llawer mwy y gallwn ei wneud o hyd os ydym am gynnal a datblygu'r cyfuniad sgiliau sydd eu hangen i ymgymryd â her newydd y chwyldro diwydiannol gwyrdd a bargen newydd werdd, ac ennill yr heriau hynny.
Llywydd, rwy'n llwyr gefnogi argymhellion Dr David ar brentisiaethau uwch, ac, yn benodol, prentisiaethau gradd. Ac mae'n iawn—mae angen rhaglenni prentisiaeth lefel 7. Cyn i mi ddod i'r Senedd, yn ôl ym mis Chwefror 2018, roeddwn i'n astudio gradd meistr mewn gweinyddu busnes ym maes rheoli diwydiannol, rhywbeth y byddwn i wedi hoffi parhau i'w wneud pe bawn i wedi dewis y llwybr hwnnw yn hytrach na dod yma. [Torri ar fraws.] Ie. [Chwerthin.] Rwy'n annog pobl i wneud hynny, a'r Llywodraeth i wneud hynny.
Fe orffennaf i ar ddau bwynt, Llywydd—rwy'n gwybod bod amser yn brin. Hoffwn gydnabod pa mor bwysig yw hi, i Hefin, yn benodol, roi cyfleoedd i ddysgwyr ag anghenion dysgu ychwanegol. Rwy'n gwybod bod gennym ni gydweithwyr o Gaerdydd yma gyda ni heddiw. Ac fel yntau, ac eraill, hoffwn weld y ddarpariaeth o hyfforddwyr swyddi arbenigol yn cael eu hymestyn. Unwaith eto, Llywydd, hoffwn ddiolch i Hefin am yr adroddiad hwn. Rwy'n cymeradwyo'r adroddiad hwn i'r Senedd, oherwydd rwy'n credu, yn y ddogfen ger ein bron, yr ydym i gyd wedi'i derbyn ac y dylem ni i gyd fod wedi'i darllen, fod gennym ni lasbrint ar gyfer mynd i'r afael â nifer o'r problemau sy'n ein hwynebu. Mae'r glasbrint gennym ni; nawr mae angen i Lywodraeth Cymru weithredu a chyflawni hynny. Diolch.
Galwaf ar Weinidog y Gymraeg ac Addysg i ymateb i'r ddadl.
I call on the Minister for Education and Welsh Language to reply to the debate.
Diolch, Dirprwy Lywydd. I think we will all agree that this has been a really rich debate. I think we've heard passion in relation to this from all sides of the Chamber. We've had the personal experiences of Members like Rhianon Passmore and Jack Sargeant. You have my commitment and the commitment of the Government to this, and we've got the evidence in Hefin's report that will help us navigate our response to this. We've heard from a number of Members how important it is to make sure that the Curriculum for Wales is an opportunity to bring schools and the world of employment and the world of business together at primary through to secondary, and I think at the heart of that is getting a better relationship across the system between schools and colleagues—where are the obstacles, what can we do to support a different relationship.
The report, as Hefin mentioned in his contribution—. He talked about a quid pro quo, and I think that's a good way of looking at it. But there are good examples, which he refers to, like Maesteg comprehensive and NPTC Group of Colleges in the world of construction. Paul Davies and I were at an event recently where the floating offshore wind sector was working with schools in his constituency. So, there are good examples at work, and the task is to make sure that that is a more broadly spread experience.
Laura Anne Jones, Rhianon Passmore, Jack Sargeant and others talked about the importance that parity of esteem, and I think one Member spoke of the glue that's needed to bring the qualifications together. I've had an early discussion with Sharron Lusher before the report is formally provided, and I think Members will be pleased with the level of ambition in that report as well dealing with this issue. I do recognise the point that we can't expect the Commission for Tertiary Education and Research to be the solution to every single ill. It's absolutely a task for all parts of the sector, and industry and employers more broadly, to find innovative ways of working together in the way that the report suggests.
