Y Cyfarfod Llawn
Plenary
31/01/2023Cynnwys
Contents
Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.
In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.
Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Prynhawn da a chroeso i'r cyfarfod y prynhawn yma. Wrth i ni gychwyn y prynhawn yma, rydyn ni i gyd yn boenus ymwybodol am golled sydyn y Prif Weinidog dros y penwythnos, ac, ar ein rhan ni i gyd, rydw i'n cydymdeimlo gyda fe a’i deulu.
Good afternoon and welcome to this afternoon's Plenary meeting. As we begin this afternoon, we are all painfully aware of the sudden loss suffered by the First Minister over the weekend, and, on behalf of us all, I wish to extend our condolences to him and his family.
It’s little understood by people outside this Chamber, but often what pains one of us can pain all of us. In this case, what pains the First Minister has touched many people throughout Wales. When the news broke on Saturday, the first asking for her condolences to be passed on to the First Minister, messaging me, was a nurse in Bronglais.
Mark and his family are in our hearts and prayers this afternoon. Many will have known Clare well. We will rise now to remember Clare, and in love and support for our First Minister and his family.
Anaml y mae pobl y tu allan i'r Siambr hon yn sylweddoli y gall yr hyn sy'n achosi poen i un ohonom, achosi poen i bob un ohonom. Yn yr achos hwn, mae'r hyn sy'n achosi poen i'r Prif Weinidog wedi cyffwrdd â llawer o bobl ledled Cymru. Pan dorrodd y newyddion ddydd Sadwrn, y person cyntaf i ofyn i mi estyn ei chydymdeimlad i'r Prif Weinidog, drwy anfon neges ataf, oedd nyrs ym Mronglais.
Mae Mark a'i deulu yn ein calonnau a'n gweddïau y prynhawn yma. Bydd llawer wedi adnabod Clare yn dda. Fe godwn ni nawr i gofio am Clare, ac mewn cariad a chefnogaeth i'n Prif Weinidog a'i deulu.
Cynhaliwyd munud o dawelwch.
A minute's silence was held.
Diolch. The Trefnydd will be answering questions on behalf of the First Minister this afternoon, and I ask the Trefnydd to say a few words.
Diolch. Y Trefnydd fydd yn ateb cwestiynau ar ran y Prif Weinidog y prynhawn yma, ac rwy'n gofyn i'r Trefnydd ddweud ychydig eiriau.
Diolch, Llywydd. Thank you all for that moment of reflection in memory of Clare Drakeford and in recognition of her life. I know the thoughts of everyone in the Senedd, and across Wales, are with our First Minister and his family at this very sad time, which I know he will greatly appreciate.
Diolch, Llywydd. Diolch i chi i gyd am y foment yna o fyfyrdod er cof am Clare Drakeford ac i gydnabod ei bywyd. Rwy'n gwybod bod meddyliau pawb yn y Senedd, ac ar draws Cymru, gyda'n Prif Weinidog a'i deulu ar yr adeg drist iawn hon, ac rwy'n gwybod y bydd yn gwerthfawrogi hyn yn fawr.
Diolch i'r Trefnydd am hynny.
I thank the Trefnydd for that.
A'r cwestiwn cyntaf y prynhawn yma fydd gan Buffy Williams.
The first question this afternoon is from Buffy Williams.
1. Pa drafodaethau mae'r Prif Weinidog wedi'u cael gyda'r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol ynghylch y strategaeth trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol ers ei chyhoeddi'r llynedd? OQ59068
1. What discussions has the First Minister had with the Minister for Social Justice regarding the violence against women, domestic abuse and sexual violence strategy since it was announced last year? OQ59068
Only united action from all sections of society can end abuse and ensure that everyone in Wales can truly live fear free. Our national VAWDASV strategy sets out our aims, and the Minister for Social Justice will continue to work closely with all Cabinet colleagues to ensure it is delivered.
Dim ond gweithredu unedig o bob rhan o gymdeithas all ddod â chamdriniaeth i ben a sicrhau bod pawb yng Nghymru wir yn gallu byw heb ofn. Mae ein strategaeth genedlaethol trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol, VAWDASV, yn nodi ein nodau, a bydd y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol yn parhau i weithio'n agos gyda holl gyd-Weinidogion y Cabinet i sicrhau ei bod yn cael ei chyflawni.
Diolch, Trefnydd. The violence against women, domestic abuse and sexual violence strategy is, to me, one of the most important pieces of work the Welsh Government has announced this term, especially for my communities in Rhondda. Shockingly, the number of incidents of domestic violence and abuse reported to South Wales Police in Rhondda is, more often than not, double that of Cynon, Taf and Merthyr combined. We also know that these figures increase on the days of rugby internationals. With the start of the six nations, I'm campaigning, in February, with partners, to raise awareness of what local and national support is available to victims and perpetrators. I know that the support is available thanks to the strategy, but we need people to be accessing it. Trefnydd, since the strategy's announcement, what work has been done to ensure people know where and how they can access support? And are we still able to fund services fully during the current financial climate?
Diolch, Trefnydd. Mae'r strategaeth trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol, i mi, yn un o'r darnau pwysicaf o waith mae Llywodraeth Cymru wedi'i gyhoeddi'r tymor hwn, yn enwedig i fy nghymunedau yn y Rhondda. Yn syfrdanol, mae nifer y digwyddiadau o drais a cham-drin domestig sydd yn cael eu hadrodd i Heddlu De Cymru yn Rhondda, yn amlach na pheidio, ddwywaith cymaint â'r nifer ar gyfer Cynon, Taf a Merthyr gyda'i gilydd. Gwyddom hefyd fod y ffigurau hyn yn cynyddu ar ddyddiau gemau rygbi rhyngwladol. Ar ddechrau gemau'r chwe gwlad, rwyf yn ymgyrchu, ym mis Chwefror, gyda phartneriaid, i godi ymwybyddiaeth o'r gefnogaeth leol a chenedlaethol sydd ar gael i ddioddefwyr a chyflawnwyr. Rwy'n gwybod bod y gefnogaeth ar gael diolch i'r strategaeth, ond mae angen i bobl fod yn manteisio arni. Trefnydd, ers cyhoeddi'r strategaeth, pa waith sydd wedi'i wneud i sicrhau bod pobl yn gwybod ble a sut y gallan nhw gael y gefnogaeth hon? Ac ydyn ni'n dal i allu ariannu gwasanaethau yn llawn yn ystod yr hinsawdd ariannol bresennol?
Well, as Buffy Williams has outlined, in Wales, we know that too many people still experience domestic abuse and sexual violence, and our strategy absolutely puts prevention at its core, shifting the focus from symptom to cause through a public health approach. Buffy Williams referred to our groundbreaking Act back in 2015, and that created duties on local authorities and health boards in Wales to publish and implement strategies for addressing these issues in our local communities, and that really ensures that tackling violence against women and girls is prioritised right across Wales.
You mentioned the upcoming six nations campaign, and, through our Live Fear Free campaigns, that is a time that we do publicise those more. And we will continue to raise awareness of stalking, of harassment, of abuse and violence against women in all aspects of life, and that includes the street and other public places. And what these campaigns really do is provide practical advice for those who may be suffering abuse, but, as well as highlighting the support that's available to enable friends and family, and the wider community, to recognise abuse and take safe action, and signposting for people who perpetrate, who are themselves concerned about their behaviour. The Welsh Government does continue to fund regional advisers and specialist services, including the 24/7 Live Fear Free helpline. That supports victims of domestic abuse and sexual violence, and works tirelessly to ensure that no victim falls through the gaps of service provision, and especially those at higher risk. And we welcome long-term collaboration and partnership working between the services, and also the criminal justice services, really working together to deal with the complexities of the trauma that can be experienced.
Wel, fel y mae Buffy Williams wedi amlinellu, yng Nghymru, rydym yn gwybod bod gormod o bobl yn dal i brofi cam-drin domestig a thrais rhywiol, ac mae ein strategaeth yn rhoi atal yn gwbl ganolog iddi, gan symud y pwyslais o symptom i achos trwy ddull gweithredu iechyd y cyhoedd. Cyfeiriodd Buffy Williams at ein Deddf arloesol nôl yn 2015, ac fe greodd hynny ddyletswyddau ar awdurdodau lleol a byrddau iechyd yng Nghymru i gyhoeddi a gweithredu strategaethau ar gyfer mynd i'r afael â'r materion hyn yn ein cymunedau lleol, ac mae hynny wir yn sicrhau bod mynd i'r afael â thrais yn erbyn menywod a merched yn cael blaenoriaeth ledled Cymru.
Fe wnaethoch chi sôn am ymgyrch y chwe gwlad sydd ar ddechrau, a thrwy ein hymgyrchoedd Byw Heb Ofn, mae hwnnw'n gyfnod pan ydym yn rhoi mwy o gyhoeddusrwydd i'r rheini. A byddwn yn parhau i godi ymwybyddiaeth o stelcian, o aflonyddu, o gam-drin a thrais yn erbyn menywod ym mhob agwedd ar fywyd, ac mae hynny'n cynnwys y stryd a mannau cyhoeddus eraill. A'r hyn y mae'r ymgyrchoedd hyn yn ei wneud mewn gwirionedd yw rhoi cyngor ymarferol i'r rhai a allai fod yn dioddef camdriniaeth, a hefyd tynnu sylw at y gefnogaeth sydd ar gael i alluogi ffrindiau a theulu, a'r gymuned ehangach, i adnabod camdriniaeth a chymryd camau diogel, a dangos y ffordd i bobl sy'n cyflawni, sydd eu hunain yn poeni am eu hymddygiad. Mae Llywodraeth Cymru'n parhau i ariannu cynghorwyr rhanbarthol a gwasanaethau arbenigol, gan gynnwys llinell gymorth 24/7 Byw Heb Ofn. Mae hynny'n cefnogi dioddefwyr cam-drin domestig a thrais rhywiol, ac yn gweithio'n ddiflino i sicrhau nad oes unrhyw ddioddefwr yn disgyn drwy fylchau yn y ddarpariaeth o wasanaethau, yn enwedig y rhai sydd mewn mwy o berygl. Ac rydym yn croesawu cydweithio a gweithio mewn partneriaeth hirdymor rhwng y gwasanaethau, a hefyd y gwasanaethau cyfiawnder troseddol, gan gydweithio mewn gwirionedd i ymdrin â chymhlethdodau'r trawma y gall pobl eu profi.
Minister, in a written statement dated 19 January on women's safety in public places in Wales, the Minister for Social Justice referred to the Welsh Government's violence against women, domestic abuse and sexual violence national strategy. The Minister said that the strategy will be delivered through a collaborative
'"blueprint approach" alongside a group of key partner organisations including the police and specialist sector.'
One of these blueprint work streams is street harassment and safety in public places, providing a focus and expertise for an innovative approach to these issues. Currently in Newport—an area that I represent in South Wales East—every other LED light in the city gets turned off from midnight until 6 a.m. in the morning. However, Newport's Labour council is considering switching off all 19,000 lights, except at 'safety-critical sites', overnight, in a bid to cut costs. Furthermore, since late 2019, street lights across Caerphilly county borough have been switched off each night between midnight and 5.30 a.m. So, do you agree with me, Minister, that turning off street lights at night is in direct conflict with the aims of your Government's strategy to help women and girls feel safe on our streets? And will you take up this matter with the local authorities concerned, going forward? Thank you.
Gweinidog, mewn datganiad ysgrifenedig dyddiedig 19 Ionawr ar ddiogelwch menywod mewn mannau cyhoeddus yng Nghymru, cyfeiriodd y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol at strategaeth genedlaethol trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol, Llywodraeth Cymru. Dywedodd y Gweinidog y bydd y strategaeth yn cael ei chyflawni drwy
'"ddull glasbrint" ar y cyd, ochr yn ochr â grŵp o sefydliadau partner allweddol, gan gynnwys yr heddlu a’r sector arbenigol.'
Un o'r ffrydiau gwaith glasbrint yw aflonyddu ar y stryd a diogelwch mewn mannau cyhoeddus, gan ddarparu pwyslais ac arbenigedd ar gyfer dull arloesol o ymdrin â'r materion hyn. Ar hyn o bryd yng Nghasnewydd—ardal rwy'n ei chynrychioli yn Nwyrain De Cymru—mae pob yn ail olau LED yn y ddinas yn cael ei ddiffodd o hanner nos tan 6 y bore. Ond mae cyngor Llafur Casnewydd yn ystyried diffodd y 19,000 o oleuadau, ac eithrio mewn 'safleoedd allweddol o ran diogelwch', dros nos, mewn ymgais i dorri costau. Ar ben hynny, ers diwedd 2019, mae goleuadau stryd ar draws bwrdeistref sirol Caerffili wedi eu diffodd bob nos rhwng hanner nos a 5.30 y bore. Felly, ydych chi'n cytuno â mi, Gweinidog, bod diffodd goleuadau stryd yn y nos yn gwrthdaro'n uniongyrchol â nodau strategaeth eich Llywodraeth i helpu menywod a merched i deimlo'n ddiogel ar ein strydoedd? Ac a fyddwch chi'n codi'r mater hwn gyda'r awdurdodau lleol dan sylw, wrth symud ymlaen? Diolch.
Thank you. Well, I think we have to recognise the very difficult position that our local authorities are in, in trying to save money, even with the budgets that we've been able to give them from Welsh Government. But, as you say, the Minister for Social Justice did make a statement, following a request—I think it was from Delyth Jewell—in the business statement, because the Minister for Social Justice absolutely recognises that it's really important how women and children—well, everybody—feel safe, particularly on our streets. You mentioned the blueprint, and that works very closely not just with our partners here in Wales, but also non-devolved organisations. As part of that structure, the Minister for Social Justice chairs the national partnership board, with Dafydd Llywelyn, who's the lead police and crime commissioner here in Wales. It's something that I'm sure the board will look at, to see what support they can give local authorities, but, as I say, we do have to recognise the position of our local authorities from a financial position.
Diolch. Wel, rwy'n credu bod yn rhaid i ni gydnabod y sefyllfa anodd iawn y mae ein hawdurdodau lleol ynddi, wrth geisio arbed arian, hyd yn oed gyda'r cyllidebau rydyn ni wedi gallu eu rhoi iddyn nhw gan Lywodraeth Cymru. Ond, fel y dywedwch, gwnaeth y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol ddatganiad, yn dilyn cais—rwy'n credu ei fod gan Delyth Jewell—yn y datganiad busnes, oherwydd mae'r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol yn cydnabod yn llwyr ei bod yn bwysig iawn sut mae menywod a phlant—wel, pawb—yn teimlo'n ddiogel, yn enwedig ar ein strydoedd. Fe wnaethoch chi sôn am y glasbrint, ac mae hynny'n gweithio'n agos iawn nid yn unig gyda'n partneriaid yma yng Nghymru, ond hefyd gyda sefydliadau heb eu datganoli. Fel rhan o'r strwythur hwnnw, y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol sy'n cadeirio'r bwrdd partneriaeth cenedlaethol, gyda Dafydd Llywelyn, sef y prif gomisiynydd heddlu a throseddu yma yng Nghymru. Mae'n rhywbeth rwy'n siŵr y bydd y bwrdd yn edrych arno, i weld pa gefnogaeth y gallan nhw ei rhoi i awdurdodau lleol, ond, fel rwy'n dweud, mae'n rhaid i ni gydnabod sefyllfa ein hawdurdodau lleol o safbwynt ariannol.
The scope of the strategy was extended to include workplace harassment, because, as it says, women's safety can only come from change in a culture that fails to tackle toxic masculinity. Unfortunately, we've seen numerous examples of that culture in various organisations in recent weeks. So, do you agree with me, Minister, that trade unions are key to holding workplaces to account, and making sure that bosses are doing everything they can to prevent sexual harassment? We need good men in the room and employers to look at systems and procedures that enable and facilitate safe challenges. And would you join with me in welcoming the work that Wales TUC has done with Welsh Women's Aid to develop a toolkit, which I'll be launching here in March, that will help union reps to carry out that work?
Cafodd cwmpas y strategaeth ei ymestyn i gynnwys aflonyddu yn y gweithle, oherwydd, fel y dywed, dim ond yn sgil newid mewn diwylliant sy'n methu mynd i'r afael â gwrywdod gwenwynig y gellir cyflawni diogelwch menywod. Yn anffodus, rydym wedi gweld sawl enghraifft o'r diwylliant hwnnw mewn gwahanol sefydliadau yn ystod yr wythnosau diwethaf. Felly, ydych chi'n cytuno â mi, Gweinidog, bod undebau llafur yn allweddol i ddwyn gweithleoedd i gyfrif, a sicrhau bod penaethiaid yn gwneud popeth o fewn eu gallu i atal aflonyddu rhywiol? Mae angen dynion da yn yr ystafell a chyflogwyr i edrych ar systemau a gweithdrefnau sy'n galluogi a hwyluso heriau diogel. Ac a fyddech chi'n ymuno â mi wrth groesawu'r gwaith y mae TUC Cymru wedi'i wneud gyda Cymorth i Ferched Cymru i ddatblygu pecyn cymorth, y byddaf yn ei lansio yma ym mis Mawrth, a fydd yn helpu cynrychiolwyr undebau i wneud y gwaith hwnnw?
Thank you. And thank you to Joyce Watson for bringing the workplace sexual harassment toolkit to our attention today. I think it will be an extremely useful tool, once it has been launched, and it has been developed jointly with Welsh Women's Aid and Wales TUC. And it's very much in alignment with our aim to, obviously, ensure that workplaces are safe for employees, but also to ensure that employers have the tools that they need to deal with any breaches when they do happen. The Welsh Government has a long history of working with Welsh Women's Aid, and I think that this toolkit is another example of their passion and devotion to make sure that we do eradicate violence against women and girls. And I know that the Minister for Social Justice is very welcoming of the toolkit also.
Diolch. A diolch i Joyce Watson am ddod â'r pecyn cymorth aflonyddu rhywiol yn y gweithle i'n sylw ni heddiw. Rwy'n credu y bydd yn adnodd defnyddiol dros ben, wedi iddo gael ei lansio, ac mae wedi'i ddatblygu ar y cyd gyda Cymorth i Fenywod Cymru a TUC Cymru. Ac mae'n cyd-fynd yn dda â'n nod, yn amlwg, i sicrhau bod gweithleoedd yn ddiogel i weithwyr, ond hefyd i sicrhau bod gan gyflogwyr yr offer sydd eu hangen arnyn nhw i ymdrin ag unrhyw doriadau pan fyddant yn digwydd. Mae gan Lywodraeth Cymru hanes hir o weithio gyda Cymorth i Ferched Cymru, a chredaf fod y pecyn cymorth hwn yn enghraifft arall o'u hangerdd a'u hymroddiad i wneud yn siŵr ein bod yn dileu trais yn erbyn menywod a merched. Ac rwy'n gwybod bod y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol yn croesawu'r pecyn cymorth yn fawr hefyd.
2. Beth mae Llywodraeth Cymru'n ei wneud i helpu adnewyddu economaidd yn dilyn y pandemig yn Islwyn? OQ59069
2. What is the Welsh Government doing to aid post-pandemic economic renewal in Islwyn? OQ59069
Our economic mission sets out Welsh Government's economic priorities. We are strengthening the sectors across the Welsh economy by focusing on support for firms to innovate and diversify, speeding up business decarbonisation, and investing in climate-resilient infrastructure.
Mae ein cenhadaeth economaidd yn nodi blaenoriaethau economaidd Llywodraeth Cymru. Rydyn ni'n cryfhau'r sectorau ledled economi Cymru drwy ganolbwyntio ar gymorth i gwmnïau arloesi ac arallgyfeirio, cyflymu datgarboneiddio busnesau, a buddsoddi mewn seilwaith sy'n gydnerth o ran yr hinsawdd.
Diolch, Trefnydd. Thank you. A popular independent cafe, called Marmajo's, had premises on Pen-y-fan industrial estate in Crumlin until it very recently closed, and the owner, Charlie Allcock, reluctantly made a really hard decision, after watching her energy bills triple, to almost £1,800 a month. Also, in Pontllanfraith, the Islwyn bowls club reopened following the pandemic restrictions, but the bar and function room have also remained closed as the local authority seeks someone to take it over, and the commercial side of the club needs to be secured in the future. And in Blackwood, HSBC have announced their intention to close their branch in July this year. So, in communities throughout Islwyn, the consequences of 13 long, cold years of Tory austerity and the pandemic, and now the Tory cost-of-living crisis, are removing or endangering the important fabric of community life. Trefnydd, the people of Islwyn are grateful for their Welsh Labour Government that seeks, within its devolved functions and within its strict financial envelope, to encourage economic activity. One such area of Welsh Government activity has been in the creative arts. Executives of Netflix last week told the Welsh Affairs Select Committee that their shows, such as Sex Education, which saw filming in Newbridge town centre and across Gwent, contributed £200 million to the Welsh economy over the last five years. What other imaginative avenues, Trefnydd, are open to the Welsh Government to seek to bring life and energy into Islwyn's economic life?
Diolch, Trefnydd. Roedd gan gaffi annibynnol poblogaidd, o'r enw Marmajo's, safle ar stad ddiwydiannol Pen-y-fan yng Nghrymlyn nes iddo gau yn ddiweddar iawn, ac fe wnaeth y perchennog, Charlie Allcock, benderfyniad anodd iawn yn groes i'r graen, ar ôl gwylio ei biliau ynni yn cynyddu deirgwaith i bron i £1,800 y mis. Hefyd, ym Mhontllanfraith, ailagorodd clwb bowlio Islwyn yn dilyn cyfyngiadau'r pandemig, ond mae'r bar a'r ystafell ddigwyddiadau hefyd yn dal i fod ar gau wrth i'r awdurdod lleol geisio dod o hyd i rywun i gymryd yr awenau, ac mae angen sicrhau ochr fasnachol y clwb yn y dyfodol. Ac yn y Coed Duon, mae HSBC wedi cyhoeddi eu bwriad i gau eu cangen ym mis Gorffennaf eleni. Felly, mewn cymunedau ledled Islwyn, mae canlyniadau 13 mlynedd oer o gyni'r Torïaid a'r pandemig, ac erbyn hyn argyfwng costau'r Torïaid, yn cael gwared ar wead pwysig bywyd cymunedol neu yn ei beryglu. Trefnydd, mae pobl Islwyn yn ddiolchgar am Lywodraeth Lafur Cymru sy'n ceisio, o fewn ei swyddogaethau datganoledig ac o fewn ei hamlen ariannol lem, i annog gweithgarwch economaidd. Un maes o'r fath weithgarwch gan Lywodraeth Cymru yw'r celfyddydau creadigol. Dywedodd swyddogion gweithredol Netflix yr wythnos diwethaf wrth y Pwyllgor Dethol ar Faterion Cymreig bod eu sioeau, fel Sex Education, a welodd ffilmio yng nghanol tref Newbridge ac ar draws Gwent, wedi cyfrannu £200 miliwn at economi Cymru dros y pum mlynedd diwethaf. Pa lwybrau llawn dychymyg eraill, Trefnydd, sy'n agored i Lywodraeth Cymru i geisio dod â bywyd ac egni i fywyd economaidd Islwyn?
Thank you, and I'm very sorry to hear about the businesses and organisations in your constituency that have had to unfortunately close. As you know, here in Wales, we have Business Wales, and that's just about to celebrate its tenth anniversary, and they've provided a single integrated service to support businesses through these very difficult and uncertain economic times. That includes during the pandemic, as we left the European Union, and obviously the current cost-of-business crisis. Nearly 32,000 businesses were supported through the economic resilience fund during the pandemic, and direct support is available for businesses who continue to face uncertainties due to the cost-of-living crisis, the business crisis and, of course, the recession. There are many businesses in your constituency that have received support and, as you know, we've recently rolled out the business productivity enhancement programme. That's aimed at supporting SME manufacturing businesses also.
Diolch yn fawr, ac mae'n ddrwg iawn gen i glywed am y busnesau a'r sefydliadau yn eich etholaeth sydd wedi gorfod cau yn anffodus. Fel y gwyddoch chi, yma yng Nghymru, mae gennym Busnes Cymru, ac mae hwnnw ar fin dathlu ei ddegfed pen-blwydd, ac maen nhw wedi darparu un gwasanaeth integredig i gefnogi busnesau drwy'r cyfnod economaidd anodd ac ansicr iawn hwn. Mae hynny'n cynnwys yn ystod y pandemig, wrth i ni adael yr Undeb Ewropeaidd, ac yn amlwg yr argyfwng costau busnes presennol. Cefnogwyd bron i 32,000 o fusnesau drwy'r gronfa cadernid economaidd yn ystod y pandemig, ac mae cymorth uniongyrchol ar gael i fusnesau sy'n parhau i wynebu ansicrwydd oherwydd yr argyfwng costau byw, yr argyfwng busnesau ac, wrth gwrs, y dirwasgiad. Mae llawer o fusnesau yn eich etholaeth wedi cael cymorth ac, fel y gwyddoch chi, rydym wedi cyflwyno'r rhaglen gwella cynhyrchiant busnes yn ddiweddar. Bwriad honno yw cefnogi busnesau gweithgynhyrchu bach a chanolig hefyd.
Business Minister, for people in Islwyn, since 2019, they have experienced a real-terms increase of just £2.59 in their weekly earnings. Clearly, this isn't enough to keep pace with inflation, and the only way to combat this in Wales is by truly supporting our private sector and making Wales a more attractive place to invest in so they can employ more people on better wages. Clearly, this isn't happening at the moment, with Wales having seen the biggest fall in employment in the UK over the last years. Business Minister, how do you intent to curb this worrying trend?
Gweinidog Busnes, mae pobl yn Islwyn, ers 2019, wedi gweld cynnydd mewn termau real o ddim ond £2.59 yn eu henillion wythnosol. Yn amlwg, nid yw hyn yn ddigon i gynyddu ar yr un raddfa â chwyddiant, a'r unig ffordd i frwydro yn erbyn hyn yng Nghymru yw drwy wirioneddol gefnogi ein sector preifat a gwneud Cymru'n lle mwy deniadol i fuddsoddi ynddo fel y gallant gyflogi mwy o bobl ar gyflogau gwell. Yn amlwg, nid yw hyn yn digwydd ar hyn o bryd, gyda Chymru wedi gweld y cwymp mwyaf mewn cyflogaeth yn y DU dros y blynyddoedd diwethaf. Gweinidog Busnes, sut ydych chi'n bwriadu rheoli'r duedd bryderus hon?
I disagree with the Member profoundly that Wales isn't an attractive place to do business and to bring new businesses. I think you just need to look at our track record and also the work the Development Bank of Wales has done. I mentioned the business productivity enhancement programme that's recently been rolled out that's attracting new businesses. Again, the number of jobs that have been created just in the last two years in Rhianon Passmore's constituency totalled 621 jobs, with 220 new-start businesses, and has provided dedicated support to 1,102 businesses in Caerphilly.
Rwy'n anghytuno â'r Aelod yn ddirfawr nad yw Cymru'n lle deniadol i wneud busnes ac i ddod â busnesau newydd yma. Rwy'n credu bod angen i chi edrych ar ein hanes blaenorol a hefyd y gwaith mae Banc Datblygu Cymru wedi ei wneud. Soniais am y rhaglen gwella cynhyrchiant busnes sydd wedi'i chyflwyno'n ddiweddar sy'n denu busnesau newydd. Unwaith eto, cyfanswm nifer y swyddi sydd wedi'u creu yn ystod y ddwy flynedd ddiwethaf yn etholaeth Rhianon Passmore oedd 621 o swyddi, gyda 220 o fusnesau newydd yn cychwyn, ac wedi darparu cefnogaeth bwrpasol i 1,102 o fusnesau yng Nghaerffili.
Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd y Ceidwadwyr, Andrew R.T. Davies.
Questions now from the party leaders. The leader of the Conservatives, Andrew R.T. Davies.
Thank you, Presiding Officer. Before I start, with your permission, Presiding Officer, I'd like to identify with the comments you and the Trefnydd put on the record in relation to the shattering news of the First Minister's loss of his wife over the weekend. Having met Clare on several occasions in my role as leader here and as an MS as well, I realise what a kind and compassionate individual she was and how dedicated they both were to each other. I hope very much that the sentiments that everyone is expressing is a form of comfort, and I use the word 'form' of comfort because nothing will ever make up for the loss of your partner in life. I extend the Welsh Conservatives' sympathies, prayers and best wishes to the family of the First Minister and to the First Minister himself.
Trefnydd, in your previous role as building Minister and planning Minister, you'll be well aware of the issues around building safety here in Wales. There was much speculation and talk in the press on the weekend in relation to the remedial measures that have been put in place across the United Kingdom, but in particular here in Wales. Through the Building Safety Act 2022 that has passed in Westminster, there are measures to make sure that people who live in what are known as 'orphan buildings', which are buildings that have been built by companies that have been collapsed once the project has been finished, can be restored and the liabilities picked up by the companies. Will you, as a Government, pick up those measures and incorporate them into Welsh law here, so that residents who find themselves in similar buildings can have those protections? I notice that Mike Hedges was raising this very issue with you in business questions only two weeks ago.
