Y Cyfarfod Llawn
Plenary
08/03/2023Cynnwys
Contents
Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.
In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.
Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Prynhawn da, a chroeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn y prynhawn yma. Yr eitem gyntaf ar ein hagenda ni'r prynhawn yma yw'r cwestiynau i Weinidog yr Economi, ac mae'r cwestiwn cyntaf i'w ateb gan Ddirprwy Weinidog y Celfyddydau a Chwaraeon, ac i'w ofyn gan John Griffiths.
Good afternoon, and welcome, all, to this Plenary meeting. The first item on our agenda this afternoon is questions to the Minister for Economy, and the first question is to be answered by the Deputy Minister for Arts and Sport, and to be asked by John Griffiths.
1. Sut mae'r Gweinidog yn gweithio gyda Dirprwy Weinidog y Celfyddydau a Chwaraeon a'r Prif Chwip i hybu'r diwydiant teledu a ffilm sy'n tyfu yng Nghymru? OQ59221
1. How is the Minister working with the Deputy Minister for Arts and Sport and Chief Whip to promote the growing tv and film industry in Wales? OQ59221
Thank you for that question, John. Both the Minister for Economy and I are committed to working together to maximise Wales’s growing reputation in the film and tv sector, and in promoting Wales on the global stage.
Diolch am y cwestiwn, John. Mae Gweinidog yr Economi a minnau wedi ymrwymo i weithio gyda'n gilydd i sicrhau enw da cynyddol Cymru yn y sector ffilm a theledu, ac wrth hyrwyddo Cymru ar y llwyfan byd-eang.
Thank you for that answer, Minister. Recently, I visited a local industrial firm, a family industrial firm, in Newport, GD Environmental. They are diversifying at the moment, and we visited their film studio, in Nash in Newport, where Urban Myth film the Sex Education series. It's all going very well, and the relationship with Creative Wales has been very useful, Minister, which I'm sure you'll be pleased to know. But they now have plans to build another film studio, alongside the existing one, and also they're interested in building a film and tv hub, which would be a film school, really, in conjunction with higher education and further education. So, they really are quite ambitious, Minister, and I think it's part of that growing strength that we have in Wales around tv, film and media. And I wonder whether you might look at what further support you might offer the company to expand in the way that they plan, and perhaps to visit, yourself, at some stage.
Diolch am eich ateb, Weinidog. Yn ddiweddar, ymwelais â chwmni diwydiannol lleol, cwmni diwydiannol teuluol, yng Nghasnewydd, sef GD Environmental. Maent yn arallgyfeirio ar hyn o bryd, ac fe wnaethom ymweld â'u stiwdio ffilm, yn Nhrefonnen yng Nghasnewydd, lle mae Urban Myth yn ffilmio'r gyfres Sex Education. Mae'r cyfan yn mynd yn dda iawn, ac mae'r berthynas gyda Cymru Greadigol wedi bod yn ddefnyddiol iawn, Weinidog, ac rwy'n siŵr y byddwch yn falch o wybod hynny. Ond mae ganddynt gynlluniau nawr i adeiladu stiwdio ffilm arall, ochr yn ochr â'r un sydd eisoes yn bodoli, a hefyd mae ganddynt ddiddordeb mewn adeiladu hyb ffilm a theledu, a fyddai'n ysgol ffilm mewn gwirionedd, ar y cyd ag addysg uwch ac addysg bellach. Felly, maent yn uchelgeisiol, Weinidog, ac rwy'n credu bod hynny'n deillio o'r cryfder cynyddol sydd gennym yng Nghymru ym maes teledu, ffilm a'r cyfryngau. Tybed a allech edrych i weld pa gefnogaeth bellach y gallech ei chynnig i'r cwmni i ehangu yn y ffordd y maent yn cynllunio, ac ymweld â hwy eich hun rywbryd, efallai.
Thank you, John, for that supplementary question. I think probably it would be helpful if I set out initially some of the support that Creative Wales has been giving to the sector. We've got a strategic objective of ensuring that there is a good supply of studio space throughout the nation, for the incoming and indigenous productions. And we've recently supported capital investment projects in Aria studios in Anglesey, the Wolf studios in Cardiff, and Seren studios in Cardiff. In addition, the Creative Wales production funding is regularly used in conjunction with projects that have been delivered from studio sites in Newport, which you've already highlighted. And I thought it was particularly interesting you talking about the cross-over with education, and that fits very much with our support for the national film and tv studios that we have based in Cardiff as well. Skills and training are absolutely crucial and central to everything that Creative Wales is trying to do. We've recently supported 17 projects through our Creative Wales skills fund. One of those projects is supporting three new screen academies, alongside studio complexes.
But, to deal specifically with the support that we could potentially give for the organisation that you're talking about, GD Environmental, what I would say is that Creative Wales do consider business cases for new investment and are happy to review those in detail when they're submitted. So, they can be approached for initial discussions, and it sounds as though, from what you're saying, that that's exactly what has happened thus far. Any formal application for support would obviously have to be assessed on its individual strengths and the impact to the industry, and we require an initial and, later, a full business case—all of that which I'm sure you and GD Environmental would fully understand. But we do have a huge ambition for this industry in Wales. It's one of the fastest growing sectors in Wales. It has a huge impact on the economy. And I'd be more than happy to come along and visit GD Environmental, talk to them about their plans and see what they're proposing to do, because this is very much the kind of investment that we're looking to see grow.
Diolch am y cwestiwn atodol, John. Yn gyntaf, mae'n siŵr y byddai'n werth imi nodi rhywfaint o'r cymorth y mae Cymru Greadigol wedi bod yn ei roi i'r sector. Mae gennym amcan strategol i sicrhau bod cyflenwad da o ofod stiwdio ym mhob rhan o'r wlad ar gyfer cynyrchiadau allanol a chynyrchiadau Cymreig. Ac yn ddiweddar rydym wedi cefnogi prosiectau buddsoddi cyfalaf yn stiwdios Aria ar Ynys Môn, stiwdios Wolf yng Nghaerdydd, a stiwdios Seren, hefyd yng Nghaerdydd. Yn ogystal, mae cyllid cynhyrchu Cymru Greadigol yn cael ei ddefnyddio'n rheolaidd ar y cyd â phrosiectau a gyflawnwyd o safleoedd stiwdios yng Nghasnewydd, fel rydych eisoes wedi nodi. Ac roeddwn yn meddwl ei bod yn arbennig o ddiddorol eich bod chi'n sôn am y cysylltiad ag addysg, ac mae hynny'n cyd-fynd yn fawr â'n cymorth i'r stiwdios ffilm a theledu cenedlaethol sydd gennym yng Nghaerdydd hefyd. Mae sgiliau a hyfforddiant yn gwbl hanfodol ac yn ganolog i bopeth y mae Cymru Creadigol yn ceisio ei wneud. Yn ddiweddar rydym wedi cefnogi 17 o brosiectau drwy ein cronfa sgiliau Cymru Greadigol. Un o'r prosiectau hynny yw cefnogi tair academi sgrin newydd, ochr yn ochr ag adeiladau stiwdio.
Ond os caf ymdrin yn benodol â'r gefnogaeth y gallem ei rhoi i'r sefydliad rydych chi'n sôn amdano, sef GD Environmental, yr hyn y byddwn i'n ei ddweud yw bod Cymru Greadigol yn ystyried achosion busnes ar gyfer buddsoddiadau newydd ac yn hapus i adolygu'r rheini'n fanwl pan gânt eu cyflwyno. Felly, gellir mynd atynt am drafodaethau cychwynnol, ac mae'n swnio'n debyg, o'r hyn rydych chi'n ei ddweud, mai dyna'n union sydd wedi digwydd hyd yma. Yn amlwg, byddai'n rhaid asesu unrhyw gais ffurfiol am gymorth ar sail ei gryfderau a'r effaith ar y diwydiant, ac mae angen achos busnes cychwynnol, ac achos busnes llawn wedi hynny—ac rwy'n siŵr y byddech chi a GD Environmental yn deall hyn oll yn iawn. Ond mae gennym uchelgais enfawr ar gyfer y diwydiant hwn yng Nghymru. Dyma un o'r sectorau sy'n tyfu gyflymaf yng Nghymru. Mae'n cael effaith enfawr ar yr economi. Ac fe fyddwn i'n fwy na pharod i ddod draw i ymweld â GD Environmental, i siarad â hwy am eu cynlluniau a gweld beth y bwriadant ei wneud, oherwydd dyma'n sicr y math o fuddsoddiad rydym yn awyddus i'w weld yn tyfu.
The culture committee provided a workshop for people within the Welsh creative industries as part of its inquiry into barriers within the sector. Participants noted that access to Welsh Government funding for small businesses who are in the industry was challenging and overly bureaucratic, with one noting that delays can cripple small businesses. Another stated, and I quote,
'Access routes to funding are difficult in Wales, especially when those in the creative industries aren't known by their ability to handle technical paperwork. Often, big organisations find it easier to apply for funding due to having dedicated staff, which is very different for small businesses'.
Yet another was concerned that every application is considered a new one. So, every time they apply, they need to prove themselves all over again. Furthermore, it was stressed that long-term investment from Welsh Government and planning for the future was needed to see substantial growth in the industry. Suggestions included targeted investment and potentially taking industries with Welsh Government to global fairs to amplify the creative industry in Wales. Therefore, Minister, what urgent action are you taking to ease the application process for funding for small businesses, and what measures are you taking to enable those in creative industries to receive long-term investment, so that they can be showcased globally?
Darparodd y pwyllgor diwylliant weithdy ar gyfer pobl yn y diwydiannau creadigol yng Nghymru fel rhan o'i ymchwiliad i rwystrau o fewn y sector. Roedd cyfranogwyr yn nodi bod mynediad at arian Llywodraeth Cymru ar gyfer busnesau bach sydd yn y diwydiant yn heriol ac yn or-fiwrocrataidd, gydag un yn nodi bod oedi'n gallu andwyo busnesau bach. Dywedodd un arall, ac rwy'n dyfynnu,
'Mae llwybrau mynediad at gyllid yn anodd yng Nghymru, yn enwedig pan nad yw'r rhai sydd yn y diwydiannau creadigol yn enwog am eu gallu i drin gwaith papur technegol. Yn aml, mae sefydliadau mawr yn ei chael hi'n haws gwneud cais am arian os oes ganddynt staff penodedig, sy'n wahanol iawn i fusnesau bach'.
Roedd un arall yn poeni bod pob cais yn cael ei weld fel un newydd. Felly, bob tro y gwnânt gais, mae angen iddynt brofi eu hunain o'r newydd. Ar ben hynny, pwysleisiwyd bod angen buddsoddiad hirdymor gan Lywodraeth Cymru a chynllunio i'r dyfodol i weld twf sylweddol yn y diwydiant. Ymhlith yr awgrymiadau, roedd buddsoddiad wedi'i dargedu a'r posibilrwydd o fynd â diwydiannau gyda Llywodraeth Cymru i ffeiriau byd-eang i chwyddo'r sylw i'r diwydiant creadigol yng Nghymru. Felly, Weinidog, pa gamau brys rydych chi'n eu cymryd i hwyluso'r broses o wneud cais am gyllid i fusnesau bach, a pha gamau rydych chi'n eu cymryd i alluogi'r rhai yn y diwydiannau creadigol i gael buddsoddiad hirdymor, fel y gallant gael sylw'n fyd-eang?
I think that's a fair challenge, Tom. We've seen a number of small businesses, small industries, that want to grow in Wales, and some of them do find the grant process very difficult. By the very nature of the process, it has to be thorough. We are talking about dealing with public money at the end of the day. We can't just willy-nilly hand over money to organisations that we don't do due diligence on. So, I'm sure you and, I'm sure, the applicants that you're talking to would understand and accept that. But I'm always open to a conversation with any of these organisations about how we can streamline and make the process more user friendly. It's certainly very much the approach that we've taken on the investment review with the Arts Council of Wales—applications to the Arts Council of Wales will be considered by the end of March, but very much part of that review has been about how do we reach out to some of the smaller organisations, and how do we make the process of grant applications far less burdensome that it has been previously. So, I'm very happy to have that conversation with any organisations that feel that their involvement or the application process through Creative Wales is too difficult. And if any of them want to write to me and explain to me their experiences, I'd be happy to look at that.
Rwy'n meddwl bod honno'n her deg, Tom. Rydym wedi gweld nifer o fusnesau bach, diwydiannau bach, sydd am dyfu yng Nghymru, ac mae rhai ohonynt yn gweld y broses o wneud cais am grant yn anodd iawn. Mae natur y broses yn golygu bod rhaid iddi fod yn drylwyr. Rydym yn sôn am ymdrin ag arian cyhoeddus yn y pen draw. Ni allwn roi arian yn ddifeddwl i sefydliadau nad ydym yn dilyn camau diwydrwydd dyladwy arnynt. Felly, rwy'n siŵr y byddech chi a'r ymgeiswyr rydych chi'n siarad â nhw yn deall ac yn derbyn hynny. Ond rwyf bob amser yn agored i sgwrs gydag unrhyw un o'r sefydliadau hyn ynglŷn â sut y gallwn symleiddio a gwneud y broses yn haws i'w defnyddio. Yn sicr, dyma'r dull o weithredu rydym wedi'i fabwysiadu gyda'r adolygiad buddsoddi gyda Chyngor Celfyddydau Cymru—bydd ceisiadau i Gyngor Celfyddydau Cymru yn cael eu hystyried erbyn diwedd mis Mawrth, ond roedd rhan fawr o'r adolygiad hwnnw'n ymwneud â sut rydym yn estyn allan at rai o'r sefydliadau llai, a sut mae gwneud y broses o wneud cais am grant yn llawer llai beichus nag a fu o'r blaen. Felly, rwy'n hapus iawn i gael y sgwrs honno gydag unrhyw sefydliadau sy'n teimlo bod eu hymwneud neu'r broses ymgeisio drwy Cymru Greadigol yn rhy anodd. Ac os oes unrhyw un ohonynt eisiau ysgrifennu ataf i egluro eu profiadau, byddwn yn hapus i edrych ar hynny.
2. Pa gamau mae Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i annog mwy o bobl ifanc i ddechrau eu busnesau eu hunain? OQ59203
2. What action is the Welsh Government taking to encourage more young people to start their own businesses? OQ59203
Thank you. The Business Wales youth entrepreneurship service encourages the next generation of entrepreneurs in Wales. It supports entrepreneurial ambition, and provides practical advice to take their ideas forward. Since 2016, 5,000 young people have been supported with start-up advice, and almost 700 have started a business. This, of course, is now being enhanced by the young person’s guarantee.
Diolch. Mae gwasanaeth entrepreneuriaeth ieuenctid Busnes Cymru yn annog y genhedlaeth nesaf o entrepreneuriaid yng Nghymru. Mae'n cefnogi uchelgais entrepreneuraidd, ac yn rhoi cyngor ymarferol er mwyn iddynt allu bwrw ymlaen â'u syniadau. Ers 2016, mae 5,000 o bobl ifanc wedi cael cymorth gan gyngor ar ddechrau busnes, ac mae bron i 700 wedi dechrau busnes. Mae'r cyngor hwn bellach yn cael ei ategu gan y warant i bobl ifanc wrth gwrs.
Thank you, Minister. As you are no doubt aware, 95 per cent of UK businesses are microbusinesses or sole traders. With much of the focus of economic development policies on attracting large employers, and preparing young people for workplaces, we have to question whether we are doing enough to encourage self-employment. I was, therefore, pleased to see a scheme run by the Bridgend Business Forum, in conjunction with the Rebel Business School, to offer free training to young people on how to start a business. Minister, will the Welsh Government monitor the scheme and look at ways to either replicate it across Wales or even incorporate the lessons into the school curriculum? Thank you.
Diolch. Fel y gwyddoch, mae 95 y cant o fusnesau'r DU yn ficrofusnesau neu'n unig fasnachwyr. Gyda llawer o ffocws polisïau datblygu economaidd ar ddenu cyflogwyr mawr, a pharatoi pobl ifanc ar gyfer gweithleoedd, mae'n rhaid inni holi a ydym yn gwneud digon i annog hunangyflogaeth. Roeddwn yn falch felly o weld cynllun sy'n cael ei redeg gan Fforwm Busnes Pen-y-bont ar Ogwr, ar y cyd ag Ysgol Fusnes Rebel, i gynnig hyfforddiant am ddim i bobl ifanc ynghylch sut i ddechrau busnes. Weinidog, a fydd Llywodraeth Cymru yn monitro'r cynllun ac yn edrych ar ffyrdd naill ai o'i efelychu ar draws Cymru neu hyd yn oed ymgorffori'r gwersi yn y cwricwlwm ysgol? Diolch.
I'd be very happy if the Member were to write to me with the detail of the scheme that he has identified. As I said in my initial answer, we have a range of support services that are available. Business Wales is still the front door, so if anyone is concerned or doesn't understand the individual scheme, they can go to Business Wales and they can help to guide people through, and, also, those people taking part directly in the young person's guarantee funded work.
We've got a range of Big Ideas role models—over 400 of them—who do go out and encourage people who want to start up their own business. And what's encouraging about the young person's guarantee in this area is that, as part of the national conversation, 28 per cent of young people indicated they would like to consider becoming self-employed or running their own business, and, indeed, 25 per cent of them wanted more information on becoming self-employed. So, part of our challenge is, with the enthusiasm that does exist, how to make sure we have the right support available to help those who can go from an idea and a desire to actually be able to have a business plan and then to start up. And that's also why, of course, we have a range of our start-up grants that are already available to support people with exactly that ambition. But I look forward to receiving the Member's correspondence.
Byddwn i'n hapus iawn pe bai'r Aelod yn ysgrifennu ataf gyda manylion y cynllun y mae wedi'i nodi. Fel y dywedais yn fy ateb cychwynnol, mae gennym amrywiaeth o wasanaethau cymorth ar gael. Busnes Cymru yw'r drws blaen o hyd, felly os oes unrhyw un yn poeni neu ddim yn deall y cynllun unigol, gallant droi at Busnes Cymru a gallant hwy helpu i arwain pobl drwy'r broses, a'r bobl sy'n cymryd rhan yn uniongyrchol yn y gwaith a ariennir ar y warant i bobl ifanc hefyd.
Mae gennym amrywiaeth o fodelau rôl Syniadau Mawr—dros 400 ohonynt—sy'n mynd allan i annog pobl sydd eisiau dechrau eu busnes eu hunain. A'r hyn sy'n galonogol am y warant i bobl ifanc yn hyn o beth yw bod 28 y cant o bobl ifanc wedi nodi, fel rhan o'r sgwrs genedlaethol, y byddent yn hoffi ystyried dod yn hunangyflogedig neu redeg eu busnes eu hunain, ac yn wir, roedd 25 y cant ohonynt eisiau mwy o wybodaeth am ddod yn hunangyflogedig. Felly, rhan o'n her, gyda'r brwdfrydedd sy'n bodoli, yw sut i sicrhau bod gennym y gefnogaeth gywir ar gael i helpu'r rhai sy'n gallu mynd o syniad ac awydd i allu cael cynllun busnes ac i ddechrau eu busnes. A dyna pam hefyd, wrth gwrs, fod gennym ystod o'n grantiau dechrau busnes sydd eisoes ar gael i gefnogi pobl gyda'r uchelgais hwnnw. Ond rwy'n edrych ymlaen at gael gohebiaeth yr Aelod.
Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Natasha Asghar.
Questions now from the party spokespeople. The Conservative spokesperson, Natasha Asghar.
Thank you so much, Presiding Officer. Minister, it's estimated that around 7 per cent of adults in Wales are not on the internet. A large chunk of that 7 per cent are people aged 75 or over who have no connection to the internet. Just under 80 per cent of people with a limiting, long-standing illness, disability or infirmity use the internet, compared with 93 per cent of those without such conditions. So, I'm curious to know, Minister, how the Welsh Government's digital strategy will help reduce digital exclusion.
Diolch o galon, Lywydd. Weinidog, amcangyfrifir nad yw tua 7 y cant o oedolion yng Nghymru ar y rhyngrwyd. Mae talp mawr o'r 7 y cant hwnnw'n bobl 75 oed neu hŷn sydd heb gysylltiad â'r rhyngrwyd. Ychydig o dan 80 y cant o bobl sydd â salwch, anabledd neu wendid cyfyngus, hirsefydlog sy'n defnyddio'r rhyngrwyd, o'i gymharu â 93 y cant o bobl heb gyflyrau o'r fath. Felly, rwy'n chwilfrydig i wybod, Weinidog, sut y bydd strategaeth ddigidol Llywodraeth Cymru yn helpu i leihau allgáu digidol.
Tackling digital exclusion is one of the key aims of our strategy, and there's a number of different strands. There's our work with the UK Government on the reserved responsibility for infrastructure. I've had a number of meetings with my officials and, indeed, with the current UK Minister—I think it's Minister Lopez, in the newly rebadged DCMS—and we're looking at how they are going to meet their own obligations, and actually the fact there'll be a gap, because they expect to meet 85 per cent of the population. Now, we have to talk about how we get services and improved services to that extra 15 per cent.
As well as the connectivity and the width, we then have a range of schemes in place actually to deal with practical access, and some of that is attitude. My mother has a connection in her house and I have regularly tried to get her to use it, but that's just one of those things. She doesn't do it, whereas other people are more keen to do it. And actually, this isn't just a point about entertainment. As we all know, there's a point about work, and it's also about access to services as well. Many of our services are moving to a digital-first model, which I think is a good thing, but that does mean we need to constantly be thinking about how we equip users, the people using the service, to be able to do so effectively. That's not just the public, of course; a number of the people who need support to make sure that they're properly enabled and are able to use the system actually are staff as well. So, those are parts of the challenges we're looking to try to resolve, and I'm very keen to see further progress made in the rest of this term.
Mae mynd i'r afael ag allgáu digidol yn un o brif nodau ein strategaeth, a cheir nifer o elfennau gwahanol. Ceir ein gwaith gyda Llywodraeth y DU ar y cyfrifoldeb a gadwyd yn ôl dros seilwaith. Rwyf wedi cael nifer o gyfarfodydd gyda fy swyddogion, a chyda Gweinidog presennol y DU yn wir—rwy'n credu mai'r Gweinidog Lopez ydyw, yn yr Adran dros Dechnoleg Ddigidol, Diwylliant, y Cyfryngau a Chwaraeon fel y'i gelwir bellach—ac rydym yn edrych ar sut maent yn mynd i gyflawni eu rhwymedigaethau eu hunain, ac mewn gwirionedd bydd yna fwlch, oherwydd eu bod yn disgwyl cyrraedd 85 y cant o'r boblogaeth. Nawr, mae'n rhaid inni siarad ynglŷn â sut y cawn wasanaethau a gwasanaethau gwell i'r 15 y cant ychwanegol hyn.
Yn ogystal â'r cysylltedd a lled band, mae gennym ystod o gynlluniau ar waith wedyn i fynd i'r afael â mynediad ymarferol, ac mae rhywfaint o hynny'n ymwneud ag agwedd. Mae gan fy mam gysylltiad yn ei thŷ a droeon, rwyf wedi ceisio ei chael i'w ddefnyddio, ond dim ond un o'r pethau hyn yw hynny. Nid yw'n ei wneud, tra bod pobl eraill yn fwy awyddus i'w wneud. Ac mewn gwirionedd, nid pwynt am adloniant yn unig yw hwn. Fel y gwyddom i gyd, mae pwynt yma ynglŷn â gwaith, ac mae hefyd yn ymwneud â mynediad at wasanaethau. Mae llawer o'n gwasanaethau yn symud i fodel digidol yn gyntaf, sy'n beth da yn fy marn i, ond mae'n golygu bod angen inni feddwl yn barhaus ynglŷn â sut i arfogi defnyddwyr, y bobl sy'n defnyddio'r gwasanaeth, i allu gwneud hynny'n effeithiol. Mae a wnelo hynny â mwy na'r cyhoedd yn unig, wrth gwrs; mae nifer o'r bobl sydd angen cymorth i sicrhau eu bod yn cael eu galluogi'n briodol ac yn gallu defnyddio'r system yn staff hefyd. Felly, dyna rai o'r heriau rydym yn ceisio eu datrys, ac rwy'n awyddus iawn i weld cynnydd pellach yn cael ei wneud dros weddill y tymor hwn.
Great, thank you, Minister. I really do appreciate the detailed answer.
Now, moving on to my second question, the UK Government's gigabit broadband voucher scheme is a fantastic initiative, helping people to combat slow broadband speeds in rural areas. Vouchers worth thousands of pounds are being given to homes and businesses to help cover the cost of installing gigabit broadband. Last year, the Welsh Government announced it was going to stop its top-up funding for the scheme because you, and I quote, said that you 'don't have the money'. How can it be, Minister, that you don't have the money to put towards this fantastic scheme, but yet the Welsh Government is happy to fork out in excess of £100 million for more politicians in this place? So, can you please elaborate on more information as to why this isn't actually happening? Thank you.
Gwych, diolch, Weinidog. Rwy'n gwerthfawrogi'r ateb manwl.
Nawr, gan symud ymlaen at fy ail gwestiwn, mae cynllun talebau band eang gigadid Llywodraeth y DU yn fenter wych, sy'n helpu pobl i fynd i'r afael â chyflymder band eang araf mewn ardaloedd gwledig. Mae talebau gwerth miloedd o bunnoedd yn cael eu rhoi i gartrefi a busnesau i helpu i dalu am y gost o osod band eang gigadid. Y llynedd, cyhoeddodd Llywodraeth Cymru ei bod am roi'r gorau i'w chyllid ychwanegol ar gyfer y cynllun am eich bod chi, ac rwy'n dyfynnu, wedi dweud 'nad oes gennych arian'. Sut y gall fod, Weinidog, nad oes gennych arian i'w roi tuag at y cynllun gwych hwn, ond bod Llywodraeth Cymru'n hapus i wario dros £100 miliwn ar fwy o wleidyddion yn y lle hwn? Felly, a wnewch chi roi mwy o wybodaeth ynghylch pam nad yw hyn yn digwydd mewn gwirionedd? Diolch.
Look, I don't think it's particularly helpful or sensible to attempt to compare an entirely different issue with how we use Welsh Government budgets. If you want to have a conversation about the size and capability of this place, we could do that. When it comes to the reality of our budget, it's just undeniable—the reality is our budget is worth less in real terms, in cash terms. It's also a demand to use Welsh Government funds on an area that is plainly reserved as well. I actually had a conversation earlier today with one of your colleagues about what we are doing and what we will try to do to fill in part of that reserved responsibility where the UK Government don't intend to meet the needs of people. There are practical choices, as ever. I'd like to be constructive in responding to questions, but you really do need to recognise that this is a situation of the creation of your party in Government at the UK level.
Edrychwch, nid wyf yn meddwl ei bod yn arbennig o ddefnyddiol nac yn synhwyrol i geisio cymharu mater cwbl wahanol gyda'r ffordd y defnyddiwn gyllidebau Llywodraeth Cymru. Os ydych chi am gael sgwrs am faint a gallu'r lle hwn, gallem wneud hynny. O ran realiti ein cyllideb, ni ellir gwadu—y realiti yw bod ein cyllideb yn werth llai mewn termau real, yn nhermau arian parod. Mae hefyd yn alw am ddefnyddio cronfeydd Llywodraeth Cymru ar faes sy'n amlwg wedi ei gadw'n ôl hefyd. Mewn gwirionedd, cefais sgwrs yn gynharach heddiw gydag un o'ch cyd-bleidwyr am yr hyn a wnawn a'r hyn y byddwn yn ceisio ei wneud i lenwi rhan o'r cyfrifoldeb hwnnw a gedwir yn ôl lle nad yw Llywodraeth y DU yn bwriadu diwallu anghenion pobl. Mae yna ddewisiadau ymarferol i'w gwneud, fel erioed. Hoffwn fod yn adeiladol wrth ymateb i gwestiynau, ond mae gwir angen ichi gydnabod bod hon yn sefyllfa a grëwyd gan eich plaid chi sy'n llywodraethu ar lefel y DU.
Okay, thank you very much for that, Minister. But it was also this Government that sent back £155 million to the UK Government because they didn't actually do their homework when it came to funding. So, let's not go down that road. I will carry on with my third question.
Ofcom believes that approximately 15,000 premises cannot get a broadband service of at least 10 Mbps download speed and 1 Mbps upload speed. Openreach believes that it will be challenging to get those 15,000 properly equipped, and says it will require the industry and Governments to come together to find a solution. So, Minister, what is the Welsh Government doing to support the UK Government in ensuring that these 15,000 premises actually get an acceptable and adequate broadband speed? Thank you.
Iawn, diolch yn fawr am hynny, Weinidog. Ond y Llywodraeth hon hefyd a anfonodd £155 miliwn yn ôl at Lywodraeth y DU am nad oeddent wedi gwneud eu gwaith cartref ar y cyllid. Felly, gadewch inni beidio â dilyn y trywydd hwnnw. Rwyf am barhau gyda fy nhrydydd cwestiwn.
Mae Ofcom yn credu na all tua 15,000 o adeiladau gael gwasanaeth band eang gydag o leiaf 10 Mbps o gyflymder lawrlwytho a chyflymder uwchlwytho o 1 Mbps. Mae Openreach yn credu y bydd cyfarparu'r 15,000 o safleoedd hynny'n briodol yn her, ac mae'n dweud y bydd angen i'r diwydiant a Llywodraethau ddod at ei gilydd i ddod o hyd i ateb. Felly, Weinidog, beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gynorthwyo Llywodraeth y DU i sicrhau bod y 15,000 eiddo yn cael cyflymder band eang derbyniol a digonol? Diolch.
Well, I come back to this: this is a reserved responsibility. It is the responsibility of the UK Government. We are acting because we don't think it's acceptable to simply abandon those people. The UK Government's stated ambition is to provide access to 85 per cent of the population. There are a range of people who would be excluded if we did nothing in this reserved area of responsibility. If you want to look at the people responsible for not acting in this area, they're Conservative Ministers in the UK Government. That's just unarguable. It's the settlement, it's the reality. I will act with the resources that are available. I will be constructive with UK Ministers about what we can do, but Members need to recognise, in all parties, that every step we take in this area, every pound we spend will provide a benefit to people in Wales, but it'll be money that we cannot spend on areas where we are actually responsible. But we're doing this because we recognise the societal and the economic value of doing so. We could do so much more, of course, if the Conservative Government actually met their own responsibilities.
Wel, rwy'n dod yn ôl at hyn: mae hwn yn gyfrifoldeb a gadwyd yn ôl. Llywodraeth y DU sy'n gyfrifol am hynny. Rydym yn gweithredu am nad ydym yn credu ei bod hi'n dderbyniol i gefnu ar y bobl hyn. Uchelgais datganedig Llywodraeth y DU yw darparu mynediad i 85 y cant o'r boblogaeth. Byddai amryw o bobl yn cael eu heithrio pe na baem yn gwneud unrhyw beth yn y maes cyfrifoldeb hwn a gadwyd yn ôl. Os ydych chi eisiau edrych ar y bobl sy'n gyfrifol am beidio â gweithredu yn y maes hwn, Gweinidogion Ceidwadol yn Llywodraeth y DU ydynt. Ni ellir gwadu hynny. Dyna'r setliad, dyna'r realiti. Byddaf yn gweithredu gyda'r adnoddau sydd ar gael. Byddaf yn adeiladol gyda Gweinidogion y DU am yr hyn y gallwn ei wneud, ond mae angen i Aelodau gydnabod, ym mhob plaid, y bydd pob cam a gymerwn yn y maes hwn, pob punt a wariwn, yn darparu budd i bobl yng Nghymru, ond bydd yn arian na allwn ei wario ar feysydd rydym yn gyfrifol amdanynt mewn gwirionedd. Ond rydym yn gwneud hyn oherwydd ein bod yn cydnabod y gwerth i'r gymdeithas a'r gwerth economaidd o wneud hynny. Gallem wneud cymaint mwy, wrth gwrs, pe bai'r Llywodraeth Geidwadol yn cyflawni eu cyfrifoldebau eu hunain.
Llefarydd Plaid Cymru nawr, Luke Fletcher.
The Plaid Cymru Spokesperson, Luke Fletcher.
Diolch, Llywydd. The Digital Inclusion Alliance Wales has published the second edition of its digital inclusion agenda, 'From Inclusion to Resilience', building on the first edition of the agenda that was introduced in early 2021, which outlined five key priorities to make Wales a digitally inclusive nation. Now, although the report outlines the very good progress that's been made by Welsh Government, despite the lack of support from UK Government, since its first publication—which has seen an expansion, of course, to include over 90 members holding six quarterly meetings with Welsh Government Ministers—it is clear that there is still some work that remains to be done.
If I can start with the first priority: embedding digital inclusion across all sectors. The report highlights the need for greater engagement with the private sector, especially small and medium-sized businesses and microbusinesses, to ensure that digital inclusion is evenly distributed across Wales. So, could I therefore ask the Minister what steps are being undertaken by the Welsh Government to encourage private sector, specifically SMEs and microbusinesses, to engage in the digital inclusion agenda? And, of course, the Minister rightly pointed out, this is all being done by Welsh Government despite the complete and utter lack of support from UK Government on this agenda.
Diolch, Lywydd. Mae Cynghrair Cynhwysiant Digidol Cymru wedi cyhoeddi ail argraffiad o'u hagenda cynhwysiant digidol, 'O Gynhwysiant i Wydnwch', gan adeiladu ar yr argraffiad cyntaf o'r agenda a gyflwynwyd yn gynnar yn 2021, ac a oedd yn amlinellu pum blaenoriaeth allweddol i wneud Cymru'n genedl gynhwysol yn ddigidol. Nawr, er bod yr adroddiad yn amlinellu'r cynnydd da iawn sydd wedi'i wneud gan Lywodraeth Cymru, er gwaethaf y diffyg cymorth gan Lywodraeth y DU, ers ei gyhoeddi gyntaf—a gweld ehangu, wrth gwrs, i gynnwys dros 90 o aelodau yn cynnal chwe chyfarfod chwarterol gyda Gweinidogion Llywodraeth Cymru—mae'n amlwg fod rhywfaint o waith i'w wneud eto.
Os caf ddechrau gyda'r flaenoriaeth gyntaf: gwreiddio cynhwysiant digidol ar draws pob sector. Mae'r adroddiad yn tynnu sylw at yr angen i ymwneud mwy â'r sector preifat, yn enwedig busnesau bach a chanolig a microfusnesau, er mwyn sicrhau bod cynhwysiant digidol yn cael ei ddosbarthu'n gyfartal ledled Cymru. Felly, a gaf fi ofyn i'r Gweinidog pa gamau sy'n cael eu cymryd gan Lywodraeth Cymru i annog y sector preifat, a busnesau bach a chanolig a microfusnesau yn benodol, i ymwneud â'r agenda cynhwysiant digidol? Ac wrth gwrs, tynnodd y Gweinidog sylw yn briodol at y ffaith bod hyn i gyd yn cael ei wneud gan Lywodraeth Cymru er gwaethaf diffyg cefnogaeth Llywodraeth y DU ar yr agenda hon.
Well, actually, the pandemic has forced a number of people to think about the way in which they work, and actually, we all know that a number of businesses had to go into the online world when they weren't necessarily there. They then had to think about the customers that will want to use that, because more customers had to use things online. And so, there's a point here about a business need and fulfilment and the fact that, actually, there's a broad trend—and there has been—of greater activity online. And that's a challenge for some of our physical infrastructure, and having vibrant high streets and places, but that trend has really accelerated as a result of the pandemic.
And I know that we talked about this before; there's both an opportunity and a risk, and the opportunity is, you're getting used to the way that there are successful, commercial operations available. You need to make sure that your staff are able to deal with that; you need to make sure that your own facility is able to deal with the demand you'll have coming in, and then think about how you're servicing the needs of your customers in doing so, and making sure that your customer information and your business information is actually secure. And it is one of the things that we do talk about with a range of business groups, who represent small and medium-sized businesses—one of their key risks is to make sure that they are capable in those areas and that they can understand where the help and support are.
Now, when you come to Business Wales, that is something that we can and do talk with businesses about. We also know that there is a growing cyber security industry in Wales. Some of those are, if you like, the big names and the big players, whether it's PricewaterhouseCoopers or whether it's Airbus or others. Whereas, actually, we also have a range of cyber security firms that specifically look to help those small and medium-sized firms to make sure that they can take advantage of the opportunities and, at the same time, keep themselves and their customers secure.
Wel, mewn gwirionedd, mae'r pandemig wedi gorfodi nifer o bobl i feddwl am y ffordd y maent yn gweithio, ac mewn gwirionedd, rydym i gyd yn gwybod bod nifer o fusnesau wedi gorfod mynd i mewn i'r byd ar-lein pan nad oeddent yno o reidrwydd. Wedyn roedd yn rhaid iddynt feddwl am y cwsmeriaid a fydd eisiau defnyddio hynny, oherwydd roedd rhaid i fwy o gwsmeriaid ddefnyddio pethau ar-lein. Ac felly, mae pwynt yma am angen a chyflawniad busnesau a'r ffaith, mewn gwirionedd, fod yna duedd gyffredinol—ac wedi bod—o fwy o weithgaredd ar-lein. Ac mae honno'n her i beth o'n seilwaith ffisegol, a chael strydoedd mawr a llefydd bywiog, ond mae'r duedd honno wedi cyflymu'n fawr o ganlyniad i'r pandemig.
Ac rwy'n gwybod ein bod wedi siarad am hyn o'r blaen; mae yna gyfle yn ogystal â risg, a'r cyfle yw eich bod chi'n dod i arfer â'r ffordd y mae gweithrediadau llwyddiannus, masnachol ar gael. Mae angen ichi wneud yn siŵr fod eich staff yn gallu ymdrin â hynny; mae angen ichi sicrhau bod eich cyfleuster eich hun yn gallu ymdopi â'r galw a ddaw i mewn, ac yna meddwl ynglŷn â sut rydych chi'n gwasanaethu anghenion eich cwsmeriaid wrth wneud hynny, a sicrhau bod eich gwybodaeth i gwsmeriaid a'ch gwybodaeth fusnes yn ddiogel mewn gwirionedd. Ac mae'n un o'r pethau rydym yn siarad amdano gydag ystod o grwpiau busnes, sy'n cynrychioli busnesau bach a chanolig—un o'u risgiau allweddol yw sicrhau eu bod yn gallu gweithredu yn y meysydd hynny a'u bod yn gallu deall ble mae'r cymorth a'r gefnogaeth.
Nawr, pan ystyriwch Busnes Cymru, mae hynny'n rhywbeth y gallwn siarad â busnesau amdano, ac rydym yn gwneud hynny. Gwyddom hefyd fod yna ddiwydiant seiberddiogelwch cynyddol yng Nghymru. Mae rhai o'r rheini, os mynnwch, yn enwau mawr ac yn chwaraewyr mawr, boed yn PricewaterhouseCoopers neu'n Airbus neu eraill. Ond mae gennym ystod o gwmnïau seiberddiogelwch hefyd sy'n edrych yn benodol ar helpu'r cwmnïau bach a chanolig hynny i wneud yn siŵr eu bod yn gallu manteisio ar y cyfleoedd, ac ar yr un pryd, yn cadw eu hunain a'u cwsmeriaid yn ddiogel.
Diolch am yr ateb, Gweinidog.
Thank you for that answer, Minister.
Of course, this work is going to be vital, especially when you consider the challenges facing SMEs up and down the country, and, of course, how do we balance that, then, with our need for a vibrant high street at the same time? Let's take a look at the retail sector as an example, the Welsh Retail Consortium announced that, despite some signs of recovery over the past 12 months, the footfall of the retail sector in Wales remains 10 per cent lower compared to this time last year. Now, couple that with the sector, like other sectors of course, being hit by high inflation and high energy costs, and all this results in a major drag for retail.
Now, we've discussed previously in the Economy, Trade and Rural Affairs Committee, the Government's intention to bring forward a strategy for the sector. When could we expect this to be published and, more importantly, how would the strategy be implemented? How will it take digital into account and will it have the necessary resources and funding to ensure that it is successful?
Wrth gwrs, mae'r gwaith hwn yn mynd i fod yn hanfodol, yn enwedig wrth ystyried yr heriau sy'n wynebu busnesau bach a chanolig ar hyd a lled y wlad, ac wrth gwrs, sut mae cydbwyso hynny, felly, â'n hangen am stryd fawr fywiog ar yr un pryd? Os edrychwn ar y sector manwerthu fel enghraifft, er gwaethaf rhai arwyddion o adferiad dros y 12 mis diwethaf, cyhoeddodd Consortiwm Manwerthu Cymru fod nifer yr ymwelwyr â'r sector manwerthu yng Nghymru yn parhau i fod 10 y cant yn is o'i gymharu â'r adeg hon y llynedd. Nawr, ychwanegwch hynny at y ffaith bod y sector, fel sectorau eraill wrth gwrs, wedi cael eu taro gan chwyddiant uchel a chostau ynni uchel, ac mae hyn i gyd yn arwain at lesteirio'r sector manwerthu'n fawr.
Nawr, rydym wedi trafod bwriad y Llywodraeth i gyflwyno strategaeth ar gyfer y sector yn flaenorol yn y Pwyllgor Economi, Masnach a Materion Gwledig. Pryd y gallem ddisgwyl iddi gael ei chyhoeddi, ac yn bwysicach fyth, sut y byddai'r strategaeth yn cael ei gweithredu? Sut y bydd yn ystyried yr elfen ddigidol ac a fydd ganddi'r adnoddau a'r cyllid angenrheidiol i sicrhau ei bod yn llwyddo?
Yes, I'm more than happy to update—and actually, when we had a consultation event, which I attended together with the Deputy Minister for Social Partnership, with the British Retail Consortium and the Welsh Retail Consortium, and, indeed, with the trade union side, led by USDAW, it was a deliberate further engagement in our social partnership way of working. So, we looked at what this would mean for workers as well as for businesses and, actually, the survey they had at the time highlighted some of the points you've made. There's still a challenge in footfall. That isn't evenly spread out though. So, Cardiff city centre had actually done better, relative to other Welsh centres. There was also a much more significant recovery at some of the out-of-town centres as well.
So, again, it highlights some of our policy dilemmas and challenges about wanting to have vibrant city centres and high streets, and actually, that goes into some of the comments we have about where we site public services. It's one of the reasons—only one of the reasons—why, as health Minister, I was keen to invest in community pharmacy and optometry: it provides greater access to patients, but actually footfall for those centres as well. When it comes to the delivery plan for the retail strategy, I expect to publish that shortly after Easter, so early after the Easter recess, you can expect to have that published, and that will set out how we expect to deliver and how we expect to measure the success of that strategy that we have co-produced between the Government, businesses themselves and trade unions too.
Ie, rwy'n fwy na pharod i roi'r wybodaeth ddiweddaraf—ac mewn gwirionedd, pan gawsom ddigwyddiad ymgynghori, a fynychais gyda'r Dirprwy Weinidog Partneriaeth Gymdeithasol, â Chonsortiwm Manwerthu Prydain a Chonsortiwm Manwerthu Cymru, ac yn wir, gydag ochr yr undebau llafur, dan arweiniad USDAW, roedd yn ymgysylltiad pellach bwriadol â'n ffordd o weithio mewn partneriaeth gymdeithasol. Felly, fe wnaethom edrych ar beth fyddai hyn yn ei olygu i weithwyr yn ogystal ag i fusnesau. ac roedd yr arolwg a oedd ganddynt ar y pryd yn tynnu sylw at rai o'r pwyntiau rydych chi wedi'u gwneud. Mae yna her yn dal i fod o ran nifer ymwelwyr. Ond nid yw hynny wedi ei wasgaru'n gyfartal. Felly, roedd canol dinas Caerdydd wedi gwneud yn well o gymharu â chanolfannau eraill yng Nghymru. Roedd adferiad llawer mwy sylweddol yn rhai o'r canolfannau ar gyrion trefi hefyd.
Felly, unwaith eto, mae'n tynnu sylw at rai o'n heriau polisi a'n heriau ynglŷn â bod eisiau cael canol dinasoedd a strydoedd mawr bywiog, ac mae hynny'n cysylltu â rhai o'r sylwadau a gawn ynglŷn â ble rydym yn lleoli gwasanaethau cyhoeddus. Mae'n un o'r rhesymau—dim ond un o'r rhesymau—pam roeddwn yn awyddus, fel Gweinidog Iechyd, i fuddsoddi mewn fferylliaeth gymunedol ac optometreg: mae'n rhoi mwy o fynediad i gleifion, a mwy o ymwelwyr â'r canolfannau hynny hefyd. O ran y cynllun cyflawni ar gyfer y strategaeth fanwerthu, rwy'n disgwyl cyhoeddi hwnnw'n fuan ar ôl y Pasg, felly'n fuan ar ôl toriad y Pasg, gallwch ddisgwyl ei weld wedi'i gyhoeddi, a bydd yn nodi sut rydym yn disgwyl cyflawni a sut rydym yn disgwyl mesur llwyddiant y strategaeth a gynhyrchwyd ar y cyd rhwng y Llywodraeth, busnesau eu hunain ac undebau llafur hefyd.
3. A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am sut y caiff Fferm Gilestone ei ddefnyddio gan Lywodraeth Cymru yn y dyfodol? OQ59204
3. Will the Minister provide an update on the future use of Gilestone Farm by the Welsh Government? OQ59204
Thank you for the question. Due diligence on the proposal received from representatives of Green Man is in the final stages of assessment. I expect to receive advice from officials with regard to the next steps before the end of March.
Diolch am y cwestiwn. Mae diwydrwydd dyladwy ar y cynnig a ddaeth i law gan gynrychiolwyr Green Man yng nghamau olaf yr asesiad. Rwy'n disgwyl cyngor gan swyddogion ar y camau nesaf cyn diwedd mis Mawrth.
Thank you for that answer, Minister. You've said, and other Ministers have said, on a number of occasions that the Government bought this site in order to secure the future of the Green Man Festival. However, it has come to light that the agreement that your Government is entering into is not with the Green Man Trust Ltd; it's a separate company called Cwningar Ltd, assigned to one person. That company is listed to buy or sell real estate, and it's also listed to operate leased real estate. So, can you explain how entering into an agreement with a company that, translated to English, equates to 'rabbit warren' is safeguarding the future of the Green Man Festival? To me and many others, Minister, it looks like the Welsh Government has really gone down a rabbit hole over this purchase.
Diolch am eich ateb, Weinidog. Rydych chi wedi dweud, ac mae Gweinidogion eraill wedi dweud, ar sawl achlysur fod y Llywodraeth wedi prynu'r safle er mwyn sicrhau dyfodol Gŵyl y Dyn Gwyrdd. Fodd bynnag, mae wedi dod i'r amlwg nad gyda'r Green Man Trust Ltd y mae'r cytundeb y mae eich Llywodraeth wedi ymrwymo iddo, ond cwmni ar wahân o'r enw Cwningar Ltd, yn enw un unigolyn. Mae'r cwmni hwnnw wedi'i gofrestru a gyfer prynu neu werthu eiddo tirol, ac mae hefyd wedi'i gofrestru ar gyfer gweithredu eiddo tirol ar brydles. Felly, a wnewch chi egluro sut mae dod i gytundeb â chwmni ag enw sy'n golygu 'twll cwningen' yn diogelu dyfodol Gŵyl y Dyn Gwyrdd? I mi a sawl un arall, Weinidog, mae'n edrych fel pe bai Llywodraeth Cymru wedi dianc i lawr twll cwningen gyda'r pryniant hwn.
I admire the consistent silliness of the Member's response to rabbits, but, look, when it comes to the opportunities around this piece of land, we've been clear about why we've entered into the purchase. We've also been very, very clear about the fact, as I said in my initial answer, that I will expect to receive final advice before the end of March, and I can then make a decision. The Member talks about what might happen; I will have a decision to make when due diligence is completed, and I will then not just make a decision, but I will also expect to face further questions in this Chamber in announcing any choice that I make. But, economic development in this part of Wales is the key purpose for the purchase, and that will be in my mind when I make the choice.
Rwy'n edmygu gwiriondeb cyson ymateb yr Aelod i gwningod, ond edrychwch, o ran y cyfleoedd sydd ynghlwm wrth y darn hwn o dir, rydym wedi bod yn glir pam ein bod wedi bwrw iddi gyda'r pryniant. Rydym hefyd wedi bod yn glir iawn ynghylch y ffaith, fel y dywedais yn fy ateb cychwynnol, y byddaf yn disgwyl cyngor terfynol cyn diwedd mis Mawrth, a gallaf wneud penderfyniad wedyn. Mae'r Aelod yn sôn am beth a allai ddigwydd; bydd gennyf benderfyniad i'w wneud pan fydd diwydrwydd dyladwy wedi ei gwblhau, ac yna, yn ogystal â gwneud penderfyniad, byddaf hefyd yn disgwyl wynebu cwestiynau pellach yn y Siambr hon wrth gyhoeddi unrhyw ddewis a wnaf. Ond datblygu economaidd yn y rhan hon o Gymru yw prif ddiben y pryniant, ac fe fydd hynny yn fy meddwl pan fyddaf yn gwneud y penderfyniad.
Diolch yn fawr iawn i James am roi'r cwestiwn yma ymlaen. Rŵan, rydyn ni'n gwybod, wrth roi pres cyhoeddus i unrhyw sefydliad, mai'r bwriad ydy sicrhau budd cyhoeddus. Rydyn ni'n gwybod bod Gilestone ei hun yn gasgliad o anheddau gwyliau, efo'r potensial o ddatblygu llawer iawn mwy o unedau gwyliau. Dwi ddim yn gwbl hyderus bod yr ateb ddaru i chi ei roi yn ateb cwestiwn James, felly os cawn ni fynd ar ôl y trywydd yna ychydig eto. Ar 22 Chwefror 2022, fis yn unig cyn i'r Gweinidog gytuno i'r Llywodraeth brynu y fferm, fe sefydlodd perchennog Green Man Festival gwmni, fel rydyn ni wedi clywed, o'r enw Cwningar Ltd. Mae'r cwmni yma yn cael ei ddisgrifio fel cwmni sydd yn:
Thank you very much to James for tabling this question. We know that, in providing public funds to any organisation, the attention is to secure public good. We know that Gilestone itself is a collection of holiday accommodation with the potential of developing far more holiday units. Now, I'm not entirely confident that the response that you gave answered James's question, so if we could pursue that a little further. On 22 February 2022, just a month before the Minister agreed that the Government should purchase the farm, the owner of Green Man Festival established a company, as we've heard, called Cwningar Ltd. Now, this company is described as a company that is:
'Buying and selling of own real estate',
'Prynu a gwerthu ein heiddo tirol ein hunain',
ac ymhellach,
and further,
'Other letting and operating of own or leased real estate.'
'Gosod eiddo fel arall a gweithredu ein heiddo tirol ein hunain neu eiddo ar brydles.'
Ydy'r Gweinidog felly'n credu mai cyd-ddigwyddiad anffodus ydy o efo amserlennu y prynu yma, ynteu ydy'r Gweinidog, neu ei adran, yn gwybod am unrhyw gynlluniau pellach ar gyfer defnydd Gilestone sydd yn ymwneud â real estate a chwmni Cwningar?
Now, does the Minister therefore believe that it's an unfortunate coincidence in terms of the timing of this purchase, or does the Minister, or his department, know of any further plans for the use of Gilestone, which does relate to real estate and Cwningar?
Well, the end purpose for the use of that land is economic development. We're interested in how we secure an increase in economic activity within this part of Wales. It aligns with the ambitions that Powys County Council have for events, and the economic benefit that they'll provide for local people as well.
When I make a decision, I would expect, in the due diligence, not just the proposal and the business plan but the company structure behind anyone who wants to do that. And, as is usually the case, if we're looking at then a lease or a different arrangement, I'll then expect there to be targets and measures to make sure that that benefit is genuinely being realised. So, I can't comment much further on that because, of course, I haven't had the final advice from my officials; I need to see what that looks like, and I then may have questions myself on the advice, and I then will have to make a decision. And there is no guarantee of one definitive decision. I may decide not to proceed with what comes before me; I may decide to do so. Whatever I do, I fully anticipate, given the significant interest in this site, that I will need to not just make a statement to confirm what choice I've made, but also, inevitably, there will be further questions. I'm more than happy to do so.
Wel, diben terfynol defnyddio'r tir hwnnw yw datblygu economaidd. Mae gennym ddiddordeb yn y ffordd y byddwn yn sicrhau cynnydd mewn gweithgarwch economaidd yn y rhan hon o Gymru. Mae'n cyd-fynd â'r uchelgeisiau sydd gan Gyngor Sir Powys ar gyfer digwyddiadau, a'r budd economaidd y byddant yn ei ddarparu i bobl leol hefyd.
Pan fyddaf yn gwneud penderfyniad, rwy'n disgwyl diwydrwydd dyladwy, nid yn unig o ran y cynnig a'r cynllun busnes ond o ran y strwythur cwmni y tu ôl i unrhyw un sydd eisiau gwneud hynny. Ac fel sy'n digwydd fel arfer, os ydym yn edrych wedyn ar brydles neu drefniant gwahanol, byddaf yn disgwyl y bydd yna dargedau a mesurau wedyn i wneud yn siŵr fod y budd hwnnw'n cael ei wireddu'n iawn. Felly, ni allaf wneud sylw llawer pellach ar hynny oherwydd, wrth gwrs, nid wyf wedi cael cyngor terfynol gan fy swyddogion; mae angen imi weld beth fydd hwnnw, ac efallai y bydd gennyf gwestiynau fy hun wedyn ar y cyngor, a bydd rhaid imi wneud penderfyniad wedyn. Ac nid oes sicrwydd y ceir un penderfyniad diffiniol. Efallai y penderfynaf beidio â bwrw ymlaen â'r hyn a ddaw ger fy mron; efallai y penderfynaf wneud hynny. Beth bynnag a wnaf, rwy'n rhagweld, o ystyried y diddordeb sylweddol yn y safle hwn, y bydd angen i mi nid yn unig wneud datganiad i gadarnhau pa ddewis a wneuthum, ond hefyd, yn anochel, fe fydd yna gwestiynau pellach. Rwy'n fwy na pharod i wneud hynny.
4. A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth am ffigyrau diweithdra yn Ne Clwyd? OQ59225
4. Will the Minister provide an update on unemployment figures in Clwyd South? OQ59225
Yes. The unemployment rate for Clwyd South in the 12 months to September 2022 was 3.7 per cent. That is down 2.7 percentage points on the same period in 2013.
Gwnaf. Y gyfradd ddiweithdra ar gyfer De Clwyd yn y 12 mis hyd at fis Medi 2022 oedd 3.7 y cant. Mae hynny i lawr 2.7 pwynt canran ar yr un cyfnod yn 2013.
Thank you, Minister. It really is quite incredible and demonstrates just how relentless the Welsh Government has been in creating job opportunities for people in Clwyd South, and, indeed, across Wales. But, Minister, how concerned are you by the loss of millions upon millions of pounds in EU funding and the impact that it could have in terms of creating valuable high-skilled jobs in Wales?
Diolch, Weinidog. Mae'n anhygoel ac yn dangos bod Llywodraeth Cymru wedi bod wrthi'n ddi-baid yn creu cyfleoedd gwaith i bobl yn Ne Clwyd, ac ar draws Cymru yn wir. Ond Weinidog, pa mor bryderus ydych chi ynglŷn â cholli miliynau ar filiynau o bunnoedd o gyllid yr UE a'r effaith y gallai ei chael ar greu swyddi medrus gwerthfawr yng Nghymru?
I'm deeply concerned still about the choices made by the UK Government, not just because they are a breach of successive manifesto promises, but because they leave Wales short of well over £1 billion over three years. In fact, Newsnight recently undertook an investigation where they thought the gap might be as much as £1.4 billion. The gap that that creates for Wales is not just a budget pressure; it's what it stops us from being able to do.
And it's not just what the Welsh Government are saying, the UK Government haven't listened to us, they haven't listened to businesses about not just the reduction in the money, but the delivery design of that fund. It takes money away from skills, in investing in the future of the economy. Local authorities haven't been listened to in the design of the funds, forcing them to compete with each other, not to work collaboratively together. They haven't listened to trade unions, further or higher education. If you think about what universities are saying, the vice-chancellor of Swansea University has been very clear that hundreds of high-quality jobs will not be in Wales if there is not an immediate about-turn in the budget next week. I still believe, though, the approach that we have taken in wanting to bring together different actors in different regions of Wales is the right one to undertake. If only we had a UK Government on the same wavelength prepared to invest in the future in a collaborative way, we could ensure that we make even further progress in creating good-quality employment in Clwyd South, and, indeed, the rest of Wales.
Rwy'n bryderus iawn o hyd am y dewisiadau a wnaed gan Lywodraeth y DU, nid yn unig am eu bod wedi torri addewidion maniffestos olynol, ond am eu bod yn gadael Cymru'n brin o ymhell dros £1 biliwn dros dair blynedd. Mewn gwirionedd, cynhaliodd Newsnight ymchwiliad yn ddiweddar lle'r oeddent yn credu y gallai'r bwlch fod cymaint â £1.4 biliwn. Nid pwysau cyllidebol yn unig yw'r bwlch y mae hynny'n ei greu i Gymru; mae yna gymaint o bethau y mae'n ein hatal rhag gallu eu gwneud.
Ac mae'n fwy na'r hyn y mae Llywodraeth Cymru yn ei ddweud, nid yw Llywodraeth y DU wedi gwrando arnom, nid ydynt wedi gwrando ar fusnesau ynghylch y gostyngiad yn yr arian, nac am gynlluniau dosbarthu'r gronfa honno. Mae'n tynnu arian oddi wrth sgiliau, oddi wrth fuddsoddi yn nyfodol yr economi. Nid yw awdurdodau lleol wedi cael eu clywed ynghylch cynllun y cronfeydd, gan eu gorfodi i gystadlu â'i gilydd, nid i weithio ar y cyd gyda'i gilydd. Nid ydynt wedi gwrando ar undebau llafur, addysg bellach nac addysg uwch. Os meddyliwch am yr hyn y mae prifysgolion yn ei ddweud, mae is-ganghellor Prifysgol Abertawe wedi bod yn glir iawn y bydd cannoedd o swyddi o safon uchel yn cael eu colli o Gymru os na cheir tro pedol uniongyrchol yn y gyllideb yr wythnos nesaf. Er hynny, rwy'n dal i gredu mai'r dull rydym wedi ei weithredu wrth fod eisiau dod â gwahanol weithredwyr mewn gwahanol ranbarthau yng Nghymru at ei gilydd yw'r un iawn i'w ddefnyddio. Pe bai gennym Lywodraeth y DU ar yr un donfedd yn barod i fuddsoddi yn y dyfodol mewn ffordd gydweithredol, gallem sicrhau ein bod yn gwneud cynnydd pellach fyth ar greu cyflogaeth o ansawdd da yn Ne Clwyd, ac yng ngweddill Cymru yn wir.
The latest figures show that Wales, under a Labour Welsh Government in this case, has the lowest employment rate amongst the UK nations, that Wales was the only UK nation to see a fall in employment, and that Wales saw the largest increase in the inactivity rate compared with the same period last year. However, at 2.8 per cent, the unemployment rate in Clwyd South was lower than the figure for Wales as a whole. Will you therefore join me in welcoming the hard work of Clwyd South's Member of Parliament, Simon Baynes, representing in Westminster the needs and interests of companies, organisations and constituents in Clwyd South, where, for example, he's campaigned successfully for fertiliser companies such as Neatcrown Corwen Ltd in Clwyd South, to be included in the support given by the UK Government for high energy-intensive businesses. And, working in partnership with Denbighshire County Council and Wrexham County Borough Council, he secured the Clwyd South UK levelling-up fund grant of £13.3 million from the UK Government, which includes the installation of the new roof at Llangollen Railway's Corwen station, with the roof manufactured by Clwyd South firm, Plant & Robinson Construction Limited.
Mae'r ffigurau diweddaraf yn dangos mai Cymru, o dan Lywodraeth Lafur Cymru yn yr achos hwn, sydd â'r gyfradd gyflogaeth isaf ymhlith gwledydd y DU, mai Cymru oedd unig wlad y DU i weld gostyngiad mewn cyflogaeth, ac mai Cymru a welodd y cynnydd mwyaf yn y gyfradd anweithgarwch o gymharu â'r un cyfnod y llynedd. Ond ar 2.8 y cant, roedd cyfradd ddiweithdra De Clwyd yn is na'r ffigur ar gyfer Cymru gyfan. A wnewch chi ymuno â mi felly i groesawu gwaith caled Aelod Seneddol De Clwyd, Simon Baynes, yn cynrychioli anghenion a diddordebau cwmnïau, sefydliadau ac etholwyr De Clwyd yn San Steffan, ag yntau wedi bod yn ymgyrchu'n llwyddiannus, er enghraifft, dros sicrhau bod cwmnïau gwrtaith fel Neatcrown Corwen Ltd yn Ne Clwyd yn cael eu cynnwys yn y cymorth a roddwyd gan Lywodraeth y DU i fusnesau ynni-ddwys. Ac wrth weithio mewn partneriaeth â Chyngor Sir Ddinbych a Chyngor Bwrdeistref Sirol Wrecsam, sicrhaodd grant o £13.3 miliwn o gronfa ffyniant bro y DU i Dde Clwyd gan Lywodraeth y DU, sy'n cynnwys gosod y to newydd yng ngorsaf Rheilffordd Llangollen Corwen, gyda'r to wedi ei gynhyrchu gan gwmni yn Ne Clwyd, Plant & Robinson Construction Limited.
Well, look, I welcome money that is being spent in any part of Wales to secure a better economic future, but I think the Member needs to look again at the design of the shared prosperity fund and, indeed, the levelling-up fund. Half of local authorities in Wales lost out in their bids—a competitive bidding process that took time, energy and effort. And he might want to talk to other authorities in Wales, including Wrexham, that lost out on bids altogether, or indeed, Flintshire County Council that has not been supported in any of its bids. This is a competitive process that wastes time, energy and effort. We would all be much better off if the UK Government took a much more collaborative approach, stopped competing and trying to take powers away from Wales. We deserve to have the opportunities to still have our responsibilities, voted for by the people of Wales, in two referenda, and a budget that matches up, rather than the loss of more than £1 billion. And it really would be positive if the Tories in this place could actually stand up for Wales, rather than making excuses for what is being done to Wales by their masters in the UK Government.
Wel, edrychwch, rwy'n croesawu arian sy'n cael ei wario yn unrhyw ran o Gymru er mwyn sicrhau dyfodol economaidd gwell, ond rwy'n credu bod angen i'r Aelod edrych eto ar gynllun y gronfa ffyniant gyffredin a'r gronfa ffyniant bro. Roedd hanner awdurdodau lleol Cymru ar eu colled yn eu ceisiadau—proses geisiadau gystadleuol a fu'n draul ar amser, egni ac ymdrech. Ac efallai y carai siarad ag awdurdodau eraill yng Nghymru, gan gynnwys Wrecsam, a fu'n aflwyddiannus yn eu ceisiadau, neu Gyngor Sir y Fflint yn wir, nad oes unrhyw un o'u ceisiadau wedi'u derbyn. Mae hon yn broses gystadleuol sy'n gwastraffu amser, egni ac ymdrech. Byddem i gyd yn llawer gwell ein byd pe bai Llywodraeth y DU yn mabwysiadu ymagwedd lawer mwy cydweithredol, yn rhoi'r gorau i gystadlu a cheisio bachu pwerau oddi wrth Gymru. Rydym yn haeddu cael cyfleoedd i ddal gafael ar ein cyfrifoldebau, y pleidleisiodd pobl Cymru drostynt mewn dwy refferendwm, a chyllideb yr un faint ag o'r blaen, yn hytrach na cholli mwy na £1 biliwn. A byddai'n gadarnhaol iawn pe bai'r Torïaid yn y lle hwn yn gallu sefyll dros Gymru mewn gwirionedd, yn hytrach na gwneud esgusodion dros yr hyn sy'n cael ei wneud i Gymru gan eu meistri yn Llywodraeth y DU.
5. Beth mae Llywodraeth Cymru'n ei wneud i gefnogi busnesau'r stryd fawr yn ne-ddwyrain Cymru? OQ59198
5. What is the Welsh Government doing to support high-street businesses in south-east Wales? OQ59198
We have many programmes and initiatives for supporting our high streets, including business support, small business rates relief and non-domestic rates. Our Transforming Towns programme, which is providing £100 million over three years, aims to address some of the decline in our town and city centres.
Mae gennym nifer o raglenni a mentrau ar gyfer cefnogi ein strydoedd mawr, gan gynnwys cymorth busnes, rhyddhad ardrethi busnesau bach ac ardrethi annomestig. Nod ein rhaglen Trawsnewid Trefi, sy'n darparu £100 miliwn dros dair blynedd, yw mynd i'r afael â rhywfaint o'r dirywiad yng nghanol ein trefi a'n dinasoedd.
Thank you for your answer, Minister. It sadly appears that the Labour Government's anti-business approach, which has been there for quite some time, has rubbed off on some of your county councillors. We on these benches believe that the high-street businesses that are out there are the lifeblood of our communities and we should be doing all that we can to help them flourish. However, instead of helping businesses, Monmouthshire County Council had been threatening their local businesses with a £3,000 increase in the fees to set up al fresco dining. After a huge backlash, the council's budget was rejected last week—the first time in the authority's history, apparently—and I understand that this proposal has now been dropped. So, Minister, do you agree with me that this potentially damaging proposal should never have been on the cards in the first place? And will join me in urging the Labour administration in Monmouthshire to work with the county's businesses and not against them, going forward? Thank you.
Diolch am eich ateb, Weinidog. Yn anffodus mae'n ymddangos bod dull gwrth-fusnes y Llywodraeth Lafur, sydd wedi bod yno ers cryn amser, wedi dylanwadu ar rai o'ch cynghorwyr sir. Rydym ni ar y meinciau hyn yn credu bod y busnesau ar y stryd fawr sydd allan yno yn anadl einioes ein cymunedau a dylem wneud popeth yn ein gallu i'w helpu i ffynnu. Ond yn lle helpu busnesau, roedd Cyngor Sir Fynwy wedi bod yn bygwth eu busnesau lleol gyda chynnydd o £3,000 yn y ffioedd i sefydlu darpariaethau bwyta al fresco. Ar ôl gwrthwynebiad enfawr, gwrthodwyd cyllideb y cyngor yr wythnos diwethaf—y tro cyntaf yn hanes yr awdurdod, mae'n debyg—ac rwy'n deall bod y cynnig hwn bellach wedi'i dynnu'n ôl. Felly, Weinidog, a ydych chi'n cytuno na ddylai'r cynnig hwn a allai fod yn niweidiol fod wedi'i gynnig yn y lle cyntaf? Ac a wnaiff ymuno â mi i annog y weinyddiaeth Lafur yn sir Fynwy i weithio gyda busnesau'r sir ac nid yn eu herbyn yn y dyfodol? Diolch.
I'm very proud of our record in the more than two decades of devolution in working with businesses. You've never heard a First Minister or an economy Minister here in Wales refer to disagreements with businesses by saying, as a previous, a former, Prime Minister who still wants to be the Prime Minister, referring to 'eff business' if you don't agree with them. That's not the approach we've ever taken here in Wales. We're much more collaborative. We recognise that, as the party of work, we could and should have constructive relationships with both businesses and indeed with trade unions. And of course the proposal from Monmouthshire was a proposal. They too want to see a successful future for businesses and jobs in Monmouthshire, and I look forward to working with the council to deliver just that.
Rwy'n falch iawn o'r gwaith rydym wedi'i wneud gyda busnesau yn y ddau ddegawd o ddatganoli sydd wedi bod. Nid ydych chi erioed wedi clywed Prif Weinidog neu Weinidog yr economi yma yng Nghymru yn cyfeirio at anghytundebau gyda busnesau drwy ddweud, fel y dywedodd un o Brif Weinidogion blaenorol y DU, sydd eisiau bod yn Brif Weinidog eto, 'i'r diawl â busnes' os nad ydych yn cytuno â hwy. Nid ydym erioed wedi mabwysiadu'r agwedd honno yma yng Nghymru. Rydym yn llawer mwy cydweithredol. Rydym yn cydnabod, fel plaid gwaith, y gallem ac y dylem gael perthynas adeiladol gyda busnesau a chydag undebau llafur. Ac wrth gwrs roedd y cynnig o sir Fynwy yn gynnig. Maent hwy hefyd eisiau gweld dyfodol llwyddiannus i fusnesau a swyddi yn sir Fynwy, ac edrychaf ymlaen at gydweithio gyda'r cyngor i gyflawni hynny.
6. Pa drafodaethau mae'r Gweinidog wedi'u cael gyda'r Gweinidog Newid Hinsawdd ynglŷn â'r effaith y bydd cyfyngiadau cyflymder diofyn o 20 mya yn ei chael ar economi Cymru? OQ59212
6. What discussions has the Minister had with the Minister for Climate Change regarding the impact that default 20 mph speed limits will have on the Welsh economy? OQ59212
I have regular meetings and conversations with the Minister for Climate Change. 'Llwybr Newydd', our national transport delivery plan, sets out a vision for a transport system that is good for society, the environment and the economy. That will further help to support economic well-being through thriving towns, cities and villages.
Rwy'n cael cyfarfodydd a sgyrsiau rheolaidd gyda'r Gweinidog Newid Hinsawdd. Mae 'Llwybr Newydd', ein cynllun cyflawni cenedlaethol ar gyfer trafnidiaeth, yn cyflwyno gweledigaeth ar gyfer system drafnidiaeth sy'n dda i gymdeithas, yr amgylchedd a'r economi. Fe fydd yn gymorth pellach i gefnogi llesiant economaidd drwy drefi, dinasoedd a phentrefi ffyniannus.
Thank you for your response, Minister. I'm sure those regular conversations are enjoyable. You mention there the benefits to businesses and the economy of 20 mph, but of course you'll be fully aware of your own explanatory memorandum on the Restricted Roads (20 mph Speed Limit) (Wales) Order 2022, and, on page 32 of that explanatory memorandum, Minister, and I'll quote, it says:
'Overall an indicative central estimate of the monetised net present value of the policy is calculated to be a negative £4.54bn.'
So, in short, Minister, the Welsh Government's own explanatory memorandum to the Bill says that this default 20 mph speed limit will cost the Welsh economy £4.5 billion. This is people's jobs, it's people's businesses, it's livelihoods that will be impacted as a result of this legislation. It's clear, of course, that we do support 20 mph speed limits outside those areas where it's absolutely necessary, such as schools and hospitals, heavily pedestrianised areas. But this default limit is going to have such a detrimental impact on the economy, as the Minister for the Economy, I would have thought you'd be significantly concerned at the impact it's going to have. So, in your role, Minister, what do you say to residents up and down Wales, and what do you say to residents and businesses in my region in north Wales, who believe that the 20 mph speed limit as a default will slow down the Welsh economy? And where do you see the Welsh economy making up that deficit of £4.5 billion?
Diolch am eich ymateb, Weinidog. Rwy'n siŵr fod y sgyrsiau rheolaidd hynny'n bleserus. Rydych yn sôn am fanteision 20 mya i fusnesau a'r economi, ond wrth gwrs fe fyddwch yn gwbl ymwybodol o'ch memorandwm esboniadol eich hun ar y Gorchymyn Ffyrdd Cyfyngedig (Terfyn Cyflymder 20 mya) (Cymru) 2022, ac ar dudalen 32 o'r memorandwm esboniadol hwnnw, Weinidog, mae'n dweud:
'Yn gyffredinol, amcangyfrifir bod amcangyfrif canolog dangosol o werth presennol net ariannol y polisi yn £4.5bn negyddol.'
Felly, yn fyr, Weinidog, mae memorandwm esboniadol Llywodraeth Cymru ei hun i'r Bil yn dweud y bydd y terfyn cyflymder diofyn hwn o 20 mya yn costio £4.5 biliwn i economi Cymru. Bydd y ddeddfwriaeth hon yn effeithio ar swyddi pobl, ar fusnesau pobl, a bywoliaeth pobl. Mae'n amlwg, wrth gwrs, ein bod yn cefnogi cyfyngiadau cyflymder 20 mya y tu allan i'r mannau hynny lle mae'n gwbl angenrheidiol, fel ysgolion ac ysbytai, ardaloedd lle ceir llawer o gerddwyr. Ond bydd y terfyn diofyn hwn yn cael effaith mor niweidiol ar yr economi, ac fel Gweinidog yr Economi, byddwn wedi meddwl y byddech yn poeni'n sylweddol am yr effaith y bydd yn ei chael. Felly, yn eich rôl chi, Weinidog, beth a ddywedwch wrth drigolion ar hyd a lled Cymru, a beth a ddywedwch wrth drigolion a busnesau yn fy rhanbarth i yng ngogledd Cymru, sy'n credu y bydd y terfyn cyflymder diofyn o 20 mya yn arafu economi Cymru? A ble rydych chi'n gweld economi Cymru yn adennill y diffyg hwnnw o £4.5 biliwn?
Well, of course the 20's Plenty campaign was predicated on an improvement to air quality and improvement to safety as well. I think pedestrians are five times more likely to lose their lives if they're struck at 30 mph compared to 20 mph. So, it's not just a simple one-off, and, of course, I don't believe you were a Member at the time, but, in 2020, in a debate, the majority of the Conservative group voted in favour of this, including the description of this as a commonsense and a safe move by your colleague, Janet Finch-Saunders, at the time. So, there has been widespread support until it comes to action. And this is a default move. Local authorities, who know their communities best, are in a position to change and to alter speed limits on some of those routes, and I think, actually, when you look at the additional one minute in journey times, that's what's then monetised and put into the way that we currently undertake the explanatory memoranda. I'm actually interested in some of the bigger challenges in the questions we've had earlier today. If you think about the over £1 billion lost over three years, if you think about the reality of what that does in terms of choking off growth and opportunities to grow parts of the Welsh economy, there are much bigger challenges facing the economy of Wales today and what we're going to be able to do in the future. I will continue to work constructively with all partners on what it means for the future of Welsh communities that make this a fantastic place to live and to work and to invest in.
Wel, wrth gwrs cafodd ymgyrch 20's Plenty ei ffurfio yn seiliedig ar welliant i ansawdd aer a gwelliant i ddiogelwch hefyd. Rwy'n credu bod cerddwyr bum gwaith yn fwy tebygol o farw os cânt eu taro gan gerbyd sy'n teithio 30 mya o'i gymharu â 20 mya. Felly, nid un penderfyniad mohono, ac wrth gwrs, nid wyf yn credu eich bod yn Aelod ar y pryd, ond yn 2020, mewn dadl, pleidleisiodd mwyafrif y grŵp Ceidwadol o blaid hyn, a dywedodd eich cyd-Aelod, Janet Finch-Saunders, ei fod yn synnwyr cyffredin ac yn newid diogel ar y pryd. Felly, roedd yna gefnogaeth eang cyn ei fod yn cael ei weithredu. A newid diofyn yw hwn. Mae awdurdodau lleol, sy'n adnabod eu cymunedau orau, mewn sefyllfa i newid terfynau cyflymder ar rai o'r ffyrdd hynny, ac rwy'n credu, pan edrychwch ar yr un funud ychwanegol mewn amseroedd teithio, dyna sydd wedi cael ei foneteiddio a'i roi i mewn yn y ffordd rydym yn cyflawni'r memoranda esboniadol ar hyn o bryd. Mewn gwirionedd mae gennyf ddiddordeb yn rhai o'r heriau mwy yn y cwestiynau a gawsom yn gynharach heddiw. Os ydych yn meddwl am y £1 biliwn a mwy sydd wedi cael ei golli dros dair blynedd, os ydych yn meddwl am realiti beth mae hynny'n ei wneud o ran mygu twf a chyfleoedd i dyfu rhannau o economi Cymru, mae heriau llawer mwy yn wynebu economi Cymru heddiw a'r hyn rydym am allu ei wneud yn y dyfodol. Byddaf yn parhau i weithio'n adeiladol gyda'r holl bartneriaid ar yr hyn y mae'n ei olygu i ddyfodol cymunedau Cymru sy'n gwneud hwn yn lle gwych i fyw, i weithio ac i fuddsoddi ynddo.