I wanted to touch particularly on a number of points that were made. In relation to the area of work experience that the report deals with very extensively and very creatively, Members will, of course, have noted our recent announcements in relation to additional funding for work experience for learners who otherwise are finding it difficult to engage with their studies, and there is more that can be done in that space.
On the point of degree apprenticeships that a number of Members have spoken about, I welcome the response to the announcement in relation to the expansion of degree apprenticeships. We're also looking at other ways of expanding this area. We're looking at our successful Seren academy, which is currently focused on supporting our brightest learners to get into the best universities, but we are asking it as well to look at how vocational routes can be promoted to our brightest learners so that they can look at degree apprenticeships. So, there's a lot of innovative work happening in this area.
On the important point in relation to additional learning needs, I just want to recognise the strength of commitment across the Chamber in relation to this. I was, I think, asked specifically by Paul Davies what we have in mind in this area. Members will possibly recall that we've had a supported employment job coach pilot, which has been referred to as well in the debate today. That's been about understanding how we can provide resources to further develop the awareness of and confidence in those with those additional learning needs, how to form a better understanding of the needs of learners with additional learning needs in this space, and how we can then support young people to get the outcomes that they want. We've recently published the evaluation of that pilot—it's on the Welsh Government's website as of May—and we're now looking at what more we can do based on what we've learnt during that pilot. I absolutely recognise it's an important area.
Finally, Dirprwy Lywydd, if I may, a number of Members—Heledd Fychan and others—spoke about the importance of making sure that opportunities are available, of course, through the medium of Welsh. The significant investment that is being made available to the Coleg Cymraeg Cenedlaethol through the co-operation agreement will, I think, make a big difference in the level of provision through the Welsh medium in post 16, but specifically in the context of apprenticeships, as well as the point that is made in the report that we have other projects—the Prentis-iaith initiative and others that will extend provision in this area. The coleg Cymraeg is itself already extending provision in the health and social care areas and others.
I think we've all heard a debate today that has really helped make sure this area of work remains a priority and retains the focus of the Senedd. It's one of those, I think, if I may say, rare debates where there's been a shared set of values expressed in all parts of the Chamber, coming from different perspectives. I just once again want to thank Members for that, but also in particular to thank Hefin David for the work of preparing this important report. Diolch yn fawr.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Rwy'n credu y byddwn i gyd yn cytuno y bu hon yn ddadl gyfoethog iawn. Rwy'n credu ein bod wedi clywed angerdd mewn cysylltiad â hyn o bob ochr i'r Siambr. Rydyn ni wedi cael profiadau personol Aelodau fel Rhianon Passmore a Jack Sargeant. Mae gennych fy ymrwymiad ac ymrwymiad y Llywodraeth i hyn, ac mae gennym y dystiolaeth yn adroddiad Hefin a fydd yn ein helpu i lywio ein hymateb i hyn. Rydyn ni wedi clywed gan nifer o Aelodau pa mor bwysig yw hi i sicrhau bod y Cwricwlwm i Gymru yn gyfle i ddod ag ysgolion a byd cyflogaeth a'r byd busnes at ei gilydd yn y sector cynradd ac uwchradd, a chredaf wrth wraidd hynny mae bod â pherthynas well ar draws y system rhwng ysgolion a chydweithwyr—ble mae'r rhwystrau, beth allwn ni ei wneud i gefnogi perthynas wahanol?
Yr adroddiad, fel y soniodd Hefin yn ei gyfraniad—. Soniodd am gyfnewid, ac rwy'n credu bod hynny'n ffordd dda o edrych arno. Ond mae yna enghreifftiau da, y mae'n cyfeirio atyn nhw, fel ysgol gyfun Maesteg a Grŵp Colegau NPTC yn y byd adeiladu. Roedd Paul Davies a minnau mewn digwyddiad yn ddiweddar lle roedd y sector gwynt arnofiol ar y môr yn gweithio gydag ysgolion yn ei etholaeth. Felly, mae enghreifftiau da ar waith, a'r dasg yw sicrhau bod hynny'n brofiad mwy eang.