Diolch. Cyn i mi ddechrau, gyda'ch caniatâd chi, Llywydd, hoffwn uniaethu â'r sylwadau rydych chi a'r Trefnydd wedi eu rhoi ar y cofnod mewn cysylltiad â'r newyddion ysgytwol fod y Prif Weinidog wedi colli'i wraig dros y penwythnos. Ar ôl cwrdd â Clare ar sawl achlysur yn fy swyddogaeth yn arweinydd yma ac fel AS hefyd, rwy'n sylweddoli mai unigolyn hynod o garedig a thrugarog oedd hi a pha mor ymroddedig oedd y ddau i'w gilydd. Rwy'n gobeithio'n fawr fod y teimladau y mae pawb yn eu mynegi yn fath o gysur, ac rwy'n defnyddio'r gair 'fath' o gysur oherwydd ni fydd unrhyw beth byth yn gwneud yn iawn am golli eich partner bywyd. Estynnaf gydymdeimlad, gweddïau a dymuniadau gorau'r Ceidwadwyr Cymreig i deulu'r Prif Weinidog ac i'r Prif Weinidog ei hun.
Trefnydd, yn eich swyddogaeth flaenorol yn Weinidog adeiladu a Gweinidog cynllunio, byddwch yn ymwybodol iawn o'r materion sy'n ymwneud â diogelwch adeiladau yma yng Nghymru. Roedd llawer o ddyfalu a siarad yn y wasg ar y penwythnos mewn cysylltiad â'r mesurau adfer sydd wedi cael eu rhoi ar waith ar draws y Deyrnas Unedig, ond yn arbennig yma yng Nghymru. Drwy Ddeddf Diogelwch Adeiladu 2022 sydd wedi'i phasio yn San Steffan, mae mesurau i wneud yn siŵr y gellir adfer adeiladau pobl sy'n byw yn yr hyn a elwir yn 'adeiladau amddifad', sef adeiladau a gafodd eu codi gan gwmnïau sydd wedi chwalu ar ôl i'r prosiect ddod i ben, gyda rhwymedigaethau gwaith adfer yn disgyn ar y cwmnïau hynny. A fyddwch chi, fel Llywodraeth, yn codi'r mesurau hynny a'u hymgorffori yng nghyfraith Cymru yma, fel y gall trigolion sy'n eu cael eu hunain mewn adeiladau tebyg gael yr amddiffyniadau hynny? Rwy'n sylwi bod Mike Hedges wedi codi'r union fater gyda chi mewn cwestiynau busnes dim ond pythefnos yn ôl.
Thank you. Well, as is the case in England, the Minister works very closely with developers, for instance, and I know, around the developers' pact, the Minister's been doing that. She's also kept Members updated, so I appreciate that you will already have that information as well. The Minister is obviously working closely with the UK Government to see what aspects of the legislation we can look at, and I'm sure that she will keep us updated.
Diolch. Wel, fel sy'n digwydd yn Lloegr, mae'r Gweinidog yn gweithio'n agos iawn gyda datblygwyr, er enghraifft, ac rwy'n gwybod, ynghylch cytundeb y datblygwyr, mae'r Gweinidog wedi bod yn gwneud hynny. Mae hi hefyd wedi sicrhau bod Aelodau'n cael yr wybodaeth ddiweddaraf, felly rwy'n gwerthfawrogi y bydd gennych yr wybodaeth honno eisoes hefyd. Mae'n amlwg bod y Gweinidog yn cydweithio'n agos â Llywodraeth y Deyrnas Unedig i weld pa agweddau o'r ddeddfwriaeth y gallwn ni edrych arnyn nhw, ac rwy'n siŵr y bydd hi'n rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni.
Leader of the house, it has been some years now, obviously, since the Grenfell tragedy. The inquiry into the Grenfell tragedy has concluded its work, and we await its report. As I said, in the UK Parliament, the legislation has been passed to give comfort to residents who live in these orphan buildings—there is one literally just up the road from here—who find themselves in the horrendous situation of not knowing whether they will get the remediation works undertaken, and they are living in properties that are unsaleable now and in fear of their lives basically, because of the fire activities that could potentially go on in those buildings. I would hope that I could have achieved a more substantial answer from you, given the time lapse since the tragedy of the Grenfell fire, but I implore you and the Government to take those measures on board to give confidence to those residents that they will get restitution in place to fix the damages.
But another thing that was spoken about by the UK Minister, Michael Gove, was that, where companies refuse to honour their commitments to remedy these buildings, they would put into law the ability to stop those companies being able to work, build future buildings, in those localities. Will the Welsh Government give urgent consideration to adopting such measures here, to strengthen your arm when you are negotiating with these companies, so that—if they couldn't build in the past to a good standard, what confidence can we have that they will build in the future to a good standard? And we need that legislative change here to give the Minister the ability to go into those negotiations and stop these companies doing what they did previously.
Arweinydd, mae sawl blwyddyn bellach, yn amlwg, ers trychineb Grenfell. Mae'r ymchwiliad i drasiedi Grenfell wedi dod â'i waith i ben, ac rydym yn aros am ei adroddiad. Fel y dywedais i, yn Senedd y DU, pasiwyd y ddeddfwriaeth i roi cysur i drigolion sy'n byw yn yr adeiladau amddifad hyn—mae un yn llythrennol ychydig i fyny'r ffordd o'r lle hwn—sy'n eu cael eu hunain yn y sefyllfa erchyll o beidio â gwybod a fydd gwaith cyweirio yn cael ei wneud, ac maen nhw'n byw mewn eiddo sy'n anwerthadwy nawr ac mewn ofn am eu bywydau yn y bôn, oherwydd y gweithgarwch tân a allai ddigwydd yn yr adeiladau hynny o bosib. Roeddwn wedi gobeithio cael ateb mwy sylweddol gennych, o ystyried yr amser a aeth heibio ers trychineb tân Grenfell, ond rwy'n erfyn arnoch chi a'r Llywodraeth i ystyried y mesurau hynny er mwyn rhoi sicrwydd i'r trigolion hynny y byddant yn cael iawndal i drwsio'r difrod.
Ond peth arall a ddywedwyd gan Weinidog y DU, Michael Gove, oedd, pryd mae cwmnïau'n gwrthod anrhydeddu eu hymrwymiadau i gyweirio’r adeiladau hyn, y bydden nhw'n gosod mewn cyfraith y gallu i atal y cwmnïau hynny rhag gweithio, adeiladu adeiladau'r dyfodol, yn y gymdogaeth honno. A fydd Llywodraeth Cymru yn ystyried mabwysiadu mesurau o'r fath yma ar frys, er mwyn rhoi mwy o rym i chi pan fyddwch chi'n trafod â'r cwmnïau hyn, er mwyn— os nad oedden nhw'n gallu adeiladu i safon dda yn y gorffennol, sut allwn ni fod yn ffyddiog y byddan nhw'n adeiladu i safon dda yn y dyfodol? Ac mae angen y newid deddfwriaethol hwnnw yma i roi'r gallu i'r Gweinidog fynd i'r trafodaethau hynny ac atal y cwmnïau hyn rhag gwneud yr hyn a wnaethant o'r blaen.
So, in relation to the first part of your question around remediation, I know the Minister has been working very hard to make sure that there is a programme of work that can be outlined, so that people do get that confidence, because I can imagine nothing worse than owning a home and knowing of the potential disaster that could befall it. And I know the Minister also is working very closely, as I say, with the UK Government, and has been having discussions with Michael Gove around that protection, as you referred to it, with developers who do not consider the requirements that will be needed from them, when they build in the future. So, yes, the short answer to your question is 'yes'.
Felly, mewn cysylltiad â rhan gyntaf eich cwestiwn ynghylch cyweirio, rwy'n gwybod bod y Gweinidog wedi bod yn gweithio'n galed iawn i sicrhau rhaglen waith y gellir ei hamlinellu, fel bod pobl yn ffyddiog, oherwydd ni allaf ddychmygu dim byd gwaeth na bod yn berchen ar gartref a gwybod am y drychineb posibl a allai ddod i'w ran. Ac rwy'n gwybod bod y Gweinidog hefyd yn gweithio'n agos iawn, fel y dywedais i, gyda Llywodraeth y DU, ac wedi bod yn cael trafodaethau gyda Michael Gove ynghylch yr amddiffyniad hwnnw, fel y cyfeirioch chi ato, gyda datblygwyr nad ydyn nhw'n ystyried y gofynion fydd arnyn nhw, pan fyddant yn adeiladu yn y dyfodol. Felly, ie, yr ateb byr i'ch cwestiwn yw 'byddwn'.
Thank you for that. I'm pleased to hear that, and I'm sure residents and action groups across Wales, who are affected by this will be pleased as well to hear that response. A word that hasn't been used by the Welsh Government, but, on Sunday, was used by the UK Government, was to apologise for the shortcomings in the building regulation environments that allowed these buildings to be put up in the first place, and, ultimately, end up in the situation we are in at the moment. Given the position that you occupy within the Government, will you apologise today, similar to how the UK Government apologised on the weekend, via Michael Gove? Because, whilst it won't put the buildings right, it will give a huge amount of comfort to those individuals and residents who find themselves on the wrong end of this situation through no fault of their own.
Diolch am hynny. Rwy'n falch o glywed hynny, ac rwy'n siŵr y bydd trigolion a grwpiau gweithredu ledled Cymru, yr effeithir arnyn nhw gan hyn yn falch hefyd o glywed yr ymateb yna. Gair nad yw wedi cael ei ddefnyddio gan Lywodraeth Cymru, ond, ddydd Sul, a ddefnyddiwyd gan Lywodraeth y DU, oedd ymddiheuro am y diffygion yn yr amgylcheddau rheoleiddio adeiladu a oedd yn caniatáu i'r adeiladau hyn gael eu codi yn y lle cyntaf, ac, yn y pen draw, arwain at y sefyllfa yr ydym ynddi ar hyn o bryd. O ystyried eich safle yn y Llywodraeth, a fyddwch yn ymddiheuro heddiw, yn debyg i'r modd yr ymddiheurodd Llywodraeth y DU ar y penwythnos, drwy Michael Gove? Oherwydd, er na fydd yn cyweirio'r adeiladau, bydd yn rhoi llawer iawn o gysur i'r unigolion a'r trigolion hynny sy'n cael eu hunain yn y sefyllfa anffodus hon heb fod yna unrhyw fai arnyn nhw.
Well, of course, we are very sorry that anybody finds themselves living with those concerns. But, as I say, it was really important that we took a step back and looked at what work could be done, and, as I say, the Minister does have a programme of work to assist with these people.
Wel, wrth gwrs, mae'n ddrwg iawn gennym fod unrhyw un yn gorfod byw gyda'r pryderon hynny. Ond, fel rwy'n dweud, roedd hi'n bwysig iawn ein bod ni wedi cymryd cam yn ôl ac edrych ar ba waith y gellid ei wneud, ac, fel rwy’n dweud, mae gan y Gweinidog raglen waith i gynorthwyo'r bobl yma.
Arweinydd Plaid Cymru nawr—Adam Price.
The leader of Plaid Cymru—Adam Price.
Diolch yn fawr iawn, Llywydd. A gaf innau, ar ran grŵp Plaid Cymru yn y Senedd, ond hefyd ar ran y blaid yn fwy eang, estyn ein cydymdeimladau dwysaf ni hefyd i'r Prif Weinidog ar ei golled? Mae'n ergyd y mae'n anodd amgyffred â hi, a dweud y gwir, ac rŷn ni eisiau gwneud yn sicr ei fod e'n ymwybodol faint o gefnogaeth rŷn ni eisiau dangos iddo fe yn y cyfnod anodd yma, ac mae hynny, fel sydd wedi cael ei ddweud eisoes, yn cael ei rannu mor eang. Mi oeddwn i yng nghynhadledd Melin Drafod ar y penwythnos, ac mi oedd pobl yno hefyd wedi teimlo yr ergyd o'r golled yma a'r ing y mae'r Prif Weinidog yn ei wynebu.
Thank you very much, Llywydd. May I, on behalf of the Plaid Cymru group in the Senedd, but also on behalf of the party more broadly, extend our sincerest condolences to the First Minister on his bereavement? It is a blow that's difficult to comprehend, if truth be told, and we want to ensure that he is aware how much support we wish to give him during this most difficult period, and that, as has been said already, is broadly shared. I was in the Melin Drafod conference over the weekend, and people there had felt the blow of this loss and the anguish that the First Minister faces.
The Welsh Government has formally commenced the NHS pay-round process for 2023-24 by sending a remit letter to the NHS pay review body. The Welsh Government's evidence to the pay review body, along with the letter, was sent on the same day, 11 January, that the health unions said that they were no longer prepared to engage with a review body process that they no longer trusted, calling instead for direct negotiations with the Government for next year. Why, effectively, begin a new dispute with the unions over next year's pay even before this year's pay dispute is resolved? How is that going to rebuild the trust of the workforce?
Mae Llywodraeth Cymru wedi dechrau'r broses rownd gyflogau'r GIG yn ffurfiol ar gyfer 2023-24 drwy anfon llythyr cylch gwaith at gorff adolygu cyflogau'r GIG. Cafodd tystiolaeth Llywodraeth Cymru i'r corff adolygu cyflogau, ynghyd â'r llythyr, ei anfon ar 11 Ionawr, yr un diwrnod pan ddywedodd yr undebau iechyd nad oedden nhw bellach yn barod i ymgysylltu â phroses corff adolygu nad oedden nhw'n ymddiried ynddi bellach, gan alw yn hytrach am drafodaethau uniongyrchol gyda'r Llywodraeth ar gyfer y flwyddyn nesaf. Pam dechrau anghydfod newydd gyda'r undebau dros gyflog y flwyddyn nesaf hyd yn oed cyn i'r anghydfod cyflog eleni gael ei ddatrys? Sut mae hynny'n mynd i ailadeiladu ymddiriedaeth y gweithlu?
Thank you. As you know, the Minister for Health and Social Services continues to engage with trade unions. I know that her officials have met with the trade unions today and I think they're planning to meet again next week. We want to keep our door open; we want to continue to have discussions to, obviously, support our NHS staff. As you said, the Minister now is looking to the next year, because in the process, you have to do that. But, I think what is really important is that, unlike England, we have kept that engagement with our trade unions to ensure that they do feel listened to.
Also, I should just say that across the Welsh Government, every Minister is looking at what more funding we can bring forward—we're looking at our underspends and we're looking at our reserves—to try to put more money into that pot of money that we want to give not just to our NHS staff, but to our teachers and public service workers. If that happens, we won't be able to do other things. So, I don't want to underestimate the work that we are doing, as a Welsh Government, to try to bring a resolution to this.
Diolch. Fel y gwyddoch chi, mae'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol yn parhau i ymgysylltu ag undebau llafur. Rwy'n gwybod bod ei swyddogion hi wedi cwrdd â'r undebau llafur heddiw ac rwy'n credu eu bod nhw'n bwriadu cwrdd eto'r wythnos nesaf. Rydyn ni eisiau cadw ein drws ar agor; rydyn ni eisiau parhau i gael trafodaethau, yn amlwg, i gefnogi ein staff GIG. Fel y dywedoch chi, mae'r Gweinidog nawr yn edrych at y flwyddyn nesaf, oherwydd yn y broses, mae'n rhaid i chi wneud hynny. Ond, rwy'n credu mai'r hyn sy'n bwysig iawn yw ein bod, yn wahanol i Loegr, wedi cadw'r ymgysylltu hwnnw â'n hundebau llafur i sicrhau eu bod yn teimlo bod rhywun yn gwrando arnyn nhw.
Hefyd, dylwn i ddweud, ar draws Llywodraeth Cymru, fod pob Gweinidog yn edrych i weld pa gyllid ychwanegol y gallwn ni ei gyflwyno—rydyn ni'n edrych ar ein tanwario ac rydyn ni'n edrych ar ein cronfeydd wrth gefn—i geisio rhoi mwy o arian i'r pot hwnnw o arian rydyn ni eisiau ei roi nid yn unig i'n staff yn y GIG, ond i'n hathrawon a'n gweithwyr gwasanaethau cyhoeddus. Os bydd hynny'n digwydd, fyddwn ni ddim yn gallu gwneud pethau eraill. Felly, dydw i ddim eisiau tanbrisio'r gwaith yr ydym yn ei wneud, fel Llywodraeth Cymru, i geisio datrys hyn.
You say that you've taken a different approach to the UK Government, but the remit letter that you've sent mirrors that of the UK Government exactly in emphasising affordability. You also define what affordability means—the amount that you, as a Government, can afford to pay—because you say in the letter:
'In the absence of increased UK Government funding, any changes to NHS staff’s terms and conditions will need to come from existing budgets.'
The problem is that that isn't true, as you could increase income taxes, which would mean that you could afford a fairer pay offer. Why didn't you include that option for the pay review body to consider, if this is a genuinely independent process?
Rydych chi'n dweud eich bod wedi mabwysiadu dull gwahanol i Lywodraeth y DU, ond mae'r llythyr cylch gwaith rydych chi wedi'i anfon yn adlewyrchu un Llywodraeth y DU yn union, wrth bwysleisio fforddiadwyedd. Rydych chi hefyd yn diffinio beth mae fforddiadwyedd yn ei olygu—y swm yr ydych chi, fel Llywodraeth, yn gallu fforddio ei dalu—oherwydd rydych chi'n dweud yn y llythyr:
'Yn absenoldeb cynnydd mewn cyllid gan Lywodraeth y DU, bydd angen i unrhyw newidiadau i delerau ac amodau staff y GIG ddod o gyllidebau sy'n bodoli eisoes.'
Y broblem yw nad yw hynny'n wir, gan y gallech gynyddu trethi incwm, a fyddai'n golygu y gallech fforddio cynnig cyflog tecach. Pam na wnaethoch chi gynnwys yr opsiwn hwnnw i'r corff adolygu cyflogau ei ystyried, os yw hon yn broses wirioneddol annibynnol?
Well, unfortunately, even just a 1 per cent increase would only bring forward—I think it was about £55 million, which, clearly, is nowhere near enough money for what we need. What we need is an increase in our budget. You will know all of the difficulties—from being in the co-operation agreement, you will know all of the facts and figures around our budget. We know that we need further funding from the UK Government to enable us to meet not just our NHS workforce pay demands but others.
We understand why people who've probably never ever gone on strike before feel the need to do so, because, after a decade of austerity—and we've now got the cost-of-living crisis, we've got predictions of further inflation and predictions of a recession—we absolutely understand the concerns of our workforce about their standards of living; they believe they might be eroded or are being eroded. So, we made it clear that, without additional funding from the UK Government, there are limits to how far we can go. But the suggestion you have would not bring forward the amount of funding we need.
Wel, yn anffodus, byddai hyd yn oed cynnydd o 1 y cant dim ond yn rhoi—rwy'n credu ei fod tua £55 miliwn, sydd, yn amlwg, ddim yn agos at fod yn ddigon o arian ar gyfer yr hyn sydd ei angen arnom. Yr hyn sydd ei angen arnom yw cynnydd yn ein cyllideb. Byddwch chi'n gwybod beth yw'r holl anawsterau—o fod yn y cytundeb cydweithredu, byddwch chi'n gwybod yr holl ffeithiau a'r ffigurau sy'n ymwneud â'n cyllideb. Rydyn ni'n gwybod bod angen rhagor o gyllid arnom gan Lywodraeth y DU i'n galluogi ni i fodloni nid yn unig galwadau o ran cyflog gweithlu'r GIG ond eraill hefyd.
Rydym ni'n deall pam mae pobl nad ydynt, mae'n debyg, erioed wedi mynd ar streic o'r blaen yn teimlo'r angen i wneud hynny, oherwydd, ar ôl degawd o gyni—ac mae gennym ni'r argyfwng costau byw erbyn hyn, mae gennym ni ragfynegiadau o chwyddiant a rhagfynegiadau pellach o ddirwasgiad—rydyn ni'n deall yn llwyr bryderon ein gweithlu am eu safonau byw; maen nhw'n credu y gallen nhw gael eu herydu neu eu bod yn cael eu herydu nawr. Felly, fe wnaethom yn glir, heb gyllid ychwanegol gan Lywodraeth y DU, fod cyfyngiadau ar ba mor bell y gallwn fynd. Ond ni fyddai eich awgrym chi'n sicrhau maint y cyllid sydd ei angen arnom.
I think the Trefnydd may have misspoken here, because a 1 per cent increase, according to your own figures, in the income tax level at each band would raise £273 million. What you're referring to—the £55 million—is a 1 per cent increase in the NHS pay bill. So, actually, using your income tax powers, you could achieve a significantly higher pay offer than the one you're currently offering.
Now, in your evidence to the pay review body, you report NHS staff vacancies up from 1,925 in the summer of 2020 to 3,305 two years later—an increase of over 70 per cent. And even that, you admit, is an underestimate of the true figure. Agency spending, you confirm, has more than trebled over the last seven years to an all-time high of £271 million, equivalent to more than 5 per cent of the total NHS pay bill. From June 2021 to June 2022, sickness rates in the NHS, according to your own evidence, have risen from 5.7 per cent of all staff to 7.1 per cent. Meanwhile the proportion of nurses and midwives leaving the NHS has risen from 6.5 per cent to 7.6 per cent. Vacancies up, sickness rates up, agency spending up, leaving rates up. The only thing going down, Trefnydd, is the morale of the staff and their trust in this Labour Government. What is your plan to turn this situation around?
Rwy'n credu efallai fod y Trefnydd wedi camsiarad yma, oherwydd byddai cynnydd o 1 y cant, yn ôl eich ffigurau chi'ch hun, yn lefel treth incwm ym mhob band yn codi £273 miliwn. Mae'r hyn rydych chi'n cyfeirio ato—y £55 miliwn—yn gynnydd o 1 y cant ym mil cyflog y GIG. Felly, mewn gwirionedd, gan ddefnyddio'ch pwerau treth incwm, gallech gyflawni cynnig cyflog sylweddol uwch na'r un rydych chi'n ei gynnig ar hyn o bryd.
Nawr, yn eich tystiolaeth i'r corff adolygu cyflogau, rydych chi'n adrodd bod nifer swyddi gwag staff y GIG wedi cynyddu o 1,925 yn haf 2020 i 3,305 ddwy flynedd yn ddiweddarach—cynnydd o dros 70 y cant. Ac mae hyd yn oed hynny, rydych chi'n cyfaddef, yn amcangyfrif rhy isel o'r gwir ffigur. Mae gwariant asiantaeth, rydych chi'n cadarnhau, wedi mwy na threblu dros y saith mlynedd diwethaf i'r ffigur uchaf erioed o £271 miliwn, sy'n cyfateb i fwy na 5 y cant o gyfanswm bil cyflog y GIG. O fis Mehefin 2021 i fis Mehefin 2022, mae cyfraddau salwch yn y GIG, yn ôl eich tystiolaeth eich hun, wedi codi o 5.7 y cant o'r holl staff i 7.1 y cant. Yn y cyfamser mae cyfran y nyrsys a'r bydwragedd sy'n gadael y GIG wedi codi o 6.5 y cant i 7.6 y cant. Swyddi gwag, cyfraddau salwch i fyny, gwariant asiantaeth i fyny, cyfraddau gadael i fyny. Yr unig beth sy'n mynd i lawr, Trefnydd, yw morâl y staff a'u hymddiriedaeth yn y Llywodraeth Lafur yma. Beth yw eich cynllun i wella'r sefyllfa hon?
Well, the figures I have in front of me around NHS workforce statistics—and this is directly employed staff—is that the workforce is now at record levels. We've got over 105,000 people, 90,943 full-time equivalents, being directly employed by our NHS Wales organisations. All the staff—you go through nurses, you go through medical and dental staff, consultants, registered nurses, registered midwives, scientific, therapeutic, technical staff—I could go on—all the therapists, they're all up over the last three years. I have all the figures in front of me.
We're working very hard to recruit. With my MS hat on, I met the acting chief executive of Betsi Cadwaladr University Health Board last Friday and listened to what they're doing as a health board to try and attract more staff. A lot of nursing staff in particular put their retirement plans on hold, for instance, when the pandemic struck us, and now we are seeing more people wanting to take those retirement plans forward. So, it was good to hear from that particular health board of the plans they are taking. You'll be aware of the medical school that we are having in north Wales—so, up in north Wales, there's a great deal of work being done to attract new staff. But it is important that we look internationally as well, as long as it's ethically correct to recruit staff there, and again, I know that health boards are doing that, also.
Wel, yn ôl y ffigurau sydd gen i o fy mlaen ynghylch ystadegau gweithlu'r GIG—ac mae hyn yn ymwneud â staff sy'n cael eu cyflogi'n uniongyrchol—mae'r gweithlu bellach ar y lefelau uchaf erioed. Mae gennym fwy na 105,000 o bobl, 90,943 cyfwerth ag amser llawn, yn cael eu cyflogi'n uniongyrchol gan sefydliadau GIG Cymru. Mae'r holl staff—rydych chi'n sôn am nyrsys, rydych chi'n sôn am staff meddygol a deintyddol, meddygon ymgynghorol, nyrsys cofrestredig, bydwragedd cofrestredig, staff gwyddonol, therapiwtig, technegol—gallwn fynd ymlaen—yr holl therapyddion, maen nhw i gyd i fyny dros y tair blynedd diwethaf. Mae gen i'r ffigurau i gyd o fy mlaen.
Rydyn ni'n gweithio'n galed iawn i recriwtio. Gyda fy het AS ymlaen, cwrddais â phrif weithredwr dros dro Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr ddydd Gwener diwethaf a gwrando ar yr hyn maen nhw'n ei wneud fel bwrdd iechyd i geisio denu mwy o staff. Roedd llawer o staff nyrsio yn arbennig wedi rhoi eu cynlluniau ymddeol ar stop, er enghraifft, pan wnaeth y pandemig ein taro, a nawr rydym yn gweld mwy o bobl eisiau bwrw ymlaen â'r cynlluniau ymddeol hynny. Felly, roedd yn dda clywed gan y bwrdd iechyd arbennig hwnnw am y cynlluniau y maen nhw'n eu llunio. Byddwch yn ymwybodol o'r ysgol feddygol yr ydym yn ei chael yn y gogledd—felly, i fyny yn y gogledd, mae llawer iawn o waith yn cael ei wneud i ddenu staff newydd. Ond mae'n bwysig ein bod ni'n edrych yn rhyngwladol hefyd, cyn belled â'i bod hi'n foesegol gywir recriwtio staff yno, ac eto, rwy'n gwybod bod byrddau iechyd yn gwneud hynny, hefyd.
3. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i fynd i'r afael â safbwyntiau eithafol ymysg pobl ifanc? OQ59064
3. What action is the Welsh Government taking to tackle extremist views amongst young people? OQ59064
Working in partnership with counter-terrorism policing, we have produced videos and resources on preventing radicalisation and extremism, delivered in schools by our SchoolBeat officers. Our Prevent board brings partners together to oversee activities in Wales designed to protect those who are most vulnerable to radicalisation.
Gan weithio mewn partneriaeth â phlismona gwrthderfysgaeth, rydym wedi cynhyrchu fideos ac adnoddau ar atal radicaleiddio ac eithafiaeth, a gyflwynir mewn ysgolion gan ein swyddogion SchoolBeat. Mae ein bwrdd Prevent yn dod â phartneriaid at ei gilydd i oruchwylio gweithgareddau yng Nghymru sydd wedi'u cynllunio i amddiffyn y rhai sydd fwyaf agored i radicaleiddio.
Thank you, Minister. I was really disturbed to read the comments of Detective Superintendent Gareth Rees, the right-wing terrorism lead at counter-terrorism policing, who said that there has been an incredibly alarming rise in teenagers involved with neo-Nazi groups and far-right extremism. His comments came following the conviction of a Cardiff man for belonging to a banned far-right group and recruiting others to the cause. Another British teenager was also convicted in the past few days for recruiting and inciting US teenagers to commit terrorist attacks in the USA. Minister, I am sure that you will agree that this rise in far-right hatred among our young people is extremely concerning. How are the Welsh Government working with partner agencies to prevent the radicalisation of young teenage boys?
Diolch. Roeddwn i'n teimlo'n anesmwyth iawn wrth ddarllen sylwadau'r Ditectif Uwcharolygydd Gareth Rees, arweinydd adran derfysgaeth adain dde plismona gwrthderfysgaeth, a ddywedodd fod cynnydd anhygoel o frawychus wedi bod ymysg pobl ifanc yn eu harddegau sy'n ymwneud â grwpiau neo-Natsïaidd ac eithafiaeth adain dde. Daeth ei sylwadau ar ôl i ddyn o Gaerdydd gael euogfarn am berthyn i grŵp adain dde eithafol waharddedig a recriwtio eraill at yr achos. Cafwyd llanc arall yn ei arddegau o Brydain hefyd yn euog yn ystod y dyddiau diwethaf am recriwtio ac annog pobl ifanc yn eu harddegau yn yr Unol Daleithiau i gyflawni ymosodiadau terfysgol yn UDA. Gweinidog, rwy'n siŵr y byddwch yn cytuno bod y cynnydd hwn mewn casineb adain dde eithafol ymhlith ein pobl ifanc yn hynod bryderus. Sut mae Llywodraeth Cymru yn cydweithio gydag asiantaethau partner er mwyn atal bechgyn ifanc yn eu harddegau rhag cael eu radicaleiddio?
Thank you, and I certainly would agree with the Member that it is very concerning, and the sentencing of the young person from Cardiff that you referred to—it was a range of offences, including offences under terror legislation. What that does is really serve us all as a reminder that extremism is a very, very real issue right across the UK.