7. Sut mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi'r economi leol yng Ngorllewin Caerfyrddin a De Sir Benfro? OQ59222
7. How is the Welsh Government supporting the local economy in Carmarthen West and South Pembrokeshire? OQ59222
This Government is committed to backing Welsh businesses. As we emerge from the long shadow of the coronavirus pandemic, one of our priorities is to continue to support Wales’s economic recovery. We will take a team Wales approach to creating a fairer, greener and more prosperous Wales right across the country, including, of course, in Carmarthen West and South Pembrokeshire.
Mae'r Llywodraeth hon wedi ymrwymo i gefnogi busnesau Cymru. Wrth inni ddod allan o gysgod hir y pandemig, un o'n blaenoriaethau yw parhau i gefnogi adferiad economaidd Cymru. Byddwn yn mabwysiadu dull tîm Cymru o greu Cymru decach, gwyrddach a mwy ffyniannus ym mhob cwr o'r wlad, gan gynnwys, wrth gwrs, yng Ngorllewin Caerfyrddin a De Sir Benfro.
Llywydd, earlier this week, I met with the Welsh Wool Alliance and local Pembrokeshire knitwear manufacturer Monkstone to discuss the huge potential that is Wales's wool industry. As it stands, the UK-wide wool industry generates the fourth largest wool clip in the world, with Wales contributing over one third of wool to this figure. Through the support of 6,000 Welsh farmers, we generate three times more wool than the US and Canada combined.
The Welsh Wool Alliance, Monkstone and others are working together to establish a traditional material and develop it into a national brand, in essence forging a kitemark equivalent for Welsh wool, capitalising upon its heritage, presenting it in a modern way and adding value to the raw product. Given the knitted relationship between wool and Wales, will you commit to meeting with the Welsh Wool Alliance to explore what support the Welsh Government can offer them to help establish this commodity and see its marketable potential fulfilled? Diolch.
Lywydd, yn gynharach yr wythnos hon, cyfarfûm â Chynghrair Wlân Cymru a'r gwneuthurwr dillad gwau lleol o sir Benfro, Monkstone, i drafod y potensial enfawr sydd i ddiwydiant gwlân Cymru. Fel mae'n sefyll, diwydiant gwlân y DU yw'r pedwerydd mwyaf yn y byd, gyda Chymru'n cyfrannu dros draean o wlân i'r ffigur hwnnw. Drwy gefnogaeth 6,000 o ffermwyr Cymru, rydym yn cynhyrchu tair gwaith yn fwy o wlân na'r UDA a Chanada gyda'i gilydd.
Mae Cynghrair Wlân Cymru, Monkstone ac eraill yn gweithio gyda'i gilydd i sefydlu deunydd traddodiadol a'i ddatblygu'n frand cenedlaethol, gan ffurfio rhywbeth sy'n cyfateb i nod barcud ar gyfer gwlân Cymru, manteisio ar ei dreftadaeth, ei gyflwyno mewn ffordd fodern ac ychwanegu gwerth i'r cynnyrch crai. O ystyried y berthynas rhwng gwlân a Chymru, a wnewch chi ymrwymo i gyfarfod â Chynghrair Wlân Cymru i archwilio pa gefnogaeth y gall Llywodraeth Cymru ei chynnig i'w helpu i sefydlu'r nwydd hwn a chyflawni ei botensial marchnata? Diolch.
Well, actually, I do maintain an interest, and I'm thinking about some of my own past, when it comes to wool. My mother used to knit our jumpers for going to school and my father was a rural vet, so I spent quite a long time seeing my father tend to sheep; it was fun, at the time, seeing my father going through what was then a sheep-dipping process as well. So, I do understand a little bit about this and what it means for the farmers themselves as well. I'd be very interested, if the Member wrote to me with more detail, to think about what is the appropriate interaction to take place. I would like to see a thriving and positive future for the wool industry, and, indeed, the variety of potential uses for wool produced here in Wales. So, again, I look forward to receiving the Member's correspondence.
Wel, mae gennyf ddiddordeb, ac rwy'n meddwl am fy ngorffennol fy hun, mewn perthynas â gwlân. Roedd fy mam yn arfer gwau ein siwmperi ysgol ac roedd fy nhad yn filfeddyg gwledig, felly treuliais amser go faith yn gweld fy nhad yn trin defaid; roedd yn hwyl gweld fy nhad yn mynd drwy broses ddipio defaid ar y pryd hefyd. Felly, rwy'n deall ychydig am hyn a beth mae'n ei olygu i'r ffermwyr eu hunain hefyd. Pe bai'r Aelod yn ysgrifennu ataf gyda mwy o fanylion, byddwn yn falch iawn o ystyried beth fyddai'r camau rhyngweithio priodol. Hoffwn weld dyfodol ffyniannus a chadarnhaol i'r diwydiant gwlân, ac yn wir, yr amrywiaeth o ddefnyddiau posibl ar gyfer gwlân a gynhyrchir yma yng Nghymru. Felly, unwaith eto, edrychaf ymlaen at dderbyn gohebiaeth yr Aelod.
Joyce Watson.
Joyce Watson.
What, on this question?
Beth, ar y cwestiwn hwn?
Yes, but if you don't wish to, then that's fine—I can move on.
Ie, ond os nad ydych yn dymuno gwneud hynny, mae hynny'n iawn—gallaf symud ymlaen.
8. Pa gynlluniau sydd gan y Gweinidog i ddiwygio Croeso Cymru? OQ59197
8. What plans does the Minister have to reform Visit Wales? OQ59197
Thank you, Janet Finch-Saunders, for that question. There are no plans to reform Visit Wales. We have an exciting and ambitious strategy, 'Welcome to Wales: Priorities for the Visitor Economy 2020-2025', for the development of tourism. We're working closely with the sector to achieve those collective aims.
Diolch am y cwestiwn, Janet Finch-Saunders. Nid oes unrhyw gynlluniau ar y gweill i ddiwygio Croeso Cymru. Mae gennym strategaeth gyffrous ac uchelgeisiol, 'Croeso i Gymru: Blaenoriaethau i'r Economi Ymwelwyr 2020-2025', ar gyfer datblygu twristiaeth. Rydym yn gweithio'n agos gyda'r sector i gyflawni'r nodau cyfunol hynny.
Thank you. Well, speaking of the sector, it's actually the sector that has approached me and said, 'Visit Wales definitely needs some reform.' Now, the economic benefit of tourism to Conwy county is around £900 million, generated from 9.5 million visitors annually. Our local tourism and hospitality businesses have gone through so much with the pandemic and are still recovering now, but they do believe that they're losing out on potential revenue. Many are struggling with increased energy costs and a shortage of trained staff.
One thing that's been pointed out to me is, when people come to stay in Wales, or look to stay in Wales, they frequently use sites such as Booking.com—I don't; I always book, whenever I go anywhere, with the business itself, because the charges are quite high for businesses in this day and age. I just question why Visit Wales isn't doing what VisitScotland and Discover Northern Ireland are doing, in that they actually have a platform where you can book through VisitScotland or Discover Northern Ireland, and they actually promote coming to Wales—or Scotland and Northern Ireland. So, I think that's a lost opportunity.
But I would place on record how fortunate we are in north Wales to have Jim Jones and his team in Go North Wales. They do so much for north Wales tourism. Really, all I would ask, I think, is: rather than just saying, 'No plans to reform', will you look at increasing the remit, then, of Visit Wales and perhaps introduce this platform where potential visitors coming to Wales can go through that, and it is taxpayer funded, state funded, as opposed to these companies, like Booking.com, that, frankly, don't do anything to support the actual hospitality industry in Wales? Thank you.
Diolch. Wel, wrth siarad am y sector, y sector mewn gwirionedd sydd wedi dod ataf i ddweud, 'Mae angen rhywfaint o ddiwygio ar Croeso Cymru yn bendant.' Nawr, mae budd economaidd twristiaeth i sir Conwy oddeutu £900 miliwn, wedi'i gynhyrchu gan 9.5 miliwn o ymwelwyr bob blwyddyn. Mae ein busnesau twristiaeth a lletygarwch lleol wedi dioddef cymaint o ganlyniad i'r pandemig ac maent yn dal i wella nawr, ond maent yn credu eu bod yn colli refeniw posibl. Mae nifer yn cael trafferth gyda chostau ynni uwch a phrinder staff wedi'u hyfforddi.
Un peth a nodwyd, pan ddaw pobl i aros yng Nghymru, neu pan fyddant yn ystyried aros yng Nghymru, yw eu bod yn aml yn defnyddio safleoedd fel Booking.com—nid wyf fi'n gwneud hynny; rwyf bob amser yn archebu gyda'r busnes ei hun pan fyddaf yn mynd i unrhyw le, oherwydd mae'r taliadau'n eithaf uchel i fusnesau yn yr oes sydd ohoni. Rwy'n cwestiynu pam nad yw Croeso Cymru yn gwneud yr hyn y mae VisitScotland a Discover Northern Ireland yn ei wneud, drwy fod ganddynt blatfform lle gallwch archebu drwy VisitScotland neu Discover Northern Ireland, ac maent yn hyrwyddo dod i Gymru mewn gwirionedd—neu'r Alban a Gogledd Iwerddon. Felly, rwy'n credu bod hwnnw'n gyfle a gollwyd.
Ond hoffwn gofnodi pa mor ffodus rydym ni yng ngogledd Cymru i gael Jim Jones a'i dîm yn Go North Wales. Maent yn gwneud cymaint dros y diwydiant twristiaeth yng ngogledd Cymru. Yr unig beth y byddwn yn ei ofyn, rwy'n credu, yw: yn hytrach na dim ond dweud, 'Dim cynlluniau i ddiwygio', a wnewch chi ystyried ehangu cylch gwaith Croeso Cymru a chyflwyno'r platfform hwn efallai lle gall ymwelwyr sy'n dod i Gymru archebu drwy hwnnw, gan y byddai'n cael ei ariannu gan y trethdalwr, yn cael ei ariannu gan y wladwriaeth, yn hytrach na'r cwmnïau hyn, fel Booking.com, nad ydynt, a bod yn onest, yn gwneud unrhyw beth i gefnogi'r diwydiant lletygarwch yng Nghymru? Diolch.
Can I thank Janet Finch-Saunders for that supplementary, because I think she raises an important and interesting point? I've made it very clear that Visit Wales, as far as we're concerned, as part of Welsh Government, allows us much greater accountability for the work that Visit Wales undertakes. They're directly accountable to me, and, through Visit Wales, I have direct engagement with our tourist and hospitality industry in a way that VisitBritain, VisitEngland, VisitScotland, as agencies sitting outside of Government, don't have. So, I think the structure that we have is right. We have a marketing department that sits within Visit Wales, which is doing much of what you suggest that we could be looking at, in terms of trying to bring more visitors into Wales—that's clearly the overall point. But the point you've raised about a platform for accommodation is something that I'd be happy to explore, and I'd be happy to have a conversation, further conversation, with you about that, Janet, because, clearly, if there is a way in which we can attract more people into Wales at a lower cost, then that is something that we'd be happy to explore.
A gaf fi ddiolch i Janet Finch-Saunders am y cwestiwn atodol, oherwydd rwy'n credu ei bod yn codi pwynt pwysig a diddorol? Rwyf wedi ei gwneud yn glir iawn fod Croeso Cymru, o'n safbwynt ni, fel rhan o Lywodraeth Cymru, yn caniatáu llawer mwy o atebolrwydd i ni am y gwaith y mae Croeso Cymru yn ei wneud. Maent yn atebol yn uniongyrchol i mi, a thrwy Croeso Cymru, mae gennyf gysylltiad uniongyrchol â'n diwydiant twristiaeth a lletygarwch, rhywbeth nad oes gan VisitBritain, VisitEngland, VisitScotland fel asiantaethau y tu allan i'r Llywodraeth. Felly, rwy'n credu bod y strwythur sydd gennym yn gywir. Mae gennym adran farchnata o fewn Croeso Cymru, sy'n gwneud llawer o'r hyn rydych yn awgrymu y gallem fod yn edrych arno, o ran ceisio denu mwy o ymwelwyr i Gymru—dyna'r pwynt cyffredinol yn amlwg. Ond mae'r pwynt rydych wedi'i godi am blatfform ar gyfer llety yn rhywbeth y byddwn yn hapus i'w archwilio, a byddwn yn hapus i gael sgwrs, sgwrs bellach, gyda chi am hynny, Janet, oherwydd, yn amlwg, os oes yna ffordd inni ddenu mwy o bobl i Gymru am gost is, mae hynny'n rhywbeth y byddem yn hapus i'w archwilio.
9. Pa gamau mae Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i gynyddu cyfleoedd prentisiaethau? OQ59224
9. What steps is the Welsh Government taking to increase apprenticeship opportunities? OQ59224
The Welsh Government is committed to increasing the number of apprenticeships undertaken by raising awareness of the programme. We promote the benefits to both employers and learners through a range of marketing and communications activities throughout the year, and, of course, there are regular topics and questions in the Chamber and beyond that help to raise the profile of the programme.
Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i gynyddu nifer y prentisiaethau a gyflawnir drwy godi ymwybyddiaeth o'r rhaglen. Rydym yn hyrwyddo'r manteision i gyflogwyr a dysgwyr drwy ystod o weithgareddau marchnata a chyfathrebu drwy gydol y flwyddyn, ac wrth gwrs, mae yna bynciau a chwestiynau rheolaidd yn y Siambr a thu hwnt sy'n helpu i godi proffil y rhaglen.
Thank you, Minister. In Wales, degree apprenticeships are still in their pilot phase, and still only available in IT, engineering and advanced manufacturing. In Scotland, they offer far more. In England, they offer over 100 degree apprenticeships. This Government are really letting learners down that want to stay in Wales. Degree apprenticeships at NVQ level 7 still haven't been introduced, unlike in Scotland and England. So, why does Wales have to continually be behind the rest of the UK? You say you see the need and desire for degree apprenticeships, so where are the offerings? Adding two more after this pilot is just not good enough. When can we finally expect this Government to catch up with England and Scotland in this regard?
Diolch. Yng Nghymru, mae gradd-brentisiaethau yn dal i fod yn eu cyfnod peilot, ac nid ydynt ond ar gael ym maes TG, peirianneg a gweithgynhyrchu uwch o hyd. Yn yr Alban, maent yn cynnig llawer mwy. Yn Lloegr, maent yn cynnig dros 100 o radd-brentisiaethau. Mae'r Llywodraeth hon yn gwneud cam â dysgwyr sydd eisiau aros yng Nghymru. Nid yw gradd-brentisiaethau lefel 7 NVQ wedi cael eu cyflwyno o hyd, yn wahanol i'r Alban a Lloegr. Felly, pam bod rhaid i Gymru fod y tu ôl i weddill y DU yn barhaus? Rydych yn dweud eich bod yn gweld yr angen a'r awydd am radd-brentisiaethau, felly lle mae'r cynigion? Nid yw ychwanegu dau arall ar ôl y peilot hwn yn ddigon da. Pryd y gallwn ddisgwyl i'r Llywodraeth hon ddal i fyny â Lloegr a'r Alban o'r diwedd yn hyn o beth?
Actually, when it comes to our apprenticeships programme, we're in a really positive position, compared to England, on the numbers comparatively, and also when it comes to completions as well, and, actually, we are expanding our programme. It's a regular topic of conversation whenever I go before the committee for scrutiny. You can guarantee that Hefin David will ask me about degree apprenticeships; you can guarantee that I will confirm yet again that we're committed to expanding our programme, but, more than that, the degree apprenticeships sit alongside other programmes of study, including supporting people to degree level within Welsh businesses, and it's a real feature. I saw this, today, in a manufacturing company that I visited in Islwyn, when they were looking at what they already do and how they're supporting their current workforce. But, more than that, the apprenticeships are part of the programme. They're going to invest in apprenticeships in this year. They've also taken up advantages and opportunities in the shorter, lean programme that we run for businesses here in Wales. They themselves support people to degree level qualifications for their business as well, and, actually, this is a key area for expansion and improvement right across the economy. Where is the appropriate level of the skills and the resource? How do you do that for new staff coming in? But, crucially, and this is often the way, how do you make sure you're supporting and reskilling and improving the skills of your current workforce? So, I'm a good deal more optimistic about what we're doing in all areas of apprenticeships here in Wales, and I look forward to reporting on the success of our expansion of degree apprenticeships and the areas and sectors they will be expanded to.
Mewn gwirionedd, o ran ein rhaglen brentisiaethau, rydym mewn sefyllfa gadarnhaol iawn o'i chymharu â Lloegr, gyda'r niferoedd yn gymharol, a hefyd gyda'r niferoedd sy'n cwblhau, ac mewn gwirionedd, rydym yn ehangu ein rhaglen. Mae'n bwnc sgwrsio rheolaidd pryd bynnag y byddaf yn mynd ger bron y pwyllgor yn rhan o'r broses graffu. Gallwch warantu y bydd Hefin David yn fy holi am radd-brentisiaethau; gallwch warantu y byddaf yn cadarnhau unwaith eto ein bod wedi ymrwymo i ehangu ein rhaglen, ond yn fwy na hynny, mae'r gradd-brentisiaethau'n bodoli ochr yn ochr â rhaglenni astudio eraill, gan gynnwys cefnogi pobl i lefel gradd o fewn busnesau Cymru, ac mae'n nodwedd go iawn. Gwelais hyn, heddiw, mewn cwmni gweithgynhyrchu yr ymwelais ag ef yn Islwyn, pan oeddent yn edrych ar yr hyn y maent eisoes yn ei wneud a sut maent yn cefnogi eu gweithlu presennol. Ond yn fwy na hynny, mae'r prentisiaethau yn rhan o'r rhaglen. Maent yn mynd i fuddsoddi mewn prentisiaethau yn ystod y flwyddyn hon. Maent hefyd wedi manteisio ar gyfleoedd yn y rhaglen fyrrach rydym yn ei chynnig ar gyfer busnesau yma yng Nghymru. Maent hwy eu hunain yn cynorthwyo pobl i gyrraedd lefel gradd ar gyfer eu busnes hefyd, ac mewn gwirionedd, mae hwn yn faes allweddol ar gyfer ehangu a gwella ar draws yr economi. Ble mae'r lefel briodol o sgiliau ac adnoddau? Sut rydych chi'n gwneud hynny ar gyfer staff newydd sy'n dod i mewn? Ond yn allweddol, a dyma'r ffordd yn aml, sut rydych chi'n sicrhau eich bod yn cefnogi ac yn ailsgilio ac yn gwella sgiliau eich gweithlu presennol? Felly, rwy'n llawer mwy gobeithiol am yr hyn a wnawn ym mhob maes prentisiaeth yma yng Nghymru, ac rwy'n edrych ymlaen at adrodd ar lwyddiant ein camau i ehangu gradd-brentisiaethau a'r meysydd a'r sectorau y byddant yn ehangu iddynt.
Finally, cwestiwn 10, Joyce Watson.
Yn olaf, cwestiwn 10, Joyce Watson.
10. Beth mae Llywodraeth Cymru'n ei wneud i helpu i ddenu twristiaid i Ganolbarth a Gorllewin Cymru? OQ59226
10. What is the Welsh Government doing to help attract tourists to Mid and West Wales? OQ59226
Our strategy, 'Welcome to Wales: Priorities for the visitor economy 2020-2025', sets out our direction and ambition for tourism, and Visit Wales promotes destinations equally across Wales. Mid Wales and west Wales are integral to that activity.
Mae ein strategaeth, 'Croeso i Gymru: blaenoriaethau i'r economi ymwelwyr 2020-2025', yn nodi ein cyfeiriad a'n huchelgais ar gyfer twristiaeth, ac mae Croeso Cymru yn hyrwyddo cyrchfannau'n gyfartal ledled Cymru. Mae Canolbarth Cymru a gorllewin Cymru yn rhan annatod o'r gweithgarwch hwnnw.
Thank you for that answer, Deputy Minister. Of course, our region has everything to offer, from stunning beaches to the international dark sky reserve in the Brecon Beacons, which, of course, will be celebrating its tenth anniversary this year. And that, I'm sure, is why Wales will, this year, welcome the highest number of cruise ships ever, with 91 ships expected to call at our ports in 2023, and the first will sail into Fishguard next month. Welsh Government investment in infrastructure has been key to securing this additional business. So, my question is: how might we build on that success story and capitalise on the economic benefits that these extra visits will bring?
Diolch am eich ateb, Ddirprwy Weinidog. Wrth gwrs, mae gan ein rhanbarth bopeth i'w gynnig, o draethau godidog i'r warchodfa awyr dywyll ryngwladol ym Mannau Brycheiniog, a fydd, wrth gwrs, yn dathlu ei degfed pen blwydd eleni. A dyna'r rheswm pam, rwy'n siŵr, y bydd Cymru, eleni, yn croesawu'r nifer mwyaf erioed o longau mordeithio, a disgwylir i 91 llong alw yn ein porthladdoedd yn 2023, a bydd y gyntaf yn hwylio i mewn i Abergwaun fis nesaf. Mae buddsoddiad Llywodraeth Cymru mewn seilwaith wedi bod yn allweddol i sicrhau'r busnes ychwanegol hwn. Felly, fy nghwestiwn i yw: sut y gallwn ni adeiladu ar y llwyddiant hwnnw a gwneud y gorau o'r manteision economaidd a ddaw yn sgil yr ymweliadau ychwanegol hyn?
Thank you very much for that question, Joyce. And you're absolutely right, because the strategy that we're talking about, the visitor economy strategy, is about emphasising the importance of addressing the spread of benefits, encouraging increased spend in our economy, right the way across Wales. It's what the marketing strategy is all about, and that has led to the increase that we're going to see in cruise ship activity across Wales, and, as you quite rightly say, we're going to be getting one in Fishguard on 6 April. We're going into markets now where we're trying to market Wales on that global scale, by attending events like Seatrade global and Seatrade Europe. All these events are attended by the major cruise lines and itinerary planners, and that's probably key to it, that as the cruise ships come in, we don't just see them sitting in the dock, having a few drinks and sitting in the bars and restaurants on the ship, but that they get off the ship, that they move inland, and the itineraries that are attached to those cruise stops are important and integral to all of that work. So, that is all included in the strategy as well.
Diolch yn fawr iawn am y cwestiwn, Joyce. Ac rydych yn hollol gywir, oherwydd mae'r strategaeth rydym yn sôn amdani, strategaeth yr economi ymwelwyr, yn ymwneud â phwysleisio pwysigrwydd mynd i'r afael â lledaenu manteision, gan annog mwy o wariant yn ein heconomi, a hynny ledled Cymru. Dyna yw hanfod y strategaeth farchnata, ac mae hynny wedi arwain at y cynnydd y byddwn yn ei weld yng ngweithgarwch llongau mordeithio ledled Cymru, ac fel y dywedwch yn hollol gywir, bydd un yn dod i Abergwaun ar 6 Ebrill. Rydym yn mynd i farchnadoedd nawr lle rydym yn ceisio marchnata Cymru ar y raddfa fyd-eang honno, drwy fynychu digwyddiadau fel Seatrade yn fyd-eang a Seatrade Europe. Mae'r prif gwmnïau mordeithio a chynllunwyr teithiau yn mynychu'r digwyddiadau hyn i gyd, ac mae'n siŵr fod hynny'n allweddol, ac wrth i'r llongau mordeithio ddod i mewn, nid ydym eisiau gweld pobl yn aros yn y porthladd, yn cael ychydig o ddiodydd ac yn eistedd yn y bariau a'r bwytai ar y llong, rydym eisiau iddynt ddod oddi ar y llong, symud i mewn i'r tir, ac mae'r teithiau sydd ynghlwm wrth yr arosfannau mordeithio hynny'n bwysig ac yn rhan annatod o'r gwaith hwnnw. Felly, mae hynny i gyd wedi'i gynnwys yn y strategaeth hefyd.
Diolch i'r Dirprwy Weinidog a'r Gweinidog.
Thank you, Deputy Minister and Minister.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r cwestiynau i'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Russell George.
The next item, therefore, is the questions to the Minister for Health and Social Services, and the first question is from Russell George.
1. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am benderfyniad diweddar Ambiwlans Awyr Cymru i gynnal gwasanaethau yng nghanolbarth Cymru am y tair blynedd nesaf? OQ59209
1. Will the Minister make a statement on the recent decision of Wales Air Ambulance to maintain services in mid Wales for the next three years? OQ59209
I've noted the announcement made by the Wales air ambulance service. The Wales Air Ambulance Charity is an independent organisation, which does not receive any direct funding from the Welsh Government. As such, decisions regarding the configuration and operation of its services and bases are an operational matter for the charity and its board of trustees.
Rwyf wedi nodi'r cyhoeddiad a wnaed gan wasanaeth ambiwlans awyr Cymru. Mae Elusen Ambiwlans Awyr Cymru yn sefydliad annibynnol, ac nid yw'n derbyn unrhyw arian uniongyrchol gan Lywodraeth Cymru. O'r herwydd, mae penderfyniadau ynghylch cyfluniad a gweithrediad ei gwasanaethau a'i chanolfannau yn fater gweithredol i'r elusen a'i bwrdd ymddiriedolwyr.
Thank you, Minister, but I don't agree with that. The Wales air ambulance operates through the service of the charity itself and also the Welsh NHS, and it's your responsibility as health Minister, of course, to ensure that we have adequate cover across Wales, which I know you'll agree with. I was very pleased that the Wales Air Ambulance Charity announced that they would keep using the Welshpool base up until 2026, and the campaign in mid Wales, and indeed Caernarfon as well, now moves to ensuring that those bases remain in place beyond 2026 and into the future. But we're currently waiting for the formal engagement process to commence.
The communications have been pretty abysmal on this, I have to say, during the last half of last year. We saw all organisations involved, and I include the Welsh Government in that, deny responsibility, passing over legitimate concerns and causing some serious worry as well. But I think, in part, that was recognised, which is why the chief ambulance commissioner was appointed to lead a review, then leading to a meaningful process and proper engagement.
Of course, you appreciate this is such an invaluable service to the people of mid Wales, as it is indeed to people in north Wales, but, Minister, we really need a date for the formal consultation to start. My constituents want to give their views on this proposal. It was supposed to start at the end of last year, and then it was January, and an e-mail drops into my inbox today from the chief ambulance commissioner, I'm expecting it to have the date when the engagement is going to start, and there's very little in that news update to date. It just tells me that they're still working on plans and the engagement material.
So, can I ask you, Minister, what is your assessment of why we've had to wait several months for the formal engagement process to begin, and, ultimately, when do you think that my constituents will be able to formally present their views on what they think about proposals to close the base in Welshpool, and indeed Caernarfon as well?
Diolch, Weinidog, ond nid wyf yn cytuno â hynny. Mae ambiwlans awyr Cymru yn gweithredu drwy wasanaeth yr elusen ei hun a hefyd GIG Cymru, a'ch cyfrifoldeb chi fel y Gweinidog iechyd, wrth gwrs, yw sicrhau bod gennym ddigon o ddarpariaeth ledled Cymru, rhywbeth rwy'n gwybod y byddwch yn cytuno yn ei gylch. Roeddwn yn falch iawn fod Elusen Ambiwlans Awyr Cymru wedi cyhoeddi y byddent yn parhau i ddefnyddio canolfan y Trallwng hyd at 2026, ac mae'r ymgyrch yng nghanolbarth Cymru, a Chaernarfon hefyd yn wir, bellach yn symud i sicrhau bod y canolfannau hynny'n aros tu hwnt i 2026 ac i'r dyfodol. Ond rydym ar hyn o bryd yn aros i'r broses ymgysylltu ffurfiol ddechrau.
Mae'r cyfathrebu wedi bod yn eithaf difrifol ar hyn, mae'n rhaid imi ddweud, yn ystod hanner olaf y llynedd. Gwelsom bob sefydliad sy'n gysylltiedig, ac rwy'n cynnwys Llywodraeth Cymru yn hynny, yn gwadu cyfrifoldeb, yn diystyru pryderon cyfiawn ac yn achosi pryder difrifol hefyd. Ond rwy'n credu bod hynny wedi cael ei gydnabod yn rhannol, a dyna pam y penodwyd y prif gomisiynydd ambiwlans i arwain adolygiad, i arwain wedyn at broses ystyrlon ac ymgysylltu priodol.
Wrth gwrs, rydych yn deall bod hwn yn wasanaeth mor amhrisiadwy i bobl canolbarth Cymru, fel y mae i bobl gogledd Cymru yn wir, ond Weinidog, mae gwir angen dyddiad i'r ymgynghoriad ffurfiol ddechrau. Mae fy etholwyr eisiau rhoi eu barn ar y cynnig hwn. Roedd i fod i ddechrau ddiwedd y llynedd, ac yna mis Ionawr, ac rwyf wedi cael e-bost gan y prif gomisiynydd ambiwlans heddiw, rwy'n disgwyl y bydd yn cynnwys y dyddiad pan fydd ymgysylltu'n dechrau, ac ychydig iawn sydd yn y diweddariad newyddion hwnnw hyd yma. Mae'n dweud wrthyf eu bod yn dal i weithio ar gynlluniau a'r deunydd ymgysylltu.
Felly, a gaf fi ofyn i chi, Weinidog, beth yw eich asesiad o pam ein bod wedi gorfod aros sawl mis i'r broses ymgysylltu ffurfiol ddechrau, ac yn y pen draw, pryd y credwch y gall fy etholwyr gyflwyno eu safbwyntiau'n ffurfiol ar gynigion i gau'r ganolfan yn y Trallwng, ac yng Nghaernarfon hefyd?
Thanks very much. Obviously, I know you'll be pleased that the current organisation configuration will be in place until 2026 and that a seven-year contract has been issued to Gama Aviation, but you're quite right, within the contract, there is a possibility to reconfigure if that's what's thought necessary. I think that it is important that we do continue with the review, because it's just good practice to make sure we just keep on looking at whether we are getting what we need from the service. So, I expect the formal engagement process to commence by the end of March. So, by the end of this this month, I hope that your constituents will have the opportunity to say their say. I know how passionately they feel about this, and I think it is important. I've been looking again to make sure that—. Actually, the criteria that we're looking at need to be the right criteria, so I have been having conversations around that as well.
Diolch yn fawr. Yn amlwg, rwy'n gwybod y byddwch yn falch y bydd cyfluniad presennol y sefydliad yn weithredol tan 2026 a bod contract saith mlynedd wedi'i gyhoeddi i Gama Aviation, ond rydych yn hollol gywir, o fewn y contract, mae posibilrwydd o ad-drefnu os credir bod hynny'n angenrheidiol. Rwy'n credu ei bod yn bwysig ein bod yn parhau gyda'r adolygiad, oherwydd mae'n arfer da i wneud yn siŵr ein bod yn dal ati i edrych i weld a ydym yn cael yr hyn sydd ei angen arnom o'r gwasanaeth. Felly, rwy'n disgwyl i'r broses ymgysylltu ffurfiol ddechrau erbyn diwedd mis Mawrth. Felly, erbyn diwedd y mis hwn, rwy'n gobeithio y bydd eich etholwyr yn cael cyfle i ddweud eu barn. Rwy'n gwybod pa mor angerddol y teimlant am hyn, ac rwy'n credu ei fod yn bwysig. Rwyf wedi bod yn edrych eto i sicrhau bod—. Mewn gwirionedd, mae angen i'r meini prawf rydym yn edrych arnynt fod yn rhai cywir, felly rwyf wedi bod yn cael sgyrsiau ynghylch hynny hefyd.
Diolch i Russell George am y cwestiwn pwysig yma. Yn yr ymateb a’r ymgyrch ar lawr gwlad, mae hynny wedi dangos yn glir y pwysigrwydd mae'r elusen yma yn ei ddal yng nghalonnau pobl ein cymunedau ni. Fe wnes i fynychu amryw o gyfarfodydd cyhoeddus yn Nhywyn, Porthmadog, Pwllheli a Chaernarfon, gyda channoedd o bobl yn troi allan yng nghanol gaeaf er mwyn gwrando a rhannu profiadau. Y bobl yma a'r bobl ddaru drefnu'r ymgyrch a rhoi miloedd o oriau o'u hamser nhw, rhwng y dwsinau o'r bobl yna, ddaru sicrhau bod newid barn yn mynd i fod a bod yr ambiwlans awyr yn gwrando. Felly, a wnaiff y Gweinidog ymuno efo fi i ddiolch i'r ymgyrchwyr yma am eu gwaith? Ond ymellach, a wnaiff y Gweinidog weithio efo'r rhanddeiliaid eraill er mwyn sicrhau na fydd y canolfannau ambiwlans awyr yn cael eu canoli i ffwrdd o'n cymunedau ac yr ydym ni'n medru sicrhau eu dyfodol nhw yn y cymunedau hynny yn edrych ymlaen? Diolch.
Thank you to Russell George for asking this important question. In the response and the campaign on the ground, it's demonstrated clearly the importance of this charity and the place it holds in people's hearts. I attended a number of public meetings in Tywyn, Porthmadog, Pwllheli and Caernarfon, with hundreds of people turning out in the middle of winter to listen and to share their experiences. It's these people and the people who organised the campaign and gave thousands of hours of their own time, dozens of these people, who ensured that there was a change of view and that the air ambulance did listen. So, will the Minister join with me in thanking these campaigners for their work? But also, will the Minister work with other stakeholders in order to ensure that the air ambulance centres won't be centralised away from our communities and that we can secure their futures in their communities in looking to the future? Thank you.
Diolch yn fawr iawn, a dwi'n gwybod bod pobl yn eich ardal chi hefyd yn teimlo'n gryf dros ben ynglŷn â'r mater yma, ac mae'n amlwg bod eu lleisiau nhw wedi cael eu clywed, a dwi'n siŵr y byddan nhw'n awyddus i ymateb i'r ymgynghoriad fydd yn dechrau ddiwedd y mis hefyd. Ar ôl y drafodaeth ddiwethaf a gawsom yn y Siambr yma, mi wnes i ofyn i gadeirydd yr emergency ambulance services committee i wneud yn siŵr ei fod e'n darllen beth a ddywedwyd yn y Siambr yma, achos dwi'n meddwl bod yna teimladau cryf, a dwi'n meddwl bod yn rhaid inni wneud yn siŵr bod y criteria am beth ŷn ni eisiau mas o'r gwasanaeth yma yn y lle iawn.
Thank you very much, and I know that people in your area do feel very strongly about this issue, and it's evident that their voices have been heard, and I'm sure that they will be eager to respond to the consultation that will start at the end of the month. After the last discussion that we had in the Chamber, I asked the chair of the emergency ambulance services committee to ensure that he read what was said in this Chamber, because I think that there are strong feelings, and I think we have to ensure that the criteria for what we want out of that service are right.
2. A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am gynigion Llywodraeth Cymru ar gyfer Dechrau'n Deg? OQ59206
2. Will the Minister provide an update on Welsh Government proposals for Flying Start? OQ59206
Flying Start is delivering a phased expansion of early years provision to all two-year-olds. Phase 1 is nearing completion with services offered to over 2,500 additional children. Phase 2 begins in April and, over the next two years, will support over 9,500 more two-year-olds to access quality Flying Start childcare.
Mae Dechrau'n Deg yn ehangu darpariaeth blynyddoedd cynnar yn raddol i bob plentyn dwy oed. Mae cam 1 bron â gorffen gyda gwasanaethau'n cael eu cynnig i dros 2,500 o blant ychwanegol. Mae cam 2 yn dechrau ym mis Ebrill a dros y ddwy flynedd nesaf, bydd yn cefnogi dros 9,500 yn fwy o blant dwy oed i gael mynediad at ofal plant o ansawdd drwy Dechrau'n Deg.
Can I thank the Minister for that response? I'm a vociferous supporter of Flying Start. It's not possible to overestimate the importance of a good start in life for a child. There are children starting nursery classes at three with a development age approaching four, whilst others have a mental age of just over two. How demoralising for them. Because of the way sensitive information is collated in lower super output areas, many children in some of the areas of greatest need miss out. Does the Minister agree that we need greater flexibility for local authorities to provide Flying Start for children, and is Flying Start's availability going to be changed following the 2021 census results?
A gaf fi ddiolch i'r Gweinidog am ei hymateb? Rwy'n frwd fy nghefnogaeth i Dechrau'n Deg. Nid yw'n bosibl gorbwysleisio pwysigrwydd dechrau da mewn bywyd i blentyn. Mae yna blant yn dechrau mewn dosbarthiadau meithrin yn dair oed gydag oedran datblygiad sy'n agosáu at bedair, tra bod gan eraill oedran meddyliol o ychydig dros ddwy oed. Mae'n eu digalonni. Oherwydd y ffordd y mae gwybodaeth sensitif yn cael ei chasglu mewn ardaloedd cynnyrch ehangach haen is, mae llawer o blant yn rhai o'r ardaloedd sydd â'r angen mwyaf ar eu colled. A yw'r Gweinidog yn cytuno bod angen mwy o hyblygrwydd i awdurdodau lleol ddarparu Dechrau'n Deg i blant, ac a yw argaeledd Dechrau'n Deg yn mynd i gael ei newid yn sgil canlyniadau cyfrifiad 2021?
I thank Mike Hedges for his question and for his enthusiasm for Flying Start. The Flying Start areas have been identified using the Wales index of multiple deprivation data from the Department for Work and Pensions and HM Revenue and Customs, and are broken down by lower super output areas. I think that this high-level approach to targeting remains fit for purpose, but there is the opportunity to give more flexibility to the local authorities. Under the programme for government, and working with Plaid Cymru through our co-operation agreement, we're expanding Flying Start, and this expansion started in September with over 2,500 additional children who are living in areas of disadvantage brought into the programme already.
But Flying Start outreach is a key element of the programme, which allows local authorities to be flexible in the way that they deliver Flying Start, because it obviously needs to be based on local intelligence and need. Flying Start outreach enables core Flying Start services to be delivered to high-need children and families who are living outside the recognised Flying Start areas. But, as I said, our ambition is that Flying Start that should reach all two-year-olds.
Diolch i Mike Hedges am ei gwestiwn ac am ei frwdfrydedd dros Dechrau'n Deg. Mae ardaloedd Dechrau'n Deg wedi cael eu nodi gan ddefnyddio mynegai Cymru o ddata amddifadedd lluosog gan yr Adran Gwaith a Phensiynau a Chyllid a Thollau EF, a chânt eu dadansoddi yn ôl ardaloedd cynnyrch ehangach haen is. Rwy'n credu bod y dull lefel uchel hwn o dargedu yn parhau i fod yn addas i'r diben, ond mae cyfle i roi mwy o hyblygrwydd i'r awdurdodau lleol. O dan y rhaglen lywodraethu, a gweithio gyda Phlaid Cymru drwy ein cytundeb cydweithio, rydym yn ehangu Dechrau'n Deg, a dechreuodd yr ehangu ym mis Medi gyda dros 2,500 o blant ychwanegol sy'n byw mewn ardaloedd difreintiedig wedi dod yn rhan o'r rhaglen eisoes.
Ond mae allgymorth Dechrau'n Deg yn elfen allweddol o'r rhaglen, sy'n caniatáu i awdurdodau lleol fod yn hyblyg yn y ffordd y maent yn darparu Dechrau'n Deg, oherwydd yn amlwg mae angen iddo fod yn seiliedig ar wybodaeth ac angen lleol. Mae allgymorth Dechrau'n Deg yn ei gwneud hi'n bosibl darparu gwasanaethau craidd Dechrau'n Deg i blant a theuluoedd mewn angen mawr sy'n byw y tu allan i ardaloedd cydnabyddedig Dechrau'n Deg. Ond fel y dywedais, ein huchelgais yw sicrhau bod Dechrau'n Deg yn cyrraedd pob plentyn dwy oed.
Thank you, Minister, and we welcome that expansion of it, because at the moment, there is a postcode lottery when it comes to Flying Start, and there are severe pockets of deprivation in rural areas that are seen as affluent, such as Monmouthshire, and that can't be good when there are families in need missing out, and I'm sure that you would agree with that, Minister. So, will that programme of expansion go into areas just like the ones I've just outlined? Thank you.
Diolch, Weinidog, ac rydym yn croesawu'r ehangu, oherwydd ar hyn o bryd, mae Dechrau'n Deg yn loteri cod post, a cheir pocedi o amddifadedd difrifol mewn ardaloedd gwledig sy'n cael eu gweld fel rhai cefnog, fel sir Fynwy, ac ni all hynny fod yn dda pan fo teuluoedd mewn angen yn colli cyfle, ac rwy'n siŵr y byddech yn cytuno gyda hynny, Weinidog. Felly, a fydd y rhaglen ehangu'n cyrraedd ardaloedd fel y rhai rwyf newydd eu hamlinellu? Diolch.
As I said in response to Mike Hedges, eventually, we hope that all two-year-olds will have access to Flying Start, but of course this has to be done in a phased way. So, each local authority is putting in its plans for the expansion of Flying Start, so Monmouthshire will have put in a plan, which I think we are in the process of approving. From April, stage 2 expansion will start and in the areas of deprivation in rural areas, areas of deprivation in constituencies that haven't traditionally had Flying Start, like my own constituency, where there is no Flying Start provision, but, as you say, there are pockets of deprivation, our aim is to reach all those areas, and phase 2 will take this further. And of course, another important element of our expansion is that we want to have an emphasis on the development of Welsh language places.
Fel y dywedais mewn ymateb i Mike Hedges, yn y pen draw, rydym yn gobeithio y bydd pob plentyn dwy oed yn elwa o Dechrau'n Deg, ond wrth gwrs mae'n rhaid gwneud hyn fesul cam. Felly, mae pob awdurdod lleol yn cyflwyno eu cynlluniau ar gyfer ehangu Dechrau'n Deg, felly bydd sir Fynwy wedi cyflwyno cynllun, ac rwy'n credu ein bod yn y broses o gymeradwyo'r cynllun hwnnw. O fis Ebrill ymlaen, bydd ehangu cam 2 yn dechrau yn yr ardaloedd o amddifadedd mewn ardaloedd gwledig, ardaloedd o amddifadedd mewn etholaethau nad ydynt wedi cael Dechrau'n Deg yn draddodiadol, fel fy etholaeth fy hun, lle na cheir darpariaeth Dechrau'n Deg, ond fel y dywedwch, ceir pocedi o amddifadedd, a'n nod yw cyrraedd yr holl ardaloedd hynny, a bydd cam 2 yn mynd â hyn ymhellach. Ac wrth gwrs, elfen bwysig arall o'r ehangu yw ein bod eisiau rhoi pwyslais ar ddatblygu lleoedd drwy gyfrwng y Gymraeg.
Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Gareth Davies, i ofyn cwestiynau i'r Dirprwy Weinidog. Gareth Davies.
Questions now from the party spokespeople. The Conservative spokesperson, Gareth Davies, to question the Deputy Minister. Gareth Davies.
Diolch, Llywydd, and I'd like to focus my line of questioning to the Deputy Minister for Social Services this afternoon. The subject I'd like to raise today is the sad and tragic death of Kaylea Titford from Newtown in Powys in 2022. As you'll probably be aware, Deputy Minister, her parents were recently convicted of gross negligence manslaughter. To give some background, Kaylea was a 16-year-old girl who suffered with spina bifida and passed away due to negligence over a sustained period of time, and was left in squalid conditions that wouldn't be fit for a dog, never mind a young girl with disabilities. Unfortunately, this is not the first time we've heard of such upsetting cases. We know there is a high chance that it may not be the last time that such tragic circumstances occur, as we see such cases all too often.
So, what is the Welsh Government's response to Kaylea's sad death, and do you believe, Deputy Minister, that due diligence was applied to Kaylea's case, and that Powys's social services department has the adequate resources to identify and act upon potential dangers to children and act on them before it's too late?
Diolch, Lywydd, a hoffwn ofyn fy nghwestiwn i'r Dirprwy Weinidog Gwasanaethau Cymdeithasol y prynhawn yma. Y pwnc rwyf am ei godi heddiw yw marwolaeth drist a thrasig Kaylea Titford o'r Drenewydd ym Mhowys yn 2022. Fel y byddwch yn gwybod, mae'n debyg, Ddirprwy Weinidog, yn ddiweddar cafwyd ei rhieni'n euog o ddynladdiad drwy esgeulustod difrifol. I roi ychydig o gefndir, roedd Kaylea yn ferch 16 oed a oedd yn dioddef gyda spina bifida a bu farw oherwydd esgeulustod dros gyfnod estynedig o amser, a chafodd ei gadael mewn amodau aflan na fyddai'n addas i gi, heb sôn am ferch ifanc ag anableddau. Yn anffodus, nid dyma'r tro cyntaf inni glywed am achosion mor ofidus. Rydym yn gwybod fod yna risg uchel nad dyma fydd y tro olaf i amgylchiadau trasig o'r fath ddigwydd, oherwydd ein bod yn gweld achosion o'r fath yn rhy aml.
Felly, beth yw ymateb Llywodraeth Cymru i farwolaeth drist Kaylea, ac a ydych chi'n credu, Ddirprwy Weinidog, fod diwydrwydd dyladwy wedi'i wneud yn achos Kaylea, a bod gan adran gwasanaethau cymdeithasol Powys adnoddau digonol i nodi a gweithredu ar beryglon posibl i blant a gweithredu arnynt cyn ei bod hi'n rhy hwyr?
I thank Gareth Davies for that question, and obviously I want to express my deep sadness about what has happened to Kaylea, and I think that we've all followed the description of what led to her death, and we obviously will have great and deepest sympathy.
A child practice review has been set up, which is the normal way of proceeding with these cases, with these situations that come up, and that will take its course. A chair has been appointed, I believe, and when the case review reports, we will then look at what they recommend and will certainly be considering that very seriously. But a child practice review is the normal process to take after such a tragic case.
Diolch i Gareth Davies am y cwestiwn hwnnw, ac yn amlwg rwyf eisiau mynegi fy nhristwch mawr ynglŷn â'r hyn a ddigwyddodd i Kaylea, ac rwy'n credu ein bod i gyd wedi dilyn y disgrifiad o'r hyn a arweiniodd at ei marwolaeth, ac yn amlwg rydym yn cydymdeimlo'n fawr.
Mae adolygiad ymarfer plant wedi'i sefydlu, sef y ffordd arferol o fwrw ymlaen â'r achosion hyn, gyda'r sefyllfaoedd hyn sy'n codi, a bydd hwnnw'n dilyn ei gwrs. Mae cadeirydd wedi'i benodi, rwy'n credu, a phan fydd yr adolygiad o'r achos yn cyflwyno'i adroddiad, byddwn yn edrych ar yr hyn y maent yn ei argymell ac yn sicr byddwn yn ystyried hynny'n ddifrifol iawn. Ond adolygiad ymarfer plant yw'r cam arferol yn dilyn achos mor drasig.
Thank you for that response, Minister. What is disappointing is the fact of the Welsh Government's reluctance to conduct a review of children's services across Wales. What we're starting to see here, Deputy Minister, is a bit of a trend coming in, because we saw the tragic case of Logan Mwangi's death in Bridgend, and Kaylea Titford's death in Powys. One was at the hands of evil parents, in Logan's case, and neglectful parents in Kaylea's, in two different local authorities in Wales. Therefore, will the Minister finally realise the need for a Wales-wide children's review across the 22 local authorities, to ensure that all of our councils are equipped to deal with cases such as Logan Mwangi and Kaylea Titford?
Diolch am eich ymateb, Weinidog. Yr hyn sy'n siomedig yw'r ffaith bod Llywodraeth Cymru yn amharod i gynnal adolygiad o wasanaethau plant ledled Cymru. Rydym yn dechrau gweld tuedd, Ddirprwy Weinidog, oherwydd gwelsom achos trasig marwolaeth Logan Mwangi ym Mhen-y-bont ar Ogwr, a marwolaeth Kaylea Titford ym Mhowys. Rhieni anfad a achosodd farwolaeth Logan, a rhieni esgeulus a achosodd farwolaeth Kaylea, mewn dau awdurdod lleol gwahanol yng Nghymru. Felly, a yw'r Gweinidog yn sylweddoli'r angen o'r diwedd am adolygiad plant ledled Cymru ar draws y 22 awdurdod lleol, i sicrhau bod gan ein holl gynghorau allu i ymdrin ag achosion fel rhai Logan Mwangi a Kaylea Titford?
Well, I can't tell you, Gareth, how seriously we are taking all these cases, and that of course we are doing all we possibly can to prevent such things happening, but the issue of whether there should be a review of children's services in Wales was debated here in the Senedd on 7 December, and the vote was taken against holding such a review for a number of reasons, which were fully debated here on that date. We are already considering the findings of the independent review of children's social care in England, which was chaired by Josh MacAlister and was published in May 2022, and we've had a wide range of independent research, reviews and evaluation undertaken in Wales. And of course, we've also got the recommendations from the independent inquiry into child sexual abuse, which has specific recommendations for the Welsh Government, which we are taking forward and considering how we will do that. Of course, you have mentioned already Logan Mwangi, and we did debate the child practice review and discussed the proposals in this Chamber, and we have got specific recommendations to take forward from there. So, there is a lot of work that we have got. There are a lot of recommendations, and I can assure you that we are working hard to follow those recommendations.
Wel, ni allaf ddweud wrthych chi, Gareth, pa mor ddifrifol yw'r holl achosion hyn i ni, ac wrth gwrs rydym yn gwneud popeth yn ein gallu i atal pethau fel hyn rhag digwydd, ond trafodwyd a ddylid cael adolygiad o wasanaethau plant yng Nghymru yma yn y Senedd ar 7 Rhagfyr, ac fe bleidleisiwyd yn erbyn cynnal adolygiad o'r fath am nifer o resymau, a gafodd eu trafod yn llawn yma ar y dyddiad hwnnw. Rydym eisoes yn ystyried canfyddiadau'r adolygiad annibynnol o ofal cymdeithasol plant yn Lloegr, a gadeiriwyd gan Josh MacAlister ac a gyhoeddwyd ym mis Mai 2022, ac mae ystod eang o waith ymchwil, gwerthusiadau ac adolygiadau annibynnol wedi cael eu gwneud yng Nghymru. Ac wrth gwrs, mae gennym argymhellion yr ymchwiliad annibynnol i gam-drin plant yn rhywiol hefyd, sydd ag argymhellion penodol ar gyfer Llywodraeth Cymru, ac rydym yn bwrw ymlaen â hwy ac yn ystyried sut y byddwn yn gwneud hynny. Wrth gwrs, rydych chi wedi sôn eisoes am Logan Mwangi, ac fe wnaethom drafod yr adolygiad ymarfer plant a thrafod y cynigion yn y Siambr hon, ac mae gennym argymhellion penodol i fwrw ymlaen â nhw oddi yno. Felly, mae llawer o waith ar y gweill gennym. Mae yna lawer o argymhellion, a gallaf eich sicrhau ein bod yn gweithio'n galed i ddilyn yr argymhellion hynny.
Thank you again, Minister, for your response, but I am a bit disappointed, to be honest, Deputy Minister, as we can't continue to bury our heads in the sand any longer and pretend these issues aren't out there.
Kaylea Titford was living in squalor, with maggots, faeces, urine-stained bed linen and unemptied catheters. She was bedridden due to outgrowing her wheelchair, which hadn't been replaced by her parents, and died alone in her fly-infested bedroom. Her weight went from 16 stone to 22 stone in a short period of time. One of the most horrific details was the fact that, when she did complain about the flies in her room to her mother, she responded via text, jokingly, saying, 'They like you'. I'm sorry to be graphic, Deputy Minister—I don't want to upset anyone—but I think you have to realise the scale of the problem here in parts of Wales, and ask yourself the question as a Government what is happening here, why is it happening, and what can you do as a Government to act in the best interests of our people and protect our children and most vulnerable citizens. How do you know that the latest tragic case isn't unfolding under our very noses as we speak now in this Chamber?
I believe it's incumbent on the Government to commission a review of children's services across the 22 local authorities, to see what might be going wrong, to make sure that we minimise these tragic cases and make sure that nobody slips through the net. Therefore, what conversations is the Deputy Minister having with local authorities, childcare leaders and all relevant agencies on how we can further protect vulnerable children in Wales, to minimise the risk of such tragic cases happening again?
Diolch eto am eich ymateb, Weinidog, ond rwyf ychydig yn siomedig, a bod yn onest, Ddirprwy Weinidog, gan na allwn barhau i gladdu ein pennau yn y tywod mwyach ac esgus nad yw'r problemau hyn yn bodoli.
Roedd Kaylea Titford yn byw mewn amodau aflan, gyda chynrhon, ysgarthion, llieiniau gwely wedi'u staenio gan wrin a chathetrau heb eu gwacau. Roedd hi'n gaeth i'r gwely oherwydd iddi dyfu'n rhy fawr i'w chadair olwyn, ac ni wnaeth ei rhieni gael un arall yn ei lle, a bu farw ar ei phen ei hun yn ei hystafell wely a oedd yn llawn pryfed. Aeth ei phwysau o 16 stôn i 22 stôn mewn cyfnod byr. Un o'r manylion mwyaf erchyll, pan wnaeth hi gwyno am y pryfed yn ei hystafell wrth ei mam, oedd i honno ymateb drwy neges destun, yn gellweirus, gan ddweud, 'Maent yn dy hoffi di'. Mae'n ddrwg gennyf fod mor graffig, Ddirprwy Weinidog—nid wyf eisiau peri gofid—ond rwy'n credu bod rhaid i chi sylweddoli maint y broblem mewn rhannau o Gymru, a gofyn i chi'ch hun fel Llywodraeth beth sy'n digwydd yma, pam ei fod yn digwydd, a beth y gallwch chi ei wneud fel Llywodraeth i weithredu er budd ein pobl a diogelu ein plant a'n dinasyddion mwyaf agored i niwed. Sut y gwyddoch nad yw'r achos trasig diweddaraf yn datblygu o dan ein trwynau wrth inni siarad yn y Siambr hon nawr?
Rwy'n credu ei bod yn ddyletswydd ar y Llywodraeth i gomisiynu adolygiad o wasanaethau plant ar draws y 22 awdurdod lleol, i weld beth allai fod yn mynd o'i le, i wneud yn siŵr ein bod yn lleihau'r achosion trasig hyn a sicrhau nad oes neb yn cwympo drwy'r rhwyd. Felly, pa sgyrsiau y mae'r Dirprwy Weinidog yn eu cael gydag awdurdodau lleol, arweinwyr gofal plant a'r holl asiantaethau perthnasol ynglŷn â sut y gallwn ddiogelu plant sy'n agored i niwed ymhellach yng Nghymru, er mwyn lleihau'r risg y bydd achosion trasig o'r fath yn digwydd eto?
Thank you very much. It's awful that you have to highlight those dreadful things that have happened to Kaylea, and once again I want to express my deepest sadness that this has happened. But I think the response from the Government should be that we should respond calmly, and we should give consideration to all the points that have been made, in particular to what the judge said in his summing up, which I'm sure you will have read. The normal course of practice is to have a child practice review. That's what we will do. There will be a child practice review. We will see what the child practice review comes up with. Because the child practice review looks very intently at everything that happened, all the contacts that were made, and it's a very, very thorough procedure. I'm sure that you would agree that it's absolutely essential that that process goes through before we start giving our views about what the Government should do or should not do. We have a vast amount of things that we need to do in this area. I've referred to them already in my previous answer—the number of initiatives that we are taking with different local authorities on child protection. So I can absolutely assure you that we take this tragic case very seriously, and that we will be addressing it. After the child practice review, we will look at what their recommendations are.
Diolch yn fawr iawn. Mae'n ofnadwy fod rhaid ichi dynnu sylw at y pethau ofnadwy a ddigwyddodd i Kaylea, ac unwaith eto, rwyf am fynegi fy nhristwch dwysaf fod hyn wedi digwydd. Ond rwy'n credu y dylai ymateb y Llywodraeth fod yn bwyllog, a dylem roi ystyriaeth i'r holl bwyntiau sydd wedi'u gwneud, yn enwedig yr hyn a ddywedodd y barnwr wrth grynhoi, ac rwy'n siŵr y byddwch wedi ei ddarllen. Y drefn arferol yw cael adolygiad ymarfer plant. Dyna a wnawn. Fe fydd yna adolygiad ymarfer plant. Cawn weld beth fydd yr adolygiad ymarfer plant yn ei godi. Oherwydd mae'r adolygiad ymarfer plant yn edrych yn fanwl iawn ar bopeth a ddigwyddodd, yr holl gysylltiadau a wnaed, ac mae'n weithdrefn drylwyr iawn. Rwy'n siŵr y byddech yn cytuno ei bod hi'n gwbl hanfodol fod y broses honno'n digwydd cyn inni ddechrau rhoi ein barn ar yr hyn y dylai'r Llywodraeth ei wneud neu'r hyn na ddylai ei wneud. Mae gennym lawer iawn o bethau y mae angen inni eu gwneud yn y maes hwn. Rwyf wedi cyfeirio atynt eisoes yn fy ateb blaenorol—y nifer o gynlluniau rydym yn eu gweithredu gyda gwahanol awdurdodau lleol ynghylch amddiffyn plant. Felly, gallaf eich sicrhau'n llwyr ein bod o ddifrif ynglŷn â'r achos trasig hwn, ac y byddwn yn mynd i'r afael â'r mater. Ar ôl yr adolygiad ymarfer plant, byddwn yn edrych ar beth yw eu hargymhellion.
Llefarydd Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.
Plaid Cymru spokesperson, Rhun ap Iorwerth.
Diolch, Llywydd. Os oedd yr hyn wnaeth y Gweinidog efo bwrdd iechyd Betsi Cadwaladr yr wythnos diwethaf i fod i roi gobaith newydd i bobl, mae gen i ofn nad dyna ddigwyddodd. Beth sydd gennym ni ydy poblogaeth a gweithlu efo'u pennau yn eu dwylo. Rydyn ni wedi bod yma o'r blaen. Yn 2015, mi ddywedodd Mark Drakeford ei fod o'n rhoi'r bwrdd mewn mesurau arbennig oherwydd pryderon am arweinyddiaeth. Yr wythnos diwethaf, roedd y Gweinidog yn dweud bod yna bryderon difrifol am arweinyddiaeth a diwylliant y sefydliad. Buaswn i'n licio bod yn garedig a dweud bod Betsi Cadwaladr wedi bod yn troedio dŵr am yr wyth mlynedd diwethaf, ond, gyda phroblemau iechyd meddwl, fasgwlar, adran frys Glan Clwyd, dydy'r bwrdd ddim wedi bod yn cadw ei ben uwchben y dŵr.
Thank you, Llywydd. If what the Minister did with Betsi Cadwaladr health board last week was supposed to give people renewed hope, then I'm afraid that's not what happened. What we have is a population and a workforce who are holding their heads in their hands. We've been here before. In 2015, Mark Drakeford said that he was to place the board in special measures because of concerns about leadership. Last week, the Minister said that there were serious concerns about the leadership and the culture of the organisation. I'd like to be kind and say that Betsi Cadwaladr has been treading water for the past eight years, but, with mental health problems, vascular issues, Glan Clwyd emergency department, the board hasn't been keeping its head above water.
Why is the Minister so determined that this failing, dysfunctional health board is the best model that is available for the patients in the north of Wales? Why on earth wouldn't she share my wish to just start again, with two or three smaller health boards? And before she tells me that this would distract from the focus on improving the board, will she realise that I and the people of north Wales have no faith in this Government's ability to improve things now, when she and her predecessors have failed so many times before?
Pam y mae'r Gweinidog mor benderfynol mai'r bwrdd iechyd diffygiol, camweithredol hwn yw'r model gorau sydd ar gael i'r cleifion yng ngogledd Cymru? Pam ar y ddaear na fyddai'n rhannu fy nymuniad i ddechrau eto, gyda dau neu dri bwrdd iechyd llai? A chyn iddi ddweud wrthyf y byddai hyn yn tynnu sylw oddi wrth y ffocws ar wella'r bwrdd, a wnaiff hi sylweddoli nad oes gennyf i na phobl gogledd Cymru unrhyw ffydd yng ngallu'r Llywodraeth hon i wella pethau bellach, a hithau a'i rhagflaenwyr wedi methu cynifer o weithiau o'r blaen?
Thanks very much, Rhun. Obviously, you're speaking to very different people from those that I've been speaking to, because, actually, I've had lots of people say that the step that I took was the step that needed to be taken. In fact, yesterday, I spoke to a whole group of consultants in Ysbyty Gwynedd, who remarked how they understood what was happening was quite a radical step. I think it's really important now that we focus on the job in hand, that we understand that there is a huge amount of work to be done. I'll be meeting with the new chair on Friday in north Wales, just to make sure that there is an understanding of the huge task that is ahead in terms of turning around this health board. I think it is really important that people understand that there were real issues around leadership and management, real issues around board effectiveness and governance, real issues around organisational culture and patient safety, and those are the measures that will get the focus with the new board in place.
Diolch yn fawr, Rhun. Yn amlwg, rydych yn siarad â phobl wahanol iawn i'r rhai y bûm innau'n siarad â nhw, oherwydd, mewn gwirionedd, rwyf wedi cael llawer o bobl yn dweud mai'r cam a gymerais oedd y cam yr oedd angen ei gymryd. A dweud y gwir, ddoe, fe siaradais â grŵp cyfan o feddygon ymgynghorol yn Ysbyty Gwynedd, a nododd eu bod yn deall bod yr hyn a oedd yn digwydd yn gam eithaf radical. Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn nawr ein bod yn canolbwyntio ar y gwaith dan sylw, ein bod yn deall bod llawer iawn o waith i'w wneud. Byddaf yn cyfarfod â'r cadeirydd newydd ddydd Gwener yn y gogledd, i sicrhau bod dealltwriaeth o'r dasg anferth sydd o'n blaenau i wella'r bwrdd iechyd hwn. Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn fod pobl yn deall bod problemau gwirioneddol gydag arweinyddiaeth a rheolaeth, problemau gwirioneddol gydag effeithiolrwydd a dull llywodraethu'r bwrdd, problemau gwirioneddol gyda diwylliant sefydliadol a diogelwch cleifion, a dyna'r mesurau a fydd yn cael y ffocws gyda'r bwrdd newydd yn ei le.
Of course, the Minister is absolutely right that this is a step—putting it in special measures—that needed to be taken now. Of course it should have been in special measures. But the question is why we have a board that has, for eight years, needed to be in special measures. If the Minister won't share with me my ambition to look forward to a fresh start, with new health boards, how about having a proper look back to learn more about the lessons that need to be learnt? One former independent member of the board, effectively sacked last week, a highly respected individual, has suggested that there is more than enough grounds to have an independent inquiry now—the fraud investigation, the maladministration, the poor oversight of major contracts worth millions of pounds. They say they're convinced that the recent Audit Wales report in itself offers enough grounds for that. Eight years of a failing health board means eight years of poor staff morale, and I feel for every one of them. It means eight years of a population poorly served. We need to know what's been going on for those eight years and more, so we can protect the public. Will the Minister agree to my call for a public inquiry?
Wrth gwrs, mae'r Gweinidog yn hollol iawn fod hyn—ei wneud yn destun mesurau arbennig—yn gam roedd angen ei gymryd nawr. Wrth gwrs, fe ddylai fod wedi bod mewn mesurau arbennig. Ond y cwestiwn yw pam fod gennym fwrdd sydd, ers wyth mlynedd, wedi bod angen bod mewn mesurau arbennig. Os na fydd y Gweinidog yn rhannu fy uchelgais i edrych ymlaen at ddechrau newydd, gyda byrddau iechyd newydd, beth am edrych yn ôl yn iawn i ddysgu mwy am y gwersi sydd angen eu dysgu? Mae un cyn-aelod annibynnol o'r bwrdd, a gafodd ei ddiswyddo i bob pwrpas yr wythnos diwethaf, unigolyn uchel ei barch, wedi awgrymu bod mwy na digon o sail i gael ymchwiliad annibynnol nawr—yr ymchwiliad i dwyll, y camweinyddu, yr oruchwyliaeth wael ar gontractau mawr gwerth miliynau o bunnoedd. Maent yn dweud eu bod yn argyhoeddedig fod adroddiad diweddar Archwilio Cymru ynddo'i hun yn cynnig digon o sail dros hynny. Mae bwrdd iechyd sy'n methu ers wyth mlynedd yn golygu wyth mlynedd o forâl isel staff, ac rwy'n teimlo dros bob un ohonynt. Mae'n golygu wyth mlynedd o wasanaeth gwael i'r boblogaeth. Mae angen inni wybod beth sydd wedi bod yn digwydd dros yr wyth mlynedd a mwy hynny, er mwyn inni allu diogelu'r cyhoedd. A wnaiff y Gweinidog gytuno â fy ngalwad am ymchwiliad cyhoeddus?
I'm certainly not going to agree to a call for a public inquiry, because I think we need to get on with the job. A public inquiry is going to distract people from the job that needs to be done. What I would argue is that, actually, this is a fresh start. For the first time ever in the history of Wales, not only have we put a health board into special measures, but we've also taken the unprecedented step of offering the opportunity to independent members to step aside. Obviously, their job now will be to read very carefully the Audit Wales report, which was highly critical of the executives. But we do need to make sure that their rights as employees are respected, and we have to go through proper due process.
Yn sicr, nid wyf am gytuno â galwad am ymchwiliad cyhoeddus, oherwydd rwy'n meddwl bod angen inni fwrw ymlaen â'r gwaith. Mae ymchwiliad cyhoeddus yn mynd i dynnu sylw pobl oddi ar y gwaith sydd angen ei wneud. Yr hyn y byddwn i'n dadlau yw bod hyn yn ddechrau newydd mewn gwirionedd. Am y tro cyntaf erioed yn hanes Cymru, rydym wedi gwneud bwrdd iechyd yn destun mesurau arbennig, ac rydym hefyd wedi cymryd y cam digynsail o roi cyfle i aelodau annibynnol ymddiswyddo. Yn amlwg, eu gwaith nawr fydd darllen adroddiad Archwilio Cymru, a oedd yn feirniadol iawn o'r swyddogion gweithredol, yn ofalus iawn. Ond mae angen inni sicrhau bod eu hawliau fel gweithwyr yn cael eu parchu, ac mae'n rhaid inni ddilyn y drefn briodol.
3. A wnaiff y Gweinidog amlinellu'r camau sy'n cael eu cymryd i wella mynediad at ddiagnosteg yn ardal Bwrdd Iechyd Prifysgol Bae Abertawe? OQ59201
3. Will the Minister outline the steps being taken to improve access to diagnostics in the Swansea Bay University Health Board area? OQ59201
We have a diagnostic target that no-one should wait over eight weeks. The health board is finding it particularly challenging to meet this in Swansea, where 70 per cent of those waiting over eight weeks are waiting for a diagnostic endoscopy. The health board is receiving support from the delivery unit and working with Hywel Dda on a regional diagnostic hub.
Mae gennym darged diagnostig na ddylai unrhyw un aros dros wyth wythnos. Mae'r bwrdd iechyd yn ei chael yn arbennig o anodd sicrhau hyn yn Abertawe, lle mae 70 y cant o'r rhai sy'n aros dros wyth wythnos yn aros am endosgopi diagnostig. Mae'r bwrdd iechyd yn cael cymorth gan yr uned gyflawni ac yn gweithio gyda Hywel Dda ar hyb diagnostig rhanbarthol.
Thank you, Minister. The planned diagnostics and treatment centre in Cwm Taf will be a huge asset to those living in the east of my region, but those living in Swansea and Neath Port Talbot will see no such benefit. However, one positive development in Swansea has been the introduction of pioneering blood tests to replace colonoscopies for those recovering from bowel cancer. There are around 4,000 patients in Swansea Bay who have been waiting years for a follow-up colonoscopy after they had bowel cancer or polyps removed. These blood tests will reduce the demand on colonoscopy services across the health board. Minister, this is a great service, but it will only be provided to around 200 patients, thanks to funding from the Moondance Cancer Initiative. Does the Welsh Government have any plans to expand the roll-out of these pioneering new tests?
Diolch. Bydd y ganolfan diagnosteg a thriniaeth arfaethedig yng Nghwm Taf yn ased enfawr i'r rhai sy'n byw yn nwyrain fy rhanbarth, ond ni fydd y rhai sy'n byw yn Abertawe a Chastell-nedd Port Talbot yn gweld unrhyw fudd o'r fath. Fodd bynnag, un datblygiad cadarnhaol yn Abertawe oedd cyflwyno profion gwaed arloesol i gymryd lle archwiliadau colonosgopi i'r rhai sy'n gwella o ganser y coluddyn. Mae tua 4,000 o gleifion ym Mae Abertawe wedi bod yn aros blynyddoedd am golonosgopi dilynol wedi iddynt gael gael tynnu canser y coluddyn neu bolypau. Bydd y profion gwaed hyn yn lleihau'r galw am wasanaethau colonosgopi ar draws y bwrdd iechyd. Weinidog, mae hwn yn wasanaeth gwych, ond ni fydd ond yn cael ei ddarparu i tua 200 o gleifion yn unig, diolch i gyllid gan fenter canser Moondance. A oes gan Lywodraeth Cymru unrhyw gynlluniau i ehangu'r gwaith o gyflwyno'r profion newydd arloesol hyn?
Thanks very much. I think it is important that we embrace new innovations where there's a clinical indication that they are helpful. Obviously, we need to balance that off against our ability to pay for them. But in this space, we have actually spent a lot of money on diagnostics—£51 million to replace diagnostic equipment, £25 million to replace imaging equipment and £25 million for four new PET scanners. We will be publishing a new national diagnostic plan in April. I recently had a meeting with the people who'd developed the plan, not just in Wales. I wanted to be very clear what is happening elsewhere, and so I spoke to UK experts as well about, 'How does this compare to yours? Where do we need to go? Are we far behind? Are we ahead?' So, there are some very detailed conversations going on there. Obviously, you've heard the proposals to build a new diagnostic centre in Cwm Taf. As I mentioned in response to your question, we will be seeing some support and working to see if we can develop a regional diagnostic centre between Swansea and Hywel Dda.
Diolch yn fawr iawn. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig ein bod yn croesawu datblygiadau arloesol newydd lle ceir arwydd clinigol eu bod o fudd. Yn amlwg, mae angen inni gydbwyso hynny â'n gallu i dalu amdanynt. Ond yn y maes hwn, rydym wedi gwario llawer o arian ar ddiagnosteg—£51 miliwn i ar gyfarpar diagnostig newydd, £25 miliwn ar gyfarpar delweddu newydd a £25 miliwn ar bedwar sganiwr PET newydd. Byddwn yn cyhoeddi cynllun diagnostig cenedlaethol newydd ym mis Ebrill. Cefais gyfarfod â'r bobl a oedd wedi datblygu'r cynllun yn ddiweddar, ac nid yng Nghymru yn unig. Roeddwn am fod yn glir iawn beth sy'n digwydd mewn mannau eraill, ac felly, siaradais ag arbenigwyr o weddill y DU hefyd, 'Sut mae hyn yn cymharu â'ch un chi? I ble mae angen inni fynd? A ydym ymhell ar ei hôl hi? A ydym ar y blaen?' Felly, mae yna sgyrsiau manwl iawn yn digwydd. Yn amlwg, rydych wedi clywed y cynigion i adeiladu canolfan ddiagnosteg newydd yng Nghwm Taf. Fel y soniais mewn ymateb i'ch cwestiwn, byddwn yn gweld rhywfaint o gefnogaeth ac yn gweithio i weld a allwn ddatblygu canolfan ddiagnosteg ranbarthol rhwng Abertawe a Hywel Dda.
4. Pa gymorth sydd ar gael i bobl yng Nghymru gydag osteoporosis? OQ59195
4. What support is available for people in Wales with osteoporosis? OQ59195
The Welsh Government is committed to supporting those living with bone health conditions in Wales, and improving provision for people with osteoporosis is a priority. My written statement issued in February sets out our expectations that fracture liaison services must be available and strengthened within all health boards across Wales.
Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i gefnogi'r rheini sy'n byw gyda chyflyrau iechyd yr esgyrn yng Nghymru, ac mae gwella'r ddarpariaeth i bobl sydd ag osteoporosis yn flaenoriaeth. Mae fy natganiad ysgrifenedig a gyhoeddwyd ym mis Chwefror yn nodi ein disgwyliadau fod yn rhaid i wasanaethau cyswllt toresgyrn fod ar gael a chael eu cryfhau yn yr holl fyrddau iechyd ledled Cymru.
Thank you. On World Osteoporosis Day last October I met with the Royal Osteoporosis Society in the Senedd. I heard that people in Wales suffer 27,000 osteoporotic fractures every year; that there are an estimated 100,000 undiagnosed spinal fractures in Wales; that a quarter of people have three or more fractures before they're diagnosed; that mental health issues arise from the constant pain; and that as many people die of fracture-related causes as from lung cancer or diabetes. I also heard that the right therapies and medication exist, but the postcode lottery in diagnosis means that tens of thousands of Welsh people who need care are being overlooked.
This month, the Royal Osteoporosis Society e-mailed welcoming the Welsh Government's announcement that they're committing to 100 per cent coverage in all health boards for fracture liaison services—although I think in your response you said that was more of an aspiration than a commitment; I hope you'll clarify that in your response—which would see all patients aged over 50 with a broken bone after a fall checked and managed to lower their risk of future fractures. Why, currently, nonetheless, do only 66 per cent of people in Wales aged over 50 have access to fracture liaison services when the figure is already 100 per cent in Scotland and Northern Ireland? How will you address the existing hidden need in Wales I described?
Diolch. Ar Ddiwrnod Osteoporosis y Byd fis Hydref diwethaf, cyfarfûm â'r Gymdeithas Osteoporosis Frenhinol yn y Senedd. Clywais fod pobl yng Nghymru yn dioddef 27,000 o doriadau osteoporotig bob blwyddyn; fod yna 100,000 amcangyfrifedig o doriadau asgwrn cefn na wnaed diagnosis ohonynt yng Nghymru; fod chwarter y bobl yn cael tri neu fwy o doriadau cyn iddynt gael diagnosis; fod problemau iechyd meddwl yn codi o'r boen gyson; a bod cymaint o bobl yn marw o achosion sy'n gysylltiedig â thorri esgyrn ag sy'n marw o ganser yr ysgyfaint neu ddiabetes. Clywais hefyd fod y therapïau a'r meddyginiaethau cywir yn bodoli, ond bod y loteri cod post o ran diagnosis yn golygu bod degau o filoedd o Gymry sydd angen gofal yn cael eu hesgeuluso.