Soniodd Laura Anne Jones, Rhianon Passmore, Jack Sargeant ac eraill am bwysigrwydd cydraddoldeb o ran gwerth, ac rwy'n credu bod un Aelod wedi sôn am y glud sydd ei angen i ddod â'r cymwysterau at ei gilydd. Rwyf wedi cael trafodaeth gynnar gyda Sharron Lusher cyn i'r adroddiad gael ei ddarparu'n ffurfiol, ac rwy'n credu y bydd yr Aelodau'n falch o'r uchelgais yn yr adroddiad hwnnw yn ogystal â'r ymdriniaeth o'r mater hwn. Rwyf yn cydnabod y pwynt na allwn ni ddisgwyl i'r Comisiwn Addysg Drydyddol ac Ymchwil fod yn ateb i bob problem. Mae'n orchwyl yn wir i bob rhan o'r sector, a diwydiant a chyflogwyr yn ehangach, ganfod ffyrdd arloesol o gydweithio yn y ffordd y mae'r adroddiad yn ei awgrymu.
Roedd arnaf i eisiau crybwyll yn arbennig nifer o bwyntiau a wnaed. O ran y maes profiad gwaith y mae'r adroddiad yn ymdrin ag ef yn helaeth iawn ac yn greadigol iawn, bydd yr Aelodau, wrth gwrs, wedi nodi ein cyhoeddiadau diweddar mewn cysylltiad â chyllid ychwanegol ar gyfer profiad gwaith i ddysgwyr sydd fel arall yn ei chael hi'n anodd ymgysylltu â'u hastudiaethau, ac mae mwy y gellir ei wneud yn y maes hwnnw.
O ran prentisiaethau gradd y mae nifer o Aelodau wedi siarad amdanyn nhw, rwy'n croesawu'r ymateb i'r cyhoeddiad mewn cysylltiad ag ehangu prentisiaethau gradd. Rydym hefyd yn edrych ar ffyrdd eraill o ehangu'r maes hwn. Rydym yn edrych ar ein hacademi Seren lwyddiannus, sydd ar hyn o bryd yn canolbwyntio ar gefnogi ein dysgwyr disgleiriaf i fynd i'r prifysgolion gorau, ond rydym yn gofyn iddi hefyd edrych ar sut y gellir hyrwyddo llwybrau galwedigaethol i'n dysgwyr disgleiriaf fel y gallan nhw ystyried prentisiaethau gradd. Felly, mae llawer o waith arloesol yn digwydd yn y maes hwn.
Ynghylch y pwynt pwysig mewn cysylltiad ag anghenion dysgu ychwanegol, hoffwn gydnabod cryfder yr ymrwymiad ar draws y Siambr mewn cysylltiad â hyn. Gofynnwyd i mi, rwy'n credu, yn benodol gan Paul Davies beth sydd gennym ni mewn golwg yn y maes hwn. Mae'n bosibl y bydd yr Aelodau'n cofio y cawsom ni'r cynllun treialu cyflogaeth gyda chefnogaeth hyfforddwr, y cyfeiriwyd ato hefyd yn y ddadl heddiw. Roedd hynny'n ymwneud â deall sut y gallwn ni ddarparu adnoddau i ddatblygu ymhellach ymwybyddiaeth a hyder y rhai sydd â'r anghenion dysgu ychwanegol hynny, sut i lunio gwell dealltwriaeth o anghenion dysgwyr ag anghenion dysgu ychwanegol yn y maes hwn, a sut y gallwn ni wedyn gefnogi pobl ifanc i gael y canlyniadau y mae arnyn nhw eu heisiau. Rydyn ni wedi cyhoeddi'r gwerthusiad o'r cynllun treialu hwnnw yn ddiweddar—mae ar wefan Llywodraeth Cymru ers mis Mai—ac rydyn ni nawr yn edrych ar beth arall y gallwn ni ei wneud ar sail yr hyn rydyn ni wedi'i ddysgu yn ystod y cynllun treialu hwnnw. Rwy'n cydnabod yn llwyr ei fod yn faes pwysig.