Obviously, our education sector plays a hugely important role in safeguarding our young people through providing counter-narratives, support and engaging with counter-terrorism policing in the relevant authorities when necessary. We have our Wales police schools programme—that's been supported by Welsh Government, I think, now for nearly 20 years, and we invest just under £2 million each year, and match funding's also provided by police forces right across Wales. Counter-terrorism policing provide routine briefings to all our school liaison officers to enable them to provide inputs across Wales.
I mentioned the important role of education, but also, I think our best chance of protecting those who are most vulnerable to radicalisation is to adopt a whole-system approach, and that does include front-line staff in our health services and also in our local government services.
Diolch i chi, ac yn sicr fe fyddwn i'n cytuno â'r Aelod ei fod yn bryderus iawn, a dedfrydu'r person ifanc o Gaerdydd y cyfeirioch chi ato—roedd yn ystod o droseddau, gan gynnwys troseddau o dan ddeddfwriaeth derfysgol. Beth mae hynny'n ei wneud mewn gwirionedd yw ein hatgoffa bod eithafiaeth yn fater real iawn, iawn ar draws y DU.
Yn amlwg, mae ein sector addysg yn chwarae rhan hynod bwysig o ran diogelu ein pobl ifanc drwy ddarparu gwrth-naratifau, cefnogaeth ac ymgysylltu â phlismona gwrthderfysgaeth yn yr awdurdodau perthnasol pan fo angen. Mae gennym ni ein rhaglen ysgolion heddlu Cymru—mae honno wedi ei chefnogi gan Lywodraeth Cymru, rwy'n credu, nawr ers bron i 20 mlynedd, ac rydyn ni'n buddsoddi ychydig o dan £2 filiwn bob blwyddyn, ac mae cyllid cyfatebol hefyd yn cael ei ddarparu gan heddluoedd ledled Cymru. Mae plismona gwrthderfysgaeth yn darparu sesiynau briffio rheolaidd i bob un o'n swyddogion cyswllt ysgolion er mwyn eu galluogi i ddarparu mewnbynnau ledled Cymru.
Soniais am swyddogaeth bwysig addysg, ond hefyd, rwy'n credu mai ein cyfle gorau i ddiogelu'r rhai sydd fwyaf agored i radicaleiddio yw mabwysiadu dull system gyfan, ac mae hynny'n cynnwys staff rheng flaen yn ein gwasanaethau iechyd a hefyd yn ein gwasanaethau llywodraeth leol.
4. Beth mae Llywodraeth Cymru'n ei wneud i gryfhau diogelwch bwyd yng Nghymru? OQ59061
4. What is the Welsh Government doing to strengthen food security in Wales? OQ59061
The food system operates on a UK-wide basis. The Welsh Government therefore works with the UK Government and devolved administrations to identify risks and engages with stakeholders to manage them. In Wales, we promote food security through investment in the food manufacturing industry, supporting agriculture, and providing significant support to a wide variety of community projects.
Mae'r system fwyd yn gweithredu ar sail y DU gyfan. Felly mae Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda Llywodraeth y DU a gweinyddiaethau datganoledig i nodi risgiau ac ymgysylltu â rhanddeiliaid i'w rheoli. Yng Nghymru, rydym ni'n hyrwyddo diogelwch bwyd trwy fuddsoddi yn y diwydiant gweithgynhyrchu bwyd, cefnogi amaethyddiaeth, a darparu cefnogaeth sylweddol i amrywiaeth eang o brosiectau cymunedol.
Thank you, Trefnydd. You won't be surprised to know that I am focusing on our food and vegetable supplies. I'm acutely aware that only twice in the last three months have I been able to obtain the boxes of fruit and vegetables that I want to give to our local food bank. That reflects the lack of affordable food that is reaching the wholesale market, on which all the independent retailers, corner shops, convenience stores and a lot of the hospitality sector rely on. I appreciate that the supermarkets have their own networks. Next to none of the food coming into the wholesale market is grown in Wales. Now, I fully appreciate the work that you, Minister, have done as the Minister for rural affairs to try and expand the horticulture sector in Wales, but it really isn't enough. And given the significant loss of public money to the foundational economy, and the major implications it has for our ambitious universal free school meals programme, with a third of a child's meal needing to be vegetables and fruit to enable them to grow and learn, in light of these budgetary and policy implications for all your Ministers on the front benches, with the exception of the Counsel General and Minister for the Constitution, how does the Government plan to address this strategically significant issue?
Diolch, Trefnydd. Fyddwch chi ddim yn synnu o wybod fy mod yn canolbwyntio ar ein cyflenwadau bwyd a llysiau. Rwy'n ymwybodol iawn mai dim ond dwywaith yn ystod y tri mis diwethaf yr wyf wedi gallu cael gafael ar y bocsys o ffrwythau a llysiau yr wyf i eisiau eu rhoi i'n banc bwyd lleol. Mae hynny'n adlewyrchu'r diffyg bwyd fforddiadwy sy'n cyrraedd y farchnad gyfanwerthu, y mae'r holl fanwerthwyr annibynnol, siopau cornel, siopau cyfleus a llawer o'r sector lletygarwch yn dibynnu arno. Rwy'n gwerthfawrogi bod gan yr archfarchnadoedd eu rhwydweithiau eu hunain. Prin iawn yw'r bwyd sy'n dod i'r farchnad gyfanwerthu sydd wedi'i dyfu yng Nghymru. Nawr, rwy'n llwyr werthfawrogi'r gwaith yr ydych chi, Gweinidog, wedi'i wneud fel Gweinidog materion gwledig i geisio ehangu'r sector garddwriaeth yng Nghymru, ond nid yw'n ddigon mewn gwirionedd. Ac o ystyried colli arian cyhoeddus yn sylweddol i'r economi sylfaenol, a'r goblygiadau mawr sydd ganddo i'n rhaglen uchelgeisiol prydau ysgol am ddim i holl blant ysgolion cynradd, gyda thraean o bryd plentyn i fod yn llysiau a ffrwythau i'w galluogi nhw i dyfu a dysgu, yn sgil y goblygiadau cyllidebol a pholisi hyn i'ch holl Weinidogion ar y meinciau blaen, ac eithrio'r Cwnsler Cyffredinol a Gweinidog y Cyfansoddiad, sut mae'r Llywodraeth yn bwriadu mynd i'r afael â'r mater strategol arwyddocaol hwn?
Thank you. As I said, food supply is really wholly integrated across the UK. We've got very diverse international supply chains as well for both imports and exports. I don't think there is a general shortage of fruit and vegetables. They're widely available. So, I don't think there is a risk to either the free school meals policy or public health. We are trying to tackle this issue. You mentioned the work I've been doing in relation to horticulture. I'm told that horticulture is an area where we want to really see an expansion of the agricultural sector, and I'm using rural development programme funding, for instance, to have new windows for people to apply for funding in relation to doing more around horticulture and growing fruit and vegetables.
We do need to continue to engage in discussions with UK Government and other devolved Governments, as I say, around the agri-food supply chain. And I do it as a Minister—officials certainly do it, but I do it as a Minister. I meet with a range of partners—farmers, processors, manufacturers, retailers—to get the information that we need. We keep that under constant review to make sure there is no shortage of fruit and veg.
Diolch. Fel y dywedais i, mae cyflenwad bwyd wedi'i integreiddio'n llwyr ar draws y DU. Mae gennym gadwyni cyflenwi rhyngwladol amrywiol iawn hefyd ar gyfer mewnforion ac allforion. Nid wyf yn credu bod prinder cyffredinol o ffrwythau a llysiau. Maen nhw ar gael yn eang. Felly, nid wyf yn credu bod risg i naill ai'r polisi prydau ysgol am ddim nac i iechyd y cyhoedd. Rydym yn ceisio mynd i'r afael â'r mater hwn. Fe wnaethoch chi sôn am y gwaith rydw i wedi bod yn ei wneud mewn cysylltiad â garddwriaeth. Rwy'n cael gwybod bod garddwriaeth yn faes lle rydyn ni eisiau gweld ehangu'r sector amaethyddol mewn gwirionedd, ac rwy'n defnyddio cyllid rhaglenni datblygu gwledig, er enghraifft, i gael ffenestri newydd er mwyn i bobl wneud cais am gyllid mewn cysylltiad â gwneud mwy ynghylch garddwriaeth a thyfu ffrwythau a llysiau.
Mae angen i ni barhau i drafod gyda Llywodraeth y DU a Llywodraethau datganoledig eraill, fel y dywedais i, ynghylch y gadwyn gyflenwi bwyd-amaeth. Ac rwy'n ei wneud fel Gweinidog—mae swyddogion yn sicr yn ei wneud, ond rwy'n ei wneud fel Gweinidog. Rwy'n cwrdd ag ystod o bartneriaid—ffermwyr, proseswyr, gweithgynhyrchwyr, manwerthwyr—i gael yr wybodaeth sydd ei hangen arnom. Rydym yn adolygu hynny'n gyson i wneud yn siŵr nad oes prinder ffrwythau a llysiau.
The Minister has previously touched upon her community food strategy, a matter that we've discussed in committee. Now, we're still waiting for the strategy's development, and, as it stands, it has no real depth or foundation. I note that Jenny Rathbone's commendable desires align perfectly with Peter Fox's Food (Wales) Bill, which is currently making its way through the legislative process. As Peter has previously highlighted in the Chamber and at committee, it creates the perfect environment for which Jenny Rathbone's vision for food security can become reality. Minister, you've stated that the funding for your community food strategy has been ring-fenced, yet its implementation is delayed. So, given this, when can we expect this strategy to be presented? Diolch.
Mae'r Gweinidog wedi crybwyll yn y gorffennol ei strategaeth bwyd cymunedol, mater yr ydym wedi ei drafod yn y pwyllgor. Nawr, rydyn ni'n dal i aros am ddatblygiad y strategaeth, ac, fel mae'n sefyll, nid oes ganddi ddyfnder na sylfaen go iawn. Sylwaf fod dymuniadau clodwiw Jenny Rathbone yn cyd-fynd yn berffaith â Bil Bwyd (Cymru) Peter Fox, sydd ar ei hynt drwy'r broses ddeddfwriaethol ar hyn o bryd. Fel y mae Peter wedi amlygu yn y Siambr ac yn y pwyllgor, mae'n creu'r amgylchedd perffaith i wireddu gweledigaeth Jenny Rathbone ar gyfer diogelwch bwyd. Gweinidog, rydych chi wedi dweud bod yr arian ar gyfer eich strategaeth bwyd cymunedol wedi ei neilltuo, ond eto mae oedi o ran ei gweithredu. Felly, o ystyried hyn, pryd y gallwn ni ddisgwyl i'r strategaeth hon gael ei chyflwyno? Diolch.
Well, the community food strategy is a manifesto commitment on which I stood. We're bringing forward the community food strategy as part of the co-operation agreement with Plaid Cymru, and, obviously, we have five years to bring that strategy forward and it will be brought forward in this term of the Senedd. You mentioned Peter Fox's food Bill. I have to say that food Bill is taking up probably all of my resources at an official level that could be working on the community food strategy. I disagree with you about Peter Fox's Bill being the perfect environment, and Peter and I have had discussions. I gave evidence to committee last week on it, and I know we've both got some more scrutiny sessions coming up. I think a lot of what Peter Fox is bringing forward in his food Bill can already be delivered with current policies and legislation that we have at the current time. I'm very worried, for instance, about the commission that Peter Fox is proposing in his Bill. I think it will cost a significant amount of money and will also go across the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015. I think what Peter has done is try to put the Scottish model, if you like, and their food Bill into—which, if you say it's round, here in Wales our framework is square and it's very difficult not to cut across the well-being of future generations Act.
Wel, mae'r strategaeth bwyd cymunedol yn ymrwymiad maniffesto yr oeddwn yn sefyll arno. Rydyn ni'n cyflwyno'r strategaeth bwyd cymunedol fel rhan o'r cytundeb cydweithredu gyda Phlaid Cymru, ac, yn amlwg, mae gennym bum mlynedd i gyflwyno'r strategaeth honno a bydd yn cael ei chyflwyno yn ystod tymor y Senedd hon. Fe wnaethoch chi sôn am Fil bwyd Peter Fox. Mae'n rhaid i mi ddweud bod y Bil bwyd yna yn cymryd fy holl adnoddau, mae'n debyg, ar lefel swyddogol a allai fod yn gweithio ar y strategaeth bwyd cymunedol. Rydw i'n anghytuno â chi wrth ddweud bod Bil Peter Fox yn amgylchedd perffaith, ac mae Peter a minnau wedi cael trafodaethau. Fe wnes i roi tystiolaeth i'r pwyllgor yr wythnos diwethaf arno, ac rwy'n gwybod bod gan y ddau ohonom mwy o sesiynau craffu i ddod. Rwy'n credu bod modd cyflawni llawer o'r hyn y mae Peter Fox yn ei gyflwyno yn ei Fil bwyd gyda pholisïau a deddfwriaeth sydd gennym ar hyn o bryd. Rwy'n poeni'n fawr, er enghraifft, am y comisiwn y mae Peter Fox yn ei gynnig yn ei Fil. Rwy'n credu y bydd yn costio swm sylweddol o arian ac fe fydd hefyd yn mynd ar draws Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015. Rwy'n credu mai'r hyn mae Peter wedi'i wneud yw ceisio rhoi model yr Alban, os mynnwch chi, a'u Bil Bwyd i mewn—ac os ydych chi'n dweud ei fod yn grwn, yma yng Nghymru mae ein fframwaith yn sgwâr ac mae'n anodd iawn peidio â thorri ar draws Deddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol.
Mae'n hanfodol er mwyn diogelwch bwyd ein bod ni yn hybu a gwarchod cynhyrchiant bwyd, ond hefyd yn hybu a gwarchod prosesu bwyd. A dwi'n ddiolchgar iawn i'r Gweinidog, yn ei rôl fel Gweinidog materion gwledig a bwyd, ynghyd â Gweinidog yr Economi, am gytuno i'm cyfarfod i yn ddiweddarach heddiw yma i drafod y camau brys sydd eu hangen yn wyneb y cyhoeddiad ar yr ymgynghoriad ar gau gwaith 2 Sisters Food Group yn Llangefni. Mae angen camau brys. Mi ydw i'n glir bod angen camau gan Lywodraeth y Deyrnas Unedig yn hynny o beth, ac mae'n frawychus gweld, o San Steffan heddiw, dyw'r Exchequer Secretary to the Treasury yn amlwg ddim hyd yn oed yn gwybod bod yna 700 o swyddi dan fygythiad yn Llangefni, sy'n dangos bod Ynys Môn wedi cael ei anwybyddu dros yr wythnos diwethaf yno. Ond ydy'r Gweinidog yn cytuno â fi bod angen sicrhau bob modd o ddod â buddsoddiad rŵan i mewn i gynhyrchu bwyd yn Ynys Môn, helpu busnesau presennol i dyfu, hefyd gwneud y math o fuddsoddiad dwi wedi gwthio amdano fo am barc cynhyrchu bwyd, er enghraifft, er mwyn gwneud yn siŵr bod y sector yma yn cael yr hwb mae o ei angen? Mae hwn yn gryfder gennym ni y gallem ni adeiladu arno fo yn Ynys Môn.
It's crucial for food security that we promote and protect production of food, but also the processing of food. And I'm very grateful to the Minister, in her role as Minister for rural affairs and food, along with the Minister for Economy, for agreeing to meet with me later today to discuss the urgent actions required in light of the announcement of the consultation on the closure of the 2 Sisters Food Group plant in Llangefni. We need urgent steps. I am clear that steps need to be taken by the UK Government too, and it's frightening to see, from Westminster today, that the Exchequer Secretary to the Treasury didn't even know that there were 700 jobs under threat in Llangefni, which shows that Anglesey has been ignored there over the last week. But does the Minister agree with me that we need to ensure all means possible of bringing investment now into food production in Anglesey, to help existing businesses to grow, and also the kind of investment that I've been pushing for, for a food production park, in order to ensure that this sector gets the boost that it needs? This is a strength of ours that we can build on in Anglesey.
Yes, in relation to the last part of your question, I absolutely agree, and I think we've had some very productive discussions around that to see what we can do. Certainly, the announcement on the closure—or the proposed closure—of the 2 Sisters poultry plant in Llangefni was devastating, and is devastating for your constituency. It was completely unexpected. We had no prior knowledge of it. I don't think there had been any attempt to contact Welsh Government at all before the announcement was made, which I think was very disappointing, particularly following the support we'd given them and the work we'd done with them, particularly during the COVID pandemic. So, it did catch us completely unawares; we had absolutely no idea. I know the Minister for Economy and I, we met, and then we had a meeting with the leader of Ynys Môn council; I think there's another one planned. Because I think it is right that we all need to work together, and we certainly need the UK Government to sit up and take notice of this. But we'll be very happy, obviously, to follow up further discussions with you later this afternoon.
Ie, mewn cysylltiad â rhan olaf eich cwestiwn, rwy'n cytuno'n llwyr, ac rwy'n credu ein bod ni wedi cael trafodaethau cynhyrchiol iawn ynghylch hynny i weld beth allwn ni ei wneud. Yn sicr, roedd y cyhoeddiad ynglŷn â chau—neu'r bwriad i gau—safle dofednod 2 Sisters yn Llangefni yn ddinistriol, ac mae'n ddinistriol i'ch etholaeth chi. Roedd yn gwbl annisgwyl. Doedd gennym ni ddim gwybodaeth flaenorol amdano. Nid wyf yn credu y bu unrhyw ymgais i gysylltu â Llywodraeth Cymru o gwbl cyn gwneud y cyhoeddiad, a oedd yn siomedig iawn yn fy marn i, yn enwedig yn dilyn y gefnogaeth yr oeddem wedi ei rhoi iddyn nhw a'r gwaith roedden ni wedi ei wneud gyda nhw, yn enwedig yn ystod y pandemig COVID. Felly, fe wnaeth ein dal ni yn gwbl ddiarwybod; doedd gennym ni ddim syniad o gwbl. Rwy'n gwybod i Weinidog yr Economi a finnau, fe gwrddon ni, ac yna cawsom gyfarfod gydag arweinydd cyngor Ynys Môn; rwy'n credu bod yna un arall wedi'i gynllunio. Oherwydd rwy'n credu ei bod yn iawn fod angen i bob un ohonom weithio gyda'n gilydd, ac yn sicr mae angen i Lywodraeth y DU gymryd sylw o hyn. Ond byddwn ni'n hapus iawn, yn amlwg, i gael trafodaethau pellach gyda chi yn ddiweddarach y prynhawn yma.
Jane Dodds.
Jane Dodds.
Diolch, Llywydd. And I understand that, with your permission, as leader of the Welsh Liberal Democrats, and joining with the two other leaders, of Plaid Cymru and of the Conservatives, we would like to extend our deepest sympathies to the First Minister and his family. Losing someone so close is so hard, and our love and prayers are with him. Thank you. Diolch yn fawr iawn.
Turning to the issue of food security, another aspect is around supporting our farmers to produce food. Some of us were lucky enough to be, last night, with National Farmers Union Cymru, and I know many of us have enjoyed and endured the wonderful Farmers Union of Wales breakfasts that were last week as well. Some of those maybe more than once, and perhaps more than was good for us, shall we say, but, nevertheless, it was focusing on Welsh food. And I know, with the agriculture Bill coming up, I would just like to ask you, if I may, in your role as well: what measures are you taking to look at domestic food production in terms of securing that and enhancing that? Because farmers are producers of food first and foremost. Diolch yn fawr iawn.
Diolch, Llywydd. Ac rwy'n deall, gyda'ch caniatâd chi, fel arweinydd Democratiaid Rhyddfrydol Cymru, gan ymuno â'r ddau arweinydd arall, Plaid Cymru a'r Ceidwadwyr, yr hoffem estyn ein cydymdeimlad dwysaf i'r Prif Weinidog a'i deulu. Mae colli rhywun mor agos yn anodd iawn, ac mae ein cariad a'n gweddïau ni gydag ef. Diolch yn fawr iawn.
Gan droi at fater diogelwch bwyd, mae agwedd arall yn ymwneud â chefnogi ein ffermwyr i gynhyrchu bwyd. Roedd rhai ohonom yn ddigon ffodus i fod, neithiwr, gydag Undeb Cenedlaethol Amaethwyr Cymru, ac rwy'n gwybod bod nifer ohonom ni wedi mwynhau a goroesi brecwast gwych Undeb Amaethwyr Cymru yr wythnos diwethaf hefyd. Rhai o'r rheini efallai yn fwy nag unwaith, ac efallai yn fwy nag oedd yn llesol i ni, dywedwn ni, ond, serch hynny, roedd yn canolbwyntio ar fwyd o Gymru. Ac rwy'n gwybod, gyda'r Bil amaeth ar ei ffordd, hoffwn ofyn i chi, os caf i, yn eich swyddogaeth chi hefyd: pa fesurau ydych chi'n eu cymryd i edrych ar gynhyrchu bwyd domestig o ran sicrhau hynny a gwella hynny? Oherwydd mae ffermwyr yn gynhyrchwyr bwyd yn anad dim. Diolch yn fawr iawn.
Yes, absolutely. If you ask anybody, 'What do farmers do?', that's the first thing they will say, 'They produce our food.' And Jane Dodds will know at the heart of the Bill lies the objective to ensure the sustainability of our farms and it recognises the complementary objectives of supporting farmers in the sustainable production of food, and that's alongside the response to the climate and nature emergencies. The sole purpose of the agriculture Bill and, obviously, the sustainable farming scheme, which are being produced side by side, is to ensure that our farmers remain on the land and that that land is there for future generations.
Yn bendant. Os gofynnwch chi i unrhyw un, 'Beth mae ffermwyr yn ei wneud?', dyna'r peth cyntaf y byddan nhw'n ei ddweud, 'Maen nhw'n cynhyrchu ein bwyd.' A bydd Jane Dodds yn gwybod wrth wraidd y Bil mae'r amcan i sicrhau cynaliadwyedd ein ffermydd ac mae'n cydnabod amcanion cydategol cefnogi ffermwyr wrth gynhyrchu bwyd yn gynaliadwy, a hynny ochr yn ochr â'r ymateb i'r argyfyngau hinsawdd a natur. Unig ddiben y Bil amaeth ac, yn amlwg, y cynllun ffermio cynaliadwy, sy'n cael ei gynhyrchu ochr yn ochr, yw sicrhau bod ein ffermwyr yn aros ar y tir a bod y tir hwnnw yno ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol.
5. Beth yw strategaeth Llywodraeth Cymru i ddatblygu gwasanaethau arbenigol meddygol ymhellach ledled Cymru? OQ59055
5. What is the Welsh Government's strategy to further develop medical specialist services across Wales? OQ59055
Welsh Government has set out its expectations in a series of quality statements that describe what good clinical services look like. We're also investing in the NHS workforce in Wales by increasing training places for many healthcare professionals.
Mae Llywodraeth Cymru wedi amlinellu ei disgwyliadau mewn cyfres o ddatganiadau o safon sy'n disgrifio ffurf gwasanaethau clinigol da. Rydyn ni hefyd yn buddsoddi yng ngweithlu'r GIG yng Nghymru drwy gynyddu lleoedd hyfforddi ar gyfer nifer o weithwyr gofal iechyd proffesiynol.
Thank you for that answer, Minister. Two weeks ago, I met with one of my younger constituents, Elliot, and his mum, Lucy. They are both here in the Senedd today in the public gallery watching proceedings. Elliot is five years old and suffers from a rare condition called Duchenne muscular dystrophy, a genetic disorder characterised by the progressive loss of muscle. As part of his treatment, Minister, Lucy is very keen that Elliot has the opportunity to access clinical trials. At present, there is no capacity in Wales to run such clinical trials. There is no neuromuscular specialist in south Wales. Trials are taking place in the north of England, but it is often children in that part of the country that benefit, due to the logistics of travel and treatment and other factors. Minister, Lucy is working hard to help raise awareness of this condition and the need for more research and better treatment. So, how might Welsh Government work with Lucy to help Elliot, and, indeed, to support other families and young people in Wales with this condition?
Diolch am yr ateb yna, Gweinidog. Bythefnos yn ôl, cwrddais ag un o fy etholwyr iau, Elliot, a'i fam, Lucy. Mae'r ddau yma yn y Senedd heddiw yn yr oriel gyhoeddus yn gwylio'r trafodion. Mae Elliot yn bum mlwydd oed ac yn dioddef o gyflwr prin o'r enw nychdod cyhyrol Duchenne, anhwylder genetig sydd â'r nodwedd o golli cyhyrau yn raddol. Fel rhan o'i driniaeth, Gweinidog, mae Lucy yn awyddus iawn bod Elliot yn cael cyfle i gael mynediad at dreialon clinigol. Ar hyn o bryd, does dim capasiti yng Nghymru i gynnal treialon clinigol o'r fath. Does dim arbenigwr niwrogyhyrol yn ne Cymru. Mae treialon yn cael eu cynnal yng ngogledd Lloegr, ond yn aml iawn plant yn y rhan honno o'r wlad sy'n elwa, oherwydd logisteg teithio a thriniaeth a ffactorau eraill. Gweinidog, mae Lucy yn gweithio'n galed i helpu i godi ymwybyddiaeth o'r cyflwr hwn a'r angen am fwy o ymchwil a thriniaeth well. Felly, sut gallai Llywodraeth Cymru weithio gyda Lucy i helpu Elliot, ac yn wir, i gefnogi teuluoedd a phobl ifanc eraill yng Nghymru sydd â'r cyflwr hwn?
Thank you. It's lovely to see Lucy and Elliot up in the public gallery. I do hope Elliot is getting the care he needs and that we do see progress of development of treatments in this area. Health and Care Research Wales have appointed a Health and Care Research Wales speciality lead for neurology and neurodegenerative diseases, and that's to enable studies to be opened across a range of neurological and neurodegenerative diseases. Participating in research trials can provide access to care and treatment that may not be available otherwise, so I can absolutely understand why Lucy wants Elliot to be able to contribute to and take part in clinical trials. If these research trials aren't available in Wales, Health and Care Research Wales can facilitate patient access to trials in other parts of the UK. What I think would be beneficial would be for Lucy to meet with Health and Care Research Wales to discuss those issues and her concerns.
Diolch. Mae'n hyfryd gweld Lucy ac Elliot i fyny yn yr oriel gyhoeddus. Rwy'n gobeithio bod Elliot yn cael y gofal sydd ei angen arno a'n bod yn gweld cynnydd o ran datblygu triniaethau yn y maes hwn. Mae Ymchwil Iechyd a Gofal Cymru wedi penodi arweinydd arbenigol Ymchwil Iechyd a Gofal Cymru ar gyfer clefydau niwroleg a niwroddirywiol, ac mae hynny er mwyn gallu agor astudiaethau ar draws ystod o glefydau niwrolegol a niwroddirywiol. Gall cymryd rhan mewn treialon ymchwil roi mynediad at ofal a thriniaeth na fyddai efallai ar gael fel arall, felly gallaf ddeall yn llwyr pam mae Lucy eisiau i Elliot gyfrannu at dreialon clinigol a chymryd rhan mewn treialon clinigol. Os nad yw'r treialon ymchwil hyn ar gael yng Nghymru, gall Ymchwil Iechyd a Gofal Cymru hwyluso mynediad cleifion i dreialon mewn rhannau eraill o'r DU. Yr hyn rwy'n credu byddai o fudd fyddai i Lucy gyfarfod ag Ymchwil Iechyd a Gofal Cymru i drafod y materion hynny a'i phryderon.
Mae cwestiwn 6 [OQ59058] wedi'i dynnu yn ôl. Felly, cwestiwn 7, Sarah Murphy.
Question 6 [OQ59058] is withdrawn. Question 7—Sarah Murphy.
7. Sut mae Llywodraeth Cymru yn defnyddio technoleg ddigidol i leihau amseroedd aros y GIG i gleifion ar draws Pen-y-bont? OQ59062
7. How is the Welsh Government using digital technology to reduce NHS waiting times for patients across Bridgend? OQ59062
Cwm Taf Morgannwg University Health Board, as with other health boards in Wales, is adopting and using modern technology across all its sites, including Bridgend, to see and support patients in the most appropriate way.
Mae Bwrdd Iechyd Prifysgol Cwm Taf Morgannwg, yn yr un modd â byrddau iechyd eraill yng Nghymru, yn mabwysiadu ac yn defnyddio technoleg fodern ar draws ei holl safleoedd, gan gynnwys Pen-y-bont ar Ogwr, i weld a chefnogi cleifion yn y ffordd fwyaf priodol.
So, some good news: I'm very proud and pleased to say that the trauma and orthopaedic department at the Princess of Wales Hospital at Cwm Taf Morgannwg University Health Board won a MediWales innovation award at the end of 2022 in the NHS Wales 'working with industry' award category. The award was won by mymobility, which is a healthcare digital application that patients download to their smartphones, and then it sends them customisable prehabilitation and post-surgery rehabilitation videos and guides where people have hip and knee replacements.
Not only did our Bridgend Princess of Wales Hospital team win the award, but mymobility is part of a global medical tech leader, Zimmer Biomet, which has its medical supply factory also in Bridgend and provides skilled, fair work, unionised jobs for the constituents across my community, as well as Huw Irranca-Davies's Ogmore constituency. Also, I wanted to say 'thank you' to our health Minister, who visited them with us last year. Dr Kotwal, who is the consultant orthopaedic surgeon who led the project, said that patient feedback has been 'fantastic'.
'We have patients...some in their 80s, who are using the app and absolutely loving it.'