Y mis hwn, anfonodd y Gymdeithas Osteoporosis Frenhinol e-bost yn croesawu cyhoeddiad Llywodraeth Cymru eu bod yn ymrwymo i ddarparu 100 y cant o wasanaethau cyswllt toresgyrn ym mhob bwrdd iechyd—er fy mod yn meddwl i chi ddweud bod hynny'n fwy o ddyhead nag ymrwymiad yn eich ymateb; rwy'n gobeithio y gwnewch chi egluro hynny yn eich ymateb—a fyddai'n golygu bod pob claf dros 50 oed gydag asgwrn wedi torri ar ôl cwymp yn cael ei archwilio a'i reoli er mwyn gostwng eu risg o dorri esgyrn yn y dyfodol. Ar hyn o bryd, er hynny, pam mai dim ond 66 y cant o bobl dros 50 oed yng Nghymru sydd â mynediad at wasanaethau cyswllt toresgyrn pan fo'r ffigwr eisoes yn 100 y cant yn yr Alban a Gogledd Iwerddon? Sut yr ewch chi i'r afael â'r angen cudd presennol a ddisgrifiais yng Nghymru?
Thanks very much. You'll be aware that osteoporosis is a very common and debilitating condition. About 18 per cent of the Welsh population are living with it, which is an incredibly high number. In fact, one in two of you over 50 around here are likely to break a bone in the future—that's for women—and there's a one in five chance for men over 50 to be breaking a bone. We've all got to be aware that this is something that is possible, and that's why it makes sense for us to put some preventative measures in if we can. What we know is that we have actually worked really closely with the Royal Osteoporosis Society in order to develop that national programme. Obviously, we had that conference back in October, where we had the inaugural facture liaison service national conference, and indeed the aspiration of that conference and the intention of that conference was to set out our expectation that that postcode lottery will end and that provision of services will be available across the whole of Wales.
Diolch yn fawr iawn. Fe fyddwch yn ymwybodol fod osteoporosis yn gyflwr cyffredin a gwanychol iawn. Mae tua 18 y cant o boblogaeth Cymru yn byw gydag ef, sy'n nifer uchel tu hwnt. Yn wir, mae un o bob dau o'r rhai ohonoch chi sydd dros 50 yn y fan hon yn debygol o dorri asgwrn yn y dyfodol—y rhai ohonoch chi sy'n fenywod—ac mae un o bob pump dyn dros 50 oed â risg uwch o dorri asgwrn. Mae'n rhaid i bawb ohonom fod yn ymwybodol fod hyn yn rhywbeth sy'n bosibl, a dyna pam ei bod hi'n gwneud synnwyr inni roi mesurau ataliol ar waith os gallwn. Yr hyn a wyddom yw ein bod wedi gweithio'n agos iawn â'r Gymdeithas Osteoporosis Frenhinol er mwyn datblygu'r rhaglen genedlaethol honno. Yn amlwg, cawsom y gynhadledd honno yn ôl ym mis Hydref, lle cawsom y gynhadledd genedlaethol gyntaf ar gyfer y gwasanaeth cyswllt toresgyrn, ac yn wir dyhead y gynhadledd honno a bwriad y gynhadledd honno oedd nodi ein disgwyliad y bydd y loteri cod post yn dod i ben ac y bydd darpariaeth o wasanaethau ar gael ledled Cymru gyfan.
5. Pa asesiad mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o'r heriau iechyd y mae gaethiwed i gamblo yn eu cyflwyno yn Islwyn? OQ59228
5. What assessment has the Welsh Government made of the health challenges presented by gambling addiction in Islwyn? OQ59228
Public Health Wales was commissioned to produce a gambling health needs assessment for Wales, which was published last month. The report highlighted the extent of potential health challenges posed by gambling addiction across Wales, including Islwyn. These include stress, anxiety, substance misuse and, in the most tragic cases, suicide.
Cafodd Iechyd Cyhoeddus Cymru ei gomisiynu i lunio asesiad o anghenion iechyd gamblo yng Nghymru, a gafodd ei gyhoeddi y mis diwethaf. Tynnodd yr adroddiad sylw at raddau'r heriau iechyd posibl a achosir gan gaethiwed i gamblo ledled Cymru, gan gynnwys Islwyn. Mae'r rhain yn cynnwys straen, gorbryder, camddefnyddio sylweddau, ac yn yr achosion mwyaf trasig, hunanladdiad.
Diolch. ITV Wales's political programme Sharp End last week highlighted the issue of problem gambling in Wales, and the charity GambleAware estimate that the number of Britons who have a gambling problem is a staggering 1.4 million people. The availability and accessibility of gambling has never been greater. Today, there is no longer need to visit the bookmaker's shop in town centres, and every single person with a smartphone has accessibility and ease to gamble at the push of a button. The advertising of gambling is now all-persuasive, and its reach is even seen on gaming platforms, which is worrying for future generations. Public Health Wales have stated that they believe early education on problem gambling is urgently needed. There is clearly a tangible link between gaming and gambling. Public Health Wales have called for a system-wide approach that knocks down the barrier of shame and stigma, early education in schools, empowering GPs and other front-line services to identify and refer on to specialist services. So, Deputy Minister, what does the Welsh Government intend to do to assess our current ability in Wales to diagnose people with problem gambling, refer them to appropriate pathways for help, and what representations can the Welsh Government make to the UK Government on a much-speculated White Paper on the future of gambling in the United Kingdom?
Diolch. Yr wythnos ddiwethaf, fe wnaeth rhaglen wleidyddol ITV Cymru, Sharp End, dynnu sylw at broblemau gamblo yng Nghymru, ac mae'r elusen GambleAware yn amcangyfrif bod 1.4 miliwn o bobl Prydain â phroblem gamblo, sy'n syfrdanol. Nid yw argaeledd a hygyrchedd gamblo erioed wedi bod yn fwy. Heddiw, nid oes angen ymweld â siop fetio yng nghanol trefi bellach, ac mae gan bob unigolyn sydd â ffôn clyfar fynediad a rhwydd hynt i gamblo drwy wthio botwm. Mae hysbysebion gamblo bellach yn hollbresennol, ac mae ei gyrhaeddiad i'w weld ar blatfformau gemau fideo hyd yn oed, sy'n peri pryder o ran cenedlaethau'r dyfodol. Mae Iechyd Cyhoeddus Cymru wedi dweud eu bod yn credu bod angen dybryd am addysg gynnar ar gamblo problemus. Mae'n amlwg fod cysylltiad pendant rhwng chwarae gemau fideo a gamblo. Mae Iechyd Cyhoeddus Cymru wedi galw am ddull o weithredu system gyfan sy'n chwalu rhwystr cywilydd a stigma, addysg gynnar mewn ysgolion, a grymuso meddygon teulu a gwasanaethau rheng flaen eraill i adnabod ac atgyfeirio at wasanaethau arbenigol. Felly, Ddirprwy Weinidog, beth mae Llywodraeth Cymru'n bwriadu ei wneud i asesu ein gallu presennol yng Nghymru i roi diagnosis o gamblo problemus i bobl, eu hatgyfeirio at lwybrau cymorth priodol, a pha sylwadau y gall Llywodraeth Cymru eu gwneud i Lywodraeth y DU ynglŷn â'r Papur Gwyn ar ddyfodol gamblo yn y Deyrnas Unedig y bu llawer o ddyfalu yn ei gylch?
Can I thank Rhianon Passmore for that supplementary question and for raising this very important issue in the Chamber? The Welsh Government is committed to supporting people affected by gambling-related harm, and continues to take an integrated and collaborative approach to gambling policy. We're committed to a public health approach to addressing the harms caused by gambling to protect people, in particular children and young people, and vulnerable people. My officials will continue to work with education officials and Public Health Wales to understand how to most effectively communicate the harm from gambling products to young people through a denormalisation approach.
Following discussions with stakeholders, we commissioned Public Health Wales to undertake a gambling needs assessment to inform our work. That assessment, published on 1 February, reviewed the needs of people experiencing harms from gambling to inform a public health approach to reducing gambling harm in Wales. It's absolutely crucial we make it as easy as possible to signpost those who need support at the earliest opportunity, and one of our recommendations from our gambling task and finish group was to look at the referral pathway and the potential for a specialist gambling treatment service for Wales. It's vital that pathways are clear and understood by professionals and by individuals who self-identify as needing support. We'll be looking at that this year, as well as working with the Welsh Health Specialised Services Committee, to understand what place a specialist treatment service could have here in Wales.
And, coming to your last point, Rhianon, as you know, some of the most influential levers to reduce gambling harms are held by the UK Government. We've been waiting for a very considerable time for a proposed White Paper that would address some of the key issues, such as advertising restrictions and a levy on the industry. We've been promised that this is forthcoming on several occasions, and we're very disappointed that progress has not been made to date. We will continue to lobby the UK Government on this point.
A gaf fi ddiolch i Rhianon Passmore am y cwestiwn atodol ac am godi'r mater pwysig hwn yn y Siambr? Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i gefnogi pobl yr effeithir arnynt gan niwed sy'n gysylltiedig â gamblo, ac yn parhau i arddel ymagwedd integredig a chydweithredol tuag at bolisi gamblo. Rydym wedi ymrwymo i ddull iechyd cyhoeddus o fynd i'r afael â'r niwed a achosir gan gamblo i amddiffyn pobl, yn enwedig plant a phobl ifanc, a phobl fregus. Bydd fy swyddogion yn parhau i weithio gyda swyddogion addysg ac Iechyd Cyhoeddus Cymru i ddeall sut i gyfleu niwed cynnyrch gamblo yn fwyaf effeithiol i bobl ifanc drwy ddull dadnormaleiddio.
Yn dilyn trafodaethau gyda rhanddeiliaid, fe wnaethom gomisiynu Iechyd Cyhoeddus Cymru i gynnal asesiad o anghenion gamblo i lywio ein gwaith. Fe wnaeth yr asesiad hwnnw, a gyhoeddwyd ar 1 Chwefror, adolygu anghenion pobl sy'n dioddef niwed gamblo er mwyn llywio dull iechyd cyhoeddus o leihau niwed gamblo yng Nghymru. Mae'n gwbl hanfodol ein bod yn ei gwneud mor hawdd â phosibl i gyfeirio'r rhai sydd angen cymorth ar y cyfle cyntaf, ac un o'n hargymhellion o'n grŵp gorchwyl a gorffen ar gamblo oedd edrych ar y llwybr atgyfeirio a'r potensial ar gyfer gwasanaeth triniaeth gamblo arbenigol yng Nghymru. Mae'n hanfodol fod llwybrau'n glir ac yn cael eu deall gan weithwyr proffesiynol a chan unigolion sy'n hunanadnabod fel rhai sydd angen cymorth. Byddwn yn edrych ar hynny eleni, yn ogystal â gweithio gyda Phwyllgor Gwasanaethau Iechyd Arbenigol Cymru i ddeall pa ran y gallai gwasanaeth triniaeth arbenigol ei chwarae yma yng Nghymru.
Ac wrth ddod at eich pwynt olaf, Rhianon, fel y gwyddoch, mae rhai o'r ysgogiadau mwyaf dylanwadol i leihau niwed gamblo yn nwylo Llywodraeth y DU. Rydym wedi bod yn aros ers cryn dipyn o amser am Bapur Gwyn arfaethedig a fyddai'n mynd i'r afael â rhai o'r materion allweddol, fel cyfyngiadau ar hysbysebu ac ardoll ar y diwydiant. Rydym wedi cael addewid ei fod ar y ffordd ar sawl achlysur, ac rydym yn siomedig iawn nad oes cynnydd wedi'i wneud hyd yn hyn. Byddwn yn parhau i lobïo Llywodraeth y DU ar y pwynt hwn.
6. A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am nifer y meddygon teulu yng Nghymru? OQ59223
6. Will the Minister provide an update on the number of GPs in Wales? OQ59223
Mae ystadegau am y gweithlu meddygon teulu yn cael eu cyhoeddi ar StatsCymru. Mae'r cipolwg diweddaraf, ar 30 Mehefin, yn dangos bod 2,301 o feddygon teulu sydd wedi cymhwyso'n llawn. Mae hwn yn cyfateb i gyfanswm amser llawn o 1,562. Mae hyn yn cynnwys partneriaid, darparwyr, meddygon cyflogedig, meddygon wrth gefn a meddygon locwm gweithredol.
Statistics about the GP workforce are published on StatsWales. The latest snapshot, on 30 June, shows that there were 2,301 fully qualified GPs, which represents a full-time equivalent of 1,562. This includes partners, providers, salaried physicians, retainers and active locums.
Diolch i'r Gweinidog am yr ymateb yna. Fe wnes i gynnal cyfarfod cyhoeddus yn Nhywyn fis yn ôl i drafod y problemau sylweddol mae pobl yr ardal yn eu dioddef yn sgil diffyg gwasanaethau iechyd yno. Roedd neuadd Pendre yn orlawn, sydd yn dyst i'r teimladau cryfion yn yr ardal. Roedd gan yr ardal wasanaeth a darpariaeth iechyd rhagorol tan tua phedair blynedd yn ôl. Rŵan maen nhw wedi mynd o gael pedwar meddyg mewn partneriaeth i gael meddygfa o dan reolaeth y bwrdd iechyd gyda dim ond hanner meddyg teulu. Mae gweddill de Meirionnydd yn wynebu dyfodol tebyg, efo nifer o feddygon teulu ar fin ymddeol. Os nad ydyn ni'n ofalus, yna mae yna berygl mai dim ond dau feddyg teulu llawn amser fydd yna ar gyfer de Meirionnydd gyfan yn fuan. Yn wir, mae bron i chwarter o holl feddygon teulu Cymru dros eu 60 ac nid nepell o ymddeol. Mae angen o leiaf dri meddyg teulu arall ar fro Dysynni a Thywyn, ac, wrth gwrs, rhagor ar gyfer gweddill Meirionnydd. Fe hoffwn yn gyntaf, felly, wahodd y Gweinidog i ymweld â Thywyn efo fi, sydd wrth gwrs yn ei rhanbarth, os gwelwch yn dda, ac, yn ail, ofyn iddi a wnaiff hi weithio gyda'r bwrdd iechyd i ddatblygu cynllun recriwtio effeithiol ar fyrder er mwyn denu meddygon teulu i fro Dysynni a de Meirionnydd. Diolch.
I thank the Minister for that response. I held a public meeting in Tywyn a month ago to discuss the significant problems that people in that area are having because of the shortage of health services there. Pendre hall was full to overflowing, which is testament to the strong feelings in the area. The area did have excellent health provision up until around four years ago. Now they've gone from having four GPs working in partnership to having a surgery managed by the health board with only half a full-time equivalent GP. The rest of south Meirionnydd faces a similar future, with a number of GPs about to retire. If we're not careful, there's a real risk that there will be only two full-time GPs for the whole of south Meirionnydd. Indeed, around a quarter of all Welsh GPs are over 60 and are approaching retirement. We need at least another three GPs in the Dysynni valley and Tywyn, and more for the rest of Meirionnydd. I first of all want to invite the Minister to visit Tywyn, which is, of course, in her region, and then ask her whether she will work with the health board to develop an effective recruitment plan as a matter of urgency in order to attract GPs to the Dysynni valley and Meirionnydd. Thank you.
Diolch yn fawr. Wrth gwrs, rŷn ni yn gobeithio y bydd pethau fel datblygu yr ysgol feddygol yn y gogledd yn helpu, ac, wrth gwrs, bydd cyfle wedyn i bobl wneud eu gwaith ymarferol nhw mewn llefydd fel Tywyn. Ac mae'n dda i weld bod yna gynnydd sylweddol yn nifer yr is-raddedigion meddygol yng Nghymru. Mae 47 y cant o bobl sy'n astudio yng Nghymru nawr yn byw yng Nghymru, ac mae 55 y cant i 60 y cant ohonyn nhw'n aros yng Nghymru. Felly, rŷn ni wedi gweld newid mawr yn ddiweddar, ac felly dwi'n meddwl bod hwnna'n beth da. Ond wedyn, mae'n rhaid inni feddwl am le mae pobl eisiau mynd i ymarfer, ac wedyn mae'n rhaid inni sicrhau ein bod ni'n rhoi timau o'u cwmpas nhw. Mae'r un sefyllfa gyda ni yn Solfach, yn agos i ble dwi'n byw—yn union yr un sefyllfa—ond dwi'n meddwl mai beth sydd angen wedyn yw i wneud yn siŵr bod pobl yn gallu gweithio mewn timau, lle mae hwnna'n briodol. Ond, wrth gwrs, ar ddiwedd y dydd, mae'n rhaid ichi gael meddygon teulu sydd â'r cymhwyster i wneud y gwaith yna. Mae'n bwysig bod pobl yn deall bod yna bosibilrwydd iddyn nhw fynd i bobl eraill, ond, wrth gwrs, yn y pen draw, mae angen meddyg teulu arnoch chi os oes angen y help meddygol sbesiffig y mae dim ond meddyg teulu yn gallu ei roi.
Thank you. Of course, we do hope that things like developing the medical school in north Wales will help and, of course, there will be an opportunity for people to do their practical work in places like Tywyn. And it's good to see that there's been a significant increase in the number of medical undergraduates in Wales. Forty-seven per cent of people studying in Wales now live in Wales, and 55 per cent to 60 per cent of those stay in Wales. So, we've seen a big change recently, and I think that's very encouraging. But, we then have to think about where people want to go to practise, and we have to ensure that we put teams around them. We have a similar situation in Solva, near to where I live—exactly the same kind of situation—but what we need to do then is to ensure that people can work in teams, where that's appropriate. But, at the end of the day, you have to have GPs who are qualified to do that work. It's important that people understand that it is possible for them to see other people, but, of course, ultimately, you do need a GP if you need that specific medical help that only a GP can provide.
Minister, there's no doubt we're facing a crisis in primary care, with one in five GP practices closing in the last 10 years. On the face of it, there seems to have been an increase in GPs during that time, but it's clear that practices are finding it hard to recruit GPs and therefore being forced to close. Furthermore, a Royal College of General Practitioners survey last year found that a third of GPs in Wales did not expect to still be in the profession in five years' time. The most recent annual Welsh Government data on full-time equivalent GPs showed that just half of GPs are indeed full time. In Swansea Bay University Health Board, a staggering 40 per cent of GPs are not full-time equivalent. In November, I asked the First Minister about constituents in Porthcawl being unable to get appointments, despite the practice working hard to see patients. He assured me that more clinician time would be released to help GPs, but my constituents are still finding it hard to get an appointment in Porthcawl. So, Minister, what urgent measures are you taking to ensure that GPs are attracted into full-time work at their practices and that patients, such as my own constituents, are freely able to see them in a face-to-face setting?
Weinidog, nid oes amheuaeth ein bod yn wynebu argyfwng ym maes gofal sylfaenol, gydag un o bob pum practis meddyg teulu yn cau yn y 10 mlynedd diwethaf. Ar yr olwg gyntaf, mae'n ymddangos bod cynnydd wedi bod yn nifer y meddygon teulu yn ystod y cyfnod hwnnw, ond mae'n amlwg fod practisau yn ei chael hi'n anodd recriwtio meddygon teulu ac felly'n cael eu gorfodi i gau. Ar ben hynny, canfu arolwg gan Goleg Brenhinol yr Ymarferwyr Cyffredinol y llynedd nad oedd traean o'r meddygon teulu yng Nghymru yn disgwyl bod yn y proffesiwn ymhen pum mlynedd. Dangosodd data blynyddol diweddaraf Llywodraeth Cymru ar feddygon teulu cyfwerth ag amser llawn mai dim ond hanner y meddygon teulu sy'n gweithio amser llawn mewn gwirionedd. Ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Bae Abertawe, nid yw 40 y cant o'r meddygon teulu yn gweithio amser llawn, sy'n syfrdanol. Ym mis Tachwedd, gofynnais i'r Prif Weinidog am etholwyr ym Mhorthcawl yn methu cael apwyntiadau, er bod y practis yn gweithio'n galed i weld cleifion. Fe wnaeth fy sicrhau y byddai mwy o amser clinigwyr yn cael ei ryddhau i helpu meddygon teulu, ond mae fy etholwyr yn dal i'w chael hi'n anodd cael apwyntiad ym Mhorthcawl. Felly, Weinidog, pa fesurau brys rydych chi'n eu rhoi ar waith i sicrhau bod meddygon teulu yn cael eu denu i waith amser llawn yn eu practisau a bod cleifion, fel fy etholwyr i, yn rhydd i'w gweld wyneb yn wyneb?
Well, thanks very much, and, obviously, the pandemic meant that GPs started to work in a different way, and I think lots of the public have welcomed this new way and new approach. So, we're not going to go back to a position where we insist that everybody is seen face to face by a GP, but what I will say is that, actually, we have a new general medical services contract in place, which means that, for example, the accessibility to GPs is written within the contract. There are some that are performing better than others, and, obviously, we need to look at best practice. But what I can tell you is that I don't think I've seen GPs ever working harder than they are now. There was a time in December where 400,000 contacts were made by GPs in Wales in a week—that's quite an extraordinary amount of work being done by them. And what I can say is that, actually, per head of population, there are more GPs in Wales than there are in England, and what we have seen is a 15 per cent increase from 2017 to 2021. And it is very difficult; you can't force people to work full-time. In fact, part of what we need to do is to make sure that people feel that they can work flexibly, because the last thing we want to do is to lose people who are prepared to work flexibly and give any amount of time. I think it'd be better to make sure that we keep them in the system in some way rather than lose them altogether.
Wel, diolch yn fawr, ac yn amlwg, roedd y pandemig yn golygu bod meddygon teulu wedi dechrau gweithio mewn ffordd wahanol, ac rwy'n meddwl bod llawer o'r cyhoedd wedi croesawu'r ffordd newydd hon a'r dull newydd o weithredu. Felly, nid ydym yn mynd i ddychwelyd i sefyllfa lle'r ydym yn mynnu bod pawb yn cael eu gweld wyneb yn wyneb gan feddyg teulu, ond yr hyn rwyf am ei ddweud yw bod gennym gontract gwasanaethau meddygol cyffredinol newydd ar waith, sy'n golygu, er enghraifft, fod hygyrchedd meddygon teulu wedi'i nodi yn y contract. Mae yna rai sy'n perfformio'n well na'i gilydd, ac yn amlwg, mae angen inni edrych ar yr arferion gorau. Ond gallaf ddweud wrthych nad wyf yn credu fy mod erioed wedi gweld meddygon teulu yn gweithio'n galetach nag y maent yn ei wneud nawr. Roedd yna adeg ym mis Rhagfyr lle cafwyd 400,000 o gysylltiadau gan feddygon teulu yng Nghymru mewn wythnos—mae hwnnw'n swm rhyfeddol o waith sy'n cael ei wneud ganddynt. A gallaf ddweud bod mwy o feddygon teulu yng Nghymru nag sydd yn Lloegr fesul y pen o'r boblogaeth, a'r hyn a welsom yw cynnydd o 15 y cant rhwng 2017 a 2021. Ac mae'n anodd iawn; ni allwch orfodi pobl i weithio amser llawn. Yn wir, rhan o'r hyn sydd angen inni ei wneud yw sicrhau bod pobl yn teimlo y gallant weithio'n hyblyg, oherwydd y peth olaf rydym eisiau ei wneud yw colli pobl sy'n barod i weithio'n hyblyg a rhoi unrhyw gyfran o'u hamser. Rwy'n meddwl y byddai'n well gwneud yn siŵr ein bod yn eu cadw yn y system mewn rhyw ffordd yn hytrach na'u colli yn gyfan gwbl.
7. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am fynediad at ddeintyddion yng ngogledd Cymru? OQ59211
7. Will the Minister make a statement on access to dentists in north Wales? OQ59211
Access to NHS dentistry in north Wales has improved significantly since the introduction of alternative activity measures in April 2022. Ninety-six per cent of dental practices who are offering NHS services have opted in to these reform measures, which include incentives to take on new NHS dental patients, and this has allowed 26,000 new patients to gain access to dental services in the first 10 months.
Mae mynediad at ddeintyddiaeth y GIG yng ngogledd Cymru wedi gwella'n sylweddol ers cyflwyno mesurau gweithgarwch amgen ym mis Ebrill 2022. Mae 96% o ddeintyddfeydd sy'n cynnig gwasanaethau'r GIG wedi dewis y mesurau diwygiedig hyn, sy'n cynnwys cymelliadau i dderbyn cleifion deintyddol GIG newydd, ac mae hyn wedi caniatáu i 26,000 o gleifion newydd gael mynediad at wasanaethau deintyddol yn y 10 mis cyntaf.
Thank you for your response, Minister. As one of those people who aren't registered with an NHS dentist in north Wales, last week I decided to contact every dentist in north Wales on the health board's website to see if they'd be willing to take on a new patient such as me. I contacted 69 dentists, spoke to 57 of those practices, and, staggeringly, just four of those practices in the whole of north Wales were looking to take on new patients, but those four who were willing to take them on were only willing to put me on a waiting list for up to two years. Along with this, one well-known group of dentists were advising callers that, due to Welsh Government's dentistry reform programme, they were unable to see NHS patients for routine check-ups, and they were openly saying this. Concerns have also been raised by the north Wales dental committee, stating that they're close to breaking point with NHS dentistry. So, in light of this, Minister, what assurances can you give that when you make your statement next week on dental reform, that will set out a route for residents in north Wales to access NHS dentistry in the very near future?
Diolch am eich ymateb, Weinidog. Fel un o'r bobl sydd heb gofrestru gyda deintydd GIG yng ngogledd Cymru, yr wythnos diwethaf, penderfynais gysylltu â phob deintyddfa yn y gogledd ar wefan y bwrdd iechyd i weld a fyddent yn fodlon derbyn claf newydd fel fi. Cysylltais â 69 o ddeintyddfeydd, siaradais â 57 o'r practisau hynny, ac yn syfrdanol, dim ond pedwar o'r practisau yng ngogledd Cymru gyfan a oedd yn derbyn cleifion newydd, ond roedd y pedwar a oedd yn fodlon eu derbyn ond yn fodlon fy rhoi ar restr aros am hyd at ddwy flynedd. Yn ogystal â hyn, roedd un grŵp adnabyddus o ddeintyddion yn dweud wrth alwyr nad oeddent, oherwydd rhaglen diwygio deintyddiaeth Llywodraeth Cymru, yn gallu gweld cleifion y GIG i gael archwiliadau arferol, ac roeddent yn dweud hyn yn agored. Mae pwyllgor deintyddol gogledd Cymru wedi lleisio pryderon hefyd, gan ddweud eu bod ar fin cyrraedd pen eu tennyn gyda deintyddiaeth y GIG. Felly, o gofio hyn, Weinidog, pa sicrwydd y gallwch ei roi, pan fyddwch yn gwneud eich datganiad yr wythnos nesaf ar ddiwygio deintyddiaeth, y bydd yn gosod llwybr i drigolion gogledd Cymru gael mynediad at ddeintyddiaeth y GIG yn y dyfodol agos iawn?
Well, Sam, I commend you on the incredible research work you've done there, because that's a huge amount of research work. What I can say is that there are those 26,000 new patients. Now, obviously, we're getting to the end of the financial year and we'll be in a different situation in April again. The check-ups situation—. I think it's really important that people understand that the National Institute for Health and Care Excellence said a few years ago that, if you've got healthy teeth, you shouldn't need to go for a check-up for two years, and yet what happens is that we're all on this treadmill where we go to dentists, and then you have to pay them to see healthy teeth. Let me be clear that I am following NICE guidance on this, and, obviously, that's much easier for dentists than seeing new complex patients. So, I understand there's a bit of resistance, and that's why I'll be meeting with the British Dental Association in the next few weeks just to listen to their concerns directly.
Wel, Sam, rwy'n eich canmol ar y gwaith ymchwil anhygoel rydych wedi'i wneud, oherwydd mae'n llawer iawn o waith ymchwil. Gallaf ddweud bod yna 26,000 o gleifion newydd. Nawr, yn amlwg, rydym yn cyrraedd diwedd y flwyddyn ariannol ac fe fyddwn mewn sefyllfa wahanol ym mis Ebrill eto. O ran y sefyllfa gydag archwiliadau—. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn fod pobl yn deall bod y Sefydliad Cenedlaethol dros Ragoriaeth mewn Iechyd a Gofal wedi dweud ychydig flynyddoedd yn ôl, os oes gennych ddannedd iach, na ddylech fod angen mynd am archwiliad am ddwy flynedd, ac eto yr hyn sy'n digwydd yw ein bod i gyd ar y felin draed hon lle'r ydym yn mynd at ddeintyddion, ac yna, mae'n rhaid ichi eu talu i weld dannedd iach. Gadewch imi fod yn glir fy mod yn dilyn canllawiau NICE ar hyn, ac yn amlwg, mae hynny'n llawer haws i ddeintyddion na gweld cleifion cymhleth newydd. Felly, rwy'n deall bod yna ychydig o wrthwynebiad, a dyna pam y byddaf yn cyfarfod â Chymdeithas Ddeintyddol Prydain yn ystod yr wythnosau nesaf i wrando ar eu pryderon yn uniongyrchol.
Good afternoon, Minister, and, yes, I'm very impressed also with Sam Rowlands's research work. Can I also just echo some of the comments that Sam has made? It is a real difficulty for people being able to access NHS dentists, and I'm aware, Minister, that you're looking at options around this. But I wanted to just focus in on community dental services in north Wales and elsewhere in Wales as well. We all understand the huge value that they provide to our communities in meeting the dental needs of some of the most vulnerable people in our communities, and I echo my gratitude for the work of those professionals who provide that service. There are two parts to what I'd like to cover with you, please. Firstly, would you confirm that you are intending to ring-fence the funding for CDS so that its resources can be properly focused on the needs of the most vulnerable users? And also, could you confirm—and I have raised this with the Minister for Social Justice as well, who I can see is in the Siambr this afternoon—that the CDS is there also to meet the needs of refugees in Wales? Thank you. Diolch yn fawr iawn.
Prynhawn da, Weinidog, ac mae gwaith ymchwil Sam Rowlands wedi creu argraff fawr arnaf innau hefyd. A gaf fi adleisio rhai o'r sylwadau y mae Sam wedi eu gwneud? Mae'n anodd iawn i bobl allu cael mynediad at ddeintyddion y GIG, ac rwy'n ymwybodol, Weinidog, eich bod yn edrych ar opsiynau ynghylch hyn. Ond roeddwn am ganolbwyntio ar wasanaethau deintyddol cymunedol yng ngogledd Cymru ac mewn mannau eraill yng Nghymru hefyd. Rydym i gyd yn deall y gwerth enfawr y maent yn ei ddarparu i'n cymunedau drwy ddiwallu anghenion deintyddol rhai o'r bobl fwyaf bregus yn ein cymunedau, ac rwy'n adleisio fy niolch am waith y gweithwyr proffesiynol hynny sy'n darparu'r gwasanaeth hwnnw. Mae dwy ran i'r hyn yr hoffwn ei ofyn, os gwelwch yn dda. Yn gyntaf, a wnewch chi gadarnhau eich bod yn bwriadu clustnodi'r cyllid ar gyfer gwasanaethau deintyddol cymunedol fel y gall yr adnoddau ganolbwyntio'n iawn ar anghenion y defnyddwyr mwyaf bregus? A hefyd, a wnewch chi gadarnhau—ac rwyf wedi codi hyn gyda'r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol hefyd, y gallaf weld ei bod yn y Siambr y prynhawn yma—fod y gwasanaethau deintyddol cymunedol yno hefyd i ddiwallu anghenion ffoaduriaid yng Nghymru? Diolch yn fawr iawn.
Thanks very much. Well, I can flesh some of this out in the statement that I was hoping to make last week but I'll be making, I think, next week on dentistry. I think what's important is that we appreciate, as you say, the work that the community dental service has done, and obviously they have a role in providing care for people who are vulnerable and, because of that vulnerability, can't be seen in general dental services. So, vulnerability, I think it's really important, has to be seen as multifactorial, and should be considered on an individual needs basis. For example, we'd consider people with a learning disability as being vulnerable, but that doesn't necessarily mean that they receive care from a community dental service. So, I think it is important that we take every case and deal with them individually.
Diolch yn fawr. Wel, gallaf wisgo cnawd am ychydig o hyn yn y datganiad yr oeddwn wedi gobeithio ei wneud yr wythnos diwethaf ond y byddaf yn ei wneud, rwy'n meddwl, yr wythnos nesaf ar ddeintyddiaeth. Rwy'n credu mai'r hyn sy'n bwysig yw ein bod yn gwerthfawrogi, fel y dywedwch, y gwaith y mae'r gwasanaeth deintyddol cymunedol wedi'i wneud, ac yn amlwg mae ganddynt rôl yn darparu gofal i bobl sy'n fregus ac oherwydd y bregusrwydd hwnnw, na ellir eu gweld mewn gwasanaethau deintyddol cyffredinol. Felly, rwy'n credu ei bod yn bwysig bod rhaid gweld bregusrwydd fel rhywbeth aml-ffactor, a dylid ei ystyried ar sail anghenion unigolion. Er enghraifft, byddem yn ystyried pobl sydd ag anabledd dysgu yn fregus, ond nid yw hynny o reidrwydd yn golygu eu bod yn cael gofal gan wasanaeth deintyddol cymunedol. Felly, rwy'n meddwl ei bod hi'n bwysig ein bod yn ystyried ac yn trin pob achos ar sail unigol.
8. Sut mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi menywod ag endometriosis yng Nghanolbarth a Gorllewin Cymru? OQ59227
8. How is the Welsh Government supporting women with endometriosis in Mid and West Wales? OQ59227
Dwi wedi ymrwymo i’r blaenoriaethau sydd wedi’u gosod yn y datganiad ansawdd iechyd menywod a merched, ac mae NHS Cymru yn datblygu cynllun iechyd menywod 10 mlynedd ar ei gyfer. Mae hyn yn cynnwys y disgwyliad y bydd pob bwrdd iechyd yn sicrhau mynediad teg ac amserol i driniaeth briodol a chefnogaeth ar gyfer endometriosis.
I am committed to the priorities set out in the women and girls health quality statement, for which NHS Wales is developing a 10-year women’s health plan. This includes the expectation that all health boards will ensure equitable and timely access to appropriate treatment and support for endometriosis.
Diolch yn fawr iawn. Wel, gan ei bod hi heddiw yn Ddiwrnod Rhyngwladol Menywod, ac yn Fis Ymwybyddiaeth Endometriosis, fel rŷch chi wedi fy nghlywed i'n dweud o'r blaen yn y Siambr, dwi'n cael llawer iawn o ohebiaeth gan ferched yn y gorllewin sydd yn dangos nad yw'r ddarpariaeth ar gyfer menywod sy'n dioddef o endometriosis yn hanner digon da.
O ran y cynllun iechyd menywod, ar draws y 29 cyflwr lle mae anghydraddoldeb rhywedd yn bodoli, gan gynnwys endometriosis, rŷch chi wedi sôn bod NHS Cymru yn mynd i ddatblygu'r cynllun iechyd menywod yma, ond dwi'n synnu braidd gan ystyried y ffaith bod iechyd menywod yn bodoli mewn cyd-destun llawer ehangach na jest iechyd yn unig. Mae'n ymwneud â thlodi, mae'n ymwneud â deiet, mae'n ymwneud â chyflwr tai, ac yn y blaen. Dwi'n synnu mai nid chi fel Llywodraeth sydd yn arwain ar hyn, fel sydd yn digwydd yn yr Alban ac yn Lloegr. Allech chi gadarnhau i ni y bydd y cynllun iechyd menywod yma yn mynd i'r afael â chau'r bwlch o ran anghydraddoldeb rhywedd, fel bod merched yng Nghymru yn derbyn llawer gwell cefnogaeth?
Thank you very much. As today is International Women's Day, and it's Endometriosis Awareness Month, as you will have heard me say in the past in this Chamber, I receive a great deal of correspondence from women in west Wales that demonstrates that the provision for women suffering endometriosis is nowhere near good enough.
In terms of the women and girls health plan, across the 29 conditions where gender inequalities exist, including endometriosis, you've mentioned that NHS Wales will be developing this women and girls health plan, but I am a little surprised, given that women's health exists in a far broader context than simply health alone—it relates to poverty, it relates to diet, housing, and so on and so forth—so I'm surprised that it's not you as a Government that's leading on this, as is the case in both Scotland and in England. So, can you confirm to us that this women's health plan will tackle issues in terms of closing gender inequality gaps so that women in Wales get far better support in future?
Diolch yn fawr. Dwi'n gobeithio bod y Siambr wedi deall pa mor committed ydw i i'r achos yma. Dwi eisiau hefyd nodi ei bod hi'n Ddiwrnod Rhyngwladol Menywod, a dwi eisiau cymryd y cyfle yma yn arbennig i ddiolch i'r holl fenywod sy'n gweithio yn yr NHS ac yn ein gwasanaeth gofal ni. Maen nhw'n fwyafrif mawr o ran y nifer sy'n gweithio yna ac, felly, dwi eisiau cymryd y cyfle ar y diwrnod arbennig yma i ddiolch iddyn nhw.
Fel rŷch chi'n dweud, mae gyda ni equality statement ar fenywod sydd wedi dangos yn union ble rŷn ni eisiau mynd, a beth yw ein disgwyliadau ni, ond, o ran perchnogaeth, mae'n bwysig iawn mai'r NHS sydd biau hwn fel eu bod nhw'n teimlo'r cyfrifoldeb i wneud yn siŵr eu bod nhw'n delifro arno fe. So, dwi wedi gwneud yn siŵr mai nhw sydd yn berchen arno fe. Ac rŷn ni'n deall, pan fo'n dod i iechyd, fod yn rhaid edrych ar bob math o bethau, fel tai a thlodi, ond dwi'n meddwl ei bod yn bwysig i wneud yn siŵr, y tu fewn i'r NHS, ein bod ni'n cael y ffocws mewn lle lle dwi ddim yn meddwl ei bod hi wedi bod yn y gorffennol. Felly, gwneud yn siŵr, er enghraifft, pan fo'n dod i astudiaethau, ein bod ni'n edrych ar sut mae'r cyffur yma yn effeithio ar fenyw, sut mae pobl yn cael eu trin pan fyddan nhw'n mynd i GP. Mae'n amlwg ac mae lot o dystiolaeth yn dangos bod menywod a dynion, efallai, yn cael eu trin tipyn bach yn wahanol. Felly, dwi eisiau gwneud yn siŵr mai nhw sydd yn berchen arno fe, achos dwi'n meddwl bod mwy o siawns y bydd pethau'n newid os mai nhw sy'n berchen arno fe, a nhw sy'n ei ddatblygu fe, yn hytrach na fi jest yn rhoi comisiwn iddyn nhw.
Thank you very much. I hope that the Chamber has understood how committed I am to this cause. I also want to note that it's International Women's Day, and I want to take this opportunity particularly to thank all the women who work in the NHS and in our care service. They are a large majority in terms of the numbers working in those services, and so I do want to take that opportunity on this very special day to thank them.
As you say, we have the equality statement on women, which has shown exactly where we want to go and what our expectations are, but in terms of ownership, it's very important that the NHS has ownership of this, so that they feel the responsibility to ensure that they do deliver on it. So, I have ensured that they have ownership of it. We do understand that, when it comes to health, you have to look at all kinds of things, such as housing and poverty, but I think it is important to ensure that, within the NHS, we place the focus in a place where it hasn't been in the past, perhaps, ensuring, for example, that, when it comes to studies, we do look at how such and such a drug does affect a woman, and how people are treated when they visit a GP. It's evident and a lot of evidence shows that women and men are treated slightly differently. So, I want to ensure that they have ownership of this, because there is a greater chance that things will change if they have ownership of it and they develop it rather than I commission it.
Diolch i'r Gweinidog.
Thank you, Minister.
Before I call today's topical questions, I'm sure that our thoughts are with the families of the three young people killed in St Mellons over the weekend. One of them, Rafel, I remember watching playing rugby in the same team as my nephew in primary school, playing for CRCC, Clwb Rygbi Cymry Caerdydd—such a young, fast talent on the rugby field. On behalf of us all in the Senedd, our sympathies are with the friends and families of Eve, Darcy and Rafel, and our hopes are with Sophie and Shane for a full recovery.
Peredur Owen Griffiths, then, to ask the topical question.
Cyn imi alw'r cwestiynau amserol heddiw, rwy'n siŵr fod ein meddyliau gyda theuluoedd y tri unigolyn ifanc a laddwyd yn Llaneirwg dros y penwythnos. Rwy'n cofio gwylio un ohonynt, Rafel, yn chwarae rygbi yn yr un tîm â fy nai yn yr ysgol gynradd, yn chwarae i Glwb Rygbi Cymry Caerdydd—talent mor ifanc a chyflym ar y cae rygbi. Ar ein rhan ni oll yn y Senedd, cydymdeimlwn â ffrindiau a theuluoedd Eve, Darcy a Rafel, a dymunwn wellhad llwyr i Sophie a Shane.
Peredur Owen Griffiths, felly, i ofyn y cwestiwn amserol.
Diolch. I'd like to echo the Llywydd's comments and send my condolences to the friends, family and, indeed, the community affected by this tragic event.
Diolch. Hoffwn adleisio sylwadau'r Llywydd, a chydymdeimlo â ffrindiau, teuluoedd ac yn wir, â'r gymuned yr effeithiwyd arni gan y digwyddiad trasig hwn.
1. A yw Llywodraeth Cymru wedi cael unrhyw drafodaethau gyda Heddlu Gwent a Heddlu De Cymru yn dilyn y ddamwain angheuol yn Llaneirwg? TQ740
1. Has the Welsh Government had any discussions with Gwent Police and South Wales Police following the fatal crash in St Mellons? TQ740
Diolch yn fawr, Peredur Owen Griffiths, and diolch yn fawr, Llywydd, for your comments as well.
This is a devastating tragedy, and my thoughts remain with the families and the friends of the young people involved in the crash on the A48. This will be an extraordinarily difficult time for all affected by this terrible incident. I understand that both Gwent and South Wales Police forces have referred the case to the Independent Office for Police Conduct for investigation.
Diolch yn fawr, Peredur Owen Griffiths, a diolch yn fawr, Lywydd, am eich sylwadau chi hefyd.
Mae hon yn drasiedi enfawr, ac mae fy meddyliau gyda theuluoedd a ffrindiau'r bobl ifanc a oedd yn y ddamwain ar yr A48. Bydd hwn yn gyfnod eithriadol o anodd i bawb yr effeithiwyd arnynt gan y digwyddiad ofnadwy hwn. Rwy'n deall bod Heddlu Gwent a Heddlu De Cymru wedi cyfeirio'r achos at sylw Swyddfa Annibynnol Ymddygiad yr Heddlu.
Diolch am yr ateb yna, Weinidog.
Thank you for that response, Minister.
There's been a great deal of public distress following the crash, which claimed the lives of three young people following a night out in Newport, and two other people remain in hospital fighting for their lives. The police response is now the subject of an Independent Office for Police Conduct inquiry. It would be wrong to pre-empt any findings of such an investigation, but you cannot ignore the public disquiet from the families and the friends of the crash victims.
Just this morning, the BBC reported that Winston Roddick, the former Police and Crime Commissioner for North Wales, has commented on the police response. He was surprised about the lack of action, given reports that the phones and social media accounts of the young people involved had been inactive between their disappearance in the early hours of Saturday until they were found almost two days later.
Although policing is a retained function of Westminster, this is a matter that should involve this Government due to its implications for community safety. What input can you have into a police priority-and-escalation process around missing persons to ensure that episodes like this can be avoided in future and so that community safety can be improved? Diolch.
Achosodd y ddamwain a hawliodd fywydau tri o bobl ifanc yn dilyn noson allan yng Nghasnewydd gryn ofid i'r cyhoedd, ac mae dau unigolyn arall yn parhau i fod yn yr ysbyty yn ymladd am eu bywydau. Mae ymateb yr heddlu bellach yn destun ymchwiliad Swyddfa Annibynnol Ymddygiad yr Heddlu. Byddai'n anghywir achub y blaen ar unrhyw ganfyddiadau a allai ddeillio o ymchwiliad o'r fath, ond ni allwch anwybyddu’r anniddigrwydd cyhoeddus ymhlith teuluoedd a ffrindiau'r rhai a oedd yn y ddamwain.
Y bore yma, adroddodd y BBC fod Winston Roddick, cyn-Gomisiynydd Heddlu a Throseddu Gogledd Cymru, wedi gwneud sylw am ymateb yr heddlu. Roedd yn synnu ynghylch y diffyg gweithredu, o ystyried adroddiadau bod ffonau a chyfrifon cyfryngau cymdeithasol y bobl ifanc a oedd yn y ddamwain wedi bod yn segur rhwng eu diflaniad yn ystod yr oriau mân ddydd Sadwrn hyd nes iddynt gael eu darganfod bron i ddeuddydd yn ddiweddarach.
Er bod plismona'n swyddogaeth a gadwyd yn ôl yn San Steffan, mae hwn yn fater a ddylai gynnwys y Llywodraeth hon oherwydd ei oblygiadau i ddiogelwch cymunedol. Pa fewnbwn y gallwch chi ei roi i broses flaenoriaethu ac uwchraddio'r heddlu mewn perthynas ag unigolion coll er mwyn sicrhau bod modd osgoi digwyddiadau o'r fath yn y dyfodol ac fel bod modd gwella diogelwch cymunedol? Diolch.
Thank you very much for that question. It is a situation where, with such an extremely tragic case, we just look on this and hope that we can do everything to support the families and friends of those who are affected. Can we just say, also, that we send our wishes, I know, across this Chamber, to those who were seriously injured in the crash? We hope that they make a full recovery.
Can I say that there has been regular contact with the police regarding this matter? Of course, criminal justice isn't devolved to Wales and it's the responsibility of the UK Government, but I do understand that Gwent Police and South Wales Police, as I've said, have referred themselves to the Independent Office for Police Conduct. They will look at exactly what happened, and what happened in terms of the circumstances around this terrible tragedy, covering the points that you've raised this afternoon.
I also think we just have to recognise that extraordinary public grief that was expressed at the vigil for the victims that took place at the site of the crash last night. Hundreds attended the sombre and reflective gathering, culminating in a two-minute silence to remember those who perished. But, I think, now, we need to await that Independent Office for Police Conduct investigation, which is ongoing.
Diolch yn fawr iawn am y cwestiwn hwnnw. Gydag achos mor eithriadol o drasig, mae'n sefyllfa lle rydym yn edrych ar hyn ac yn gobeithio y gallwn wneud popeth i gefnogi teuluoedd a ffrindiau'r rhai yr effeithiwyd arnynt. A gawn ni ddweud hefyd ein bod yn anfon ein dymuniadau gorau, ar draws y Siambr hon rwy'n gwybod, at y rhai a gafodd eu hanafu'n ddifrifol yn y ddamwain? Gobeithiwn y cânt wellhad llwyr.
A gaf fi ddweud bod cyswllt rheolaidd wedi bod gyda'r heddlu ynglŷn â'r mater hwn? Wrth gwrs, nid yw cyfiawnder troseddol wedi'i ddatganoli i Gymru a Llywodraeth y DU sy'n gyfrifol amdano, ond rwy'n deall bod Heddlu Gwent a Heddlu De Cymru, fel y dywedais, wedi cyfeirio'u hunain at Swyddfa Annibynnol Ymddygiad yr Heddlu. Byddant yn edrych ar beth yn union a ddigwyddodd, a'r hyn a ddigwyddodd o ran amgylchiadau'r drasiedi ofnadwy hon, gan ystyried y pwyntiau rydych chi wedi'u codi y prynhawn yma.
Rwyf hefyd yn credu bod rhaid inni gydnabod y galar cyhoeddus eithriadol a fynegwyd yn yr wylnos i'r dioddefwyr a ddigwyddodd ar safle'r ddamwain neithiwr. Aeth cannoedd i'r cyfarfod trist a dwys, a orffennodd gyda dau funud o dawelwch i gofio am y rhai a fu farw. Ond rwy'n credu bod angen inni aros nawr am ymchwiliad Swyddfa Annibynnol Ymddygiad yr Heddlu, sydd ar y gweill.
I identify myself with the statement that the Presiding Officer made, and my group, as well, identifies with that statement, and our thoughts and prayers are with all of the families.
I just want to raise with you, Minister, if possible—I understand, obviously, the referral to the police complaints authority, but this is a part of the trunk road agency, the road, the A48 is, close to the M4. When a missing persons alert is put out by the police, what agencies that the Welsh Government sponsors would be alerted to such a missing persons alert? I'm thinking specifically of the highways officers who, obviously, the Welsh Government pays for and provide, who travel this part of the road, to make connections to the M4. Looking at the pictures, they visibly show that there has been an accident on this site, with trees lying flat on the ground and the motor vehicle leaving the road and going off onto the embankment. So, are the highways officers who are part of the motorway and trunk road agency alerted when a missing persons alert is put out by the police? And if they are alerted, what actions did they take?
Rwy'n uniaethu â'r datganiad a wnaeth y Llywydd, ac mae fy ngrŵp innau hefyd yn uniaethu â'r datganiad hwnnw, ac mae ein meddyliau a'n gweddïau gyda'r teuluoedd i gyd.
Rwyf eisiau gofyn i chi, Weinidog, os caf—yn amlwg, rwy'n deall pam y cafodd ei gyfeirio at awdurdod cwynion yr heddlu, ond mae'r ffordd, yr A48, yn rhan o'r asiantaeth gefnffyrdd, yn agos at yr M4. Pan gaiff hysbysiad am unigolion coll ei gyhoeddi gan yr heddlu, pa asiantaethau dan nawdd Llywodraeth Cymru a fyddai'n cael gwybod am yr hysbysiad am unigolion coll? Rwy'n meddwl yn benodol am y swyddogion priffyrdd sydd, yn amlwg, yn cael eu talu a'u darparu gan Lywodraeth Cymru, ac sy'n teithio ar hyd y rhan hon o'r ffordd, i wneud cysylltiadau â'r M4. Wrth edrych ar y lluniau, maent yn dangos yn glir fod damwain wedi bod ar y safle, gyda choed yn gorwedd ar y llawr a bod y cerbyd wedi gadael y ffordd ac wedi mynd ar yr arglawdd. Felly, a yw'r swyddogion priffyrdd sy'n rhan o'r asiantaeth draffyrdd a chefnffyrdd yn cael eu hysbysu pan fydd yr heddlu'n gwneud hysbysiad am unigolion coll? Ac os ydynt yn cael eu hysbysu, pa gamau a roddwyd ar waith ganddynt?
Thank you, Andrew R.T. Davies. Clearly, in my response, I said that all of the circumstances around this terrible tragedy will be looked at by the Independent Office for Police Complaints. We know that South Wales Police is continuing to investigate this fatal road traffic collision on the A48 in the St Mellons area of Cardiff. Clearly, therefore, all of the circumstances around this will be taken into account in that investigation.
Diolch, Andrew R.T. Davies. Yn amlwg, yn fy ymateb, dywedais y bydd holl amgylchiadau'r drasiedi ofnadwy hon yn cael eu hystyried gan Swyddfa Annibynnol Cwynion yr Heddlu. Rydym yn gwybod bod Heddlu De Cymru yn parhau i ymchwilio i'r ddamwain angheuol hon ar yr A48 yn ardal Llaneirwg, Caerdydd. Yn amlwg felly, bydd yr holl amgylchiadau'n cael eu hystyried yn yr ymchwiliad hwnnw.
This news has been absolutely heartbreaking, and my deepest and sincere condolences go to the family and friends of Eve, Darcy and Rafel during this utterly awful time, and my thoughts go out to Sophie and Shane, who are in that critical condition, for their speedy recovery. This tragic incident has reverberated around the country, and is felt keenly in Newport. Maesglas community is a close-knit community in my constituency, where Eve, Darcy and Sophie are from.
Gwent Police, as you said, and South Wales Police referred the case to the Independent Office for Police Conduct, and it's now for them to carry out their work and to piece together what has happened. It's important that we respect the families' wishes by giving them the privacy and space they need, at what is an absolutely devastating time. Minister, a vigil was held last night, and was attended by many of the local community in Newport and Maesglas. It helped to show how much the community feels the loss of those young people. Will the Minister assure me that you will keep a close eye on the work of the IOPC, and work with the police and crime commissioners and the community throughout this process?
Mae'r newyddion hwn wedi bod yn gwbl dorcalonnus, ac mae fy nghydymdeimlad dyfnaf a mwyaf diffuant â theulu a ffrindiau Eve, Darcy a Rafel ar yr adeg wirioneddol erchyll hon, ac mae fy meddyliau gyda Sophie a Shane, sydd mewn cyflwr difrifol, ac rwy'n dymuno gwellhad buan iddynt. Mae'r digwyddiad trasig hwn wedi brawychu pobl ar draws y wlad, ac mae'n cael ei deimlo'n ddwfn yng Nghasnewydd. Mae cymuned Maesglas yn fy etholaeth, sef cartref Eve, Darcy a Sophie, yn un glos.
Fe wnaeth Heddlu Gwent, fel y dywedoch chi, a Heddlu De Cymru gyfeirio'r achos at Swyddfa Annibynnol Ymddygiad yr Heddlu, a mater iddynt hwy nawr yw cyflawni eu gwaith a cheisio gweld beth a ddigwyddodd. Mae'n bwysig ein bod yn parchu dymuniadau'r teuluoedd drwy roi'r preifatrwydd a'r gofod y maent eu hangen ar adeg gwbl erchyll. Weinidog, cynhaliwyd gwylnos neithiwr, ac roedd llawer o'r gymuned leol yng Nghasnewydd a Maesglas yn bresennol. Fe helpodd i ddangos cymaint y mae colli'r bobl ifanc hyn yn ei olygu i'r gymuned. A wnaiff y Gweinidog fy sicrhau y byddwch yn cadw llygad barcud ar waith Swyddfa Annibynnol Ymddygiad yr Heddlu, ac yn gweithio gyda'r comisiynwyr heddlu a throseddu a'r gymuned drwy gydol y broses hon?
Thank you very much, Jayne Bryant, and really acknowledging what this means to you and your community, the people who you represent in Maesglas and across south Wales, but particularly for those families so tragically affected. And that was acknowledged and it was expressed in that vigil, wasn't it? This is something that is going to be with us in Wales, in the communities, and, indeed, in this Senedd, as we work through and as we learn what the outcome of the investigation is. I will certainly be keeping a close eye on the work, and, through my liaison with the police and crime commissioners representing us in Wales, we'll be asking for any updates that we can have in terms of the circumstances.
I also would say that it is important for the families, in respecting their privacy and their grief, but, I know, in recognition of the widespread support and grief and love for those showing their grief and love for those families and their friends, family liaison officers, I have been assured, are working with the families affected.
Diolch yn fawr iawn, Jayne Bryant, am gydnabod yn union beth mae hyn yn ei olygu i chi a'ch cymuned, y bobl rydych chi'n eu cynrychioli ym Maesglas ac ar draws de Cymru, ond yn enwedig i'r teuluoedd yr effeithiwyd arnynt mewn modd mor drasig. Ac fe gafodd hynny ei gydnabod a'i fynegi yn yr wylnos, oni chafodd? Mae hyn yn rhywbeth sy'n mynd i fod gyda ni yng Nghymru, yn y cymunedau, ac yn wir, yn y Senedd hon, wrth inni weithio drwy'r ymchwiliad ac wrth inni ddysgu beth fydd ei ganlyniad. Byddaf yn sicr yn cadw llygad barcud ar y gwaith, a thrwy fy nghysylltiad â'r comisiynwyr heddlu a throseddu sy'n ein cynrychioli yng Nghymru, byddwn yn gofyn am unrhyw ddiweddariadau y gallwn eu cael ar yr amgylchiadau.
Hoffwn ddweud hefyd ei bod hi'n bwysig i'r teuluoedd ein bod yn parchu eu preifatrwydd a'u galar, ond rwy'n gwybod, er mwyn cydnabod y gefnogaeth eang a'r galar a'r cariad at y rhai sy'n galaru a chariad at y teuluoedd a'u ffrindiau, cefais sicrwydd fod swyddogion cyswllt teuluol yn gweithio gyda'r teuluoedd yr effeithiwyd arnynt.
Diolch i'r Gweinidog.
Thank you Minister.
Yr eitem nesaf, felly, fydd y datganiadau 90 eiliad. Mae'r datganiad cyntaf gan Natasha Asghar.
The next item will be the 90-second statement, and the first is from Natasha Asghar.
Thank you so much, Presiding Officer, for giving me the opportunity to contribute today. As we mark International Women's Day today, I hope that all Members will join me in celebrating the groups, organisations and businesses in Wales that are working hard to build a more balanced and progressive workforce, and I commend all of the women and men out there who are allies, when it comes to creating more equality for women. It fills my heart with joy to see women breaking barriers and smashing through glass ceilings in various walks of life all across Wales.
I attended the Openreach Wales reception in the Senedd last month, along with apprentices and engineers, to hear about the company's commitment to building a diverse and inclusive workforce. In an industry that has been traditionally very male-dominated, we are seeing more and more women on boards, and as directors here in Wales, who are very capable, experienced and very business savvy as well.
Today, I was fortunate enough to be part of Tata Steel's International Women's Day panel discussion, and it was fantastic to see so many men, actually, who are working hard in helping women succeed. Of course, there is still a long way to go, but it's fantastic to hear positive examples of industries, including our very own Welsh Parliament, that are making progress to improve equal access to employment, training and career development. Also a huge hats off to all of the sheroes out there, who are choosing to challenge stereotypes and helping to create positive change for women all across the board.
I will always say to every woman who wants to achieve a certain dream, 'Do not ever let someone's comments, criticisms and negative feedback prevent you from the life that you desire, dream and aspire to achieve'. A wise man once said to me, 'Why should Mother's Day be only one day of the year? It should be celebrated every single day of the year.' And, I hope, that women are celebrated every day of every month of every year, going forward. So, happy International Women's Day to you.
Diolch o galon am roi cyfle imi gyfrannu heddiw, Lywydd. Wrth inni nodi Diwrnod Rhyngwladol y Menywod heddiw, rwy'n gobeithio y bydd yr holl Aelodau yn ymuno â mi i ddathlu'r grwpiau, y sefydliadau a'r busnesau yng Nghymru sy'n gweithio'n galed i greu gweithlu mwy cytbwys a blaengar, ac rwy'n canmol yr holl fenywod a dynion allan yno sy'n gynghreiriaid, pan ddaw'n fater o greu mwy o gydraddoldeb i fenywod. Mae gweld menywod yn goresgyn rhwystrau ac yn chwalu drwy nenfydau gwydr mewn gwahanol feysydd ledled Cymru yn llenwi fy nghalon â llawenydd.
Mynychais dderbyniad Openreach Cymru yn y Senedd fis diwethaf, ynghyd â phrentisiaid a pheirianwyr, i glywed am ymrwymiad y cwmni i adeiladu gweithlu amrywiol a chynhwysol. Mewn diwydiant sydd wedi cael ei ddominyddu'n draddodiadol gan ddynion, gwelwn fwy a mwy o fenywod ar fyrddau, ac fel cyfarwyddwyr yma yng Nghymru, menywod tra galluog a phrofiadol a menywod tra chymwys yn y byd busnes hefyd.
Heddiw, roeddwn yn ddigon ffodus i fod yn rhan o drafodaeth banel Diwrnod Rhyngwladol y Menywod Tata Steel, ac roedd yn wych gweld cymaint o ddynion, mewn gwirionedd, sy'n gweithio'n galed i helpu menywod i lwyddo. Wrth gwrs, mae ffordd bell i fynd eto, ond mae'n wych clywed enghreifftiau cadarnhaol o ddiwydiannau, gan gynnwys ein Senedd ein hunain yng Nghymru, sy'n gwneud cynnydd ar wella mynediad cyfartal at gyflogaeth, hyfforddiant a datblygu gyrfa. Hefyd rhaid canmol yr holl arwresau allan yno, sy'n dewis herio stereoteipiau a helpu i greu newid cadarnhaol i fenywod ym mhob man.
Byddaf bob amser yn dweud wrth bob menyw sydd eisiau gwireddu breuddwyd benodol, 'Peidiwch byth â gadael i sylwadau, beirniadaeth ac adborth negyddol rhywun eich rhwystro rhag y bywyd rydych chi'n ei ddymuno, yn breuddwydio amdano ac yn dyheu am ei gyflawni'. Dywedodd dyn doeth wrthyf unwaith, 'Pam y dylai Sul y Mamau ddigwydd ar un diwrnod o'r flwyddyn yn unig? Dylid ei ddathlu bob diwrnod o'r flwyddyn.' A gobeithio y bydd menywod yn cael eu dathlu bob dydd o bob mis o bob blwyddyn yn y dyfodol. Felly, Diwrnod Rhyngwladol y Menywod hapus i chi.
The eighth of March marks International Women's Day, and I'm delighted that the Heritage Hub 4 Mid Wales is marking this event in my constituency by paying tribute to Laura Ashley's legacy in mid Wales.
In 2015, the hub brought 175 members of the Ashley company in a grand reunion together, and it was from this event that came efforts to preserve the archives and memories of those who worked with the Ashley family. One of them made quilts from the original prints in the 1970s, some of which will be on exhibit at the Laura Ashley quilt exhibition in Newtown library, which is starting today and running until 1 April, and I look forward to attending myself. The chair of the National Federation of Women's Institutes has accepted their invitation, along with other WIs from across Wales and Montgomeryshire. The hub hopes that Wales will one day be home to a Laura Ashley museum that will become a global attraction, where her life and works will be curated for all of the world to see. Laura Ashley is one of if not Montgomeryshire's most famous of names. She opened her first shop in Machynlleth, above which she lived with her family before moving down the road to Carno.
As founder of the heritage hub and the driving force of this ambitious mission to preserve the legacy of Laura Ashley in mid Wales, I would like to congratulate and thank Ann Evans, who now has permission for the use of and loan of archives going forward. As a very successful businesswoman in post-war Britain, Laura Ashley is rightfully considered a female icon. So, I'm delighted to have the opportunity to commemorate her legacy, the work of the heritage hub and International Women's Day, all in one.
Yr wythfed o Fawrth yw Diwrnod Rhyngwladol y Menywod, ac rwy'n falch iawn fod Hyb Treftadaeth Canolbarth Cymru yn nodi'r digwyddiad yn fy etholaeth drwy dalu teyrnged i waddol Laura Ashley yng nghanolbarth Cymru.
Yn 2015, daeth yr hyb â 175 o aelodau o gwmni Ashley at ei gilydd mewn aduniad mawreddog, ac o'r digwyddiad hwn gwnaed ymdrech i gadw archifau ac atgofion y rhai a fu'n gweithio gyda'r teulu Ashley. Gwnaeth un ohonynt gwiltiau o'r printiau gwreiddiol yn yr 1970au, a bydd rhai ohonynt i'w gweld yn arddangosfa gwiltiau Laura Ashley yn llyfrgell y Drenewydd, arddangosfa sy'n dechrau heddiw ac a fydd yn para tan 1 Ebrill, ac edrychaf ymlaen at ei mynychu. Mae cadeirydd Ffederasiwn Cenedlaethol Sefydliadau'r Merched wedi derbyn eu gwahoddiad, ynghyd â Sefydliadau'r Merched eraill o bob rhan o Gymru a sir Drefaldwyn. Mae'r hyb yn gobeithio y bydd Cymru ryw ddydd yn gartref i amgueddfa Laura Ashley a fydd yn dod yn atyniad byd-eang, lle bydd ei bywyd a'i gwaith yn cael eu curadu i'r holl fyd ei weld. Laura Ashley yw un o enwau enwocaf sir Drefaldwyn. Agorodd ei siop gyntaf ym Machynlleth, a bu'n byw uwch ei phen gyda'i theulu cyn symud i lawr y lôn i Garno.
Fel sylfaenydd yr hyb treftadaeth a'r pŵer y tu ôl i'r genhadaeth uchelgeisiol i ddiogelu gwaddol Laura Ashley yng nghanolbarth Cymru, hoffwn longyfarch a diolch i Ann Evans, sydd bellach wedi cael caniatâd i ddefnyddio a benthyg archifau ar gyfer y dyfodol. Fel menyw fusnes lwyddiannus iawn ym Mhrydain wedi'r rhyfel, mae Laura Ashley yn cael ei hystyried yn eicon benywaidd, a hynny'n haeddiannol. Felly, rwy'n falch iawn o gael cyfle i goffáu ei gwaddol, gwaith yr hyb treftadaeth a Diwrnod Rhyngwladol y Menywod, i gyd gyda'i gilydd.
This week saw Helen Ward, Cymru's record goal scorer, announce her retirement from pêl-droed. Helen made a huge contribution to pêl-droed, playing 105 games for Cymru, and scoring 44 goals. She is one of only nine people to represent Wales in pêl-droed over 100 times. Helen brought us all, as football fans, so many special memories and moments over her career, and we owe her a huge diolch—thank you—for that.
Llywydd, what better way than International Women's Day to celebrate Helen's amazing achievements and recognise the huge role she has played as a role model to so many now and in years to come? Helen made us all proud to be Welsh, and I know she was proud to wear that shirt. Llywydd, if I may, I'll finish by quoting Helen's own words:
'The pride I feel every time I hear those words; "Mae Hen Wlad Fy Nhadau" and the sense of belonging will never, ever leave me.'
Helen, from us here in the Welsh Parliament, the Senedd Cymru, diolch yn fawr.
Yr wythnos hon fe wnaeth Helen Ward, sydd wedi sgorio mwy o goliau na neb dros Gymru, gyhoeddi ei hymddeoliad o'r byd pêl-droed. Gwnaeth Helen gyfraniad enfawr i bêl-droed gan chwarae 105 o gemau dros Cymru, a sgorio 44 o goliau. Mae'n un o ddim ond naw o bobl a gynrychiolodd Gymru ar y cae pêl-droed dros 100 o weithiau. Daeth Helen â chymaint o atgofion arbennig i bawb ohonom fel cefnogwyr pêl-droed yn ystod ei gyrfa, ac rydym yn ddiolchgar iawn iddi am hynny.
Lywydd, pa ffordd well na Diwrnod Rhyngwladol y Menywod i ddathlu cyflawniadau rhyfeddol Helen a chydnabod y rhan enfawr a chwaraeodd fel esiampl i gynifer o bobl nawr ac mewn blynyddoedd i ddod? Fe wnaeth Helen i bawb ohonom deimlo'n falch o fod yn Gymry, ac rwy'n gwybod ei bod hi'n falch o wisgo'r crys hwnnw. Lywydd, os caf, fe wnaf orffen drwy ddyfynnu geiriau Helen ei hun:
'Ni fydd y balchder rwy'n ei deimlo bob tro y clywaf y geiriau; "Mae Hen Wlad Fy Nhadau" a'r ymdeimlad o berthyn byth bythoedd yn fy ngadael.'
Helen, oddi wrthym ni yma yn Senedd Cymru, diolch yn fawr.
Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.
Diolch, bawb.
Thank you, all.
Eitem 5 sydd nesaf, dadl Aelodau o dan Reol Sefydlog 11.21, data biometrig mewn ysgolion. Galwaf ar Sarah Murphy i wneud y cynnig.
We'll move now to item 5, Member debate under Standing Order 11.21, biometric data in schools. And I call on Sarah Murphy to move the motion.
Cynnig NDM8131 Sarah Murphy, Jane Dodds
Cefnogwyd gan Carolyn Thomas, Jack Sargeant
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn nodi bod yr arfer cyffredinol o gasglu a defnyddio data biometreg mewn ysgolion ledled Cymru yn peryglu data personol a phreifatrwydd plant.
2. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i gyflwyno deddfwriaeth a fyddai'n:
a) sicrhau bod Erthygl 16 o Gonfensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau'r Plentyn, sef hawl plentyn i breifatrwydd, yn cael ei gadarnhau o fewn Cymru;
b) sicrhau bod ysgolion a lleoliadau gofal plant yn defnyddio technolegau nad ydynt yn fiometrig ar gyfer gwasanaethau, yn hytrach na defnyddio systemau biometrig a allai beryglu diogelwch data biometreg plant;
c) sicrhau bod asesiadau risg priodol a phrosesau caffael cwmnïau technoleg mewn lleoliadau addysgol yn cael eu rhoi ar waith;
d) cydnabod y niwed posibl o'r defnydd anrheoledig o ddata biometreg;
e) cydnabod diffyg caniatâd pobl ifanc a phlant o fewn y defnydd cyfredol o ddata biometreg o fewn ysgolion.
Motion NDM8131 Sarah Murphy, Jane Dodds
Supported by Carolyn Thomas, Jack Sargeant
To propose that the Senedd:
1. Notes that the prevalent collection and use of biometric data within schools across Wales is putting children’s personal data and privacy at risk.
2. Calls on the Welsh Government to introduce legislation that would:
a) ensure that Article 16 of the United Nations Convention on the Rights of the Child, a child's right to privacy, is upheld within Wales;
b) ensure that schools and childcare settings are using non-biometric technologies for services, rather than using biometric systems that may compromise the security of children's biometric data;
c) ensure appropriate risk assessments and procurement processes of technology companies within educational settings are put in place;
d) acknowledge the potential harms from the unregulated use of biometric data;
e) acknowledge the lack of consent by young people and children within current usages of biometric data within schools.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Thank you to Jane Dodds, who co-submitted this motion, and to Carolyn Thomas and Jack Sargeant who supported it. I move the motion.
I have requested a debate on biometric data in schools a few times since being elected, so this is a significant day, and I am pleased and optimistic that we can discuss the legal, regulatory and equality and human rights aspects together today. I would like to thank Pippa King and Jen Persson from Defend Digital Me and Madeleine Stone at Big Brother Watch for their consistent research and help with this, which I will draw on today.
I am calling for our education Minister to write to all schools in Wales for a moratorium on biometric technology and use of bodily data in schools until the Information Commissioner carries out an assessment of the use of children's data across UK educational systems—this would include face, fingerprints, eye scans, vein and palm scanning, gait and emotional detection and processing—as well as writing to UK Government to ask what assessment has been made that these technologies are in line with the UK Data Protection Act 2018 to protect children at scale from overreach in this sector, and I will set out why.
As with most data technology changes in our public spaces, I became aware of fingerprint data collection in schools anecdotally. I was told by parents that it had been introduced by schools in my constituency, and then, when I asked more widely of parents and students if and where this was happening in other schools, I was surprised to discover that it is extremely prevalent. I then asked if consent had been requested for this to be introduced in schools, and I was shown one letter that parents had been sent to sign off on their children's fingerprint data being collected and stored to be used in exchange for payment for school meals. It stated, and I quote, 'If you choose not to have your children on biometric system, a four-digit PIN code will need to be allocated. Please note that the PIN codes do not have the same level of security, and it will be your child's responsibility to remember the code and keep it secure at all times.'
Minister, I cannot emphasise this enough: biometric data is not safer than a PIN code or passwords. Passwords and PIN codes can be reset. Once your biometric data is compromised, it is compromised for life. It potentially stops the children for the rest of their lives from being able to use their fingerprint for security reasons or whatever they wish. This is partly because data hacks are not an uncommon occurrence. We have seen it within NHS England, the Metropolitan Police and Lloyds Banking Group. Public bodies with high levels of security have fallen victim to their data being exposed, often with unknown consequences. The reality is that a primary or secondary school is not going to be able to afford or oversee this level of security, and therefore cannot commit to children's personal data being safe. I'm not speculating that this could happen; this has happened. In September 2022, parents in the US have reported receiving a notorious explicit image in a meme after hackers targeted the school app Seesaw, which has 10 million users, including teachers, students and family members. I was told this week that the Seesaw app is being rolled out in a primary school in my constituency, as I'm sure it is across all of your constituencies too.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Diolch yn fawr i Jane Dodds, a gyd-gyflwynodd y cynnig hwn, ac i Carolyn Thomas a Jack Sargeant a'i cefnogodd. Rwy'n gwneud y cynnig.
Gofynnais am ddadl ar ddata biometrig mewn ysgolion ar sawl achlysur ers cael fy ethol, felly mae hwn yn ddiwrnod arwyddocaol, ac rwy'n falch ac yn obeithiol y gallwn drafod yr agweddau ar y gyfraith, rheoleiddio a chydraddoldeb a hawliau dynol gyda'n gilydd heddiw. Hoffwn ddiolch i Pippa King a Jen Persson o Defend Digital Me a Madeleine Stone yn Big Brother Watch am eu hymchwil a'u help cyson gyda hyn, a byddaf yn pwyso ar y gwaith hwnnw heddiw.
Rwy'n galw ar ein Gweinidog addysg i ysgrifennu at bob ysgol yng Nghymru am foratoriwm ar dechnoleg fiometrig a defnydd o ddata corfforol mewn ysgolion hyd nes y bydd y Comisiynydd Gwybodaeth yn cynnal asesiad o'r defnydd o ddata plant ar draws systemau addysgol y DU—byddai hyn yn cynnwys wyneb, olion bysedd, sganiau llygaid, sganiau gwythiennau a chledrau dwylo, cerddediad a chanfod a phrosesu emosiynol—yn ogystal ag ysgrifennu at Lywodraeth y DU i ofyn pa asesiad a wnaed bod y technolegau hyn yn cyd-fynd â Deddf Diogelu Data y DU 2018 i amddiffyn plant ar raddfa fawr rhag gor-ddefnydd o ddata biometrig yn y sector hwn, a byddaf yn nodi pam.
Fel gyda'r rhan fwyaf o newidiadau i dechnoleg data yn ein mannau cyhoeddus, deuthum yn ymwybodol fod casglu data olion bysedd yn digwydd mewn ysgolion yn anecdotaidd. Cefais wybod gan rieni ei fod wedi cael ei gyflwyno gan ysgolion yn fy etholaeth, ac yna, pan ofynnais yn ehangach i rieni a myfyrwyr os oedd hyn yn digwydd mewn ysgolion eraill, a ble, cefais fy synnu wrth ddarganfod ei fod yn hynod gyffredin. Gofynnais wedyn a ofynnwyd am ganiatâd i gyflwyno hyn mewn ysgolion, a dangoswyd un llythyr i mi a gafodd ei anfon at rieni i ofyn am eu llofnod i ganiatáu i ddata olion bysedd eu plant gael ei gasglu a'i storio i'w ddefnyddio'n gyfnewid am dâl am brydau ysgol. Dywedai, ac rwy'n dyfynnu, 'Os ydych chi'n dewis peidio â chael eich plant ar system fiometrig, bydd angen dyrannu cod PIN pedwar digid. Sylwch nad oes gan y codau PIN yr un lefel o ddiogelwch, a chyfrifoldeb eich plentyn fydd cofio'r cod a'i gadw'n ddiogel bob amser.'