Yn olaf, Dirprwy Lywydd, os caf i, siaradodd nifer o Aelodau—Heledd Fychan ac eraill—am bwysigrwydd sicrhau bod cyfleoedd ar gael, wrth gwrs, trwy gyfrwng y Gymraeg. Bydd y buddsoddiad sylweddol i'r Coleg Cymraeg Cenedlaethol drwy'r cytundeb cydweithio, rwy'n credu, yn gwneud gwahaniaeth mawr o ran faint o ddarpariaeth cyfrwng Cymraeg ôl-16 sydd ar gael, ond yn benodol yng nghyd-destun prentisiaethau, yn ogystal â'r sylw a wneir yn yr adroddiad fod gennym ni brosiectau eraill—menter Prentis-iaith ac eraill a fydd yn ymestyn y ddarpariaeth yn y maes hwn. Mae'r Coleg Cymraeg ei hun eisoes yn ehangu'r ddarpariaeth yn y meysydd iechyd a gofal cymdeithasol ac eraill.
Rwy'n credu ein bod ni i gyd wedi clywed dadl heddiw sydd wedi helpu i sicrhau bod y maes gwaith hwn yn parhau i fod yn flaenoriaeth ac yn faes pwyslais i'r Senedd. Mae'n un o'r dadleuon prin hynny, rwy'n credu, os caf i ddweud, lle mae cyfres o werthoedd yn cael eu rhannu ym mhob rhan o'r Siambr, yn dod o wahanol safbwyntiau. Hoffwn ddiolch unwaith eto i'r Aelodau am hynny, ond hefyd yn arbennig i ddiolch i Hefin David am y gwaith o baratoi'r adroddiad pwysig hwn. Diolch yn fawr.
Y cwestiwn yw a ddylid derbyn gwelliant 1. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes, felly gohiriaf y bleidlais o dan yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.
The proposal is to agree amendment 1. Does any Member object? [Objection.] There is objection. We will therefore defer voting under this item until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Oni bai bod tri Aelod yn dymuno i mi ganu'r gloch, symudaf yn syth i'r cyfnod pleidleisio.
Unless three Members wish for the bell to be rung, I will move immediately to voting time.
Mae'r bleidlais gyntaf heddiw ar eitem 7, Rheoliadau Sgil-gynhyrchion Anifeiliaid, Pasbortau Anifeiliaid Anwes ac Iechyd Anifeiliaid (Ffioedd) (Cymru) (Diwygio) 2023. Galwaf am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Lesley Griffiths. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 27, roedd naw yn ymatal, 15 yn erbyn, felly mae'r cynnig wedi'i dderbyn.
The first vote this afternoon is on item 7, the Animal By-Products, Pet Passport and Animal Health (Fees) (Wales) (Amendment) Regulations 2023. I call for a vote on the motion tabled in the name of Lesley Griffiths. Open the vote. Close the vote. In favour 27, nine abstentions and 15 against. Therefore, the motion is agreed.
Eitem 7. Rheoliadau Sgil-gynhyrchion Anifeiliaid, Pasbortau Anifeiliaid Anwes ac Iechyd Anifeiliaid (Ffioedd) (Cymru) (Diwygio) 2023: O blaid: 27, Yn erbyn: 15, Ymatal: 9
Derbyniwyd y cynnig
Item 7. The Animal By-Products, Pet Passport and Animal Health (Fees) (Wales) (Amendment) Regulations 2023: For: 27, Against: 15, Abstain: 9
Motion has been agreed
Mae'r bleidlais nesaf ar eitem 8, cynnig cydsyniad deddfwriaethol ar y Bil Caffael. Galwaf am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 41, neb yn ymatal, 10 yn erbyn, felly mae'r cynnig wedi'i dderbyn.
The next vote is on item 8, the LCM on the Procurement Bill. I call for a vote on the motion tabled in the name of Rebecca Evans. Open the vote. Close the vote. In favour 41, no abstentions, 10 against, therefore the motion is agreed.