The app also reduces the footfall in the hospital and telephone calls, because they can just communicate using the app, and they want to expand it to shoulder surgeries. So, Minister, how is the Welsh Government evaluating good practice initiatives like mymobility, and expanding across Wales to reduce waiting lists and increase capacity? Diolch.
Felly, rhywfaint o newyddion da: rwy'n falch iawn o ddweud bod yr adran trawma ac orthopedig yn Ysbyty Tywysoges Cymru ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Cwm Taf Morgannwg wedi ennill gwobr arloesedd MediWales ar ddiwedd 2022 yng nghategori gwobr 'gweithio gyda diwydiant' GIG Cymru. Enillwyd y wobr gan mymobility, sy'n ap digidol gofal iechyd y mae cleifion yn ei lawrlwytho i'w ffonau clyfar, ac yna mae'n anfon fideos a chanllawiau rhagsefydlu ac adsefydlu ôl-lawdriniaeth y gellir eu haddasu pan fo pobl yn cael clun a phen-glin newydd.
Nid yn unig y llwyddodd ein tîm yn Ysbyty Tywysoges Cymru Pen-y-bont ar Ogwr i ennill y wobr, ond mae mymobility yn rhan o gwmni byd-eang sy'n arwain mewn technoleg feddygol sef Zimmer Biomet, sydd â'i ffatri gyflenwadau meddygol hefyd ym Mhen-y-bont ar Ogwr ac sy'n cynnig swyddi medrus, gwaith teg, swyddi sy'n cydnabod undebau llafur i'r etholwyr ar draws fy nghymuned, yn ogystal ag etholaeth Ogwr Huw Irranca-Davies. Hefyd, roeddwn i eisiau dweud 'diolch' i'n Gweinidog iechyd, wnaeth ymweld â nhw gyda ni'r llynedd. Yn ôl Dr Kotwal, sy'n llawfeddyg orthopedig ymgynghorol fu'n arwain y prosiect, mae adborth cleifion wedi bod yn 'wych'.
'Mae gennym ni gleifion...rhai yn eu 80au, sy'n defnyddio'r ap ac yn ei hoffi'n fawr iawn.'
Mae'r ap hefyd yn lleihau'r nifer o ymweliadau â'r ysbyty a galwadau ffôn, oherwydd eu bod nhw'n gallu cyfathrebu gan ddefnyddio'r ap yn unig, ac maen nhw eisiau ei ehangu i lawdriniaeth ar yr ysgwydd. Felly, Gweinidog, sut mae Llywodraeth Cymru yn gwerthuso mentrau arferion da fel mymobility, ac ehangu ledled Cymru i leihau rhestrau aros a chynyddu capasiti? Diolch.
Thank you. I'd like to congratulate Cwm Taf on the winning of their award. There are a number of similar digital services available in the marketplace, and I know that health boards are working with a number of providers to understand how they can affect service delivery, and that does include a tool that's been trialled under the small business research initiative, which is hosted by Betsi Cadwaladr University Health Board and funded by Welsh Government across three health boards and across a number of clinical specialities. We absolutely recognise the value that these digital services can offer in transforming planned care for our patients, and that, obviously, also contributes to our goal of care closer to home.
I think what is really important is that the digital tools that we do adopt are leveraged on an all-Wales basis, so that they're able to securely exchange data. I think data sharing is so important across our health services here in Wales. We don't want data to be locked away and not shared, so I think it's really important that that data is accessible, going forward. We also need to ensure that patient-facing services are accessible via a single route, and that's the NHS Wales app, otherwise there is a risk—I didn't know there was such a thing—of app fog, when you have too many applications, each for a different purpose.
Diolch. Hoffwn longyfarch Cwm Taf ar ennill eu gwobr. Mae nifer o wasanaethau digidol tebyg ar gael yn y farchnad, ac rwy'n gwybod bod byrddau iechyd yn gweithio gyda nifer o ddarparwyr i ddeall sut y gallant effeithio ar ddarparu gwasanaethau, ac mae hynny'n cynnwys teclyn sydd wedi ei dreialu o dan y fenter ymchwil busnesau bach, sy'n cael ei gynnal gan Fwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr ac sy'n cael ei ariannu gan Lywodraeth Cymru ar draws tri bwrdd iechyd ac ar draws nifer o arbenigeddau clinigol. Rydym yn cydnabod yn llwyr y gwerth y gall y gwasanaethau digidol hyn ei gynnig wrth drawsnewid gofal wedi'i gynllunio ar gyfer ein cleifion, ac mae hynny, yn amlwg, hefyd yn cyfrannu at ein nod o ofal yn agosach at gartref.
Rwy'n credu mai'r hyn sy'n bwysig iawn yw bod yr offer digidol rydyn ni'n eu mabwysiadu yn cael eu trosoli ar sail Cymru gyfan, fel eu bod yn gallu cyfnewid data yn ddiogel. Rwy'n credu bod rhannu data mor bwysig ar draws ein gwasanaethau iechyd yma yng Nghymru. Dydym ni ddim eisiau i ddata gael ei gloi o'r neilltu a pheidio cael ei rannu, felly rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn bod y data hwnnw'n hygyrch, wrth symud ymlaen. Mae angen i ni hefyd sicrhau bod gwasanaethau ar gyfer cleifion yn hygyrch drwy un llwybr, a dyna ap GIG Cymru, fel arall mae risg—doeddwn i ddim yn gwybod bod y fath beth â niwl ap yn bodoli, pan fydd gennych chi ormod o apiau, pob un at ddiben gwahanol.
8. Pa gefnogaeth mae Llywodraeth Cymru yn ei darparu i weithwyr ambiwlans yn Nwyrain De Cymru? OQ59065
8. What support is the Welsh Government providing to ambulance workers in South Wales East? OQ59065
We continue to invest in our NHS workforce to improve experience for patients and staff, including additional funding for extra training places for paramedics and a range of other health professions in 2023-24. This is the ninth consecutive year that health professional education and training budgets have increased in Wales.
Rydym yn parhau i fuddsoddi yn ein gweithlu yn y GIG i wella profiad i gleifion a staff, gan gynnwys cyllid ychwanegol ar gyfer lleoedd hyfforddi ychwanegol i barafeddygon ac ystod o broffesiynau iechyd eraill yn 2023-24. Dyma'r nawfed flwyddyn yn olynol i gyllidebau addysg a hyfforddiant proffesiynol iechyd gynyddu yng Nghymru.
Diolch, Trefnydd. Last week, I was proud to stand on the picket line with ambulance workers in Merthyr Tydfil. None of those paramedics and ambulance workers wanted to be on strike—they wanted to be working, because their lives revolve around saving other people's lives. But they felt they had no choice because their pay is going down and the pressure is going up. But, away from pay and conditions, they talked to me about mental health strain, how trauma has become commonplace for them, seeing people dying, and witnessing other people's distress and pain and grief, day in and day out. I was really concerned to hear that the trauma risk management support isn't always enough. One of the paramedics described a truly awful thing that had happened to them on their shift, which involved someone dying, and they somehow didn't qualify for that trauma support. So, could the Welsh Government look urgently again at the support that's offered to the people whose job it is to support us in our most desperate hour of need? How can we make sure that we're giving enough help to the helpers?
Diolch, Trefnydd. Yr wythnos diwethaf, roeddwn yn falch o sefyll ar y llinell biced gyda gweithwyr ambiwlans ym Merthyr Tudful. Doedd dim un o'r parafeddygon a gweithwyr ambiwlans hynny eisiau bod ar streic—roedden nhw eisiau gweithio, oherwydd bod eu bywydau'n troi o gwmpas achub bywydau pobl eraill. Ond roedden nhw'n teimlo nad oedd ganddyn nhw ddewis gan fod eu cyflog yn mynd i lawr ac mae'r pwysau'n codi. Ond, i ffwrdd o gyflog ac amodau, roedden nhw'n siarad â mi am straen iechyd meddwl, sut mae trawma wedi dod yn gyffredin iddyn nhw, gweld pobl yn marw, a gweld gofid a phoen a galar pobl eraill, o ddydd i ddydd. Roeddwn i'n bryderus iawn o glywed nad yw'r cymorth rheoli risg trawma bob amser yn ddigon. Fe wnaeth un o'r parafeddygon ddisgrifio peth gwirioneddol ofnadwy oedd wedi digwydd ar ei shifft, a oedd yn cynnwys rhywun yn marw, a doedd rywsut ddim yn gymwys ar gyfer y gefnogaeth drawma honno. Felly, a allai Llywodraeth Cymru edrych ar frys eto ar y gefnogaeth sy'n cael ei chynnig i'r bobl sydd â'r swydd o'n cefnogi ni pan fyddwn ni mewn angen dirfawr? Sut allwn ni sicrhau ein bod ni'n rhoi digon o help i'r helpwyr?
Thank you. You raise a very important point. If we think about it, paramedics are often, or usually, the first on the scene when that 999 call is made, and I absolutely understand the point you make. I'm sure the Minister for Health and Social Services will be very happy to look at what more we can do.
Diolch. Rydych yn codi pwynt pwysig iawn. Os meddyliwn ni amdano, parafeddygon yn aml, neu fel arfer, yw'r cyntaf ar y lleoliad ar ôl yr alwad 999 honno, ac rwy'n deall yn llwyr y pwynt rydych chi'n ei wneud. Rwy'n siŵr y bydd y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol yn hapus iawn i edrych ar beth arall y gallwn ni ei wneud.
Ac yn olaf, cwestiwn 9, Rhys ab Owen.
And finally, question 9, Rhys ab Owen.
9. Pa drafodaethau mae'r Prif Weinidog wedi'u cael gyda Llywodraeth y DU yn dilyn cyhoeddi cyllid ffyniant bro ar gyfer rheilffyrdd yng Nghaerdydd? OQ59036
9. What discussions has the First Minister had with the UK Government following the announcement of levelling-up funds for railways in Cardiff? OQ59036
We support this development in Cardiff and are matching the UK Government's investment. However, Welsh Government was not involved in the development of the levelling-up fund and has had no role in its strategy or delivery.
Rydym ni'n cefnogi'r datblygiad hwn yng Nghaerdydd ac mae'n cyd-fynd â buddsoddiad Llywodraeth y DU. Fodd bynnag, nid oedd Llywodraeth Cymru yn rhan o'r gwaith o ddatblygu'r gronfa ffyniant bro ac nid yw wedi cael unrhyw rôl yn ei strategaeth na'i chyflawniad.
Diolch yn fawr, Trefnydd. The public transport expert, Mark Barry, said recently that the £50 million contribution towards the Cardiff cross-rail is only a drop in the water of the £500 million that is needed for the cross-rail to go from Cardiff Bay to Llantrisant. It also doesn't help with the inadequacy of the service—not having four trains per hour from half of the Cardiff stations because of the lack of infrastructure. As you know, Minister, Transport for Wales delivers those services, but of course they're constrained by the infrastructure, by Network Rail. It's clear, even with my friends, my colleagues from the Welsh Conservatives, that Wales is losing out when it comes to rail infrastructure. Can the Welsh Government, please, request from the UK Government the provision of adequate funds for the completion of the cross-rail from Cardiff Bay to Llantrisant and the funding needed to increase the level of services that is needed in all stations in Cardiff? Diolch yn fawr.
Diolch yn fawr, Trefnydd. Yn ddiweddar dywedodd yr arbenigwr ar drafnidiaeth gyhoeddus, Mark Barry, fod y cyfraniad o £50 miliwn tuag at linell cledrau croesi Caerdydd dim ond yn ddiferyn yn y môr o gymharu â'r £500 miliwn sydd ei angen er mwyn i'r llinell cledrau croesi fynd o Fae Caerdydd i Lantrisant. Dyw e ddim chwaith yn helpu gydag annigonolrwydd y gwasanaeth—dim bod â phedwar trên yr awr o hanner gorsafoedd Caerdydd oherwydd diffyg seilwaith. Fel y gwyddoch chi Gweinidog, mae Trafnidiaeth Cymru yn darparu'r gwasanaethau hynny, ond wrth gwrs maen nhw'n cael eu cyfyngu gan y seilwaith, gan Network Rail. Mae'n amlwg, hyd yn oed i fy ffrindiau, fy nghyd-Aelodau o'r Ceidwadwyr Cymreig, bod Cymru ar ei cholled pan ddaw hi i seilwaith y rheilffyrdd. A all Llywodraeth Cymru, os gwelwch yn dda, ofyn i Lywodraeth y DU ddarparu arian digonol ar gyfer cwblhau'r llinell cledrau croesi o Fae Caerdydd i Lantrisant a'r arian sydd ei angen er mwyn cynyddu lefel y gwasanaethau sydd eu hangen ym mhob gorsaf yng Nghaerdydd? Diolch yn fawr.
You're quite right, the funding is only the first phase, really, of Cardiff’s cross-rail ambition. So, as a Government, we will continue to work with Cardiff Council and Transport for Wales. You'll know that Welsh Government has repeatedly called on the UK Government to address the historic underinvestment in rail infrastructure in all parts of Wales. As a Government, we are very happy to be continuing to work with Transport for Wales. Just last Thursday, in my role as Minister for north Wales, I was very happy to launch the first of the new class 197 trains in Llandudno, again supported by £80 million of Welsh Government funding, and these trains will be rolled out right across Wales over the next 18 months.
Rydych chi'n hollol gywir, dim ond y cam cyntaf yw'r cyllid, mewn gwirionedd, o uchelgais llinell cledrau croesi Caerdydd. Felly, fel Llywodraeth, byddwn ni'n parhau i weithio gyda Chyngor Caerdydd a Trafnidiaeth Cymru. Fe fyddwch chi'n gwybod bod Llywodraeth Cymru wedi galw dro ar ôl tro ar Lywodraeth y DU i fynd i'r afael â'r tanfuddsoddi hanesyddol yn seilwaith y rheilffyrdd ym mhob rhan o Gymru. Fel Llywodraeth, rydym ni'n hapus iawn i barhau i weithio gyda Trafnidiaeth Cymru. Ddydd Iau diwethaf, yn fy swydd fel Gweinidog dros ogledd Cymru, roeddwn yn hapus iawn i lansio'r cyntaf o drenau newydd dosbarth 197 yn Llandudno, unwaith eto gyda chefnogaeth £80 miliwn o gyllid gan Lywodraeth Cymru, a bydd y trenau hyn yn cael eu cyflwyno ledled Cymru dros y 18 mis nesaf.
Diolch i'r Trefnydd ar ran y Prif Weinidog.
Thank you, Trefnydd, on behalf of the First Minister.
Yr eitem nesaf fydd y cyhoeddiad busnes, a'r Trefnydd, unwaith eto, sy'n cyflwyno'r eitem yma. Lesley Griffiths.
The next item will be the business statement, and the Trefnydd, once again, will be presenting this item. Lesley Griffiths.
Diolch, Llywydd. There are no changes to this week's business. Draft business for the next three weeks is set out on the business statement and announcement, which can be found amongst the meeting papers available to Members electronically.
Diolch, Llywydd. Does dim newidiadau i'r busnes yr wythnos hon. Mae busnes drafft ar gyfer y tair wythnos nesaf wedi'i nodi ar y datganiad busnes a'r cyhoeddiad, sydd i'w weld ymhlith y papurau cyfarfod sydd ar gael i Aelodau yn electronig.
Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.
Trefnydd, last Friday was Holocaust Memorial Day, and it was my honour to be able to welcome to the Senedd last week, along with many other colleagues, Hedi Argent, who of course is a Holocaust survivor, to the Senedd, who shared her experiences with us. As you may well be aware, the Combat Antisemitism Movement's 2022 International Holocaust Remembrance Alliance working definition report has been published, and it looked at 1,116 entities, including 39 countries and 464 regional states and local government bodies. Here in the UK, it recorded that there were 150 reports of antisemitic incidents affecting Jewish students, academics, university staff and student bodies across the UK during 2021 and 2022. So, it's very alarming, Trefnydd, that there are universities here in Wales that are yet to adopt the IHRA working definition of antisemitism. Minister, I'd be very grateful for a statement from the Welsh Government Minister responsible for education, to make it absolutely and abundantly clear that no university or other place of education in Wales should receive any further Welsh Government funding, any taxpayer funding whatsoever, unless they adopt the IHRA working definition. Will you confirm that a statement will be forthcoming?
Trefnydd, ddydd Gwener diwethaf oedd Diwrnod Cofio'r Holocost, ac roedd yn anrhydedd i mi gael croesawu i'r Senedd yr wythnos diwethaf, ynghyd â llawer o gyd-Aelodau eraill, Hedi Argent, sydd wrth gwrs yn oroeswr yr Holocost, a rannodd ei phrofiadau â ni. Fel y mae'n ddigon posibl eich bod yn ymwybodol, cyhoeddwyd adroddiad diffiniad gwaith Cynghrair Ryngwladol Cofio’r Holocost, IHRA, 2022 y mudiad Combat Antisemitism, ac edrychodd ar 1,116 o endidau, gan gynnwys 39 o wledydd a 464 o wladwriaethau rhanbarthol a chyrff llywodraeth leol. Yma yn y DU, cofnododd fod 150 adroddiad o ddigwyddiadau gwrthsemitiaeth yn effeithio ar fyfyrwyr Iddewig, academyddion, staff prifysgolion a chyrff myfyrwyr ar draws y DU yn ystod 2021 a 2022. Felly, mae'n frawychus iawn, Trefnydd, fod yna brifysgolion yma yng Nghymru sydd eto i fabwysiadu diffiniad gwaith yr IHRA o wrthsemitiaeth. Gweinidog, byddwn i'n ddiolchgar iawn am ddatganiad gan Weinidog Llywodraeth Cymru sy'n gyfrifol am addysg, i'w gwneud yn gwbl, gwbl glir na ddylai unrhyw brifysgol neu le addysg arall yng Nghymru dderbyn unrhyw gyllid pellach gan Lywodraeth Cymru, unrhyw gyllid trethdalwyr o gwbl, oni bai eu bod yn mabwysiadu diffiniad gwaith yr IHRA. A fyddwch yn cadarnhau y bydd datganiad ar y ffordd?
Thank you. I'm sure many of us commemorated Holocaust Memorial Day. I was very fortunate to have the Minister for Social Justice in my constituency, and we attended an event together. On the point you raised, the Welsh Government has adopted the definition of IHRA as a working definition, as you're aware, and it is a matter for each university to then adopt it. I know that the Minister for Education and the Welsh Language has had those discussions with them.
Diolch. Rwy'n siŵr bod llawer ohonom wedi coffáu Diwrnod Cofio'r Holocost. Roeddwn i'n ffodus iawn i fod â'r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol yn fy etholaeth, ac fe aethom ni i ddigwyddiad gyda'n gilydd. Ar y pwynt a godwyd gennych, mae Llywodraeth Cymru wedi mabwysiadu diffiniad IHRA fel diffiniad gwaith, fel y gwyddoch chi, mater i bob prifysgol yw ei fabwysiadu wedyn. Gwn fod Gweinidog y Gymraeg ac Addysg wedi cael y trafodaethau hynny gyda nhw.
I'd like a statement, please, outlining what urgent conversations have been held between the Welsh and UK Governments about the support available to desperate people who are unable to afford their energy bills. We're living in a time of obscene extremes. Last week, it was reported that oil giants like BP and Shell are making profits of £5,000 a second, at a time when millions are in misery, already unable to heat their homes, because staying alive has become a crisis. The cost of living is almost unmanageable. Climate Cymru warn that 0.5 million Welsh adults spent Christmas in Dickensian conditions, in cold, damp homes, and UK Government support payments are due to end in two months' time. So, can a statement outline how the Welsh Government will put pressure on the Westminster Government to extend support for households, support for businesses, and to urge them to change this dreadful system that rewards rich companies and leaves the poorest people to freeze?
Hoffwn gael datganiad, os gwelwch yn dda, yn amlinellu pa sgyrsiau brys sydd wedi eu cynnal rhwng Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU am y cymorth sydd ar gael i bobl mewn anobaith sy'n methu fforddio eu biliau ynni. Rydym ni'n byw mewn cyfnod o eithafion anfoesol. Yr wythnos diwethaf, adroddwyd bod cewri olew fel BP a Shell yn gwneud elw o £5,000 yr eiliad, ar adeg pan fo miliynau mewn diflastod, eisoes yn methu â chynhesu eu cartrefi, oherwydd bod aros yn fyw wedi dod yn argyfwng. Mae costau byw bron yn amhosib eu rheoli. Mae Climate Cymru yn rhybuddio bod 0.5 miliwn o oedolion Cymru wedi treulio'r Nadolig dan amodau Dickensaidd, mewn cartrefi oer, llaith, ac mae disgwyl i daliadau cymorth Llywodraeth y DU ddod i ben ymhen deufis. Felly, all datganiad amlinellu sut y bydd Llywodraeth Cymru yn rhoi pwysau ar Lywodraeth San Steffan i estyn cefnogaeth i aelwydydd, cefnogaeth i fusnesau, a'u hannog i newid y system ofnadwy hon sy'n gwobrwyo cwmnïau cyfoethog ac yn gadael i'r bobl dlotaf rewi?
Thank you. The Minister for Social Justice is already doing just that. I know she's written to the UK Government today, to Grant Shapps, making that point. The Minister will share that letter with us, and hopefully when she does get a response she will also share that letter with Members.
Diolch. Mae'r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol eisoes yn gwneud hynny. Rwy'n gwybod ei bod hi wedi ysgrifennu at Lywodraeth y DU heddiw, i Grant Shapps, gan wneud y pwynt hwnnw. Bydd y Gweinidog yn rhannu'r llythyr hwnnw gyda ni, a gobeithio pan fydd hi'n cael ymateb bydd hi hefyd yn rhannu'r llythyr hwnnw gydag Aelodau.
Carrying on the energy theme, I'm requesting a Government statement on progress being made by the Welsh Government on ending standing charges on days when no energy is used. When people have their first hot meal for days, which is likely to be a tin of soup, and find they have used up to a quarter of their energy credit, to me this is fundamentally wrong. I would add the word 'cruel' as well. Whilst opposed in principle to standing charges, which hit the poorest hardest, as a first step it is imperative that standing charges are not made on days when no energy is used.
I would also like to ask for a Government statement on the future of papurau bro in Wales. These are Welsh language, local, community newspapers produced by volunteers and generally published monthly. In Swansea, we have Wilia, which is very good, and which has now gone online only. It provides a valuable opportunity to keep up with what is happening in Welsh-medium schools, the local Welsh societies, and Welsh-medium chapels. I'm asking for a Government plan for the continuation of these vital resources.
Gan barhau â'r thema ynni, rwy'n gofyn am ddatganiad gan y Llywodraeth ar gynnydd sy'n cael ei wneud gan Lywodraeth Cymru ynghylch dod â thaliadau sefydlog i ben ar ddiwrnodau pan nad yw ynni'n cael ei ddefnyddio. Pan fo pobl yn bwyta eu pryd poeth cyntaf ers dyddiau, sy'n debygol o fod yn dun o gawl, a chanfod eu bod wedi defnyddio hyd at chwarter eu credyd ynni, i mi mae hyn yn sylfaenol anghywir. Byddwn i'n ychwanegu'r gair 'creulon' hefyd. Gan wrthwynebu, mewn egwyddor, daliadau sefydlog, sy'n taro'r tlotaf galetaf, fel cam cyntaf mae'n hanfodol nad yw taliadau sefydlog yn cael eu gwneud ar ddyddiau pan nad oes ynni'n cael ei ddefnyddio.
Hoffwn hefyd ofyn am ddatganiad gan y Llywodraeth ar ddyfodol papurau bro yng Nghymru. Papurau newydd Cymraeg, lleol, cymunedol yw'r rhain a gynhyrchir gan wirfoddolwyr ac a gyhoeddir yn gyffredinol yn fisol. Yn Abertawe, mae gennym ni Wilia, sy'n dda iawn, ac sydd bellach ar-lein yn unig. Mae'n rhoi cyfle gwerthfawr i wybod y diweddaraf am yr hyn sy'n digwydd mewn ysgolion Cymraeg, y cymdeithasau Cymraeg lleol, a chapeli Cymraeg. Rwy'n gofyn am gynllun gan y Llywodraeth ar gyfer parhau â'r adnoddau hanfodol hyn.
Thank you. Well, I'm sure you won't be surprised to hear that the Minister for Social Justice absolutely agrees with you on the substantive issue you raise. I know she's had several meetings with energy companies and also with Ofgem. I think the last time we met Ofgem was yesterday, where she raised this issue with them. We believe there should be no standing charges for prepayment customers. They're a real injustice for prepayment customers.
With regard to your second question, papurau bro are absolutely unique sources here in Wales for our Welsh language community-based news. We're very grateful for the work of many volunteers who work very hard to ensure that they're published each month. I think it's fair to say that COVID-19 posed a real threat to them. Many did continue to be published and some adapted to being published online, as you referred to. I know the Minister for Education and the Welsh Language last week announced a one-off inflationary support for Welsh language grant-funded organisations, and the network of papurau bro will receive an additional £6,000.
Diolch. Wel, rwy'n siŵr na fyddwch yn synnu o glywed bod y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol yn cytuno'n llwyr â chi ar y mater sylweddol rydych chi'n ei godi. Rwy'n gwybod ei bod hi wedi cael sawl cyfarfod gyda chwmnïau ynni a hefyd gydag Ofgem. Rwy'n credu mai'r tro diwethaf i ni gwrdd ag Ofgem oedd ddoe, pryd y cododd y mater hwn gyda nhw. Rydym yn credu na ddylai fod unrhyw daliadau sefydlog ar gyfer cwsmeriaid sy'n rhagdalu. Maen nhw'n gwneud cam go iawn â chwsmeriaid sy'n rhagdalu.
O ran eich ail gwestiwn, mae papurau bro yn ffynonellau cwbl unigryw yma yng Nghymru ar gyfer ein newyddion yn y gymuned Gymraeg. Rydym yn ddiolchgar iawn am waith nifer o wirfoddolwyr sy'n gweithio'n galed iawn i sicrhau eu bod yn cael eu cyhoeddi bob mis. Rwy'n credu ei bod yn deg dweud bod COVID-19 wedi bod yn fygythiad gwirioneddol iddyn nhw. Roedd nifer ohonyn nhw'n parhau i gael eu cyhoeddi ac addasodd rhai ar gyfer eu cyhoeddi ar-lein, fel y cyfeirioch chi ato. Rwy'n gwybod yr wythnos diwethaf cyhoeddodd Gweinidog y Gymraeg ac Addysg gymorth chwyddiant un tro i sefydliadau sy'n cael eu hariannu gan grantiau Cymraeg, a bydd y rhwydwaith o bapurau bro yn cael £6,000 ychwanegol.
Minister, today I'd like to ask for two statements, please. First, can I ask for a statement from the Minister for Health and Social Services about the frequency of inspection and maintenance of electrical equipment in hospitals across Wales? Last Wednesday, as I'm sure you're aware, a fire caused the Royal Gwent Hospital to be evacuated and a number of out-patient appointments to be cancelled, causing much disruption and inconvenience to patients and staff alike. So, can I please have a statement from the Minister about whether the current inspection regime and maintenance of electrical equipment in our hospitals are adequate to try to avoid such events happening in the future?
Secondly, can we have a statement from the Deputy Minister for Climate Change about the introduction of the much-heralded road tolling and congestion charges in Wales? Motorists in Wales were rightly furious when they discovered these plans were set out in the Welsh Government's transport delivery plan, and residents and commuters in Cardiff would have been further dismayed to hear a Labour Senedd Member saying in this Chamber two weeks ago that she was happy that it was increasingly difficult for people to bring their cars into the city centre and then call for a significant rise in the cost of city-centre parking. So, can we have a statement from the Deputy Minister outlining his plans to further punish motorists in an attempt to force them off the roads and to use inconvenient and unreliable public transport, where it exists? Thank you.
Gweinidog, heddiw hoffwn ofyn am ddau ddatganiad, os gwelwch yn dda. Yn gyntaf, a gaf i ofyn am ddatganiad gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol ynghylch pa mor aml maen nhw'n archwilio a chynnal a chadw cyfarpar trydanol mewn ysbytai ledled Cymru? Ddydd Mercher diwethaf, fel rwy'n siŵr eich bod yn gwybod, oherwydd tân roedd rhaid gwacáu Ysbyty Brenhinol Gwent a chanslo nifer o apwyntiadau cleifion allanol, gan achosi amhariad ac anghyfleustra sylweddol i gleifion a staff fel ei gilydd. Felly, a gaf i ddatganiad gan y Gweinidog ynglŷn â pha un a yw'r drefn arolygu bresennol a'r gwaith cynnal a chadw offer trydanol yn ein hysbytai yn ddigonol i osgoi digwyddiadau o'r fath yn y dyfodol?
Yn ail, a gawn ni ddatganiad gan y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd ynghylch cyflwyno tollau ffyrdd a thaliadau atal tagfeydd yng Nghymru y mae tipyn o sôn amdanyn nhw? Roedd modurwyr yng Nghymru yn gynddeiriog, a hynny'n briodol, pan wnaethant ddarganfod bod y cynlluniau hyn wedi'u nodi yng nghynllun cyflawni ar gyfer trafnidiaeth Llywodraeth Cymru, ac fe fyddai trigolion a chymudwyr yng Nghaerdydd wedi eu siomi ymhellach o glywed Aelod Llafur o'r Senedd yn dweud yn y Siambr hon bythefnos yn ôl ei bod hi'n fodlon ei bod hi'n gynyddol anodd i bobl ddod â'u ceir i ganol y ddinas ac yna galw am gynnydd sylweddol yng nghost parcio yng nghanol y ddinas. Felly, a gawn ni ddatganiad gan y Dirprwy Weinidog yn amlinellu ei gynlluniau i gosbi modurwyr ymhellach mewn ymgais i'w gorfodi oddi ar y ffyrdd ac i ddefnyddio trafnidiaeth gyhoeddus anghyfleus ac annibynadwy, lle mae'n bodoli? Diolch.