Weinidog, ni allaf bwysleisio hyn ddigon: nid yw data biometrig yn fwy diogel na chod PIN neu gyfrineiriau. Gellir ailosod cyfrineiriau a chodau PIN. Ar ôl i'ch data biometrig gael ei beryglu, mae'n cael ei beryglu am oes. Mae'n bosibl y bydd yn atal y plant am weddill eu bywydau rhag gallu defnyddio eu holion bysedd am resymau diogelwch neu beth bynnag a ddymunant. Mae hyn yn rhannol oherwydd nad yw hacio data'n ddigwyddiad anghyffredin. Rydym wedi ei weld yn GIG Lloegr, yr Heddlu Metropolitanaidd a grŵp bancio Lloyds. Mae cyrff cyhoeddus sydd â lefelau uchel o ddiogelwch wedi gweld eu data'n cael ei ddatgelu, yn aml gyda chanlyniadau na ellir eu rhagweld. Y gwir amdani yw nad yw ysgol gynradd neu uwchradd yn mynd i allu fforddio na goruchwylio'r lefel hon o ddiogelwch, ac felly ni allant ymrwymo i sicrhau bod data personol plant yn ddiogel. Nid rhagdybio y gallai hyn ddigwydd rwyf i; mae wedi digwydd. Ym mis Medi 2022, nododd rhieni yn yr Unol Daleithiau eu bod wedi cael delwedd anweddus mewn memyn ar ôl i hacwyr dargedu'r ap ysgol Seesaw, sydd â 10 miliwn o ddefnyddwyr, gan gynnwys athrawon, myfyrwyr ac aelodau teuluol. Cefais wybod yr wythnos hon fod yr ap Seesaw yn cael ei gyflwyno mewn ysgol gynradd yn fy etholaeth, fel y mae ar draws pob un o'ch etholaethau chi hefyd, rwy'n siŵr.
Some people have questioned the role of encryption and whether this can offer the safety required to secure students' data collected in schools, by ensuring that hackers cannot reverse engineer a password or key. But we must take into consideration that a child's biometric data must be secure for their lifetime—so, six to eight decades—and it is impossible to say under our current system that a child's biometric data can be secure for the next 70-plus years. The Home Office and police can actually do this now.
Under the General Data Protection Regulation, students’ data should be deleted when they leave school, but students returning to their schools after graduating have realised that biometric systems still recognise their fingerprints in many cases.
So, what have we done in Wales so far? Back in 2021, I reached out to the Welsh Government, who were unaware that schools were using this technology or who was selling the technology to our schools. In response, Welsh Government Minister for Education Jeremy Miles worked with schools and young people to clarify non-statutory guidance for schools in Wales, and that there are no circumstances in which a school or college can lawfully process a learner's biometric data without having notified each parent of a child and received the necessary consent. The Welsh Government also went further and produced a child-friendly version as a tool for young people to understand how their data is collected, their right to consent, and, crucially, their right to say no. It was great to introduce this at Bryntirion Comprehensive School in Bridgend, along with our education Minister, and I really do appreciate this proactive and collaborative approach to clarifying the guidance. However, this was only ever going to be a sticking plaster in anticipation of what is a very necessary and urgent wider conversation that needs to be had in this Chamber and in our communities, which is what I hope we can start today. Because a Survation poll conducted in 2018 on behalf of Defend Digital Me, a campaign group on children's rights and privacy, found that, of parents across England whose children's schools were using biometric technology, 38 per cent said they had not been offered any choice, and over 50 per cent had not been informed how long the fingerprints or other biometric data would be retained for, or when they will be destroyed. We do not have any equivalent studies here in Wales.
Defend Digital Me has also found examples of schools where the use of biometric technologies is mandatory for all pupils, or where pupils who qualify for free school meals have to use a biometric system in order to receive their lunch, while other peoples can choose not to. In 2022, they asked 10 trade unions across the UK with members in teaching and education, who said that they do not have any code of practice on this to assist staff about their own use and rights, or for pupils.
It also goes against article 28 of the United Nations Convention on the Rights of the Child, which says children and young have the right to education no matter who they are; under the UNCRC article 16, no child shall be subjected to arbitrary or unlawful interference with his or her privacy, and also the child has the right to the protection of the law against such interference; and then also article 8 of the European convention on human rights, the right to privacy.
Based on all of this evidence, I have concluded that biometric data collection in schools is intrusive, it is unnecessary, it is disproportionate, and it does not comply with current legislation or human rights conventions. Biometric technology in schools is more prevalent than we realise. First introduced around 2000, over the last decade, the use of these technologies has increased dramatically, with around 75 per cent of secondary schools across the UK now using fingerprint technology, as well as it being extremely prevalent in primary schools. We know that in the early 2000s, many of these technologies were once UK-owned companies, selling ex-military tech to the public and private sector, but now research indicates that most providers are owned by US, Canada and Israeli companies. However, to whom, how and why private companies are selling this biometric data technology data to schools remains unclear. Researcher Pippa King, a campaigner on the use of biometric data in schools, together with Defend Digital Me, have requested freedom of information requests. Some schools responded, but there is still no clarity about which Government department or other bodies monitor if schools adhere to the Protections of Freedoms Act 2012, how many schools use biometric technology, how many pupils have their biometrics stored on school or supplier databases, or if the data is accessible and shared outside the school. Furthermore, the UNCRC's, the UN Committee on the Rights of the Child, general comment No. 16 says that:
'States should not invest public finances and other resources in business activities that violate children’s rights.'
In order to meet this standard, a human rights impact assessment is required. I do not believe that these are being done.
The Information Commissioner's Office does have a part to play here, and they did recently reprimand the UK Department for Education, following the prolonged misuse of the personal information of up to 28 million children. The ICO investigation found that the Department for Education's poor due diligence meant that a database of pupils' learning records was ultimately used by Trust Systems Software UK to check whether or not they were 18 when they wanted to use a gambling account. I welcome the ICO really taking this breach of the law very seriously, however I would now call on them to also ensure appropriate risk assessments and procurement processes of technology companies within educational settings are put in place to regulate widespread biometrics in schools. Because, as Big Brother Watch has highlighted, it is unacceptable that the biometric data collection technology is being sold to schools and parents by unscrupulous companies as a safer option. I met with the ICO recently and raised my concerns and offered to send over the evidence that I have presented today, and I hope that we can work together on this, going forward.
I have also met with the previous and current Welsh children's commissioner, and I would ask that the office also takes this on as a key part of their children's rights agenda to ask them how they feel about these technologies being used in their schools. It is not just fingerprint collection; biometric data may include information about the skin pattern, physical characteristics or a person's fingers or palms, features of an iris or any other part of the eye, or a person's voice or handwriting. In October 2021, more than 2,000 pupils at nine schools in North Ayrshire were enrolled to pay for their lunches by presenting themselves in front of a camera operated by the staff at the till. The system, installed by CRB Cunninghams, matched the children against the photos registered and deducted the day's spending from their account. The ICO responded quickly, all the data was deleted, and the resulting investigation exposed how organisations like local councils are ill-prepared for the task of capturing, processing and retaining personal data. However, the case was only able to be scrutinised through the lens of breaking GDPR and not looking at whether or not this should be introduced in the first place. Big Brother Watch has highlighted that other countries, like France, Sweden and parts of the US have outlawed this due to privacy concerns.
So, there is no ambiguity. I believe that, as politicians, we have a moral and ethical obligation to debate this issue and whether or not we want to have this here in Wales or the UK. The biometrics and surveillance camera commissioner, Professor Fraser Sampson, has warned that the use of biometric surveillance in schools requires careful consideration and oversight. He said:
'Somewhat ironically, biometric surveillance requires constant vigilance. To ensure its proper governance, avoid mission creep and irreversible erosion of freedoms this area calls for careful recognition—and anyone who believes it is simply about data protection hasn’t been paying attention.'
Again, we do have a responsibility as parliamentarians and in Government to scrutinise this.
Finally, what is this doing to our children's view in our society? I'll end by asking these wider questions: what message is this giving to students, that their biometric data, their bodies, can be used in exchange for a monetary transaction? As adults, we don't have to give our fingerprints to access food, knowledge, rights to education, and we would hopefully, and rightfully, kick off if we did, but our children have to. How is this shaping how our children view their civil liberties? Because, as adults, as one person who wrote to me highlighted, the police force, under the authority of His Majesty and an Act of Parliament, can collect people's fingerprints without consent if they've been arrested, charged or convicted, but our children have to hand this over daily. And how is this biometric data collection in schools perpetuating the ideology that, if you have nothing to hide, you have nothing to fear—a dangerous ideology that comes from a place of privilege and is always used by the oppressor? Perhaps the question today should not be whether or not a tool is legal enough to use in educational settings, but whether it is respectful of human dignity and the aims of education, meeting the full range of human rights, freedom of expression, freedom of thought and aims of the right to education. Diolch.
Mae rhai pobl wedi cwestiynu rôl amgryptio ac a all hyn gynnig y diogelwch sydd ei angen i ddiogelu data myfyrwyr sy'n cael ei gasglu mewn ysgolion, drwy sicrhau na all hacwyr wyrdroi cyfrinair neu allwedd. Ond mae'n rhaid inni ystyried bod rhaid i ddata biometrig plentyn fod yn ddiogel am ei oes—felly, chwech i wyth degawd—ac mae'n amhosibl dweud o dan ein system bresennol y gall data biometrig plentyn fod yn ddiogel am y 70 mlynedd a mwy nesaf. Gall y Swyddfa Gartref a'r heddlu wneud hyn nawr mewn gwirionedd.
O dan y Rheoliad Cyffredinol ar Ddiogelu Data, GDPR, dylid dileu data myfyrwyr pan fyddant yn gadael yr ysgol, ond mae myfyrwyr sy'n dychwelyd i'w hysgolion ar ôl graddio wedi sylweddoli bod systemau biometrig yn dal i adnabod eu holion bysedd mewn llawer o achosion.
Felly, beth a wnaethom hyd yma yng Nghymru? Nôl yn 2021, cysylltais â Llywodraeth Cymru, nad oedd yn ymwybodol fod ysgolion yn defnyddio'r dechnoleg yma na phwy oedd yn gwerthu'r dechnoleg i'n hysgolion. Mewn ymateb, bu Gweinidog Addysg Llywodraeth Cymru Jeremy Miles yn gweithio gydag ysgolion a phobl ifanc i egluro canllawiau anstatudol i ysgolion yng Nghymru, ac nad oes amgylchiadau lle caiff ysgol neu goleg brosesu data biometrig dysgwyr yn gyfreithlon heb hysbysu pob rhiant i blentyn a chael y caniatâd angenrheidiol. Aeth Llywodraeth Cymru ymhellach hefyd gan gynhyrchu fersiwn hawdd i blant ei deall fel adnodd i bobl ifanc allu deall sut mae eu data'n cael ei gasglu, eu hawl i gydsynio, ac yn hollbwysig, eu hawl i ddweud na. Roedd yn wych cyflwyno hyn yn Ysgol Gyfun Bryntirion ym Mhen-y-bont ar Ogwr, gyda'n Gweinidog addysg, ac rwy'n gwerthfawrogi'r dull rhagweithiol a chydweithredol hwn o egluro'r canllawiau. Fodd bynnag, dim ond ateb dros dro oedd hwn yn mynd i fod wrth ddisgwyl am y sgwrs ehangach sydd ei hangen ar frys yn y Siambr hon ac yn ein cymunedau, ac rwy'n gobeithio y gallwn ei dechrau heddiw. Oherwydd canfu arolwg barn gan Survation a gynhaliwyd yn 2018 ar ran Defend Digital Me, grŵp ymgyrchu dros hawliau plant a phreifatrwydd, i rieni ar draws Lloegr yr oedd ysgolion eu plant yn defnyddio technoleg fiometrig, fod 38 y cant wedi dweud nad oeddent wedi cael cynnig unrhyw ddewis, ac nad oedd dros 50 y cant wedi cael gwybod pa mor hir y byddai'r olion bysedd neu ddata biometrig arall yn cael eu cadw, neu pryd y byddent yn cael eu dinistrio. Nid oes gennym unrhyw astudiaethau cyfatebol yma yng Nghymru.
Mae Defend Digital Me hefyd wedi canfod enghreifftiau o ysgolion lle mae defnyddio technolegau biometrig yn orfodol i bob disgybl, neu lle mae'n rhaid i ddisgyblion sy'n gymwys i gael prydau ysgol am ddim ddefnyddio system fiometrig i gael eu cinio, tra bod pobl eraill yn cael dewis peidio. Yn 2022, fe wnaethant ofyn i 10 undeb llafur ar draws y DU gydag aelodau yn y byd addysg, a ddywedodd nad oes ganddynt unrhyw god ymarfer ar hyn i gynorthwyo staff gyda'u defnydd eu hunain a'u hawliau, nac ar gyfer disgyblion.
Mae hefyd yn mynd yn erbyn erthygl 28 o Gonfensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau'r Plentyn, sy'n dweud bod gan blant a phobl ifanc hawl i addysg ni waeth pwy ydynt; o dan erthygl 16 y confensiwn, ni fydd unrhyw blentyn yn destun ymyrraeth fympwyol neu anghyfreithlon â'i breifatrwydd, a hefyd mae gan y plentyn hawl i ddiogelwch y gyfraith rhag ymyrraeth o'r fath; ac erthygl 8 o'r confensiwn Ewropeaidd ar hawliau dynol hefyd, sef yr hawl i breifatrwydd.
Yn seiliedig ar yr holl dystiolaeth hon, deuthum i'r casgliad fod casglu data biometrig mewn ysgolion yn ymwthiol, yn ddiangen, yn anghymesur, ac nid yw'n cydymffurfio â'r ddeddfwriaeth gyfredol na chonfensiynau hawliau dynol. Mae technoleg fiometrig mewn ysgolion yn fwy cyffredin nag a sylweddolwn. Fe'i cyflwynwyd yn gyntaf oddeutu 2000, a dros y degawd diwethaf, mae'r defnydd o'r technolegau hyn wedi cynyddu'n aruthrol, gyda thua 75 y cant o ysgolion uwchradd ledled y DU bellach yn defnyddio technoleg olion bysedd, yn ogystal â bod yn gyffredin iawn mewn ysgolion cynradd. Rydym yn gwybod, yn y 2000au cynnar, fod llawer o'r technolegau hyn ar un adeg yn gwmnïau o'r DU a werthai dechnoleg a arferai fod yn dechnoleg filwrol i'r sector cyhoeddus a phreifat, ond erbyn hyn dengys ymchwil fod y rhan fwyaf o ddarparwyr yn gwmnïau o'r Unol Daleithiau, Canada ac Israel. Fodd bynnag, mae i bwy, sut a pham mae cwmnïau preifat yn gwerthu'r data technoleg fiometrig i ysgolion yn parhau i fod yn aneglur. Mae'r ymchwilydd Pippa King, ymgyrchydd ar ddefnyddio data biometrig mewn ysgolion, ynghyd â Defend Digital Me, wedi gofyn am geisiadau rhyddid gwybodaeth. Ymatebodd rhai ysgolion, ond nid oes eglurder o hyd ynghylch pa adran o'r Llywodraeth neu gyrff eraill sy'n monitro a yw ysgolion yn cadw at Ddeddf Diogelu Rhyddid 2012, faint o ysgolion sy'n defnyddio technoleg fiometrig, faint o ddisgyblion sydd â'u data biometrig yn cael ei storio ar gronfeydd data ysgolion neu gyflenwyr, neu a yw'r data'n hygyrch ac yn cael ei rannu y tu allan i'r ysgol. Ar ben hynny, mae sylw cyffredinol Rhif 16 Pwyllgor y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau'r Plentyn yn dweud:
'Ni ddylai gwladwriaethau fuddsoddi cyllid cyhoeddus ac adnoddau eraill mewn gweithgareddau busnes sy'n tramgwyddo hawliau plant.'
Er mwyn cydymffurfio â'r safon hon, mae angen asesiad effaith ar hawliau dynol. Nid wyf yn credu bod y rhain yn cael eu gwneud.
Mae gan Swyddfa'r Comisiynydd Gwybodaeth ran i'w chwarae yn hyn o beth, ac fe wnaethant geryddu Adran Addysg y DU yn ddiweddar, yn dilyn camddefnydd hir o wybodaeth bersonol hyd at 28 miliwn o blant. Canfu ymchwiliad Swyddfa'r Comisiynydd Gwybodaeth fod diwydrwydd dyladwy gwael yr Adran Addysg wedi golygu bod cronfa ddata o gofnodion dysgu disgyblion wedi cael ei defnyddio yn y pen draw gan Trust Systems Software UK i wirio a oeddent yn 18 oed ai peidio pan oeddent eisiau defnyddio cyfrif gamblo. Rwy'n croesawu'r ffaith bod Swyddfa'r Comisiynydd Gwybodaeth wedi ymateb o ddifrif i'r tramgwydd hwn, ond rwy'n galw arnynt yn awr i sicrhau bod asesiadau risg priodol a phrosesau caffael cwmnïau technoleg mewn lleoliadau addysgol yn cael eu rhoi ar waith i reoleiddio biometreg eang mewn ysgolion. Oherwydd, fel y mae Big Brother Watch wedi nodi, mae'n annerbyniol fod y dechnoleg casglu data biometrig yn cael ei gwerthu i ysgolion a rhieni gan gwmnïau diegwyddor fel opsiwn mwy diogel. Cyfarfûm â Swyddfa'r Comisiynydd Gwybodaeth yn ddiweddar i leisio fy mhryderon a chynnig anfon y dystiolaeth a gyflwynais heddiw atynt, ac rwy'n gobeithio y gallwn gydweithio ar hyn yn y dyfodol.
Rwyf hefyd wedi cyfarfod â chomisiynydd plant blaenorol a chyfredol Cymru, a hoffwn ofyn i'r swyddfa fabwysiadu hyn fel rhan allweddol o'u hagenda hawliau plant i ofyn iddynt sut maent yn teimlo ynglŷn â defnydd o'r technolegau hyn yn eu hysgolion. Mae'n fwy na chasglu olion bysedd yn unig; gall data biometrig gynnwys gwybodaeth am batrwm y croen, nodweddion corfforol neu fysedd neu gledrau unigolyn, nodweddion iris neu unrhyw ran arall o'r llygad, neu lais neu lawysgrifen unigolyn. Ym mis Hydref 2021, cofrestrwyd mwy na 2,000 o ddisgyblion mewn naw ysgol yng Ngogledd Ayrshire i dalu am eu cinio drwy ymddangos o flaen camera a weithredwyd gan y staff wrth y til. Roedd y system, a osodwyd gan CRB Cunninghams, yn cymharu'r plant â lluniau a gofrestrwyd ac yn didynnu gwariant y dydd o'u cyfrif. Ymatebodd Swyddfa'r Comisiynydd Gwybodaeth yn gyflym, cafodd yr holl ddata ei ddileu, ac fe wnaeth yr ymchwiliad a ddeilliodd o hynny ddatgelu sut nad yw sefydliadau fel cynghorau lleol wedi'u paratoi'n ddigonol ar gyfer y dasg o gasglu, prosesu a chadw data personol. Fodd bynnag, dim ond drwy lens torri GDPR y llwyddwyd i graffu ar yr achos yn hytrach nag edrych i weld a ddylid cyflwyno hyn yn y lle cyntaf ai peidio. Mae Big Brother Watch wedi tynnu sylw at y ffaith bod gwledydd eraill, fel Ffrainc, Sweden a rhannau o'r Unol Daleithiau wedi gwahardd hyn oherwydd pryderon ynghylch preifatrwydd.
Felly, nid oes amwysedd. Fel gwleidyddion, rwy'n credu bod gennym rwymedigaeth foesol a moesegol i drafod y mater hwn ac a ydym am gael hyn yma yng Nghymru neu'r DU ai peidio. Mae'r comisiynydd biometreg a chamerâu gwyliadwriaeth, yr Athro Fraser Sampson, wedi rhybuddio bod angen ystyried a goruchwylio gwyliadwriaeth fiometrig mewn ysgolion yn ofalus. Dywedodd:
'Yn eironig braidd, mae gwyliadwriaeth fiometrig yn galw am wyliadwriaeth gyson. Er mwyn sicrhau ei bod yn cael ei llywodraethu'n briodol, osgoi canlyniadau anfwriadol ac erydu rhyddid yn ddi-droi'n-ôl, mae'r maes hwn yn galw am gydnabyddiaeth ofalus—ac nid yw unrhyw un sy'n credu ei fod yn ymwneud â diogelu data yn unig wedi bod yn talu sylw.'
Unwaith eto, mae gennym gyfrifoldeb fel seneddwyr ac yn y Llywodraeth i graffu ar hyn.
Yn olaf, beth mae hyn yn ei wneud i lais ein plant yn ein cymdeithas? Rwyf am orffen drwy ofyn y cwestiynau ehangach hyn: pa neges y mae hyn yn ei rhoi i fyfyrwyr, fod modd defnyddio eu data biometrig, eu cyrff, yn gyfnewid am drafodiad ariannol? Fel oedolion, nid oes raid inni roi ein holion bysedd i gael bwyd, gwybodaeth, hawliau i addysg, a gobeithio y byddem yn protestio pe bai raid inni wneud hynny, ond mae'n rhaid i'n plant wneud hynny. Sut mae hyn yn dylanwadu ar y ffordd y mae ein plant yn gweld eu hawliau sifil? Oherwydd, fel y gwnaeth un person a ysgrifennodd ataf nodi, gall yr heddlu, o dan awdurdod Ei Fawrhydi a Deddf Seneddol, gasglu olion bysedd oedolion heb ganiatâd os ydynt wedi cael eu harestio, eu cyhuddo neu eu cael yn euog, ond mae'n rhaid i'n plant wneud hyn yn ddyddiol. A sut mae casglu data biometrig mewn ysgolion yn parhau'r ideoleg, os nad oes gennych unrhyw beth i'w guddio, nad oes gennych ddim i'w ofni—ideoleg beryglus sy'n deillio o fraint ac sydd bob amser yn cael ei defnyddio gan ormeswyr? Efallai na ddylai'r cwestiwn heddiw ofyn a yw adnodd yn ddigon cyfreithlon i'w ddefnyddio mewn lleoliadau addysgol ai peidio, ond yn hytrach, a yw'n parchu urddas pobl a nodau addysg, ac yn cydymffurfio â'r ystod lawn o hawliau dynol, rhyddid mynegiant, rhyddid barn a nodau'r hawl i addysg. Diolch.
Thank you so much to Sarah Murphy for initiating this debate. I know that Sarah has been a real champion of the concerns around biometric data and of digital rights, so I do thank you for the opportunity to sponsor this and to take part in this debate. Diolch yn fawr iawn.
The collection and use of biometric data in schools raises real concerns about rights, legality and the appropriate use of such crucial data. In particular, we need to be assured that schools are complying with the expectations both of the Welsh Government and of the law as well. For me, there are two questions: whether the legislation is good enough to protect our children's rights, and whether schools are acting within the legislation and the guidance from the Welsh Government. It is extremely concerning to hear accounts of how schools are compromising the Welsh Government expectations and children's data. I don't think they're doing this through any malicious intent, but rather lack of awareness of what the expectations are, which can lead to worrying consequences. In doing so, they create an environment in which young people get used to the idea that their biometric data is something to be handed over as a matter of routine. We need to remember that systems are only as good as the people who use them, and we need to be aware of the risks that they will incorporate unconscious bias.
Although data protection is a reserved matter, how the rules are applied in schools is a matter, as we've heard from Sarah, of the Welsh Government, and it's really encouraging to hear of the work that's been done so far. So, we need to build on the Welsh Government guidance and expectations, given to schools in protecting our children's data, and in the creation of those expectations of the collection as well.
In Europe, we are seeing case law making it clear that the inequality of status between school and pupil is a factor in deciding whether or not the use of biometric data is lawful. In my view, this is a principle that must inform how schools operate in Wales as well. More generally, we need to be vigilant about data protection legislation. The Westminster Government's Data Protection and Digital Information Bill is currently stalled once again in Parliament. The Retained EU Legislation (Revocation and Reform) Bill, currently again in the Westminster Parliament, means that, among other things, a review of the data protection legislation in the UK, which is due, is based on that EU data protection law. I understand that the Westminster Government is expected to announce its proposals for a UK GDPR shortly. We need to be aware of the risk that this will be used as an opportunity to water down data protection law.
I'm confident that the Welsh Government will keep the Senedd informed of developments in this area, and will ensure that the need to protect children and young people's data in school, and elsewhere, is recognised and acted on. Once again, a huge thank you to Sarah for raising this issue, and I hope that we continue to debate this and keep our eye on any developments. Thank you. Diolch yn fawr iawn.
Diolch o galon i Sarah Murphy am gychwyn y ddadl hon. Gwn fod Sarah wedi rhoi llais go iawn i'r pryderon ynghylch data biometrig a hawliau digidol, felly diolch am y cyfle i gefnogi hyn ac i gymryd rhan yn y ddadl hon. Diolch yn fawr iawn.
Mae casglu a defnyddio data biometrig mewn ysgolion yn codi pryderon gwirioneddol am hawliau, cyfreithlondeb a defnydd priodol o ddata mor allweddol. Yn benodol, mae angen inni fod yn sicr fod ysgolion yn cydymffurfio â disgwyliadau Llywodraeth Cymru a'r gyfraith hefyd. I mi, mae dau gwestiwn yma: a yw'r ddeddfwriaeth yn ddigon da i warchod hawliau ein plant, ac a yw ysgolion yn gweithredu o fewn y ddeddfwriaeth a'r canllawiau gan Lywodraeth Cymru. Mae'n hynod bryderus clywed hanesion ynglŷn â sut mae ysgolion yn peryglu disgwyliadau Llywodraeth Cymru a data plant. Nid wyf yn credu eu bod yn gwneud hyn o unrhyw fwriad maleisus, ond yn hytrach o ddiffyg ymwybyddiaeth ynglŷn â beth yw'r disgwyliadau, sy'n gallu arwain at ganlyniadau pryderus. Wrth wneud hynny, maent yn creu amgylchedd lle mae pobl ifanc yn dod i arfer â'r syniad fod eu data biometrig yn rhywbeth i'w drosglwyddo fel mater o drefn. Mae angen inni gofio nad yw systemau ond cystal â'r bobl sy'n eu defnyddio, ac mae angen inni fod yn ymwybodol o'r risgiau y byddant yn ymgorffori rhagfarn anymwybodol.
Er bod diogelu data yn fater sydd wedi ei gadw'n ôl, mater i Lywodraeth Cymru yw sut mae'r rheolau'n cael eu cymhwyso mewn ysgolion, fel y clywsom gan Sarah, ac mae'n galonogol iawn clywed am y gwaith sydd wedi ei wneud hyd yma. Felly, mae angen inni adeiladu ar ganllawiau a disgwyliadau Llywodraeth Cymru, a roddwyd i ysgolion i ddiogelu data ein plant, ac wrth greu'r disgwyliadau ynglŷn â'i gasglu hefyd.
Yn Ewrop, rydym yn gweld cyfraith achosion yn ei gwneud yn glir fod anghydraddoldeb statws rhwng yr ysgol a'r disgybl yn ffactor wrth benderfynu a yw defnyddio data biometrig yn gyfreithlon ai peidio. Yn fy marn i, dyma egwyddor a ddylai lywio sut mae ysgolion yn gweithredu yng Nghymru hefyd. Yn fwy cyffredinol, mae angen inni fod yn wyliadwrus ynghylch ddeddfwriaeth diogelu data. Ar hyn o bryd mae Bil Diogelu Data a Gwybodaeth Ddigidol Llywodraeth San Steffan wedi ei oedi unwaith eto yn y Senedd. Mae'r Bil Deddfwriaeth yr UE a Ddargedwir (Dirymu a Diwygio), sydd ar hyn o bryd yn Senedd San Steffan unwaith eto, yn golygu, ymhlith pethau eraill, fod adolygiad o'r ddeddfwriaeth diogelu data yn y DU, sydd i ddod, yn seiliedig ar gyfraith diogelu data'r UE. Rwy'n deall bod disgwyl i Lywodraeth San Steffan gyhoeddi ei chynigion ar gyfer GDPR y DU yn fuan. Mae angen inni fod yn ymwybodol o'r risg y bydd yn cael ei ddefnyddio fel cyfle i lastwreiddio cyfraith diogelu data.
Rwy'n hyderus y bydd Llywodraeth Cymru yn rhoi gwybod i'r Senedd am ddatblygiadau yn y maes hwn, ac y bydd yn sicrhau bod yr angen i ddiogelu data plant a phobl ifanc yn yr ysgol, a mannau eraill, yn cael ei gydnabod ac y gweithredir arno. Unwaith eto, diolch enfawr i Sarah am godi'r mater hwn, a gobeithio y byddwn yn parhau i drafod hyn ac yn cadw llygad ar unrhyw ddatblygiadau. Diolch yn fawr iawn.
Can I start my contribution as well, Deputy Presiding Officer, by thanking our colleague Sarah Murphy for bringing forward this motion to the Senedd today, but also by paying tribute to the tireless campaigning that she has undertaken in this area? I think that without Sarah becoming a Member of this Senedd and taking this work forward, this issue could very easily have gone unnoticed by this Parliament.
As the use of technology is spread through every single part of our lives, we've rightly become aware of the need to protect our own personal data. And for obvious reasons, regulation has not always kept up with the advancement of technology in this area, and we have numerous examples of how this has left people exposed. This is particularly dangerous in the case of biometric data—the issue we're debating this afternoon. As a guiding principle, I think caution should be at the heart of how we allow the use of biometric data in Wales, particularly within our schools. Because, after all, the important principle when gathering data is consent: consent to use the data from someone who is fully informed, but also informed of those potential pitfalls.
How can our young people give consent to this when the risk is simply not understood? And if you couple that with the fact that it takes a huge leap of faith—a huge leap of faith—to simply trust technology companies to do the right thing with our data, then you understand why so many of us are advising caution and why Sarah Murphy is leading on this issue. And, Deputy Presiding Officer, I say that as someone who's a big believer and uses technology every single day. But the reality is that data is money, and when money is the motivator, trust alone simply does not cut it.
In Wales, we are rightly proud of our record in promoting the rights of the child, and it's right that we are proud of that. But respecting those rights requires vigilance—the type of vigilance that Jane Dodds, our colleague from the Liberal Democrats, discussed earlier.
So, Deputy Presiding Officer, in closing, those are the reasons I was so keen to support Sarah's motion. I'm pleased that it's at the heart of Welsh democracy this afternoon. I'm pleased at the work the Minister has undertaken with Sarah on this. We are lucky to have Sarah, because this would have gone unnoticed without her, and we should recognise that, and we should use the knowledge and wealth of experience that she brings. And, finally, in closing, I do urge and look to backbench Members of all political parties in this Chamber today to vote in favour of this motion in front of us. Diolch.
A gaf fi i ddechrau fy nghyfraniad hefyd, Ddirprwy Lywydd, drwy ddiolch i'n cyd-Aelod Sarah Murphy am gyflwyno'r cynnig hwn i'r Senedd heddiw, ond hefyd drwy dalu teyrnged i'r ymgyrchu diflino y mae hi wedi'i wneud yn y maes hwn? Rwy'n credu y gallai'r Senedd hon fod wedi anghofio am y mater hwn yn hawdd iawn pe na bai Sarah wedi dod yn Aelod o'r Senedd hon a bwrw ymlaen â'r gwaith hwn.
Wrth i dechnoleg lifo drwy bob rhan o'n bywydau, rydym wedi dod yn ymwybodol iawn o'r angen i ddiogelu ein data personol ein hunain. Ac am resymau amlwg, nid yw rheoleiddio bob amser wedi dal i fyny â datblygiad technoleg yn y maes hwn, ac mae gennym nifer o enghreifftiau o sut mae hyn wedi gadael pobl yn agored i niwed. Mae hyn yn arbennig o beryglus yn achos data biometrig—y mater rydym yn ei drafod y prynhawn yma. Fel egwyddor arweiniol, rwy'n credu y dylem fod yn ofalus yn y ffordd rydym yn caniatáu defnyddio data biometrig yng Nghymru, yn enwedig yn ein hysgolion. Oherwydd, wedi'r cyfan, yr egwyddor bwysig wrth gasglu data yw cydsyniad: cydsyniad i ddefnyddio'r data gan rywun sy'n gwbl wybodus, ond sydd hefyd yn ymwybodol o'r peryglon posibl.
Sut y gall ein pobl ifanc roi cydsyniad i hyn pan nad ydynt yn deall y risg? Ac os ydych yn cyplysu hynny â'r ffaith bod angen llawer iawn o ffydd i allu ymddiried mewn cwmnïau technoleg i wneud y peth iawn gyda'n data, rydych yn deall pam fod cymaint ohonom yn cynghori pobl i fod yn ofalus a pham bod Sarah Murphy yn arwain ar y mater hwn. Ac rwy'n dweud hynny, Ddirprwy Lywydd, fel rhywun sy'n gredwr mawr mewn technoleg ac fel rhywun sy'n defnyddio technoleg bob dydd. Ond y gwir amdani yw mai arian yw data, a phan fo arian yn ffactor cymhellol, nid yw ymddiriedaeth yn unig yn ddigon.
Yng Nghymru, rydym yn falch o'n hanes o hyrwyddo hawliau'r plentyn, ac mae'n briodol ein bod yn falch o hynny. Ond mae angen bod yn wyliadwrus wrth barchu'r hawliau hynny—y math o wyliadwriaeth a drafododd Jane Dodds, ein cyd-Aelod o'r Democratiaid Rhyddfrydol, yn gynharach.
Felly, Ddirprwy Lywydd, i gloi, dyna'r rhesymau pam roeddwn i mor awyddus i gefnogi cynnig Sarah. Rwy'n falch ei fod wrth galon democratiaeth Cymru y prynhawn yma. Rwy'n falch o'r gwaith y mae'r Gweinidog wedi'i wneud gyda Sarah ar hyn. Rydym yn lwcus i gael Sarah, oherwydd ni fyddai neb wedi sylwi ar hyn hebddi hi, a dylem gydnabod hynny, a dylem ddefnyddio'r wybodaeth a'r cyfoeth o brofiad sydd ganddi. Ac yn olaf, i gloi, rwy'n annog Aelodau meinciau cefn pob plaid wleidyddol yn y Siambr hon heddiw i bleidleisio o blaid y cynnig sydd ger ein bron. Diolch.
Thank you very much, Sarah, for tabling this debate, which is indeed, as others have said, a very important thing that we need to consider, because, otherwise—. Technology is a wonderful thing in many respects; it can save lives. If somebody's gone into a coma with type 1 diabetes, they're not in a position to tell you what treatment they're going to need, but we absolutely have to apply the precautionary approach. But I think, at the same time, we shouldn't be throwing the baby out with the bath water.
In advance of this debate, I did consult one of the secondary schools in my constituency and asked about this, because I simply didn't know how much this was being used or what attitude I should be taking. So, it was very useful to hear that they indeed use biometric thumbprints in the canteen, because you won't be surprised to know that young people lose the cards on which they have the amount of credit they've got, and, therefore, they're not going to be losing their thumb. If you can imagine the speed at which young people have to be served during the lunch break, as well as the really important confidentiality that needs to be adhered to around who is in receipt of free school meals and who is not, a thumbprint doesn't tell you anything more, other than that this individual is wanting to apply to have whatever credit they've got on their account discounted by the amount of food that they are consuming.
So, just to be a little bit more technical, this biometric thumbprint translates into a code—not a photograph, not a name. It's a series of numbers, which, to the rest of us, is a meaningless piece of information. But it tells the till operator, managing the money, what items need to be deducted that have been purchased by the individual. So, even if the school's account was hacked, the information that was held via the thumbprint wouldn't tell you about which individuals had had dinner that day and who hadn't. It is a stretch to think that a hacker would be hacking the school's account and the till manager's account at the same time.
There are lots of benefits, therefore. There's confidentiality about who is in receipt of free school meals, which often doesn't get adhered to in other secondary schools where they are using cards, and where there's an exchange of information with the person managing the till, which is, sometimes, entirely inappropriate. And it's also about speed of throughput, because you're not having all the administration involved and the hassle of saying, 'I've lost my card', 'I've left it at home', and all the other issues that go wrong.
So, I think that this is really important, but I do sort of challenge that the motion is asking us to ensure that all schools and childcare settings are using non-biometric technologies for this sort of service, because what is the non-biometric service that's going to give us something as accurate and speedy as using a thumbprint? We all use a thumbprint, or in theory we do, to access our iPads, but I just need to understand what the worries are there. I absolutely agree with Jack and with Jane Dodds that we do need to proceed with caution on this, and we need to have all the data, but I do have some concerns about rushing into this and then throwing the baby out with the bathwater and not having the advantages of technology to manage important data in a confidential manner effectively. Thank you.
Diolch yn fawr iawn, Sarah, am gyflwyno'r ddadl hon, sydd, fel mae eraill wedi'i ddweud, yn rywbeth pwysig iawn y mae angen inni ei ystyried, oherwydd, fel arall—. Mae technoleg yn beth gwych ar sawl ystyr; mae'n gallu achub bywydau. Os yw rhywun wedi mynd i goma gyda diabetes math 1, nid ydynt mewn sefyllfa i ddweud wrthych pa driniaeth fydd ei hangen arnynt, ond mae'n rhaid inni ddefnyddio'r dull rhagofalus. Ond rwy'n credu, ar yr un pryd, na ddylem gael gwared ar y pethau da gyda'r pethau gwael.
Cyn y ddadl hon, fe wneuthum ymgynghori ag un o'r ysgolion uwchradd yn fy etholaeth a gofyn am hyn, oherwydd nid oeddwn yn gwybod i ba raddau roedd hyn yn cael ei ddefnyddio na pha safbwynt y dylwn fod yn ei arddel. Felly, roedd yn ddefnyddiol iawn clywed eu bod yn defnyddio ôl bawd biometrig yn y ffreutur, oherwydd ni fyddwch yn synnu clywed bod pobl ifanc yn colli'r cardiau sy'n dangos faint o gredyd sydd ganddynt, ac felly, ni fyddant yn colli eu bawd. Os gallwch ddychmygu'r cyflymder y mae'n rhaid gweini i bobl ifanc yn ystod yr egwyl ginio, yn ogystal â'r cyfrinachedd hynod bwysig y mae angen ei sicrhau ynglŷn â phwy sy'n cael prydau ysgol am ddim, nid yw bawd yn dweud dim mwy wrthych na bod yr unigolyn eisiau talu am eu bwyd gyda faint bynnag o gredyd sydd ganddynt yn eu cyfrif.
Felly, i fod ychydig yn fwy technegol, mae'r ôl bawd biometrig hwn yn trosi'n god—nid ffotograff, nid enw. Cyfres o rifau ydyw, sydd, i'r gweddill ohonom, yn ddarn diystyr o wybodaeth. Ond mae'n dweud wrth weithredwr y til, sy'n rheoli'r arian, pa eitemau sydd angen eu didynnu a brynwyd gan yr unigolyn. Felly, hyd yn oed pe bai cyfrif yr ysgol yn cael ei hacio, ni fyddai'r wybodaeth a gafwyd drwy'r ôl bawd yn dweud wrthych pa unigolion a gafodd ginio y diwrnod hwnnw. Mae'n annhebygol y byddai haciwr yn hacio cyfrif yr ysgol a chyfrif rheolwr y til ar yr un pryd.
Ceir llawer o fanteision, felly. Ceir cyfrinachedd ynglŷn â phwy sy'n cael prydau ysgol am ddim, sy'n aml yn anodd i'w sicrhau mewn ysgolion uwchradd eraill lle maent yn defnyddio cardiau, a lle mae gwybodaeth yn cael ei rhannu gyda'r unigolyn sy'n rheoli'r til, sy'n gwbl amhriodol weithiau. Ac mae hefyd yn ymwneud â chyflymder y broses, oherwydd nid oes gennych yr holl weinyddiaeth na'r drafferth o ddweud, 'Rwyf wedi colli fy ngherdyn', 'Rwyf wedi ei adael gartref', a'r holl bethau eraill sy'n mynd o'i le.
Felly, rwy'n credu bod hyn yn bwysig iawn, ond rwy'n rhyw fath o herio'r ffaith bod y cynnig yn gofyn inni sicrhau bod pob ysgol a lleoliad gofal plant yn defnyddio technoleg nad yw'n fiometrig ar gyfer y math hwn o wasanaeth, oherwydd pa wasanaeth nad yw'n fiometrig a fyddai'n gallu cynnig rhywbeth mor gywir a chyflym â defnyddio ôl bawd? Rydym i gyd yn defnyddio ôl bawd, neu rydym yn gwneud hynny mewn theori, i gael mynediad at ein iPads, ond rwyf angen deall beth yw'r pryderon. Rwy'n cytuno'n llwyr â Jack a Jane Dodds fod angen inni fwrw ymlaen yn ofalus ar hyn, ac mae angen inni gael yr holl ddata, ond mae gennyf rai pryderon ynglŷn â rhuthro i mewn i hyn a chael gwared ar y pethau da wrth gael gwared ar y pethau gwael a pheidio â chael manteision technoleg i reoli data pwysig yn effeithiol mewn modd cyfrinachol. Diolch.
Galwaf ar Weinidog y Gymraeg ac Addysg i gyfrannu. Jeremy Miles.
I call on the Minister for Education and the Welsh Language to contribute. Jeremy Miles.
Diolch, Ddirprwy Lywydd, ac a gaf i ddechrau drwy ddiolch i'r Aelodau am eu cyfraniadau i'r ddadl bwysig hon heddiw? Yn benodol, gaf i ddiolch i'r Aelod dros Ben-y-bont ar Ogwr am ei gwaith parhaus i godi ymwybyddiaeth o'r materion sy'n ymwneud â chasglu a defnyddio data biometrig pobl ifanc?
Thank you, Dirprwy Lywydd, and may I start by thanking Members for their contributions to this important debate this afternoon? Particularly, may I thank the Member for Bridgend for her ongoing work in raising awareness of the issues related to the collection and use of biometric data of young people?
I hope the Member will forgive me for saying that the Senedd, I think, is at its best when Members bring to the Siambr issues that may not always have the profile they deserve and pursue those questions with an equal measure of expertise and passion, in the way that Sarah Murphy has consistently pursued the issue of biometric data and young people.
Rwy'n gobeithio y bydd yr Aelod yn maddau i mi am ddweud bod y Senedd, rwy'n credu, ar ei gorau pan fo Aelodau'n cyflwyno materion nad oes ganddynt y proffil y maent yn ei haeddu bob amser i'r Siambr ac yn dilyn y cwestiynau hynny gyda mesur cyfartal o arbenigedd ac angerdd, yn y ffordd y mae Sarah Murphy wedi mynd ar drywydd mater data biometrig a phobl ifanc yn gyson.
Mae yna farn wahanol, Ddirprwy Lywydd, ynghylch defnyddio technolegau biometrig ar draws pob agwedd ar gymdeithas. Mae'n fater cymhleth ac mae'n fater sensitif. Mae technoleg yn datblygu'n gyflym yn ein bywydau bob dydd, ac o'i defnyddio yn y ffordd gywir, gall gynnig manteision diamheuol, gan wneud agweddau ar ein bywydau yn haws, yn fwy effeithlon ac yn fwy diogel. Ond mae'n bwysig bod y defnydd o dechnoleg yn cael ei ystyried yn iawn a bod y cyfrifoldebau cyfreithiol yn cael eu deall yn iawn gan bawb sy'n casglu ac yn defnyddio data personol.
Mae Llywodraeth Cymru yn cydnabod yr angen am wiriadau a chydbwysedd priodol mewn system lle mae gwybodaeth bersonol a sensitif yn cael ei defnyddio i alluogi dysgwyr, ac yn wir unrhyw ddinesydd, i ymgymryd â gweithgareddau bob dydd. Yn 2022, fel soniodd Sarah Murphy, lansiais i ganllawiau diwygiedig diogelu gwybodaeth biometrig mewn ysgolion a cholegau yn Ysgol Gyfun Bryntirion, gyda Sarah, ym Mhen-y-bont ar Ogwr. Mae'r canllawiau yn rhoi gwybodaeth glir i ysgolion a cholegau am eu rhwymedigaethau cyfreithiol mewn perthynas â gweithredu a defnyddio systemau adnabod biometrig. Mae hyn yn cynnwys rhwymedigaethau cyfreithiol cynhwysfawr o dan Ddeddf Diogelu Rhyddid 2012, Deddf Diogelu Data 2018, rheoliad cyffredinol y Deyrnas Unedig ar ddiogelu data, a Chonfensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau'r Plentyn. Wrth ddiweddaru'r canllawiau, ymgynghorwyd â Swyddfa'r Comisiynydd Gwybodaeth, y comisiynydd biometrig, Comisiynydd Plant Cymru, a Defend Digital Me. Rwy'n ddiolchgar iddyn nhw i gyd am eu mewnbwn gwerthfawr.
Mae'r canllawiau'n nodi'n glir y dylai ysgolion a cholegau, cyn gweithredu system fiometrig, ystyried yn ofalus a oes opsiynau eraill llai ymwthiol ar gael a allai ddarparu'r lefel gyfatebol o wasanaeth i ddysgwyr. Pan fydd ysgol yn ystyried system fiometrig, rhaid i'r ysgol fod yn glir ynghylch y gofynion cyfreithiol a fydd yn cael eu gosod arni.
There is a differing view, Dirprwy Lywydd, on the use of biometric technologies across all aspects of society. It is a complex and sensitive issue. Technology is developing quickly in our daily lives, and in using it in the right way it can provide undoubted benefits, making aspects of our lives easier, more efficient and safer. But it's important that the use of technology is properly considered and that legal responsibilities are properly understood by everyone who gathers and uses personal data.
The Welsh Government recognises the need for checks and appropriate balances in a system where personal and sensitive information is used to enable learners, and indeed any citizen, to engage in day-to-day activities. In 2022, as Sarah Murphy mentioned, I launched revised guidance on safeguarding biometric data in schools and colleges, and I did so in Bryntirion Comprehensive School, with Sarah, in Bridgend. The guidance does provide clear information to schools and colleges on their legal duties in relation to implementing and using biometric identification systems. This includes legal duties under the Protection of Freedoms Act 2012, the Data Protection Act 2018, the UK's general data protection regulation, and the UN Convention on the Rights of the Child. In updating the guidance, we consulted with the Information Commissioner's Office, the biometrics commissioner, the Children's Commissioner for Wales, and Defend Digital Me. I am grateful to them all for their valuable input.
The guidance sets out clearly that schools and colleges, before using a biometric system, should carefully consider whether there are other less invasive options that could provide the same level of service to learners. When a school does consider a biometric system, the school must be clear on the legal requirements that would be placed upon it.
Dirprwy Lywydd, as noted in the motion, schools and colleges must consider the UN Convention on the Rights of the Child, and that's also clearly set out in our guidance. This includes the right to express their views, feelings and wishes in all matters affecting them; to have their views considered and taken seriously; and the right to privacy. It's therefore vital that learners understand that participation in a biometric system is not mandatory. Alongside the main guidance, we produced a version specifically for children, as Sarah Murphy referenced in her speech, to help young people understand their rights in relation to this area. This document was developed with the help of young learners, including the children's rights advisory group and Young Wales, and I'd like to thank them as well for their valuable contribution.
Schools and colleges are required to obtain written consent from a parent or carer before any biometric data can be collected. They, or indeed the learner, have the right to opt out at any point. Schools and colleges must be transparent here, making clear that participation is optional, providing clear information on its intended use and data protection procedures. Where either a parent, a carer or a learner chooses to opt out, schools and colleges must find a reasonable alternative means of providing the service. This is an especially important point. Learners should not be disadvantaged or receive access to fewer or indeed different services because of a school's decision to introduce biometrics.
Schools are legally responsible for any data they gather and use. They must ensure that any biometric data is stored securely, is not kept longer than needed, is used only for the purpose for which it is obtained and is not unlawfully disclosed to a third party. This should be considered as part of a data protection impact assessment, which should be undertaken at the outset. Schools and colleges must ensure that they only award contracts to biometric suppliers that provide sufficient guarantee to implement appropriate measures in line with the general data protection regulation. Article 28 specifies minimum contractual requirements, which, in essence, ensure suppliers can only act on instructions of the school or college, and may not use the data for any other purposes. If a school or college were to procure a system without a fully compliant contract, then they would be likely to bear full legal liability for the actions of the system provider.
Where biometric systems are implemented, the school or college should monitor and review their effectiveness against their original purpose. This will ensure that the technology continues to be used for the reason it was intended, and that it meets the legal duties, the requirements and responsibilities under the data protection legislation. Any failure in meeting the required data protection requirements could result in referral to the Information Commissioner's Office, as Sarah Murphy mentioned in her speech. The ICO can provide advice and instruction to help ensure schools get this right, and serious breaches, obviously, can result in enforcement action.
Schools and colleges, I am satisfied, have the support and advice available to ensure they can properly implement the required data standards when adopting the use of biometric systems. At present, there is no specific intention to introduce general legislation for use of biometric data in schools due to the existence of a broader legal framework with relevant checks and balances. The decision to introduce a biometric system is one for individual schools to make based on operational needs, impact assessments, and in consultation with staff, learners, parents and carers. This is consistent with a principle of school autonomy, but within a clear regulatory framework.
The Welsh Government will object to the motion in order to abstain on it, as is its convention, but the Member has raised important points with me here in the Chamber today. As she has previously done this, it has allowed us to look together at what more we can do. As she has recognised, and I am grateful for this, the Government has acted. I give her the assurance that I will approach the request she has made today in the same constructive way and will update her and the Senedd accordingly. In the meantime, we will continue to remind schools of their legal obligations and keep our guidance under continual review to reflect developments in this fast-moving area.
Ddirprwy Lywydd, fel y nodwyd yn y cynnig, rhaid i ysgolion a cholegau ystyried Confensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau'r Plentyn, ac mae hwnnw hefyd wedi'i nodi'n glir yn ein canllawiau. Mae hyn yn cynnwys yr hawl i fynegi eu barn, eu teimladau a'u dymuniadau ym mhob mater sy'n effeithio arnynt; i'w barn gael ei hystyried a'i chymryd o ddifrif; a'r hawl i breifatrwydd. Felly, mae'n hanfodol fod dysgwyr yn deall nad yw cymryd rhan mewn system fiometrig yn orfodol. Ochr yn ochr â'r prif ganllawiau, fe wnaethom gynhyrchu fersiwn yn benodol ar gyfer plant, fel y nododd Sarah Murphy yn ei haraith, er mwyn helpu pobl ifanc i ddeall eu hawliau mewn perthynas â'r maes hwn. Cafodd y ddogfen ei datblygu gyda chymorth dysgwyr ifanc, gan gynnwys y grŵp cynghori ar hawliau plant a Cymru Ifanc, a hoffwn ddiolch iddynt hwy hefyd am eu cyfraniad gwerthfawr.
Mae gofyn i ysgolion a cholegau gael cydsyniad ysgrifenedig gan riant neu ofalwr cyn y gellir casglu unrhyw ddata biometrig. Mae ganddynt hwy, neu'r dysgwr yn wir, hawl i optio allan ar unrhyw adeg. Rhaid i ysgolion a cholegau fod yn dryloyw yma, gan ei gwneud yn glir fod cymryd rhan yn ddewisol, a darparu gwybodaeth glir am y defnydd arfaethedig a gweithdrefnau diogelu data. Pan fo naill ai rhiant, gofalwr neu ddysgwr yn dewis optio allan, rhaid i ysgolion a cholegau ddod o hyd i ffordd arall resymol o ddarparu'r gwasanaeth. Mae hwn yn bwynt arbennig o bwysig. Ni ddylai dysgwyr fod o dan anfantais ac ni ddylent gael mynediad at lai o wasanaethau neu wasanaethau gwahanol oherwydd penderfyniad ysgol i gyflwyno biometreg.
Mae ysgolion yn gyfrifol yn gyfreithiol am unrhyw ddata y maent yn ei gasglu a'i ddefnyddio. Rhaid iddynt sicrhau bod unrhyw ddata biometrig yn cael ei storio'n ddiogel, nad yw'n cael ei gadw'n hwy na'r angen, nad yw ond yn cael ei ddefnyddio at y diben y caiff ei gasglu ar ei gyfer ac nad yw'n cael ei ddatgelu'n anghyfreithlon i drydydd parti. Dylid ystyried hyn fel rhan o asesiad effaith diogelu data, y dylid ei gynnal ar y dechrau. Rhaid i ysgolion a cholegau sicrhau nad ydynt ond yn dyfarnu contractau i gyflenwyr biometrig sy'n darparu gwarant ddigonol i weithredu mesurau priodol yn unol â'r rheoliad cyffredinol ar ddiogelu data. Mae erthygl 28 yn pennu'r gofynion cytundebol gofynnol, sydd, yn ei hanfod, yn sicrhau nad yw cyflenwyr ond yn gallu gweithredu ar sail cyfarwyddiadau'r ysgol neu'r coleg, ac ni chânt ddefnyddio'r data at unrhyw ddibenion eraill. Pe bai ysgol neu goleg yn caffael system heb gontract sy'n cydymffurfio'n llawn, byddent yn debygol o ysgwyddo atebolrwydd cyfreithiol llawn am weithredoedd y darparwr system.
Pan fydd systemau biometrig yn cael eu gweithredu, dylai'r ysgol neu'r coleg fonitro ac adolygu eu heffeithiolrwydd yn ôl eu pwrpas gwreiddiol. Bydd hyn yn sicrhau bod y dechnoleg yn parhau i gael ei defnyddio am y rheswm a fwriadwyd, a'i bod yn cyflawni'r dyletswyddau cyfreithiol, y gofynion a'r cyfrifoldebau o dan y ddeddfwriaeth diogelu data. Gallai unrhyw fethiant i fodloni'r gofynion diogelu data arwain at atgyfeiriad at Swyddfa'r Comisiynydd Gwybodaeth, fel y soniodd Sarah Murphy yn ei haraith. Gall Swyddfa'r Comisiynydd Gwybodaeth ddarparu cyngor a chyfarwyddyd i helpu i sicrhau bod ysgolion yn cael hyn yn iawn, ac yn amlwg, gall tramgwydd ddifrifol arwain at gamau gorfodi.
Rwy'n fodlon fod gan ysgolion a cholegau gefnogaeth a chyngor ar gael iddynt i sicrhau eu bod yn gallu gweithredu'r safonau data gofynnol yn briodol wrth fabwysiadu'r defnydd o systemau biometrig. Ar hyn o bryd, nid oes bwriad penodol i gyflwyno deddfwriaeth gyffredinol ar gyfer defnyddio data biometrig mewn ysgolion oherwydd bodolaeth fframwaith cyfreithiol ehangach gyda phrosesau gwirio ac archwilio perthnasol. Mae'r penderfyniad i gyflwyno system fiometrig yn un i ysgolion unigol ei wneud ar sail anghenion gweithredol, asesiadau effaith, ac mewn ymgynghoriad â staff, dysgwyr, rhieni a gofalwyr. Mae hyn yn gyson ag egwyddor ymreolaeth ysgolion, ond o fewn fframwaith rheoleiddio clir.
Bydd Llywodraeth Cymru yn gwrthwynebu'r cynnig er mwyn ymatal arno, yn ôl y confensiwn, ond mae'r Aelod wedi dwyn pwyntiau pwysig i fy sylw yma yn y Siambr heddiw. Gan ei bod wedi gwneud hyn o'r blaen, mae wedi caniatáu inni edrych gyda'n gilydd ar beth arall y gallwn ei wneud. Fel y cydnabu, ac rwy'n ddiolchgar am hyn, mae'r Llywodraeth wedi gweithredu. Rwy'n rhoi sicrwydd iddi y byddaf yn ymdrin â'r cais y mae wedi'i wneud heddiw yn yr un ffordd adeiladol a byddaf yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf iddi hi a'r Senedd yn unol â hynny. Yn y cyfamser, byddwn yn parhau i atgoffa ysgolion o'u rhwymedigaethau cyfreithiol ac yn cadw ein canllawiau dan adolygiad parhaus i adlewyrchu datblygiadau yn y maes hwn sy'n newid yn gyflym.
Galwaf ar Sarah Murphy i ymateb i'r ddadl.
I call on Sarah Murphy to reply to the debate.
Diolch, Dirprwy Lywydd, and thank you very much, Minister, for those assurances. I really do appreciate it. I also want to say thank you very much to Jane Dodds. I totally agree, schools are not doing this on purpose—they have no guidance. Actually, if what had happened with the Department for Education happened now, they'd actually have been fined £10 million by the ICO, so we're actually leaving our schools wide open to absolutely enormous fines. They're sitting ducks for these huge foreign countries to target them and sell them this technology that they tell them is safer.
Jenny, I did address the very valid questions that you asked at the beginning, but you missed the beginning of my speech. I would ask you to go back and have a read of it, please, before you make your decision this evening. I will reinforce, though, that anyone with a toddler knows that they can remember the four-digit code to your smartphone. Children can remember a four-digit code to be able to have their school meals; that doesn't require them to compromise their personal data for the rest of their lives. And Jack, thank you so much for talking about the consent—children don't know what they're consenting to. They have no idea, as even many adults don't either. I think it's absolutely right that we have to hear their voice, which we do not have now.
I also want to say that I had a very interesting conversation with my colleague Cefin Campbell the other day about justice, and how, very often, in this Chamber we do talk about the legal, the practical, the outcomes, the results, the thresholds, the targets, but very little, sometimes, about ideology. Very often, it's dismissed as maybe being culture wars, and sometimes it is, but when it comes to this, it actually is really important that we do look at it through the lens of our values, our culture and our human rights—the children's human rights, and the power dynamics and the power exchange that is happening here on our watch, where our children, as we have heard, have no autonomy and no right to education free from surveillance. As the Manic Street Preachers sing,
'If you tolerate this, then your children will be next.'
But in this case, as we have heard, our children are actually being targeted first and we are tolerating it. The opportunity to share their very personal biometric data for whatever they wish has been taken from them because there is a lack of awareness, a lack of understanding, a lack of will, a lack of engagement with young people, a lack of basic data literacy to really grapple with the ramifications of this: how this is really changing our society, our children's perception of the world, their perception of themselves in the world and very much their futures.
Based on everything we've heard today, I do not believe that biometric data collection in schools should continue. Children have a right to education and a right to privacy under the UNCRC and, at the moment, they're not being able to do both at the same time. I also believe that this will lead to the introduction of live facial recognition technology within schools, which we have already seen in other parts of the country. I also believe that we wouldn't even be aware of its introduction. Once it is here, it will be almost impossible to roll back. So, I've brought this debate today and I thank everyone for participating in it. I hope that it's gone some way towards raising awareness. I hope now that we can put this on the agenda seriously, not just for children, for all citizens of Wales, and that we can work in conjunction with other devolved nations on this and that we can begin to take this very seriously. It is time to make up our own minds on whether or not this is something that we want to happen as a society. So, please vote for my motion today so that we can begin doing this. Diolch.
Diolch, Ddirprwy Lywydd, a diolch yn fawr, Weinidog, am y sicrwydd hwnnw. Rwy'n ei werthfawrogi'n fawr. Rwyf hefyd eisiau dweud diolch yn fawr iawn i Jane Dodds. Rwy'n cytuno'n llwyr, nid yw ysgolion yn gwneud hyn ar bwrpas—nid oes ganddynt unrhyw ganllawiau. Mewn gwirionedd, pe bai'r hyn a ddigwyddodd gyda'r Adran Addysg yn digwydd nawr, byddent wedi cael dirwy o £10 miliwn gan Swyddfa'r Comisiynydd Gwybodaeth, felly rydym yn gadael ein hysgolion yn agored iawn i ddirwyon enfawr. Maent yn dargedau hawdd i'r gwledydd tramor enfawr hyn eu targedu a gwerthu'r dechnoleg hon iddynt gan ddweud wrthynt ei bod yn fwy diogel.
Jenny, euthum i'r afael â'r cwestiynau dilys iawn y gwnaethoch chi eu gofyn ar y dechrau, ond fe golloch chi ddechrau fy araith. Carwn ofyn i chi fynd yn ôl i'w darllen, os gwelwch yn dda, cyn ichi wneud eich penderfyniad heno. Er hynny, fe ategaf fod unrhyw un sydd â phlentyn bach yn gwybod eu bod yn gallu cofio'r cod pedwar digid i'ch ffôn. Gall plant gofio cod pedwar digid i gael eu prydau ysgol; nid yw'n ei gwneud yn ofynnol iddynt gyfaddawdu eu data personol am weddill eu bywydau. A Jack, diolch o galon i chi am siarad am y cydsyniad—nid yw plant yn gwybod beth maent yn cydsynio iddo. Nid oes ganddynt unrhyw syniad, ac nid oes gan lawer o oedolion syniad ychwaith. Rwy'n credu ei bod hi'n hollol iawn fod rhaid inni glywed eu llais, rhywbeth nad yw'n digwydd nawr.
Rwyf eisiau dweud hefyd imi gael sgwrs hynod ddiddorol am gyfiawnder gyda fy nghyd-Aelod Cefin Campbell y diwrnod o'r blaen a'r ffordd rydym yn siarad yn aml iawn yn y Siambr hon am y pethau cyfreithiol, y pethau ymarferol, y canlyniadau, y trothwyon, y targedau, ond ychydig iawn a siaradwn am ideoleg weithiau. Yn aml iawn, mae'n cael ei ddiystyru fel rhyfel diwylliant efallai, a dyna ydyw weithiau, ond mae'n bwysig iawn ein bod yn edrych ar y mater hwn drwy lens ein gwerthoedd, ein diwylliant a'n hawliau dynol—hawliau dynol y plant, a'r deinameg pŵer a'r cyfnewid pŵer sy'n digwydd yma o flaen ein llygaid, lle nad oes gan ein plant, fel y clywsom, unrhyw ymreolaeth nac unrhyw hawl i addysg yn rhydd o wyliadwriaeth. Yng ngeiriau'r Manic Street Preachers,
'Os goddefwch hyn, eich plant fydd nesaf.'
Ond yn yr achos hwn, fel rydym wedi'i glywed, mae ein plant yn cael eu targedu'n gyntaf ac rydym yn ei oddef. Mae'r cyfle i rannu eu data biometrig personol iawn ar gyfer beth bynnag y mynnant wedi ei gymryd oddi arnynt oherwydd bod diffyg ymwybyddiaeth, diffyg dealltwriaeth, diffyg ewyllys, diffyg ymgysylltiad â phobl ifanc, a diffyg llythrennedd data sylfaenol i ymgodymu â goblygiadau hyn mewn gwirionedd: sut mae hyn yn newid ein cymdeithas, canfyddiad ein plant o'r byd, eu canfyddiad ohonynt eu hunain yn y byd, a'u dyfodol yn bendant iawn.
Yn seiliedig ar bopeth a glywsom heddiw, nid wyf yn credu y dylid parhau i gasglu data biometrig mewn ysgolion. Mae gan blant hawl i addysg a hawl i breifatrwydd o dan Gonfensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau'r Plentyn ac ar hyn o bryd nid ydynt yn gallu gwneud y ddau beth ar yr un pryd. Credaf hefyd y bydd hyn yn arwain at gyflwyno technoleg adnabod wynebau byw mewn ysgolion, fel y gwelsom eisoes mewn rhannau eraill o'r wlad. Credaf hefyd na fyddem yn ymwybodol ei fod yn cael ei gyflwyno hyd yn oed. Pan fydd yno, bydd bron yn amhosibl ei ddad-wneud. Felly, rwyf wedi cyflwyno'r ddadl hon heddiw a hoffwn ddiolch i bawb am gymryd rhan ynddi. Rwy'n gobeithio ei bod wedi codi rhywfaint o ymwybyddiaeth. Rwy'n gobeithio nawr y gallwn roi'r mater ar yr agenda o ddifrif, nid dim ond ar gyfer plant, ond ar gyfer holl ddinasyddion Cymru, ac rwy'n gobeithio y gallwn weithio ar y cyd â gwledydd datganoledig eraill ar hyn ac y gallwn ddechrau cymryd hyn o ddifrif. Mae'n bryd inni benderfynu drosom ein hunain a yw hyn yn rhywbeth rydym eisiau ei weld yn digwydd fel cymdeithas ai peidio. Felly, os gwelwch yn dda, pleidleisiwch dros fy nghynnig heddiw er mwyn inni allu dechrau gwneud hyn. Diolch.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw un yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Dwi wedi clywed gwrthwynebiad, felly gohiriaf y bleidlais ar y cynnig tan y cyfnod pleidleisio.
The proposal is to agree the motion. Does any Member object? [Objection.] I've heard an objection, therefore I will defer voting under this item until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Eitem 6 heddiw yw'r ddadl ar adroddiad y Pwyllgor Deisebau, 'Y Troad Terfynol? P-06-1253 Gwahardd rasio milgwn yng Nghymru'. Galwaf ar Gadeirydd y pwyllgor i wneud y cynnig. Jack Sargeant.
Item 6 today is a debate on the Petitions Committee report, 'The Final Bend? P-06-1253 Ban greyhound racing in Wales'. I call on the Chair of the committee to move the motion. Jack Sargeant.
Cynnig NDM8216 Jack Sargeant
Cynnig bod y Senedd:
Yn nodi adroddiad y Pwyllgor Deisebau, ‘Y Troad Terfynol? P-06-1253 Gwahardd rasio milgwn yng Nghymru', a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 15 Rhagfyr 2022.
Motion NDM8216 Jack Sargeant
To propose that the Senedd:
Notes the report of the Petitions Committee, ‘The Final Bend? P-06-1253 Ban greyhound racing in Wales’, which was laid in the Table Office on 15 December 2022.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch yn fawr iawn, Deputy Presiding Officer. Fifty-three weeks ago, on St David’s Day of last year, a petition closed to new signatures with over 35,000 people having signed it, with 18,777 of those signatures from Cymru. That petition, submitted by Hope Rescue, called for a simple action: it called for a ban on greyhound racing in Wales. I can see that the lead petitioner, Vanessa, from Hope Rescue is here watching alongside supporters today, and I welcome them to their Parliament.
The Petitions Committee agreed to hold a brief inquiry, focusing on the welfare of greyhounds involved in racing. We took evidence from campaigners, the Greyhound Board of Great Britain, and indeed the owner of Wales's only greyhound racing track. Subsequently, we published our report, 'The Final Bend?', and it's that report that we are debating today. Our report made five recommendations, but the headline conclusion was that a clear majority of the committee are in favour of introducing a phased ban on greyhound racing in Wales. I’m confident that today’s debate will show that a majority of this Senedd Chamber will also join those calls.
I must say, Deputy Presiding Officer, I was disappointed that the Valley track previously boasted on its website, and I quote, 'an eye-watering sharp first bend'. It was in evidence to us from Hope Rescue where they explained that in their experience, it was here where the most injuries occurred. The Presiding Officer knows I'm a dog lover, and as a dog lover myself, the images of dogs suffering life-changing injuries whilst racing at this track have stayed with me, including those images of Sienna, who badly broke her leg at Valley and sadly had to have it amputated.
Diolch yn fawr iawn, Ddirprwy Lywydd. Bum deg tair wythnos yn ôl, ar Ddydd Gŵyl Dewi y llynedd, caewyd deiseb gyda dros 35,000 o lofnodion, ac roedd 18,777 o'r llofnodion hynny'n dod o Gymru. Roedd y ddeiseb honno, a gafodd ei chyflwyno gan Hope Rescue, yn galw am weithredu syml: galwai am wahardd rasio milgwn yng Nghymru. Gallaf weld bod y prif ddeisebydd, Vanessa, o Hope Rescue yma'n gwylio gyda chefnogwyr heddiw, ac rwy'n eu croesawu i'w Senedd.
Cytunodd y Pwyllgor Deisebau i gynnal ymchwiliad byr, gan ganolbwyntio ar les milgwn sy'n rasio. Fe wnaethom dderbyn tystiolaeth gan ymgyrchwyr, Bwrdd Milgwn Prydain, ynghyd â pherchennog unig drac rasio milgwn Cymru. Wedi hynny, fe wnaethom gyhoeddi ein hadroddiad, 'Y Troad Terfynol?', a'r adroddiad hwnnw sy'n cael ei drafod heddiw. Gwnaeth ein hadroddiad bum argymhelliad, ond y prif gasgliad oedd bod mwyafrif clir o'r pwyllgor o blaid cyflwyno gwaharddiad graddol ar rasio milgwn yng Nghymru. Rwy'n hyderus y bydd y ddadl heddiw'n dangos y bydd mwyafrif o'r Siambr hon hefyd yn ymuno â'r galwadau hynny.
Rhaid i mi ddweud, Ddirprwy Lywydd, roeddwn yn siomedig fod trac Valley wedi brolio ar ei wefan yn flaenorol am y troad siarp eithriadol ar y trac. Roedd yn rhan o dystiolaeth a ddangoswyd i ni gan Hope Rescue lle gwnaethant egluro mai dyma lle digwyddai'r rhan fwyaf o anafiadau yn eu profiad hwy. Mae'r Llywydd yn gwybod fy mod yn hoff iawn o gŵn, ac fel rhywun sy'n hoff o gŵn fy hun, mae'r lluniau o gŵn yn dioddef anafiadau a newidiodd eu bywydau wrth iddynt rasio ar y trac hwn wedi aros gyda mi, gan gynnwys y lluniau o Sienna, a dorrodd ei choes yn wael ar drac Valley ac yn anffodus bu'n rhaid torri ei choes i ffwrdd.
The sheer fact that in a three-year period the Amazing Greys programme had to step in to help over 200 racing greyhounds at Valley is truly heartbreaking, and it shows that Sienna's story is not simply a one-off. How anyone who has witnessed dogs in such pain can then take to their website to boast about the perilous nature of their track is beyond me. Wales should be leading the way on animal welfare, and this today is an opportunity for us to do exactly that.
We already have an indication of what the wider public in Wales think. Opinion polling conducted by Panelbase in February of this year, and shared with me by campaigning organisation GREY2K USA Worldwide, suggests a clear majority in Wales would indeed support a ban. The polling findings concluded that 57 per cent think that the Senedd should vote to phase out greyhound racing, while only 21 per cent are opposed; 50 per cent would vote 'yes' in a referendum to phase out greyhound racing in Wales, while only 21 per cent would vote no; and 43 per cent have an unfavourable view of greyhound racing, while only 21 per cent have a favourable view.
In her response to our report, the Minister has confirmed that the Welsh Government intends to consult on proposals for the licensing of activities involving animals this year. That consultation will also seek views on how to improve the welfare of racing greyhounds in Wales. And crucially, it will include a question considering a phased ban, as the committee recommended. In our report, we were clear that becoming a licensed track would give additional protection to greyhounds, but it would result in a significant increase in the number of dogs racing every week. More races will lead to more injuries and more animals suffering.
During the last year, a number of organisations have considered their position on greyhound racing. These are organisations that have previously worked with the industry to support the animals, and they have changed their policy. They have now decided that in the twenty-first century, it's no longer okay that greyhounds should suffer for our entertainment. Their change of heart was crucial for me personally and many of the committee members. They no longer felt that they could mitigate and make better; they have come out in favour of a ban, and are calling for Wales to take the lead in the UK.
Wales does have a strong recent record on animal welfare, and the Minister has been clear in her response that she was always intending to consider licensing of greyhound racing as part of Labour's manifesto commitment. I'm pleased that the Minister has also agreed to include the phased ban proposed by the committee as a question in that forthcoming consultation. But I know that many here in the Chamber, many in the audience, and many watching at home will have one very important question, Minister: how long will it take to hold that consultation, and if the evidence on the other side of that consultation suggests a ban, how long will it take to introduce that ban?
Presiding Officer, banning things is something that we do not take lightly. There are processes that need to be followed, and thorough consultation with all stakeholders has to be a part of that on both sides of the story. I understand that, and campaigners understand that too. But, where there is a consensus for change, where the majority of people no longer see dog racing as an acceptable form of entertainment, there is an expectation of action. Minister, we called our report 'The Final Bend' because we think that's where we are—that this so-called sport is on its last lap. I hope that today, Minister, you'll be able to give greater clarity about when we will cross the finish line. Diolch.
Mae'r ffaith bod rhaglen Amazing Greys wedi gorfod camu i'r adwy i helpu dros 200 o filgwn rasio yn Valley mewn cyfnod o dair blynedd yn wirioneddol dorcalonnus, ac mae'n dangos nad yw stori Sienna yn ddigwyddiad anarferol. Mae sut y gall unrhyw un sydd wedi bod yn dyst i gŵn mewn poen o'r fath, a brolio wedyn am natur beryglus eu trac ar eu gwefan, y tu hwnt i mi. Dylai Cymru fod yn arwain y ffordd ar les anifeiliaid, ac mae'r ddadl hon heddiw yn gyfle inni wneud hynny.
Rydym eisoes wedi cael awgrym o beth yw barn y cyhoedd yn ehangach yng Nghymru. Mae arolwg barn a gafodd ei gynnal gan Panelbase ym mis Chwefror eleni, a'i rannu gyda mi gan y sefydliad ymgyrchu GREY2K USA Worldwide, yn awgrymu y byddai mwyafrif clir yng Nghymru yn cefnogi gwaharddiad. Daeth canfyddiadau'r arolwg i'r casgliad fod 57 y cant yn credu y dylai'r Senedd bleidleisio i wahardd rasio milgwn yn raddol, a dim ond 21 y cant sy'n gwrthwynebu; byddai 50 y cant yn pleidleisio 'ie' mewn refferendwm i wahardd rasio milgwn yn raddol yng Nghymru, a dim ond 21 y cant a fyddai'n pleidleisio 'na'; ac mae 43 y cant yn edrych yn anffafriol ar rasio milgwn, a dim ond 21 y cant sy'n edrych yn ffafriol arno.
Yn ei hymateb i'n hadroddiad, mae'r Gweinidog wedi cadarnhau bod Llywodraeth Cymru'n bwriadu ymgynghori ar gynigion ar gyfer trwyddedu gweithgareddau sy'n cynnwys anifeiliaid eleni. Bydd yr ymgynghoriad hwnnw hefyd yn gofyn am farn ar sut i wella lles milgwn rasio yng Nghymru. Ac yn allweddol, bydd yn cynnwys cwestiwn sy'n ystyried gwaharddiad graddol, fel yr argymhellodd y pwyllgor. Yn ein hadroddiad, roeddem yn glir y byddai dod yn drac trwyddedig yn rhoi amddiffyniad ychwanegol i filgwn, ond byddai'n arwain at gynnydd sylweddol yn nifer y cŵn sy'n rasio bob wythnos. Bydd mwy o rasys yn arwain at fwy o anafiadau a mwy o anifeiliaid yn dioddef.
Yn ystod y flwyddyn ddiwethaf, mae nifer o sefydliadau wedi ystyried eu safbwynt ar rasio milgwn. Mae'r rhain yn sefydliadau sydd wedi gweithio gyda'r diwydiant o'r blaen i gefnogi'r anifeiliaid, ac maent wedi newid eu polisi. Maent bellach wedi penderfynu, yn yr unfed ganrif ar hugain, nad yw'n iawn i filgwn orfod dioddef er ein difyrrwch ni. Roedd eu safbwynt newydd yn hollbwysig i mi'n bersonol ac i lawer o aelodau'r pwyllgor. Nid oeddent yn teimlo mwyach y gallent liniaru a gwella; maent wedi dweud eu bod o blaid gwaharddiad, ac maent yn galw ar Gymru i arwain y ffordd yn y DU.