Eitem 8. Cynnig Cydsyniad Deddfwriaethol ar y Bil Caffael: O blaid: 41, Yn erbyn: 10, Ymatal: 0
Derbyniwyd y cynnig
Item 8. LCM on the Procurement Bill: For: 41, Against: 10, Abstain: 0
Motion has been agreed
Nesaf, eitem 9. Galwaf am bleidlais ar y cynnig cyllideb atodol gyntaf 2023-2024 a gyflwynwyd yn enw Lesley Griffiths. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 36, neb yn ymatal, 15 yn erbyn. Felly, mae'r cynnig wedi'i dderbyn.
We next vote on item 9. I call for a vote on the motion on the first supplementary budget 2023-24, tabled in the name of Lesley Griffiths. Open the vote. Close the vote. In favour 36, no abstentions, 15 against. Therefore, the motion is agreed.
Eitem 9. Dadl: Cyllideb Atodol Gyntaf 2023-2024: O blaid: 36, Yn erbyn: 15, Ymatal: 0
Derbyniwyd y cynnig
Item 9. Debate: The First Supplementary Budget 2023-24: For: 36, Against: 15, Abstain: 0
Motion has been agreed
Nesaf yw eitem 10. Yn gyntaf, y bleidlais ar welliant 1. So, galwaf am bleidlais ar welliant 1 a gyflwynwyd yn enw Heledd Fychan. Agor y bleidlais. O blaid 36, roedd 15 yn ymatal, neb yn erbyn. Felly mae'r gwelliant wedi ei dderbyn.
We will now move to a vote on item 10. First, I call for a vote on amendment 1, tabled in the name of Heledd Fychan. Open the vote. In favour 36, there were 15 abstentions, and none against. Therefore, the amendment is agreed.
Eitem 10. Dadl: Cysylltiadau Addysg â Chyflogwyr. Gwelliant 1, cyflwynwyd yn enw Heledd Fychan: O blaid: 36, Yn erbyn: 0, Ymatal: 15
Derbyniwyd y gwelliant
Item 10. Debate: Education’s Links with Employers. Amendment 1, tabled in the name of Heledd Fychan: For: 36, Against: 0, Abstain: 15
Amendment has been agreed
Nawr, galwaf am bleidlais ar y cynnig wedi ei ddiwygio.
I now call for a vote on the motion as amended.
Cynnig NDM8309 fel y’i diwygiwyd:
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn nodi adroddiad Hefin David AS, ‘Pontio i Fyd Gwaith: Adroddiad i Lywodraeth Cymru’.
2. Yn cydnabod rôl addysg wrth ddarparu’r sgiliau a’r hyfforddiant sydd eu hangen ar ddysgwyr yng Nghymru er mwyn ymateb i ofynion economi Cymru.
3. Yn credu na ddylai'r baich ariannol ar gyfer prentisiaethau gradd ddisgyn ar yr unigolyn ac y dylai pob fath o addysg fod yn rhad ac am ddim.
Motion NDM8309 as amended:
To propose that the Senedd:
1. Notes the report from Hefin David MS ‘Transitions to Employment: A Report for the Welsh Government’.
2. Recognises the role of education in delivering the skills and training that learners in Wales need to address the demands of the Welsh economy.
3. Believes that the financial burden for degree apprenticeships should not fall on the individual and that all education should be free.
Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 36, 15 yn ymatal, neb yn erbyn. Felly mae'r cynnig wedi ei ddiwygio wedi ei dderbyn.
Open the vote. Close the vote. In favour 36, 15 abstentions and none against. Therefore, the motion as amended is agreed.
Eitem 10. Dadl: Cysylltiadau Addysg â Chyflogwyr. Cynnig (wedi'i ddiwygio): O blaid: 36, Yn erbyn: 0, Ymatal: 15
Derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd
Item 10. Debate: Education’s Links with Employers. Motion (as amended): For: 36, Against: 0, Abstain: 15
Motion as amended has been agreed
Daw hynny â'r pleidleisio i ben am heddiw, a'r busnes.
That concludes voting for today and it also concludes our business for the afternoon.
Daeth y cyfarfod i ben am 18:31.
The meeting ended at 18:31.