Well, I think your second request is an absolute 'no.' Certainly, the Deputy Minister is not going to come and talk about how he punishes car drivers or owners. The most important thing—I'm sure we all recognise this—is that we face up to the climate emergency that's not coming down the track, but is absolutely here now.
In relation to your first request, all health boards report on estates and facilities management every year. The Minister has the performance data on an annual basis. And I know, for instance, that there has been a backlog, I appreciate that, but that has more or less been caught up now. I'm sure she is aware of the incident you referred to and will ask her officials to ensure that the correct inspection time was adhered to.
Wel, rwy'n credu bod eich ail gais yn 'na' ar ei ben. Yn sicr, nid yw'r Dirprwy Weinidog yn mynd i ddod i siarad ynghylch sut mae'n cosbi gyrwyr neu berchnogion ceir. Y peth pwysicaf—rwy'n siŵr ein bod ni i gyd yn cydnabod hyn—yw ein bod ni'n wynebu'r argyfwng hinsawdd nad yw ar y ffordd ond sydd yma nawr.
O ran eich cais cyntaf, mae pob bwrdd iechyd yn adrodd ar ystadau a rheoli cyfleusterau bob blwyddyn. Mae'r Gweinidog yn cael y data perfformiad yn flynyddol. Ac rwy'n gwybod, er enghraifft, fod ôl-groniad wedi bod, rwy'n gwerthfawrogi hynny, ond mae hwnnw fwy neu lai wedi ei ddatrys nawr. Rwy'n siŵr ei bod hi'n ymwybodol o'r digwyddiad y cyfeirioch chi ato a bydd yn gofyn i'w swyddogion sicrhau y cedwir at yr amser arolygu cywir.
If I could continue on what is a national scandal and my campaign to end that national scandal of the forced installation of prepayment meters, Trefnydd, you'll be aware that, out of 500,000 warrants applied for through the courts, just 72 were refused. It seems to me that something is clearly wrong there and is unjust there. Over a week ago now, Grant Shapps recognised that this information was extremely concerning. He wrote to the energy suppliers, but he's yet to do anything meaningful. That's in stark contrast to the Minister for Social Justice, who has shown real leadership on this issue. Could I ask for some more investigative work from the Welsh Government and then a statement on the back of that, firstly on the worrying scale of warrants being issued, particularly in the Swansea courts, where tens of thousands of warrants are seemingly being linked to just one particular debt collection agent engaged by numerous energy suppliers, and then, secondly, on the level of debt that is triggering a warrant application and whether that's becoming lower? This is a real national scandal and we need to put an end to this now.
Os caf i barhau ar yr hyn sy'n sgandal cenedlaethol a fy ymgyrch i ddod â'r sgandal cenedlaethol hwnnw i ben, sef gorfodi mesuryddion rhagdalu ar bobl, Trefnydd, byddwch yn ymwybodol, allan o 500,000 o warantau y gwnaethpwyd ceisiadau amdanyn nhw drwy'r llysoedd, mai dim ond 72 a wrthodwyd. Mae'n ymddangos i mi fod rhywbeth amlwg o'i le ac yn anghyfiawn. Dros wythnos yn ôl bellach, roedd Grant Shapps yn cydnabod bod yr wybodaeth hon yn peri pryder mawr. Ysgrifennodd at y cyflenwyr ynni, ond mae eto i wneud unrhyw beth ystyrlon. Mae hynny'n gwbl groes i'r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol, sydd wedi dangos arweiniad go iawn ar y mater hwn. A gaf i ofyn am ychydig mwy o waith ymchwilio gan Lywodraeth Cymru ac yna am ddatganiad yn sgil hynny, yn gyntaf ar faint o warantau sy'n cael eu cyhoeddi, sy'n peri pryder, yn enwedig yn llysoedd Abertawe, lle mae'n ymddangos bod degau o filoedd o warantau yn gysylltiedig ag un asiant casglu dyledion penodol a hurir gan nifer o gyflenwyr ynni, ac yna, yn ail, ar lefel y ddyled sy'n sbarduno cais am warant ac a yw honno'n mynd yn is? Mae hwn yn sgandal cenedlaethol go iawn ac mae angen i ni roi diwedd ar hyn nawr.
Thank you, and I quite agree with you. This is a very important issue, and obviously the Minister for Social Justice, as you said, has shown real leadership in relation to this. I mentioned in an earlier answer that she met with Ofgem just yesterday—I think you've met them several times before—as well as with energy suppliers, to really express her grave concerns surrounding the large volume of court warrants that have been issued from magistrates' courts. The Minister also wrote to the Secretary of State for Business, Energy and Industrial Strategy expressing these concerns. There's a real safety and a social justice risk here to vulnerable households, including those with medical conditions. They're being forced onto prepayment meters against their will, or even their knowledge. The system is currently failing vulnerable people in our society, and I know the Minister has absolutely urged the UK Government to end the abhorrent practice of forced installation of prepayment meters, and strengthen the rules and obligations of suppliers to ensure they support rather than punish their customers. At the Ofgem meeting yesterday, the Minister really questioned whether they have the sufficient powers and interventions to safeguard our householders here in Wales and whether the regulations do go far enough to protect households. I understand Ofgem are proposing to formally review the policy around prepayment meters later this year and will have discussions with consumer groups and industry on proposed amendments. Obviously, the Minister and her officials will continue to engage with them.
Diolch, ac rwy'n cytuno'n llwyr â chi. Mae hwn yn fater pwysig iawn, ac yn amlwg mae'r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol, fel y dywedoch chi, wedi dangos arweiniad go iawn mewn cysylltiad â hyn. Soniais mewn ateb cynharach iddi gyfarfod ag Ofgem ddoe—rwy'n credu eich bod wedi eu cyfarfod sawl gwaith o'r blaen—yn ogystal â chyflenwyr ynni, i wir fynegi ei phryderon difrifol ynghylch y nifer fawr o warantau llys sydd wedi'u cyhoeddi o lysoedd ynadon. Ysgrifennodd y Gweinidog hefyd at yr Ysgrifennydd Gwladol dros Fusnes, Ynni a Strategaeth Ddiwydiannol yn mynegi'r pryderon hyn. Mae yna wir berygl ynghylch diogelwch a chyfiawnder cymdeithasol i aelwydydd sy'n agored i niwed, gan gynnwys y rhai sydd ag aelodau â chyflyrau meddygol. Maen nhw'n cael eu gorfodi i gael mesuryddion rhagdalu yn erbyn eu hewyllys, neu hyd yn oed heb iddyn nhw wybod. Mae'r system yn esgeuluso pobl agored i niwed yn ein cymdeithas ar hyn o bryd, ac rwy'n gwybod bod y Gweinidog wedi annog Llywodraeth y DU i roi diwedd ar yr arfer ffiaidd o orfodi gosod mesuryddion rhagdalu, a chryfhau rheolau a rhwymedigaethau cyflenwyr i sicrhau eu bod yn cefnogi yn hytrach na chosbi eu cwsmeriaid. Yng nghyfarfod Ofgem ddoe, cwestiynodd y Gweinidog mewn gwirionedd a oes ganddyn nhw'r pwerau a'r ymyraethau digonol i ddiogelu ein deiliaid tai yma yng Nghymru ac a yw'r rheoliadau'n mynd yn ddigon pell i ddiogelu aelwydydd. Rwy'n deall bod Ofgem yn cynnig adolygu'r polisi ynghylch mesuryddion rhagdalu yn ffurfiol yn ddiweddarach eleni a bydd yn cael trafodaethau gyda grwpiau defnyddwyr a diwydiant ar welliannau arfaethedig. Yn amlwg, bydd y Gweinidog a'i swyddogion yn parhau i ymgysylltu â nhw.
Could I ask for a statement from the Minister for Finance and Local Government this afternoon on the condition of rural roads in Denbighshire? I've been contacted by local people in the county concerned by the increasing amount of potholes and deep crevices causing many headaches for road users and farm traffic, and some being described as being from the third world. In the previous cabinet, they put aside £4 million specifically for improving roads in Denbighshire, and now the current cabinet are saying it's not enough. So, how do we win here, Trefnydd? Can I, therefore, request a statement from the Welsh Government on the advice you can give to Denbighshire leaders on how to reprioritise their spending, or indeed provide additional funding so that my constituents can get around safely?
A gaf i ofyn am ddatganiad gan y Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol y prynhawn yma ar gyflwr ffyrdd gwledig yn sir Ddinbych? Mae pobl leol yn y sir wedi cysylltu â mi sy'n poeni am y cynnydd yn y tyllau yn y ffordd a'r holltau dwfn sy'n achosi llawer o gur pen i ddefnyddwyr y ffordd a thraffig fferm, a rhai yn cael eu disgrifio fel rhai o'r trydydd byd. Yn y cabinet blaenorol, fe wnaethon nhw roi £4 miliwn o'r neilltu yn benodol ar gyfer gwella ffyrdd yn sir Ddinbych, a nawr mae'r cabinet presennol yn dweud nad yw'n ddigon. Felly, sut ydym ni'n ennill yma, Trefnydd? A gaf i, felly, ofyn am ddatganiad gan Lywodraeth Cymru am y cyngor y gallwch chi ei roi i arweinwyr sir Ddinbych ar sut i ail-flaenoriaethu eu gwariant, neu yn wir ddarparu cyllid ychwanegol fel bod fy etholwyr yn gallu teithio o amgylch y lle yn ddiogel?
Once again, the Member asks me for a statement on an area, really, that—. It's not our role to tell Denbighshire council how to repair their potholes or how to reprioritise their budget; that's for them. They answer to the local population, and it absolutely is a matter for them.
Unwaith eto, mae'r Aelod yn gofyn i mi am ddatganiad ar ardal, mewn gwirionedd, mae hynny—. Nid ein rôl ni yw dweud wrth Gyngor Sir Ddinbych sut i atgyweirio eu tyllau yn y ffordd na sut mae ail-flaenoriaethu ei gyllideb; eu cyfrifoldeb nhw yw hynny. Maen nhw'n ateb i'r boblogaeth leol, ac mae'n fater iddyn nhw yn llwyr.
Ac yn olaf, Jenny Rathbone.
And finally, Jenny Rathbone.
Thank you. Following the budget scrutiny that took place in the Equality and Social Justice Committee, I wrote to the Minister for Social Justice to ask how much of the capital allocation for the Gypsy and Traveller sites—£3.7 million in this current financial year—had been spent. Unfortunately, the Minister has responded that none of it has been spent, and none is forecast to be spent before 31 March. I wish to raise this because this means that no local authority has seen fit to invest in the much-needed Traveller sites this year, even though the Police, Crime, Sentencing and Courts Act 2022 now criminalises anyone who stops at an unregistered site. This is completely unacceptable for this vulnerable community, and I want to request a statement on what the Welsh Government plans to do about such a significant issue for a vulnerable and marginalised community.
Diolch. Yn dilyn y craffu ar y gyllideb a gynhaliwyd yn y Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol, ysgrifennais at y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol i ofyn faint o'r dyraniad cyfalaf ar gyfer safleoedd Sipsiwn a Theithwyr—£3.7 miliwn yn y flwyddyn ariannol bresennol hon—oedd wedi'i wario. Yn anffodus, mae'r Gweinidog wedi ymateb nad oes dim ohono wedi'i wario, ac ni ragwelir y bydd dim ohono'n cael ei wario cyn 31 Mawrth. Hoffwn godi hyn oherwydd mae hyn yn golygu nad oes yr un awdurdod lleol wedi gweld yn dda i fuddsoddi yn y safleoedd Teithwyr y mae mawr eu hangen eleni, er bod Deddf yr Heddlu, Trosedd, Dedfrydu a Llysoedd 2022 bellach yn ei gwneud yn drosedd i unrhyw un sy'n stopio ar safle nad yw wedi ei gofrestru. Mae hyn yn gwbl annerbyniol i'r gymuned fregus hon, ac rwyf eisiau gofyn am ddatganiad ar yr hyn y mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu ei wneud am fater mor arwyddocaol i gymuned fregus ac ymylol.
I understand the Minister for Social Justice is aware of your concerns and shares the view that there is a real need to maximise investment in new sites and improvements to existing sites. I understand the Minister's officials met residents at sites in north Wales at the end of last year, and that engagement is going on right across Wales over the coming months. I think the Minister would be happy to make a written statement setting out the steps being taken to make progress on this issue. I understand it was also discussed with local authority cabinet leads for equality today.
Rwy'n deall bod y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol yn ymwybodol o'ch pryderon ac yn rhannu'r farn bod gwir angen sicrhau'r buddsoddiad mwyaf posibl mewn safleoedd newydd a gwelliannau i safleoedd sy'n bodoli eisoes. Rwy'n deall bod swyddogion y Gweinidog wedi cwrdd â thrigolion ar safleoedd yn y gogledd ddiwedd y llynedd, a bod ymgysylltu'n mynd rhagddo ledled Cymru dros y misoedd nesaf. Rwy'n credu y byddai'r Gweinidog yn hapus i wneud datganiad ysgrifenedig yn nodi'r camau sy'n cael eu cymryd i wneud cynnydd ar y mater hwn. Rwy'n deall ei fod hefyd yn cael ei drafod gydag arweinwyr cabinet awdurdodau lleol am gydraddoldeb heddiw.
Diolch i'r Trefnydd.
Thank you, Trefnydd.
Eitem 3 yw'r cwestiynau i Weinidog yr Economi, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Andrew R.T. Davies.
Item 3 is questions to the Minister for Economy, and the first question is from Andrew R.T. Davies.
1. Pa gamau y mae'r Gweinidog yn eu cymryd i wella cadernid economaidd yng Nghanol De Cymru? OQ59046
1. What action is the Minister taking to improve economic resilience in South Wales Central? OQ59046
Our economic mission sets out our economic priorities and how we can help to make Wales a more resilient and prosperous nation. We are strengthening everyday sectors of the Welsh economy, together with a focus on supporting firms to innovate and diversify, speed up business decarbonisation, and invest in climate-resilient infrastructure.
Mae ein cenhadaeth economaidd yn amlinellu ein blaenoriaethau economaidd a sut y gallwn ni helpu i wneud Cymru yn genedl fwy cadarn a ffyniannus. Rydyn ni'n cryfhau sectorau bob dydd yn economi Cymru, ynghyd â phwyslais ar gefnogi cwmnïau i arloesi ac arallgyfeirio, cyflymu datgarboneiddio busnesau, a buddsoddi mewn seilwaith sy'n gallu gwrthsefyll yr hinsawdd.
South Wales Central, Minister, obviously hosts two enterprise zones—the one in the Vale of Glamorgan and the financial enterprise zone in the centre of Cardiff. They were set up by a previous Minister and have been a central plank of successive Governments here in Cardiff Bay as to employment opportunities and investment opportunities. What role, going forward, do the enterprise zones have in improving economic resilience, going forward with the vision that you have as the Minister? Are you able to update us as to the outcomes from the two enterprise zones that are located in South Wales Central, as to employment opportunities—increases that we might have seen—and inward investment monies that might have come because of these areas being created?
Mae'n amlwg bod Canol De Cymru, Gweinidog, yn gartref i ddau barth menter—un ym Mro Morgannwg a'r parth menter ariannol yng nghanol Caerdydd. Sefydlwyd nhw gan Weinidog blaenorol ac maen nhw wedi bod yn rhan ganolog o Lywodraethau olynol yma ym Mae Caerdydd o ran cyfleoedd gwaith a chyfleoedd i fuddsoddi. Pa rôl, wrth symud ymlaen, sydd gan y parthau menter o ran gwella cydnerthedd economaidd, wrth symud ymlaen â'r weledigaeth sydd gennych chi fel y Gweinidog? Ydych chi'n gallu ein diweddaru ni ynglŷn â'r canlyniadau o'r ddau barth menter sydd wedi'u lleoli yng Nghanol De Cymru, o ran cyfleoedd cyflogaeth—cynnydd y gallem ni fod wedi'i weld—ac arian mewnfuddsoddiad a allai fod wedi dod oherwydd creu yr ardaloedd hyn?
I can't give you figures off the top of my head for the two zones, but I'll be more than happy to respond to Members on both those points. But more broadly, if you look at Cardiff as an area, if you look at professional services, you have seen real growth and continued investment. I recently met a number of professional services firms with a UK and international footprint who already have a base here in the capital region and are looking to invest further. What we actually have been doing is reviewing the future role of enterprise zones, the ones that we will continue with, and, actually, how we work alongside our economic regions. We're looking to have shared areas of working together with those regions. And actually, there's the growth deal money—the UK Government have also invested into a part of that—in helping to have a range of sectors, where each region can look at what they can do and have significant growth in, and how the Welsh Government can work in partnership with them. But I'll certainly happily come back to you about the two enterprise zones that have existed in the Vale and here in Cardiff as well.
Ni allaf roi ffigyrau i chi oddi ar dop fy mhen ar gyfer y ddau barth, ond mi fyddaf i'n fwy na hapus i ymateb i Aelodau ar y ddau bwynt yna. Ond yn ehangach, os edrychwch chi ar Gaerdydd fel ardal, os edrychwch chi ar wasanaethau proffesiynol, rydych chi wedi gweld twf go iawn a buddsoddiad parhaus. Yn ddiweddar, cwrddais â nifer o gwmnïau gwasanaethau proffesiynol gydag ôl troed yn y DU ac yn rhyngwladol sydd eisoes â safle yma yn y brifddinas-ranbarth ac sy'n gobeithio buddsoddi ymhellach. Yr hyn yr ydym ni wedi bod yn ei wneud mewn gwirionedd yw adolygu rôl parthau menter yn y dyfodol, y rhai y byddwn ni'n parhau â nhw, ac, mewn gwirionedd, sut rydym ni'n gweithio ochr yn ochr â'n rhanbarthau economaidd. Rydyn ni'n edrych i gael meysydd a rennir o gydweithio gyda'r rhanbarthau hynny. Ac mewn gwirionedd, mae arian y fargen dwf—mae Llywodraeth y DU hefyd wedi buddsoddi yn rhan o hynny—wrth helpu i gael ystod o sectorau, lle gall pob rhanbarth edrych ar yr hyn y gallant ei wneud a phrofi twf sylweddol ynddo, a sut y gall Llywodraeth Cymru weithio mewn partneriaeth â nhw. Ond bydda i'n sicr yn hapus iawn i ddod nôl atoch chi am y ddau barth menter sydd wedi bodoli yn y Fro ac yma yng Nghaerdydd hefyd.
Given reports that UK Government Ministers may relax rules for foreign students, to allow them to work more hours, does the Minister have any plans to discuss this with the UK Government, so that foreign students who want to work can help fill the labour shortage experienced by Cardiff's hospitality industry?
O ystyried adroddiadau y gall Gweinidogion Llywodraeth y DU lacio rheolau i fyfyrwyr tramor, er mwyn eu caniatáu i weithio mwy o oriau, a oes gan y Gweinidog unrhyw gynlluniau i drafod hyn gyda Llywodraeth y DU, fel y gall myfyrwyr tramor sydd eisiau gweithio helpu i lenwi'r prinder llafur a brofwyd gan ddiwydiant lletygarwch Caerdydd?
We haven't been notified directly by the UK Government that they will proceed with what's been briefed about the potential to relax the rules for foreign students to work more hours. However, I'd say that the starting point is that we really do value international students who come to Wales—they enrich campuses, classrooms and the communities that they live in, both economically and culturally. One of the things that I most enjoyed about going to university was actually meeting people from different parts of the world—it was part of the broader enrichment. But whilst some of those people will work in hospitality, actually, their economic value is much, much more than that. We're very fortunate that we manage to not just attract students to come here to study, but a number of them stay, they have job opportunities, and they certainly enrich a whole range of our economic sectors as well. I'm very pleased that this Government continues to support the international mobility of students, in particular through our Taith programme, but also projects like Global Wales. Myself and the Minister for Social Justice continue to maintain dialogue with our immigration advisers, and I continue to make the case for a more sensible approach to immigration more generally, because of the economic benefits it provides. I hope it'll provide an attack of common sense when it comes to international students, as opposed to some of the alternative briefing you might hear from the current occupant of the Home Office.
Nid ydym wedi cael gwybod yn uniongyrchol gan Lywodraeth y DU y byddant yn bwrw ymlaen â'r hyn sydd wedi'i friffio ynghylch y potensial o lacio'r rheolau i fyfyrwyr o dramor weithio mwy o oriau. Fodd bynnag, byddwn i'n dweud mai'r man cychwyn yw ein bod ni wir yn gwerthfawrogi myfyrwyr rhyngwladol sy'n dod i Gymru—maen nhw'n cyfoethogi campysau, ystafelloedd dosbarth a'r cymunedau maen nhw'n byw ynddyn nhw, yn economaidd ac yn ddiwylliannol. Un o'r pethau wnes i ei fwynhau fwyaf am fynd i'r brifysgol a dweud y gwir oedd cwrdd â phobl o wahanol rannau o'r byd—roedd yn rhan o'r cyfoethogi ehangach. Ond er y bydd rhai o'r bobl hynny'n gweithio ym maes lletygarwch, mewn gwirionedd, mae eu gwerth economaidd yn llawer, llawer mwy na hynny. Rydym ni'n ffodus iawn ein bod ni'n llwyddo nid yn unig i ddenu myfyrwyr i ddod yma i astudio, ond mae nifer ohonyn nhw'n aros, mae ganddyn nhw gyfleoedd gwaith, ac maen nhw'n sicr yn cyfoethogi ystod gyfan o'n sectorau economaidd hefyd. Rwy'n falch iawn bod y Llywodraeth hon yn parhau i gefnogi symudedd rhyngwladol myfyrwyr, yn benodol drwy ein rhaglen Taith, ond hefyd prosiectau fel Cymru Fyd-eang. Rwyf i a'r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol yn parhau i gynnal deialog gyda'n cynghorwyr mewnfudo, ac rwy'n parhau i ddadlau dros ddull mwy synhwyrol o fewnfudo'n fwy cyffredinol, oherwydd y buddion economaidd y mae'n eu darparu. Rwy'n gobeithio y bydd yn rhoi rhywfaint o synnwyr cyffredin o ran myfyrwyr rhyngwladol, yn hytrach na pheth o'r briff amgen y gallech chi ei glywed gan ddeiliad presennol y Swyddfa Gartref.
2. Pa asesiad y mae'r Gweinidog wedi'i wneud o'r effaith y bydd penderfyniad Llywodraeth y DU i beidio â chefnogi prosiect Porth Wrecsam yn ei chael ar economi Cymru? OQ59032
2. What assessment has the Minister made of the impact that the UK Government's decision not to support the Wrexham Gateway project will have on the Welsh economy? OQ59032
We remain fully committed to delivering the social, environmental and economic benefits of the Wrexham Gateway project. We are having urgent discussions with our partners to assess the impact of the UK Government’s decision not to support the Gateway in the latest levelling-up round of funding, and to identify alternative ways of delivering the benefits that the Gateway project could and should provide.
Rydyn ni'n parhau i fod yn gwbl ymrwymedig i gyflawni buddion cymdeithasol, amgylcheddol ac economaidd prosiect Porth Wrecsam. Rydym ni'n cynnal trafodaethau brys gyda'n partneriaid i asesu effaith penderfyniad Llywodraeth y DU i beidio â chefnogi'r Porth yn y rownd ariannu ffyniant bro ddiweddaraf, a nodi ffyrdd amgen o sicrhau'r manteision y gallai prosiect y Porth eu darparu ac y dylai eu darparu.
Thank you very much for that positive message for the people of Wrexham and the region. Wrexham AFC, of course, have been talking recently about a plan B, and the Welsh Government has already earmarked, I believe, £25 million to this project. Will you reaffirm the Welsh Government's commitment to delivering the Wrexham Gateway project in full, and commit to engaging with the club and other project stakeholders to help develop plan B and ensure that this project comes to fruition for the people of Wrexham?
Diolch yn fawr iawn i chi am y neges gadarnhaol honno i bobl Wrecsam a'r rhanbarth. Mae Clwb Pêl-droed Wrecsam, wrth gwrs, wedi bod yn sôn yn ddiweddar am gynllun B, ac mae Llywodraeth Cymru eisoes wedi clustnodi, rwy'n credu, £25 miliwn i'r prosiect hwn. A fyddwch chi'n ailddatgan ymrwymiad Llywodraeth Cymru i gyflawni prosiect Porth Wrecsam yn llawn, ac ymrwymo i ymgysylltu â'r clwb a rhanddeiliaid eraill y prosiect i helpu i ddatblygu Cynllun B a sicrhau bod y prosiect hwn yn dwyn ffrwyth i bobl Wrecsam?
The allocation that we've already provided in 2021, the £25 million you mentioned, is still available. My officers met with the Wrexham Gateway partnership last week, following the announcement that the levelling-up funding bid had been rejected. Of course, it's disappointing that Wrexham and Flintshire didn't receive anything from the levelling-up bids. There are a range of projects that you couldn't say amount to levelling-up, like a £45 million road congestion scheme in Dover—that has nothing to do with levelling-up—or the £19 million that somehow found its way to the Prime Minister's very wealthy rural constituency. We will carry on working with the Wrexham Gateway project, with our partners, to look at alternative funding options—as you say, a plan B—and that will of course include discussions with the football club. I'll be happy to update the constituency Member on those discussions as they progress.
Mae'r dyraniad yr ydym ni eisoes wedi'i ddarparu yn 2021, y £25 miliwn y gwnaethoch chi ei grybwyll, ar gael o hyd. Fe wnaeth fy swyddogion gyfarfod gyda phartneriaeth Porth Wrecsam yr wythnos ddiwethaf, yn dilyn y cyhoeddiad fod y cais am gyllid ffyniant bro wedi ei wrthod. Wrth gwrs, mae'n siomedig na chafodd Wrecsam a sir y Fflint unrhyw beth yn sgil y ceisiadau ffyniant bro. Mae amrywiaeth o brosiectau na allech chi ddweud sy'n cyfateb i ffyniant bro, fel cynllun tagfeydd ffyrdd gwerth £45 miliwn yn Dover—nid oes gan hynny unrhyw beth i'w wneud â ffyniant bro—neu'r £19 miliwn a ddaeth o hyd i'w ffordd i etholaeth wledig gyfoethog iawn y Prif Weinidog. Byddwn ni'n parhau i weithio gyda phrosiect Porth Wrecsam, gyda'n partneriaid, i edrych ar opsiynau ariannu amgen—fel y dywedwch chi, cynllun B—a bydd hynny wrth gwrs yn cynnwys trafodaethau gyda'r clwb pêl-droed. Byddaf yn hapus i ddiweddaru Aelod yr etholaeth ar y trafodaethau hynny wrth iddyn nhw symud ymlaen.
Thank you, Ken Skates, for submitting this important question here today. I certainly share some disappointment regarding decisions not to be able to support the bid for the levelling-up funding for the Wrexham Gateway project. But I'm pleased to hear the Minister's positive response in terms of the ongoing discussions with the Wrexham Gateway partnership, and that engagement with the football club in Wrexham, to see that important project become a success for the city of Wrexham. I'm also pleased to note that Wales received over £200 million worth of levelling-up funding, supporting projects up and down Wales, with nearly £50 million of that in my region of North Wales. I'm also pleased to see that Wales received the highest amount of money per capita, compared to the rest of Great Britain, through the levelling-up funding. I'm also pleased to see that Wrexham, through the shared prosperity fund, received £22.5 million, as well as being very much engaged with the growth deal in north Wales as well. In light of all that, Minister, and in light of all the positivity that we can see in Wrexham and the opportunities that are ahead for us in Wrexham, what specific plans do you have to ensure that Wrexham is able to grasp hold of those opportunities over the coming years, to make sure that Wrexham is able to be the economic powerhouse that it is?
Diolch, Ken Skates, am gyflwyno'r cwestiwn pwysig hwn yma heddiw. Rwy'n sicr yn rhannu rhywfaint o siom ynghylch penderfyniadau i beidio â gallu cefnogi'r cais am gyllid ffyniant bro ar gyfer prosiect Porth Wrecsam. Ond rwy'n falch o glywed ymateb cadarnhaol y Gweinidog o ran y trafodaethau parhaus gyda phartneriaeth Porth Wrecsam, a'r ymgysylltu hwnnw gyda'r clwb pêl-droed yn Wrecsam, i weld y prosiect pwysig hwnnw yn dod yn llwyddiant i ddinas Wrecsam. Rwy'n falch hefyd o nodi bod Cymru wedi cael gwerth dros £200 miliwn o gyllid ffyniant bro, yn cefnogi prosiectau ar hyd a lled Cymru, gyda bron i £50 miliwn o hynny yn fy rhanbarth i, Gogledd Cymru. Rydw i hefyd yn falch o weld mai Cymru gafodd y swm uchaf o arian y pen, o'i gymharu â gweddill Prydain Fawr, trwy'r cyllid ffyniant bro. Rwy'n falch hefyd o weld bod Wrecsam, drwy'r gronfa ffyniant a rennir, wedi derbyn £22.5 miliwn, yn ogystal â denu diddordeb mawr o'r fargen dwf yn y gogledd hefyd. Yng ngoleuni hynny i gyd, Gweinidog, ac yn sgil yr holl bositifrwydd y gallwn ni ei weld yn Wrecsam a'r cyfleoedd sydd o'n blaenau yn Wrecsam, pa gynlluniau penodol sydd gennych chi i sicrhau bod Wrecsam yn gallu cydio yn y cyfleoedd hynny dros y blynyddoedd nesaf, i wneud yn siŵr bod Wrecsam yn gallu bod y pwerdy economaidd y dylai fod?