Mae gan Gymru enw da yn ddiweddar mewn perthynas â lles anifeiliaid, ac mae'r Gweinidog wedi bod yn glir yn ei hymateb ei bod bob amser yn bwriadu ystyried trwyddedu rasio milgwn fel rhan o ymrwymiad maniffesto Llafur. Rwy'n falch fod y Gweinidog hefyd wedi cytuno i gynnwys y gwaharddiad graddol a gynigiwyd gan y pwyllgor fel cwestiwn yn yr ymgynghoriad sydd i ddod. Ond rwy'n gwybod y bydd gan nifer o bobl yma yn y Siambr, nifer o bobl yn y gynulleidfa, a nifer o bobl sy'n gwylio gartref un cwestiwn pwysig iawn, Weinidog: pa mor hir y bydd yn ei gymryd i gynnal yr ymgynghoriad hwnnw, ac os yw'r dystiolaeth ar ben draw'r ymgynghoriad hwnnw'n awgrymu y dylid gwahardd, pa mor hir y bydd yn ei gymryd i gyflwyno'r gwaharddiad hwnnw?
Lywydd, nid ydym yn gwahardd pethau ar chwarae bach. Mae yna brosesau y mae angen eu dilyn, ac mae'n rhaid i ymgynghori trylwyr gyda'r holl randdeiliaid fod yn rhan o hynny ar y ddwy ochr i'r stori. Rwy'n deall hynny, ac mae ymgyrchwyr yn deall hynny hefyd. Ond lle ceir consensws dros newid, lle nad yw'r mwyafrif o bobl yn ystyried bod rasio cŵn yn fath derbyniol o adloniant mwyach, rydym yn disgwyl gweld camau gweithredu. Weinidog, fe wnaethom alw ein hadroddiad yn 'Y Troad Terfynol' oherwydd ein bod yn credu mai dyna lle rydym—credwn fod y gamp honedig hon ar ei lap olaf. Weinidog, rwy'n gobeithio y gallwch roi mwy o eglurder heddiw ynglŷn â phryd y byddwn yn croesi'r llinell derfyn. Diolch.
From the outset, I'd like to thank the Chair, fellow committee members and the clerks in particular for their work in putting this together. I'd also like to thank those who gave evidence from both sides of the debate as well.
Now, I imagine the Chamber clerks had put me down to speak on this debate today before I even indicated that I wanted to speak, so it is, no doubt, of no surprise that I'm on my feet now. And one of the first visits I made when I was elected to the Senedd was to Greyhound Rescue Wales, a charity that I was already a member of prior to being elected. Now, whilst I had been on the fence when it came to racing prior to that visit, though admittedly I was leaning to the side that wanted to bring it to an end, the visit itself made me think further about the topic. And, since that visit almost two years ago, although it only feels like yesterday, I've continued to ask questions of the Minister in both committee and Plenary, held multiple events alongside Jane Dodds in this Senedd, to raise awareness around the welfare of greyhounds. I'll be clear: I support the petition wholeheartedly. But I also do support it in acknowledgement that this is a difficult debate for many.
Ar y cychwyn, hoffwn ddiolch i'r Cadeirydd, cyd-aelodau'r pwyllgor a'r clercod yn arbennig am eu gwaith yn rhoi hyn at ei gilydd. Hoffwn ddiolch hefyd i'r rhai a roddodd dystiolaeth o ddwy ochr y ddadl.
Nawr, rwy'n dychmygu bod clercod y Siambr wedi fy nodi i siarad yn y ddadl hon heddiw cyn imi hyd yn oed nodi fy mod am siarad, felly, heb os, nid oes syndod fy mod ar fy nhraed yn awr. Ac un o'r ymweliadau cyntaf imi eu gwneud pan gefais fy ethol i'r Senedd oedd ag Achub Milgwn Cymru, elusen yr oeddwn eisoes yn aelod ohoni cyn cael fy ethol. Nawr, er fy mod wedi eistedd ar y ffens ynglŷn â rasio cyn yr ymweliad hwnnw, er fy mod yn tueddu tuag at yr ochr a oedd am ddod ag ef i ben, rhaid cyfaddef, gwnaeth yr ymweliad ei hun imi feddwl ymhellach am y pwnc. Ac ers yr ymweliad hwnnw bron i ddwy flynedd yn ôl, er ei fod yn teimlo fel ddoe, rwyf wedi parhau i ofyn cwestiynau i'r Gweinidog yn y pwyllgor a'r Cyfarfod Llawn, ac wedi cynnal sawl digwyddiad ochr yn ochr â Jane Dodds yn y Senedd i godi ymwybyddiaeth o les milgwn. Rwyf am fod yn glir: rwy'n cefnogi'r ddeiseb yn llwyr. Ond rwyf hefyd yn ei chefnogi gan gydnabod bod hon yn ddadl anodd i lawer.
Nawr, fe fydd Aelodau yn dadlau o blaid ac yn erbyn yr hyn sydd yn y ddeiseb, ond mi fyddaf i'n edrych i ffocysu ar bwynt penodol. Fel y nodwyd gan y Cadeirydd, nid yw rasio milgwn yn cael ei reoleiddio yma yng Nghymru, felly, yn naturiol i lawer, dylai'r ddadl hon ddechrau a gorffen gyda rheoleiddio'r diwydiant yn gyntaf. Wel, does dim ond angen inni edrych dros y ffin i weld sut olwg sydd ar reoleiddio. Nid yw rheoleiddio'n datrys y mater sydd wrth wraidd y diwydiant, ac ni allwn ni amddiffyn cŵn rhag y risg cynhennid o rasio.
Mae ffigurau'r sector reoledig ei hun yn dangos bod dros 2,000 o filgwn wedi marw neu wedi'u rhoi i gysgu, a bod bron i 18,000 o anafiadau wedi eu cofnodi o rasio milgwn rhwng 2018 a 2021. Mae'r sector reoledig yn cynnig £400 i dalu costau milgwn sydd wedi ymddeol, ond, mewn llawer o achosion, dydy hyn ddim yn ddigon i dalu am y gost go iawn o adsefydlu ac ailgartrefu milgwn rasio. Er enghraifft, mae data y Dogs Trust ar y costau milfeddygol i drin 14 milgwn wedi'u hanafu rhwng Tachwedd 2018 ac Ebrill 2021 yn dangos bod triniaeth filfeddygol ar ei phen ei hun wedi amrywio o £690 i £4,800 ar gyfer pob ci. Hyd yn oed os oedd y gallu gyda ni i sicrhau bod pob milgi rasio yng Nghymru yn cael bywyd da, gyda'r ffigurau yma, bydd yn anodd iawn sicrhau hynny. Mae'n bwysig hefyd nodi bod y diwydiant yn croesi pum gwlad wahanol i gyd, gyda gwahanol ddarpariaethau o reoleiddio, a bod 85 y cant o filgwn sy'n rasio yn y Deyrnas Gyfunol yn deillio o Iwerddon. Felly, mae'r gallu i amddiffyn cŵn o'r crud i'r bedd yn eithriadol o anodd—bron â bod yn amhosib.
Wrth ganolbwyntio ar Gymru, mae'r dystiolaeth a roddwyd gan berchennog y trac yma yng Nghymru yn awgrymu nad yw'r trac yn fwy peryglus nag unrhyw drac arall, a bod gwelliannau ar y gweill er mwyn dod yn drac trwyddedig GBGB, sy'n gwella diogelwch. Ond, drwy wneud hynny, y bwriad fyddai cynyddu maint y rasio sy'n digwydd yng Nghymru. Hyd yn oed gyda gwelliant mewn lefelau diogelwch, mae'n debygol y byddai cynnydd sylweddol mewn rasys yn arwain at gynnydd yn nifer y cŵn sy'n cael eu hanafu.
Dirprwy Lywydd, wrth imi gymryd rhan yn yr ymchwiliad hon, ac wrth imi ymchwilio’n bellach ar fy liwt fy hun, roedd yn amhosib i fi beidio â dod at benderfyniad a oedd ddim yn blaenoriaethu lles y cŵn. Allaf i ddim cefnogi digwyddiad sydd yn rhoi cŵn mewn sefyllfa ble y gallan nhw anafu eu hunain, ac felly dyna pam dwi'n cefnogi'r ddeiseb ac yn gobeithio y bydd y Llywodraeth yn gweithredu ar hyn.
Now, Members will argue for and against what's included in the petition, but I will seek to focus on a particular point. As was noted by the committee Chair, greyhound racing is not regulated here in Wales, so naturally, for some, this argument should begin and end with the regulation of the sport. But we only need to look over the border to see what regulation looks like. Regulation doesn't resolve the issue that is at the heart of the industry, and we can't safeguard dogs from the inherent risk of racing.
Figures from the regulated sector itself show that, over 2,000 greyhounds have died or have been put to sleep and that there were nearly 18,000 injuries in greyhound racing between 2018 and 2021. The regulated sector offers £400 to pay the costs of retired dogs, but in many cases, this is insufficient to pay for the real cost of re-establishing and rehoming racing greyhounds. For example, data from the Dogs Trust on veterinary costs to treat 14 injured greyhounds between November 2018 and April 2021 shows that veterinary treatment alone had varied from £690 to £4,800 for every dog. Even if we had the ability to ensure that every racing greyhound in Wales had a good life, with these figures, it would be very difficult to ensure that that is the case. It's also important to note that the industry crosses five different nations, with different regulatory provisions, and that 85 per cent of racing greyhounds in the UK come from Ireland. So, the ability to safeguard dogs from cradle to grave is very, very difficult—almost impossible.
In focusing on Wales, the evidence provided by the track owner in Wales suggests that the track is no more dangerous than any other track and that there are improvements in place to make it a GBGB-licenced track, which would improve safety. But, in doing that, the intention would be to increase the amount of racing in Wales. Even with an in improvement in safety levels, it's likely that an increase in the number of races would lead to an increase in the number of dogs injured.
Dirprwy Lywydd, as I participated in this inquiry, and as I made some further research, it was impossible for me not to come to the decision other than to prioritise the well-being of the dogs. I can't support any event that puts dogs at risk of injury, and that's why I'm supporting the petition and hope that the Government will take action in this area.
I'd like to thank so many people; I'd like to thank the Petitions Committee and I'd like to thank the organisations that I met with, including GBGB. If they are here or listening, I really think they do care about dogs and I'd like to thank you for your time, but I would particularly like to pay tribute to those animal charities. I couldn't actually do what you do. It would upset me so much that I think I'd be taking home a dozen animals every night. I'd like to thank, also, those racetrack volunteers as well. You do that role with such dignity when it must be so upsetting for you.
This, for me, is about the sort of Wales we want. I don't want the sort of Wales where animals are produced on an industrial scale for sports. I don't want to be in a Wales where this promotes and encourages betting and gambling. I don't want to be in a Wales where animals are injured. I don't want to be in a Wales where, at the end of animals' careers in racing, they go to a dogs home where they wait for people to come along to take them away. That relies on charities, and those charities are here today. They get no funding for that, apart from through the GBGB rehoming bond. And let me just tell you a little bit about this. The GBGB rehoming bond will only go to homes who do no speak out against greyhound racing. That means that there is only one place in Wales that receives the Greyhound Board of Great Britain rehoming bond.
I want to just also cover a few other issues. Why not regulation? Well, because regulation is still about racing. Regulation is still about producing dogs at the end of that race that need to go a dogs home, and then need rehoming. And actually, regulation will still mean that dogs are raced in temperatures that, last year, on 12 August, were 32 degrees, when the Royal Society for the Prevention of Cruelty to Animals were telling dog owners not to take their dogs out for walks. And yet, in a regulated track in Harlow in Essex, they were racing greyhounds.
Hoffwn ddiolch i gymaint o bobl; hoffwn ddiolch i'r Pwyllgor Deisebau a hoffwn ddiolch i'r sefydliadau y cyfarfûm â hwy, gan gynnwys Bwrdd Milgwn Prydain. Os ydynt yma neu'n gwrando, rwy'n meddwl o ddifrif eu bod yn malio am gŵn a hoffwn ddiolch ichi am eich amser, ond hoffwn yn arbennig dalu teyrnged i'r elusennau anifeiliaid hynny. Ni allwn wneud yr hyn rydych chi'n ei wneud. Rwy'n credu y byddai'n fy ngofidio cymaint nes y byddwn yn mynd adref â dwsin o anifeiliaid bob nos. Hoffwn ddiolch, hefyd, i'r gwirfoddolwyr yn y trac rasio hefyd. Rydych yn cyflawni'r rôl honno gyda chymaint o urddas pan fo'n rhaid ei fod yn achosi llawer o ofid ichi.
Mae hyn, i mi, yn ymwneud â'r math o Gymru rydym ei heisiau. Nid wyf eisiau'r math o Gymru lle mae anifeiliaid yn cael eu cynhyrchu ar raddfa ddiwydiannol ar gyfer chwaraeon. Nid wyf am fod mewn Cymru lle mae hyn yn hyrwyddo ac yn annog betio a gamblo. Nid wyf am fod mewn Cymru lle mae anifeiliaid yn cael eu hanafu. Nid wyf am fod mewn Cymru lle, ar ddiwedd gyrfaoedd rasio anifeiliaid, maent yn mynd i gartref cŵn lle maent yn aros i bobl alw heibio i fynd â nhw adref. Mae hynny'n dibynnu ar elusennau, ac mae'r elusennau hynny yma heddiw. Nid ydynt yn cael unrhyw arian ar gyfer hynny, ar wahân i arian bond ailgartrefu Bwrdd Milgwn Prydain. A gadewch imi ddweud ychydig wrthych chi am hyn. Bydd bond ailgartrefu Bwrdd Milgwn Prydain ond yn mynd i gartrefi nad ydynt yn siarad allan yn erbyn rasio milgwn. Golyga hynny mai dim ond un lle yng Nghymru sy'n cael bond ailgartrefu Bwrdd Milgwn Prydain.
Rwyf am ymdrin ag ambell fater arall hefyd. Pam ddim rheoleiddio? Wel, oherwydd bod rheoleiddio yn dal i ymwneud â rasio. Mae rheoleiddio'n dal i ymwneud â chenhedlu cŵn ar ddiwedd y ras sydd angen mynd i gartref cŵn, ac yna angen eu hailgartrefu. Ac mewn gwirionedd, bydd rheoleiddio yn dal i olygu bod cŵn yn cael eu rasio mewn tymheredd a oedd, y llynedd, ar 12 Awst, yn 32 gradd, pan oedd y Gymdeithas Frenhinol er Atal Creulondeb i Anifeiliaid yn dweud wrth berchnogion cŵn am beidio â mynd â'u cŵn allan am dro. Ac eto, ar drac rheoledig yn Harlow yn Essex, roeddent yn rasio milgwn.
Jane, would you take an intervention?
Jane, a wnewch chi dderbyn ymyriad?
I will, of course.
Gwnaf, wrth gwrs.
Based on animal welfare there, and you're talking about animal welfare, I've spoken to quite a few councillors with regard to planning applications and their frustration at not being able to turn a planning application down on animal welfare reasons. I'd like to ask the Government if they would consider changing planning laws so that animal welfare reasons might be a reason to turn down a planning application.
Yn seiliedig ar les anifeiliaid, ac rydych chi'n sôn am les anifeiliaid, rwyf wedi siarad â chryn dipyn o gynghorwyr ynglŷn â cheisiadau cynllunio a'u rhwystredigaeth ynghylch methu gwrthod cais cynllunio ar sail rhesymau lles anifeiliaid. Hoffwn ofyn i'r Llywodraeth a fyddent yn ystyried newid deddfau cynllunio fel y gallai rhesymau lles anifeiliaid fod yn rheswm dros wrthod cais cynllunio.
Thank you. That's a really good point, and that really homes in on animal welfare issues. And we know, actually, that the only racetrack in Wales is looking to expand the number of dogs that they have, despite not having planning permission yet. They've been turned down twice, and yet, they are building right now; they are building not even kennels, they are building racks for 200 dogs to go into. And therefore, I do hope that the planning conditions do include animal welfare. I know I must move on, Dirprwy Llywydd.
The second issue is people may be asking: is this the thin end of the wedge? If we ban greyhound racing, are we going to move on to horse racing? And I would say 'No, we're not—it's a totally different entity'. Dogs for greyhound racing are produced on an industrial scale. They do not have owners who care for them and look after them, and that, for me, is the difference in greyhounds.
I can't let this time go by without talking about Arthur. You all know about Arthur—it's probably the last time you'll hear about Arthur. Let me tell you about Arthur's experience as far as we know about it, because we don't know an awful lot. Arthur was from a puppy farm in Ireland. How do we know that? Because he had tattoos in both of his ears. Only dogs from Ireland who are going to be raced have tattoos in both of their ears. If they're from England, they have a tattoo in just one ear. Let me tell you how tender and painful that is. As an adult dog, if anybody went near Arthur's ears, he would yelp with pain. It was so painful for him. We do know Arthur sustained an injury on the racetrack—he fell on his neck. He couldn't have anything around his neck, and, indeed, he would yelp in pain if anybody touched his neck in any way. Arthur spent six years in a racetrack, and was found in quite squalid conditions by the dogs home.
He spent two years in the dogs home before we came along. At the time that we collected Arthur, there were 65 other greyhounds waiting for a home. Arthur stayed with us, as you know, for three years. The first year of his time with us was very hard. He was terrified and traumatised by many and most things. Taking him for a walk—a five-minute route—would be about an hour, because he would freeze at any sound or sight that he was anxious about. I know I have to finish, Dirprwy Lywydd, but let me tell you this: I would have Arthur back tomorrow in a flash, but I don't want any more dogs produced that had Arthur's experiences. So, I hope you'll support the ban today. Diolch yn fawr iawn.
Diolch. Mae hwnnw'n bwynt da iawn, ac mae'n tynnu sylw at faterion lles anifeiliaid. Ac rydym yn gwybod bod yr unig drac rasio yng Nghymru yn gobeithio ehangu nifer y cŵn sydd ganddynt, er nad oes ganddynt ganiatâd cynllunio eto. Maent wedi cael eu gwrthod ddwywaith, ac eto, maent yn adeiladu ar hyn o bryd; maent yn adeiladu mwy na chytiau cŵn hyd yn oed, maent yn adeiladu raciau i 200 o gŵn fynd i mewn iddynt. Ac felly, rwy'n gobeithio bod yr amodau cynllunio yn cynnwys lles anifeiliaid. Rwy'n gwybod bod rhaid imi symud ymlaen, Ddirprwy Llywydd.
Yr ail fater yw y gall pobl fod yn gofyn: ai dim ond dechrau yw hyn? Os ydym yn gwahardd rasio milgwn, a ydym yn mynd i symud ymlaen at rasio ceffylau? A byddwn i'n dweud 'Nac ydym—mae'n endid hollol wahanol'. Cynhyrchir cŵn ar gyfer rasio milgwn ar raddfa ddiwydiannol. Nid oes ganddynt berchnogion sy'n gofalu amdanynt, a dyna, i mi, yw'r gwahaniaeth gyda milgwn.
Ni allaf adael i'r amser hwn fynd heibio heb sôn am Arthur. Mae pawb ohonoch yn gwybod am Arthur—mae'n debyg mai dyma'r tro olaf y byddwch yn clywed am Arthur. Gadewch imi ddweud wrthych am brofiad Arthur cyn belled ag y gwyddom, oherwydd nid ydym yn gwybod llawer iawn. Roedd Arthur o fferm gŵn bach yn Iwerddon. Sut ydym yn gwybod hynny? Oherwydd bod ganddo datŵs yn y ddwy glust. Dim ond cŵn o Iwerddon sy'n mynd i gael eu rasio sydd â thatŵs yn y ddwy glust. Os ydynt yn dod o Loegr, mae ganddynt datŵ mewn un glust yn unig. Gadewch imi ddweud wrthych pa mor dyner a phoenus yw hynny. Fel ci llawndwf, pe bai unrhyw un yn mynd yn agos at glustiau Arthur, byddai'n iepian mewn poen. Roedd mor boenus iddo. Rydym yn gwybod bod Arthur wedi cael anaf ar y trac rasio—fe gwympodd ar ei wddf. Ni allai gael unrhyw beth o gwmpas ei wddf, ac yn wir, byddai'n iepian mewn poen pe bai unrhyw un yn cyffwrdd â'i wddf mewn unrhyw ffordd. Treuliodd Arthur chwe blynedd ar drac rasio, a chafwyd hyd iddo mewn amodau digon aflan gan y cartref cŵn.
Treuliodd ddwy flynedd yn y cartref cŵn cyn i ni ei weld. Ar yr adeg y gwnaethom gasglu Arthur, roedd 65 milgi arall yn aros am gartref. Arhosodd Arthur gyda ni, fel y gwyddoch, am dair blynedd. Roedd blwyddyn gyntaf ei gyfnod gyda ni yn anodd iawn. Câi ei ddychryn a'i drawmateiddio gan lawer iawn o bethau. Byddai mynd ag ef am dro—taith pum munud—yn cymryd tua awr, oherwydd byddai'n rhewi wrth glywed unrhyw sŵn neu weld unrhyw beth a oedd yn peri pryder iddo. Rwy'n gwybod bod rhaid imi orffen, Ddirprwy Lywydd, ond gadewch imi ddweud hyn wrthych: byddwn i'n croesawu cael Arthur nôl yfory nesaf, ond nid wyf am weld rhagor o gŵn a gafodd yr un profiadau ag Arthur yn cael eu cynhyrchu. Felly, gobeithio y gwnewch chi gefnogi'r gwaharddiad heddiw. Diolch yn fawr iawn.
I would like to start by thanking my colleague, Jack Sargeant, for bringing forward this debate today, as I think it's extremely important that petitions like this do come forward into the Chamber to help us really focus our minds on the issues that affect animal welfare in Wales.
In the course of this petition, I have visited Hope Rescue, I have spoken with GBGB and I have met with several other organisations, all of which represent both sides of the argument. But the issue, as with most things, is not as clear cut as we would like it to be. Charities, such as Hope Rescue and Greyhound Racing Wales, have worked exceptionally hard over the years to engage with Valley greyhound track, in order to improve the welfare standards of greyhounds racing there, and have met with little success. They have identified aspects of the track that are dangerous and can cause serious injury to greyhounds. They've repeatedly called for veterinary cover for every race, and have cared for, sometimes at an enormous expense to themselves, greyhounds that have been seriously injured or have been abandoned. I, therefore, completely understand why they would call for an outright ban of greyhound racing in Wales.
However, what concerns me is that, if there was an outright ban, this doesn't automatically improve the welfare of greyhounds. In fact, there's an argument that it doesn't improve greyhound welfare at all. All those owners or breeders who commit animal abuse, or have poor welfare standards for their animals, will simply no longer be visible and will go underground. They will also have no qualms whatsoever with destroying their animals—
Hoffwn ddechrau drwy ddiolch i fy nghyd-Aelod Jack Sargeant, am gyflwyno'r ddadl hon heddiw, gan fy mod yn credu ei bod hi'n hynod bwysig fod deisebau fel hyn yn cael eu cyflwyno i'r Siambr i'n helpu i ganolbwyntio ein sylw'n iawn ar y materion sy'n effeithio ar les anifeiliaid yng Nghymru.
Yng nghwrs y ddeiseb hon, rwyf wedi ymweld â Hope Rescue, rwyf wedi siarad â Bwrdd Milgwn Prydain ac rwyf wedi cyfarfod â sawl sefydliad arall, ac mae pob un ohonynt yn cynrychioli dwy ochr y ddadl. Ond nid yw'r mater, fel gyda'r rhan fwyaf o bethau, mor syml ag yr hoffem iddo fod. Mae elusennau, fel Hope Rescue ac Achub Milgwn Cymru, wedi gweithio'n eithriadol o galed dros y blynyddoedd i ymwneud â thrac milgwn Valley, er mwyn gwella safonau lles milgwn sy'n rasio yno, a heb fawr o lwyddiant. Maent wedi nodi agweddau ar y trac sy'n beryglus ac yn gallu achosi anafiadau difrifol i filgwn. Maent wedi galw dro ar ôl tro am bresenoldeb milfeddygol ar gyfer pob ras, ac wedi gofalu, weithiau ar draul enfawr i'w hunain, am filgwn sydd wedi eu hanafu'n ddifrifol neu wedi cael eu gadael. Rwy'n deall yn iawn felly pam y byddent yn galw am waharddiad llwyr ar rasio milgwn yng Nghymru.
Fodd bynnag, yr hyn sy'n fy mhryderu, pe bai gwaharddiad llwyr, yw nad yw hyn yn gwella lles milgwn yn awtomatig. Mewn gwirionedd, mae yna ddadl nad yw'n gwella lles milgwn o gwbl. Ni fyddai'r holl berchnogion neu fridwyr sy'n cam-drin anifeiliaid, neu sydd â safonau lles gwael ar gyfer eu hanifeiliaid, yn weladwy mwyach a byddent yn mynd yn danddaearol. Ni fyddent yn poeni o gwbl chwaith ynglŷn â difa eu hanifeiliaid—
Joel, will you take an intervention?
Joel, a wnewch chi dderbyn ymyriad?
Yes.
Gwnaf.
I just wanted to make the point in terms of the sport going underground, I was wondering if the Member realises the size of the track and the size of the ground you would need to be able to race greyhounds, essentially, and if he would be able to explain how that would be able to be hidden.
Roeddwn am wneud y pwynt am y gamp yn mynd yn danddaearol, roeddwn yn meddwl tybed a yw'r Aelod yn sylweddoli beth yw maint y trac a maint y tir y byddai ei angen arnoch i allu rasio milgwn, yn y bôn, ac a fyddai'n gallu egluro sut y byddai modd cuddio hynny.
Yes, in the very next paragraph. Sorry, Dirprwy Lywydd. So, where am I now? So, there is nothing stopping them from having illegal races, from using disused warehouses to setting up temporary tracks, whether straight courses or bends, in isolated fields, which will be even worse for those animals racing, and their illegal nature will mean that their owners will never, ever seek veterinary care for them. And, whilst there may be some who will say that this will never happen, just looking at the extent of illegal dog fighting in the UK tells us otherwise. Dog fighting is still prolific in this country, even though it was banned in 1835. Indeed, between 2015 and 2020, the RSPCA had more than 9,000 reports of organised fighting in the United Kingdom, and even though the maximum jail sentence is six years and five months, the people who carry out these dog fights just simply don't care, and I fear that greyhound racing in Wales has the potential to follow suit.
Speaking with GBGB representatives, I've learned how track registration improves the welfare of greyhounds racing, because it's compulsory for every race to have veterinary care, owners in races have a duty to meet welfare standards, which are monitored, and there are well-funded rehoming programmes if animals are injured or can no longer race. I'm not saying that this model is perfect, or that Valley track should be GBGB registered, instead of being closed. I instead think that there needs to be a proper investigation into all aspects of greyhound racing in Wales by the Welsh Government, covering ownership, breeding, transportation, racing and even aftercare. More engagement needs to happen with GBGB, and independent analysis of the implications of a phased or outright ban has to happen, especially in terms of animal welfare.
My particular issue and concern here is that the Petitions Committee, of which I am a part, have not done sufficient due diligence in order to make the recommendations that they have made in their report. As a committee that is recommending a phased ban, we haven’t even visited a greyhound racetrack, registered or unregistered, and we have taken no evidence whatsoever from those countries or Governments that have already banned greyhound racing, which would have given us a better idea of the unintended consequences.
Gallaf, yn y paragraff nesaf. Mae'n ddrwg gennyf, Ddirprwy Lywydd. Felly, ble rwyf i nawr? Felly, nid oes unrhyw beth yn eu hatal rhag cael rasys anghyfreithlon, o ddefnyddio warysau segur i sefydlu traciau dros dro, boed yn gyrsiau syth neu'n rhai â throadau, mewn caeau anghysbell, a fydd hyd yn oed yn waeth i'r anifeiliaid sy'n rasio, a bydd eu natur anghyfreithlon yn golygu na fydd eu perchnogion byth bythoedd yn gofyn am ofal milfeddygol ar eu cyfer. Ac er efallai y bydd rhai'n dweud na fydd hyn byth yn digwydd, mae edrych ar faint o ymladd cŵn anghyfreithlon sydd yna yn y DU yn dweud wrthym fel arall. Mae ymladd cŵn yn dal i ddigwydd ar raddfa fawr yn y wlad hon, er iddo gael ei wahardd ym 1835. Yn wir, rhwng 2015 a 2020, cafodd yr RSPCA dros 9,000 o adroddiadau am ymladd cŵn wedi'i drefnu yn y Deyrnas Unedig, ac er mai chwe blynedd a phum mis yw'r ddedfryd uchaf o garchar, nid yw'r bobl sy'n cynnal y gornestau ymladd cŵn hyn yn poeni, ac rwy'n ofni ei bod yn bosibl y byddai rasio milgwn yng Nghymru yn dilyn yr un trywydd.
Wrth siarad â chynrychiolwyr o Fwrdd Milgwn Prydain, rwyf wedi dysgu sut mae cofrestru trac yn gwella lles milgwn sy'n rasio, oherwydd mae'n orfodol i bob ras gael gofal milfeddygol, mae gan berchnogion mewn rasys ddyletswydd i gydymffurfio â safonau lles, sy'n cael eu monitro, a cheir rhaglenni ailgartrefu sydd wedi'u hariannu'n dda os yw anifeiliaid yn cael eu hanafu neu os na allant rasio mwyach. Nid wyf yn dweud bod y model hwn yn berffaith, neu y dylai trac Valley gael ei gofrestru gyda Bwrdd Milgwn Prydain, yn lle cael ei gau. Yn hytrach, rwy'n credu bod angen ymchwiliad priodol i bob agwedd ar rasio milgwn yng Nghymru gan Lywodraeth Cymru, i gynnwys perchnogaeth, bridio, cludiant, rasio ac ôl-ofal hyd yn oed. Mae angen mwy o ymgysylltiad gyda Bwrdd Milgwn Prydain, ac mae'n rhaid cael dadansoddiad annibynnol o oblygiadau gwaharddiad graddol neu waharddiad llwyr, yn enwedig mewn perthynas â lles anifeiliaid.
Fy mhryder arbennig ynglŷn â hyn yw nad yw'r Pwyllgor Deisebau, yr wyf yn aelod ohono, wedi gwneud digon o ddiwydrwydd dyladwy er mwyn gwneud yr argymhellion y maent wedi'u gwneud yn eu hadroddiad. Fel pwyllgor sy'n argymell gwaharddiad graddol, nid ydym hyd yn oed wedi ymweld â thrac rasio milgwn, cofrestredig nac anghofrestredig, ac nid ydym wedi cymryd unrhyw dystiolaeth o gwbl gan y gwledydd neu Lywodraethau sydd eisoes wedi gwahardd rasio milgwn, a fyddai wedi rhoi gwell syniad inni o'r canlyniadau anfwriadol.
Will you take an intervention, Joel?
A wnewch chi dderbyn ymyriad, Joel?
Yes.
Gwnaf.
Do you understand that Wales and the United Kingdom is an outlier globally, and that even the United States, in 41 states, has banned greyhound racing? And do you not understand that, by banning greyhound racing, you will eliminate immediate suffering and you will also go a huge way to eliminating illegal trade from Northern Ireland?
A ydych chi'n deall bod Cymru a'r Deyrnas Unedig yn eithriad yn fyd-eang, a bod hyd yn oed yr Unol Daleithiau, mewn 41 talaith, wedi gwahardd rasio milgwn? Ac onid ydych chi'n deall, drwy wahardd rasio milgwn, y byddwch yn cael gwared ar ddioddefaint ar unwaith ac y byddwch hefyd yn mynd lawer iawn o'r ffordd tuag at ddileu masnach anghyfreithlon o Ogledd Iwerddon?
Well, my concern, as mentioned earlier, is, if we ban greyhound racing—. The concerns that we have in terms of the welfare standards are they are done by those who have no care whatsoever for their animals. So, if we ban greyhound racing, the concern that I have is that we will see a lot of dogs put down, and that is why I’m saying that much more needs to be done to investigate the implications of such a ban, and why taking evidence from those countries who have banned the sport would have been crucial in making a recommendation.
I acknowledge that this an emotive subject and opinions will be guided depending on experience. Some members of the committee have had that first-hand experience, whether by adopting former race dogs or even by growing up in a greyhound racing environment, and I fully understand and respect their point of view. However, when discussing an issue such as this, opinions need to be objective and independent, and I well understand that some Members here might not like hearing that, but it’s true.
So, Dirprwy Lywydd, whatever happens here today, and whatever the result, I hope that Members and the Government will understand that, from an animal welfare point of view, considerably much more work needs to be done. Thank you.
Wel, fy mhryder, fel y soniais yn gynharach, os ydym yn gwahardd rasio milgwn—. Y pryderon sydd gennym ynghylch y safonau lles yw eu bod yn cael eu gwneud gan rai nad ydynt yn malio o gwbl am eu hanifeiliaid. Felly, os ydym yn gwahardd rasio milgwn, y pryder sydd gennyf yw y byddwn yn gweld llawer o gŵn yn cael eu rhoi i gysgu, a dyna pam fy mod yn dweud bod angen gwneud llawer mwy i ymchwilio i oblygiadau gwaharddiad o'r fath, a pham y byddai casglu tystiolaeth gan y gwledydd sydd wedi gwahardd y gamp wedi bod yn allweddol wrth wneud argymhelliad.
Rwy'n cydnabod y bydd hwn yn bwnc emosiynol ac y caiff barn ei llywio yn dibynnu ar brofiad. Mae rhai aelodau o'r pwyllgor wedi cael y profiad uniongyrchol hwnnw, boed drwy fabwysiadu cŵn a arferai rasio neu drwy dyfu i fyny mewn amgylchedd rasio milgwn, ac rwy'n deall ac yn parchu eu safbwyntiau'n llwyr. Fodd bynnag, wrth drafod mater fel hwn, mae angen i farn fod yn wrthrychol ac yn annibynnol, ac rwy'n deall yn iawn efallai na fyddai rhai Aelodau yma'n hoffi clywed hynny, ond mae'n wir.
Felly, Ddirprwy Lywydd, beth bynnag fydd yn digwydd yma heddiw, a beth bynnag fydd y canlyniad, rwy'n gobeithio y bydd Aelodau a'r Llywodraeth yn deall, o safbwynt lles anifeiliaid, fod angen gwneud llawer mwy o waith. Diolch.
Diolch to the petitioner for bringing this matter to our attention. As a member of the Petitions Committee I’ve had the opportunity to take evidence from a number of stakeholders. I’d like to thank them all, as well as the clerks and my colleagues on the committee for ensuring ‘The Final Bend?’ report includes a balance of voices from those in favour of and those who oppose greyhound racing in Wales.
With a strong belief that animal welfare must come first, I fully endorse all five recommendations of the report. I’m in no doubt that there are responsible, caring and proud owners who do their utmost to ensure the welfare of their dogs. But, in a racing environment, there are no guarantees, and unfortunately there is clear evidence of dog owners who couldn’t care less for the welfare of their dogs. Valley track, an unlicensed track, has no requirements to ensure a standard of animal welfare. The Greyhound Board of Great Britain have plans for a licence from 2024, but the fact is that, even at GBGB tracks that are licensed tracks, with vets, there is still a need for freezers suitable for the storage of greyhound carcasses. Because, between 2017 and 2020, 3,153 greyhounds have died and 18,345 greyhounds recorded injuries. We also know that greyhounds are being euthanised on economic grounds and in cases where they are not rehomeable. Regardless of the number of races that take place without injury or fatality, how many injuries and deaths must we reach before the welfare outweighs the entertainment, before life outweighs death?
The animal welfare plan for Wales makes reference to licences being a requirement for animal exhibits and establishments, potentially including greyhound racing. With the knowledge of the number of dogs injured, dead or abandoned, even at licensed tracks, I don’t see how this is in keeping with the plan’s ambition for all animals in Wales to have a good quality of life.
We pride ourselves in Wales on being trailblazers, recognising where change needs to happen and placing ourselves at the forefront—the climate emergency, for example. But, when it comes to greyhound racing, we’re in the company of less than a dozen countries worldwide. I'd prefer to see us in the company of the rest of the world, and animal charities such as Dogs Trust, RSPCA, Blue Cross, Hope Rescue and Greyhound Rescue Wales, who have all moved away from the tried-and-tested working with stadiums and the racing industry to minimise harm to an outright ban.
As the report notes, there's no denying that there's a long tradition of greyhound racing in Wales, but there must come a time and a place to debate whether a tradition that started back in the 1920s is worth the injuries, the abandonment and the fatalities of innocent dogs. I, for one, am glad that we are able to have that very debate today, and I'll continue to campaign for the welfare of animals in Wales. Thank you.
Diolch i'r deisebydd am ddod â'r mater hwn i'n sylw. Fel aelod o'r Pwyllgor Deisebau, rwyf wedi cael cyfle i glywed tystiolaeth gan nifer o randdeiliaid. Hoffwn ddiolch i bob un ohonynt, yn ogystal â'r clercod a fy nghyd-Aelodau ar y pwyllgor am sicrhau bod adroddiad 'Y Troad Terfynol?' yn cynnwys cydbwysedd o leisiau y rhai sydd o blaid a'r rhai sy'n gwrthwynebu rasio milgwn yng Nghymru.
Gan gredu'n gryf bod rhaid i les anifeiliaid ddod yn gyntaf, rwy'n cymeradwyo pob un o bum argymhelliad yr adroddiad. Nid oes gennyf amheuaeth fod yna berchnogion cyfrifol, gofalgar a balch sy'n gwneud eu gorau glas i sicrhau lles eu cŵn. Ond mewn amgylchedd rasio, nid oes unrhyw sicrwydd, ac yn anffodus ceir tystiolaeth glir o berchnogion cŵn na allai boeni llai am les eu cŵn. Nid oes gan drac Valley, trac heb ei drwyddedu, unrhyw ofynion i sicrhau safon lles anifeiliaid. Mae gan Fwrdd Milgwn Prydain gynlluniau ar gyfer trwyddedu o 2024 ymlaen, ond y gwir amdani, hyd yn oed ar draciau Bwrdd Milgwn Prydain sydd wedi'u trwyddedu, gyda milfeddygon, mae'n dal fod angen rhewgelloedd sy'n addas ar gyfer storio carcasau milgwn. Oherwydd, rhwng 2017 a 2020, bu farw 3,153 o filgwn a chofnodwyd 18,345 o anafiadau i filgwn. Rydym hefyd yn gwybod bod milgwn yn cael eu hewthaneiddio ar sail economaidd ac mewn achosion lle nad oes modd eu hailgartrefu. Ni waeth beth yw nifer y rasys sy'n digwydd heb anaf neu farwolaeth, faint o anafiadau a marwolaethau y mae'n rhaid inni eu cyrraedd cyn bod y lles yn gorbwyso'r adloniant, cyn bod bywyd yn gorbwyso marwolaeth?
Mae cynllun lles anifeiliaid Cymru yn cyfeirio at y ffaith bod trwyddedau'n ofynnol ar gyfer arddangosfeydd a sefydliadau anifeiliaid, gan gynnwys rasio milgwn o bosibl. Gyda'r wybodaeth ynglŷn â nifer y cŵn sy'n cael eu hanafu, yn marw neu'n cael eu gadael, hyd yn oed ar draciau trwyddedig, nid wyf yn gweld sut mae hyn yn cyd-fynd ag uchelgais y cynllun i bob anifail yng Nghymru gael ansawdd bywyd da.
Rydym yn ymfalchïo yng Nghymru mewn bod yn arloeswyr, gan gydnabod lle mae angen i newid ddigwydd a gosod ein hunain ar flaen y gad—gyda'r argyfwng hinsawdd, er enghraifft. Ond o ran rasio milgwn, rydym yng nghwmni llai na dwsin o wledydd ledled y byd. Byddai'n well gennyf ein gweld yng nghwmni gweddill y byd, ac elusennau anifeiliaid fel Dogs Trust, RSPCA, Blue Cross, Hope Rescue ac Achub Milgwn Cymru, sydd i gyd wedi ymbellhau oddi wrth y dull y rhoddwyd cynnig arno o weithio gyda stadia a'r diwydiant rasio er mwyn lleihau niwed a bellach yn ffafrio gwaharddiad llwyr.
Fel mae'r adroddiad yn nodi, nid oes modd gwadu bod yna draddodiad hir o rasio milgwn yng Nghymru, ond rhaid bod amser a lle i ddadlau a yw traddodiad a ddechreuodd nôl yn y 1920au yn werth yr anafiadau a'r marwolaethau, ac amddifadu cŵn diniwed. Yn bersonol, rwy'n falch ein bod yn gallu cael y ddadl honno heddiw, a byddaf yn parhau i ymgyrchu dros les anifeiliaid yng Nghymru. Diolch.
Greyhound racing is cruel. It damages dogs; it causes them immense suffering; injures them, sometimes irrevocably, beyond any chance of recovery; and it kills dogs, sometimes immediately, sometimes years later—dogs who have become beloved family pets, who live shorter lives than they should have because of the trauma and fractures and chronic pain that dog their days. As Hope Rescue, the RSPCA, the League Against Cruel Sports and others have reminded us, this debate today in our Senedd offers us a chance to start to change that, to give momentum to the idea that greyhound racing should be banned here in Wales and that no more dogs should have to suffer in this way.
It isn't just death that awaits these dogs. From when they're born, profit dictates their fate. They're not socialised properly; they're kept in cramped kennels; puppies are tattooed when they're reared; oestrus suppressants are used to allow them to race; they're carted around in vehicles that aren't suitable and they often suffer dental disease. Probably most harrowingly, there are stories about the puppies who go missing between birth and racing registrations; they are referred to in the industry as 'wastage', a brutal word and a barbaric practice, because these puppies are considered as surplus, and would either—
Mae rasio milgwn yn greulon. Mae'n niweidio cŵn; mae'n achosi dioddefaint aruthrol iddynt; yn eu hanafu, weithiau'n ddi-droi'n-ôl, y tu hwnt i unrhyw obaith o adferiad; ac mae'n lladd cŵn, weithiau'n syth, weithiau flynyddoedd yn ddiweddarach—cŵn sydd wedi dod yn anifeiliaid anwes teuluol annwyl, sy'n byw bywydau byrrach nag y dylent oherwydd y trawma a'r toriadau a'r poen cronig sy'n eu plagio. Fel mae Hope Rescue, yr RSPCA, y Gynghrair yn erbyn Chwaraeon Creulon ac eraill wedi ein hatgoffa, mae'r ddadl hon heddiw yn ein Senedd yn cynnig cyfle inni ddechrau newid hynny, i roi momentwm i'r syniad y dylid gwahardd rasio milgwn yma yng Nghymru ac na ddylai rhagor o gŵn orfod dioddef fel hyn.
Nid marwolaeth yn unig sy'n wynebu'r cŵn hyn. O'r adeg pan gânt eu geni, elw sy'n llywio eu tynged. Ni chânt eu cymdeithasoli'n iawn; cânt eu cadw mewn cytiau cyfyng; caiff cŵn bach eu tatŵio pan gânt eu magu; defnyddir atalyddion estrws i'w galluogi i rasio; cânt eu cludo o gwmpas mewn cerbydau nad ydynt yn addas ac maent yn aml yn dioddef clefyd deintyddol. Yn fwyaf dirdynnol o bosibl, ceir straeon am y cŵn bach sy'n mynd ar goll rhwng cofrestriad geni a rasio; cyfeirir atynt yn y diwydiant fel 'gwastraff', gair creulon ac arfer barbaraidd, oherwydd ystyrir y cŵn bach hyn fel gornifer, a naill ai—
Delyth, will you take an intervention?
Delyth, a wnewch chi dderbyn ymyriad?
Yes, certainly.
Gwnaf, yn sicr.
I'd like to thank Delyth Jewell for her contribution, but I'd just like to remind people in the Chamber about making generalised statements about people who keep greyhounds. Not every greyhound owner is a poor owner; some people really do care about their dogs, and I think making generalised statements doesn't really help this debate at all.
Hoffwn ddiolch i Delyth Jewell am ei chyfraniad, ond hoffwn atgoffa pobl yn y Siambr ynglŷn â gwneud datganiadau cyffredinol am bobl sy'n cadw milgwn. Nid yw pob perchennog milgwn yn berchennog gwael; mae rhai pobl yn poeni go iawn am eu cŵn, ac rwy'n credu nad yw gwneud datganiadau cyffredinol yn helpu'r ddadl hon o gwbl.
Thank you for that contribution. I would, obviously, echo the point that Buffy made earlier, that there are many, many greyhound owners who really, really care for their dogs. I'm not trying to in any way insinuate that this covers all greyhound owners. I thank you for that contribution. But I'm sure that you would agree with me that any dogs who have to go through these horrific injuries—that is too many and that's why we need to have a real, fundamental change, and that's why I, at least, think that there should be a ban. But I thank you for that intervention.
So, if we come back to this idea of puppies who are considered as surplus, either because of overbreeding or underperforming in training, they are often killed; they disappear, and they're called wastage, like they're scraps of meat or faulty parts—rubbish that's going to be just thrown away.
Sport should be entertainment; it should be about talent and celebration and energy and excitement. How anybody can look at pictures of dogs' carcasses and think that that's what sport is about is just beyond me. We need to cut out this cruelty, we need to cut to the chase, and we need to ban greyhound racing in Wales.
I'll say a word, if I may, Dirprwy Lywydd, about the Valley Greyhound Stadium near Ystrad Mynach. They have submitted, as we've already heard, two planning applications to develop their site: the first was refused in November; the second was refused last month. Now, planning decisions can't be based on questions of cruelty, of course. They were refused, as I understand it, because of a lack of a flood-consequences assessment and problems with the transport statement—that is, the site would be bad news for the community under these plans for other reasons, quite apart from questions of brutality.
I understand that the flood risk was played down, perhaps even denied, in the first application that went in. That information, if it had gone in, would, of course, have been incorrect, and I myself have spoken to residents near that area who were flooded in 2020.
But there's a concern that the track owner has gone ahead with developing the site, apparently working on kennels, a judges' box, extending the bookmakers' space. There are also questions around why so many kennels are planned for—200—if the intention is only to house the greyhounds on race nights, when no more than 60 or 70 greyhounds would be racing on any given night. What exactly are the owners planning for?
Wales, as we've heard, is an outlier in this, Dirprwy Lywydd. We are one of only 10 countries where greyhound racing is allowed to continue. I think we need to get rid of this anomaly that hangs around our necks. Let's bring an end to this practice of putting profit above the welfare of these graceful, gentle creatures. And I take again the points that have been made in intervention on me and by Joel in his contribution. Of course, there will be so many people who love and care for their greyhounds, but any dogs that, because of this practice, are actually born to suffer, I think that that is—. It's a disgrace, and, because of that, I really would urge Members to give a signal with this motion and to begin a process that we all—. Well, many of us, I hope, will want to see an end to greyhound racing in Wales.
Diolch am y cyfraniad hwnnw. Yn amlwg, hoffwn adleisio'r pwynt a wnaeth Buffy yn gynharach, fod yna lawer iawn o berchnogion milgwn sy'n gofalu am eu cŵn. Nid wyf yn ceisio awgrymu mewn unrhyw ffordd fod hyn yn ddisgrifiad o bob perchennog milgwn. Diolch am y cyfraniad hwnnw. Ond rwy'n siŵr y byddech yn cytuno â mi fod unrhyw gi sy'n gorfod mynd drwy'r anafiadau erchyll hyn—mae hynny'n ormod a dyna pam mae angen inni gael newid go iawn, newid sylfaenol, a dyna pam rwyf i, o leiaf, yn meddwl y dylai fod gwaharddiad. Ond diolch am yr ymyriad hwnnw.
Felly, os dychwelwn at y syniad o gŵn bach sy'n cael eu hystyried fel gornifer, naill ai oherwydd gor-fridio neu danberfformio wrth hyfforddi, maent yn aml yn cael eu lladd; maent yn diflannu, a chânt eu galw'n wastraff, fel pe baent yn dameidiau o gig neu'n gydrannau diffygiol—yn sbwriel sy'n cael ei daflu.
Dylai chwaraeon fod yn adloniant; dylai ymwneud â thalent a dathlu ac egni a chyffro. Ni allaf ddeall o gwbl sut y gall unrhyw un edrych ar luniau o garcasau cŵn a meddwl mai chwaraeon yw hynny. Mae angen dileu'r creulondeb hwn, mae angen mynd at wraidd y mater, ac mae angen inni wahardd rasio milgwn yng Nghymru.
Fe ddywedaf air, os caf, Ddirprwy Lywydd, am stadiwm milgwn Valley ger Ystrad Mynach. Fel rydym eisoes wedi clywed, maent wedi cyflwyno dau gais cynllunio i ddatblygu eu safle: gwrthodwyd y cyntaf ym mis Tachwedd; gwrthodwyd yr ail fis diwethaf. Nawr, ni all penderfyniadau cynllunio fod yn seiliedig ar gwestiynau ynghylch creulondeb, wrth gwrs. Fel rwy'n ei ddeall, cawsant eu gwrthod oherwydd diffyg asesiadau o ganlyniadau llifogydd a phroblemau gyda'r datganiad trafnidiaeth—hynny yw, byddai'r safle'n newyddion drwg i'r gymuned o dan y cynlluniau hyn am resymau eraill, cwbl ar wahân i gwestiynau ynghylch creulondeb.
Rwy'n deall bod y risg o lifogydd wedi'i fychanu, ac wedi'i wadu hyd yn oed efallai, yn y cais cyntaf a gafodd ei gyflwyno. Byddai'r wybodaeth honno, pe bai wedi cael ei chynnwys, yn anghywir wrth gwrs, ac rwyf wedi siarad â thrigolion ger yr ardal honno a gafodd lifogydd yn 2020.
Ond mae yna bryder fod perchennog y trac wedi parhau gyda datblygu'r safle, gan weithio, mae'n debyg, ar gytiau cŵn, bocs dyfarnwyr, ac ymestyn gofod bwcis. Mae cwestiynau'n codi hefyd ynglŷn â pham y cynlluniwyd ar gyfer cymaint o gytiau cŵn—200—os mai'r bwriad yw cartrefu'r milgwn ar nosweithiau rasys yn unig, pan na fyddai mwy na 60 neu 70 milgwn yn rasio ar unrhyw noson benodol. Beth yn union mae'r perchnogion yn cynllunio ar ei gyfer?
Mae Cymru, fel y clywsom, yn eithriad gyda hyn, Ddirprwy Lywydd. Rydym yn un o 10 gwlad yn unig lle mae rasio milgwn wedi'i ganiatáu i barhau. Rwy'n credu bod angen inni gael gwared ar yr anghysondeb hwn sy'n ein nodweddu. Gadewch inni roi diwedd ar yr arfer o roi elw o flaen lles y creaduriaid gosgeiddig ac addfwyn hyn. Ac rwy'n derbyn eto y pwyntiau a wnaed mewn ymyriad a chan Joel yn ei gyfraniad. Wrth gwrs, bydd yna gymaint o bobl yn caru ac yn gofalu am eu milgwn, ond mae unrhyw gi sydd, oherwydd yr arfer hwn, yn cael eu geni i ddioddefaint, rwy'n credu bod hynny—. Mae'n warth, ac oherwydd hynny, rwy'n annog yr Aelodau'n gryf i roi arwydd gyda'r cynnig hwn ac i ddechrau proses y mae pawb ohonom—. Wel, bydd llawer ohonom, gobeithio, am weld diwedd ar rasio milgwn yng Nghymru.
Again, I'd like to thank all Members and the Chairman, Jack Sargeant, for their work, and all those who have contributed to this report, and that's what we're here today to discuss. I know that committee report findings aren't always unanimous, and that greyhound racing itself is a topic that arouses strong views and very passionate opinions. As a Member of the Senedd, it's fair to say I too have an overriding passion for animal welfare, and, as a former Petitions Committee Chair, I'm no stranger to measures and legislation that have come about as a result of the Petitions Committee—new laws made here in Wales. But I'd also like to make it clear that today is, as Delyth has mentioned, the start of a process, I would imagine, because today we're about voting that we support or note the findings of the report. That's what we're here for today. We're not here today to vote to ban greyhound racing, or to support greyhound racing. I don't want to be seen to disappoint those campaigners who have fought so hard to get us where we are today.
Now, the committee has taken evidence from a wide number of animal welfare organisations. Since April 2018, Hope Rescue and their rescue partners have taken in almost 200 surplus greyhounds from the one track in Wales, 40 of which sustained injury. While the track in Wales chooses not to disclose injury and death data to the public, 22,767 injuries were documented, including 1,026 track fatalities, at UK licensed facilities from 2017 to 2021.
And isn't it awful, when we're talking about a living, sentient animal, when we talk about 'wastage'? And there are levels of wastage from the industry, in the licensed racing industry—. By the age of just three and a half years old, 50 per cent of greyhounds registered to race have left. Ninety per cent of greyhounds are no longer racing by five years of age, and around 6,000 greyhounds leave the licensed industry each year, many of which then need to find new homes. This leaves charities and animal rescue organisations to pick up the pieces—
Unwaith eto, hoffwn ddiolch i'r holl Aelodau ac i'r Cadeirydd, Jack Sargeant, am eu gwaith, a phawb sydd wedi cyfrannu at yr adroddiad hwn, a dyna beth rydym yma i'w drafod heddiw. Rwy'n gwybod nad yw canfyddiadau adroddiad pwyllgor bob amser yn unfrydol, a bod rasio milgwn ei hun yn bwnc sy'n ennyn barn gref a barn angerddol iawn. Fel Aelod o'r Senedd, mae'n deg dweud fy mod yn teimlo'n angerddol iawn am les anifeiliaid, ac fel cyn-Gadeirydd y Pwyllgor Deisebau, rwy'n gyfarwydd â mesurau a deddfwriaeth a ddeilliodd o'r Pwyllgor Deisebau—cyfreithiau newydd a wnaed yma yng Nghymru. Ond hoffwn hefyd ei gwneud yn glir fod heddiw, fel y soniodd Delyth, yn ddechrau proses, fe dybiwn, oherwydd heddiw rydym yma i bleidleisio dros gefnogi neu nodi canfyddiadau'r adroddiad. Dyna pam ein bod ni yma heddiw. Nid ydym yma heddiw i bleidleisio dros wahardd rasio milgwn, nac i gefnogi rasio milgwn. Nid wyf am gael fy ngweld yn siomi'r ymgyrchwyr sydd wedi brwydro mor galed i'n cael lle'r ydym heddiw.
Nawr, mae'r pwyllgor wedi derbyn tystiolaeth gan nifer eang o sefydliadau lles anifeiliaid. Ers mis Ebrill 2018, mae Hope Rescue a'u partneriaid achub wedi cymryd bron i 200 o filgwn dros ben o'r un trac yng Nghymru, gyda 40 ohonynt wedi cael anaf. Er bod y trac yng Nghymru'n dewis peidio â datgelu data am anafiadau a marwolaethau i'r cyhoedd, cafodd 22,767 o anafiadau eu dogfennu, gan gynnwys 1,026 o farwolaethau ar draciau, mewn cyfleusterau trwyddedig yn y DU rhwng 2017 a 2021.
A phan siaradwn am anifail byw, ymdeimladol, onid yw'n ofnadwy ein bod yn sôn am 'wastraff'? Ac mae lefelau o wastraff o'r diwydiant, yn y diwydiant rasio trwyddedig—. Erbyn eu bod yn dair a hanner oed yn unig, mae 50 y cant o filgwn a gofrestrwyd i rasio wedi gadael. Nid yw 90% o filgwn yn rasio erbyn eu bod yn bump oed, ac mae tua 6,000 o filgwn yn gadael y diwydiant trwyddedig bob blwyddyn, gyda llawer ohonynt angen cartrefi newydd wedyn. Mae hyn yn gadael elusennau a sefydliadau achub anifeiliaid i gasglu'r darnau—
Will you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
Yes, of course.
Gwnaf, wrth gwrs.
Thank you so much. Would you agree, then, that, in regard to the statistics that you've just shared and which are common knowledge to everybody in this Chamber, the longer we wait for a ban, the more animals that will be harmed?
Diolch yn fawr iawn. A fyddech yn cytuno, felly, mewn perthynas â'r ystadegau rydych newydd eu rhannu ac sy'n wybodaeth gyffredin i bawb yn y Siambr hon, po hiraf yr arhoswn am waharddiad, y mwyaf o anifeiliaid a gaiff eu niweidio?
Absolutely. In fact, Wales is one of only 10 countries in the world where commercial greyhound racing still takes place legally. The so-called sport is banned in most US states, 42, and racing in countries such as South Africa, Jamaica and the Philippines has been stopped.
Now, I think the imminent concerns are, for this, the independent track that now wants to become a certified Greyhound Boards of Great Britain licensed track. And of course, it's been pointed out that the number of races will increase to four times weekly—more dogs, more potential. And it's quite horrible, really, to hear that they're already building numbers of kennels that—. Well, it just worries me.
Now, I have got concerns about recommendation 3, Chair. This concerns the transportation of dogs. I think it's really important that we actually make a distinction between the plight of dogs travelling through Wales to races and the many legitimate purposes for which dogs can be transported. The one part that weakens this report in my opinion is recommendation 5, which opens the door to examining other animal-related sports. This could impact gymkhanas, dog shows, showjumping, and any other activities involving animals, and I'm sure some of those—I used to compete in gymkhanas—[Interruption.]
Yn bendant. Mewn gwirionedd, mae Cymru'n un o 10 gwlad yn unig yn y byd lle mae rasio milgwn masnachol yn dal i ddigwydd yn gyfreithlon. Mae'r gamp, fel y'i gelwir, wedi'i gwahardd yn y rhan fwyaf o daleithiau'r Unol Daleithiau, 42, a rhoddwyd diwedd ar rasio mewn gwledydd fel De Affrica, Jamaica ac Ynysoedd y Philipinau.
Nawr, rwy'n credu bod y pryderon yn y lle cyntaf yn ymwneud â'r trac annibynnol hwn sydd bellach am ddod yn drac ardystiedig drwy drwydded gan Fwrdd Milgwn Prydain. Ac wrth gwrs, nodwyd y bydd nifer y rasys yn cynyddu i bedair ras yr wythnos—mwy o gŵn, mwy o botensial. Ac mae'n ofnadwy clywed eu bod eisoes yn adeiladu nifer o gytiau cŵn sy'n—. Wel, mae'n fy ngofidio.
Nawr, mae gennyf bryderon am argymhelliad 3, Gadeirydd. Mae'n ymwneud â chludo cŵn. Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn ein bod yn gwahaniaethu rhwng sefyllfa cŵn sy'n teithio drwy Gymru i rasys a'r llu o ddibenion dilys y gellir cludo cŵn ar eu cyfer. Yr un rhan sy'n gwanhau'r adroddiad hwn yn fy marn i yw argymhelliad 5, sy'n agor y drws ar archwilio chwaraeon eraill sy'n gysylltiedig ag anifeiliaid. Gallai hyn effeithio ar ebolgampau, sioeau cŵn, neidio ceffylau, ac unrhyw weithgareddau eraill sy'n cynnwys anifeiliaid, ac rwy'n siŵr fod rhai o'r rheini—roeddwn yn arfer cystadlu mewn ebolgampau—[Torri ar draws.]
Thank you very much. And just on the point that you're making, there's no suggestion in this report whatsoever that this will go wider, or open the door. This has actually focused quite rightly on the petition, which is about a phased ban being introduced for greyhound racing in Wales. And just while we're on it, we've got to be balanced—
Diolch yn fawr iawn. Ac ar y pwynt rydych chi'n ei wneud, nid oes unrhyw awgrym yn yr adroddiad hwn o gwbl y bydd hyn yn mynd yn ehangach, nac yn agor y drws. Mewn gwirionedd, mae wedi canolbwyntio'n gwbl briodol ar y ddeiseb, sy'n ymwneud â chyflwyno gwaharddiad graddol ar rasio milgwn yng Nghymru. A chan ein bod yn ei drafod, mae'n rhaid inni fod yn gytbwys—
Absolutely.
Yn bendant.
—and we've heard that there are people who are good owners and people who are awful owners, but you'll all know the song 'Another One Bites the Dust', and another one, and another one, and that is relevant here; it doesn't matter how good an owner you are, the fact is simply that greyhounds are dying on the racetracks in the name of entertainment.
—ac rydym wedi clywed bod yna bobl sy'n berchnogion da a phobl sy'n berchnogion ofnadwy, ond fe fyddwch i gyd yn gwybod am y gân 'Another One Bites the Dust', ac un arall, ac un arall, ac mae hynny'n berthnasol yma; nid oes ots pa mor dda ydych chi fel perchennog, y gwir amdani yw bod milgwn yn marw ar y traciau rasio yn enw adloniant.
No, no, I fully agree with my colleague Joyce Watson, but I have to bring us back to some reality, and today, we're here —[Interruption.]—no, no, no, we are here today to note the report, Deputy Llywydd.
A poll has found that 57 per cent of people in Wales feel that the Welsh Parliament should vote to phase out greyhound racing, and we've only got 21 per cent who are opposed, so that's a pretty good measure. Personally, I would support a phased ban today, here, but as I've said, we haven't got that option.
So, the time will come I hope, Dirprwy Lywydd, where we can actually bring to this Chamber a debate on, a full debate of all the Members here, whether a ban should be the basis for Welsh legislation. I actually look forward to that debate. However, in the meantime, I would like to thank all the petitioners, everyone involved with this report, and I will certainly be voting in favour of noting this report. Diolch.
Na, na, rwy'n cytuno'n llwyr â fy nghyd-Aelod Joyce Watson, ond mae'n rhaid imi ddod â ni'n ôl i realiti, a heddiw, rydym yma—[Torri ar draws.]—na, na, na, rydym yma heddiw i nodi'r adroddiad, Ddirprwy Lywydd.
Mae arolwg barn wedi canfod bod 57 y cant o bobl yng Nghymru yn teimlo y dylai Senedd Cymru bleidleisio i wahardd rasio milgwn yn raddol, a dim ond 21 y cant sy'n gwrthwynebu, felly mae hwnnw'n fesur eithaf da. Yn bersonol, buaswn yn cefnogi gwaharddiad graddol heddiw, yma, ond fel y dywedais, nid oes gennym opsiwn i wneud hynny.
Felly, Ddirprwy Lywydd, rwy'n gobeithio y daw'r amser pan allwn ni ddod â dadl i'r Siambr hon, dadl lawn i'r holl Aelodau yma, i weld a ddylai gwaharddiad fod yn sail i ddeddfwriaeth Gymreig. Rwy'n edrych ymlaen at y ddadl honno mewn gwirionedd. Ond yn y cyfamser, hoffwn ddiolch i'r holl ddeisebwyr, pawb sy'n gysylltiedig â'r adroddiad hwn, a byddaf yn sicr yn pleidleisio o blaid nodi'r adroddiad hwn. Diolch.
I am pleased to see this petition is being debated in the Senedd today, and I also just want to say thank you to all of you that are in the gallery who have done so much work on this; tremendous work.
Since its inception earlier last year, I've supported this petition and the work of Blue Cross, Dogs Trust—which I've visited in my constituency of Bridgend—Greyhound Rescue Wales, Hope Rescue in Ogmore and the RSPCA in raising awareness of the current conditions many greyhounds currently endure. I also just really want to thank, as well, Jane and Luke; you've been tremendous in keeping us on track with this, and pushing this forward. I also want to thank the 44 constituents of mine who wrote to me to raise awareness of this campaign and those who have also signed this petition. So, that's really what I wanted to say today, keeping it short and sweet: I have been overwhelmed by the amount of constituents who have got in touch with me who are really, really backing this, and I think that's really important to note.
I was shocked to be informed by my constituents that as many as 6,000 greyhounds are abandoned by the industry every year and are forced to find new homes, and whilst Hope Rescue's Amazing Greys project helped over 200 racing greyhounds over the UK, heartbreakingly, 40 of these dogs endured serious career-ending injuries.
And finally, I just want to touch on how much of a unique opportunity that Wales has actually to end this practice, because in Wales, we do just have the one greyhound racetrack, the Valley Greyhound Stadium. Nowhere else in Wales is this practice taking place, unlike the rest of the UK, who have got 29 stadiums. So, today is actually our chance to take a step forward and lead the way for the rest of the UK. I support the report today, I support the petition. If there needs to be a consultation to take into consideration other things, then fine, but I really hope that we are finally, and we will soon be there, on the journey towards a full ban of greyhound racing in Wales. Diolch.
Rwy'n falch o weld y ddeiseb hon yn cael ei thrafod yn y Senedd heddiw, ac rwyf innau hefyd am ddweud diolch wrth bob un ohonoch yn yr oriel sydd wedi gwneud cymaint o waith ar hyn; gwaith aruthrol.
Ers ei sefydlu yn gynharach y llynedd, rwyf wedi cefnogi'r ddeiseb hon a gwaith Blue Cross, Dogs Trust—yr ymwelais â hwy yn fy etholaeth ym Mhen-y-bont ar Ogwr—Achub Milgwn Cymru, Hope Rescue yn Ogwr a'r RSPCA yn codi ymwybyddiaeth o'r amodau presennol y mae llawer o filgwn yn eu dioddef ar hyn o bryd. Rwyf hefyd eisiau diolch i Jane a Luke; rydych chi wedi bod yn wych am ein cadw ni ar y trywydd iawn gyda hyn, a gwthio hyn ymlaen. Rwyf hefyd am ddiolch i'r 44 o fy etholwyr a ysgrifennodd ataf i godi ymwybyddiaeth o'r ymgyrch hon a'r rhai sydd wedi arwyddo'r ddeiseb hon yn ogystal. Felly, dyna'n fyr beth oeddwn i eisiau ei ddweud heddiw: cefais fy synnu cymaint o etholwyr a gysylltodd â mi i ddangos cefnogaeth gref iawn i hyn, ac rwy'n credu bod hynny'n bwysig iawn i'w nodi.
Cefais sioc o gael gwybod gan fy etholwyr fod cymaint â 6,000 o filgwn yn cael eu gadael gan y diwydiant bob blwyddyn ac yn cael eu gorfodi i ddod o hyd i gartrefi newydd, ac er bod prosiect Amazing Greys Hope Rescue wedi helpu dros 200 o filgwn rasio drwy'r DU, yn dorcalonnus, roedd 40 o'r cŵn hyn wedi dioddef anafiadau difrifol a roddodd ddiwedd ar eu gyrfa rasio.
Ac yn olaf, rwyf eisiau crybwyll y cyfle unigryw sydd gan Gymru i ddod â'r arfer hwn i ben, oherwydd yng Nghymru, dim ond un trac rasio milgwn sydd gennym, sef stadiwm milgwn Valley. Nid yw'r arfer hwn yn digwydd yn unman arall yng Nghymru, yn wahanol i weddill y DU, sydd â 29 stadiwm. Felly, heddiw yw ein cyfle i gamu ymlaen ac arwain y ffordd ar gyfer gweddill y DU. Rwy'n cefnogi'r adroddiad heddiw, rwy'n cefnogi'r ddeiseb. Os oes angen ymgynghoriad i ystyried pethau eraill, iawn, ond rwy'n gobeithio'n fawr ein bod o'r diwedd, a chyn hir fe fyddwn ni yno, ar y daith tuag at wahardd rasio milgwn yng Nghymru yn gyfan gwbl. Diolch.
I'm not going to be taking a position today other than that of the Government, and the Government's position is to proceed with a consultation, which I think is the right approach. I think there are a lot of strong feelings that we've heard today on this issue, and I think that a consultation is the right way forward, and the place that I'm speaking from is only from the position of constituents who live in my constituency, who live in Ystrad Mynach, and will be affected by what happens to the track. So, all I really want to do is to ask the Senedd and the Government to consider the impact of any decision on those constituents.
I wrote to the planning committee, when the planning application came in, with my concerns about the application, which was registered as part of the planning process, and particularly the fact that the only racetrack in Wales is built on a floodplain—and Delyth has already mentioned that. I think that there are some wider consequences of the ban that will directly affect that, or any regulation that will directly affect that. The activity that's taking place on the track at the moment includes informal mediation of the river in order to, in their own interests, prevent the ingress of water onto the track. So, there is some form of flood prevention happening there.
I've been to visit the track, I've met with Hope Rescue and I've met with the Dogs Trust and have had these conversations. I think it's really important that any Member voting on this at any point in the future visits that track and has a look at what's going on there. And I'm concerned that the closure of the track would lead to a potential flood risk in that area, and also what it would leave behind would be derelict land, and derelict land is something that you do not want near a floodplain and you do not want in that community.
That's my concern, not directly to do with the racing—
Nid wyf yn mynd i arddel safbwynt heddiw heblaw am safbwynt y Llywodraeth, a safbwynt y Llywodraeth yw bwrw ymlaen ag ymgynghoriad, sef y llwybr cywir i'w ddilyn yn fy marn i. Rwy'n meddwl ein bod wedi clywed llawer o deimladau cryfion ar y mater hwn heddiw, ac rwy'n credu mai ymgynghoriad yw'r ffordd iawn ymlaen, ac rwy'n siarad o safbwynt etholwyr sy'n byw yn fy etholaeth i, sy'n byw yn Ystrad Mynach, ac yr effeithir arnynt gan yr hyn sy'n digwydd i'r trac. Felly, y cyfan rwyf eisiau ei wneud yw gofyn i'r Senedd a'r Llywodraeth ystyried effaith unrhyw benderfyniad ar yr etholwyr hynny.
Fe ysgrifennais at y pwyllgor cynllunio, pan ddaeth y cais cynllunio i mewn, gyda fy mhryderon am y cais, a gofrestrwyd fel rhan o'r broses gynllunio, ac yn enwedig y ffaith bod yr unig drac rasio yng Nghymru wedi ei adeiladu ar orlifdir—ac mae Delyth eisoes wedi crybwyll hynny. Rwy'n credu bod canlyniadau ehangach i'r gwaharddiad a fydd yn effeithio'n uniongyrchol ar hynny, neu unrhyw reoleiddio a fydd yn effeithio'n uniongyrchol ar hynny. Mae'r gweithgaredd sy'n digwydd ar y trac ar hyn o bryd yn cynnwys gwaith cyweirio anffurfiol ar yr afon, er eu lles eu hunain, er mwyn atal dŵr rhag dod ar y trac. Felly, mae gwaith atal llifogydd o ryw fath yn digwydd yno.
Rwyf wedi bod yn ymweld â'r trac, rwyf wedi cyfarfod â Hope Rescue ac rwyf wedi cyfarfod â'r Dogs Trust ac wedi cael y sgyrsiau hyn. Rwy'n meddwl ei bod hi'n bwysig iawn fod unrhyw Aelod sy'n pleidleisio ar hyn ar unrhyw adeg yn y dyfodol yn ymweld â'r trac hwnnw i gael golwg ar beth sy'n digwydd yno. Ac rwy'n pryderu y byddai cau'r trac yn arwain at berygl posibl o lifogydd yn yr ardal honno, a hefyd yr hyn y byddai'n ei adael ar ôl fyddai tir diffaith, ac mae tir diffaith yn rhywbeth nad ydych chi ei eisiau ger gorlifdir ac nad ydych chi ei eisiau yn y gymuned honno.
Dyna fy mhryder i, nid yw'n ymwneud â'r rasio'n uniongyrchol—
Hefin, will you take an intervention?
Hefin, a wnewch chi dderbyn ymyriad?
Yes.
Gwnaf.
I'd like to thank Hefin David for making the point that any closure of the track can impact on residents. So, would he agree with me that, probably, instead of going for the nuclear option of banning dog racing in Wales, we should look at regulation first, because that is a way to also safeguard the people in that area as well as the dogs that race on that track?
Hoffwn ddiolch i Hefin David am wneud y pwynt y gall cau'r trac effeithio ar drigolion. Felly, a fyddai'n cytuno â mi, yn lle mynd am yr opsiwn niwclear o wahardd rasio cŵn yng Nghymru, y dylem edrych ar reoleiddio yn gyntaf, oherwydd mae honno'n ffordd o ddiogelu'r bobl yn yr ardal honno hefyd yn ogystal â'r cŵn sy'n rasio ar y trac?
I thank James Evans for that intervention. I think he's making his view known, and I think it's a point that will be heard by the Senedd. In this debate today, I'm not going to take a position, but it is worth hearing from all sides, including from Jane Dodds and from Joel James as well. So, we've had those views expressed, and I think that James's views will be heard as well, but I'm awaiting the consultation. But, what I am pointing out today are the consequences for my constituents.
So, the planning application that went in was rejected because the council's decision was that, in the absence of a flood consequences assessment, it could not be demonstrated that the consequences of less vulnerable development within zone 2 could be acceptably managed over the lifetime of the development. Now, what that highlights is that there is a very real risk of flooding there, but it also bears out my argument that it is in the interests of the current owners to prevent flooding as far as possible. If they weren't there, there would be no-one to prevent flooding.
So, my argument today, my call today, is for the Welsh Government to proceed with the consultation, and it is also for the Government to consider what remedial action they would take should the consultation require either further regulation or a ban. Further regulation effectively means that GBGB would be the regulator. Unless they can get that planning application through, Valley racing will not be able to continue as an operation, should you introduce greater regulation. And that application is only going to go through if that flooding issue is addressed. So, that is of material concern to the decision that is made. Effectively, I think, if you regulate, you're going to be 90 per cent likely to be effectively banning greyhound racing in Wales anyway. What I would ask the Government to do in those circumstances is to be prepared to remediate that land, to put money towards the full remediation, through Natural Resources Wales, of that land in order to prevent it from becoming derelict. And I would also ask Welsh Government to look at what consequences there will be for the future of that land and the residents of Ystrad Mynach, who will be directly affected.
So, the consultation is important. There's clearly public appetite for it, and I think that will play out as it should. I think the views today that have been expressed from all sides will be heard, but at this point in time I want to keep my argument purely—purely—for the people of Ystrad Mynach and the consequences that they may see.
Diolch i James Evans am yr ymyriad. Rwy'n credu ei fod yn gwneud ei farn yn hysbys, ac rwy'n meddwl ei fod yn bwynt a fydd yn cael ei glywed gan y Senedd. Yn y ddadl hon heddiw, nid wyf yn mynd i arddel safbwynt, ond mae'n werth clywed gan bob ochr, yn cynnwys gan Jane Dodds a Joel James hefyd. Felly, rydym wedi cael y safbwyntiau hynny wedi'u mynegi, ac rwy'n credu y bydd barn James yn cael ei chlywed hefyd, ond rwy'n aros am yr ymgynghoriad. Ond yr hyn rwy'n ei nodi heddiw yw'r canlyniadau i fy etholwyr.
Felly, cafodd y cais cynllunio a aeth i mewn ei wrthod oherwydd mai penderfyniad y cyngor oedd na ellid dangos, yn absenoldeb asesiad o ganlyniadau llifogydd, y gellid rheoli canlyniadau datblygiad llai bregus o fewn parth 2 yn dderbyniol dros oes y datblygiad. Nawr, yr hyn y mae hynny'n ei amlygu yw bod perygl gwirioneddol o lifogydd yno, ond mae hefyd yn cadarnhau fy nadl i ei bod er budd y perchnogion presennol i atal llifogydd cyn belled ag y bo modd. Pe na baent yno, ni fyddai neb i atal llifogydd.
Felly, fy nadl i heddiw, fy ngalwad i heddiw, yw i Lywodraeth Cymru fwrw ymlaen â'r ymgynghoriad, a bod y Llywodraeth hefyd yn ystyried pa gamau adferol y byddent yn eu cymryd pe bai'r ymgynghoriad yn gwneud naill ai rheoleiddio pellach neu waharddiad yn ofynnol. Mae rheoleiddio pellach i bob pwrpas yn golygu mai Bwrdd Milgwn Prydain fyddai'r rheoleiddiwr. Oni bai eu bod yn gallu cael y cais cynllunio hwnnw drwodd, ni fydd rasio'r Valley yn gallu parhau, pe baech yn cyflwyno mwy o reoleiddio. Ac nid yw'r cais hwnnw ond yn mynd i lwyddo os rhoddir sylw i'r broblem llifogydd. Felly, mae honno'n ystyriaeth bendant i'r penderfyniad sy'n cael ei wneud. I bob pwrpas, os ydych chi'n rheoleiddio, rwy'n credu y bydd yna 90 y cant o debygolrwydd y byddwch yn gwahardd rasio milgwn yng Nghymru beth bynnag. Yr hyn y byddwn yn gofyn i'r Llywodraeth ei wneud yn yr amgylchiadau hynny yw bod yn barod i adfer y tir hwnnw, rhoi arian tuag at waith i adfer y tir yn llawn, drwy Cyfoeth Naturiol Cymru, er mwyn ei atal rhag mynd yn ddiffaith. A hoffwn ofyn i Lywodraeth Cymru edrych hefyd ar ba ganlyniadau a fydd i ddyfodol y tir hwnnw a thrigolion Ystrad Mynach, yr effeithir yn uniongyrchol arnynt.
Felly, mae'r ymgynghoriad yn bwysig. Mae'n amlwg fod yna awydd amdano ymhlith y cyhoedd, ac rwy'n meddwl y bydd hynny'n digwydd fel y dylai. Rwy'n credu y bydd y safbwyntiau a fynegwyd ar bob ochr heddiw yn cael eu clywed, ond ar hyn o bryd rwyf am gadw fy nadl yn llwyr—yn llwyr—ar gyfer pobl Ystrad Mynach a'r canlyniadau y gallent hwy eu gweld.
Galwaf nawr ar y Gweinidog Materion Gwledig a Gogledd Cymru, Lesley Griffiths.
I now call on the Minister for Rural Affairs and North Wales, Lesley Griffiths.
Thank you, Deputy Presiding Officer, and I'm very grateful to the Petitions Committee for bringing forward this debate. Although there is only one greyhound track in Wales, today's debate and the petition have highlighted the very strong public feeling surrounding the welfare and treatment of racing greyhounds. My ambition is for all animals in Wales to have a good quality of life. People who own animals have responsibilities under the Animal Welfare Act 2006, and we have a duty to support its enforcement.
Diolch yn fawr i chi, Ddirprwy Lywydd, ac rwy'n ddiolchgar iawn i'r Pwyllgor Deisebau am gyflwyno'r ddadl hon. Er mai dim ond un trac milgwn a geir yng Nghymru, mae'r ddadl heddiw a'r ddeiseb wedi tynnu sylw at y teimladau cryf iawn ymhlith y cyhoedd ynglŷn â lles milgwn rasio a'r ffordd y cânt eu trin. Fy uchelgais i yw i bob anifail yng Nghymru gael ansawdd bywyd da. Mae gan bobl sy'n berchen ar anifeiliaid gyfrifoldebau o dan Ddeddf Lles Anifeiliaid 2006, ac mae dyletswydd arnom i sicrhau ei bod yn cael ei gorfodi.
Before addressing the issues around the petition, I'd just like to set out some of the work Welsh Government is doing to ensure we have some of the highest animal health and welfare standards in the world. At the beginning of this term of Government, I set out our five-year animal welfare plan. It sets out our programme for government commitments and complements our animal health and welfare framework. Together, they set the direction and drive a broad range of animal welfare improvements that I want to see.
Work on animal welfare enforcement has progressed, with a call for evidence under way to establish if existing regulation remains sufficient. Welsh Government funded a local authority enforcement project with 11 new officers taking up post, and over 40 having received training over the past three years.
Our consultation on closed-circuit television in slaughterhouses closed in February, with a summary of responses to be published shortly. We've been working with other administrations to examine the use of enriched cages for laying hens, farrowing crates for pigs, and breeding cages for game birds. We continue to work with the UK and Scottish Governments, stakeholders and animal welfare organisations on proposals to improve welfare during transport.
The Animal Welfare (Kept Animals) Bill makes provisions to deliver important reforms. Unfortunately, this is currently stalled, and I have been urging the UK Government on its progression. We've updated statutory guidance for the dog breeding regulations, and the introduction of new regulations on pet sales has made it an offence to sell a puppy or kitten not bred at the premises at which it is sold. All of these actions, I think, reinforce the message: the welfare of animals is an absolute priority here in Wales.
On ensuring a good quality of life for animals, Members have questioned if this is currently the case for racing greyhounds. Recent reports and feedback on the current arrangements show there is clearly room for improvement or for wider change. In 2019, we secured funding under the partnership delivery programme to enable Caerphilly council to carry out non-statutory welfare inspections at the Valley greyhound stadium. Animal health officers carried out eight inspections at race events between February 2020 and August 2022. On three occasions, the officers were accompanied by a vet. Whilst no serious welfare issues were reported at these inspections, the track does not operate to Greyhound Board of Great Britain standards, declared by the industry representatives that I have met to be best practice. I want these inspections to continue, and I am making provisions for them to do so. They provide a critical safeguard for the greyhounds and an insight into the conditions during race meetings, noting how this is only a snapshot of the dogs' lives and well-being.
Comparisons have been made to the horse-racing industry. Horse racing in Britain is amongst the world's best regulated animal activities. The British Horseracing Authority, together with the RSPCA and World Horse Welfare, is a signatory of the national equine welfare protocol. There is at least one BHA veterinary officer on duty at every race meeting, who oversees horse welfare and ensures the standards laid down by BHA are maintained.
There are many factors to assess whilst we look to improve the welfare of racing greyhounds, and I am committed to exploring all opportunities on how to achieve this. As the Chair of the Petitions Committee mentioned in his opening remarks, I have committed to consult on proposals, which will include seeking views on licensing and prohibiting greyhound racing in Wales. We will explore all options and we will take into account the views of the public and all stakeholders. Whilst discussions around an outright ban are necessary and of course will attract headlines, it is imperative that we approach the topic in a reasoned and appropriate way.
Our consultation must be based on the best evidence and will require assistance from those in the industry, as well, of course, as our animal health and welfare organisations. This is vital so that the public receives an informed view on both the current position and how positive change could be brought in to improve welfare and create a better life for racing greyhounds at all stages of their life, not just during race meets. I want to do this as soon as possible, and work on a stronger evidence base will commence this year, with a view to publishing a consultation towards the end of 2023.
My comments to the Petitions Committee left all options on the table, including licensing and a phased ban, and this Government will take a view on the future of greyhound racing only after considering the responses to the consultation. Diolch.
Cyn mynd i'r afael â'r materion sy'n ymwneud â'r ddeiseb, hoffwn nodi peth o'r gwaith y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i sicrhau bod gennym y safonau iechyd a lles anifeiliaid uchaf yn y byd. Ar ddechrau'r tymor Llywodraeth hwn, nodais ein cynllun lles anifeiliaid pum mlynedd. Mae'n nodi ymrwymiadau ein rhaglen lywodraethu ac yn ategu ein fframwaith iechyd a lles anifeiliaid. Gyda'i gilydd, maent yn gosod y cyfeiriad ac yn gyrru ystod eang o welliannau lles anifeiliaid rwyf am eu gweld.
Mae gwaith ar orfodi lles anifeiliaid wedi mynd rhagddo, gyda galwad am dystiolaeth ar y gweill i ganfod a yw'r rheoliadau presennol yn parhau i fod yn ddigonol. Fe wnaeth Llywodraeth Cymru ariannu prosiect gorfodaeth ar gyfer awdurdodau lleol gydag 11 o swyddogion newydd yn dechrau ar eu gwaith, ac mae dros 40 wedi cael hyfforddiant dros y tair blynedd ddiwethaf.
Caeodd ein hymgynghoriad ar deledu cylch cyfyng mewn lladd-dai ym mis Chwefror, gyda chrynodeb o'r ymatebion i'w gyhoeddi'n fuan. Rydym wedi bod yn gweithio gyda gweinyddiaethau eraill i archwilio'r defnydd o gewyll wedi'u cyfoethogi ar gyfer ieir dodwy, llociau porchella ar gyfer moch, a chewyll bridio ar gyfer adar hela. Rydym yn parhau i weithio gyda Llywodraeth y DU a Llywodraeth yr Alban, rhanddeiliaid a sefydliadau lles anifeiliaid ar gynigion i wella lles anifeiliaid sy'n cael eu cludo.
Mae'r Bil Lles Anifeiliaid (Anifeiliaid a Gedwir) yn gwneud darpariaethau i ddarparu diwygiadau pwysig. Yn anffodus, mae wedi'i oedi ar hyn o bryd, ac rwyf wedi bod yn annog Llywodraeth y DU i ailafael ynddo. Rydym wedi diweddaru canllawiau statudol ar gyfer y rheoliadau bridio cŵn, ac mae cyflwyno rheoliadau newydd ar werthu anifeiliaid anwes wedi ei gwneud yn drosedd i werthu ci bach neu gath fach na chânt eu bridio ar y safle lle cânt eu gwerthu. Rwy'n credu bod yr holl gamau hyn yn atgyfnerthu'r neges: mae lles anifeiliaid yn flaenoriaeth bendant yma yng Nghymru.
Ar sicrhau ansawdd bywyd da i anifeiliaid, mae'r Aelodau wedi cwestiynu a yw hyn yn wir am filgwn rasio ar hyn o bryd. Mae adroddiadau diweddar ac adborth ar y trefniadau presennol yn dangos yn amlwg fod lle i wella neu i sicrhau newid ehangach. Yn 2019, fe wnaethom sicrhau cyllid o dan y rhaglen gyflawni mewn partneriaeth i alluogi cyngor Caerffili i gynnal archwiliadau lles anstatudol yn stadiwm milgwn Valley. Cynhaliodd swyddogion iechyd anifeiliaid wyth arolwg mewn rasys rhwng mis Chwefror 2020 a mis Awst 2022. Ar dri achlysur, roedd milfeddyg yn bresennol gyda swyddogion. Er nad adroddwyd am unrhyw faterion lles difrifol yn yr arolygiadau hyn, nid yw'r trac yn gweithredu yn ôl safonau Bwrdd Milgwn Prydain a gafodd eu datgan yn arferion gorau gan gynrychiolwyr y diwydiant y cyfarfûm â hwy. Rwyf am i'r arolygiadau hyn barhau, ac rwy'n gwneud darpariaethau ar gyfer hynny. Maent yn cynnig amddiffyniad allweddol i'r milgwn a mewnwelediad i'r amodau yn ystod rasys, gan nodi mai cipolwg yn unig ar fywydau a lles y cŵn yw hwn.
Gwnaed cymariaethau â'r diwydiant rasio ceffylau. Mae rasio ceffylau ym Mhrydain ymhlith y gweithgareddau anifeiliaid sy'n cael eu rheoleiddio orau yn y byd. Mae Awdurdod Rasio Ceffylau Prydain, ynghyd â'r RSPCA a Lles Ceffylau'r Byd, yn un o gefnogwyr y protocol lles ceffylau cenedlaethol. Mae o leiaf un swyddog milfeddygol Awdurdod Rasio Ceffylau Prydain ar ddyletswydd ym mhob ras, ac mae'n goruchwylio lles ceffylau ac yn sicrhau bod y safonau a osodwyd gan yr awdurdod yn cael eu cynnal.
Mae llawer o ffactorau i'w hasesu wrth inni geisio gwella lles milgwn rasio, ac rwy'n ymroddedig i archwilio pob cyfle i weld sut y gellir cyflawni hyn. Fel y soniodd Cadeirydd y Pwyllgor Deisebau yn ei sylwadau agoriadol, rwyf wedi ymrwymo i ymgynghori ar gynigion, a fydd yn cynnwys ceisio safbwyntiau ar drwyddedu a gwahardd rasio milgwn yng Nghymru. Byddwn yn archwilio pob opsiwn a byddwn yn ystyried barn y cyhoedd a'r holl randdeiliaid. Er bod angen trafodaethau ynghylch gwaharddiad llwyr ac wrth gwrs fe fydd yn creu penawdau, mae'n hanfodol ein bod yn ystyried y pwnc mewn ffordd resymol a phriodol.
Rhaid i'n hymgynghoriad fod yn seiliedig ar y dystiolaeth orau a bydd angen cymorth gan y rhai yn y diwydiant, yn ogystal, wrth gwrs, â'n sefydliadau iechyd a lles anifeiliaid ni. Mae hyn yn hanfodol fel bod y cyhoedd yn cael barn wybodus ar y sefyllfa bresennol a sut y gellid dod â newid cadarnhaol i wella lles a chreu bywyd gwell i filgwn rasio ar bob cam o'u bywydau, nid yn ystod rasys yn unig. Rwyf am wneud hyn cyn gynted â phosibl, a bydd gwaith ar sylfaen dystiolaeth gryfach yn dechrau eleni, gyda'r bwriad o gyhoeddi ymgynghoriad tua diwedd 2023.
Fe wnaeth fy sylwadau i'r Pwyllgor Deisebau adael pob opsiwn ar y bwrdd, gan gynnwys trwyddedu a gwaharddiad graddol, ac ni fydd y Llywodraeth hon yn arddel safbwynt ar ddyfodol rasio milgwn hyd nes y bydd wedi ystyried yr ymatebion i'r ymgynghoriad. Diolch.
Galwaf ar Jack Sargeant i ymateb i'r ddadl.
I call on Jack Sargeant to reply to the debate.
I'm grateful, Deputy Presiding Officer. Can I thank the Minister for her positive engagement with the committee, not only today but throughout the process? The Minister is absolutely right: animal welfare is an absolute priority, and that's the position the committee undertook in its inquiry work. I was pleased, actually, to hear the Minister reference the difference between greyhound racing and the horse-racing authorities in Wales. I think that is an important lesson to be learnt.
Can I thank all contributors to today's debate? It is an emotive topic; we know it's an emotive topic. Jane Dodds articulated very well, as she does all the time in this Chamber, her memory of her beloved Arthur. Jane doesn't want to see another Arthur go through similar experiences. I don't want to see any dog go through those experiences. But there was a mixture of thoughts. A number of colleagues did support a phased ban approach; a number of colleagues didn't. A number of colleagues wanted to wait. Hefin David, for example, didn't want to take a view until the public consultation has been completed. But he very rightly, I think, as Member of the Senedd for Caerphilly, raised the consequences and concerns of what may happen next for his constituents. He was right to do that and, of course, those questions need to be answered.
I think what we did hear today was the importance of that consultation. I'll just turn to two points, I think, from my colleagues to the left of me. James Evans, first, referred to the nuclear option of banning. You referenced the consequences to the economy and so on. Well, actually, the Petitions Committee took into consideration those consequences and what we decided is it's not the nuclear option of a ban tomorrow—that if there was evidence for a ban, then it should be a phased-out approach, so that those consequences are mitigated. And to turn to my colleague Joel James, I think what he was trying to emphasise was the importance of that consultation. All Members of the committee signed up to a public consultation. The Welsh Government accepted that recommendation, and we look forward to hearing the outcome of that.
I would say that, in reflection on the contributions, I do think actually the committee did have sound evidence from both sides of the story. We held two oral evidence sessions in our committee. We heard from the chair of Premier Greyhound Racing, we heard from the owner of the Valley racetrack in Wales, and we heard from the chair and an independent member of the board of GBGB. And on the other side, we heard from Hope Rescue—the petitioner—Greyhound Rescue Wales and Almost Home Dog Rescue. The evidence in front of the committee at that time was enough to persuade the majority of committee members to call for a phased-out ban. But I do think it's an important reminder that there is that right process that I referenced in my speech in opening this debate. There will be a public consultation. The Minister referenced that as well, and it will include that important question, I think, for members of the committee, on a phased ban to greyhound racing.
Deputy Llywydd, I don't think I need to say too much more than that. I do think, actually, still that the majority of Members in the Senedd do support a phased ban. There are some who support regulation. What is absolutely clear is that greyhound racing in Wales cannot continue as it is today. That is absolutely and fundamentally clear. I do thank those campaigners and the petitioner, because without the petitioner, we wouldn't have had this debate today; we wouldn't have had that inquiry. I look forward to the consultation. I look forward to its outcome and I look forward to working with colleagues in my capacity as a Member of the Senedd, and not as Chair, to continue to press the Welsh Government to deliver the recommendations of the report and bring down the curtain on greyhound racing in Wales. Diolch.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. A gaf fi ddiolch i'r Gweinidog am ei hymgysylltiad cadarnhaol â'r pwyllgor, nid yn unig heddiw ond drwy gydol y broses? Mae'r Gweinidog yn hollol gywir: mae lles anifeiliaid yn flaenoriaeth bendant, a dyna safbwynt y pwyllgor yn ei waith ymchwiliol. Roeddwn yn falch o glywed y Gweinidog yn cyfeirio at y gwahaniaeth rhwng rasio milgwn a'r awdurdodau rasio ceffylau yng Nghymru. Rwy'n meddwl bod honno'n wers bwysig i'w dysgu.
A gaf fi ddiolch i bob un o'r cyfranwyr yn y ddadl heddiw? Mae'n bwnc emosiynol; fe wyddom ei fod yn bwnc emosiynol. Fe wnaeth Jane Dodds fynegi'n dda iawn, fel y mae'n gwneud bob amser yn y Siambr hon, ei chof am ei hannwyl Arthur. Nid yw Jane am weld Arthur arall yn mynd drwy brofiadau tebyg. Nid wyf eisiau gweld unrhyw gi yn mynd drwy'r profiadau hynny. Ond roedd yna gymysgedd o deimladau. Fe wnaeth nifer o gyd-Aelodau gefnogi dull o wahardd yn raddol; roedd nifer o gyd-Aelodau'n anghytuno. Roedd nifer o gyd-Aelodau eisiau aros. Nid oedd Hefin David, er enghraifft, am arddel safbwynt hyd nes y bydd yr ymgynghoriad cyhoeddus wedi ei gwblhau. Ond roedd yn gwbl briodol yn fy marn i ei fod wedi sôn, fel yr Aelod o'r Senedd dros Gaerffili, am ganlyniadau a phryderon ynghylch yr hyn a all ddigwydd nesaf i'w etholwyr. Roedd yn gywir i wneud hynny ac wrth gwrs, mae angen ateb y cwestiynau hynny.
Rwy'n credu mai'r hyn a glywsom heddiw oedd pa mor bwysig yw'r ymgynghoriad hwnnw. Rwyf am droi at ddau bwynt, rwy'n credu, a wnaed gan fy nghyd-Aelodau ar fy llaw chwith. Cyfeiriodd James Evans, yn gyntaf, at yr opsiwn niwclear o wahardd. Fe wnaethoch chi gyfeirio at y canlyniadau i'r economi ac yn y blaen. Wel, mewn gwirionedd, ystyriodd y Pwyllgor Deisebau y canlyniadau hynny a'r hyn a benderfynwyd gennym oedd nad oedd yna opsiwn niwclear i wahardd yfory—os oedd tystiolaeth o blaid gwaharddiad, dylai fod yn ddull graddol, fel y gellir lliniaru'r canlyniadau hynny. Ac os caf droi at fy nghyd-Aelod Joel James, rwy'n credu mai'r hyn y ceisiodd ef ei bwysleisio oedd pwysigrwydd yr ymgynghoriad hwnnw. Fe wnaeth holl aelodau'r pwyllgor gefnogi ymgynghoriad cyhoeddus. Derbyniodd Llywodraeth Cymru yr argymhelliad hwnnw, ac edrychwn ymlaen at glywed canlyniad hynny.
Fe fyddwn i'n dweud, wrth fyfyrio ar y cyfraniadau, fy mod i'n credu mewn gwirionedd fod y pwyllgor wedi cael tystiolaeth gadarn gan y ddwy ochr. Cynhaliwyd dwy sesiwn dystiolaeth lafar yn ein pwyllgor. Clywsom gan gadeirydd Premier Greyhound Racing, clywsom gan berchennog trac rasio Valley yng Nghymru, a chlywsom gan gadeirydd ac aelod annibynnol o Fwrdd Milgwn Prydain. Ac ar yr ochr arall, clywsom gan Hope Rescue—y deisebydd—Achub Milgwn Cymru a sefydliad achub cŵn Almost Home. Roedd y dystiolaeth ger bron y pwyllgor ar y pryd yn ddigon i berswadio mwyafrif o aelodau'r pwyllgor i alw am waharddiad graddol. Ond rwy'n credu ei fod yn ein hatgoffa'n bwysig fod yna broses gywir fel y nodais wrth agor y ddadl hon. Bydd yna ymgynghoriad cyhoeddus. Cyfeiriodd y Gweinidog at hynny hefyd, a bydd yn cynnwys y cwestiwn pwysig, rwy'n meddwl, i aelodau'r pwyllgor, ar wahardd rasio milgwn yn raddol.
Ddirprwy Lywydd, nid wyf yn credu bod angen imi ddweud llawer mwy na hynny. Rwy'n credu, mewn gwirionedd, fod mwyafrif yr Aelodau yn y Senedd yn cefnogi gwaharddiad graddol. Mae yna rai sy'n cefnogi rheoleiddio. Yr hyn sy'n gwbl glir yw na all rasio milgwn yng Nghymru barhau fel y mae heddiw. Mae hynny'n gwbl glir. Diolch i'r ymgyrchwyr a'r deisebydd, oherwydd heb y deisebydd, ni fyddem wedi cael y ddadl hon heddiw; ni fyddem wedi cael yr ymchwiliad. Rwy'n edrych ymlaen at yr ymgynghoriad. Rwy'n edrych ymlaen at ei ganlyniad ac rwy'n edrych ymlaen at weithio gyda chyd-Aelodau yn rhinwedd fy swydd fel Aelod o'r Senedd, ac nid fel Cadeirydd, i barhau i bwyso ar Lywodraeth Cymru i gyflawni argymhellion yr adroddiad a chau'r llen ar rasio milgwn yng Nghymru. Diolch.
Y cwestiwn yw: a ddylid nodi adroddiad y pwyllgor? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes, felly gohiriaf y bleidlais ar y cynnig tan y cyfnod pleidleisio.
The proposal is to note the committee's report. Does any Member object? [Objection.] Yes, there is objection. I will defer voting under this item until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Detholwyd y gwelliant canlynol: gwelliant 1 yn enw Siân Gwenllian.
The following amendment has been selected: amendment 1 in the name of Siân Gwenllian.
Eitem 7 heddiw yw dadl y Ceidwadwyr Cymreig ar yr adolygiad ffyrdd, a galwaf ar Natasha Asghar i wneud y cynnig.
Item 7 today is the Welsh Conservatives debate on the roads review, and I call on Natasha Asghar to move the motion.
Cynnig NDM8218 Darren Millar
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn nodi adroddiad panel adolygu ffyrdd Llywodraeth Cymru, Dyfodol Buddsoddiad Ffyrdd yng Nghymru.
2. Yn gresynu at y diffyg ymgysylltu gan y panel adolygu ffyrdd gyda'r cyhoedd, cynrychiolwyr etholedig, awdurdodau lleol, busnesau a'r trydydd sector ac eraill yn ystod yr adolygiad.
3. Yn credu bod argymhellion y panel adolygu ffyrdd i roi'r gorau i fuddsoddi mewn prosiectau ffyrdd hanfodol sydd wedi'u cynllunio i wella diogelwch ar y ffyrdd, mynd i'r afael â thagfeydd, lleihau llygredd aer a sicrhau buddion economaidd yn methu â chyflawni'r seilwaith trafnidiaeth y mae pobl Cymru yn eu haeddu.
Motion NDM8218 Darren Millar
To propose that the Senedd:
1. Notes the report of the Welsh Government's roads review panel, The Future of Road Investment in Wales.
2. Regrets the lack of engagement by the roads review panel with the public, elected representatives, local authorities, businesses and the third sector and others during the course of the review.
3. Believes that the roads review panel’s recommendations to scrap investment in critical road projects designed to improve road safety, address congestion, decrease air pollution and deliver economic benefits fails to deliver the transport infrastructure the people of Wales rightfully deserve.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Thank you so much, Deputy Presiding Officer. I'm pleased to move this motion today so that all Members here can properly debate the Labour Government's roads review and its transport policies. The way the recent roads review announcement was made was nothing short of a shambles. The Deputy Minister's statement in this Chamber just before recess was, in my view, one of the worst statements that I have ever heard to date—a statement about the roads review conclusion that didn't actually outline what roads have been given the go-ahead and which have been given the chop. Instead, the Deputy Minister chose to unveil which projects had been spared the axe while many of us were already in the Chamber, sitting around frantically going through the document that we'd only just received. Whether that was a deliberate attempt to avoid proper scrutiny or a genuine blunder on the Deputy Minister's part, I guess we will never know. But at least now we’ve had the time to digest the outcome of the review, and have had ample time today to give it the scrutiny that it rightfully deserves.
My view is that the roads review does not meet the economic, social and cultural needs of a modern and dynamic Wales. The Deputy Minister might believe that his move is groundbreaking, brave, and world leading, but those who will be directly affected by this most certainly do not share this view. Some have dubbed the Deputy Minister's announcement the 'Valentine's Day massacre of roads', with others staging large-scale protests. Take the community of Llanbedr, for example. Villagers thought their misery was coming to an end when plans for a Llanbedr bypass were given the go-ahead in 2020. Then, not long after road building projects in Wales were halted, we found out that the Llanbedr bypass was going to be shelved, despite the Welsh Government already spending some £14 million on the scheme. Residents in Llanbedr cannot move around their village safely due to the traffic problems, with the area often brought to a complete standstill. A bypass would have put an end to their nightmare, and restored the villagers' quality of life. They are so enraged that those affected by the Labour Government knee-jerk reaction are planning a major protest in the area later this month, and quite frankly I don't blame them.
It's clear from looking at the outcome of the roads review that north Wales is being well and truly hard done by, as is often the case with this Labour Government. I am sure my colleagues will go into this in more detail about specific roads in their patches that have been thrown onto the scrapheap, but let me just touch on a few. Both the third Menai bridge crossing and the Flintshire red route, two much-needed schemes, have been spiked. Only recently, we have just seen how vulnerable Ynys Môn is when the Menai suspension bridge was forced to close due to safety concerns. That resulted in major motoring mayhem in the area, including heavy congestion, not to mention the economic damage that was inflicted on the area as a result. A third Menai crossing would have helped improve journey times, road safety and resilience. I'm sure that many of the north Wales Members here, along with their constituents, will be bitterly disappointed by the decision as we all wait with bated breath to see what alternatives will be drawn up. The third Menai crossing joins a whole host of other projects being shelved, including the Flintshire red route, which some argue would drastically ease congestion and improve air quality. The Road Haulage Association, an organisation I have the upmost respect for and have worked closely with for quite some time, recently gave me their verdict on the roads review, and it's rather damning to say the least. Geraint Davies, RHA board member said:
'This is a body blow for supply chain businesses who need a modern, functioning road network to keep people and goods moving efficiently.'
Mr Davies went on to say that
'Roads are the only option for many businesses and communities in Wales. Bottlenecks on key routes makes transport costlier than it needs to be. Ministers must recognise these realities and commit to road improvements like the M4 Relief Road that we desperately desperately need.'
The RHA added, 'Road freight not only provides lifeline services to remote communities and the vulnerable, but it actually drives the UK economy. By not investing in roads and infrastructure, the Welsh Government is making Wales a more difficult place to do business.'
My inbox has been inundated with e-mails from constituents and those even further afield expressing their frustration over Labour's decision to stop road building projects. One constituent, who travels from Blackwood to Newport every day for work, a journey that used to take just a little over 30 minutes—. It now takes my constituent over an hour to get to work, because the Labour Government is grinding Wales to a halt by failing to address congestion. My constituent says that whilst he welcomes plans to achieve net zero, he believes the current approach to scrap road building will strangle Wales of future investment and take us all back to the dark ages. He says, 'We will always need roads and need a healthy economy to meet the needs of a growing population. I do not believe that anyone in the Welsh Assembly has any idea of what it's like to travel to work at peak times daily. They are making decisions by not living in the real world of the average human being.' This is from a constituent, I'll have you know.
Another constituent of mine has been forced to cancel his subscription to a popular indoor climbing centre in Cardiff because of the sheer amount of time it's taking him to get there from his home. What should be a 35-minute journey is now taking upwards of an hour, and he simply can't bring himself to sit in traffic all the time. After battling with traffic to get to the climbing centre for a considerable amount of time, he's now decided to cancel his membership completely as he just can't take it anymore. Because of this Government's failure to provide us with an adequate transport network, we have businesses losing money, and, in this case, residents' fitness, enjoyment and mental health is suffering.
Diolch o galon, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n falch o wneud y cynnig hwn heddiw fel y gall yr holl Aelodau yma drafod adolygiad ffyrdd y Llywodraeth Lafur a'i pholisïau trafnidiaeth yn iawn. Roedd y ffordd y gwnaed y cyhoeddiad diweddar ar yr adolygiad ffyrdd yn draed moch. Datganiad y Dirprwy Weinidog yn y Siambr hon ychydig cyn y toriad oedd un o'r datganiadau gwaethaf i mi eu clywed hyd yma—datganiad am gasgliad yr adolygiad ffyrdd nad oedd yn amlinellu pa ffyrdd sydd wedi cael sêl bendith a pha rai sydd wedi'u diddymu. Yn hytrach, dewisodd y Dirprwy Weinidog ddatgelu pa brosiectau a oedd wedi'u hachub tra bod llawer ohonom eisoes yn y Siambr, yn mynd ati fel lladd nadroedd i fynd drwy'r ddogfen roeddem newydd ei chael. Mae'n debyg na fyddwn ni byth yn gwybod a oedd hynny'n ymgais fwriadol i osgoi craffu priodol neu'n gamgymeriad diffuant ar ran y Dirprwy Weinidog. Ond o leiaf nawr rydym wedi cael amser i dreulio canlyniad yr adolygiad, ac wedi cael digon o amser heddiw i graffu arno fel y mae'n ei haeddu.
Yn fy marn i, nid yw'r adolygiad ffyrdd yn diwallu anghenion economaidd, cymdeithasol a diwylliannol Cymru fodern a deinamig. Efallai fod y Dirprwy Weinidog yn credu bod ei waith yn torri tir newydd, yn ddewr, ac yn arwain y byd, ond yn sicr nid yw'r rhai yr effeithir arnynt yn uniongyrchol gan hyn yn rhannu'r farn hon. Mae rhai wedi galw cyhoeddiad y Dirprwy Weinidog yn 'gyflafan ffyrdd Dydd San Ffolant', gydag eraill yn cynnal protestiadau ar raddfa fawr. Cymerwch gymuned Llanbedr, er enghraifft. Roedd pentrefwyr yn credu bod eu diflastod yn dod i ben pan roddwyd sêl bendith i gynlluniau ar gyfer ffordd osgoi Llanbedr yn 2020. Yna, yn fuan ar ôl rhoi stop ar brosiectau adeiladu ffyrdd yng Nghymru, fe wnaethom ddarganfod bod ffordd osgoi Llanbedr yn mynd i gael ei rhoi heibio, er bod Llywodraeth Cymru eisoes wedi gwario oddeutu £14 miliwn ar y cynllun. Nid yw trigolion Llanbedr yn gallu symud o gwmpas eu pentref yn ddiogel oherwydd problemau traffig, gyda'r ardal yn aml yn dod i stop yn llwyr. Byddai ffordd osgoi wedi rhoi diwedd ar eu hunllef, ac wedi adfer ansawdd bywyd y pentrefwyr. Maent mor ddig, mae'r rhai yr effeithiwyd arnynt gan ymateb difeddwl y Llywodraeth Lafur yn cynllunio protest fawr yn yr ardal yn ddiweddarach y mis hwn, ac a bod yn onest nid wyf yn eu beio.
Mae'n amlwg o edrych ar ganlyniad yr adolygiad ffyrdd fod gogledd Cymru yn cael cam go iawn, fel sy'n digwydd yn aml gyda'r Llywodraeth Lafur hon. Rwy'n siŵr y bydd fy nghyd-Aelodau'n edrych ar hyn yn fanylach mewn perthynas â ffyrdd penodol yn eu rhannau hwy o'r wlad sydd wedi cael eu hatal, ond gadewch imi gyffwrdd ar ambell un. Mae'r drydedd bont dros y Fenai a llwybr coch sir y Fflint, dau gynllun mawr eu hangen, wedi'u rhoi heibio. Yn ddiweddar, gwelsom pa mor fregus yw Ynys Môn pan fu'n rhaid cau pont Menai oherwydd pryderon ynghylch diogelwch. Arweiniodd hynny at anhrefn traffig mawr yn yr ardal, gan gynnwys tagfeydd trwm, heb sôn am y niwed economaidd a achoswyd i'r ardal o ganlyniad. Byddai trydedd groesfan Menai wedi helpu i wella amseroedd teithio, diogelwch ar y ffyrdd a chadernid. Rwy'n siŵr y bydd nifer o Aelodau gogledd Cymru yma, ynghyd â'u hetholwyr, yn siomedig iawn ynghylch y penderfyniad wrth i bawb ohonom aros yn eiddgar i weld pa ddewisiadau eraill a gaiff eu llunio. Mae trydedd groesfan Menai yn ymuno â llu o brosiectau eraill sy'n cael eu rhoi heibio, gan gynnwys llwybr coch sir y Fflint, gyda rhai'n dadlau y byddai'n lleihau tagfeydd ac yn gwella ansawdd aer yn sylweddol. Mae'r Gymdeithas Cludo ar y Ffyrdd, sefydliad y mae gennyf y parch mwyaf ato ac y gweithiais yn agos gydag ef ers amser hir, wedi rhoi eu dyfarniad i mi ar yr adolygiad ffyrdd, ac mae braidd yn ddamniol a dweud y lleiaf. Meddai Geraint Davies, aelod o fwrdd y Gymdeithas Cludo ar y Ffyrdd:
'Dyma ergyd enfawr i fusnesau'r gadwyn gyflenwi sydd angen rhwydwaith ffyrdd modern, gweithredol i gadw pobl a nwyddau i symud yn effeithlon.'
Aeth Mr Davies rhagddo i ddweud
'Ffyrdd yw'r unig opsiwn i lawer o fusnesau a chymunedau yng Nghymru. Mae tagfeydd ar lwybrau allweddol yn gwneud trafnidiaeth yn ddrutach nag y mae angen iddo fod. Rhaid i Weinidogion gydnabod y gwirioneddau hyn ac ymrwymo i welliannau i ffyrdd fel Ffordd Liniaru'r M4 y mae ei hangen arnom yn ddirfawr.'
Ychwanegodd y gymdeithas, 'Mae cludo nwyddau ar y ffordd nid yn unig yn darparu gwasanaethau hollbwysig i gymunedau anghysbell ac i bobl fregus, mae hefyd yn sbardun i economi'r DU. Drwy beidio â buddsoddi mewn ffyrdd a seilwaith, mae Llywodraeth Cymru yn gwneud Cymru'n lle anos ar gyfer gwneud busnes.'
Mae fy mewnflwch yn llawn o e-byst gan etholwyr, a phobl ymhellach i ffwrdd hyd yn oed, yn mynegi eu rhwystredigaeth ynghylch penderfyniad Llafur i atal prosiectau adeiladu ffyrdd. Mae un etholwr, sy'n teithio o'r Coed Duon i Gasnewydd bob dydd ar gyfer gwaith, taith a arferai gymryd ychydig dros 30 munud yn unig—. Mae bellach yn cymryd dros awr i fy etholwr gyrraedd y gwaith, oherwydd mae'r Llywodraeth Lafur yn dod â Chymru i stop drwy fethu mynd i'r afael â thagfeydd. Er ei fod yn croesawu cynlluniau i gyflawni sero net, mae fy etholwr yn dweud ei fod yn credu y bydd y dull presennol o gael gwared ar adeiladu ffyrdd yn amddifadu Cymru o fuddsoddiad yn y dyfodol ac yn mynd â phawb ohonom yn ôl i'r oesoedd tywyll. Mae'n dweud, 'Byddwn bob amser angen ffyrdd ac angen economi iach i ddiwallu anghenion poblogaeth sy'n tyfu. Nid wyf yn credu bod gan unrhyw un yng Nghynulliad Cymru unrhyw syniad sut beth yw teithio i'r gwaith ar yr adegau prysuraf bob dydd. Maent yn gwneud penderfyniadau wrth beidio â byw ym myd go iawn bodau dynol cyffredin.' Hyn gan etholwr, cofiwch.
Mae etholwr arall i mi wedi cael ei orfodi i ganslo ei aelodaeth o ganolfan ddringo dan do boblogaidd yng Nghaerdydd oherwydd faint o amser mae'n cymryd iddo gyrraedd yno o'i gartref. Mae'r hyn a ddylai fod yn daith 35 munud bellach yn cymryd hyd at awr, ac ni all wynebu eistedd mewn traffig drwy'r amser. Ar ôl brwydro gyda thraffig ers cryn dipyn o amser i gyrraedd y ganolfan ddringo, mae bellach wedi penderfynu canslo ei aelodaeth yn llwyr gan nad yw'n gallu dioddef hyn mwyach. Oherwydd methiant y Llywodraeth hon i roi rhwydwaith trafnidiaeth ddigonol i ni, mae gennym fusnesau'n colli arian, ac yn yr achos hwn, mae ffitrwydd, mwynhad ac iechyd meddwl trigolion yn dioddef.
Daeth y Llywydd i’r Gadair.
The Llywydd took the Chair.
Well, there you have it. These aren't my views; these are the views of just some of the people on the ground, the people who use our transport network every single day. These are the people the Welsh Government should be listening to. Unfortunately, the constituents I've just recalled are not the only ones; in fact, drivers in Newport, Cardiff and Swansea lost a huge 107 hours due to congestion in 2022 alone.
In light of Labour's ban on road building, we have been told the Government will invest, and I quote, 'in real alternatives' instead, and put a bigger focus on the transport network. But as is often the case with this Government so far, I fear that this is just rhetoric rather than meaningful action. I say this because, to date, we haven't seen any real alternatives from the Welsh Government. Instead, Ministers are slashing vital funding for buses across the country, axing funding for active travel, and cutting funding for sustainable travel. Also, Wales has just 47 electric vehicle charging devices per 100,000 of population, which is extremely poor when compared to 699 in the Netherlands, 399 in Luxembourg and 112 in France. This needs to be addressed urgently, as we're going to see more electric vehicles on our roads going forward, especially following the UK Government's ban on the sale of new petrol and diesel cars by 2030. According to the Welsh Government's own predictions, Wales will need between 30,000 and 50,000 fast chargers by 2030. Needless to say, time is of the essence.
My Welsh Conservative colleagues and I absolutely support the innovation of sustainable and greener travel. We all need to play our part in making greener travel choices, but the Welsh Government must not seek change by punishing motorists. Punishing motorists is exactly what the Welsh Government is doing, with congestion charges coming down the road, blanket 20 mph speed limits being rolled out now, and road building being axed. The Welsh Government seriously needs to rethink its transport policy, because at the moment it's not fit for purpose.
Buses can play a pivotal role in getting more people out of their cars, but now we're being told to expect drastic cuts to services as a result of the Welsh Government's decision to end the bus emergency scheme—a conversation that many of us had in a debate a few weeks ago. Coach and Bus Operators Cymru, which represents small firms in Wales, fear that between 65 and 100 per cent of services face being cut. The Deputy Minister for Climate Change said that he would desperately like to find the money to keep the funding scheme in place. Well, maybe if the Government didn't waste millions of pounds supporting a failing airport or buying Gilestone Farm, there might be some extra cash to spend on the important things out there. And don't even get me started on the problems with trains here in Wales—that's a completely separate debate for another day.
It's a fact that for many people in Wales, particularly in rural areas, cars are the only real option at the moment because of poor public transport. Roads are a must for people in those areas. The people of Wales need and deserve a transport network that is fit for the twenty-first century, and futureproofed, and it's vital the Welsh Government delivers just that, because anything less is just simply unacceptable. However, with road projects being binned and funding for sustainable travel and public transport reducing, along with all the other backward transport policies I've seen since I've been the shadow Minister for transport, I fail to see how we are going to achieve this here in Wales.
I encourage all Members who truly care about the plight of their constituents, businesses and communities to vote in favour of our motion today. Thank you, Presiding Officer.
Wel, dyna chi. Nid fy safbwyntiau i yw'r rhain; dyma safbwyntiau rhai o'r bobl ar lawr gwlad, y bobl sy'n defnyddio ein rhwydwaith trafnidiaeth bob dydd. Dyma'r bobl y dylai Llywodraeth Cymru wrando arnynt. Yn anffodus, nid yr etholwyr rwyf newydd eu nodi yw'r unig rai; mewn gwirionedd, fe gollodd gyrwyr yng Nghasnewydd, Caerdydd ac Abertawe 107 awr oherwydd tagfeydd yn 2022 yn unig.
Yn sgil gwaharddiad Llafur ar adeiladu ffyrdd, rydym wedi cael gwybod y bydd y Llywodraeth yn buddsoddi, ac rwy'n dyfynnu, 'mewn dewisiadau amgen go iawn' yn lle hynny, ac yn rhoi mwy o ffocws ar y rhwydwaith trafnidiaeth. Ond fel sy'n digwydd yn aml gyda'r Llywodraeth hon hyd yma, ofnaf mai rhethreg yn unig yw hyn yn hytrach na gweithredu ystyrlon. Rwy'n dweud hyn oherwydd, hyd yma, nid ydym wedi gweld unrhyw ddewisiadau amgen go iawn gan Lywodraeth Cymru. Yn hytrach, mae Gweinidogion yn torri cyllid hanfodol i fysiau ledled y wlad, yn dileu cyllid ar gyfer teithio llesol, ac yn torri cyllid ar gyfer teithio cynaliadwy. Hefyd, dim ond 47 dyfais gwefru cerbydau trydan sydd gan Gymru i bob 100,000 o'r boblogaeth, sy'n wael iawn o'i gymharu â 699 yn yr Iseldiroedd, 399 yn Lwcsembwrg a 112 yn Ffrainc. Mae angen mynd i'r afael â hyn ar frys, gan ein bod yn mynd i weld mwy o gerbydau trydan ar ein ffyrdd wrth symud ymlaen, yn enwedig yn dilyn gwaharddiad Llywodraeth y DU ar werthu ceir petrol a diesel newydd erbyn 2030. Yn ôl proffwydoliaethau Llywodraeth Cymru ei hun, bydd angen rhwng 30,000 a 50,000 o fannau gwefru cyflym ar Gymru erbyn 2030. Afraid dweud, mae amser yn brin.
Rwyf fi a fy nghyd-Aelodau yn y Ceidwadwyr Cymreig yn llwyr gefnogi arloesedd teithio cynaliadwy a theithio gwyrddach. Mae angen i bob un ohonom chwarae ein rhan wrth wneud dewisiadau teithio mwy gwyrdd, ond rhaid i Lywodraeth Cymru beidio â cheisio newid drwy gosbi modurwyr. Cosbi modurwyr yw'r union beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud, gyda thaliadau atal tagfeydd ar y gorwel, cyfyngiadau cyflymder 20 mya cyffredinol yn cael eu cyflwyno nawr, a rhoi'r gorau i adeiladu ffyrdd. Mae angen i Lywodraeth Cymru fynd ati o ddifrif i ailystyried ei pholisi trafnidiaeth, oherwydd ar hyn o bryd nid yw'n addas i'r diben.
Gall bysiau chwarae rhan ganolog i gael mwy o bobl allan o'u ceir, ond nawr dywedir wrthym y dylem ddisgwyl toriadau llym i wasanaethau o ganlyniad i benderfyniad Llywodraeth Cymru i ddod â'r cynllun brys ar gyfer y sector bysiau i ben—sgwrs a gafodd llawer ohonom mewn dadl ychydig wythnosau yn ôl. Mae Gweithredwyr Bysiau a Choetsys Cymru, sy'n cynrychioli cwmnïau bach yng Nghymru, yn ofni bod rhwng 65 a 100 y cant o'r gwasanaethau mewn perygl o gael eu torri. Dywedodd y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd y byddai'n hoffi'n fawr pe bai'n gallu dod o hyd i'r arian i gadw'r cynllun cyllido yn ei le. Wel, pe na bai'r Llywodraeth yn gwastraffu miliynau o bunnoedd ar gynnal maes awyr sy'n methu neu'n prynu Fferm Gilestone, efallai y byddai arian ychwanegol ar gael i'w wario ar y pethau pwysig allan yno. A pheidiwch â sôn am y problemau gyda threnau yma yng Nghymru—mae honno'n ddadl hollol ar wahân ar gyfer diwrnod arall.
I lawer o bobl yng Nghymru, yn enwedig mewn ardaloedd gwledig, mae'n ffaith mai ceir yw'r unig ddewis go iawn ar hyn o bryd oherwydd trafnidiaeth gyhoeddus wael. Mae ffyrdd yn gwbl angenrheidiol ar gyfer pobl yn yr ardaloedd hynny. Mae pobl Cymru angen ac yn haeddu rhwydwaith drafnidiaeth sy'n addas ar gyfer yr unfed ganrif ar hugain, ac wedi'i ddiogelu ar gyfer y dyfodol, ac mae'n hanfodol fod Llywodraeth Cymru yn cyflawni hynny, gan y bydd unrhyw beth llai na hynny'n annerbyniol. Fodd bynnag, gyda phrosiectau ffyrdd yn cael eu dileu a chyllid ar gyfer teithio cynaliadwy a thrafnidiaeth gyhoeddus yn lleihau, ynghyd â'r holl bolisïau trafnidiaeth anflaengar eraill a welais ers imi fod yn Weinidog trafnidiaeth yr wrthblaid, rwy'n methu gweld sut y gallwn gyflawni hyn yma yng Nghymru.
Rwy'n annog pob Aelod sy'n poeni o ddifrif am drafferthion eu hetholwyr, eu busnesau a'u cymunedau i bleidleisio o blaid ein cynnig heddiw. Diolch, Lywydd.
Rwyf wedi dethol y gwelliant i'r cynnig, a dwi'n galw ar Delyth Jewell i gynnig gwelliant 1.
I have selected the amendment to the motion, and I call on Delyth Jewell to move amendment 1.
Gwelliant 1—Siân Gwenllian
Dileu pwynt 3 a rhoi yn ei le:
Yn cydnabod yr angen am weithredu beiddgar a radical yn y sector trafnidiaeth i helpu i gyflawni allyriadau sero net cyn 2050.
Yn galw ar Lywodraeth Cymru i ymrwymo i fuddsoddi mwy brys mewn trafnidiaeth gyhoeddus ac isadeiledd cerbydau trydan fel bod gan gymunedau ledled Cymru fwy o fynediad at opsiynau trafnidiaeth carbon isel neu di-garbon.
Amendment 1—Siân Gwenllian
Delete point 3 and replace with:
Recognises the need for bold and radical action in the transport sector to help reach net-zero emissions before 2050.
Calls on the Welsh Government to commit to more urgent investment in public transport and electric vehicle infrastructure so that communities across Wales have greater access to low or zero-carbon transport options.
Cynigiwyd gwelliant 1.
Amendment 1 moved.
Diolch, Llywydd. Mae'n bleser gen i gynnig ein gwelliant.
Mae angen inni wneud pethau'n wahanol os ydyn ni am gyrraedd net zero erbyn 2050—yn sicr os ydyn ni am fod yn fwy uchelgeisiol a'i chyrraedd erbyn 2035, fel rŷn ni ym Mhlaid Cymru yn datgan. Mae'n rhaid gwneud penderfyniadau anodd. Cyn imi fanylu ar y pwyslais rŷn ni eisiau ei weld ar wella dewisiadau pobl o ran darpariaeth trafnidiaeth gyhoeddus, dwi jest eisiau datgan yn glir unwaith eto bod yr uchelgais a'r sbardun tu ôl i'r penderfyniad yma gan Lywodraeth Cymru yn un dwi'n ei groesawu. Dyw e ddim yn benderfyniad sydd yn mynd i fod yn boblogaidd ym mhobman, ond os ydyn ni dim ond yn gwneud penderfyniadau hawdd a phoblogaidd, bydd dim planed ar ôl i ni. Felly, dwi eisiau jest gwneud hwnna'n glir.
Wrth ddweud hyn, mae'n rhaid inni hefyd gydnabod pwysigrwydd cymryd pobl Cymru ar y daith i'r dyfodol newydd o'n blaenau. Pwrpas ein gwelliant ni yw ailffocysu'r drafodaeth ar yr angen am fwy o fuddsoddiad a sicrwydd i'n darparwyr trafnidiaeth gyhoeddus er mwyn, unwaith eto, gwella a chryfhau dewis pobl, cynnig mwy o agency, fel byddwn ni'n dweud yn Saesneg. Achos dwi'n meddwl bod lot o bobl yn teimlo'n ofnus neu'n bryderus am y newidiadau hyn. Rŷn ni angen ffeindio ffyrdd o esmwytho pryderon pobl, o fodloni'r rhai sy’n poeni, ac i roi hyder iddyn nhw am beth fydd hyn yn ei olygu iddyn nhw.
Ar hyn o bryd, mae nifer o lefydd yng Nghymru lle dydy'r opsiwn o gymryd bws neu drên jest ddim ar gael, neu dydy’r opsiwn ddim yn realistig yng nghyd-destun bywydau pobl. Mae hyn yn arbennig o wir yn y cymoedd ac yn ardaloedd cefn gwlad Cymru, ac mae angen sicrhau na fydd y dyfodol newydd angenrheidiol yma yn arwain at arwahanu ac unigrwydd. Eto, rhaid inni fynd â’r bobl ar y siwrnai gyda ni. Ac mae'n rhaid inni wneud yr opsiwn o deithio ar drafnidiaeth gyhoeddus yn opsiwn hawdd ac opsiwn sy'n haws i bobl ei wneud. Rhwng 2019 a 2020, cynyddwyd prisiau bysys 3.5 y cant ac, yn yr un cyfnod, collwyd rhyw 690 o arosfannau bysiau, sy'n ei gwneud hi'n anoddach fyth i ddal bws. Gwnaeth etholwraig gysylltu â mi wythnos hon yn pwyntio mas ei fod e'n costio £2.20 i fynd ar y bws o yrion Caerffili i mewn i'r dref. Mae hwnna'n siwrnai o 1.5 milltir. A dywedon nhw hefyd, os oedden nhw eisiau mynd i gyngerdd yng Nghaerdydd gyda'r nos, dydy e ddim yn bosibl iddyn nhw gyrraedd adref ar y bws, achos mae’r bws olaf am 9 o'r gloch y nos, a dydy’r etholwraig ddim yn teimlo’n saff yn cerdded adref o'r orsaf drenau. Dwi'n meddwl bod yn rhaid inni edrych ar realiti bywydau pobl a'i wneud e’n bosibl i bobl newid eu ffyrdd nhw o fyw, achos, eto, dydyn ni methu jest cario ymlaen yn cael mwy a mwy a mwy o ffyrdd i ddifancoll. Eto, dwi eisiau inni gyrraedd dyfodol lle mae pobl yn gweld bod hyn ddim dim ond yn bosibl ond yn normal.
Cyn imi orffen, Llywydd, gwnaf i jest dweud gair am drenau, achos mae hwnna wedi cael ei grybwyll yn barod yn y ddadl yma. Mae diffyg buddsoddiad yn ein rheilffyrdd yn ein dal ni nôl fel cenedl, a'r Ceidwadwyr yn San Steffan sydd ar fai. Does dim cyfiawnhad am y penderfyniad i wrthod Cymru y biliynau sy'n ddyledus inni am HS2. Mae'n cynrychioli ymosodiad cyfansoddiadol, amgylcheddol a moesol, a does dim cyfiawnhad am hynny. Mae'n rhaid inni ffeindio ffyrdd newydd o fyw, ond mae’n rhaid inni ffeindio ffyrdd o gyrraedd y dyfodol gwyrddach, gyda phawb ar yr un daith gyda'n gilydd, dim neilltuo neu amddifadu cymunedau sydd ddim yn ffitio'r model, ond gwneud y buddsoddiad, mynnu pwerau ychwanegol gan San Steffan, a chreu realiti newydd. Dyna'r ffordd o greu unrhyw lwybr newydd. Dyna'r ffordd i wneud yn siŵr bod hyn yn newid ar gyfer pobl Cymru gyfan.
Thank you, Llywydd. I’m pleased to move our amendment.
We need to do things differently if we want to reach net zero by 2050, and certainly if we want to be more ambitious and reach it by 2035, as we in Plaid Cymru have declared. We must make difficult decisions. Before I elaborate on the emphasis that we want to see on improving people's choices in terms of public transport provision, I want to state clearly once again that the ambition and the impetus behind this decision by the Welsh Government is something that I welcome. This is not a decision that is going to be popular everywhere. But if we only make easy, popular decisions, there won't be a planet left for us. So, I want to just make that clear.
In saying that, we must also acknowledge the importance of taking the people of Wales on the journey to the new future ahead of us. The purpose of our amendment is to refocus the discussion on the need for more investment and for more security for our public transport providers. This is in order to further improve and strengthen people's choices, to offer them more agency. I think a lot of people feel scared or concerned about these changes. So, we need to find ways to allay people's concerns, to satisfy those who are concerned, and to give them confidence about what this will mean for them.
At the moment, there are a number of places in Wales where the option of taking a bus or train is just not available, or the option is not realistic in the context of people's lives. This is particularly true in the Valleys and in rural areas of Wales, and we need to ensure that the necessary new future here will not lead to isolation and loneliness. Again, we must take people on the journey with us. And we have to make the option of travelling on public transport an easier thing for people to do. Between 2019 and 2020, bus fares were raised by 3.5 per cent, and in the same period, around 690 bus stops were lost, making it even more difficult to catch a bus. A constituent contacted me this week, pointing out that it costs £2.20 to get on the bus on the outskirts of Caerphilly and travel into town. That's a journey of 1.5 miles. And they also said that, if they wanted to go to a concert in Cardiff in the evening, it would not be possible for them to get home by bus, because the last bus is at 9 o'clock at night, and the constituent does not feel safe walking home from the train station. I think we have to look at the reality of people's lives and make it possible for people change their ways of living, because, again, we can't just carry on having more and more roads. I want us to achieve a future where this is not only possible, but normal.
Before I finish, Llywydd, I will just say something about trains, because that's already been raised in this debate. A lack of investment in our railways is holding us back as a nation, and the Conservatives in Westminster are to blame for that. There is no justification for the decision to deny Wales the billions that we are owed for HS2. It represents an attack that is both constitutional, environmental and ethical, and there is no justification for that. We have to find new ways of living, but we have to find ways of reaching our greener future with everyone on the same journey as each other. We can't disregard or deprive communities that don't fit the model, but we must make the investment, demand additional powers from Westminster, and create a new reality. That's the way of creating any new pathway, and that's the way for us to ensure that this is a change for all of the people of Wales.
Can I thank my colleague, Darren Millar, for submitting today's debate on the roads review, and also Natasha Asghar for opening today's debate? It's clear, from our side of the benches here, we believe that the Welsh Government's roads review is very badly thought out, to say the least.
In my contribution today, I'd firstly like to highlight the sheer impact that this review will have on residents who I represent in north Wales. As we regretfully know, north Wales is set to miss out massively due to this review. We know that 16 projects were lined up for north Wales, 15 of these will now either be stopped or scrapped altogether. All major road building and upgrade projects across my region of north Wales have been stopped. This review, for my residents, is absolutely staggering. Amongst the scrapped projects are upgrades to the A483 Wrexham bypass, the A494 Lôn Fawr, Ruthin and Corwen roads, the A483 Halton roundabout, the A55 at junctions 15 to 16 and 32 to 33, as well as the third Menai crossing.
The Welsh Labour Government will again tell us today that this road building ban is vital to protect the environment and reduce carbon emissions, but what they again fail to understand is that, for many of my residents in north Wales, private road transport is the only practical transport option, with around 84 per cent of people in Wales relying on car or motorbike to go about their ordinary daily lives, and with these vehicles getting cleaner and greener with a rapid shift away from the internal combustion engine. As point 3 of today's motion states, this roads review does nothing to deliver the transport infrastructure that the people of Wales, and the residents I represent in north Wales, rightfully deserve.
Of course, this roads review outcome would've been received with much more warmth if we had sufficient and appropriate levels of public transport in my region of north Wales. But the people of north Wales know that this simply isn't the case, and as evidence of this, we know that 11,000 train services were cancelled by Transport for Wales over the last three years, and over £2 million was paid out in compensation to those passengers since 2018. And, as we know, the north Wales metro project was announced seven years ago now, yet, the prospect of an integrated north Wales-wide public transport network seems as distant as ever for the residents I represent. All whilst we continue to see significant amounts of investment channelled into the metro schemes in south Wales—that's so far away from what we're seeing in the north.
As outlined by the Confederation of British Industry Wales, when looking at supporting our environment, we need to work on solutions that don't damage the Welsh economy at the same time. The two can work together. We need to see initiatives that support the environment also benefiting jobs, making sure that people have jobs that they can be proud to work in.
A gaf fi ddiolch i fy nghyd-Aelod, Darren Millar, am gyflwyno'r drafodaeth heddiw ar yr adolygiad ffyrdd, a hefyd i Natasha Asghar am agor y ddadl heddiw? Mae'n amlwg, o'n hochr ni i'r meinciau yma, ein bod ni'n credu bod adolygiad ffyrdd Llywodraeth Cymru yn un difeddwl a dweud y lleiaf.
Yn fy nghyfraniad heddiw, hoffwn dynnu sylw yn gyntaf at yr effaith y bydd yr adolygiad hwn yn ei chael ar drigolion rwy'n eu cynrychioli yng ngogledd Cymru. Fel y gwyddom, gwaetha'r modd, mae gogledd Cymru yn mynd i fod ar eu colled yn aruthrol oherwydd yr adolygiad hwn. Rydym yn gwybod bod 16 o brosiectau wedi'u cynllunio ar gyfer gogledd Cymru, a bydd 15 o'r rhain naill ai'n cael eu hoedi neu eu diddymu'n gyfan gwbl. Mae pob prosiect adeiladu ac uwchraddio ffyrdd mawr ar draws fy rhanbarth yng ngogledd Cymru wedi dod i stop. Mae'r adolygiad hwn yn gwbl syfrdanol i fy nhrigolion. Ymhlith y prosiectau a ddiddymwyd mae cynlluniau i uwchraddio'r A483 ffordd osgoi Wrecsam, yr A494 Lôn Fawr, ffyrdd Rhuthun a Chorwen, cylchfan yr A483 yn Halton, yr A55 ar gyffyrdd 15 i 16 a 32 i 33, yn ogystal â thrydedd bont y Fenai.
Bydd Llywodraeth Lafur Cymru'n dweud wrthym eto heddiw fod y gwaharddiad hwn ar adeiladu ffyrdd yn hanfodol i ddiogelu'r amgylchedd a lleihau allyriadau carbon, ond yr hyn y maent yn methu ei ddeall eto yw mai trafnidiaeth breifat ar y ffyrdd yw'r unig opsiwn trafnidiaeth ymarferol i lawer o fy nhrigolion yng ngogledd Cymru, gyda thua 84 y cant o bobl yng Nghymru yn dibynnu ar gar neu feic modur i fyw eu bywydau bob dydd, ac mae'r cerbydau hyn yn mynd yn lanach ac yn wyrddach gyda'r newid cyflym oddi wrth y peiriant tanio mewnol. Fel y mae pwynt 3 y cynnig heddiw yn nodi, nid yw'r adolygiad ffyrdd hwn yn gwneud dim i ddarparu'r seilwaith trafnidiaeth y mae pobl Cymru, a'r trigolion rwy'n eu cynrychioli yng ngogledd Cymru, yn ei haeddu.
Wrth gwrs, byddai canlyniad yr adolygiad ffyrdd wedi cael derbyniad llawer mwy cynnes pe bai gennym lefelau digonol a phriodol o drafnidiaeth gyhoeddus yn fy rhanbarth i yng ngogledd Cymru. Ond mae pobl y gogledd yn gwybod nad yw hyn yn wir, ac fel tystiolaeth o hyn, rydym yn gwybod bod 11,000 o wasanaethau trên wedi'u canslo gan Trafnidiaeth Cymru dros y tair blynedd diwethaf, ac fe gafodd dros £2 filiwn ei dalu mewn iawndal i'r teithwyr hynny ers 2018. Ac fel y gwyddom, cyhoeddwyd prosiect metro gogledd Cymru saith mlynedd yn ôl bellach, ac eto, mae'r gobaith o gael rhwydwaith trafnidiaeth gyhoeddus integredig ar gyfer gogledd Cymru gyfan yn ymddangos mor bell ag erioed i'r trigolion rwy'n eu cynrychioli. A hyn oll tra bôm yn parhau i weld symiau sylweddol o fuddsoddiad yn cael ei sianelu tuag at y cynlluniau metro yn ne Cymru—mae hynny mor bell i ffwrdd o'r hyn a welwn yn y gogledd.
Fel yr amlinellir gan Gydffederasiwn Diwydiant Prydain yng Nghymru, wrth edrych ar gefnogi ein hamgylchedd, mae angen inni weithio ar atebion nad ydynt yn niweidio economi Cymru ar yr un pryd. Gall y ddau beth weithio gyda'i gilydd. Mae angen inni weld cynlluniau sy'n cefnogi'r amgylchedd yn bod o fudd i swyddi hefyd, gan sicrhau bod gan bobl swyddi y gallant fod yn falch o'u gwneud.
Will you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
Llyr, yes.
Gwnaf, Llyr.
Thank you. I just struggle a little bit with your characterisation that no other roads will ever be built. The projects that have been scrapped may well happen in another way. They may well actually be developed under an alternative proposal. So, it's quite disingenuous to try and convey that this is the end of road building in Wales. And you referred to economic development; there's actually a piece of work now happening to look at creating exemptions of varied criteria for sites of economic development significance. So, don't spout this nonsense about no more roads ever being built, because that's totally misleading.
Diolch. Rwy'n cael ychydig bach o drafferth gyda'ch awgrym na fydd unrhyw ffyrdd eraill yn cael eu hadeiladu byth. Mae'n ddigon posibl y bydd y prosiectau sydd wedi'u diddymu'n digwydd mewn ffordd arall. Mae'n ddigon posibl y byddant yn cael eu datblygu mewn cynnig amgen. Felly, mae ceisio cyfleu mai dyma ddiwedd ar adeiladu ffyrdd yng Nghymru braidd yn anonest. Ac fe gyfeirioch chi at ddatblygu economaidd; mae yna waith ar y gweill nawr i edrych ar greu eithriadau o feini prawf amrywiol ar gyfer safleoedd arwyddocaol o safbwynt datblygu economaidd. Felly, peidiwch â lledaenu'r nonsens ynglŷn â dim mwy o ffyrdd yn cael eu hadeiladu byth, oherwydd mae hynny'n gwbl gamarweiniol.
Well, I think the roads review for the region that we both represent in north Wales is massively detrimental. Fifteen of those programmes are being scrapped or paused—
Wel, rwy'n credu bod yr adolygiad ffyrdd ar gyfer y rhanbarth y mae'r ddau ohonom yn ei gynrychioli yng ngogledd Cymru yn eithriadol o niweidiol. Mae 15 o'r rhaglenni hynny'n cael eu diddymu neu eu hoedi—
In their current form.
Ar eu ffurf bresennol.
In their current form—exactly. So, what is the plan? We need to see a plan for north Wales. Seven years ago, Llyr Gruffydd, you know that the north Wales metro project was announced. We haven't seen that take place there at the moment. It needs to be sorted out.
The final point I'd like to raise today, outlined in point 2 of our motion, is the sheer lack of engagement by the roads review panel with the public, elected representatives, local authorities, businesses, the third sector and others during the course of the review. As expressed by the Federation of Small Businesses in Wales, Wales's small businesses play an essential role in supporting local communities, creating wealth and employment, driving innovation, and helping Wales adapt and respond to the challenges that are ahead of us. As we move towards net zero, it's crucially important to ensure that their voice is heard as well, which is not, in my view, being taken into account properly at the moment.
And we heard yesterday a contribution from Alun Davies across the other side of the benches there, who highlighted that the investment that the road building taking place in his constituency has drawn in a number of businesses and created a number of jobs in his area. It's clear that road building can have a huge positive impact on driving investment, bringing those businesses, creating those jobs, and bringing people out of poverty.
So, in closing, Llywydd, the scrapping of the road building projects that have been announced in the road review could have a dangerous impact on the people of Wales. It's a backward step in how we go about our daily lives. Instead of slowing Wales down, the Welsh Government should grip the wheel and get Wales moving again with a pro-growth, pro-business, pro-worker programme that works for drivers. I call on all Members to support our motion here today. Diolch yn fawr iawn.
Ar eu ffurf bresennol—yn union. Felly, beth yw'r cynllun? Mae angen inni weld cynllun ar gyfer gogledd Cymru. Saith mlynedd yn ôl, Llyr Gruffydd, fe gafodd prosiect metro gogledd Cymru ei gyhoeddi, fel y gwyddoch. Nid ydym wedi gweld hwnnw'n digwydd yno hyd yma. Mae angen ei ddatrys.
Y pwynt olaf yr hoffwn ei godi heddiw, a amlinellir ym mhwynt 2 o'n cynnig, yw'r diffyg ymgysylltiad llwyr rhwng y panel adolygu ffyrdd a'r cyhoedd, cynrychiolwyr etholedig, awdurdodau lleol, busnesau, y trydydd sector ac eraill yn ystod yr adolygiad. Fel y mynegir gan Ffederasiwn y Busnesau Bach yng Nghymru, mae busnesau bach Cymru yn chwarae rhan hanfodol yn cefnogi cymunedau lleol, yn creu cyfoeth a chyflogaeth, yn sbarduno arloesedd, ac yn helpu Cymru i addasu ac ymateb i'r heriau sydd o'n blaenau. Wrth inni symud tuag at sero net, mae'n hanfodol bwysig sicrhau bod eu llais hwythau'n cael ei glywed hefyd, ac nid yw'n cael ei ystyried yn briodol ar hyn o bryd yn fy marn i.
A chlywsom gyfraniad gan Alun Davies ar y meinciau ar yr ochr draw ddoe, yn nodi bod y buddsoddi mewn adeiladu ffyrdd yn ei etholaeth wedi tynnu nifer o fusnesau i mewn a chreu nifer o swyddi yn ei ardal. Mae'n amlwg y gall adeiladu ffyrdd gael effaith gadarnhaol enfawr ar ysgogi buddsoddiad, gan ddenu'r busnesau hynny, creu'r swyddi hynny, a chodi pobl allan o dlodi.
Felly, wrth gloi, Lywydd, gallai cael gwared ar y prosiectau adeiladu ffyrdd sydd wedi'u cyhoeddi yn yr adolygiad ffyrdd gael effaith beryglus ar bobl Cymru. Mae'n gam yn ôl yn y ffordd rydym yn byw ein bywydau bob dydd. Yn lle arafu Cymru, dylai Llywodraeth Cymru afael yn yr olwyn a chael Cymru i symud eto gyda rhaglen o blaid twf, o blaid busnes, o blaid gweithwyr, sy'n gweithio i yrwyr. Galwaf ar bob Aelod i gefnogi ein cynnig yma heddiw. Diolch yn fawr iawn.
A small history lesson. Roads weren't invented to accommodate the combustion engine. Roads were invented to get people from A to B, long before the combustion engine was around, and what this is about is re-purposing our roads to have multiple ways of getting around, and to be aligned with our climate change obligations. We all voted to reduce our climate emissions in support of today's and future generations, but I'm afraid that all we've heard so far from the Conservatives is 'Do what I say, not what I do'. So, we absolutely have to align our roads policy with our 'Llwybr Newydd', our net-zero plans, and, indeed, our planning policies in 'Future Wales'. So, we simply can't go on like we've gone before, because that is the way in which we are going to completely destroy our world.
So, there are lots of—
Gwers hanes fechan. Ni ddyfeisiwyd ffyrdd i ddarparu ar gyfer y peiriant tanio. Dyfeisiwyd ffyrdd i gael pobl o A i B, ymhell cyn i'r peiriant tanio gael ei ddyfeisio, a diben hyn yw addasu ein ffyrdd at ddibenion gwahanol i sicrhau bod sawl ffordd o deithio, ac i gyd-fynd â'n rhwymedigaethau newid hinsawdd. Fe wnaethom i gyd bleidleisio dros leihau ein hallyriadau hinsawdd i gefnogi cenedlaethau heddiw a'r dyfodol, ond rwy'n ofni mai'r cyfan a glywsom hyd yma gan y Ceidwadwyr yw 'Gwnewch beth rwy'n ei ddweud, nid yr hyn rwy'n ei wneud'. Felly, mae'n rhaid inni gysoni ein polisi ffyrdd â'n 'Llwybr Newydd', ein cynlluniau sero net, ac yn wir, ein polisïau cynllunio yn 'Cymru'r Dyfodol'. Felly, yn syml, ni allwn barhau fel rydym wedi'i wneud o'r blaen, oherwydd dyna'r ffordd rydym yn mynd i ddinistrio ein byd yn llwyr.
Felly, mae yna lawer o—
Will you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
All right.
O'r gorau.
Is the 'Do what I say, not what I do' approach not epitomised by the Welsh Government owning an airport?
Onid yw'r ymagwedd 'Gwnewch yr hyn a ddywedaf, nid yr hyn a wnaf' wedi'i chyfleu i'r dim yn y ffaith bod Llywodraeth Cymru yn berchen ar faes awyr?
This is not about the airport—[Interruption.] Well, we don't have aeroplanes running on roads, and this is about roads. This is about having more coherent criteria for why we are going to invest in the carbon emissions created by roads. So, the new criteria: shifting transport to sustainable transport. So, prioritising—the hierarchy of sustainable transport is prioritising active travel and cycling; reducing casualties on the roads, nobody's going to argue against that, and adapting roads to the impact of climate change. So, ensuring that, where we are having to change the road network, we are enhancing the hedges and edges strategy around wildlife and minimising any impact that they have on nature. And then supporting prosperity by making sure that developed sites achieve high sustainable transport mode share. And that is the rationale behind the decision to approve 17 of the projects that these experts looked at and to chuck out many others that are simply just replicating the old way of doing things.
So, for example, there was a proposal to build a bypass, enhance a bypass around Wrexham just to accommodate a private development of new housing that had clearly been put in the wrong place, because there were no public transport links. Equally, I'm alarmed at the proposal by Cardiff Council to agree to building 2,500 homes in the north of Cardiff, north of my constituency, without, at the moment, any of the transport links that would be needed to ensure that people were able to get to work and to leisure either by active travel or by sustainable public transport. And the alternative is that they will do exactly what is happening on the Redrow site, which is close nearby, which is that people are getting into their cars and clogging up the roads with air pollution and making life hell for people who don't have a car, have no options, live where they live because they don't have choices, and certainly impacting on the health of our children. So, we have to ensure that local authorities are taking decisions aligned with the climate obligations that they too have made to ensure that we don't have a world that our future generations won't want to live in.
I just want to take issue with point 2 of the Tory motion, which is the idea that these experts should have been doing a public engagement exercise. No. That is the job of Welsh Government and the Welsh Parliament. That is the job of the Welsh Government and the Welsh Parliament, not transport experts. Obviously, we need to continue to consult people, but simply getting consultations to do everything infantilises Governments and makes them incapable of making the right decisions. So, we definitely need to change, and I think there's an absolute treasure trove in this roads review report, which, disappointingly, Natasha Asghar doesn't seem to have read. It's got some fantastic recommendations in it and I look forward to another debate where we will have a different focus other than the one of, 'Do nothing. Let's just go on as we did before'.
Nid oes a wnelo hyn â'r maes awyr—[Torri ar draws.] Wel, nid oes gennym awyrennau'n rhedeg ar ffyrdd, ac mae a wnelo hyn â ffyrdd. Mae'n ymwneud â chael meini prawf mwy cydlynol ar gyfer pam ein bod yn mynd i fuddsoddi yn yr allyriadau carbon sy'n cael eu creu gan ffyrdd. Felly, y meini prawf newydd: newid trafnidiaeth yn drafnidiaeth gynaliadwy. Felly, blaenoriaethu—hierarchaeth trafnidiaeth gynaliadwy yw blaenoriaethu teithio llesol a beicio; lleihau nifer yr anafiadau a'r marwolaethau ar y ffyrdd, nid oes neb yn mynd i ddadlau yn erbyn hynny, ac addasu ffyrdd i effaith newid hinsawdd. Felly, lle rydym yn gorfod newid y rhwydwaith ffyrdd, sicrhau ein bod yn gwella'r strategaeth perthi ac ymylon ffyrdd o amgylch bywyd gwyllt a lleihau unrhyw effaith y maent yn ei chael ar fyd natur. A chefnogi ffyniant drwy sicrhau bod safleoedd a ddatblygwyd yn cyflawni cyfran uchel o ddulliau trafnidiaeth gynaliadwy. A dyna'r rhesymeg y tu ôl i'r penderfyniad i gymeradwyo 17 o'r prosiectau yr edrychodd yr arbenigwyr hyn arnynt ac i gael gwared ar lawer o rai eraill sydd ond yn ailadrodd yr hen ffordd o wneud pethau.
Felly, er enghraifft, roedd yna gynnig i adeiladu ffordd osgoi, gwella ffordd osgoi o amgylch Wrecsam er mwyn gallu darparu ar gyfer datblygiad preifat o dai newydd a oedd yn amlwg wedi ei osod yn y lle anghywir, gan nad oedd yno gysylltiadau trafnidiaeth gyhoeddus. Yn yr un modd, cefais fy mrawychu wrth weld y cynnig gan Gyngor Caerdydd i gytuno i adeiladu 2,500 o gartrefi yng ngogledd Caerdydd, i'r gogledd o fy etholaeth i, heb ddim o'r cysylltiadau trafnidiaeth ar hyn o bryd y byddai eu hangen er mwyn sicrhau bod pobl yn gallu mynd i'r gwaith ac at ddibenion hamdden naill ai drwy deithio llesol neu drwy drafnidiaeth gyhoeddus gynaliadwy. A'r dewis arall yw y byddant yn gwneud yn union yr un fath â'r hyn sy'n digwydd ar safle Redrow gerllaw, sef bod pobl yn mynd i mewn i'w ceir ac yn tagu'r ffyrdd gyda llygredd aer a gwneud bywyd yn uffern i bobl sydd heb gar, heb opsiynau, ac yn byw lle maent yn byw am nad oes ganddynt ddewisiadau, ac yn sicr yn effeithio ar iechyd ein plant. Felly, mae'n rhaid inni sicrhau bod awdurdodau lleol yn gwneud penderfyniadau sy'n cyd-fynd â'r rhwymedigaethau hinsawdd y maent hwythau hefyd wedi'u gwneud i sicrhau na fydd gennym fyd na fydd ein cenedlaethau yn y dyfodol eisiau byw ynddo.