We continue to work constructively with representatives for Wrexham. That's why we continue to engage in both the Wrexham Gateway project and indeed the shared discussions taking place on the broader Mersey Dee Alliance as well. I won't join the Member in celebrating the levelling-up fund round 2. There was an extraordinary delay in projects. The Member might want to consider whether celebrating and asking others to join in celebrating the levelling-up fund outcomes is really appropriate when you consider that Wales got 10 per cent of the last funding round. In contrast, we used to receive 22 per cent of the UK's allocation of previous EU structural fund programmes. We are still being short-changed and the way that replacement moneys are being allocated is a direct breach of very clear repeated manifesto pledges that Wales would not lose out by a single penny. The Conservatives really need to decide whether they want to celebrate Wales getting less or join the campaign for Wales to get its fair share, because the levelling-up fund is doing anything but that.
Rydyn ni'n parhau i weithio'n adeiladol gyda chynrychiolwyr Wrecsam. Dyna pam ein bod ni'n parhau i ymwneud â phrosiect Porth Wrecsam ac yn wir y trafodaethau a rennir sy'n digwydd ar y Gynghrair Mersi a'r Ddyfrdwy ehangach hefyd. Ni wnaf ymuno â'r Aelod i ddathlu rownd 2 y Gronfa Ffyniant Bro. Roedd oedi eithriadol mewn prosiectau. Efallai y bydd yr Aelod yn dymuno ystyried a yw dathlu a gofyn i eraill ymuno i ddathlu canlyniadau'r gronfa ffyniant bro yn wirioneddol briodol pan fyddwch chi'n ystyried bod Cymru wedi cael 10 y cant o'r rownd ariannu ddiwethaf. Ar y llaw arall, roeddem ni'n arfer derbyn 22 y cant o ddyraniad y DU o raglenni cronfa strwythurol flaenorol yr UE. Rydym ni'n dal i gael cam, ac mae'r ffordd y mae arian newydd yn cael ei ddyrannu yn gwbl groes i addewidion maniffesto clir iawn a ailadroddwyd sy'n nodi na fyddai Cymru ar ei cholled o un geiniog. Mae gwir angen i'r Ceidwadwyr benderfynu a ydyn nhw am ddathlu bod Cymru yn cael llai neu ymuno â'r ymgyrch dros sicrhau bod Cymru yn cael ei chyfran deg, oherwydd mae'r gronfa ffyniant bro yn gwneud unrhyw beth ond hynny.
Galwaf nawr ar lefarwyr y pleidiau i holi'r Gweinidog. Yn gyntaf, llefarydd y Ceidwadwyr, Paul Davies.
I now call on the party spokespeople to question the Minister. First, the Conservatives' spokesperson, Paul Davies.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Minister, at the start of this month, you announced that you'd be launching a refreshed manufacturing action plan setting out the Welsh Government's ambitions for the manufacturing sector. Can you confirm when that action plan will be published?
Diolch, Dirprwy Lywydd. Gweinidog, ddechrau'r mis, fe wnaethoch chi gyhoeddi y byddech chi'n lansio cynllun gweithredu gweithgynhyrchu wedi'i adnewyddu sy'n nodi uchelgeisiau Llywodraeth Cymru ar gyfer y sector gweithgynhyrchu. Allwch chi gadarnhau pryd y bydd y cynllun gweithredu hwnnw'n cael ei gyhoeddi?
I'm having a range of stakeholder engagements within the next couple of months with businesses in the area. We've undertaken a review of the previous manufacturing action plan. We've shared a consultation with businesses around that. I look forward to taking part directly with business representatives over the next two months. Then, I will be more than happy to launch that and take questions from Members, either in this place or, indeed, in the committee that the Member chairs.
Rwy'n cael amrywiaeth o sesiynau ymgysylltu â rhanddeiliaid o fewn y misoedd nesaf gyda busnesau yn yr ardal. Rydym ni wedi cynnal adolygiad o'r cynllun gweithredu gweithgynhyrchu blaenorol. Rydym ni wedi rhannu ymgynghoriad â busnesau yn ymwneud â hynny. Rwy'n edrych ymlaen at gymryd rhan yn uniongyrchol gyda chynrychiolwyr busnes dros y deufis nesaf. Yna, byddaf yn fwy na pharod i lansio hynny a chymryd cwestiynau gan Aelodau, naill ai yn y fan hyn neu, yn wir, yn y pwyllgor mae'r Aelod yn ei gadeirio.
It seems to me that the Minister doesn't know when he is going to launch this refresh, but I hope very much that it will be very, very soon.
A key part of the current manufacturing action plan is building supply chain resilience. Of course, the Welsh Government could use the levers it has to reform the planning system in order to strengthen and develop our supply chain. One of the points highlighted in the current plan is to ensure the needs of manufacturing are taken into account when planning the delivery of business premises, for example. So, can you tell us whether the Welsh Government has met this objective, and can you also tell us what further action you intend to take to reform the planning system in order to support business development in Wales?
Mae'n ymddangos i mi nad yw'r Gweinidog yn gwybod pryd y bydd yn lansio'r adnewyddiad hwn, ond rwy'n gobeithio'n fawr y bydd yn fuan iawn, iawn.
Rhan allweddol o'r cynllun gweithredu gweithgynhyrchu presennol yw adeiladu cydnerthedd y gadwyn gyflenwi. Wrth gwrs, gallai Llywodraeth Cymru ddefnyddio'r pwerau sydd ganddi i ddiwygio'r system gynllunio er mwyn cryfhau a datblygu ein cadwyn gyflenwi. Un o'r pwyntiau sy'n cael eu hamlygu yn y cynllun presennol yw sicrhau bod anghenion gweithgynhyrchu yn cael eu hystyried wrth gynllunio darparu adeiladau busnes, er enghraifft. Felly, a wnewch chi ddweud wrthym ni a yw Llywodraeth Cymru wedi cyrraedd yr amcan hwn, ac a wnewch chi hefyd ddweud wrthym ni pa gamau pellach rydych chi'n bwriadu eu cymryd i ddiwygio'r system gynllunio er mwyn cefnogi datblygu busnes yng Nghymru?
There are two things, I would say. The first is that I've given an indication of where we are in refreshing the plan, and it's not very far away at all. The idea that I don't have any idea is a misrepresentation—I'm sure, innocently—of the answer that I gave the Member. Actually, this morning, I was able to visit a manufacturing business in Pontypool with the leader of Torfaen, who was celebrating his birthday today. He had the privilege of spending some time with me in doing so in my colleague the Member for Torfaen's constituency. We were looking there at a successful manufacturing business, nearly 10 years in operation, what it's done to improve what it's doing and how it's actually worked with the local authority as well as the Welsh Government to go through a range of planning conditions to improve its business environment. You'll know that I'm not the planning Minister, but it is something that we do consider. The way that 'Planning Policy Wales' interacts with the manufacturing strategy and a range of other things are key considerations for us. So, when we launch the manufacturing action plan, you can expect us to have taken account of all those interactions. But I won't pretend for the purposes of these questions that I'm also the planning Minister, as the Member knows I'm not.
Mae dau beth, fe fyddwn i'n dweud. Y cyntaf yw fy mod i wedi rhoi arwydd o ble rydyn ni o ran adnewyddu'r cynllun, ac nid yw'n bell iawn o gwbl. Mae'r syniad nad oes gen i unrhyw syniad yn gamliwiad—rwy'n siŵr, yn ddiniwed—o'r ateb a roddais i'r Aelod. Mewn gwirionedd, y bore yma, fe wnes i ymweld â busnes gweithgynhyrchu ym Mhont-y-pŵl gydag arweinydd Torfaen, oedd yn dathlu ei ben-blwydd heddiw. Cafodd y fraint o dreulio peth amser gyda mi wrth wneud hynny yn etholaeth fy nghyd-Aelod, yr Aelod dros Torfaen. Roeddem ni'n edrych yno ar fusnes gweithgynhyrchu llwyddiannus, yn weithredol am bron i 10 mlynedd, yr hyn y mae wedi'i wneud i wella'r hyn mae'n ei wneud a sut mae wir wedi gweithio gyda'r awdurdod lleol, yn ogystal â Llywodraeth Cymru i fynd trwy ystod o amodau cynllunio i wella ei hamgylchedd busnes. Fe fyddwch chi'n gwybod nad fi yw'r Gweinidog cynllunio, ond mae'n rhywbeth rydyn ni'n ei ystyried. Mae'r ffordd mae 'Polisi Cynllunio Cymru' yn rhyngweithio â'r strategaeth weithgynhyrchu ac amryw o bethau eraill yn ystyriaethau allweddol i ni. Felly, pan fyddwn ni'n lansio'r cynllun gweithredu gweithgynhyrchu, gallwch ddisgwyl i ni fod wedi ystyried yr holl ryngweithio hynny. Ond ni fyddaf yn esgus at ddibenion y cwestiynau yma mai fi yw'r Gweinidog cynllunio hefyd, gan fod yr Aelod yn gwybod nad ydw i.
As I said, I look forward to that refresh as soon as possible. Minister, it's crucial that the Welsh Government is using the levers that it has to help support our manufacturing sector, and a refresh of that action plan, of course, is a welcome start. Earlier this month, Steve Dalton, the former managing director of Bridgend's Sony factory, rightly said that there was a future for Welsh manufacturing if there was innovation, development of green technologies and a focus on global markets. Of course, key to that is skills development and investment in research and development. The current plan states that a more co-ordinated approach is needed to help produce a pipeline of talent, and regional skills partnerships should be playing an important role in ensuring that Wales is developing the skills base it needs for the future. Therefore, moving forward, Minister, can you tell us how the Welsh Government's draft budget prioritises manufacturing, by confirming that there will be additional resources to support the sector? And can you tell us what specific actions the Welsh Government has introduced to ensure that the sector has the skills it needs for the future?
Fel y dywedais i, rwy'n edrych ymlaen at yr adnewyddiad hwnnw cyn gynted â phosibl. Gweinidog, mae'n hanfodol bod Llywodraeth Cymru yn defnyddio'r pwerau sydd ganddi i helpu i gefnogi ein sector gweithgynhyrchu, ac mae adnewyddu'r cynllun gweithredu hwnnw, wrth gwrs, yn ddechrau i'w groesawu. Yn gynharach yn y mis, dywedodd Steve Dalton, cyn-reolwr gyfarwyddwr ffatri Sony Pen-y-bont ar Ogwr, fod yna ddyfodol i weithgynhyrchu yng Nghymru pe bai arloesi, datblygu technolegau gwyrdd a phwyslais ar farchnadoedd byd-eang. Wrth gwrs, yn allweddol i hynny y mae datblygu sgiliau a buddsoddi mewn ymchwil a datblygu. Mae'r cynllun presennol yn dweud bod angen dull mwy cydgysylltiedig i helpu i gynhyrchu llif o dalent, a dylai partneriaethau sgiliau rhanbarthol fod yn chwarae rhan bwysig wrth sicrhau bod Cymru'n datblygu'r sylfaen sgiliau sydd ei hangen arni ar gyfer y dyfodol. Felly, wrth symud ymlaen, Gweinidog, a wnewch chi roi gwybod i ni sut mae cyllideb ddrafft Llywodraeth Cymru yn blaenoriaethu gweithgynhyrchu, drwy gadarnhau y bydd yna adnoddau ychwanegol ar gael i gefnogi'r sector? Ac a wnewch chi ddweud wrthym ni pa gamau penodol mae Llywodraeth Cymru wedi'u cyflwyno i sicrhau bod gan y sector y sgiliau mae eu hangen ar gyfer y dyfodol?
Well, there are a number of things that I agree with the Member on, but there's also a point of contest between us about the environment that we're operating in, of course. So, I agree—innovation and global markets are key to the success of a range of manufacturing businesses. I was with the Member for Ogmore at the Sony site in Pencoed last week, looking at—. They're celebrating 50 years, and they appreciate the relationship they've had with the Welsh Government, and the change in that plant's operation over time, not just for the Sony operation to continue, but it's about the other businesses that are on that site too. And, in fact, when it comes to exports from Wales, we've now reached and gone past the level of exports we had before the pandemic—the first part of the UK to recover in those terms. So, actually, we're doing relatively well compared to other parts of the UK.
The challenge is that the environment we're in has changed significantly, and you will have seen and, no doubt, be concerned about the International Monetary Fund's latest forecast about the UK economy. The fact that we're in a different position within the UK to the rest of the G7, that's part of the challenge that we face. The challenge that's specifically here in Wales, of course—and you mentioned skills partnerships and the need to invest in skills and innovation—is that our funds have been deliberately denuded. The way that the UK Government made choices around replacement EU funds, knowing full well how we use those to support and invest in the skills of workforces, has made a real difference. That money has been reduced and it's been changed to a different purpose in a different area of articulation by the UK Government. Now, that reduction in money has a real-terms consequence. And you will have seen in the draft budget that we can't fill in all the holes about the UK Government making those choices, and, again, it's a deliberate reach and assault into devolution. These are areas that are plainly devolved, but the UK Government are making alternative choices. The Member may not like hearing it, but it's the truth of the matter, and, if you talked with and listened to what businesses, the higher education sector and others are saying, they all recognise that too.
Wel, mae yna nifer o bethau rwy'n cytuno gyda'r Aelod arnyn nhw, ond mae pwynt yr ydym yn anghytuno arno hefyd am yr amgylchedd rydym ni'n gweithredu ynddo, wrth gwrs. Felly, rwy'n cytuno—mae arloesi a marchnadoedd byd-eang yn allweddol i lwyddiant ystod o fusnesau gweithgynhyrchu. Roeddwn i gyda'r Aelod dros Ogwr ar safle Sony ym Mhencoed yr wythnos diwethaf, yn edrych ar—. Maen nhw'n dathlu 50 mlynedd, ac maen nhw'n gwerthfawrogi'r berthynas maen nhw wedi'i chael gyda Llywodraeth Cymru, a'r newid yng ngweithrediad y ffatri honno dros amser, nid dim ond er mwyn i'r ymgyrch Sony barhau, ond mae'n ymwneud â'r busnesau eraill sydd ar y safle hwnnw hefyd. Ac, mewn gwirionedd, o ran allforion o Gymru, rydym ni bellach wedi cyrraedd ac wedi mynd y tu hwnt i lefel yr allforion a oedd gennym ni cyn y pandemig—y rhan gyntaf o'r DU i adfer yn hynny o beth. Felly, mewn gwirionedd, rydyn ni'n gwneud yn gymharol dda o'i gymharu â rhannau eraill o'r DU.
Yr her yw bod yr amgylchedd rydyn ni ynddo wedi newid yn sylweddol, a byddwch chi wedi gweld ac, mae'n siŵr, yn pryderu am ragolygon diweddaraf y Gronfa Ariannol Ryngwladol am economi'r DU. Mae'r ffaith ein bod ni mewn sefyllfa wahanol o fewn y DU i weddill y G7, mae hynny'n rhan o'r her rydym ni'n ei hwynebu. Yr her sydd yma yng Nghymru yn benodol, wrth gwrs—ac fe wnaethoch chi grybwyll partneriaethau sgiliau a'r angen i fuddsoddi mewn sgiliau ac arloesi—yw ein bod wedi ein hamddifadu o'n cronfeydd yn fwriadol. Mae'r ffordd y gwnaeth Llywodraeth y DU ddewisiadau ynghylch cronfeydd newydd yr UE, gan wybod yn iawn sut yr ydym ni'n defnyddio'r rheini i gefnogi a buddsoddi mewn sgiliau gweithluoedd, wedi gwneud gwahaniaeth gwirioneddol. Mae'r arian hwnnw wedi cael ei leihau ac mae wedi cael ei newid i bwrpas gwahanol mewn maes cyfleu magwraeth wahanol gan Lywodraeth y DU. Nawr, mae canlyniad termau real i'r gostyngiad hwnnw mewn arian. A byddwch chi wedi gweld yn y gyllideb ddrafft na allwn ni lenwi'r holl dyllau ynglŷn â Llywodraeth y DU yn gwneud y dewisiadau hynny, ac, unwaith eto, mae'n gyrhaeddiad bwriadol ac yn ymosodiad ar ddatganoli. Mae'r rhain yn feysydd sydd wedi'u datganoli'n blaen, ond mae Llywodraeth y DU yn gwneud dewisiadau eraill. Efallai nad yw'r Aelod yn hoffi ei glywed, ond dyma wirionedd y mater, a, phe byddech chi'n siarad gyda busnesau, y sector addysg uwch ac eraill ac yn gwrando ar yr hyn sydd ganddyn nhw i'w ddweud, maen nhw i gyd yn cydnabod hynny hefyd.
Llefarydd Plaid Cymru, Heledd Fychan.
Plaid Cymru spokesperson, Heledd Fychan.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Deputy Minister, an Institute of Welsh Affairs report published last year described communities in Wales as the least empowered in Britain. It further stated that people are facing an arduous and demoralising process to save assets, such as leisure centres, libraries and land, and that it is extremely likely that libraries and land have been lost due to Welsh Ministers not empowering communities. As you will be aware, local authorities across Wales have been consulting on their budget proposals for the next financial year, and amongst proposals are changes or cuts to leisure centres, libraries and museums. What discussions have there been between Welsh Government and local authorities regarding the future of such services? And what support is being made available to ensure that these vital services are not lost? Some of these cuts are imminent, from 1 April, therefore time is of the essence.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Dirprwy Weinidog, fe wnaeth adroddiad gan Sefydliad Materion Cymreig gafodd ei gyhoeddi y llynedd ddisgrifio mai cymunedau yng Nghymru oedd â'r lleiaf o rym ym Mhrydain. Dywedodd ymhellach fod pobl yn wynebu proses lafurus a digalon i arbed asedau, fel canolfannau hamdden, llyfrgelloedd a thir, a'i bod yn hynod debygol bod llyfrgelloedd a thir wedi'u colli oherwydd nad yw Gweinidogion Cymru yn grymuso cymunedau. Fel y gwyddoch chi, mae awdurdodau lleol ledled Cymru wedi bod yn ymgynghori ar eu cynigion cyllidebol ar gyfer y flwyddyn ariannol nesaf, ac ymhlith y cynigion mae newidiadau neu doriadau i ganolfannau hamdden, llyfrgelloedd ac amgueddfeydd. Pa drafodaethau sydd wedi bod rhwng Llywodraeth Cymru ac awdurdodau lleol ynglŷn â dyfodol gwasanaethau o'r fath? A pha gymorth sy'n cael ei ddarparu i sicrhau nad yw'r gwasanaethau hanfodol hyn yn cael eu colli? Mae rhai o'r toriadau hyn ar fin digwydd, o 1 Ebrill, felly mae amser yn ffactor hollbwysig.
I'm very well aware of the pressures on many of our local authorities and public bodies. We have done whatever we can to support both national institutions and the local authorities. The local authorities, as you know, have had the best financial settlement in a long time, and much higher than they had anticipated, and how they utilise that budget is a matter for them. They have their own democratic mandates and they have to make those decisions. I hope that the decisions that they come to, following their deliberations and their consultations, will be that they take things like leisure centres and museums in the whole and that they realise that they are part of the wider well-being agenda for their population. I think you have to look at that in a holistic way rather than on a piece-by-piece basis, but certainly we have provided for individual organisations—libraries, National Museum Wales, the National Library of Wales and so on—additional funding to get them through this immediate crisis, and, as I say, with the local authorities and their increased budgets, I hope that they will be able to do something. But one of the things that I am concerned about, and remain concerned about, is the UK Government's relief scheme that has still excluded swimming pools, for instance, from their proposals, and we do continue to press the UK Government to utilise their powers to support swimming pools, which are probably the hardest hit, and potentially the hardest hit in this process.
Rwy'n ymwybodol iawn o'r pwysau sydd ar lawer o'n hawdurdodau lleol a'n cyrff cyhoeddus. Rydym ni wedi gwneud beth bynnag y gallwn ni i gefnogi sefydliadau cenedlaethol a'r awdurdodau lleol. Mae'r awdurdodau lleol, fel y gwyddoch chi, wedi cael y setliad ariannol gorau ers amser maith, ac yn llawer uwch nag yr oedden nhw wedi'i ragweld, ac mae sut maen nhw'n defnyddio'r gyllideb honno yn fater iddyn nhw. Mae ganddyn nhw eu mandadau democrataidd eu hunain ac mae'n rhaid iddyn nhw wneud y penderfyniadau hynny. Gobeithio mai'r penderfyniadau maen nhw'n dod iddyn nhw, yn dilyn eu trafodaethau a'u hymgynghoriadau, fydd eu bod yn cymryd pethau fel canolfannau hamdden ac amgueddfeydd yn eu cyfanrwydd a'u bod yn sylweddoli eu bod yn rhan o'r agenda llesiant ehangach ar gyfer eu poblogaeth. Rwy'n credu bod yn rhaid i chi edrych ar hynny mewn ffordd gyfannol yn hytrach na fesul darn, ond yn sicr rydyn ni wedi darparu ar gyfer sefydliadau unigol—llyfrgelloedd, Amgueddfa Cymru, Llyfrgell Genedlaethol Cymru ac yn y blaen—cyllid ychwanegol i'w cael drwy'r argyfwng uniongyrchol hwn, ac, fel rwy'n ei ddweud, gyda'r awdurdodau lleol a'u cyllidebau cynyddol, gobeithio y byddan nhw'n gallu gwneud rhywbeth. Ond un o'r pethau rwy'n poeni amdano, ac rwy'n parhau i bryderu amdano, yw cynllun rhyddhad Llywodraeth y DU sydd wedi dal wedi eithrio pyllau nofio, er enghraifft, o'u cynigion, ac rydym ni'n parhau i bwyso ar Lywodraeth y DU i ddefnyddio eu pwerau i gefnogi pyllau nofio, sef y rhai sydd wedi cael eu taro waethaf mae'n debyg, ac a gafodd eu taro waethaf yn y broses hon o bosibl.
Thank you, Deputy Minister. But we know that councils will be cutting these vital services—services that, as you outline, are rightly incredibly important in terms of the future generations Act, health and well-being and so on. We know that these cuts are coming from 1 April unless something drastically changes. We know that financial settlement hasn't been adequate to ensure that those non-statutory services are protected. Therefore, my question is: what is Welsh Government doing to support local authorities? I know it's democratically up to them, but the choices they're having to make are incredible difficult. So, what support is being provided? You referenced swimming pools, for instance, and we saw over the weekend Fergus Feeney of Swim Wales warning that nearly a third of the 500 public swimming pools in Wales could close. And they are asking as well—yes, of course, the levers are with the UK Government—for action from the Welsh Government as well. So, as Deputy Minister with responsibility for sports, which would include swimming, what are you doing to ensure that that’s not the case?
Diolch, Dirprwy Weinidog. Ond rydyn ni'n gwybod y bydd cynghorau'n torri'r gwasanaethau hanfodol hyn—gwasanaethau sydd, fel rydych chi'n amlinellu, yn gwbl bwysig o ran Deddf Cenedlaethau'r Dyfodol, iechyd a lles ac yn y blaen. Rydyn ni'n gwybod bod y toriadau yma'n dod o 1 Ebrill oni bai bod rhywbeth yn newid yn ddirfawr. Rydyn ni'n gwybod nad yw setliad ariannol wedi bod yn ddigonol i sicrhau bod y gwasanaethau anstatudol hynny yn cael eu gwarchod. Felly fy nghwestiwn i yw: beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gefnogi awdurdodau lleol? Rwy'n gwybod yn ddemocrataidd ei bod hi fyny iddyn nhw, ond mae'r dewisiadau maen nhw'n gorfod eu gwneud yn anhygoel o anodd. Felly, pa gefnogaeth sy'n cael ei darparu? Fe wnaethoch chi gyfeirio at byllau nofio, er enghraifft, a gwelsom dros y penwythnos Fergus Feeney o Nofio Cymru yn rhybuddio y gallai bron i draean o'r 500 o byllau nofio cyhoeddus yng Nghymru gau. Ac maen nhw'n gofyn hefyd—ie, wrth gwrs, mae'r pwerau gan Llywodraeth y DU—am weithredu gan Lywodraeth Cymru hefyd. Felly, fel Dirprwy Weinidog sydd â chyfrifoldeb am chwaraeon, fyddai'n cynnwys nofio, beth ydych chi'n ei wneud i sicrhau nad yw hynny'n wir?
First, I think I have to go back to my original point and a point that you have acknowledged: local authorities have their own democratic mandate. We can’t direct local authorities to do what they want to do with money that they have within their rate support grant. They will have to make their own decisions and make their own priorities. We can’t direct them in that area. What we have done is we have provided local authorities with a substantial uplift in their rate support grant and we have given as much as we can within our constraints. I think you’re coming from a point that somehow we have a pot of money that we can just dip into and allocate that we haven’t already allocated, and I think the finance Minister and the First Minister have explained time and time again on the floor of this Chamber how we have prioritised health and we have prioritised local government. Those two services in particular have had the highest settlements that we’ve been able to provide, and, within those settlements, those bodies have to make their spending decisions, particularly local authorities that have their own democratic mandate. And of course those choices are difficult; those choices are also difficult for Welsh Government in terms of where we allocate our resources. There are no easy choices. I have met with Swim Wales and I have rehearsed the arguments with Swim Wales. They understand the Welsh Government’s position, and of course they’re calling for more money, as every organisation that we help and that we fund and that we support is asking for more money. But we can only provide the funding that we can within the envelope that is available to us, and I hope that local authorities and leisure organisations will be able to make the best decisions that they can to protect as many of our leisure facilities as possible.
Yn gyntaf, rwy'n credu bod yn rhaid i mi fynd yn ôl at fy mhwynt gwreiddiol a phwynt rydych chi wedi'i gydnabod: mae gan awdurdodau lleol eu mandad democrataidd eu hunain. Allwn ni ddim cyfeirio awdurdodau lleol i wneud yr hyn maen nhw eisiau ei wneud gydag arian sydd ganddyn nhw o fewn eu grant cynnal ardrethi. Bydd yn rhaid iddyn nhw wneud eu penderfyniadau eu hunain a gwneud eu blaenoriaethau eu hunain. Allwn ni ddim eu cyfeirio nhw yn y maes hwnnw. Yr hyn rydyn ni wedi'i wneud yw rydyn ni wedi rhoi cynnydd sylweddol i awdurdodau lleol yn eu grant cynnal ardrethi ac rydym ni wedi rhoi cymaint ag y gallwn ni o fewn ein cyfyngiadau. Rwy'n credu eich bod chi'n dod o bwynt bod gennym ni bot o arian rhywsut y gallwn ni ei ddefnyddio a'i ddyrannu nad ydym eisoes wedi'i ddyrannu, ac rwy'n credu bod y Gweinidog cyllid a'r Prif Weinidog wedi egluro droeon ar lawr y Siambr hon sut rydym ni wedi blaenoriaethu iechyd ac rydym ni wedi blaenoriaethu llywodraeth leol. Mae'r ddau wasanaeth hynny yn benodol wedi cael y setliadau uchaf yr ydym ni wedi gallu eu darparu, ac, o fewn y setliadau hynny, mae'n rhaid i'r cyrff hynny wneud eu penderfyniadau gwariant, yn enwedig awdurdodau lleol sydd â'u mandad democrataidd eu hunain. Ac wrth gwrs mae'r dewisiadau hynny'n anodd; mae'r dewisiadau hynny hefyd yn anodd i Lywodraeth Cymru o ran ble rydyn ni'n dyrannu ein hadnoddau. Nid oes unrhyw ddewisiadau hawdd. Rwyf i wedi cwrdd â Nofio Cymru ac rwyf wedi dadlau droeon gyda Nofio Cymru. Maen nhw'n deall safbwynt Llywodraeth Cymru, ac wrth gwrs maen nhw'n galw am fwy o arian, gan fod pob sefydliad yr ydym ni'n ei helpu ac yn ei ariannu ac yn ei gefnogi yn gofyn am fwy o arian. Ond allwn ni ond darparu'r cyllid y gallwn ni o fewn yr amlen sydd ar gael i ni, ac rwy'n gobeithio y bydd awdurdodau lleol a sefydliadau hamdden yn gallu gwneud y penderfyniadau gorau y gallan nhw i warchod cymaint o'n cyfleusterau hamdden â phosib.
3. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i wella darpariaeth bancio gwledig yn sir Ddinbych? OQ59049
3. What steps is the Welsh Government taking to improve rural banking provision in Denbighshire? OQ59049
Decisions on scaling high-street banking back in Wales are ones that rest with the major retail banks. I applaud the efforts being made by a number of people, including those in Denbigh, to retain a bank branch. The Welsh Government will continue working with the Monmouthshire Building Society to realise our ambition for community banking in Wales.