Rwyf am wrthwynebu pwynt 2 yng nghynnig y Torïaid, sef y syniad y dylai'r arbenigwyr hyn fod wedi bod yn gwneud ymarfer ymgysylltu â'r cyhoedd. Na. Gwaith Llywodraeth Cymru a Senedd Cymru yw hwnnw. Gwaith Llywodraeth Cymru a Senedd Cymru, nid arbenigwyr trafnidiaeth. Yn amlwg, mae angen inni barhau i ymgynghori â phobl, ond mae cael ymgynghoriadau i wneud popeth yn gwneud i Lywodraethau ymddwyn fel plant ac yn eu gwneud yn analluog i wneud y penderfyniadau cywir. Felly, yn bendant mae angen inni newid, ac rwy'n credu bod yna bob math o drysorau yn adroddiad yr adolygiad ffyrdd, nad yw'n ymddangos bod Natasha Asghar wedi'i ddarllen, sy'n siomedig. Mae ynddo argymhellion gwych ac rwy'n edrych ymlaen at ddadl arall lle bydd gennym ffocws gwahanol yn lle 'Peidiwch â gwneud unrhyw beth. Gadewch inni barhau fel o'r blaen'.
I can say that I've read it—I'm not all the way through, I must admit, but I'm almost there.
Now then, I'd like to say, Minister—and I've raised it with the Deputy Minister—how disappointed I am to see much-needed projects not going ahead, and this was after £9 million on those roundabouts on the A55. For us in north Wales, once again, we just see ourselves being shortchanged. But I just want to ask you a question whilst I'm here, and try and get it onto the record. On the potential of the roundabout removal, in the report, page 22, it does mention that the aims of the Welsh Government are aligned with having those roundabouts there in terms of a sustainable transport hierarchy, and that they can be taken forward in fresh studies using the regional multimodal way of working. So perhaps you can just explain a little to me, because that particular project might not be dead and buried.
Seven projects were marked as 'should not proceed', the most of any region in Wales. Four projects were marked as 'should not proceed bar some elements', and another four projects with 'insufficient information to review'. So, will you be coming back to those with 'insufficient information to review'? If they were there, they've obviously had some consideration prior to. Now, this is in addition to an enormous £21 million spent on roads under review in north Wales, which is by far the largest sum out of any Welsh region and, therefore, with the most to lose. That's an incredible amount money that, say, put into social care would bring dividends in better care for my elderly and vulnerable residents.
So, taking all of this together, it does appear that north Wales has got one of the worst deals. This is in a part of the country with a significant rural population who rely on good traffic links. Target conditions set out to seek 67 per cent of the Welsh road network to be in a good state of repair. And I've also noticed something else in the report. We talk about carbon emissions, and it quite clearly states that carbon emissions are higher under 35 mph, so I'm just a bit worried, really, as to how we're suddenly racing forward with this 20 mph to reduce carbon emissions. Someone, going forward on that, hasn't read their own report.
Wales has the lowest percentage of roads in a good state of repair; 57 per cent of the road network is described as 'good', compared with 63 per cent over the border, under a UK Conservative Government. The Welsh Labour Government, backed by Plaid Cymru, doesn't seem to have noticed that there's an electric vehicle revolution, and it's sweeping the world. Rather than try and embrace this technology, the Government makes empty promises about improving public transport. So, the Minister should explain ambitions to my constituents in Aberconwy—you know, you're talking about improving public transport and then take out a main arterial bus route, the T19, seeing students and pupils unable to actually attend their learning places.
As is proven in Aberconwy, the Welsh Government is simply failing to deliver the sustainable public transport system that you need to get in place before you even talk about some of the woolly and silly things that are being cooked up here in Cardiff Bay. So severe is your anti-car agenda that the future arrival of autonomous cars seems to have been completely overlooked, and it's fair to say that the Deputy Minister did not answer in committee, when I asked him, and the Chairman reminded me that I'd asked him three times, 'Have you considered autonomous cars, or driverless cars, in your review?' There was no evidence to suggest that they've even thought about it.
So, even though the Minister tries to claim that this doesn't mean the end of road building in Wales, the decision-making process now by this Welsh Labour Government is going to be anti-car and anti-roads. Businesses are worried. The Federation of Small Businesses has pointed out the reality for most small businesses is still a necessary dependence on road-based transport. The way to tackle climate change is not to impose the heaviest burdens on the poor, the vulnerable and our small-business owners.
Now then, I did raise this with the Counsel General: as you know, the future generations Act requires each public body to carry out sustainable development aimed at achieving the well-being goals. I'll remind people what they are: a prosperous Wales, a healthier Wales and a Wales of cohesive communities. The decision that 19 schemes should not proceed, such as the Flintshire corridor, the A55 junctions 15 and 16 and the third Menai crossing, will harm the prosperity, health and connectivity of communities right across Wales. So, I would be pleased, Minister, whether you could explain to me, because the Counsel General mentioned that this was more of a question for yourself, whether you may have breached your own well-being goals. Thank you.
Gallaf ddweud fy mod i wedi'i ddarllen—nid wyf yr holl ffordd drwodd, rhaid imi gyfaddef, ond bron â bod.
Nawr, hoffwn ddweud, Weinidog—ac rwyf wedi ei godi gyda'r Dirprwy Weinidog—pa mor siomedig wyf fi o weld prosiectau mawr eu hangen yn dod i stop, a hyn ar ôl £9 miliwn ar y cylchfannau hynny ar yr A55. I ni yng ngogledd Cymru, unwaith eto, rydym yn gweld ein hunain yn cael cam. Ond rwyf eisiau gofyn cwestiwn i chi gan fy mod yma, a cheisio ei gael ar glawr. Ar y posibilrwydd o gael gwared ar y gylchfan, yn yr adroddiad, tudalen 22, mae'n sôn bod nodau Llywodraeth Cymru yn cyd-fynd â chael y cylchfannau hynny yno o ran hierarchaeth trafnidiaeth gynaliadwy, ac y gellir eu datblygu mewn astudiaethau ffres gan ddefnyddio'r ffordd amlfoddol ranbarthol o weithio. Felly efallai y gallwch chi esbonio ychydig i mi, oherwydd efallai na fyddai'r prosiect penodol hwnnw wedi'i ddiddymu am byth.
Nodwyd bod saith o brosiectau yn rhai 'na ddylid bwrw ymlaen â nhw', y nifer mwyaf mewn unrhyw ranbarth yng Nghymru. Nodwyd pedwar prosiect fel rhai 'na ddylid bwrw ymlaen â nhw ac eithrio rhai elfennau', a nodwyd bod phedwar prosiect arall 'heb ddigon o wybodaeth i'w hadolygu'. Felly, a fyddwch chi'n dod yn ôl at y rhai sydd 'heb ddigon o wybodaeth i'w hadolygu'? Os oeddent yno, mae'n amlwg fod rhywfaint o ystyriaeth wedi'i rhoi iddynt cyn hynny. Nawr, mae hyn yn ychwanegol at y swm enfawr o £21 miliwn a wariwyd ar ffyrdd a gafodd eu hadolygu yng ngogledd Cymru, sef y swm mwyaf o bell ffordd yn unrhyw ranbarth yng Nghymru, ac felly, y rhanbarth gyda'r mwyaf i'w golli. Mae hwnnw'n swm anhygoel o arian a fyddai, o'i roi tuag at ofal cymdeithasol, dyweder, yn talu ar ei ganfed ar ffurf gwell gofal i fy nhrigolion oedrannus a bregus.
Felly, gyda'i gilydd, mae'n ymddangos bod gogledd Cymru wedi cael mwy o gam na'r rhan fwyaf o ardaloedd. Hyn mewn rhan o'r wlad a chanddi boblogaeth wledig sylweddol sy'n dibynnu ar gysylltiadau traffig da. Roedd amodau targed yn anelu i geisio sicrhau bod 67 y cant o rwydwaith ffyrdd Cymru mewn cyflwr da. A sylwais ar rywbeth arall yn yr adroddiad hefyd. Rydym yn siarad am allyriadau carbon, ac mae'n nodi'n eithaf clir fod allyriadau carbon yn uwch o dan 35 mya, felly rwy'n poeni braidd ynglŷn â'r ffordd rydym yn rhuthro yn ein blaenau gyda'r terfynau 20 mya i leihau allyriadau carbon. Wrth symud ymlaen ar hynny, mae rhywun heb ddarllen ei adroddiad ei hun.
Cymru sydd â'r ganran isaf o ffyrdd mewn cyflwr da; mae 57 y cant o'r rhwydwaith ffyrdd yn cael ei ddisgrifio fel 'da', o'i gymharu â 63 y cant dros y ffin, o dan Lywodraeth Geidwadol y DU. Nid yw'n ymddangos bod Llywodraeth Lafur Cymru, gyda chefnogaeth Plaid Cymru, fel petai wedi sylwi bod yna chwyldro cerbydau trydan yn digwydd, ac mae'n ysgubo drwy'r byd. Yn hytrach na cheisio cofleidio'r dechnoleg hon, mae'r Llywodraeth yn gwneud addewidion gwag am wella trafnidiaeth gyhoeddus. Felly, dylai'r Gweinidog esbonio uchelgeisiau i fy etholwyr yn Aberconwy—wyddoch chi, rydych chi'n siarad am wella trafnidiaeth gyhoeddus ac yna'n cael gwared ar brif lwybr bysiau, y T19, sy'n golygu bod myfyrwyr a disgyblion yn methu mynychu eu lleoedd dysgu.
Fel sy'n cael ei brofi yn Aberconwy, mae Llywodraeth Cymru'n methu darparu'r system drafnidiaeth gyhoeddus gynaliadwy sydd angen i chi ei sefydlu cyn i chi hyd yn oed sôn am rai o'r pethau niwlog a gwirion sy'n cael eu cynllunio yma ym Mae Caerdydd. Mae eich agenda gwrth-gar mor llym nes ei bod yn ymddangos bod dyfodiad ceir awtonomaidd yn y dyfodol wedi cael ei anwybyddu'n llwyr, ac mae'n deg dweud nad atebodd y Dirprwy Weinidog mewn pwyllgor, pan ofynnais iddo, ac fe wnaeth y Cadeirydd fy atgoffa fy mod wedi gofyn iddo dair gwaith, 'A ydych chi wedi ystyried ceir awtonomaidd, neu geir di-yrrwr, yn eich adolygiad?' Nid oedd unrhyw tystiolaeth i awgrymu eu bod hyd yn oed wedi meddwl am y peth.
Felly, er bod y Gweinidog yn ceisio honni nad yw hyn yn golygu diwedd ar adeiladu ffyrdd yng Nghymru, mae'r broses o wneud penderfyniadau gan Lywodraeth Lafur Cymru yn mynd i fod yn wrth-gar a gwrth-ffyrdd. Mae busnesau'n poeni. Mae Ffederasiwn y Busnesau Bach wedi tynnu sylw at y ffaith mai'r realiti i'r rhan fwyaf o fusnesau bach o hyd yw dibyniaeth angenrheidiol ar drafnidiaeth ffyrdd. Nid gosod y baich mwyaf ar y tlodion, y bregus a'n perchnogion busnesau bach yw'r ffordd o fynd ati i ymladd newid hinsawdd.
Nawr, fe godais hyn gyda'r Cwnsler Cyffredinol: fel y gwyddoch, mae Deddf cenedlaethau'r dyfodol yn gofyn i bob corff cyhoeddus gyflawni datblygiad cynaliadwy gyda'r nod o gydymffurfio â'r nodau llesiant. Rwyf am atgoffa pobl beth ydynt: Cymru lewyrchus, Cymru iachach a Chymru o gymunedau cydlynus. Bydd y penderfyniad na ddylai 19 cynllun fynd rhagddynt, cynlluniau fel coridor sir y Fflint, cyffyrdd 15 ac 16 yr A55 a'r drydedd bont dros y Fenai, yn niweidio ffyniant, iechyd a chysylltedd cymunedau ledled Cymru. Felly, Weinidog, oherwydd bod y Cwnsler Cyffredinol wedi sôn bod hwn yn fwy o gwestiwn i chi, hoffwn i chi egluro a ydych chi efallai wedi torri eich nodau llesiant eich hun? Diolch.
Diolch yn fawr iawn. Fel y gallwch chi ddyfalu, dwi eisiau canolbwyntio ar un prosiect yn benodol, sef croesiad y Fenai. Rwy'n dweud 'croesiad y Fenai' achos cofiwch nad gofyn am drydedd bont dros y Fenai ydw i yn angenrheidiol, ond gofyn am groesiad gwydn ydw i. Gwnewch o mewn ffordd arall, heb bont arall, os liciwch chi. Ac mae yna sawl ymchwiliad wedi edrych ar opsiynau eraill—cael gwared ar y tyrrau a lledu'r lôn, rhoi system tair lôn mewn lle, rhoi lonydd newydd ar cantilevers ar ochr pont Britannia. Ond y casgliad dro ar ôl tro ydy mai rhyw fath o bont newydd ydy'r ateb.
Ond, fel dwi'n dweud, gwytnwch yr wyf i'n chwilio amdano fo. Mae'n groesiad bregus, lle mae gwynt neu ddamwain yn gallu cau'r bont am gyfnodau estynedig, ac mae pont y Borth yn annigonol fel rhywbeth i ddisgyn yn ôl arno, ac mi welson ni hynny am gyfnod o dri mis yn ddiweddar. Un storm, un ddamwain, un digwyddiad roedden ni i ffwrdd o gael ein hynysu yn llwyr, a dydy hynny ddim yn sefyllfa dwi'n barod i'w goddef.
Mae yna ddwy ran i beth rydyn ni'n chwilio amdano fo: deuoli y Britannia, yr A55—sicrhau llif traffig, nid mwy o draffig. Mae gweddill y ffordd, cofiwch, i gyd wedi ei ddeuoli'n barod am gannoedd o filltiroedd, o Iwerddon i ddwyrain Ewrop, o ran y ffordd strategol Ewropeaidd bwysig yna. Dydyn ni ddim yn gofyn am ryw special case ar draws y Fenai, jest bod fel gweddill yr A55. A'r rhan arall ydy caniatáu teithio llesol. Wn i ddim a ydy'r Gweinidog wedi seiclo dros y Britannia—dwi wedi gwneud ambell dro, a dydy o ddim yn braf. Dwi'n reit siŵr dyw'r Gweinidog ddim wedi cerdded drosti, achos dydych chi ddim yn cael cerdded drosti, a chanlyniad hyn ydy bod ardal boblog fawr Llanfairpwll a'r cyffiniau heb unrhyw gyswllt teithio llesol i ardaloedd gwaith Parc Menai ac Ysbyty Gwynedd. Dwi wedi bod yn gweld os oes modd rhoi llwybr cerdded a beicio ar ddec isaf pont Britannia, wrth y rheilffordd. Mae'n bosib, mewn egwyddor, mae'r lle yno, ond mae'r adolygiad ffyrdd wedyn yn cyfeirio at y posibilrwydd bod angen y dec yna ar gyfer lein rheilffordd ychwanegol—
Thank you very much. As you can imagine, I want to focus on one project specifically, namely the Menai crossing. I say 'the Menai crossing', because do bear in mind that we're not asking for a third bridge over the Menai necessarily; we are talking about a resilient crossing. Do it in another way, without another bridge, if you like. And there have been a number of inquiries that have looked at alternative options—getting rid of the towers and widening the road, putting a three-lane system in place, providing new lanes on cantilevers on the Britannia bridge. But the conclusion is, every time, that some sort of new bridge is the solution.
But, as I say, I am looking for resilience. It is a vulnerable crossing, where high winds or accidents can close the bridge for extended periods, and the Menai bridge is inadequate as a fallback, and we saw that for a period for three months recently. We were one storm, one accident, one event away from being totally isolated, and that isn't a situation that I'm willing to put up with.
There are two parts to what we are seeking: dualling the Britannia, the A55—ensuring proper flow of traffic, not more traffic. The rest of the road, of course, has been dualled for hundreds of miles, from Ireland to eastern Europe, in terms of that strategic artery. We're not talking about a special case across the Menai; we just want to be like the rest of the A55. And the other part is to allow active travel. Now, I don't know whether the Minister has cycled over the Britannia bridge—I have done so a few times, and it's not a pleasant experience. I'm quite sure that the Minister won't have walked over the bridge, because you're not allowed to, and the result of this is that a highly populated area like Llanfairpwll and the surrounding area don't have any links through active travel to sites of work at Ysbyty Gwynedd and Parc Menai. I've been seeing if there's a possibility for having a walkway or a cycle route on the lower deck on the Britannia bridge. It's possible, the space is there, but the roads review refers to the possibility that that lower deck will be needed for an additional railway line—
Gaf i dorri ar draws, Rhun ap Iorwerth? Mae rhywun yn moyn ymyrryd arnoch chi. Ydych chi'n cymryd ymyrraeth oddi wrth Jenny Rathbone?
May I just intervene? There is an intervention. Are you willing to take an intervention from Jenny Rathbone?
Ydw.
Yes.
Diolch. I just wanted to ask you whether you'd given much consideration to using the older Menai bridge for active travel, for cycling and walking, because I accept that the Britannia bridge would be a terrifying cycling experience? And we know that there are some issues with its structure, and that might be a better way of separating these two sections of transport, conceivably with public transport involved as well?
Diolch. Roeddwn eisiau gofyn a ydych chi wedi rhoi llawer o ystyriaeth i ddefnyddio'r bont hŷn dros y Fenai ar gyfer teithio llesol, ar gyfer beicio a cherdded, oherwydd rwy'n derbyn y byddai pont Britannia yn brofiad beicio brawychus? Ac fe wyddom fod rhai problemau gyda'i strwythur, ac fe allai honno fod yn ffordd well o wahanu'r ddwy ran hon o drafnidiaeth, gyda thrafnidiaeth gyhoeddus ynghlwm wrth hynny hefyd o bosibl?
I appreciate that Cardiff Central is the other end of the country. A comparison would be that it would be like asking somebody to cycle from Grangetown to Riverside via Llanrumney: yes, you can, but it's not practical. We need to make sure that those active travel links are practical and attractive to people. You will not walk or cycle from Llanfairpwll to Parc Menai, a couple of hundred yards away, by going a few miles in the other direction over the Menai bridge.
Rwy'n derbyn bod Canol Caerdydd ar ben arall y wlad. Un gymhariaeth fyddai fel gofyn i rywun feicio o Grangetown i Lan yr Afon drwy Lanrhymni: gallwch ei wneud, ond nid yw'n ymarferol. Mae angen inni sicrhau bod y cysylltiadau teithio llesol hynny'n ymarferol ac yn ddeniadol i bobl. Ni wnewch chi gerdded na beicio o Lanfairpwll i Barc Menai, ddau gan llath i ffwrdd, drwy fynd ychydig filltiroedd i'r cyfeiriad arall dros bont Menai.
Mae'r adolygiad ffyrdd, fel rôn i'n dweud, yn cyfeirio at y posibilrwydd o ddefnyddio'r dec isaf ar gyfer ehangu rheilffordd ar gyfer y dyfodol, er mwyn ehangu trafnidiaeth gyhoeddus, a dyna ichi enghraifft yn fanna o'r dryswch yn yr adroddiad ac yn ymateb y Llywodraeth. 'Does dim angen pont,' rydyn ni'n ei glywed, 'Mae angen annog defnydd trafnidiaeth gyhoeddus a theithio llesol.' A dwi'n cytuno'n llwyr, wrth gwrs, ond does yna ddim awgrym o sut i ehangu trafnidiaeth gyhoeddus heblaw efallai dwyn llwybr posib ar gyfer teithio llesol.
The roads review, as I said, does refer to the possibility of using the lower deck to expand rail provision for the future in order to enhance public transport, and that's an example there of the confusion in the report and in the Government's response. We hear that we don't need a bridge, we need to encourage the use of public transport and active travel. And I agree entirely, of course, but there is no suggestion there as to how we can expand public transport apart from perhaps stealing a possible active travel route.
It's striking, I think, that the roads review report on the third crossing reads like a case for that crossing. I'll quote here. The main cases for change are congestion—not top of my list, actually, but—
'congestion and lack of resilience of'
the Britannia bridge and Menai bridge. The
'scheme would improve reliability for freight movement.'
'Access by active travel modes would also be improved.'
'The scheme includes improved routes for pedestrians and cyclists'.
Lack of resilience makes
'Anglesey a less attractive destination for investment'.
A third crossing would overcome...safety concerns.'
'Improving local access for active travel'—
again—'would be beneficial.'
'The objective to improve accessibility for pedestrians and cyclists is aligned with current policy.'
'The objective to promote safety is aligned with current policy'.
It would improve 'reliability for buses'.
'Disruption caused by incidents, restrictions or closure of the existing bridges would be less frequent.'
I could go on. It tells us that the
'Cost-benefit analysis suggests that the scheme would provide medium or high value for money'.
But here's the rub: that benefit appears to be based on an economic calculation tied, it seems, to increasing traffic, which is not something that we're seeking, and which, surely, a link to an island with a limited population, and with the end of the road literally 20 miles that way, isn't comparable to the increase in traffic you could be encouraging by building a road between two large population centres.
This, I repeat again, is about resilience, basic resilience. How about measuring the project in terms of social value, safety value, health value as well, and in terms of, again, the basic economic well-being of an area? The suffering of businesses during the Menai suspension bridge closure was very, very real.
To conclude, Minister, I am preparing a submission to the Burns commission. I hope they too will see that this needs reviewing, and I appeal to you to remember why this strengthening of the Menai crossing was on the table in the first place. It’s because it is needed. The case is as strong as ever.
Rwy'n meddwl ei bod hi'n drawiadol fod adroddiad yr adolygiad ffyrdd ar y drydedd groesfan yn darllen fel achos dros y groesfan honno. Fe ddyfynnaf yma. Y prif achosion dros newid yw tagfeydd—nid yw hynny ar frig fy rhestr i, mewn gwirionedd, ond—
'tagfeydd a diffyg cadernid'
pont Britannia a phont Menai. Byddai'r
'cynllun yn gwella dibynadwyedd cludo nwyddau.'
'Byddai mynediad drwy ddulliau teithio llesol hefyd yn cael ei wella.'
'Mae'r cynllun yn cynnwys gwell llwybrau ar gyfer cerddwyr a beicwyr'.
Mae diffyg cadernid yn gwneud
'Ynys Môn yn gyrchfan llai deniadol ar gyfer buddsoddi'.
'Byddai trydedd groesfan yn goresgyn... pryderon diogelwch.'
'Byddai gwella mynediad lleol ar gyfer teithio llesol'—
unwaith eto—'yn fanteisiol.'
'Mae’r amcan o wella hygyrchedd i gerddwyr a beicwyr yn cyd-fynd â’r polisi cyfredol.'
'Mae’r amcan i hyrwyddo diogelwch yn cyd-fynd â’r polisi cyfredol'.
Byddai'n gwella 'dibynadwyedd bysiau'.
'Byddai’r tarfu a achosir gan ddigwyddiadau, cyfyngiadau ar y pontydd neu gau’r pontydd presennol yn digwydd yn llai aml.'
Gallwn barhau. Mae'n dweud wrthym
'Mae’r dadansoddiad cost a budd yn awgrymu y byddai’r cynllun yn darparu gwerth canolig neu uchel am arian'.
Ond dyma'r anhawster: mae'n ymddangos bod y budd hwnnw'n seiliedig ar gyfrifiad economaidd sy'n gysylltiedig, mae'n ymddangos, â chynyddu traffig, nad yw'n rhywbeth rydym ei eisiau, ac sydd, yn sicr, yn gysylltiad ag ynys sydd â phoblogaeth gyfyngedig, a chyda diwedd y lôn yn llythrennol 20 milltir i'r cyfeiriad acw, nid yw'n debyg i'r cynnydd mewn traffig y gallech fod yn ei ysgogi drwy adeiladu ffordd rhwng dwy ganolfan boblogaeth fawr.
Rwy'n ailadrodd eto fod a wnelo hyn â chadernid sylfaenol. Beth am fesur y prosiect o ran gwerth cymdeithasol, gwerth diogelwch, gwerth iechyd hefyd, ac unwaith eto, o ran llesiant economaidd sylfaenol ardal? Roedd dioddefaint busnesau pan gaewyd pont Menai yn real iawn.
I gloi, Weinidog, rwy'n paratoi cyflwyniad i gomisiwn Burns. Gobeithio y byddant hwy hefyd yn gweld bod angen adolygu hyn, ac rwy'n apelio arnoch i gofio pam fod cryfhau croesfannau'r Fenai ar y bwrdd yn y lle cyntaf. Y rheswm am hynny oedd bod angen gwneud hynny. Mae'r achos mor gryf ag erioed.
Thank you to Natasha Asghar for bringing this debate to the Senedd today in the name of Darren Millar. I’ve said it before—and many of my colleagues have, multiple times—that a decent road and transport infrastructure is the absolute key to a vibrant economy. And you’d think that was an obvious statement to make, yet we have a Government that is insistent on blocking Wales’s progress at every turn. We’ve come to expect nothing less, of course, from a failed socialist Government intent on banning things and taking us back to the dark ages. Where is the vision and want to open up Wales for business, for jobs, for tourism? We could and should have seen an M4 relief road by now and a multitude of other infrastructure projects, such as the A470 in Caerphilly, M4 junction in Merthyr. We should be seeing an ambitious Government opening up Wales, making it accessible and more economically open. Unfortunately, we have a Government intent on punishing people who drive cars, putting off inward investment and bringing Wales to a grinding halt. It just goes to show that this Government will spend millions on anything apart from improving our road infrastructure.
People don’t just drive for the fun of it. I can see you shaking your head. They need to get work, they need to get to hospital appointments, school—a multitude of reasons. If you live and work in rural area like I do, and many people across Wales, without significant public transport routes in place, you simply have to drive. Maybe that’s why the Deputy Minister over the last four years has claimed for nearly 12,000 miles of car journeys, and only three train trips. This says to me that the Minister knows deep down that cars and roads are needed and it just goes to show how he’s failed abysmally—and this Government, your Government—at improving public transport in the last two decades.
The Welsh Government once again has chosen to put ideology over people’s priorities. The UK Labour Party don’t even want to put their names to this road review. They see it’s ridiculous and toxic. Most of Deputy Minister’s Members of his own party are outraged by this, as we see by an empty Chamber here today. It is high time the Minister finally gets on with doing something positive in his role, like building the roads that Wales needs. After two decades, we have a transport infrastructure that is not fit for purpose and I urge everybody to support our motion today.
Diolch i Natasha Asghar am ddod â'r ddadl hon i'r Senedd heddiw yn enw Darren Millar. Rwyf wedi ei ddweud o'r blaen—ac mae llawer o fy nghyd-Aelodau wedi gwneud hynny sawl gwaith—seilwaith ffyrdd a thrafnidiaeth gweddus yw'r allwedd sylfaenol i economi fywiog. Ac fe fyddech chi'n meddwl bod hwnnw'n ddatganiad amlwg i'w wneud, ac eto mae gennym Lywodraeth sy'n mynnu rhwystro cynnydd Cymru ar bob gafael. Rydym wedi dod i ddisgwyl hynny, wrth gwrs, gan Lywodraeth sosialaidd aflwyddiannus sy'n benderfynol o wahardd pethau a mynd â ni'n ôl i'r oesoedd tywyll. Ble mae'r weledigaeth a'r awydd i agor Cymru i fusnes, i swyddi, i dwristiaeth? Fe allem ac fe ddylem fod wedi gweld ffordd liniaru'r M4 erbyn hyn a llu o brosiectau seilwaith eraill, fel yr A470 yng Nghaerffili, cyffordd yr M4 ym Merthyr. Dylem fod yn gweld Llywodraeth uchelgeisiol yn agor Cymru, yn ei gwneud yn hygyrch ac yn fwy agored yn economaidd. Yn anffodus, mae gennym Lywodraeth sy'n benderfynol o gosbi pobl sy'n gyrru ceir, yn cau'r drws ar ddenu mewnfuddsoddiad ac yn dod â Chymru i stop. Mae'n dangos y bydd y Llywodraeth hon yn gwario miliynau ar unrhyw beth ar wahân i wella ein seilwaith ffyrdd.
Nid am hwyl yn unig y bydd pobl yn gyrru. Gallaf eich gweld yn ysgwyd eich pen. Mae angen iddynt gael gwaith, mae angen iddynt gyrraedd apwyntiadau ysbyty, ysgol—llu o resymau. Os ydych chi'n byw ac yn gweithio mewn ardaloedd gwledig fel rwyf i a llawer o bobl ledled Cymru, heb lwybrau trafnidiaeth gyhoeddus sylweddol yn eu lle, mae'n rhaid i chi yrru. Efallai mai dyna pam fod y Dirprwy Weinidog dros y pedair blynedd diwethaf wedi hawlio treuliau am bron i 12,000 milltir o deithiau ceir, a dim ond tair taith trên. Mae hyn yn dweud wrthyf fod y Gweinidog yn gwybod yn y bôn fod angen ceir a ffyrdd ac mae'n dangos sut mae ef—a'r Llywodraeth hon, eich Llywodraeth chi—wedi methu gwella trafnidiaeth gyhoeddus yn ystod y ddau ddegawd diwethaf.
Mae Llywodraeth Cymru unwaith eto wedi dewis rhoi ideoleg o flaen blaenoriaethau pobl. Nid yw Plaid Lafur y DU hyd yn oed eisiau cefnogi'r adolygiad ffyrdd hwn. Maent yn gweld ei fod yn hurt ac yn wenwynig. Mae'r rhan fwyaf o aelodau plaid y Dirprwy Weinidog ei hun wedi eu cythruddo gan hyn, fel y gwelwn o'r Siambr wag yma heddiw. Mae'n hen bryd i'r Gweinidog fwrw ati o'r diwedd i wneud rhywbeth cadarnhaol yn ei rôl, fel adeiladu'r ffyrdd sydd eu hangen ar Gymru. Ar ôl dau ddegawd, mae gennym seilwaith trafnidiaeth nad yw'n addas i'r diben ac rwy'n annog pawb i gefnogi ein cynnig heddiw.
The original Llanharan bypass proposal was a road, or actually a series of roads connected by roundabouts, enabling the phased opening-up of a strategic site, connecting new homes and medical facilities and a new school with the existing community of old Llanharan along the main spinal route from the western point of the A473 beyond Llanharan, and allowing access and egress in the direction of Talbot Green, Llantrisant. However, during the many long years—I’ve been involved in all of them—of developing this proposal, changes in policy here in Wales and internationally have reflected major changes in our knowledge and evidence of the effects of road building. People may have different views of this, of course, but the evidence—regardless of views or opinions—is very clear and is rightly changing the way that farsighted Governments respond in policy terms.
Here are some of those major changes. The climate crisis: we either believe there is a climate crisis or we do not. I do. All political parties in this Senedd have signed up to this on paper; indeed, the Welsh Government was the first Government in the United Kingdom to declare a climate crisis—rightly—and was followed in very short order by Scotland and then England. This means that for the sake of our children and our grandchildren—even if not for ourselves—we need to think radically differently about the way we live and we work and we travel and much more. We are also unique amongst the countries of the United Kingdom in having a statutory responsibility to consider not just this generation but future generations.
The dead end of relentless road building that we’ve just heard about: for many generations, we’ve accepted the conventional 'wisdom’ that we can build our way out of traffic congestion. When roads fill, we build another lane, two lanes, a bypass, a relief road, and another and another, and yet the evidence against this is now compelling and unarguable. On the principle and practice of induced demand, we see that, when another lane or another bypass is built, the traffic relentlessly expands to fill it. New roads designed primarily for individual vehicle transport, as opposed to public transport, do not reduce congestion and air pollution, they increase it. Eventually, communities find themselves surrounded by ever-expanding tarmac.
Air pollution, the silent killer: air pollution from increased traffic comes not only from exhaust emissions; the combination of exhaust emissions from combustion engines and particulates impairs respiratory health and shortens average lifespans. In short, for the climate, but also for health and longer lives, we need to rethink the relentless growth in individual vehicles and the roads to accommodate this growth. It is killing people and shortening their lives.
A better transport policy has many advantages. The evidence has grown internationally that when transport policy is focused on high investment in better public transport—road, rail and tram—and also where short journeys are done by active travel—cycling, walking, et cetera—then quality of life is improved, health outcomes and mortality are enhanced, communities feel safer, quality of life for people in those communities is better, and there are added but very logical bonuses, such as the development of local shops and services, the so-called 15-minute neighbourhoods. And there are many more arguments, based on clear and compelling arguments, that back the Welsh Government's radical—for the UK, but not worldwide—changes in policy on transport and travel.
But the roads review is only one part of this. The comprehensive transport policy is set out in 'Llwybr Newydd: the Wales transport strategy 2021'; there are transformative bus transport proposals in 'One network, one timetable, one ticket'; there's ongoing work in the metro proposals for the Cardiff city region, south-west Wales and for north Wales; and there's record investment, despite what we just heard, in active travel in Wales, too. But, Minister, it is the timing and the funding gap between the realisation of these ambitions for public transport and active travel and modal shift and the announcement of the roads review that is our greatest danger. 'Mind the gap' is something we should be aware of in policy, delivery and funding terms, not only when we board the train.
I've written to you, Minister, already, asking for an urgent meeting, along with RCT leader, Andrew Morgan, and Chris Elmore MP and local Members. I believe that we can develop a new proposal for the Llanilid site that takes unnecessary traffic and journeys off the local road network, joins up the missing sections, including for active travel and bus routes to Talbot Green and Llantrisant, and creates more liveable communities and a better quality of life for local people. But, Minister, this will require your direct help—on buses and trains, on demand management, on active travel, on behavioural change, and delivering real improvements right now on the overly congested A473 through the old town. Llanharan and Llanilid could be an exemplar town in Wales for better communities and modal shift if you are willing to work with us and directly help us. We cannot do this on our own, so I invite you, Minister, to come out and meet with us in Llanharan, see the challenges we face first hand, and then help us make the changes we need to make Llanharan better for local residents and businesses and a model community for modal shift and better ways to create well-rounded, healthy and sustainable communities. Diolch yn fawr iawn.
Ffordd, neu gyfres o ffyrdd, wedi'u cysylltu gan gylchfannau oedd y cynnig gwreiddiol ar gyfer ffordd osgoi Llanharan, gan ei gwneud yn bosibl agor safle strategol fesul cam, a chysylltu cartrefi a chyfleusterau meddygol newydd ac ysgol newydd â chymuned bresennol yr hen Lanharan ar hyd y prif lwybr o ben gorllewinol yr A473 y tu hwnt i Lanharan, a chaniatáu mynediad i gyfeiriad Tonysguboriau, Llantrisant. Fodd bynnag, dros nifer faith o flynyddoedd—cymerais ran ar bob cam—o ddatblygu'r cynnig hwn, mae newidiadau mewn polisi yma yng Nghymru ac yn rhyngwladol wedi adlewyrchu newidiadau mawr yn ein gwybodaeth a'n tystiolaeth o effeithiau adeiladu ffyrdd. Efallai fod gan bobl farn wahanol am hyn, wrth gwrs, ond mae'r dystiolaeth—ni waeth beth yw'r farn neu'r safbwyntiau—yn glir iawn ac yn newid y ffordd y mae Llywodraethau pellweledol yn ymateb yn nhermau polisi, a hynny'n briodol.
Dyma rai o'r newidiadau mawr hynny. Yr argyfwng hinsawdd: rydym naill ai'n credu bod yna argyfwng hinsawdd neu nid ydym yn credu hynny. Mae'r holl bleidiau gwleidyddol yn y Senedd hon wedi ei gefnogi ar bapur; yn wir, Llywodraeth Cymru oedd y Llywodraeth gyntaf yn y Deyrnas Unedig i ddatgan argyfwng hinsawdd—a hynny'n briodol—a chafodd ei dilyn yn fuan iawn gan yr Alban a Lloegr wedyn. Er mwyn ein plant a'n hwyrion—hyd yn oed os nad ni ein hunain—golyga hyn fod angen inni feddwl yn sylfaenol wahanol am y ffordd rydym yn byw a'r ffordd rydym yn gweithio ac yn teithio a llawer mwy. Rydym hefyd yn unigryw ymhlith gwledydd y Deyrnas Unedig o ran bod gennym gyfrifoldeb statudol i ystyried nid yn unig y genhedlaeth hon ond cenedlaethau'r dyfodol.
Pen draw di-droi'n-ôl yr adeiladu ffyrdd di-baid rydym newydd glywed amdano: ers sawl cenhedlaeth, rydym wedi derbyn y 'doethineb' confensiynol y gallwn adeiladu ein ffordd allan o dagfeydd traffig. Pan fydd ffyrdd yn llenwi, rydym yn adeiladu lôn arall, dwy lôn, ffordd osgoi, ffordd liniaru, ac un arall ac un arall, ac eto mae'r dystiolaeth yn erbyn hyn yn rymus ac yn anwadadwy bellach. Ar yr egwyddor a'r arfer o alw wedi'i ysgogi, pan adeiladir lôn arall neu ffordd osgoi arall, gwelwn fod y traffig yn ehangu'n ddi-baid i'w lenwi. Nid yw ffyrdd newydd a luniwyd yn bennaf ar gyfer trafnidiaeth cerbydau unigol, yn hytrach na thrafnidiaeth gyhoeddus, yn lleihau tagfeydd a llygredd aer, maent yn ei gynyddu. Yn y pen draw, mae cymunedau'n cael eu hamgylchynu gan darmac sy'n ehangu'n barhaus.
Llygredd aer, y lladdwr distaw: nid yn unig o allyriadau egsôst y daw llygredd aer yn sgil mwy o draffig; mae'r cyfuniad o allyriadau egsôst o beiriannau tanio a gronynnau yn amharu ar iechyd anadlol ac yn byrhau hyd oes ar gyfartaledd. Yn fyr, ar gyfer yr hinsawdd, ond hefyd ar gyfer iechyd a bywydau hirach, mae angen inni ailystyried y cynnydd di-baid mewn cerbydau unigol a'r ffyrdd i ddarparu ar gyfer y twf hwnnw. Mae'n lladd pobl ac yn byrhau eu bywydau.
Mae gan bolisi trafnidiaeth gwell lawer o fanteision. Mae'r dystiolaeth wedi tyfu'n rhyngwladol, pan fydd polisi trafnidiaeth yn canolbwyntio ar fuddsoddiad uchel mewn trafnidiaeth gyhoeddus well—ar y ffyrdd, rheilffyrdd a thramiau—a hefyd lle gwneir teithiau byr drwy deithio llesol—beicio, cerdded, ac ati—mae ansawdd bywyd yn gwella, mae canlyniadau i iechyd a chyfraddau marwolaeth yn gwella, mae cymunedau'n teimlo'n fwy diogel, mae ansawdd bywyd i bobl yn y cymunedau hynny'n well, a cheir buddion ychwanegol ond rhesymegol iawn, megis datblygiad siopau a gwasanaethau lleol, y cymdogaethau 15 munud fel y'u gelwir. A cheir llawer mwy o ddadleuon, yn seiliedig ar ddadleuon clir a chymhellol, sy'n cefnogi newidiadau radical Llywodraeth Cymru—radical yn y DU, ond nid yn fyd-eang—i bolisi trafnidiaeth a theithio.
Ond dim ond un rhan o hyn yw'r adolygiad ffyrdd. Mae'r polisi trafnidiaeth cynhwysfawr wedi'i nodi yn 'Llwybr Newydd: strategaeth trafnidiaeth Cymru 2021'; ceir cynigion ar gyfer trafnidiaeth bysiau trawsnewidiol yn 'Un rhwydwaith, un amserlen, un tocyn'; ceir gwaith parhaus yn y cynigion metro ar gyfer dinas-ranbarth Caerdydd, de-orllewin Cymru ac ar gyfer gogledd Cymru; a cheir y buddsoddiad mwyaf erioed, er gwaethaf yr hyn a glywsom, mewn teithio llesol yng Nghymru hefyd. Ond Weinidog, yr amseru a'r bwlch ariannu rhwng gwireddu'r uchelgeisiau hyn ar gyfer trafnidiaeth gyhoeddus a theithio llesol a newid dulliau teithio a chyhoeddi'r adolygiad ffyrdd yw'r perygl mwyaf. Mae 'Mind the gap' yn rhywbeth y dylem fod yn ymwybodol ohono yn nhermau polisi, cyflawni ac ariannu, nid yn unig pan fyddwn yn mynd ar y trên.
Rwyf wedi ysgrifennu atoch eisoes, Weinidog, i ofyn am gyfarfod brys, ynghyd ag arweinydd Rhondda Cynon Taf, Andrew Morgan, a Chris Elmore AS ac Aelodau lleol. Rwy'n credu y gallwn ddatblygu cynnig newydd ar gyfer safle Llanilid sy'n tynnu traffig a theithiau diangen oddi ar y rhwydwaith ffyrdd lleol, ac sy'n cysylltu'r rhannau coll, gan gynnwys ar gyfer teithio llesol a llwybrau bws i Donysguboriau a Llantrisant, ac sy'n creu cymunedau haws i fyw ynddynt ac ansawdd bywyd gwell i bobl leol. Ond Weinidog, bydd hyn yn galw am eich cymorth uniongyrchol—ar fysiau a threnau, ar reoli galw, ar deithio llesol, ar newid ymddygiad, a darparu gwelliannau go iawn nawr o ran y tagfeydd gormodol ar yr A473 drwy'r hen dref. Gallai Llanharan a Llanilid fod yn dref enghreifftiol yng Nghymru ar gyfer gwell cymunedau a newid dulliau teithio os ydych chi'n fodlon gweithio gyda ni a'n helpu'n uniongyrchol. Ni allwn wneud hyn ar ein pen ein hunain, felly rwy'n eich gwahodd chi, Weinidog, i ddod allan i gyfarfod â ni yn Llanharan, i weld yr heriau a wynebwn â'ch llygaid eich hun, ac i'n helpu i wneud y newidiadau sydd eu hangen arnom i wneud Llanharan yn well i drigolion a busnesau lleol ac yn gymuned enghreifftiol ar gyfer newid dulliau teithio a ffyrdd gwell o greu cymunedau cyflawn, iach a chynaliadwy. Diolch yn fawr iawn.
The climate emergency is the most important challenge we face. That's why I support the conclusions of the road review. I also support the Conservatives' position, if indeed it is your position, to close Cardiff Airport. My challenge to you is: if, indeed, that is your position, bring forward a debate to close Cardiff Airport. I look forward to contributing to that, because that is consistent with the view about the climate emergency. [Interruption.] Of course I will.
Yr argyfwng hinsawdd yw'r her bwysicaf sy'n ein hwynebu. Dyna pam rwy'n cefnogi casgliadau'r adolygiad ffyrdd. Rwyf hefyd yn cefnogi safbwynt y Ceidwadwyr, os mai dyna yw eich safbwynt, ynghylch cau Maes Awyr Caerdydd. Fy her i chi yw: os mai dyna'n wir yw eich safbwynt, cyflwynwch ddadl dros gau Maes Awyr Caerdydd. Rwy'n edrych ymlaen at gyfrannu ati, oherwydd mae'n gyson â'r farn am yr argyfwng hinsawdd. [Torri ar draws.] Wrth gwrs y gwnaf.
Just for clarity, we do not propose shutting Cardiff Airport. In fact, we've brought two strategies out that have highlighted what the Welsh Conservatives would like to see of Cardiff Airport, which is a profitable airport, internationally connected but run in the independent sector.
Er eglurder, nid ydym yn argymell cau Maes Awyr Caerdydd. Mewn gwirionedd, rydym wedi cyflwyno dwy strategaeth sydd wedi tynnu sylw at yr hyn yr hoffai'r Ceidwadwyr Cymreig ei weld yn digwydd gyda Maes Awyr Caerdydd, sef ei fod yn dod yn faes awyr proffidiol gyda chysylltiadau rhyngwladol ond yn cael ei redeg yn y sector annibynnol.
Thank you so much for that clarity. Therefore, there is a little bit of disingenuous positioning there, isn't there, when you're saying to Labour, 'Close Cardiff Airport'. My challenge to the Labour Party is: if you really do believe in reducing carbon emissions, then ditch Cardiff Airport.
We have to reduce our carbon emissions, enable modal shift and enhance road safety, which will be hardwired into our road schemes. The aim of the review, as I understand it, is to base decisions about roads on a wider range of criteria. It is nonsense to say that the roads review means Wales is closed for business. The choice between the economy and the environment is a false binary. We know that the economic effects of climate change will be catastrophic. You cannot plan an economy in the long term without understanding that things need to change, and most innovative businesses actually know that. We know that, in many parts of Wales, especially in rural areas like those in Mid and West Wales where I represent, the lack of public transport is a huge problem. But even in our cities, I know that the cost of public transport is also prohibitive. I do look forward to the outcome from the pilot of the Fflecsi bus. I'm hoping that most people here have seen the Fflecsi buses. I know they've been piloted in many parts of Wales, and I know in Pembrokeshire they are being well used.
I want to see free public transport for the under-25s. That's where we need the shift. It's a radical proposal that would help get people out of their cars and switch to more sustainable modes of transport. It would help meet climate change targets, boost services, and would in particular give our young people a leg-up. We are all facing rising costs of living, but they hit our young people the most. We also need to think about what sort of economic future we want. I would argue that we need one focused on prosperity and well-being in their broadest sense, not just on the single metric of growth, and as part of that, we need to think about connectivity rather than travel.
In conclusion, I stand here with my tin hat on. I do welcome the conclusion of the roads review, not as the end of the debate, but as the start of a much wider one. That must include far better provision for public transport, especially in our rural areas. But, in the end, it is all about how we can shape a system in Wales that connects us, that supports prosperity, encourages well-being, and, most importantly, tackles the climate emergency. Thank you. Diolch yn fawr iawn.
Diolch o galon am egluro. Felly, mae'n safbwynt ychydig yn annidwyll, onid yw, pan ydych yn dweud wrth y Blaid Lafur, 'Caewch Faes Awyr Caerdydd'. Fy her i'r Blaid Lafur yw: os ydych chi wir yn credu mewn lleihau allyriadau carbon, caewch Faes Awyr Caerdydd.
Mae'n rhaid inni leihau ein hallyriadau carbon, galluogi newid dulliau teithio a gwella diogelwch ar y ffyrdd, a bydd y rhain yn cael eu gwneud yn rhan annatod o'n cynlluniau ffyrdd. Nod yr adolygiad, fel rwy'n ei ddeall, yw seilio penderfyniadau am ffyrdd ar ystod ehangach o feini prawf. Nonsens yw dweud bod yr adolygiad ffyrdd yn golygu bod Cymru ar gau i fusnes. Mae'r dewis rhwng yr economi a'r amgylchedd yn gysyniad deuaidd ffug. Gwyddom y bydd effeithiau economaidd newid hinsawdd yn drychinebus. Ni allwch gynllunio economi yn y tymor hir heb ddeall bod angen i bethau newid, ac mae'r rhan fwyaf o fusnesau arloesol yn gwybod hynny mewn gwirionedd. Rydym yn gwybod, mewn sawl rhan o Gymru, yn enwedig mewn ardaloedd gwledig fel y rhai yng Nghanolbarth a Gorllewin Cymru rwy'n eu cynrychioli, mae diffyg trafnidiaeth gyhoeddus yn broblem enfawr. Ond hyd yn oed yn ein dinasoedd, rwy'n gwybod bod cost trafnidiaeth gyhoeddus hefyd yn ormodol. Rwy'n edrych ymlaen at ganlyniad cynllun peilot y bysiau Fflecsi. Rwy'n gobeithio bod y rhan fwyaf o bobl yma wedi gweld y bysiau Fflecsi. Rwy'n gwybod eu bod wedi cael eu treialu mewn sawl rhan o Gymru, ac rwy'n gwybod eu bod yn cael eu defnyddio'n dda yn sir Benfro.
Rwyf eisiau gweld trafnidiaeth gyhoeddus am ddim i rai dan 25 oed. Dyna lle mae angen y newid. Mae'n gynnig radical a fyddai'n helpu i gael pobl allan o'u ceir a newid i ddulliau teithio mwy cynaliadwy. Byddai'n helpu i gyrraedd targedau newid hinsawdd, yn rhoi hwb i wasanaethau, a byddai'n rhoi cymorth i'n pobl ifanc yn enwedig. Rydym i gyd yn wynebu costau byw cynyddol, ond maent yn taro ein pobl ifanc yn fwy na neb. Mae angen inni feddwl hefyd pa fath o ddyfodol economaidd rydym ei eisiau. Buaswn yn dadlau bod angen un sy'n canolbwyntio ar ffyniant a llesiant yn eu hystyr ehangaf, nid yn unig ar un metrig twf, ac fel rhan o hynny, mae angen inni feddwl am gysylltedd yn hytrach na theithio.
I gloi, rwy'n sefyll yma gyda fy helmed dun ar fy mhen. Rwy'n croesawu casgliad yr adolygiad ffyrdd, nid fel diwedd y ddadl, ond fel dechrau dadl lawer ehangach. Rhaid i honno gynnwys darpariaeth well o lawer o drafnidiaeth gyhoeddus, yn enwedig yn ein hardaloedd gwledig. Ond yn y pen draw, mae'r cyfan yn ymwneud â sut y gallwn siapio system yng Nghymru sy'n ein cysylltu, sy'n cefnogi ffyniant, yn annog llesiant, ac yn bwysicaf oll, sy'n mynd i'r afael â'r argyfwng hinsawdd. Diolch yn fawr iawn.
Dwi'n mynd i ymateb, mewn gwirionedd, yn fy nghyfraniad, i araith huawdl Huw. Roedd Huw yn sôn, wrth gwrs, am yr angen i newid, a dwi'n cytuno'n llwyr efo'r hyn roedd o'n ei ddweud, ond roedd yr hyn roedd Huw yn ei ddweud yn dod o bersbectif ar sbectrwm trefol a dinesig. Mae'r byd yn wahanol iawn yng nghefn gwlad.
Fel y gŵyr pawb, cynllun ffordd osgoi Llanbedr oedd y cyntaf i glywed am ei ffawd. Mi ddaeth y newyddion fel sioc anferthol i bobl leol, a'r bobl yna yn flin. Yn wir, roedd yr awgrymiadau cyn y cyhoeddiad yn sôn y byddai'r cynllun yn mynd rhagddo. Roedd y trigolion a'r gymuned a chymunedau cyfagos wedi bod yn aros am dros 50 mlynedd am ddatblygiad a datrysiad i'w problemau, dim ond i gael eu siomi ar y munud olaf. Ac yn wir, roedd y Llywodraeth wedi buddsoddi miliynau o bunnoedd i mewn i baratoi Mochras ar gyfer datblygiad economaidd hefyd.
Felly, pam fod trigolion Llanbedr mor awyddus am ffordd osgoi? Wel, i'r rhai hynny ohonoch chi sydd ddim yn adnabod y gymuned yna, mi wnaf i baentio darlun i chi. Llanbedr, yn ddi-os, ydy un o bentrefi harddaf Cymru, ac mae'n cael ei rannu gan yr Afon Artro. Dim ond un ffordd sy'n mynd drwy Lanbedr, sef yr A496, y briffordd sy'n cysylltu y Bermo a Harlech, ac er mwyn croesi'r Artro yna mae'n rhaid mynd dros bont fach gul sydd yn dyddio nôl i oes Cromwell. Pan fo lori neu dractor neu hyd yn oed fan yn teithio drosti, yna mae'r pentref i gyd yn dod i stop, ac mae hyn yn digwydd yn rheolaidd. Canlyniad hyn ydy ciwiau hir am hydoedd wrth i gerbydau aros yn amyneddgar er mwyn croesi'r bont, gan ollwng allan eu nwy gwenwynig.
Mae yna sawl ambiwlans wedi methu â chyrraedd cleifion ar amser oherwydd hyn, ac wedi gorfod gofyn am ambiwlans awyr i gyrraedd. Mae yna fusnesau lleol wedi gadael neu yn ystyried gadael oherwydd yr amser drudfawr sy'n cael ei wastraffu yn dadlwytho stoc oherwydd eu bod nhw'n ciwio. Mae rhieni plant bach neu bobl â thrafferthion symudedd yn dewis gyrru rhai cannoedd o lathenni yn unig er mwyn mynd i'r ysgol feithrin neu'r siop, oherwydd bod y bont yn rhy beryglus i gerdded drosto. Ac afraid dweud fod y bont yn heneb gofrestredig gradd II ac nad oes posib gwneud dim byd iddo.
Dwi'n deall y rhesymeg y mae'r Dirprwy Weinidog yn ei ddweud dros beidio ag adeiladu mwy o ffyrdd—mi ddaru Huw sôn am hyn ynghynt—sef y ffaith ei bod hi'n golygu mwy o gerbydau yn mynd ar fwy o ffyrdd, a mwy o ffyrdd, a mwy o gerbydau, a'r cylch seithug yna. Mae hyn yn rhesymeg gwbl, gwbl wir, ond nid ym mhob achos, ac yn sicr nid yn achos Llanbedr. Yn wir, yn Llanbedr, mae gan bawb gar oherwydd y trafferthion yma. Yn wir, mae yna le i ddadlau, o gael y ffordd osgoi, y buasai hynny yn tynnu ceir a cherbydau oddi ar y ffordd fawr, gan alluogi'r rhieni hynny i gerdded i'r ysgol feithrin a galluogi pobl i fynd i'r digwyddiadau yn y neuadd bentref neu fynd i'r siop ger y bont.
Dywed y Dirprwy Weinidog bod angen modal shift, gan ddefnyddio mwy o drafnidiaeth gyhoeddus. Wel, wnaiff y Gweinidog ddim ffeindio cefnogwr mwy brwd na fi yn hynny o beth. Ond does yna ddim buddsoddiad wedi bod yn ein trafnidiaeth gyhoeddus ac, yn wir, fel y saif pethau, mae'n debygol y bydd y llwybrau bysiau sydd yn bodoli'n barod yn y cael eu torri oherwydd y diffyg buddsoddiad yma. Rwy'n cydnabod bod y cynlluniau gwreiddiol wedi bod yn edrych i baratoi ffordd osgoi oedd yn caniatáu cario cerbydau am hyd at 60 mya, ond mae'r cymunedau yno a'r awdurdod lleol, Cyngor Gwynedd, wedi edrych a lliniaru hyn a newid y cynlluniau er mwyn newid y cyflymder i 40 mya er mwyn lleihau allyriadau.
Mewn ymateb blaenorol, fe ddywedodd y Dirprwy Weinidog, yn eithaf dilornus wrthyf i, nad oes neb wedi dweud fod disgwyl i bobl oedrannus seiclo i bob man, ond y gwir ydy, os ydych chi'n darllen yr adroddiad adolygiad ffyrdd i Lanbedr, a gafodd ei gyhoeddi yn ôl yn 2021, mae'n dangos mai’r flaenoriaeth ar gyfer Llanbedr ydy active travel. Mewn cymuned ynysig fel Llanbedr, mae'n agos at amhosib i weithredu active travel er mwyn mynd i'r feddygfa neu er mwyn mynd i negesu. Ond, o gael ffordd osgoi, yna mi fyddai hynny yn galluogi pobl i gerdded a mynd i'r digwyddiadau cymunedol fel roeddwn i'n sôn ynghynt. Ac yn wir, yn ei dystiolaeth i'r pwyllgor amgylchedd yr wythnos diwethaf, fe ddywedodd y Dirprwy Weinidog:
In my contribution, I'm going to respond to the speech given by Huw. Huw, of course, mentioned the need for change, and I agree entirely with what he said, but what Huw said came from an urban perspective. The world is very different in rural areas.
As everyone knows, the Llanbedr bypass was the first to hear of its fate. The news came as a huge shock to local people, and those people were very angry. Indeed, the suggestions before the announcement had said that the proposal would proceed. The residents and the community and communities nearby had been waiting for over 50 years for a resolution to their problems, just to be disappointed at the very last moment. And indeed, the Government had invested millions of pounds in preparations for economic development in Mochras.
So, why were the people of Llanbedr so keen to have a bypass? Well, for those of you who are unfamiliar with that community, I will paint you a picture. Llanbedr, without doubt, is one of the most beautiful villages in Wales, and it's split by the river Artro. There's only one road through the village, which is the A496, the highway connecting Barmouth and Harlech, and to cross the river one must go over a narrow little bridge that dates back to the time of Cromwell. When a lorry, a tractor or even a van crosses that bridge, the whole village comes to a stop, and this happens regularly. The result of this is long traffic jams of vehicles waiting patiently to cross the bridge, letting out their poisonous emissions.
A number of ambulances have failed to reach patients in time because of this issue, and have had to ask for the air ambulance. There are local businesses that have left or are considering leaving because of the valuable time wasted unloading stock because of queuing. The parents of young children or people with mobility issues choose to drive hundreds of yards only in order to go to the nursery school or the shop, because the bridge is too dangerous to cross on foot. And needless to say, the bridge is grade II listed and nothing can be done to it.
I understand the rationale that the Deputy Minister has provided for not building more roads—and Huw mentioned it earlier—namely the fact that it will mean more vehicles on more roads, and more roads, and more vehicles, and that vicious cycle. The rationale is entirely valid, but not in all cases, and certainly not in the case of Llanbedr. Indeed, in Llanbedr, everyone has a car because of these difficulties. Indeed, one could make the case that, in having the bypass, that would take vehicles off the highway, enabling those parents to walk to the local nursery school and to allow people to go to events in the village hall or to go to the shop near the bridge.
The Deputy Minister said that we need modal shift, using more public transport. Well, the Minister won't find a more enthusiastic supporter of that than me in that regard, but there has been no investment in public transport. And indeed, as things stand, it's likely that the bus routes currently in existence will be cut because of that lack of investment. I acknowledge that the original plans had looked at preparing a bypass that would allow carrying vehicles up to 60 mph, but those communities and the local authority, Gwynedd Council, have looked and mitigating this and changed the proposals in order to change that speed limit to 40 mph in order to reduce emissions.
In a previous response, the Deputy Minister said disparagingly to me that nobody has said that elderly people are expected to cycle everywhere, but the truth is, if you read the report on Llanbedr, which was published back in 2021, it demonstrates that the priority for Llanbedr is active travel. In an isolated community such as Llanbedr, it's nearly impossible to implement active travel to go to the surgery or to go to the shops. But, in having a bypass, that would allow people to walk and to go to the community events that I mentioned earlier. And indeed, in his evidence to the environment committee last week, the Deputy Minister said:
'there will always be journeys by car, as the only practical way to get around...particularly in deep rural areas, the car is always going to be the main mode of transport.'
'bydd yna deithiau car bob amser, fel yr unig ffordd ymarferol o deithio o gwmpas...yn enwedig mewn ardaloedd gwledig iawn, y car fydd y prif ddull teithio bob amser.'
Mae hynny yn hollol wir am Lanbedr. Felly, dwi'n galw unwaith eto ar y Llywodraeth i gydweithio efo Cyngor Gwynedd er mwyn datblygu'r cynllun i wneud ffordd osgoi arafach yn Llanbedr a buddsoddi'n gynhwysfawr yn ein trafnidiaeth gyhoeddus yng nghefn gwlad Cymru.
That is entirely true of Llanbedr. So, I once again urge the Government to work with Gwynedd Council in order to develop a proposal to make a slower bypass in Llanbedr and to invest comprehensively in our public transport in rural Wales.
As the Minister I'm sure will say in her response, not all road construction is being ended. But again, we look at the issue in isolation. A road review needs to be part of a transport review. A bus plan is especially important because a lack of a bus plan and adequate bus services means there is often no alternative to driving except moving from the area in which you currently live. Also bear in mind that buses drive on roads, and outside major urban areas, bus lanes are rare. Buses are also caught up in traffic jams and their timetables affected. I remember when the Labour Party policy was support for an integrated transport strategy. I'm not sure when that ended.
The weather and topography of Wales makes cycling and walking unviable for many journeys. A transport review only makes sense when combined with a local development plan and an economic development strategy. They all fit together. They cannot be treated in isolation. Get transportation wrong, make it difficult to live in an area, then you will suffer demographic depopulation. The elderly and poor left behind, the younger and more affluent leaving—this is a post-war reality for some of our Valleys communities and some of our rural communities. I do not want to make it worse.
Building a road is not a solution. Look at the M25. The M25 was very expensive—a major road encircling most of greater London, 117 miles of motorway. Although the M25 was popular during construction, it quickly became apparent there was insufficient traffic capacity. Because of the public inquiry, several junctions merely served local roads where office and retail developments were built, attracting even more traffic onto the M25 than it was designed for. The congestion has led to traffic management schemes and, since opening, the M25 has been widened progressively, particularly near Heathrow airport. Still, the problem persists. It has been described as Europe’s largest car park. The M25 problem is the M4 in south Wales—too many junctions too close together, local traffic uses it as a local relief road. The danger of building relief road bypasses is that developments cluster around them and junctions, and traffic substantially increases. You end up back where you were.
Of course, for some places, one bypass is not enough. As many Members note, the A40 passes to the north of Llandeilo, passing the north side of the National Trust-owned Dinefwr Park estate before continuing to Carmarthen. This is not just any road, it's the A40, one of the major roads in Wales. But we're going to have a second Llandeilo bypass now, or there are plans for a second Llandeilo bypass. So, Llandeilo gets a southern bypass to go with its northern bypass. Whilst many parts of Wales that need new roads get left behind, Llandeilo gets two. It also has a regular bus service and is on the Heart of Wales line, and it's got access to both Swansea and Glangwili hospital in Carmarthen.
Of course, as Mabon ap Gwynfor just said, there's a village on Meirionnydd's coast called Llanbedr. The Welsh Government has pulled the plug, following advice from a committee it chose of transport and climate experts. Calls for the one-mile Llanbedr access road date back decades. It was hoped that the road would cut traffic through the Snowdonia village by 90 per cent. It has been directly contributing to increased traffic. Llanbedr has a train every four hours; not certainly a Heart of Wales line amount. For Ysbyty Gwynedd, there is no bus route, and that is the local hospital.
I hope—although I don't expect—the Minister can explain why building a road in northern Meirionnydd causes an increase in traffic and pollution, while the second Llandeilo bypass does not.
Fel y bydd y Gweinidog yn ei ddweud yn ei hymateb, rwy'n siŵr, ni fydd y gwaith o adeiladu ffyrdd yn dod i ben yn gyfan gwbl. Ond eto, edrychwn ar bob achos ar wahân. Mae angen i adolygiad ffyrdd fod yn rhan o adolygiad trafnidiaeth. Mae cynllun bysiau yn arbennig o bwysig oherwydd mae diffyg cynllun bysiau a gwasanaethau bysiau digonol yn golygu'n aml nad oes dewis arall yn lle gyrru heblaw symud o'r ardal rydych yn byw ynddi ar hyn o bryd. Cofiwch hefyd fod bysiau'n gyrru ar ffyrdd, a thu allan i ardaloedd trefol mawr, mae lonydd bysiau'n brin. Mae bysiau hefyd yn cael eu dal mewn tagfeydd traffig ac mae hynny'n effeithio ar eu hamserlenni. Rwy'n cofio adeg pan oedd polisi'r Blaid Lafur yn cefnogi strategaeth drafnidiaeth integredig. Nid wyf yn siŵr pa bryd y daeth hynny i ben.
Mae tywydd a thopograffi Cymru yn golygu bod beicio a cherdded yn opsiynau anymarferol ar gyfer sawl taith. Nid yw adolygiad trafnidiaeth ond yn gwneud synnwyr o'i gyfuno â chynllun datblygu lleol a strategaeth datblygu economaidd. Maent oll yn ffitio gyda'i gilydd. Ni ellir eu trin ar wahân. Os byddwch yn cael trafnidiaeth yn anghywir, byddwch yn ei gwneud hi'n anodd byw mewn ardal, ac yna byddwch yn dioddef diboblogi demograffig. Bydd yr henoed a'r tlawd yn cael eu gadael ar ôl, bydd y rhai iau a'r rhai mwy cefnog yn gadael—dyma'r realiti wedi'r rhyfel i rai o gymunedau ein Cymoedd a rhai o'n cymunedau gwledig. Nid wyf eisiau gwneud y sefyllfa'n waeth.
Nid yw adeiladu ffordd yn ateb y broblem. Edrychwch ar yr M25. Roedd yr M25 yn ddrud iawn—ffordd fawr yn amgylchynu'r rhan fwyaf o Lundain fwyaf, 117 milltir o draffordd. Er bod yr M25 yn boblogaidd yn ystod y gwaith adeiladu, daeth yn amlwg yn gyflym nad oedd digon o gapasiti traffig. Oherwydd yr ymchwiliad cyhoeddus, nid oedd sawl cyffordd ond yn gwasanaethu ffyrdd lleol lle adeiladwyd datblygiadau swyddfa a manwerthu, gan ddenu hyd yn oed mwy o draffig i'r M25 nag y'i cynlluniwyd ar ei gyfer. Mae'r tagfeydd wedi arwain at gynlluniau rheoli traffig ac ers agor mae'r M25 wedi cael ei lledu'n gynyddol, yn enwedig ger maes awyr Heathrow. Ond eto, mae'r broblem yn parhau. Cafodd ei disgrifio fel maes parcio mwyaf Ewrop. Problem yr M25 yw'r M4 yn ne Cymru—gormod o gyffyrdd yn rhy agos at ei gilydd, mae traffig lleol yn ei defnyddio fel ffordd liniaru leol. Y perygl o adeiladu ffyrdd lliniaru yw bod datblygiadau'n clystyru o'u cwmpas a chyffyrdd, ac mae traffig yn cynyddu'n sylweddol. Rydych yn cyrraedd nôl lle dechreuoch chi yn y pen draw.
Wrth gwrs, yn achos rhai llefydd, nid yw un ffordd osgoi'n ddigon. Fel y mae llawer o Aelodau wedi'i nodi, mae'r A40 yn mynd heibio i'r gogledd o Landeilo, gan fynd heibio ochr ogleddol ystad Parc Dinefwr sy'n eiddo i'r Ymddiriedolaeth Genedlaethol cyn mynd yn ei blaen i Gaerfyrddin. Nid dim ond unrhyw ffordd yw hon, dyma'r A40, un o'r prif ffyrdd yng Nghymru. Ond rydym am gael ail ffordd osgoi Llandeilo nawr, neu mae cynlluniau ar y gweill ar gyfer adeiladu ail ffordd osgoi Llandeilo. Felly, mae Llandeilo yn cael ffordd osgoi ddeheuol i gyd-fynd â'i ffordd osgoi ogleddol. Tra bo sawl rhan o Gymru sydd angen ffyrdd newydd yn cael eu gadael ar ôl, mae tref Llandeilo'n cael dwy. Mae ganddi wasanaeth bws rheolaidd hefyd ac mae ar reilffordd Calon Cymru, ac mae Abertawe ac ysbyty Glangwili yng Nghaerfyrddin o fewn cyrraedd.
Wrth gwrs, fel y dywedodd Mabon ap Gwynfor, mae yna bentref ar arfordir Meirionnydd o'r enw Llanbedr. Mae Llywodraeth Cymru wedi dod â'r cyfan i ben, yn dilyn cyngor gan bwyllgor a ddewisodd o arbenigwyr trafnidiaeth a hinsawdd. Mae'r galwadau am ffordd fynediad un filltir i Lanbedr yn dyddio'n ôl dros ddegawdau. Y gobaith oedd y byddai'r ffordd yn torri 90 y cant o'r traffig drwy'r pentref yn Eryri. Mae wedi bod yn cyfrannu'n uniongyrchol at fwy o draffig. Mae gan Lanbedr drên bob pedair awr; yn sicr nid yw'n rhedeg mor fynych â threnau Calon Cymru. Nid oes llwybr bysiau i Ysbyty Gwynedd a hwnnw yw'r ysbyty lleol.
Rwy'n gobeithio—er nad wyf yn disgwyl—y gall y Gweinidog egluro pam mae adeiladu ffordd yng ngogledd Meirionnydd yn achosi cynnydd mewn traffig a llygredd, ond nad yw ail ffordd osgoi Llandeilo yn gwneud yr un peth.
Will you take an intervention, Mike?
A wnewch chi dderbyn ymyriad, Mike?
Please.
Os gwelwch yn dda.
Would you agree with me that the second Llandeilo bypass is pork-barrel politics, and nothing else?
A fyddech chi'n cytuno â mi mai gwleidyddiaeth 'casgen borc' yw ail ffordd osgoi Llandeilo, a dim byd arall?
I cannot say that because, as you pointed out, or Darren Millar pointed out earlier, I have not been involved in any of this; the whole discussion takes place between the Welsh Government and Plaid Cymru, from which many of us on our benches are left out.
If, however, the Government believe that additional roads create more traffic and pollution, why couldn't they close the Cardiff eastern bay link road to cars, lorries and motorbikes, and only allow buses and cyclists to use it, if that is the solution? We need an integrated transport strategy linked to housing, commercial and industrial development. New roads are not the solution everywhere, but are needed in some places. What works is what matters.
Ni allaf ddweud hynny, oherwydd, fel y nodoch chi, neu fel y nododd Darren Millar yn gynharach, nid wyf wedi bod yn rhan o hyn o gwbl; cynhelir y drafodaeth rhwng Llywodraeth Cymru a Phlaid Cymru, ac mae llawer ohonom ar ein meinciau ni'n cael ein gadael allan ohoni.
Fodd bynnag, os yw'r Llywodraeth yn credu bod ffyrdd ychwanegol yn creu mwy o draffig a llygredd, pam na allent gau ffordd gyswllt bae dwyreiniol Caerdydd i geir, lorïau a beiciau modur, a chaniatáu i fysiau a beicwyr yn unig ei defnyddio, os mai dyna'r ateb? Rydym angen strategaeth drafnidiaeth integredig sy'n gysylltiedig â thai, datblygu masnachol a diwydiannol. Nid ffyrdd newydd yw'r ateb ym mhob man, ond mae eu hangen mewn rhai llefydd. Yr hyn sy'n gweithio yw'r hyn sy'n bwysig.
Y Gweinidog Newid Hinsawdd, Julie James.
The Minister for Climate Change, Julie James.
I'm waiting for Julie James's microphone to be unmuted. Yes, there you go. Thank you.
Rwy'n aros i feicroffon Julie James gael ei agor. Ie, dyna chi. Diolch.
Diolch, Llywydd.
Llywydd, there are some basic economic realities that are quite clearly unknown to the Tory benches. Economic growth and action on climate are not opposing objectives; the greatest economic harm would result from a failure to prevent runaway climate change. The balance we must seek to strike is one that avoids policies that, by not considering economic and environmental factors, are self-defeating.
This is the first root-and-branch review of road building in Wales for generations, and it comes amidst a nature and climate emergency, a cost-of-living crisis, and at a time when the Welsh Government is facing unprecedented financial pressures. So, however much the Tories might want to turn the clock back, we simply cannot just carry on as we have done for the last 60 or 70 years, not when we know that we must make deeper carbon cuts in the next 10 years than we've managed to deliver in the last 30; not when we know that transport has, to date, been the laggard on the path to decarbonisation; and not when so many species in Wales—one in six species according to the latest state of nature report—are at serious risk of extinction.
We are taking action here in Wales to actually try to deliver on our net-zero commitments and our wider environmental responsibilities. How often have I heard warm words from the Tories in this Chamber on tackling climate change and protecting biodiversity? But, despite those warm words, I cannot recall a single serious or constructive suggestion from the Welsh Conservatives in response to these great challenges of our age. So, perhaps they could start setting out their alternative path to net zero with something they're actually genuinely committed to. And it would be good, while they're at it, to know whether they agree with the Climate Change Committee, who also advise the Westminster Government, of course, and put the future cost of inaction on climate change at around 4 per cent to 6 per cent of gross domestic product every single year. The fact is that even if we'd wanted to keep progressing all 55 schemes looked at as part of the roads review, we simply do not have the money to do so.
Diolch, Lywydd.
Lywydd, mae'n gwbl amlwg fod yna rai gwirioneddau economaidd sylfaenol sy'n anhysbys i feinciau'r Torïaid. Nid yw twf economaidd a gweithredu ar yr hinsawdd yn amcanion sy'n gwrth-ddweud ei gilydd; byddai'r niwed economaidd mwyaf yn deillio o fethiant i atal newid hinsawdd direolaeth. Mae'r cydbwysedd y mae'n rhaid inni geisio ei sicrhau yn un sy'n osgoi polisïau sydd, drwy beidio ag ystyried ffactorau economaidd ac amgylcheddol, yn hunandrechol.
Dyma'r adolygiad gwraidd a brig cyntaf o adeiladu ffyrdd yng Nghymru ers cenedlaethau, a daw yng nghanol argyfwng natur a hinsawdd, argyfwng costau byw, ac ar adeg pan fo Llywodraeth Cymru yn wynebu pwysau ariannol digynsail. Felly, er cymaint y gallai'r Torïaid fod eisiau troi'r cloc yn ôl, ni allwn barhau fel rydym wedi'i wneud dros y 60 neu 70 mlynedd diwethaf, a ninnau'n gwybod y bydd rhaid inni wneud toriadau carbon dyfnach yn y 10 mlynedd nesaf nag y llwyddasom i'w gwneud yn y 30 mlynedd diwethaf; pan ydym yn gwybod bod trafnidiaeth, hyd yma, wedi llusgo'i draed ar y llwybr i ddatgarboneiddio; a phan fo cymaint o rywogaethau yng Nghymru—un o bob chwe rhywogaeth yn ôl yr adroddiad diweddaraf ar gyflwr byd natur—mewn perygl difrifol o ddiflannu.
Rydym yn gweithredu yma yng Nghymru er mwyn ceisio cyflawni ein hymrwymiadau sero net a'n cyfrifoldebau amgylcheddol ehangach. Pa mor aml y clywais eiriau cynnes gan y Torïaid yn y Siambr hon ynglŷn â mynd i'r afael â newid hinsawdd a gwarchod bioamrywiaeth? Ond er gwaetha'r geiriau cynnes hynny, ni allaf gofio unrhyw awgrym difrifol neu adeiladol gan y Ceidwadwyr Cymreig mewn ymateb i heriau mawr ein hoes. Felly, efallai y gallent ddechrau gosod eu llwybr amgen tuag at sero net gyda rhywbeth y maent wedi ymrwymo iddo go iawn. A thra'u bod wrthi, byddai'n dda gwybod a ydynt yn cytuno gyda'r Pwyllgor Newid Hinsawdd, sydd hefyd yn cynghori Llywodraeth San Steffan wrth gwrs, ac sydd wedi nodi y bydd diffyg gweithredu ar newid hinsawdd yn costio tua 4 y cant i 6 y cant o gynnyrch domestig gros bob blwyddyn. Hyd yn oed pe byddem wedi bod eisiau parhau i ddatblygu pob un o'r 55 cynllun yr edrychwyd arnynt yn rhan o'r adolygiad ffyrdd, y gwir amdani yw nad oes gennym arian i wneud hynny.
Can I just intervene on the Minister and ask if she's taking an intervention from Mark Isherwood?
A gaf fi dorri ar draws y Gweinidog a gofyn a yw'n fodlon derbyn ymyriad gan Mark Isherwood?
Llywydd, if I could just develop my argument a little more, then perhaps if Mark wants to intervene a bit later, then I'd be very happy to.
Lywydd, hoffwn ddatblygu fy nadl ymhellach, ac yna efallai, os hoffai Mark ymyrryd ychydig yn nes ymlaen, byddaf yn hapus iawn i dderbyn.
Okay. Carry on.
Iawn. Parhewch.
I just wanted to point out that the roads review was looking at pipeline development schemes without an approval for construction final cost or capital funding allocated for delivery. And that's the whole point of an investment pipeline: something the Tories simply seem to not understand. Schemes are developed, some go ahead, some don't, and with our capital budget now 8 per cent lower in real terms due to the economic illiteracy of the current UK Government, and of the ones preceding this particular Tory Government, we lack the capital investment necessary to make all the economic interventions that all Governments need to make, and because of those reckless decisions taken in Westminster, we absolutely now have to prioritise.
So, let's just take the example of the Flintshire red route. The development work that consultants have carried out in support of the project showed local congestion returning to current levels within 15 years of construction, much like the M25 example quoted by Mike Hedges.
Roeddwn eisiau tynnu sylw at y ffaith bod yr adolygiad ffyrdd yn edrych ar gost derfynol cynlluniau datblygu arfaethedig nad ydynt wedi cael cymeradwyaeth adeiladu a lle na chafodd chyllid cyfalaf ei ddyrannu ar gyfer eu cyflawni. A dyna holl bwynt llwybr buddsoddi: rhywbeth y mae'n ymddangos nad yw'r Torïaid yn ei ddeall. Mae cynlluniau'n cael eu datblygu, mae rhai'n mynd yn eu blaenau a cheir eraill nad ydynt yn mynd yn eu blaenau, a chyda'n cyllideb gyfalaf bellach 8 y cant yn is mewn termau real oherwydd anllythrennedd economaidd Llywodraeth bresennol y DU a'r rhai a ragflaenodd y Llywodraeth Dorïaidd benodol hon, nid oes gennym y buddsoddiad cyfalaf sydd ei angen i wneud yr holl ymyriadau economaidd y mae angen i bob Llywodraeth eu gwneud, ac oherwydd y penderfyniadau byrbwyll hynny a wnaed yn San Steffan, mae'n rhaid inni flaenoriaethu nawr.
Felly, beth am edrych ar esiampl llwybr coch sir y Fflint. Roedd y gwaith datblygu y mae ymgynghorwyr wedi'i wneud i gefnogi'r prosiect yn dangos y byddai tagfeydd lleol wedi dychwelyd i'r lefelau presennol o fewn 15 mlynedd i'w adeiladu, yn debyg iawn i enghraifft yr M25 a grybwyllwyd gan Mike Hedges.
Are you taking an intervention now, Minister? I've been asked again.
A wnewch chi dderbyn ymyriad nawr, Weinidog? Gofynnwyd i mi eto.
Go on then—go on then, Mark.
Iawn—ewch amdani, Mark.
Thank you.
Diolch.
Why have you not acknowledged that the 'current Tory Government' has banned the sale of new petrol and diesel cars and vans from 2030, and that with effect from 2035 all new cars and vans will be fully zero emission at the tailpipe, which means that we need a road network for the future, planning now and delivering for that network, given the volume of new-technology cars that will definitely be on the roads then?
Pam nad ydych chi wedi cydnabod bod y 'Llywodraeth Dorïaidd bresennol' wedi gwahardd gwerthu ceir a faniau petrol a diesel newydd o 2030 ymlaen, ac y bydd pob car a fan newydd heb unrhyw allyriadau yn y bibell fwg erbyn 2035, sy'n golygu bod angen rhwydwaith ffyrdd ar gyfer y dyfodol, cynllunio nawr a darparu ar gyfer y rhwydwaith hwnnw, o ystyried y nifer o geir technoleg newydd a fydd ar y ffyrdd erbyn hynny yn sicr?
Well, I fundamentally disagree with that, Mark. If you're replacing all of the current cars on the road with electric or low-emission vehicles, you simply have a different climate crisis to look at. What we need here is a different solution to transport that does not rely on individual car transport.
Anyway, let me go back to my Flintshire red route example. Three hundred million pounds would have been spent—money that's not available then to spend on alternatives—to build a dual carriageway through an ancient woodland during a nature emergency; £300 million on a project that would have increased carbon emissions by 423,000 tonnes during a climate emergency, yet within a decade and a half of its construction levels of congestion would be back to where they are today. I really fail to understand how anyone can think that that is a sensible way to invest money. While I'm at it, the Tories who are going on about the amount of money that's not invested in north Wales really do need to do their sums; I think you need to have a look at what was proposed for the M4 in south Wales, if you want to really make the comparison.
Instead, we will invest sustainably in north Wales. The investment proposed there was not consistent with our commitments under the future generations Act, nor did it fit with what we said we'd do in the Wales transport strategy and it's not consistent with our statutory climate change targets. The reason we established the independent roads review panel was to test schemes like the red route, which were set in train before we agreed these policies, against our commitments and the organising principles of the Welsh Government. It is not a ban on road building, quite clearly, and we will work with the Burns commission to implement a sustainable scheme alternative, and that is quite clearly the right thing to do.
So, just to be clear, Llywydd, this is a technical policy exercise, and not something that any Government would consult on directly. The time to engage with the public and stakeholders is at the strategy stage and at the scheme stage, and, of course, we have done and will do as much of that as we possibly can. Indeed, the Burns commission in north Wales is now consulting as part of its work, and once local authorities have produced their new regional transport plans they too will consult on them, and rightly so.
The Conservative motion says that we need to,
'deliver the transport infrastructure the people of Wales rightfully deserve.'
We absolutely agree. We need to futureproof our infrastructure to deal with the challenges we know are coming our way. We will continue to invest in our road infrastructure. We'll do more to maintain the roads that we have and we will build new roads that meet our four policy tests. We will work with our local authorities to develop schemes that can address our transport problems without adding to the other challenges, and we have great confidence that that is all very doable.
Let us put this all into proportion. To get onto a pathway that we need to get onto to get us to net zero by 2050, we need to cut car use by 10 per cent, so all we are really—
Wel, rwy'n anghytuno'n sylfaenol â hynny, Mark. Os ydych chi'n cyfnewid yr holl geir presennol sydd ar y ffordd am gerbydau trydan neu gerbydau allyriadau isel, bydd gennych argyfwng hinsawdd gwahanol i edrych arno. Yr hyn sydd ei angen arnom yma yw ateb gwahanol i drafnidiaeth nad yw'n dibynnu ar drafnidiaeth ceir unigol.
Beth bynnag, gadewch i mi droi'n ôl at fy enghraifft o lwybr coch sir y Fflint. Byddai £300 miliwn o bunnoedd wedi'i wario—arian nad yw ar gael wedyn i'w wario ar ddewisiadau amgen—i adeiladu ffordd ddeuol drwy goetir hynafol yn ystod argyfwng natur; £300 miliwn ar brosiect a fyddai wedi cynyddu allyriadau carbon 423,000 tunnell yn ystod argyfwng hinsawdd, ac eto o fewn degawd a hanner i'w adeiladu byddai lefelau tagfeydd wedi codi'n ôl i'r lefelau a welwn heddiw. Nid wyf yn gallu deall sut y gall unrhyw un feddwl bod honno'n ffordd gall o fuddsoddi arian. Tra wyf wrthi, mae gwir angen i'r Torïaid sy'n paldaruo am y swm o arian nad yw'n cael ei fuddsoddi yng ngogledd Cymru wneud eu symiau; rwy'n credu bod angen ichi gael golwg ar yr hyn a gafodd ei gynnig ar gyfer yr M4 yn ne Cymru, os ydych chi am wneud y gymhariaeth mewn gwirionedd.
Yn hytrach, byddwn yn buddsoddi'n gynaliadwy yng ngogledd Cymru. Nid oedd y buddsoddiad a gynigiwyd yno yn gyson â'n hymrwymiadau o dan Ddeddf cenedlaethau'r dyfodol, nac ychwaith yn cyd-fynd â'r hyn y dywedasom y byddem yn ei wneud yn strategaeth trafnidiaeth Cymru ac nid yw'n gyson â'n targedau statudol ar newid hinsawdd. Y rheswm pam y sefydlwyd y panel adolygu ffyrdd annibynnol oedd i brofi cynlluniau fel y llwybr coch, a gafodd eu rhoi ar y gweill cyn inni gytuno ar y polisïau hyn, yn erbyn ein hymrwymiadau ac yn erbyn egwyddorion cyfundrefnol Llywodraeth Cymru. Nid yw'n waharddiad ar adeiladu ffyrdd, yn gwbl amlwg, a byddwn yn gweithio gyda chomisiwn Burns i weithredu dewis arall o gynllun cynaliadwy, a dyna yw'r peth cywir i'w wneud yn amlwg.
Felly, i fod yn glir, Lywydd, ymarfer polisi technegol yw hwn, ac nid rhywbeth y byddai unrhyw Lywodraeth yn ymgynghori arno'n uniongyrchol. Y cam strategaeth, a'r cam cynllunio, yw'r amser i ymgysylltu â'r cyhoedd a rhanddeiliaid, ac wrth gwrs, rydym wedi gwneud hynny a byddwn yn gwneud cymaint o hynny ag y gallwn. Yn wir, mae comisiwn Burns yng ngogledd Cymru bellach yn ymgynghori fel rhan o'i waith, a phan fydd awdurdodau lleol wedi cynhyrchu eu cynlluniau trafnidiaeth rhanbarthol newydd byddant hwythau hefyd yn ymgynghori arnynt, a hynny'n gwbl briodol.
Mae cynnig y Ceidwadwyr yn dweud bod angen inni,
'gyflawni'r seilwaith trafnidiaeth y mae pobl Cymru yn ei haeddu.'
Rydym yn cytuno'n llwyr. Mae angen inni ddiogelu ein seilwaith ar gyfer y dyfodol i ymdrin â'r heriau y gwyddom eu bod ar y ffordd. Byddwn yn parhau i fuddsoddi yn ein seilwaith ffyrdd. Byddwn yn gwneud mwy i gynnal a chadw'r ffyrdd sydd gennym a byddwn yn adeiladu ffyrdd newydd sy'n bodloni ein pedwar prawf polisi. Byddwn yn gweithio gyda'n hawdurdodau lleol i ddatblygu cynlluniau a all fynd i'r afael â'n problemau trafnidiaeth heb ychwanegu at yr heriau eraill, ac rydym yn hyderus iawn fod hynny i gyd yn ymarferol iawn.
Gadewch inni edrych ar hyn yn gymesur. Er mwyn dechrau ar lwybr tuag at sero net erbyn 2050, mae angen i ni leihau'r defnydd o geir 10 y cant, felly y cyfan rydym yn ei wneud mewn gwirionedd—
I'm being asked again, Minister, for an intervention, this time by Huw Irranca-Davies.
Weinidog, mae yna gais arall am ymyriad, y tro hwn gan Huw Irranca-Davies.
Certainly. [Laughter.]
Yn sicr. [Chwerthin.]
Minister, thank you very much for taking the intervention. Could I just clarify that if you are approached by local authority leaders in those areas where schemes have been told to go back and think again about bringing it forward, where you need to show that a scheme also leads to a reduction in individual vehicle transport, you will, indeed, be sitting down with them and talking through proposals to make this work, and you'll be seeing how the Welsh Government can help them to do that as well?
Weinidog, diolch yn fawr iawn am dderbyn yr ymyriad. Os bydd arweinwyr awdurdodau lleol yn cysylltu â chi yn yr ardaloedd hynny lle dywedwyd wrth lunwyr cynlluniau i feddwl eto ynglŷn â'u cyflwyno, lle mae angen ichi ddangos bod cynllun hefyd yn arwain at ostyngiad yn lefelau trafnidiaeth cerbydau unigol, a wnewch chi gadarnhau y byddwch yn mynd ati i drafod cynigion gyda nhw er mwyn gwneud i hyn weithio, ac y byddwch yn gweld sut y gall Llywodraeth Cymru eu helpu i wneud hynny hefyd?
Yes, Huw, of course we will, and we will be proactively doing that; we work very closely with our local authorities, and of course we'll be working with them on their local transport plans as they bring them forward.
We need to get this into proportion. To get us to net zero by 2050, we need to cut car use by 10 per cent. So, all we are talking about is shifting one journey in 10 from a private car journey to a sustainable form of travel. I know that upsets Natasha Asghar's ambitions, but, really, it is not a road ban. We really do need to get this in proportion. As well as reducing emissions, that cut will give us a cut in congestion, reduce air pollution, lower noise pollution and give greater choice to people of how they travel. At the moment, far too many people are denied that choice; people who rely on buses are denied better services because our investment has been slammed into an endless pipeline of new roads. Meanwhile, others feel forced into multiple car ownership because they just don't have an alternative. If we want to enhance choice, and if you want to increase freedom, if we want to strengthen communities, then we need to shift investment into a modern public integrated transport system.
We know we do not have the funding to make all the public transport investments we need now, but as our £1.6 billion metro programme and our record investment in active travel show, we are making progress. So, Llywydd, we fund mandatory concessionary fares by £60 million a year. This gives free travel to those who need it the most. We fund the MyTravelPass scheme by £2 million a year, offering a third off the cost of bus tickets for 16 to 21-year-olds. Through the bus services support grant, we provide local authorities with £25 million of grant funding, consistent with the cost of tendered bus services, along with support for community transport, and, in addition, we spent £3.2 million a year—
Byddwn, Huw, wrth gwrs y byddwn, a byddwn yn mynd ati'n rhagweithiol i wneud hynny; rydym yn gweithio'n agos iawn gyda'n hawdurdodau lleol, ac wrth gwrs y byddwn yn gweithio gyda nhw ar eu cynlluniau trafnidiaeth lleol wrth iddynt eu cyflwyno.
Mae angen inni edrych ar hyn yn gymesur. Er mwyn cyrraedd sero net erbyn 2050, mae angen i ni leihau'r defnydd o geir 10 y cant. Felly, y cyfan rydym yn sôn amdano yw newid un o bob 10 taith mewn car preifat i ddull teithio cynaliadwy. Rwy'n gwybod bod hynny'n drysu uchelgeisiau Natasha Asghar, ond mewn gwirionedd, nid gwahardd ffyrdd mohono. Mae gwir angen inni edrych ar hyn yn gymesur. Yn ogystal â lleihau allyriadau, bydd y gostyngiad yn lleihau tagfeydd, yn lleihau llygredd aer, yn gostwng llygredd sŵn ac yn rhoi mwy o ddewis i bobl mewn perthynas â sut maent yn teithio. Ar hyn o bryd, mae llawer gormod o bobl yn cael eu hamddifadu o'r dewis hwnnw; mae pobl sy'n dibynnu ar fysiau yn cael eu hamddifadu o well gwasanaethau oherwydd bod ein buddsoddiad wedi cael ei luchio tuag at lif ddiddiwedd o ffyrdd newydd. Yn y cyfamser, mae eraill yn teimlo eu bod yn cael eu gorfodi i fod yn berchen ar gar ar ôl car am nad oes ganddynt ddewis arall. Os ydym eisiau gwella dewis, ac os ydych eisiau cynyddu rhyddid, os ydym eisiau cryfhau cymunedau, mae angen inni symud buddsoddiad tuag at system drafnidiaeth gyhoeddus integredig a modern.
Rydym yn gwybod nad oes gennym arian i wneud yr holl fuddsoddiadau trafnidiaeth gyhoeddus sydd eu hangen arnom nawr, ond fel mae ein rhaglen metro £1.6 biliwn a'n buddsoddiad uchaf erioed mewn teithio llesol yn dangos, rydym yn gwneud cynnydd. Felly, Lywydd, rydym yn rhoi £60 miliwn y flwyddyn tuag at docynnau teithio consesiynol gorfodol. Mae hyn yn darparu teithio am ddim i'r rhai sydd ei angen fwyaf. Rydym yn rhoi £2 filiwn y flwyddyn tuag at y cynllun FyNgherdynTeithio, sy'n cynnig traean oddi ar gost tocynnau bws i bobl ifanc rhwng 16 a 21 oed. Drwy'r grant cynnal gwasanaethau bysiau, rydym yn darparu £25 miliwn o gyllid grant i awdurdodau lleol, i gyd-fynd â chost gwasanaethau bysiau ar dendr, ynghyd â chymorth i drafnidiaeth gymunedol, ac yn ychwanegol at hynny, rydym wedi gwario £3.2 miliwn y flwyddyn—
You'll need to bring your contribution to an end now, Minister. I've extended it by the interventions, so if you can draw your contribution to a close.
Bydd angen ichi ddod â'ch cyfraniad i ben nawr, Weinidog. Rwyf wedi rhoi amser ychwanegol ar gyfer yr ymyriadau, felly os gallwch ddirwyn i ben nawr.
Thank you, Llywydd. It's very difficult, isn't it, to answer all of the points raised in a debate of this sort in the very short time we have available to us. So, we will be bringing forward a debate in Government time to discuss this in slower time.
But, Llywydd, just to sum up, a change in approach is undoubtedly the right thing to do, but to be effective we need to make the right thing to do the easiest thing to do, as the Deputy Minister has said many times, because human nature is to do what is easy. But, in short, Llywydd, we are moving forward into a bright, economically and environmentally sustainable future, whereas, as this debate shows, the Tories are locked in a false, overly nostalgic vision of the past, and they want a dystopian future where more and more of our countryside is devastated by traffic, and our climate and the essential natural world that sustains it are driven to their knees. I know which of those futures I support, and I know which of those futures the people of Wales, as all the opinion polls show, support as well. Diolch.
Diolch, Lywydd. Mae'n anodd iawn, onid yw, i ateb yr holl bwyntiau a godwyd mewn dadl o'r math hwn yn yr amser byr iawn sydd gennym ar gael i ni. Felly, byddwn yn cyflwyno dadl yn ystod amser y Llywodraeth i gael mwy o amser i drafod hyn.
Ond Lywydd, i grynhoi, diau mai newid dull o weithredu yw'r peth iawn i'w wneud, ond er mwyn bod yn effeithiol mae angen inni wneud y peth iawn i'w wneud yn beth hawsaf i'w wneud, fel y mae'r Dirprwy Weinidog wedi'i ddweud droeon, oherwydd mae pobl yn fwy tueddol o wneud yr hyn sy'n hawdd ei wneud. Ond yn fyr, Lywydd, rydym yn symud ymlaen at ddyfodol disglair, sy'n gynaliadwy yn economaidd ac yn amgylcheddol, ond fel mae'r ddadl hon yn dangos, mae'r Torïaid yn gaeth i weledigaeth ffug, or-hiraethus o'r gorffennol, ac maent eisiau gweld dyfodol dystopaidd lle mae mwy a mwy o'n cefn gwlad yn cael ei ddifetha gan draffig, a lle mae ein hinsawdd a'r byd natur hanfodol sy'n ei gynnal yn cael eu dinistrio. Rwy'n gwybod pa ddyfodol rwy'n ei gefnogi, ac rwy'n gwybod pa ddyfodol mae pobl Cymru, fel y dengys yr holl arolygon barn, yn ei gefnogi hefyd. Diolch.
Tom Giffard i ymateb i'r ddadl.
Tom Giffard to reply to the debate.
Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Can I thank all Members that contributed in our debate today? There were a number of Members, actually, that contributed, so I won't pick up everybody, you'll be pleased to know, that contributed and respond to their points accordingly. But I did want to single out Natasha Asghar's opening statement and her passion for transport in Wales. Her ambitious vision for transport in Wales, I think, really shone through in her contribution.
We've heard from across the Chamber today how reliant every area of Wales is on good road infrastructure. Many of these road building schemes are vital to help both local economies and communities thrive, and perhaps we heard in the debate that nowhere is that more clear than in north Wales, as Sam Rowlands and Janet Finch-Saunders highlighted the major projects that had been shelved there. I did feel a degree of sympathy, actually, for Rhun ap Iorwerth, who had to balance his party's full support for Labour's latest schemes, as they often do, with his constituents' clear desire for a third crossing into Anglesey.
Diolch yn fawr iawn, Lywydd. A gaf fi ddiolch i'r holl Aelodau a gyfrannodd at ein dadl heddiw? Cyfrannodd nifer o Aelodau, mewn gwirionedd, felly fe fyddwch yn falch o glywed nad wyf am enwi pawb ac ymateb i'w pwyntiau yn unol â hynny. Ond roeddwn eisiau crybwyll datganiad agoriadol Natasha Asghar a'i hangerdd am drafnidiaeth yng Nghymru. Rwy'n credu bod ei gweledigaeth uchelgeisiol ar gyfer trafnidiaeth yng Nghymru yn amlwg iawn yn ei chyfraniad hi.
Rydym wedi clywed o bob rhan o'r Siambr heddiw pa mor ddibynnol yw pob ardal o Gymru ar seilwaith ffyrdd da. Mae llawer o'r cynlluniau adeiladu ffyrdd hyn yn hanfodol i helpu economïau a chymunedau lleol i ffynnu, ac efallai ein bod wedi clywed yn y ddadl fod hynny'n fwy amlwg yng ngogledd Cymru nag yn unman arall, wrth i Sam Rowlands a Janet Finch-Saunders dynnu sylw at y prosiectau mawr y rhoddwyd stop arnynt yno. Mae gennyf rywfaint o gydymdeimlad â Rhun ap Iorwerth, sydd wedi gorfod cydbwyso cefnogaeth lawn ei blaid i gynlluniau diweddaraf Llafur, fel maent yn ei wneud mor aml, gydag awydd clir ei etholwyr am drydedd croesfan i Ynys Môn.
Will you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
He will, of course, know that his constituents do support that third crossing and their MP, Virginia Crosbie, does not have to walk the tightrope.
Wrth gwrs, fe fydd yn gwybod bod ei etholwyr yn cefnogi'r drydedd groesfan honno ac nid oes raid i'w Haelod Seneddol, Virginia Crosbie, gerdded y rhaff dynn ar hynny.
Well, it works both ways, because you need to remember as well that Members of your benches opposed the red route.
Wel, mae'n gweithio'r ddwy ffordd, oherwydd mae angen ichi gofio hefyd fod Aelodau o'ch meinciau chi wedi gwrthwynebu'r llwybr coch.
I think we heard from Sam Rowlands as a Member for North Wales that he very much supports the red route going through Flintshire.
As we've also heard, the Deputy Minister and the panel he created have abjectly failed to listen to any of the concerns of the communities and dismissed all of their concerns, instead pressing forward with their own narrow-minded agenda without any suitable alternatives. We heard from Delyth Jewell and others that we're facing a pivotal moment where, on top of cancelling vital road projects, Wales is facing a crisis in its transport system. These include concerns about the 65 per cent to 100 per cent of bus services facing being cut by small firms, because of a lack of funding, falling bus journeys, a staggering 11,000 train journeys cancelled over the last three years, and one in six rail passengers being dissatisfied with Transport for Wales services.
If this is, as we heard from the likes of Jenny Rathbone, Huw Irranca-Davies and Jane Dodds, Wales's reaction to climate change, isn't it bizarre that there has been absolutely no impetus to increase electric vehicle use, which will be a major factor in reducing emissions? Why do we have just over 1,400 public charging points here in Wales, well below the 50,000 fast-charging points that the Welsh Government itself has predicted will be needed by 2030? And why are there only 94 zero-emission buses in service in four authorities?
Rwy'n credu inni glywed gan Sam Rowlands fel Aelod dros Ogledd Cymru ei fod yn cefnogi'r llwybr coch i fynd drwy sir y Fflint yn fawr iawn.
Fel rydym hefyd wedi clywed, mae'r Dirprwy Weinidog a'r panel a greodd wedi methu gwrando ar unrhyw un o bryderon y cymunedau ac wedi diystyru eu holl bryderon, gan fwrw ymlaen â'u hagenda gul eu hunain yn lle hynny heb gynnig unrhyw ddewisiadau amgen addas. Clywsom gan Delyth Jewell ac eraill ein bod yn wynebu moment dyngedfennol lle mae Cymru, yn ogystal â chanslo prosiectau ffyrdd hanfodol, yn wynebu argyfwng yn ei system drafnidiaeth. Mae'n cynnwys pryderon ynghylch y 65 y cant i 100 y cant o wasanaethau bysiau sy'n wynebu cael eu torri gan gwmnïau bach oherwydd diffyg cyllid, fod nifer y teithiau bws yn gostwng, fod 11,000 o deithiau trên wedi'u canslo dros y tair blynedd diwethaf, a bod un o bob chwech o deithwyr trên yn anfodlon â gwasanaethau Trafnidiaeth Cymru.
Os mai dyma yw ymateb Cymru i newid hinsawdd, fel y clywsom gan bobl fel Jenny Rathbone, Huw Irranca-Davies a Jane Dodds, onid yw'n rhyfedd na fu unrhyw ysgogiad o gwbl i gynyddu'r defnydd o gerbydau trydan, a fydd yn ffactor o bwys i leihau allyriadau? Pam nad oes gennym fwy nag ychydig dros 1,400 o fannau gwefru cyhoeddus yma yng Nghymru, ymhell islaw'r 50,000 man gwefru cyflym y mae Llywodraeth Cymru ei hun wedi rhagweld y bydd eu hangen erbyn 2030? A pham mai dim ond 94 o fysiau di-allyriadau sy'n weithredol a hynny mewn pedwar awdurdod?
The authorities that have got electric buses are those that have applied successfully for UK Government funding, and we should be very grateful for that. But, on the electric charging points, I have to remind you that just as governments are not responsible for petrol stations, nor are they responsible for electric charging points. There is a responsibility, I agree, for us to ensure that communities are taking opportunities to install electric charging points in their villages and towns so that they can make some money out of that, using renewable energy in their area, but, really, it is not the job of Government to be transferring to electric charging points.
Yr awdurdodau sydd wedi cael bysiau trydan yw'r rhai sydd wedi gwneud cais llwyddiannus am gyllid gan Lywodraeth y DU, ac fe ddylem fod yn ddiolchgar iawn am hynny. Ond mewn perthynas â mannau gwefru trydan, rhaid imi eich atgoffa nad llywodraethau sy'n gyfrifol am orsafoedd petrol, ac yn yr un modd, nid llywodraethau sy'n gyfrifol am fannau gwefru trydan ychwaith. Mae yna gyfrifoldeb, rwy'n cytuno, i ni sicrhau bod cymunedau'n manteisio ar gyfleoedd i osod mannau gwefru trydan yn eu pentrefi a'u trefi fel y gallant wneud rhywfaint o arian o hynny, gan ddefnyddio ynni adnewyddadwy yn eu hardal, ond nid gwaith y Llywodraeth yw trosglwyddo i fannau gwefru trydan.
The Government has a role in encouraging the installation of charging points. It's no coincidence, Jenny, that, in Wales, there are 39 charging points per 100,000 of population. In England, that's 52. There's a clear difference along our border here in Wales as well, and that is through the proactive nature from the UK Government that we're not seeing here in Wales. And if it's about saving money, it's odd that the road building freeze in this review was started before any inflationary pressures were evident. If it's because of balancing the books, it is astounding that it's £180 million the Welsh Government has spent on road building projects that were never started—quite literally roads to nowhere, which can be written off so easily. If budgets are so hard to find, then surely a good saving would be the £30 million the Welsh Government's proposing to spend on a 20 mph road limit. It's been 10 years since the Active Travel (Wales) Act, Llywydd, but it looks like we've gone backwards: bus journeys down, at least 30 per cent of the population in every one of Wales's regions in transport poverty, and sustainable transport pilot schemes, including e-bikes and e-cargo bikes, stagnating, all because of a lack of investment and continually changing policy. However, the panel and the Deputy Minister are wholly relying on active travel and a public transport system in need of dire reform.
Welsh commuters and businesses are continually being pushed towards driving as a reliable form of transport because the Welsh public transport system is failing to deliver. However, instead of having a sustainable and well-used public transport system before banning road building projects, we're now left in this ridiculous situation where road users will be causing more emissions because of a 20 mph speed limit, will be paying even more should a road charging network be introduced in Wales—as the Deputy Minister's indicated he's interested in—and will be unable to efficiently use the electric cars they're being asked to convert to by 2030 because of a lack of charging points. [Interruption.] I've taken enough interventions.
It's quite ironic that the final budget was passed yesterday, as it showed some significant cuts in transport, even in areas where the Deputy Minister wants to focus his attention. Not only has there been a 17 per cent drop in capital funding for sustainable travel compared with the indicative budget, there's been a cut of £10 million to active travel and a cut of £22 million to bus support. That can't be a tenable position to continue alongside a cut to road projects.
So, the thrust of the motion is simple, Llywydd: the roads review has neglected to deliver the transport infrastructure that Wales needs. Instead, the Welsh Government has to ensure the transport network in Wales is able to supply its demand. By failing to do so, perhaps the Deputy Minister's famous words, 'We don't really know what we're doing on the Welsh economy' should now be updated to, 'We don't know what we're doing on the Welsh transport system, either.' Because unless he figures it out, it won't be roads he has to worry about, it'll be unhappy Labour backbenchers telling him to get on his bike.
Mae gan y Llywodraeth rôl i annog gosod pwyntiau gwefru. Nid yw'n gyd-ddigwyddiad, Jenny, fod 39 pwynt gwefru i bob 100,000 o'r boblogaeth yng Nghymru. Yn Lloegr, mae'n 52. Mae gwahaniaeth amlwg ar hyd ein ffin yma yng Nghymru hefyd, a hynny oherwydd natur ragweithiol Llywodraeth y DU nad ydym yn ei gweld yma yng Nghymru. Ac os yw'n ymwneud ag arbed arian, mae'n rhyfedd fod rhewi adeiladu ffyrdd yn yr adolygiad hwn wedi dechrau cyn i unrhyw bwysau chwyddiant ddod i'r amlwg. Os mai mantoli'r llyfrau yw'r nod, mae'n syfrdanol fod Llywodraeth Cymru wedi gwario £180 miliwn ar brosiectau adeiladu ffyrdd na chawsant eu dechrau, ffyrdd i unman yn llythrennol, y gellir ei ddiystyru mor hawdd. Os yw hi mor anodd dod o hyd i arian, un arbediad da fyddai'r £30 miliwn y mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu ei wario ar derfyn cyflymder o 20 mya. Mae 10 mlynedd wedi mynd heibio ers Deddf Teithio Llesol (Cymru), Lywydd, ond mae'n edrych yn debyg ein bod wedi mynd wysg ein cefnau: llai o deithiau bws, o leiaf 30 y cant o'r boblogaeth ym mhob un o ranbarthau Cymru mewn tlodi trafnidiaeth, a chynlluniau peilot trafnidiaeth gynaliadwy, gan gynnwys e-feiciau ac e-feiciau cargo, nad ydynt yn dangos unrhyw gynnydd, a'r cyfan oherwydd diffyg buddsoddiad a pholisi sy'n newid yn barhaus. Fodd bynnag, mae'r panel a'r Dirprwy Weinidog yn dibynnu'n llwyr ar deithio llesol a system drafnidiaeth gyhoeddus sydd angen eu diwygio'n enbyd.
Mae cymudwyr a busnesau Cymru'n cael eu gwthio'n barhaus tuag at yrru fel ffurf ddibynadwy ar drafnidiaeth oherwydd bod system trafnidiaeth gyhoeddus Cymru'n methu cyflawni. Fodd bynnag, yn hytrach na chael system drafnidiaeth gyhoeddus gynaliadwy sy'n cael defnydd da cyn gwahardd prosiectau adeiladu ffyrdd, bellach cawn ein gadael yn y sefyllfa hurt hon lle bydd defnyddwyr ffyrdd yn achosi mwy o allyriadau oherwydd terfyn cyflymder o 20 mya, lle byddant yn talu mwy fyth os caiff rhwydwaith codi tâl ar ddefnyddwyr ffyrdd ei gyflwyno yng Nghymru—syniad y nododd y Dirprwy Weinidog fod ganddo ddiddordeb ynddo—ac ni fyddant yn gallu gwneud defnydd effeithlon o'r ceir trydan y gofynnir iddynt newid iddynt erbyn 2030 oherwydd prinder pwyntiau gwefru. [Torri ar draws.] Rwyf wedi derbyn digon o ymyriadau.
Mae'n eithaf eironig fod y gyllideb derfynol wedi'i phasio ddoe, gan ei bod yn dangos toriadau sylweddol i drafnidiaeth, hyd yn oed mewn meysydd lle mae'r Dirprwy Weinidog eisiau canolbwyntio arnynt. Nid yn unig y bu gostyngiad o 17 y cant mewn cyllid cyfalaf ar gyfer teithio cynaliadwy o'i gymharu â'r gyllideb ddangosol, gwelwyd toriad o £10 miliwn i deithio llesol a thoriad o £22 miliwn i gymorth ar gyfer bysiau. Ni all honno fod yn sefyllfa y gellir goddef iddi barhau ochr yn ochr â thoriad i brosiectau ffyrdd.
Felly, mae byrdwn y cynnig yn syml, Lywydd: mae'r adolygiad ffyrdd wedi methu darparu'r seilwaith trafnidiaeth sydd ei angen ar Gymru. Yn hytrach, rhaid i Lywodraeth Cymru sicrhau bod y rhwydwaith trafnidiaeth yng Nghymru yn gallu darparu ar gyfer y galw. Drwy fethu gwneud hynny, efallai y dylai geiriau enwog y Dirprwy Weinidog, 'Nid ydym yn gwybod yn iawn beth rydym yn ei wneud ar economi Cymru' gael eu diweddaru nawr i, 'Nid ydym yn gwybod beth rydym yn ei wneud ar system drafnidiaeth Cymru ychwaith.' Oherwydd oni bai ei fod yn dod o hyd i ateb, nid am y ffyrdd y bydd rhaid iddo boeni, ond yn hytrach, am yr Aelodau anhapus ar feinciau cefn Llafur yn dweud wrtho am ei hel hi oddi yma.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu?
The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? Does any Member object?
Look, I don't want to do your job for you, so please concentrate.
Edrychwch, nid wyf am wneud eich gwaith drosoch chi, felly canolbwyntiwch os gwelwch yn dda.
Dwi'n credu ein bod ni wedi clywed gwrthwynebiad oddi wrth Blaid Cymru. Felly, dwi'n gohirio'r bleidlais ar y cynnig tan y cyfnod pleidleisio.
I believe there was an objection from Plaid Cymru. Therefore, I will defer voting on that item until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Dyma ni'n cyrraedd y cyfnod pleidleisio. Mae'r bleidlais gyntaf y prynhawn yma, oni bai bod Aelodau eisiau i fi ganu'r gloch, ar eitem 5, dadl Aelodau o dan Reol Sefydlog 11.21(iv) ar ddata biometrig mewn ysgolion. Dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig, a gyflwynwyd yn enw Sarah Murphy. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 38, 14 yn ymatal, un yn erbyn. Felly, mae'r cynnig wedi ei dderbyn.
And that brings us to voting time. The first vote this afternoon, unless, of course, Members wish for the bell to be rung, is on item 5, Member debate under Standing Order 11.21(iv) on biometric data in schools. I call for a vote on the motion, tabled in the name of Sarah Murphy. Open the vote. Close the vote. In favour 38, 14 abstentions, one against. Therefore, the motion is agreed.
Eitem 5. Dadl Aelodau o dan Reol Sefydlog 11.21(iv)—Data biometrig mewn ysgolion: O blaid: 38, Yn erbyn: 1, Ymatal: 14
Derbyniwyd y cynnig
Item 5. Member Debate under Standing Order 11.21(iv)—Biometric data in schools: For: 38, Against: 1, Abstain: 14
Motion has been agreed
Mae'r bleidlais nesaf ar eitem 6, sef y ddadl ar adroddiad y Pwyllgor Deisebau, sef 'Y Troad Terfynol? Gwahardd rasio milgwn yng Nghymru'. Dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig, yn enw Jack Sargeant. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 44, chwech yn ymatal, pedwar yn erbyn. Felly, mae'r cynnig yna wedi ei dderbyn.
The next vote is on item 6, the debate on the Petitions Committee report, 'The Final Bend? Ban greyhound racing in Wales'. I call for a vote on the motion, tabled in the name of Jack Sargeant. Open the vote. Close the vote. In favour 44, six abstentions and four against. Therefore, the motion is agreed.
Eitem 6. Dadl ar adroddiad y Pwyllgor Deisebau—Y Troad Terfynol? P-06-1253 Gwahardd rasio milgwn yng Nghymru: O blaid: 44, Yn erbyn: 4, Ymatal: 6
Derbyniwyd y cynnig
Item 6. Debate on the Petitions Committee report—The Final Bend? P-06-1253 Ban greyhound racing in Wales: For: 44, Against: 4, Abstain: 6
Motion has been agreed
Mae'r bleidlais nesaf ar ddadl y Ceidwadwyr Cymreig ar yr adolygiad ffyrdd. Dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig heb ei ddiwygio, yn enw Darren Millar. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 15, neb yn ymatal, 39 yn erbyn. Felly, mae'r cynnig wedi ei wrthod.
The next vote is on the Welsh Conservative debate on the roads review. I call for a vote on the motion without amendment, tabled in the name of Darren Millar. Open the vote. Close the vote. In favour 15, no abstentions, 39 against. Therefore, the motion is not agreed.
Eitem 7. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig—Yr adolygiad ffyrdd. Cynnig heb ei ddiwygio: O blaid: 15, Yn erbyn: 39, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y cynnig
Item 7. Welsh Conservatives Debate —The roads review. Motion without amendment: For: 15, Against: 39, Abstain: 0
Motion has been rejected
Mae'r bleidlais nesaf ar welliant 1, a gyflwynwyd yn enw Siân Gwenllian. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 54, neb yn ymatal, neb yn erbyn. Felly, mae gwelliant 1 wedi ei gymeradwyo.
The next vote is on amendment 1, tabled in the name of Siân Gwenllian. Open the vote. Close the vote. In favour 54, no abstentions, and none against. Therefore, amendment 1 is agreed.
Eitem 7. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig. Gwelliant 1, cyflwynwyd yn enw Siân Gwenllian: O blaid: 54, Yn erbyn: 0, Ymatal: 0
Derbyniwyd y gwelliant
Item 7. Welsh Conservatives Debate. Amendment 1, tabled in the name of Siân Gwenllian: For: 54, Against: 0, Abstain: 0
Amendment has been agreed
Y bleidlais olaf, felly, ar y cynnig wedi ei ddiwygio.
The final vote is, therefore, on the motion as amended.
Cynnig NDM4340 fel y'i diwygiwyd:
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn nodi adroddiad panel adolygu ffyrdd Llywodraeth Cymru, Dyfodol Buddsoddiad Ffyrdd yng Nghymru.
2. Yn gresynu at y diffyg ymgysylltu gan y panel adolygu ffyrdd gyda'r cyhoedd, cynrychiolwyr etholedig, awdurdodau lleol, busnesau a'r trydydd sector ac eraill yn ystod yr adolygiad.
3. Yn cydnabod yr angen am weithredu beiddgar a radical yn y sector trafnidiaeth i helpu i gyflawni allyriadau sero net cyn 2050.
4. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i ymrwymo i fuddsoddi mwy brys mewn trafnidiaeth gyhoeddus ac isadeiledd cerbydau trydan fel bod gan gymunedau ledled Cymru fwy o fynediad at opsiynau trafnidiaeth carbon isel neu di-garbon.
Motion NDM4340 as amended:
To propose that the Senedd:
1. Notes the report of the Welsh Government's roads review panel, The Future of Road Investment in Wales.
2. Regrets the lack of engagement by the roads review panel with the public, elected representatives, local authorities, businesses and the third sector and others during the course of the review.
3. Recognises the need for bold and radical action in the transport sector to help reach net-zero emissions before 2050.
4. Calls on the Welsh Government to commit to more urgent investment in public transport and electric vehicle infrastructure so that communities across Wales have greater access to low or zero-carbon transport options.
Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 53, neb yn ymatal, un yn erbyn. Felly, mae'r cynnig yna wedi ei dderbyn. Dyna ddiwedd ar y pleidleisio.
Open the vote. Close the vote. In favour 53, no abstentions, one against. Therefore, the motion is agreed. That concludes voting time.
Eitem 7. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig—Yr adolygiad ffyrdd. Cynnig wedi'i ddiwygio: O blaid: 53, Yn erbyn: 1, Ymatal: 0
Derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd
Item 7. Welsh Conservatives Debate—The roads review. Motion as amended: For: 53, Against: 1, Abstain: 0
Motion as amended has been agreed
Yr eitem nesaf, felly, fydd y ddadl fer. Mae'r ddadl fer y prynhawn yma gan Llyr Gruffydd, a dwi'n galw ar Llyr Gruffydd i gyflwyno'r pwnc.
The next item is the short debate. This afternoon's short debate is to be presented by Llyr Gruffydd, and I call on Llyr Gruffydd to speak to the topic he's chosen.
Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Diolch am y cyfle i gyflwyno fy mhwnc i yn y ddadl fer yma y prynhawn yma.
Mi allwn ni fod yn ddigon balch o’r ymagwedd ryngwladol sydd wedi bod yn rhan amlwg o'n hanes ni fel Cymry dros y blynyddoedd. Yn ôl yn gynnar yn yr ugeinfed ganrif, roedd gennym ni ein Cynghrair Cymreig y Cenhedloedd Unedig a ymgyrchodd dros heddwch a chydweithrediad rhyngwladol ar ôl y rhyfel byd cyntaf. Dyna yrrodd ddeiseb heddwch merched 1923, a lofnodwyd gan dros 390,000 o ferched yn annog America i ymuno â, ac arwain, Cynghrair y Cenhedloedd. Hefyd, wrth gwrs, ers dros ganrif mae neges heddwch flynyddol yr Urdd wedi’i hanfon ar draws y byd gan ledaenu neges o heddwch ac ewyllys da gan blant a phobl ifanc Cymru i bob rhan o’r byd ac i holl bobloedd y byd.
Fe ddaeth yr enghreifftiau penodol hyn i fod, wrth gwrs, yn y cyfnod cyn datganoli. A’r hyn oedden nhw, mewn gwirionedd, oedd cyfrwng i Gymru siarad mewn undod, gydag un llais, ar adeg pan nad oedd gennym ni ein senedd genedlaethol ein hunain i fynegi’r teimladau hynny o solidariaeth ryngwladol gydag eraill a oedd yn wynebu anghyfiawnder a gormes ar draws y byd.
Thank you, Llywydd, and thank you for giving me this opportunity to speak in this short debate today.
We can all be rightly proud of the internationalist outlook that has been a prominent part of our history, as Welsh people, over the years. Back in the early twentieth century, we had our Welsh League of United Nations, which campaigned for peace and international co-operation after the first world war. That is what drove the women’s peace petition of 1923, which was signed by more than 390,000 women, encouraging the United States to join and lead the League of Nations. Also, for over a century, the annual Urdd message of peace has been transmitted across the world, spreading a message of peace and goodwill from the children and young people of Wales to all parts and peoples of the globe.
These particular examples emerged in the pre-devolution era. And what they represented, in fact, was a means for Wales to speak collectively with one voice at a time when we didn’t have our own national parliament to articulate those feelings of international solidarity with others facing injustice and oppression across the world.
Daeth y Dirprwy Lywydd i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer took the Chair.
Now, more recently, of course, this Senedd has ensured that Wales is a nation of sanctuary, which is all about welcoming those from all across the world who have been displaced by war and conflict and those seeking a safe place to live. And, heaven knows, in light of some of the narrative coming from the Westminster Government at the moment, we really need to reflect on our responsibility to provide that sanctuary. Now that we have our own Senedd—albeit with little powers or competence in an international context—we have a duty to use this platform and to raise our collective voice to call out injustices wherever we see them. Despite the fact that many of the powers to really effect change are reserved to Westminster, we have a moral duty to use our status as a national Parliament, as a national Government, to speak up and to speak out to condemn human rights abuses, to condemn war and aggression and to reach out and embrace those who are in their hour of need. We're doing so with Putin’s war of aggression against Ukraine. We've done so in assistance to the people fleeing persecution from the Taliban in Afghanistan. We've done so in condemnation of the ongoing human rights abuses faced by the women of Iran. Not only are we a nation of sanctuary, we are a nation of solidarity. And that’s why, today, in the Senedd, we must also speak out and condemn the ongoing and largely overlooked atrocities perpetrated against the Armenian people in Nagorno-Karabakh.
Armenia is a comparatively small country, with a population similar to that of Wales. And since their independence, first in 1918 and then again in 1991, they have faced war and genocide by their neighbours. Between 600,000 and 1.5 million Armenians were systematically murdered by the Young Turks in what many nations still fail to correctly describe as genocide. And, prior to that, another genocide occurred under the Ottoman Empire, back in 1895, where 300,000 Armenians were murdered. Even the UK Government, over a century after those horrors were perpetrated against the Armenian people, is still to have the courage to call it out for what it was—genocide. Other nations that we often hold as beacons of freedom, liberty and human rights have only recently done so. Germany only recognised the Armenian genocide in 2016, and the USA did the same in 2019. And it’s high time that the UK Government followed suit.
Nawr, yn fwy diweddar, wrth gwrs, mae'r Senedd hon wedi sicrhau bod Cymru'n genedl noddfa, sy'n ymwneud â chroesawu'r rhai o bob cwr o'r byd sydd wedi'u dadleoli gan ryfel a gwrthdaro a'r rhai sydd eisiau lle diogel i fyw ynddo. A mawredd, yng ngoleuni peth o'r naratif a ddaw o Lywodraeth San Steffan ar hyn o bryd, mae gwir angen inni ystyried ein cyfrifoldeb i ddarparu'r noddfa honno. Gan fod gennym ein Senedd ein hunain bellach—er nad oes gennym lawer o bwerau na chymhwysedd mewn cyd-destun rhyngwladol—mae gennym ddyletswydd i ddefnyddio'r platfform hwn ac i godi ein llais cyfunol i dynnu sylw at anghyfiawnder lle bynnag y'i gwelwn. Er bod llawer o'r pwerau i sicrhau newid gwirioneddol wedi eu cadw'n ôl i San Steffan, mae gennym ddyletswydd foesol i ddefnyddio ein statws fel Senedd genedlaethol, fel Llywodraeth genedlaethol, i siarad a chodi llais i gondemnio cam-drin hawliau dynol, i gondemnio rhyfel ac ymddygiad ymosodol ac i estyn allan at bobl ar adeg o angen. Rydym yn gwneud hynny gyda rhyfel ymosodol Putin yn erbyn Wcráin. Rydym wedi gwneud hynny drwy roi cymorth i'r bobl sy'n ffoi rhag erledigaeth y Taliban yn Affganistan. Rydym wedi gwneud hynny wrth gondemnio'r modd y caiff hawliau dynol menywod Iran eu cam-drin yn barhaus. Nid yn unig ein bod yn genedl noddfa, rydym yn genedl o undod. A dyna pam, heddiw, yn y Senedd, mae'n rhaid inni hefyd godi llais a chondemnio'r erchyllterau parhaus a anwybyddwyd i raddau helaeth sy'n digwydd yn erbyn y bobl Armenaidd yn Nagorno-Karabakh.
Gwlad gymharol fechan yw Armenia, gyda phoblogaeth debyg i un Cymru. Ac ers eu hannibyniaeth, yn gyntaf yn 1918 ac eto yn 1991, maent wedi wynebu rhyfel a hil-laddiad gan eu cymdogion. Llofruddiwyd rhwng 600,000 ac 1.5 miliwn o Armeniaid yn systematig gan y Tyrciaid Ifanc yn yr hyn y mae llawer o wledydd yn dal i fethu ei ddisgrifio'n gywir fel hil-laddiad. A chyn hynny, digwyddodd hil-laddiad arall dan yr Ymerodraeth Ottomanaidd, yn ôl ym 1895, pan lofruddiwyd 300,000 o Armeniaid. Mae hyd yn oed Llywodraeth y DU, dros ganrif ar ôl i'r erchyllterau hyn ddigwydd yn erbyn y bobl Armenaidd, yn dal heb fod yn ddigon dewr i'w alw yr hyn ydoedd—sef hil-laddiad. Nid tan yn ddiweddar y gwnaed hynny gan wledydd eraill rydym yn eu cyfrif yn wledydd sy'n arddel egwyddorion rhyddid a hawliau dynol. Ni wnaeth yr Almaen gydnabod yr hil-laddiad Armenaidd tan 2016, ac fe wnaeth UDA yr un peth yn 2019. Ac mae'n hen bryd i Lywodraeth y DU wneud hynny hefyd.
In Wales, the road to genocide recognition began in 2001, of course, when Rhodri Morgan, then First Minister, laid flowers in memory of the 1915 genocide victims. Later, in 2010, there was an explicit recognition of the Armenian genocide by the First Minister, Carwyn Jones, when he paid homage to Armenian victims during the Holocaust memorial commemorations. The Church in Wales followed suit soon after, declaring 24 April as Armenian Genocide Day. Now, these have all been welcome, albeit incremental, steps. But, circumstances today mean it cannot stop there.
While a part of the Soviet Union, multiple votes and referendums were held in Nagorno-Karabakh to unify the oblast to Armenia, but these were rejected by Moscow. In 1988, the European Parliament passed a resolution supporting the demands of the ethnic Armenians in the region for reunification with Armenia, but, with a power vacuum from the collapse of the Soviet Union, Azerbaijan took the area under military control, and since then, of course, the area has been plagued by war and by conflict.
And like in every war, the real victims are the civilians. The horrors facing the people of Armenia are not only in the past. We mustn’t let the people of Armenia once again be overlooked as atrocities and human rights abuses are perpetrated against them in Nagorno-Karabakh. The situation there is dire. Azerbaijan has closed the Goris-Stepanakert highway, the only road connecting Nagorno-Karabakh to the outside world via the Lachin corridor. For Armenians in Artsakh, this is a corridor for life, connecting them to supplies, to trade and to the rest of Armenia. A recent letter signed by Baroness Cox, Lord Alton of Liverpool, Rowan Williams, the former Archbishop of Canterbury, Christopher Cocksworth, Bishop of Coventry, Dr John Eibner and Tim Loughton MP described the blockade of the Lachin corridor by Azerbaijan as 'a medieval style siege'.
Just last month, the International Court of Justice, the ICJ, the principal judicial organ of the United Nations, ordered provisional measures to ensure that Azerbaijan ends the blockade of the Lachin corridor. According to the ICJ, the situation has left some 120,000 ethnic Armenian residents in Nagorno-Karabakh without access to essential goods and services, including life-saving medication and healthcare. One cardiologist at a hospital there says they’re only doing 10 per cent of the procedures they would ordinarily be expected to do, simply because they don’t have the equipment they need. As a result he says, 'Every day we lose many people, many patients.'
The solidarity that we can show the people of Armenia means a lot, clearly, even though it costs us so little. I have been in contact with the Armenian community here in Wales, and in north Wales in particular, and I would like to read out some short statements from Anna, who moved from Armenia to Wales some years ago but who has family under siege in Nagorno-Karabakh. She says,
'I have friends and family that are caught up in what is going on and it’s very hard because when you know people it becomes so much more personal. My heart hurts for my country, for everybody, but then you have people who you know and you constantly worry about them. It’s difficult.'
Now, she talks about her cousin Rita and her family who now live in Stepanakert, which is in the area under blockade. They used to live in the town of Shusha, but, because Azerbaijan took over control, they had to move from there during the war. Anna told me,
'They ran away from there because there was bombing day and night. When the war ended, they decided to go to Stepanakert. Her son has wounds from this war. He has had one lung removed, a kidney has been damaged, and his spine is damaged too. He has three children.'
Her cousin Rita told her,
‘You know, Anna, it’s not the shortage of food or electricity or supplies. We lived through the first Nagorno-Karabakh war in those conditions. It’s not that. It’s the fear of not knowing what they’re going to do next.’
She goes on to say,
'In Wales, I would like to see Senedd Members sign the statement of opinion that has been tabled. So few people have signed it. It’s hurtful. We are not asking for too much. They just have to show that they understand our pain. We want acknowledgement, recognition and solidarity...I would like to see the First Minister, Mark Drakeford, and the Welsh Government speak out on this.'
She says,
'I am very disappointed that they have not.'
Now, we have a duty to condemn these actions, and although we might not have the power devolved to this Senedd to do much more than that, we must at least use the voice that we do have, not only to express solidarity with people like Anna and her family in Armenia, but also to put pressure on the UK Government to assist the Armenian people and to condemn the actions of Azerbaijan.
In 2019, as I mentioned earlier, Wales declared itself the world's first nation of sanctuary, a humane and pragmatic approach to the reception of refugees and asylum seekers, and since then, we have largely lived up to that billing, firstly, as I mentioned, with the assistance and housing of Afghan refugees and more recently, of course, with our support to Ukrainian refugees. This Welsh Government tells us that it believes that a distinctive Welsh response is needed for international assistance, and I agree. But words and actions are often of equal importance, and for us to prioritise the condemnation of some forms of international aggression against sovereign states while ignoring others, of course, is wrong.
Yes, we are a nation of sanctuary, not because we want to be popular, not because it's easy—far from it—but because we want those in need of sanctuary and support to know that we understand that, even during the horrors of war, people need to feel safe, that we, as a brotherhood and sisterhood of humanity are there for one another when people are fleeing persecution, human rights abuses, war and genocide. Our nation of sanctuary policy shows the world what makes us proud to be Welsh; we are kind and accepting and we offer the world our open arms when they are in need of our assistance. That's why I'm calling on this Senedd today, and on the Welsh Government, to condemn the war of terror being waged on the Armenian people in Nagorno-Karabakh, to be proactive in urging the UK Government to do the same and also to provide aid to avert the humanitarian crisis facing 120,000 Armenian people there. And let our actions be motivated not only by properly recognising and remembering the horrors of the Armenian genocide of 1915-23, but also by the explicit recognition of the threat of another genocide occurring now, this year, a century later, in 2023, because if we don't speak out, if we don't use the voice that this Senedd and the Welsh Government has to call out these atrocities, then the blood will be on all our hands. Diolch.
Yng Nghymru, dechreuodd y daith tuag at gydnabod hil-laddiad yn 2001, wrth gwrs, pan osododd Rhodri Morgan, Prif Weinidog Cymru ar y pryd, flodau er cof am ddioddefwyr hil-laddiad 1915. Yn ddiweddarach, yn 2010, cafwyd cydnabyddiaeth benodol i hil-laddiad yr Armeniaid gan y Prif Weinidog, Carwyn Jones, pan dalodd wrogaeth i ddioddefwyr Armenaidd yn ystod digwyddiadau coffáu'r Holocost. Dilynodd yr Eglwys yng Nghymru eu hesiampl yn fuan wedyn, gan ddatgan 24 Ebrill yn Ddiwrnod yr Hil-laddiad Armenaidd. Nawr, mae'r rhain i gyd wedi cael eu croesawu, er mai camau graddol ydynt. Ond mae amgylchiadau heddiw yn golygu na all ddod i ben gyda hynny.
Tra oedd yn rhan o'r Undeb Sofietaidd, cynhaliwyd nifer o etholiadau a refferenda yn Nagorno-Karabakh i uno'r oblast ag Armenia, ond gwrthodwyd y rhain gan Moskva (Moscow). Ym 1988, pasiodd Senedd Ewrop benderfyniad yn cefnogi galwadau'r Armeniaid ethnig yn y rhanbarth am ailuno ag Armenia, ond gyda gwactod pŵer yn sgil cwymp yr Undeb Sofietaidd, cymerodd Azerbaijan yr ardal dan reolaeth filwrol, ac ers hynny, wrth gwrs, mae'r ardal wedi ei phlagio gan ryfel a gwrthdaro.
Ac fel ym mhob rhyfel, y gwir ddioddefwyr yw'r sifiliaid. Nid yn unig yn y gorffennol y mae'r erchyllterau sy'n wynebu pobl Armenia. Rhaid inni beidio â gadael i bobl Armenia gael eu hanwybyddu unwaith eto wrth i erchyllterau a cham-drin hawliau dynol ddigwydd yn eu herbyn yn Nagorno-Karabakh. Mae'r sefyllfa yno'n enbyd. Mae Azerbaijan wedi cau'r briffordd rhwng Goris a Stepanakert, yr unig ffordd sy'n cysylltu Nagorno-Karabakh â'r byd tu allan drwy goridor Lachin. I Armeniaid yn Artsakh, mae hwn yn goridor hollbwysig sy'n eu cysylltu â chyflenwadau, â masnach, a gweddill Armenia. Mewn llythyr diweddar wedi'i lofnodi gan y Farwnes Cox, Arglwydd Alton o Lerpwl, Rowan Williams, cyn-Archesgob Caergaint, Christopher Cocksworth, Esgob Coventry, Dr John Eibner, a Tim Loughton AS disgrifiwyd y blocâd ar goridor Lachin gan Azerbaijan fel 'gwarchae canoloesol'.
Fis diwethaf, gorchmynnodd y Llys Cyfiawnder Rhyngwladol, prif gorff barnwrol y Cenhedloedd Unedig, fesurau dros dro i sicrhau bod Azerbaijan yn dod â'r gwarchae ar goridor Lachin i ben. Yn ôl y llys, mae'r sefyllfa wedi golygu nad oes gan 120,000 o drigolion Armenaidd ethnig yn Nagorno-Karabakh fynediad at nwyddau a gwasanaethau hanfodol, gan gynnwys meddyginiaeth a gofal iechyd sy'n achub bywydau. Mae un cardiolegydd mewn ysbyty yno yn dweud eu bod ond yn gwneud 10 y cant o'r llawdriniaethau y byddai disgwyl iddynt eu gwneud fel arfer, a hynny'n syml oherwydd nad oes ganddynt yr offer sydd ei angen arnynt. O ganlyniad, mae'n dweud, 'Bob dydd rydym yn colli llawer o bobl, llawer o gleifion.'
Mae'r undod y gallwn ei ddangos i bobl Armenia yn golygu llawer, yn amlwg, er ei fod yn costio cyn lleied i ni. Bûm mewn cysylltiad â'r gymuned Armenaidd yma yng Nghymru, ac yng ngogledd Cymru yn arbennig, ac rwyf am ddarllen ambell ddatganiad byr gan Anna, a symudodd o Armenia i Gymru rai blynyddoedd yn ôl ond sydd â theulu dan warchae yn Nagorno-Karabakh. Mae'n dweud hyn:
'Mae gennyf ffrindiau a theulu sydd wedi'u dal yn yr hyn sy'n digwydd ac mae'n anodd iawn oherwydd pan ydych chi'n adnabod pobl, mae gymaint yn fwy personol. Mae fy nghalon yn gwaedu dros fy ngwlad, dros bawb, ond wedyn mae gennych chi bobl rydych chi'n eu hadnabod ac rydych chi'n poeni amdanynt yn gyson. Mae'n anodd.'
Nawr, mae'n sôn am ei chyfnither Rita a'i theulu sydd bellach yn byw yn Stepanakert, sydd yn yr ardal dan warchae. Roeddent yn arfer byw yn nhref Shusha, ond oherwydd bod Azerbaijan wedi cymryd rheolaeth, bu'n rhaid iddynt symud oddi yno yn ystod y rhyfel. Dywedodd Anna wrthyf,
'Fe wnaethant ffoi oddi yno oherwydd bod yna fomio ddydd a nos. Pan ddaeth y rhyfel i ben, fe wnaethant benderfynu mynd i Stepanakert. Mae gan ei mab glwyfau o'r rhyfel. Cafodd dynnu un ysgyfaint, mae niwed i un o'i arennau, ac mae niwed i'w asgwrn cefn hefyd. Mae ganddo dri o blant.'
Dywedodd ei chyfnither Rita wrthi,
'Wyddost ti beth, Anna, nid prinder bwyd na thrydan na chyflenwadau yw'r peth gwaethaf. Fe wnaethom fyw drwy ryfel gyntaf Nagorno-Karabakh dan yr amgylchiadau hynny. Nid dyna ydyw, ond yn hytrach, yr ofn o beidio â gwybod beth maent am ei wneud nesaf'.
Aiff yn ei blaen i ddweud,
'Yng Nghymru, hoffwn weld Aelodau'r Senedd yn arwyddo'r datganiad barn sydd wedi ei gyflwyno. Mae cyn lleied o bobl wedi ei arwyddo. Mae'n brifo. Nid ydym yn gofyn am ormod. Nid oes ond angen iddynt ddangos eu bod yn deall ein poen. Rydym eisiau cydnabyddiaeth ac undod... Hoffwn weld Prif Weinidog Cymru, Mark Drakeford, a Llywodraeth Cymru yn codi llais ar hyn.'
Mae'n dweud
'Rwy'n siomedig iawn nad ydynt wedi gwneud hynny.'
Nawr, mae'n ddyletswydd arnom i gondemnio'r gweithredoedd hyn, ac er efallai nad oes gennym bŵer wedi'i ddatganoli i'r Senedd hon i wneud llawer mwy na hynny, mae'n rhaid inni o leiaf ddefnyddio'r llais sydd gennym, nid yn unig i fynegi undod â phobl fel Anna a'i theulu yn Armenia, ond hefyd i roi pwysau ar Lywodraeth y DU i gynorthwyo'r bobl Armenaidd ac i gondemnio gweithredoedd Azerbaijan.
Yn 2019, fel y soniais yn gynharach, datganodd Cymru ei hun yn genedl noddfa gyntaf y byd, sef ymagwedd drugarog a phragmatig tuag at dderbyn ffoaduriaid a cheiswyr lloches, ac ers hynny, rydym wedi haeddu'r disgrifiad hwnnw i raddau helaeth, yn gyntaf, fel y soniais, drwy gefnogi a chartrefu ffoaduriaid o Affganistan ac yn fwy diweddar, wrth gwrs, gyda'n cefnogaeth i ffoaduriaid Wcreinaidd. Dywed y Llywodraeth hon yng Nghymru wrthym ei bod yn credu bod angen ymateb unigryw Gymreig tuag at gymorth rhyngwladol, ac rwy'n cytuno. Ond mae geiriau a gweithredoedd yn aml yr un mor bwysig, ac nid yw'n iawn inni flaenoriaethu condemnio rhai mathau o ymddygiad ymosodol rhyngwladol yn erbyn gwladwriaethau sofran tra bôm yn anwybyddu eraill.
Ydym, rydym yn genedl noddfa, nid oherwydd ein bod eisiau bod yn boblogaidd, nid oherwydd ei fod yn hawdd—mae ymhell o fod—ond oherwydd ein bod eisiau i'r rhai sydd angen noddfa a chymorth wybod ein bod ni'n deall, hyd yn oed yn ystod erchyllterau rhyfel, fod angen i bobl deimlo'n ddiogel, ein bod ni, fel brawdoliaeth a chwaeroliaeth ddyngarol yma i'n gilydd pan fo pobl yn ffoi rhag erledigaeth, cam-drin hawliau dynol, rhyfel a hil-laddiad. Mae ein polisi cenedl noddfa yn dangos i'r byd beth sy'n ein gwneud ni'n falch o fod yn Gymry; rydym yn garedig ac yn hael ac rydym yn cynnig ein breichiau agored i'r byd pan fyddant angen ein cymorth. Dyna pam rwy'n galw ar y Senedd hon heddiw, ac ar Lywodraeth Cymru, i gondemnio'r rhyfel erchyll yn erbyn y bobl Armenaidd yn Nagorno-Karabakh, i fod yn rhagweithiol wrth annog Llywodraeth y DU i wneud yr un peth a hefyd i ddarparu cymorth er mwyn atal yr argyfwng dyngarol sy'n wynebu 120,000 o bobl Armenaidd yno. A gadewch i'n gweithredoedd gael eu hysgogi nid yn unig drwy gydnabod yn briodol a chofio am erchyllterau hil-laddiad Armenaidd 1915-23, ond hefyd drwy gydnabod yn benodol fod yna fygythiad o hil-laddiad arall nawr, eleni, ganrif yn ddiweddarach, yn 2023, oherwydd os na chodwn ein lleisiau, os na ddefnyddiwn y llais sydd gan y Senedd hon a Llywodraeth Cymru i dynnu sylw at yr erchyllterau hyn, bydd gennym oll waed ar ein dwylo. Diolch.
Galwaf ar y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol i ymateb i'r ddadl.
I call on the Minister for Social Justice to reply to the debate.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd, and thank you for bringing forward the debate this afternoon.
We stand with all our international communities who must watch and see their people, and as you say, it's people—family and friends—go through suffering. We show solidarity as individuals, as communities, and as friends with those who still suffer persecution every single day. The Welsh Government condemns persecution and violence in all its forms anywhere in the world, and where discord exists or has existed, the Welsh Government supports efforts to promote reconciliation between people and Governments.
Wales enjoys relations with many nations across the world, many of whom have decided to make Wales their home, and Wales is and will always be a welcoming nation, a place that promotes and celebrates peace. Our history attests to this, as you have reminded us today, from the Welsh League of Nations Union and the remarkable women's peace appeal of the early 1900s, to the Urdd Gobaith Cymru, the creation of Academi Heddwch, right through to the nation of sanctuary we've committed to making Wales today. And as you've said, Llyr, the nation of sanctuary means helping anyone who is dispersed or resettled to Wales to access services and integrate with communities from day one of arrival. It is about seeing the person before seeing their immigration status. It is about recognising that individuals come with skills and experiences and not just simply needs to be met. It is about harnessing the opportunities that migration helps to bring to our economy and to our communities, and we are a nation of solidarity, as you say. That was my message this morning at an International Women's Day event, organised by Hwb Cymru Africa, which was describing some of the projects we're supporting in sub-Saharan Africa on gender empowerment.
I am aware that the Nagorno-Karabakh conflict is deeply complex, and, over the last 30 years, people have continued to suffer due to this conflict, which has been the backdrop to regional relations during this time. Well, as we've said, and, as we know, the UK Government have the lead on foreign affairs—it is reserved—and the UK Government have taken an active role. And I understand that their position towards tensions between Armenia and Azerbaijan over the Nagorno-Karabakh situation remains unchanged. But the UK Government, alongside much of the international community, has been clear that the current closure of the Lachin corridor, which is a lifeline into Nagorno-Karabakh, is wholly unacceptable, and they've repeatedly called for the opening of the corridor.
Last week, on 2 March, the head of the UK delegation to the Organisation for Security and Co-operation in Europe stated that the UK Government remains deeply concerned by the continued disruption to the Lachin corridor, and urged immediate action to be taken to restore the flow of goods and people. The corridor has been discussed at the United Nations Security Council, and the fact that this has now been taken to the International Court of Justice, and a judgment passed, reinforces the need for urgent action to be taken.
Now, my understanding is that the UK Government continues to support international efforts, including those led by the EU and the OSCE, and continues to call upon both Armenian and Azerbaijan Governments to work together to address their concerns, and to fulfil the commitments that both sides have made. And, throughout February, UK Ministers met representatives of Azerbaijan and Armenia to discuss progress on peace discussions, and this included travelling out to Baku.
And, thank you for raising the importance of humanitarian aid after the violence in 2020. The UK was the first nation to provide humanitarian assistance in the form of £1 million to the International Committee of the Red Cross, and now, through the Start Fund, it has allocated £350,000 to support those affected by the closure of the corridor. The UK has committed to continuing to monitor the situation through their extensive engagements with humanitarian actors, to keep under review the need for future and further humanitarian assistance should the situation continue to deteriorate. And the reports that war crimes have been committed are deeply disturbing, and I know that many are worried about the risk of genocide in the region.
As far as the genocide convention is concerned, and where there is evidence that thresholds have been met, the UK Government must ensure that appropriate action is taken, and where the UK Government has concerns over the conduct of troops, these matters will be directly raised with the appropriate Government.
Sadly, Dirprwy Lywydd, we are seeing conflicts in too many areas across the world. Much of it is caused by hatred, racism, lack of education, and unwillingness to sit down and listen and work with people. Wales has always been and remains a nation proud to open its doors, especially to those fleeing violence and hatred, and we're proud of the values of equality, co-operation and solidarity that are the hallmark of the Wales we live in today. But this must be a reality for people, and we must listen to the concerns that you've raised today on these matters.
Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd, a diolch am gyflwyno'r ddadl y prynhawn yma.
Rydym yn sefyll gyda'n holl gymunedau rhyngwladol sy'n gorfod gwylio a gweld eu pobl, ac fel rydych chi'n dweud, pobl—teulu a ffrindiau—sy'n dioddef. Rydym yn dangos undod fel unigolion, fel cymunedau, ac fel ffrindiau â'r rhai sy'n dal i ddioddef erledigaeth bob dydd. Mae Llywodraeth Cymru'n condemnio erledigaeth a thrais o bob math yn unrhyw ran o'r byd, a lle mae cynnen yn bodoli neu wedi bodoli, mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi'r ymdrechion i hyrwyddo cymod rhwng pobl a Llywodraethau.
Mae Cymru'n mwynhau cysylltiadau â llawer o genhedloedd ar draws y byd, gyda llawer ohonynt wedi penderfynu gwneud Cymru'n gartref iddynt, ac mae Cymru, ac fe fydd bob amser, yn genedl groesawgar, yn lle sy'n hyrwyddo ac yn dathlu heddwch. Mae ein hanes yn tystio i hyn, fel rydych wedi ein hatgoffa heddiw, o Undeb Cynghrair y Cenhedloedd Cymru ac apêl heddwch menywod rhyfeddol y 1900au cynnar, i Urdd Gobaith Cymru, creu'r Academi Heddwch, i'r ymrwymiad heddiw i wneud Cymru'n genedl noddfa. Ac fel rydych chi wedi dweud, Llyr, mae cenedl noddfa yn golygu helpu unrhyw un sydd wedi ei ddadleoli neu sy'n ailgartrefu yng Nghymru i gael mynediad at wasanaethau ac integreiddio gyda chymunedau o'r diwrnod cyntaf ar ôl cyrraedd. Mae'n ymwneud â gweld y person cyn gweld eu statws mewnfudo. Mae'n ymwneud â chydnabod bod gan unigolion sgiliau a phrofiadau ac nid dim ond anghenion i'w diwallu. Mae'n ymwneud â harneisio'r cyfleoedd y mae mudo yn helpu i'w cyflwyno i'n heconomi ac i'n cymunedau, ac rydym yn genedl o undod, fel y dywedwch. Dyna oedd fy neges y bore yma mewn digwyddiad Diwrnod Rhyngwladol y Menywod, a drefnwyd gan Hwb Cymru Affrica, a oedd yn disgrifio rhai o'r prosiectau rydym yn eu cefnogi yn Affrica is-Sahara ar rymuso rhywedd.
Rwy'n ymwybodol fod gwrthdaro Nagorno-Karabakh yn gymhleth iawn, a dros y 30 mlynedd diwethaf, mae pobl wedi parhau i ddioddef oherwydd y gwrthdaro, sydd wedi bod yn gefndir i gysylltiadau rhanbarthol yn ystod y cyfnod hwn. Wel, fel rydym wedi dweud, ac fel rydym yn gwybod, Llywodraeth y DU sy'n dal yr awenau ar faterion tramor—mae wedi ei gadw'n ôl—ac mae Llywodraeth y DU wedi mabwysiadu rôl weithredol. Ac rwy'n deall bod eu safbwynt ar densiynau rhwng Armenia ac Azerbaijan ynghylch sefyllfa Nagorno-Karabakh heb newid. Ond mae Llywodraeth y DU, gyda llawer o'r gymuned ryngwladol, wedi bod yn glir fod cau coridor Lachin nawr, sy'n wythïen hollbwysig i mewn i Nagorno-Karabakh, yn gwbl annerbyniol, ac maent wedi galw dro ar ôl tro am agor y coridor.
Yr wythnos diwethaf, ar 2 Mawrth, dywedodd pennaeth dirprwyaeth y DU i'r Sefydliad Diogelwch a Chydweithredu yn Ewrop (OSCE) fod Llywodraeth y DU yn parhau i fod yn bryderus iawn ynghylch y tarfu parhaus ar goridor Lachin, ac anogodd weithredu ar unwaith i adfer llif nwyddau a phobl. Mae'r coridor wedi cael ei drafod yng Nghyngor Diogelwch y Cenhedloedd Unedig, ac mae'r ffaith bod hyn bellach wedi'i ddwyn ger bron y Llys Cyfiawnder Rhyngwladol, a dyfarniad wedi'i basio, yn atgyfnerthu'r angen i roi camau brys ar waith.
Nawr, fy nealltwriaeth i yw bod Llywodraeth y DU yn parhau i gefnogi ymdrechion rhyngwladol, gan gynnwys y rhai dan arweiniad yr UE ac OSCE, ac mae'n parhau i alw ar Lywodraeth Armenia a Llywodraeth Azerbaijan i weithio gyda'i gilydd i fynd i'r afael â'u pryderon, ac i gyflawni'r ymrwymiadau y mae'r ddwy ochr wedi'u gwneud. A thrwy gydol mis Chwefror, cyfarfu Gweinidogion y DU â chynrychiolwyr o Azerbaijan ac Armenia i drafod cynnydd ar drafodaethau heddwch, ac roedd hyn yn cynnwys teithio allan i Baku.
A diolch am godi pwysigrwydd cymorth dyngarol ar ôl y trais yn 2020. Y DU oedd y genedl gyntaf i ddarparu cymorth dyngarol ar ffurf £1 filiwn i Bwyllgor Rhyngwladol y Groes Goch, a nawr, drwy Gronfa Start, mae wedi dyrannu £350,000 i gefnogi'r rhai yr effeithiwyd arnynt gan gau'r coridor. Mae'r DU wedi ymrwymo i barhau i fonitro'r sefyllfa drwy eu hymgysylltiadau helaeth â gweithredwyr dyngarol, i barhau i adolygu'r angen am gymorth dyngarol pellach yn y dyfodol pe bai'r sefyllfa'n parhau i ddirywio. Ac mae'r adroddiadau fod troseddau rhyfel wedi'u cyflawni yn peri pryder mawr, ac rwy'n gwybod bod nifer o bobl yn poeni am y risg o hil-laddiad yn y rhanbarth.
O ran y confensiwn hil-laddiad, a lle mae tystiolaeth fod trothwyon wedi'u cyrraedd, rhaid i Lywodraeth y DU sicrhau bod camau priodol yn cael eu cymryd, a lle mae gan Lywodraeth y DU bryderon ynghylch ymddygiad milwyr, bydd y materion hyn yn cael eu codi'n uniongyrchol gyda'r Llywodraeth briodol.
Yn anffodus, Ddirprwy Lywydd, rydym yn gweld gwrthdaro mewn gormod o leoedd ar draws y byd. Caiff llawer ohono ei achosi gan gasineb, hiliaeth, diffyg addysg, ac amharodrwydd i wrando a gweithio gyda phobl. Mae Cymru bob amser wedi bod, ac yn parhau i fod yn genedl sy'n falch o agor ei drysau, yn enwedig i'r rhai sy'n ffoi rhag trais a chasineb, ac rydym yn falch o werthoedd cydraddoldeb, cydweithredu ac undod sy'n nodweddu'r Gymru rydym yn byw ynddi heddiw. Ond mae'n rhaid i hyn fod yn realiti i bobl, ac mae'n rhaid inni wrando ar y pryderon rydych chi wedi'u codi heddiw ynghylch y materion hyn.
So, unwaith eto, diolch yn fawr, Llyr Gruffydd.
So, once again, thank you very much, Llyr Gruffydd.
Thank you for tabling this motion today.
Diolch am gyflwyno'r cynnig hwn heddiw.
Diolch i Llyr Gruffydd, a diolch i'r Gweinidog. A daw hynny â thrafodion heddiw i ben.
Thank you to Llyr Gruffydd, and to the Minister. And that brings today's proceedings to a close.
Daeth y cyfarfod i ben am 18:23.
The meeting ended at 18:23.