Mae'r penderfyniadau ynglŷn â lleihau bancio ar y stryd fawr yng Nghymru yn rhai sydd yn nwylo'r prif fanciau manwerthu. Rydw i'n cymeradwyo'r ymdrechion sy'n cael eu gwneud gan nifer o bobl, gan gynnwys y rhai yn Ninbych, i gadw cangen banc. Bydd Llywodraeth Cymru yn parhau i weithio gyda Chymdeithas Adeiladu Sir Fynwy i wireddu ein huchelgais o ran bancio cymunedol yng Nghymru.
I appreciate your response, Minister, and the reason I’m asking this question today is for that very reason, because HSBC in Denbigh is set to close in the summer as part of 114 branch closures across the UK. But what I don’t believe is that the due diligence has been considered for people in rural areas, and in particular the people of Denbigh, where some can’t travel as far as Rhyl or Ruthin to carry out their financial affairs if they are elderly, disabled, can’t drive or don’t have access to public transport. When I asked about this in the business statement last week, the Trefnydd told me that the matter wasn’t devolved to Wales and therefore didn’t require a statement. But you yourself, Minister, in 2021 released a statement on the Welsh Government’s plan to support towns that have lost their banks. So, which is it, Minister, and what are you going to do to support people in rural Denbighshire?
Rwy'n gwerthfawrogi eich ymateb, Gweinidog, a'r rheswm rwy'n gofyn y cwestiwn hwn heddiw yw am yr union reswm hwnnw, oherwydd bydd HSBC yn Ninbych yn cau yn yr haf fel rhan o 114 o ganghennau yn cau ar draws y DU. Ond yr hyn nad ydw i'n ei gredu yw bod y diwydrwydd dyladwy wedi cael ei ystyried ar gyfer pobl mewn ardaloedd gwledig, ac yn arbennig pobl Dinbych, lle na all rhai deithio cyn belled â'r Rhyl neu Rhuthun i gyflawni eu materion ariannol os ydyn nhw'n oedrannus, yn anabl, ddim yn gallu gyrru neu nad oes ganddynt fynediad at drafnidiaeth gyhoeddus. Pan holais am hyn yn y datganiad busnes yr wythnos ddiwethaf, dywedodd y Trefnydd wrthyf nad oedd y mater wedi ei ddatganoli i Gymru ac felly nad oedd angen datganiad. Ond fe wnaethoch chi eich hun, Gweinidog, yn 2021 ryddhau datganiad am gynllun Llywodraeth Cymru i gefnogi trefi sydd wedi colli eu banciau. Felly pa un ydyw, Gweinidog, a beth ydych chi'n mynd i'w wneud i gefnogi pobl yng nghefn gwlad sir Ddinbych?
Financial services are not a devolved matter. However we have an ambition to help improve access to local services, which is why we’re engaged with the Monmouthshire Building Society on a programme to try to regenerate community banking in a range of communities in Wales.
I recognise that, within the over 100 closures across the UK, 12 of those HSBC closures will be in Wales. It’s part of the trend we’ve seen a part of the changing way consumers choose to bank, and what that means is there’s a divide in the way that different people access banking. So, it’s partly a rural issue, and it’s also issue in urban communities as well about having access to cash. Now, my understanding is that, whilst in Denbigh’s case, HSBC had created an impact analysis report, we’ve yet to see the stakeholder engagement report published and made available online to understand the direct cost. Now, we will carry on working with other partners in areas that we are not directly responsible for, but we're doing this because we recognise there should be real benefit for access to affordable financial services in communities that may not otherwise see them. So, we'll carry on working with our partners in Monmouthshire Building Society, we'll carry on in our conversations with the UK Government, and we look forward to seeing whether banking hubs really will provide the scale and the pace of roll-out to try to match the pace and the scale of branch closures. I'm not optimistic that we'll see a match between those two, but we'll carry on being engaged as constructively as we can and should be.
Nid yw gwasanaethau ariannol yn fater sydd wedi ei ddatganoli. Ond mae gennym ni uchelgais i helpu i wella mynediad at wasanaethau lleol, a dyna pam rydyn ni'n ymwneud â Chymdeithas Adeiladu Sir Fynwy ar raglen i geisio adfywio bancio cymunedol mewn amrywiaeth o gymunedau yng Nghymru.
Rwy'n cydnabod, o fewn y dros 100 o fanciau i gau ledled y DU, y bydd 12 o'r canghennau HSBC hynny sy'n cau yng Nghymru. Mae'n rhan o'r duedd rydyn ni wedi gweld, rhan o'r ffordd sy'n newid mae defnyddwyr yn dewis bancio, a beth mae hynny'n ei olygu yw bod rhaniad yn y ffordd mae gwahanol bobl yn cael mynediad at fancio. Felly, mae'n fater gwledig yn rhannol, ac mae hefyd yn broblem mewn cymunedau trefol yn ogystal â chael mynediad at arian parod. Nawr, fy nealltwriaeth i yw, er yn achos Dinbych, bod HSBC wedi creu adroddiad dadansoddi effaith, nid ydym eto wedi gweld yr adroddiad ymgysylltu â rhanddeiliaid yn cael ei gyhoeddi ac ar gael ar-lein er mwyn deall y gost uniongyrchol. Nawr, byddwn ni'n parhau i weithio gyda phartneriaid eraill mewn ardaloedd nad ydym ni'n uniongyrchol gyfrifol amdanynt, ond rydym ni'n gwneud hyn oherwydd ein bod ni'n cydnabod y dylai fod budd gwirioneddol i gael mynediad at wasanaethau ariannol fforddiadwy mewn cymunedau na fydd efallai'n eu gweld fel arall. Felly, byddwn ni'n parhau i weithio gyda'n partneriaid yng Nghymdeithas Adeiladu Sir Fynwy, byddwn ni'n cynnal ein sgyrsiau gyda Llywodraeth y DU, ac edrychwn ymlaen at weld a fydd canolfannau bancio mewn gwirionedd yn darparu graddfa a chyflymder cyflwyno i geisio paru cyflymder a nifer o ganghennau sy'n cau. Nid wyf yn obeithiol y byddwn ni'n gweld paru rhwng y ddau, ond byddwn yn parhau i ymgysylltu mor adeiladol ag y gallwn ni ac y dylen ni fod.
I'm grateful, Deputy Presiding Officer, to have the opportunity once again to raise the issue of banking provision in the Senedd. I think it's one that's well rehearsed on the floor of this Chamber. It's one that affects every corner of Wales. The Minister will be fully aware of my long-standing campaign to bring Wales's first community bank branch to Buckley in my own constituency. What is clear, Minister, is that there is clear cross-party consensus and support for the establishment of the Welsh Government's bold proposal of a community bank, but it's important that we now deliver that bold proposal. Can I ask the Minister whether he will do everything he can in his department to ensure Banc Cambria will be progressed as quickly as possible?
Rwy'n ddiolchgar, Dirprwy Lywydd, i gael cyfle unwaith eto i godi'r mater o ddarpariaeth bancio yn y Senedd. Rwy'n credu ei fod yn un sydd wedi'i drafod droeon ar lawr y Siambr yma. Mae'n un sy'n effeithio ar bob cornel o Gymru. Bydd y Gweinidog yn llwyr ymwybodol o fy ymgyrch hirsefydlog i ddod â changen banc cymunedol cyntaf Cymru i Fwcle yn fy etholaeth fy hun. Yr hyn sy'n amlwg, Gweinidog, yw bod consensws a chefnogaeth drawsbleidiol amlwg dros sefydlu cynnig beiddgar Llywodraeth Cymru o fanc cymunedol, ond mae'n bwysig ein bod ni nawr yn darparu'r cynnig beiddgar hwnnw. A gaf i ofyn i'r Gweinidog a fydd yn gwneud popeth o fewn ei allu i sicrhau y bydd Banc Cambria yn cael ei symud ymlaen cyn gynted â phosib?
We're certainly looking to progress as quickly as possible, and that's the challenge, because the environment around this has changed. The environment in terms of the mortgage market is in a different place now, I'm afraid. We're likely to see a change in house prices over the next year, with a recession largely predicted. So, I'm meeting with my officials and Monmouthshire Building Society on the banking project. The Minister for Social Justice is also now engaged, because I have the task of trying to get the bank established and then it would switch to the Minister for Social Justice's portfolio for its ongoing engagement with Ministers here. The Member regularly raises Buckley, and I think he's also generously agreed that we could call the community bank the Buckley bank if we wanted to. Whilst I don't think we'll do that, we'll carry on keeping Members as informed as possible, and I'm hoping we'll have an update in the coming months on the pace of the work that's being done. I'm also very keen that Monmouthshire Building Society and Banc Cambria themselves engage directly with Members, because, you're right, there is cross-party support for this. It's important that it continues to be seen in that way with direct engagement with Members across the political spectrum.
Yn sicr, rydyn ni'n edrych i symud ymlaen cyn gynted â phosib, a dyna'r her, oherwydd mae'r amgylchedd sy'n ymwneud â hyn wedi newid. Mae'r amgylchedd o ran y farchnad morgeisi mewn lle gwahanol nawr, mae gen i ofn. Rydyn ni'n debygol o weld newid mewn prisiau tai dros y flwyddyn nesaf, gyda dirwasgiad yn cael ei ragweld ar y cyfan. Felly, rwy'n cyfarfod â'm swyddogion a Chymdeithas Adeiladu Sir Fynwy ar y prosiect bancio. Mae'r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol hefyd bellach yn ymgysylltu, oherwydd mae gen i'r dasg o geisio cael y banc wedi'i sefydlu ac yna byddai'n newid i bortffolio'r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol ar gyfer ei ymgysylltiad parhaus â Gweinidogion yma. Mae'r Aelod yn codi Bwcle yn rheolaidd, ac rwy'n meddwl ei fod hefyd yn cytuno'n hael y gallen ni alw'r banc cymunedol yn fanc Bwcle pe byddem ni eisiau. Er nad ydw i'n credu y byddwn ni'n gwneud hynny, byddwn yn parhau i roi cymaint o wybodaeth â phosibl i'r Aelodau, ac rwy'n gobeithio y bydd gennym ni ddiweddariad yn y misoedd nesaf ar gyflymder y gwaith sy'n cael ei wneud. Rwyf i hefyd yn awyddus iawn bod Cymdeithas Adeiladu Sir Fynwy a Banc Cambria eu hunain yn ymgysylltu'n uniongyrchol ag Aelodau, oherwydd, rydych chi'n iawn, mae cefnogaeth drawsbleidiol i hyn. Mae'n bwysig ei fod yn parhau i gael ei weld yn y ffordd honno gydag ymgysylltu'n uniongyrchol ag Aelodau ar draws y sbectrwm gwleidyddol.
4. A oes gan Lywodraeth Cymru strategaeth chwaraeon elît? OQ59052
4. Does the Welsh Government have an elite sports strategy? OQ59052
Sport Wales is the national organisation responsible for developing and promoting sport and physical activity in Wales and is doing so in line with its vision and strategy.
Chwaraeon Cymru yw'r sefydliad cenedlaethol sy'n gyfrifol am ddatblygu a hyrwyddo chwaraeon ac ymarfer corff yng Nghymru ac mae'n gwneud hynny yn unol â'i weledigaeth a'i strategaeth.
Thank you, Deputy Minister. You could have fooled me, as the strategy has not been updated since the initial release in 2015, eight years ago. Half of those aims relate to sporting bodies themselves, as you've just said. The rest needed Welsh Government's direct funding, which, of course, has been found lacking. The aim of the last strategy for Wales was to be the No. 1 Commonwealth Games sporting nation and to increase the number and quality of athletes on the UK world-class programmes. This hasn't happened.
Minister, the Government is failing elite sports. Labour have made no investment for decades. There's not been and still isn't any vision from this Welsh Government. We see no international swimming pool in north Wales, no rugby venue in the north, and we still have no equality of provision across Wales when it comes to facilities. As we see elite athletes and junior teams having to self-fund and travel to England to use the basic facilities, they are just not supported how they should be. Elite athletes and teams are not getting the investment they need or deserve, yet I see the Deputy Minister, of course, quick to celebrate any success when successes for our sportspeople are clearly in spite of this Welsh Government and the lack of funding, not because of them. When will we see the strategy updated and a true vision for elite sport in Wales?
Diolch, Dirprwy Weinidog. Fe allech chi fod wedi fy nhwyllo, gan nad yw'r strategaeth wedi'i diweddaru ers y datganiad cychwynnol yn 2015, wyth mlynedd yn ôl. Mae hanner y nodau hynny'n ymwneud â chyrff chwaraeon eu hunain, fel rydych chi newydd ddweud. Roedd y gweddill angen cyllid uniongyrchol gan Lywodraeth Cymru, sydd, wrth gwrs, wedi bod yn ddiffygiol. Nod y strategaeth ddiwethaf i Gymru oedd bod y brif genedl chwaraeon Gemau'r Gymanwlad a chynyddu nifer ac ansawdd yr athletwyr ar raglenni o'r radd flaenaf yn y DU. Nid yw hyn wedi digwydd.
Gweinidog, mae'r Llywodraeth yn methu chwaraeon elît. Nid yw Llafur wedi buddsoddi ers degawdau. Nid oes gweledigaeth wedi bod ac nid oes unrhyw weledigaeth o hyd gan y Llywodraeth hon yng Nghymru. Nid ydym ni'n gweld pwll nofio rhyngwladol yn y gogledd, dim lleoliad rygbi yn y gogledd, ac nid oes gennym ni gydraddoldeb o ran darpariaeth ar draws Cymru pan fo'n dod at gyfleusterau o hyd. Wrth i ni weld athletwyr elît a thimau iau yn gorfod hunan-ariannu a theithio i Loegr i ddefnyddio'r cyfleusterau sylfaenol, dydyn nhw ddim yn cael eu cefnogi fel y dylen nhw gael eu cefnogi. Nid yw athletwyr elît a thimau yn cael y buddsoddiad y maen nhw ei angen ac yn ei haeddu, ac eto rwy'n gweld y Dirprwy Weinidog, wrth gwrs, yn gyflym i ddathlu unrhyw lwyddiant pan fo llwyddiannau i'n mabolgampwyr yn amlwg er gwaethaf y Llywodraeth hon yng Nghymru a'r diffyg cyllid, nid o'u herwydd. Pryd fydd y strategaeth yn cael ei diweddaru a gweledigaeth wirioneddol ar gyfer chwaraeon elît yng Nghymru?
Of course, the vision for sport is the replacement strategy, so the strategy that you're talking about hasn't been updated, it's been replaced. We now have the vision for sport that seeks to promote Wales to the world through the performance of our elite athletes and our sporting excellence. The Sport Wales sport strategy aims to deliver that success for Wales on the world stage through a holistic approach to developing athletes and creating environments where they can thrive. As I'm sure Laura Jones is well aware, Wales is an integral part of the UK high-performance system, so we don't sit alone in this and we are part of the Olympic and Paralympic Sport Wales athletes programme for team GB on the highest sporting stage. You will know yourself how many Welsh athletes contribute to the GB team at the Olympics and the success that they have had through that programme. It's just simply not true to say that there is no investment in sport in Wales. Our revenue budget to Sport Wales is £23 million in the last year. It will be another £24 million in the next financial year, and we have an annual capital budget for sport in Wales of £8 million a year. We've provided an increased in-year allocation this year on capital investment in sport of £1.54 million.
Now, the elite pathways for sport are developed through the national governing bodies. They are not the direct responsibility of Sport Wales; they are developed through the national governing bodies. It is also not true to say that Sport Wales doesn't support and fund individual elite athletes, because they do through the National Lottery and they receive support through Elite Cymru, which is part of Sport Wales. They will receive funding through that route when they are referred by their national governing bodies. So, our investment in sport is partly through the lottery and it is partly through the direct funding that Sport Wales receives. As I've said, we are part of international organisations and bodies as well.
Wrth gwrs, y weledigaeth ar gyfer chwaraeon yw'r strategaeth newydd, felly nid yw'r strategaeth rydych chi'n sôn amdano wedi'i diweddaru, mae wedi cael ei disodli. Mae gennym ni'r weledigaeth nawr ar gyfer chwaraeon sy'n ceisio hyrwyddo Cymru i'r byd drwy berfformiad ein hathletwyr elît a'n rhagoriaeth ym myd chwaraeon. Nod strategaeth chwaraeon Chwaraeon Cymru yw sicrhau'r llwyddiant hwnnw i Gymru ar lwyfan y byd trwy ddull cyfannol o ddatblygu athletwyr a chreu amgylcheddau lle maen nhw'n gallu ffynnu. Fel rwy'n siŵr bod Laura Jones yn ymwybodol iawn, mae Cymru'n rhan annatod o system perfformiad uchel y Deyrnas Unedig, felly nid ydym ni ar ein pennau ein hunain yn hyn o beth ac rydyn ni'n rhan o raglen athletwyr Chwaraeon Olympaidd a Pharalympaidd Cymru i dîm Prydain Fawr ar y llwyfan chwaraeon uchaf. Fe fyddwch chi'n gwybod eich hun faint o athletwyr o Gymru sy'n cyfrannu at dîm Prydain Fawr yn y Gemau Olympaidd a'r llwyddiant maen nhw wedi'i gael drwy'r rhaglen honno. Yn syml, nid yw'n wir dweud nad oes buddsoddiad mewn chwaraeon yng Nghymru. Roedd ein cyllideb refeniw i Chwaraeon Cymru yn £23 miliwn yn y flwyddyn ddiwethaf. Bydd yn £24 miliwn arall yn y flwyddyn ariannol nesaf, ac mae gennym ni gyllideb gyfalaf flynyddol i chwaraeon yng Nghymru o £8 miliwn y flwyddyn. Rydym ni wedi darparu dyraniad cynyddol yn y flwyddyn eleni ar fuddsoddiad cyfalaf mewn chwaraeon o £1.54 miliwn.
Nawr, mae'r llwybrau elît ar gyfer chwaraeon yn cael eu datblygu drwy'r cyrff llywodraethu cenedlaethol. Nid cyfrifoldeb uniongyrchol Chwaraeon Cymru ydyn nhw; maen nhw'n cael eu datblygu drwy'r cyrff llywodraethu cenedlaethol. Nid yw'n wir chwaith dweud nad yw Chwaraeon Cymru yn cefnogi ac yn ariannu athletwyr elitaidd unigol, oherwydd maen nhw'n gwneud trwy'r Loteri Genedlaethol ac maen nhw'n derbyn cefnogaeth trwy Elite Cymru, sy'n rhan o Chwaraeon Cymru. Byddant yn derbyn cyllid drwy'r llwybr hwnnw pan fyddant yn cael eu cyfeirio gan eu cyrff llywodraethu cenedlaethol. Felly, yn rhannol trwy'r loteri mae'r buddsoddiad mewn chwaraeon ac mae'n rhannol trwy'r arian uniongyrchol mae Chwaraeon Cymru'n ei gael. Fel rwyf i wedi'i ddweud, rydyn ni'n rhan o sefydliadau a chyrff rhyngwladol hefyd.
We cannot overestimate the importance of lottery funding to individuals. For the major team sports, such as football and rugby, player development is carried out by amateur and professional clubs, with professional football clubs having academies. Where support is needed is for younger players in sports such as tennis; players who need to travel to national and international tournaments and who need high-quality coaching. What support is being provided, either directly or indirectly, to these young people?
Ni allwn orbwysleisio pwysigrwydd arian loteri i unigolion. Ar gyfer y prif chwaraeon tîm, fel pêl-droed a rygbi, mae datblygiad chwaraewyr yn cael ei wneud gan glybiau amatur a phroffesiynol, gydag academïau yn rhan o glybiau pêl-droed proffesiynol. Lle mae angen cymorth ar gyfer chwaraewyr iau mewn chwaraeon fel tenis; chwaraewyr sydd angen teithio i dwrnameintiau cenedlaethol a rhyngwladol ac sydd angen hyfforddiant o safon uchel. Pa gymorth sy'n cael ei ddarparu, naill ai'n uniongyrchol neu'n anuniongyrchol, i'r bobl ifanc hyn?
The support for team sports goes through the national governing bodies. Individual support can be afforded, as I've said, for individuals if they are referred through their national governing body through to Sport Wales.
Mae'r gefnogaeth i chwaraeon tîm yn mynd trwy'r cyrff llywodraethu cenedlaethol. Gall cefnogaeth unigol gael ei gynnig, fel rwyf i wedi'i ddweud, i unigolion os ydyn nhw'n cael eu cyfeirio trwy eu corff llywodraethu cenedlaethol at Chwaraeon Cymru.
5. Pa drafodaethau y mae'r Gweinidog wedi'u cael gyda Gweinidogion cyfatebol Llywodraeth y DU ar ddiogelu dyfodol y diwydiant dur yng Nghymru? OQ59034
5. What discussions has the Minister had with UK Government counterparts on protecting the future of the steel industry in Wales? OQ59034
The First Minister and I continue to engage with our key counterparts in the UK Government. I met with Ministers from the Department for Business, Energy and Industrial Strategy last week, when I raised steel as an issue. We also engage with senior representatives of the steel sector in Wales, on both the business and trade union side. We continue to believe, in the Welsh Government, in the importance of securing a sustainable future for the strategically important steel sector in Wales as part of what should be seen as sovereign UK capability.
Mae'r Prif Weinidog a minnau'n parhau i ymgysylltu â'n cymheiriaid allweddol yn Llywodraeth y DU. Fe wnes i gyfarfod â Gweinidogion o'r Adran Busnes, Ynni a Strategaeth Ddiwydiannol yr wythnos ddiwethaf, pan godais ddur fel mater. Rydym ni hefyd yn ymgysylltu ag uwch gynrychiolwyr y sector dur yng Nghymru, ar ochr busnes ac undebau llafur. Rydym ni'n parhau i gredu, yn Llywodraeth Cymru, ym mhwysigrwydd sicrhau dyfodol cynaliadwy i'r sector dur strategol bwysig yng Nghymru fel rhan o'r hyn y dylid ei weld fel gallu sofran y DU.
I'm grateful to the Minister for his answer and, also, to the Welsh Government for their continued support for the steel industry in Wales. The Minister has joined me on many occasions at Shotton Steel in my own constituency, which proves that you understand the importance of Welsh steel and you understand the importance of Shotton having a supply of green steel.
Minister, industry partners like Tata Steel and the trade unions, such as Unite the Union and the Community union—and I declare that I'm a member of both trade unions, Deputy Presiding Officer—have both been calling for the UK Government to invest in the sector through ensuring that energy prices are competitive with competing nations and, also, to invest in the decarbonisation of plants. Now, the £600 million offered by the UK Government is simply not enough; that was the clear message of concern during the cross-party group on steel last night. We know that you'll be joining the cross-party group on steel some time in future. We're yet to hear from the Prime Minister, or the last three Prime Ministers, in response to our letters, which, perhaps, is no surprise. But, Minister, will you continue to lead calls for meaningful investment from the UK Government in the Welsh steel industry?
Rwy'n ddiolchgar i'r Gweinidog am ei ateb ac, hefyd, i Lywodraeth Cymru am eu cefnogaeth barhaus i'r diwydiant dur yng Nghymru. Mae'r Gweinidog wedi ymuno â mi droeon yn Shotton Steel yn fy etholaeth fy hun, sy'n profi eich bod yn deall pwysigrwydd dur Cymru ac rydych chi'n deall pwysigrwydd bod Shotton yn cael cyflenwad o ddur gwyrdd.
Gweinidog, mae partneriaid y diwydiant fel Tata Steel a'r undebau llafur, fel Unite the Union a'r undeb Community—ac rwy'n datgan fy mod i'n aelod o'r ddau undeb llafur, Dirprwy Lywydd—ill dau wedi bod yn galw ar Lywodraeth y DU i fuddsoddi yn y sector drwy sicrhau bod prisiau ynni'n gystadleuol â chenhedloedd sy'n cystadlu ac, hefyd, i fuddsoddi mewn datgarboneiddio ffatrïoedd. Nawr, yn syml, nid yw'r £600 miliwn a gynigir gan Lywodraeth y DU yn ddigon; dyna oedd y neges glir o bryder yn ystod y grŵp trawsbleidiol ar ddur neithiwr. Rydyn ni'n gwybod y byddwch chi'n ymuno â'r grŵp trawsbleidiol ar ddur rhywbryd yn y dyfodol. Rydyn ni eto i glywed gan y Prif Weinidog, neu'r tri Phrif Weinidog olaf, mewn ymateb i'n llythyrau, sydd, efallai, ddim yn syndod. Ond, Gweinidog, a fyddwch chi'n parhau i arwain galwadau am fuddsoddiad ystyrlon gan Lywodraeth y DU yn niwydiant dur Cymru?
Yes, I'll certainly do that. And it's not just about meaningful investment, but you're right to point out that the industry itself recognises that it needs to chart a path to decarbonisation for a sustainable future. But, to do that, we shouldn't simply collapse our own capacity within the UK and end up importing steel without understanding the carbon footprint of steel produced in other parts of the world. This is a set of questions that will affect other Members in the Chamber. I see both Newport constituency Members with an interest in what's happening with Liberty; the Deputy Presiding Officer can't speak, but he's obviously got a significant interest too.
What we have been calling for is to get us to that greener future for steel production, and to recognise that it's important for a range of industries today. That means action on the high costs of energy compared to European counterparts. That also means action on scrap exports. We export millions of tonnes of scrap metal every year; we should be keeping more of that in the UK for our steel sector. We also want the UK Government to partner with the industry to chart out some of the challenges over capital investment. We also want to see investment in hydrogen as an alternative for blast steel technologies in the future, rather than seeing all of that take place in other parts of the world.
So, there are direct jobs, there are dependent jobs in the supply chain, and, of course, large industries, whether it's construction or manufacturing, that are reliant on steel, including the big opportunities that exist in marine energy and floating offshore wind. I want to see British and Welsh steel in those products in the future, and that requires a different approach from the UK Government. A £600 million offer between two companies isn't going to get us where we need to be, but at least there is an offer for us to work with, and hopefully see an end result that all of us can celebrate and be positive about.
Byddaf, mi fyddaf yn sicr o wneud hynny. Ac nid yw'n ymwneud â buddsoddiad ystyrlon yn unig, ond rydych chi'n iawn i dynnu sylw at y ffaith bod y diwydiant ei hun yn cydnabod bod angen iddo olrhain llwybr i ddatgarboneiddio ar gyfer dyfodol cynaliadwy. Ond, i wneud hynny, ni ddylem ddymchwel ein capasiti ein hunain o fewn y DU yn unig a gorffen mewnforio dur heb ddeall ôl troed carbon dur a gynhyrchir mewn rhannau eraill o'r byd. Dyma set o gwestiynau a fydd yn effeithio ar Aelodau eraill yn y Siambr. Rwy'n gweld y ddau Aelod etholaeth Casnewydd â diddordeb yn yr hyn sy'n digwydd gyda Liberty; ni all y Dirprwy Lywydd siarad, ond mae'n amlwg fod ganddo ddiddordeb sylweddol hefyd.
Yr hyn rydyn ni wedi bod yn galw amdano yw ein cael ni i'r dyfodol gwyrddach hwnnw ar gyfer cynhyrchu dur, a chydnabod ei fod yn bwysig i ystod o ddiwydiannau heddiw. Mae hynny'n golygu gweithredu ar gostau uchel ynni o'i gymharu â chymheiriaid yn Ewrop. Mae hynny hefyd yn golygu gweithredu ar allforion sgrap. Rydym ni'n allforio miliynau o dunelli o fetel sgrap bob blwyddyn; dylem fod yn cadw mwy o hynny yn y DU ar gyfer ein sector dur. Rydym ni hefyd am i Lywodraeth y DU ffurfio partneriaeth â'r diwydiant i nodi rhai o'r heriau dros fuddsoddi cyfalaf. Rydyn ni hefyd eisiau gweld buddsoddiad mewn hydrogen fel dewis arall ar gyfer technolegau dur chwyth yn y dyfodol, yn hytrach na gweld hynny i gyd yn digwydd mewn rhannau eraill o'r byd.
Felly, mae swyddi uniongyrchol, mae swyddi dibynnol yn y gadwyn gyflenwi, ac, wrth gwrs, diwydiannau mawr, boed yn adeiladu neu'n weithgynhyrchu, sy'n ddibynnol ar ddur, gan gynnwys y cyfleoedd mawr sy'n bodoli mewn ynni morol a gwynt arnawf ar y môr. Rydw i eisiau gweld dur Prydain a Chymru yn y cynhyrchion hynny yn y dyfodol, ac mae hynny'n gofyn am ddull gwahanol gan Lywodraeth y DU. Nid yw cynnig gwerth £600 miliwn rhwng dau gwmni yn mynd i'n cael ni lle mae angen i ni fod, ond o leiaf mae cynnig i ni weithio gyda nhw, a gobeithio gweld canlyniad terfynol y gall pob un ohonom ni ddathlu a bod yn bositif amdano.
Minister, we all accept the need to decarbonise our steel industry. While the funding being offered by the UK Government to Tata to move to electric arc furnaces is welcome, an alternative has emerged in the past few days. Scientists at the University of Birmingham have developed a process to radically reduce emissions from a traditional blast furnace. This technology converts carbon dioxide into carbon monoxide that can be reused in the iron ore reaction. In this process, the typically damaged carbon dioxide is turned into a useful part of the reaction, forming an almost perfect closed carbon loop, and reduces emissions by around 90 per cent. Minister, will you work with the UK Government, Tata and Birmingham University to explore further whether this approach could enable Wales to retain its sovereign steel production activity? Thank you.
Gweinidog, rydyn ni i gyd yn derbyn yr angen i ddatgarboneiddio ein diwydiant dur. Er bod croeso i'r arian sy'n cael ei gynnig gan Lywodraeth y DU i Tata i symud i ffwrneisi arc trydan, mae dewis arall wedi dod i'r amlwg yn ystod y dyddiau diwethaf. Mae gwyddonwyr ym Mhrifysgol Birmingham wedi datblygu proses i leihau allyriadau o ffwrnais chwyth draddodiadol yn sylweddol. Mae'r dechnoleg hon yn trosi carbon deuocsid yn garbon monocsid y gellir ei ailddefnyddio yn yr adwaith mwyn haearn. Yn y broses hon, mae'r carbon deuocsid sydd wedi'i ddifrodi fel arfer yn cael ei droi'n rhan ddefnyddiol o'r adwaith, gan ffurfio dolen carbon caeedig bron yn berffaith, ac yn lleihau allyriadau o tua 90 y cant. Gweinidog, a wnewch chi weithio gyda Llywodraeth y DU, Tata a Phrifysgol Birmingham i archwilio ymhellach a allai'r dull hwn alluogi Cymru i gadw ei gweithgarwch cynhyrchu dur sofran? Diolch.
I'm seriously interested in maintaining that capability within the UK, and that will exist here. The challenge is that the £300 million offer for Tata to equalise the £300 million offer to British Steel—they're actually different scales of operation. And actually, that's about moving towards electric arc production rather than maintaining an alternative form of blast steel manufacture. The challenge really is around capital investment, and how quickly that can be deployed, and the window for doing so isn't infinite. It has been a regular conversation that, as I've said in response to Jack Sargeant, I've had directly with UK Ministers, the First Minister has had directly with UK Ministers and directly with steel firms and the trade union side as well. There needs to be a sense of urgency from UK Government on this, and I hope that the Chancellor uses the budget coming up in March as an opportunity to announce and agree something meaningful to give our steel sector the opportunity to invest in its future and our future, and as I say, to see this as a sovereign UK capability. If it does that, there should be good news for the workers here in Wales.
Mae gen i wir ddiddordeb mewn cynnal y gallu hwnnw o fewn y DU, a bydd hynny'n bodoli yma. Yr her yw bod y cynnig gwerth £300 miliwn i Tata gyfateb y cynnig o £300 miliwn i British Steel—maen nhw mewn gwirionedd yn wahanol raddfeydd gweithredu. Ac mewn gwirionedd, mae hynny'n ymwneud â symud tuag at gynhyrchu arc trydan yn hytrach na chynnal math amgen o weithgynhyrchu dur chwyth. Mae'r her mewn gwirionedd yn ymwneud â buddsoddiad cyfalaf, a pha mor gyflym y gellir defnyddio hynny, ac nid yw'r ffenestr ar gyfer gwneud hynny yn ddi-ben-draw. Mae wedi bod yn sgwrs reolaidd, fel y dywedais i mewn ymateb i Jack Sargeant, rydw i wedi'i chael yn uniongyrchol â Gweinidogion y DU, mae'r Prif Weinidog wedi'i chael yn uniongyrchol gyda Gweinidogion y DU ac yn uniongyrchol gyda chwmnïau dur a'r ochr undebau llafur hefyd. Mae angen ymdeimlad o frys gan Lywodraeth y DU ar hyn, ac rwy'n gobeithio bod y Canghellor yn defnyddio'r gyllideb sy'n dod ym mis Mawrth fel cyfle i gyhoeddi a chytuno ar rywbeth ystyrlon i roi cyfle i'n sector dur fuddsoddi yn ei ddyfodol ei hun a'n dyfodol ni, ac fel y dywedais i, i weld hyn fel gallu sofran yn y DU. Os yw'n gwneud hynny, dylai fod newyddion da i'r gweithwyr yma yng Nghymru.
Luke Fletcher.
Luke Fletcher.
Diolch, Dirprwy Lywydd, a diolch am eich cadeiryddiaeth o'r grŵp trawsbleidiol.
Thank you, Deputy Presiding Officer, and thank you for your chairmanship of the cross-party group.
The reality is that much of the investment for the steel industry must come from the UK Government, and I'd have to join Jack Sargeant in saying that it is disappointing that there is a reluctance from UK Government Ministers to engage with our CPG. In fairness to you, Minister, I think this will be the second time that you've come to the CPG now, and I know Members are very appreciative of that.
We know that steel is important for reaching net zero, so, to this end—and you mentioned hydrogen use in blast furnaces—I would like to explore further how steel factors into the Welsh Government's approach to hydrogen. Of course, hydrogen may offer a way of producing low-carbon steel and secure the industry's future, and the risk, of course, is that if we don't look at hydrogen more, we may focus too much on recycled steel.
Y gwir yw bod yn rhaid i lawer o'r buddsoddiad ar gyfer y diwydiant dur ddod gan Lywodraeth y DU, ac fe fyddai'n rhaid i mi ymuno a Jack Sargeant wrth ddweud ei bod yn siomedig bod amharodrwydd gan Weinidogion Llywodraeth y DU i ymwneud â'n grŵp trawsbleidiol. Er tegwch i chi, Gweinidog, rwy'n credu mai dyma fydd yr eildro i chi ddod i'r grŵp trawsbleidiol nawr, ac rwy'n gwybod bod yr Aelodau yn werthfawrogol iawn o hynny.
Rydyn ni'n gwybod bod dur yn bwysig ar gyfer cyrraedd sero-net, felly, i'r perwyl hwn—ac fe wnaethoch chi sôn am ddefnyddio hydrogen mewn ffwrneisi chwyth—hoffwn archwilio ymhellach sut mae dur yn rhan o agwedd Llywodraeth Cymru tuag at hydrogen. Wrth gwrs, gall hydrogen gynnig ffordd o gynhyrchu dur carbon isel a sicrhau dyfodol y diwydiant, a'r risg yw, wrth gwrs, os nad ydym ni'n edrych ar hydrogen yn fwy, efallai y byddwn ni'n canolbwyntio'n ormodol ar ddur a ailgylchwyd.
There are investment choices being made in Holland—it's not a secret—around hydrogen as an alternative to blast furnace technology there. The challenge is that, if we don't see action taken by the UK Government to engage in that conversation, because they will need to be a partner to make that work, then we would end up importing that steel from other parts of the world. Now, it doesn't mean that the steel sector doesn't exist without blast furnace technology. There's a part of the sector that wouldn't exist, and the challenge then is, could you persuade a future UK Government and future businesses to invest in importing that technology that is proven somewhere else? There's a real risk for us in doing so. I also think it's important for what our ambitions are for steel itself, how we see it as a real capability, and it would make a big difference to workers in the sector. So, we've been really clear and really consistent that we want the UK Government to be part of this. And if it did so, and if you had that major investment made in that alternative technology, it would help with hydrogen use and pipeline, and the incentive to generate green hydrogen—[Inaudible.]—to significant industrial clusters, whether in south or north Wales. So, there should be alternative gains to be made, but that does require a significant UK Government choice.
Mae dewisiadau buddsoddi yn cael eu gwneud yn yr Iseldiroedd—nid yw'n gyfrinach—ynghylch hydrogen fel dewis arall yn lle technoleg ffwrnais chwyth yno. Yr her yw, os na welwn ni gamau yn cael eu cymryd gan Lywodraeth y DU i gymryd rhan yn y sgwrs honno, oherwydd bydd angen iddynt fod yn bartner i wneud i hynny weithio, yna byddem ni yn y diwedd yn mewnforio'r dur hwnnw o rannau eraill o'r byd. Nawr, nid yw'n golygu nad yw'r sector dur yn bodoli heb dechnoleg ffwrnais chwyth. Mae rhan o'r sector na fyddai'n bodoli, a'r her wedyn yw, a allech chi berswadio Llywodraeth y DU yn y dyfodol a busnesau yn y dyfodol i fuddsoddi mewn mewnforio'r dechnoleg honno sy'n cael ei phrofi yn rhywle arall? Mae risg gwirioneddol i ni wrth wneud hynny. Rwyf i hefyd yn meddwl ei fod yn bwysig ar gyfer ein huchelgeisiau ar gyfer dur ei hun, sut rydyn ni'n ei weld fel gallu go iawn, a byddai'n gwneud gwahaniaeth mawr i weithwyr yn y sector. Felly, rydyn ni wedi bod yn glir iawn ac yn gyson iawn ein bod ni eisiau i Lywodraeth y DU fod yn rhan o hyn. A phetai'n gwneud hynny, a phe bai'r buddsoddiad mawr hwnnw yn cael ei wneud yn y dechnoleg amgen honno, byddai'n helpu gyda defnydd hydrogen a phiblinellau, a'r cymhelliant i gynhyrchu hydrogen gwyrdd— [Anghlywadwy.]—i glystyrau diwydiannol sylweddol, boed yn y de neu'r gogledd. Felly, dylai fod enillion amgen i'w gwneud, ond mae angen dewis sylweddol gan Lywodraeth y DU ar hynny.
You mentioned Liberty Steel, Minister, and the mothballing of that plant has understandably created a great deal of concern. You would know, Minister, that that industrial operation is very extensive, and has many opportunities within it, I think. You've got the power station there, the rail links and the rail head, its own dock and the scale of the site; it has great potential, and there's a deal of frustration that that potential isn't being realised at the moment. So, will you, Minister, work with Liberty Steel and possibly others in the future to make sure that the potential in that site is fully realised for economic development and jobs growth?
Fe wnaethoch chi sôn am Liberty Steel, Gweinidog, ac mae cau'r ffatri honno dros dro yn ddealladwy wedi creu llawer iawn o bryder. Fe fyddwch chi'n gwybod, Gweinidog, bod y gweithrediad diwydiannol hwnnw'n helaeth iawn, a bod llawer o gyfleoedd o'i fewn, rwy'n meddwl. Mae gennych chi'r orsaf bŵer yno, y cysylltiadau rheilffordd a phen y rheilffordd, ei doc ei hun a graddfa'r safle; mae ganddo botensial mawr, ac mae yna gryn rwystredigaeth nad yw'r potensial yna'n cael ei wireddu ar hyn o bryd. Felly, a wnewch chi, Gweinidog, weithio gyda Liberty Steel ac o bosib eraill yn y dyfodol i wneud yn siŵr bod y potensial yn y safle hwnnw yn cael ei wireddu'n llawn ar gyfer datblygiad economaidd a thwf swyddi?
Yes. I'm very happy to carry on working together with my officials, and the company, and counterparts in the UK Government if we can find an answer for the sites in both Newport and Tredegar. We want to see the steel sector have a healthy future. If we can't generate and produce that steel ourselves, we will end up importing it from other parts of the world, with greater risk in terms of price volatility, supply, and, of course, our understanding of the carbon footprint of that steel production. One of the positives is that the workforce are loyal to the site and to their workplace. There's a challenge there about maintaining that sense of unity. If we can help in securing an economic and sustainable future for the site, then I'm certainly happy to continue to work as hard as we possibly can to do so.
Gwnaf. Rwy'n hapus iawn i barhau i gydweithio gyda'm swyddogion, a'r cwmni, a'r swyddogion cyfatebol yn Llywodraeth y DU os gallwn ni ddod o hyd i ateb ar gyfer y safleoedd yng Nghasnewydd a Thredegar. Rydyn ni eisiau gweld fod gan y sector dur ddyfodol iach. Os na allwn ni greu a chynhyrchu'r dur hwnnw ein hunain, byddwn ni yn y diwedd yn ei fewnforio o rannau eraill o'r byd, gyda mwy o risg o ran anwadalwch pris, cyflenwad, ac, wrth gwrs, ein dealltwriaeth o ôl troed carbon y cynhyrchiad dur hwnnw. Un o'r pethau positif yw bod y gweithlu'n deyrngar i'r safle ac i'w gweithle. Mae her yno am gynnal yr ymdeimlad hwnnw o undod. Os gallwn ni helpu i sicrhau dyfodol economaidd a chynaliadwy i'r safle, yna rwy'n sicr yn hapus i barhau i weithio mor galed ag y gallwn ni i wneud hynny.
6. A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am Ganolfan Awyrofod Eryri yn Llanbedr? OQ59050
6. Will the Minister provide an update on the Snowdonia Aerospace Centre in Llanbedr? OQ59050
Diolch am y cwestiwn.
Thank you for the question.
We remain committed to supporting the aerospace centre. We continue to work closely with Gwynedd Council, the site operator and other partners to help attract investment to the site. We recognise its global potential to the space sector for Wales, and in attracting economic activity to rural Gwynedd.
Rydyn ni'n parhau i fod yn ymrwymedig i gefnogi'r ganolfan awyrofod. Rydyn ni'n parhau i weithio'n agos gyda Chyngor Gwynedd, gweithredwr y safle a phartneriaid eraill i helpu i ddenu buddsoddiad i'r safle. Rydym ni'n cydnabod ei botensial byd-eang i'r sector gofod yng Nghymru, ac o ran denu gweithgarwch economaidd i Wynedd wledig.
Diolch yn fawr iawn am yr ateb yna. Mae'r Llywodraeth, wrth gwrs, wedi buddsoddi miliynau i mewn i ddatblygu canolfan awyrofod Eryri yn Llanbedr, ac mae gan y Llywodraeth uchelgeisiau arallfydol ar gyfer datblygu Cymru fel cenedl sy'n arwain mewn technoleg ofod. Ond, dywed arbenigwyr yn y maes, a'r tenantiaid sydd ar y safle, fod gwireddu'r uchelgeisiau yma am fod yn amhosibl heb wella'r isadeiledd i gyrraedd y safle. Yn absenoldeb unrhyw arian cyhoeddus i adeiladu'r ffordd gyswllt, mae'n anodd iawn gweld sut nad ydy uchelgeisiau'r Llywodraeth yn ddim byd ond breuddwyd gwrach. Pa gynllun credadwy sydd gan y Llywodraeth ar gyfer maes awyr Llanbedr felly, ynteu ydy'r Gweinidog yn hapus i weld arfordir Meirionydd yn ddim byd mwy na maes chwarae ar gyfer ymwelwyr? Diolch.
Thank you very much for that response. The Government, of course, has invested millions in developing the Snowdonia aerospace centre in Llanbedr, and the Government has great ambitions for developing Wales as a leader in space technology. But experts in the area and the tenants on the site say that delivering these ambitions will be impossible without improvement to infrastructure to reach the site. In the absence of any public funds to build the link road, it's very difficult to see how the Government's ambitions are nothing but a pipe dream. So, what credible plan does the Government have in place for the Llanbedr centre, or is the Minister happy to see the Meirionydd coast being nothing more than a playground for visitors? Thank you.
No, that's absolutely not the vision of me individually, or, indeed, the Government. We have seen over £3.5 million of public investment in the site since 2012. We also have seen a range of activity, including remotely piloted aircraft systems and unmanned aircraft test and evaluation programmes as a result. We're looking for the leaseholders of the site to work with us in actually designing the future, because there are other parts of our growing space sector that are interested in the future use of Llanbedr as a site for them. It's not all about Spaceport Cornwall. You'll have seen the flight that didn't quite make it into space, but one of the companies on there was a Welsh company. They also look at the potential, not just in Cornwall, but what they could do in Llanbedr as well. So, I think the challenge is how we get to that point, with the right investment partner, to actually see that potential realised. So, I don't take the downbeat view that the Member has in his supplementary. I think there is still a really positive future for significant economic development activity around that site for his constituents and beyond.
Na, nid dyna'r weledigaeth sydd gen i'n unigol, nac, yn wir, y Llywodraeth. Rydyn ni wedi gweld dros £3.5 miliwn o fuddsoddiad cyhoeddus yn y safle ers 2012. Rydyn ni hefyd wedi gweld ystod o weithgarwch, gan gynnwys systemau awyrennau wedi'u peilota o bell a rhaglenni profi a gwerthuso awyrennau di-griw o ganlyniad. Rydyn ni'n chwilio am lesddalwyr y safle i weithio gyda ni i ddylunio'r dyfodol mewn gwirionedd, oherwydd mae rhannau eraill o'n sector gofod cynyddol sydd â diddordeb yn y defnydd o Lanbedr yn y dyfodol fel safle iddyn nhw. Nid yw'n ymwneud â Spaceport Cernyw. Fe fyddwch chi wedi gweld yr hediad na wnaeth lwyddo i fynd i'r gofod, ond roedd un o'r cwmnïau oedd yno yn gwmni Cymreig. Maen nhw hefyd yn edrych ar y potensial, nid yn unig yng Nghernyw, ond beth allen nhw wneud yn Llanbedr hefyd. Felly, rwy'n credu mai'r her yw sut rydyn ni'n cyrraedd y pwynt hwnnw, gyda'r partner buddsoddi cywir, i weld y potensial hwnnw'n cael ei wireddu mewn gwirionedd. Felly, dydw i ddim yn cymryd y farn negyddol sydd gan yr Aelod yn ei ymateb. Rwy'n credu bod dyfodol cadarnhaol iawn o hyd ar gyfer gweithgarwch datblygu economaidd sylweddol o amgylch y safle hwnnw i'w etholwyr a thu hwnt.
7. Sut mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi busnesau bach a chanolig ar draws Dwyrain Casnewydd? OQ59054
7. How is the Welsh Government supporting small and medium-sized businesses across Newport East? OQ59054
We continue to do everything possible to support the SME sector throughout Wales through our progressive economic policies. These focus on better skills, better jobs and tackling inequality with the tools at our disposal. That includes working with our stakeholders and, of course, we will soon celebrate 10 years of our Business Wales business support programme.
Rydym ni'n parhau i wneud popeth posibl i gefnogi'r sector BBaCh ledled Cymru drwy ein polisïau economaidd blaengar. Mae'r rhain yn canolbwyntio ar sgiliau gwell, swyddi gwell a mynd i'r afael ag anghydraddoldeb gyda'r offer sydd ar gael i ni. Mae hynny'n cynnwys gweithio gyda'n rhanddeiliaid, ac wrth gwrs, byddwn yn dathlu 10 mlynedd o'n rhaglen cymorth busnes Busnes Cymru yn fuan.
Yes. Often, I think, Minister, small and medium enterprises are so busy running their businesses that it's difficult to be aware of the help and support available, and, indeed, to spend the time to access that. But I must say Business Wales were invaluable in Newport East, and my constituency office worked very well with them during the pandemic, when they were able to make sure that a range of businesses accessed the support that was available. And I know that Business Wales has a strong offer in areas where the Welsh Government is able to act, for example, the economic resilience fund, and that was very much the case at the time. It was a sharp contrast, Minister, I must say, to UK Government, which left many gaps in support for businesses, and I do believe that that continues now, with too many businesses not being supported by UK Government with rising energy bills. This is something indeed that the Federation of Small Businesses have also raised with me. So, Minister, through Business Wales and other mechanisms, what additional support might Welsh Government consider to help small and medium-sized enterprises through this cost-of-doing-business crisis?
Ie. Yn aml, rwy'n credu, Gweinidog, mae mentrau bach a chanolig mor brysur yn rhedeg eu busnesau nes ei bod hi'n anodd bod yn ymwybodol o'r help a'r gefnogaeth sydd ar gael, ac, yn wir, treulio'r amser i fanteisio arnyn nhw. Ond mae'n rhaid i mi ddweud bod Busnes Cymru yn amhrisiadwy yn Nwyrain Casnewydd, ac fe weithiodd fy swyddfa etholaeth yn dda iawn gyda nhw yn ystod y pandemig, pan oedden nhw'n gallu gwneud yn siŵr bod amrywiaeth o fusnesau'n cael mynediad i'r gefnogaeth oedd ar gael. Ac rwy'n gwybod bod gan Busnes Cymru arlwy cryf mewn meysydd lle mae Llywodraeth Cymru yn gallu gweithredu, er enghraifft, y gronfa cadernid economaidd, a dyna oedd y gwir i raddau helaeth ar y pryd. Roedd yn gyferbyniad sydyn, meddai'r Gweinidog, rhaid i mi ddweud, wrth Lywodraeth y DU, a adawodd lawer o fylchau yn y gefnogaeth i fusnesau, ac rwy'n credu bod hynny'n parhau nawr, a gormod o fusnesau ddim yn cael eu cefnogi gan Lywodraeth y DU gyda biliau ynni cynyddol. Dyma rywbeth yn wir mae Ffederasiwn y Busnesau Bach wedi ei godi gyda mi hefyd. Felly, Gweinidog, trwy Busnes Cymru a dulliau eraill, pa gymorth ychwanegol y gallai Llywodraeth Cymru ei ystyried i helpu busnesau bach a chanolig trwy'r argyfwng busnes cost-gwneud-busnes?
Thank you for the comments and questions. You're right about the economic resilience fund. I was in a different role during the pandemic, but the reality is that, because we didn't spend the same money on our test, trace, protect programme and the way that we used money on our personal protective equipment programme, meant that we provided more successful contact tracing at a lower price than the UK Government did, and we provided a more successful operation of providing PPE to front-line workers. That meant we could be more generous in supporting small and medium-sized businesses and freelancers through the pandemic.
The challenge now is, because of the reductions to our budget—not just in the mainstream settlements, but also things like the shared prosperity fund and others, where money's been taken away from Wales, over £1 billion lost in those three years—we've had to make some really difficult choices. But I've chosen to maintain the Business Wales service because of its value. So, small and medium-sized businesses will continue to have access to all of the support and advice available, together, of course, with investment opportunities from the Development Bank for Wales as well. I appreciate the Member's constituency takes in some of the Monmouthshire county as well, but, in Newport, up to the end of December last year, in the last two years, Business Wales had helped support over 1,000 jobs in small and medium enterprises, with dedicated support provided to 659 businesses and nearly 200 new start-ups. It does show the continued activity that we can and do offer to small and medium businesses, and I'd be more than happy to write to the Member with more details on activity across all the parts of his constituency.
Diolch am y sylwadau a'r cwestiynau. Rydych chi'n iawn am y gronfa cadernid economaidd. Roeddwn i mewn rôl wahanol yn ystod y pandemig, ond y realiti yw, oherwydd na wnaethom ni wario'r un arian ar ein rhaglen profi, olrhain, amddiffyn a'r ffordd y gwnaethom ni ddefnyddio arian ar ein rhaglen cyfarpar diogelu personol, roedd yn golygu ein bod ni'n darparu mwy o olrhain cysylltiadau llwyddiannus am bris is nag a wnaeth Llywodraeth y DU, ac fe wnaethom ddarparu gweithrediad mwy llwyddiannus o ddarparu cyfarpar diogelu personol i weithwyr rheng flaen. Roedd hynny'n golygu y gallem ni fod yn fwy hael wrth gefnogi busnesau bach a chanolig a gweithwyr llawrydd drwy'r pandemig.
Yr her nawr, oherwydd y gostyngiadau i'n cyllideb—nid yn unig yn y setliadau prif ffrwd, ond hefyd pethau fel y gronfa ffyniant a rennir ac eraill, lle mae arian wedi'i dynnu i ffwrdd o Gymru, dros £1 biliwn a gollwyd yn y tair blynedd hynny—rydyn ni wedi gorfod gwneud dewisiadau anodd iawn. Ond rwyf i wedi dewis cynnal gwasanaeth Busnes Cymru oherwydd ei werth. Felly, bydd busnesau bach a chanolig yn parhau i gael mynediad at yr holl gymorth a'r cyngor sydd ar gael, gyda'i gilydd, wrth gwrs, gyda chyfleoedd buddsoddi gan Fanc Datblygu Cymru hefyd. Rwy'n gwerthfawrogi bod etholaeth yr Aelod yn cymryd rhywfaint o sir Fynwy hefyd, ond, yng Nghasnewydd, hyd at ddiwedd Rhagfyr y llynedd, yn ystod y ddwy flynedd ddiwethaf, roedd Busnes Cymru wedi helpu i gefnogi dros 1,000 o swyddi mewn mentrau bach a chanolig, gyda chefnogaeth bwrpasol wedi'i darparu i 659 o fusnesau a bron i 200 o fusnesau newydd newydd. Mae'n dangos y gweithgarwch parhaus y gallwn ni ei gynnig, ac rydym ni'n ei gynnig i fusnesau bach a chanolig, a byddwn i'n fwy na pharod i ysgrifennu at yr Aelod gyda mwy o fanylion am weithgarwch ar draws holl rannau ei etholaeth.
8. Pa gefnogaeth y mae Llywodraeth Cymru yn ei darparu i sector twristiaeth Cymru? OQ59044
8. What support is the Welsh Government providing to the Welsh tourism sector? OQ59044
Our strategy 'Welcome to Wales: Priorities for the visitor economy 2020-2025' sets out our vision and ambition for tourism. We support the sector through promoting Wales at home and abroad, through capital investment and our £50 million Wales tourism investment fund.
Mae ein strategaeth 'Croeso i Gymru: Blaenoriaethau ar gyfer yr economi ymwelwyr 2020-2025' yn nodi ein gweledigaeth a'n huchelgais ar gyfer twristiaeth. Rydyn ni'n cefnogi'r sector drwy hyrwyddo Cymru gartref a thramor, trwy fuddsoddi cyfalaf a'n cronfa buddsoddi twristiaeth Cymru, sy'n werth £50 miliwn.
I'm grateful to you, Minister, for your answer. As you know, when people come and visit Wales, they don't just visit one site; they like to come and visit a number of attractions to see a number of things that Wales has to offer. One of the things that has been lacking, though, is an all-Wales visitor pass, if you like, for tourism destinations in Wales. It was withdrawn just before the pandemic, but we haven't seen it re-emerge. It's been nearly three years now. We know individual organisations, such as Cadw and National Trust, operate their own passes, and individual regional tourist boards, such as Mid Wales Tourism's and North Wales Tourism's Great Days Out UK, also offer them. But there's been a lack of an overarching strategy from Welsh Government and a lack of progress, I think, on this. As I say, it's been nearly three years now since we saw this pass. So, can I ask for an update on exactly where this overarching national Welsh tourism pass is?
Rwy'n ddiolchgar i chi, Gweinidog, am eich ateb. Fel y gwyddoch chi, pan fo pobl yn dod i ymweld â Chymru, nid ymweld ag un safle yn unig maen nhw; maen nhw'n hoffi dod i ymweld â nifer o atyniadau i weld nifer o bethau sydd gan Gymru i'w cynnig. Un o'r pethau sydd wedi bod yn ddiffygiol, serch hynny, ydi tocyn ymwelwyr Cymru gyfan, os mynnwch chi, ar gyfer cyrchfannau twristiaeth yng Nghymru. Cafodd ei dynnu'n ôl ychydig cyn y pandemig, ond nid ydym wedi'i weld yn ail-ymddangos. Mae bron i dair blynedd wedi bod nawr. Rydym ni'n adnabod sefydliadau unigol, fel Cadw a'r Ymddiriedolaeth Genedlaethol, yn gweithredu eu tocynnau eu hunain, a byrddau twristiaeth rhanbarthol unigol, megis Great Days Out UK Twristiaeth Canolbarth Cymru a Thwristiaeth Gogledd Cymru, hefyd yn eu cynnig. Ond mae yna ddiffyg strategaeth cyffredinol wedi bod gan Lywodraeth Cymru a diffyg cynnydd, rwy'n meddwl, ar hyn. Fel rwy'n ei ddweud, mae bron i dair blynedd bellach ers i ni weld y tocyn hwn. Felly, a gaf i ofyn am ddiweddariad ynghylch ble yn union mae'r tocyn twristiaeth cenedlaethol cyffredinol hwn ar gyfer Cymru?
Well, it's a conversation we had with the sector about what best to do to support them to make choices, how they promote themselves. Some of this is done on a regional basis successfully. For example, it may make more sense for a visitor to know about activity-based holidays if they're, say, going to Bike Park Wales, in the Deputy Minister's constituency, and if, at random, they wanted to come to the Cardiff International White Water centre, which happens to be in mine—but there are others available as well—and to think about how you can have themed activities that make sense for the businesses and for visitors. And I wouldn't want to say that this would only work if there is a national scheme that everyone has to fit into. We'll carry on working with the sector to understand how we can best support them, as we look forward to a 2023 where we'll expect we'll see significant growth in visitor numbers to Wales to the tourism sector, but we also know there'll be challenges ahead. As we see the likely recession for most of the next year, people will make different choices about their discretionary spend, so we're ready to carry on supporting the tourism sector. That's why I and the finance Minister have made choices about rate support for a range of different sectors in the economy.
Wel, mae'n sgwrs gawson ni gyda'r sector am beth sydd orau i'w wneud i'w cefnogi nhw i wneud dewisiadau, sut maen nhw'n hyrwyddo eu hunain. Mae peth o hyn yn cael ei wneud yn rhanbarthol yn llwyddiannus. Er enghraifft, efallai y bydd yn gwneud mwy o synnwyr i ymwelydd wybod am wyliau sy'n seiliedig ar weithgarwch os ydyn nhw, er enghraifft, yn mynd i BikePark Cymru, yn etholaeth y Dirprwy Weinidog, ac os oedden nhw, ar hap, eisiau dod i ganolfan Dŵr Gwyn Rhyngwladol Caerdydd, sy'n digwydd bod yn fy un i—ond mae eraill ar gael hefyd—a meddwl sut gallwch chi gael gweithgareddau ar thema sy'n gwneud synnwyr i'r busnesau ac i ymwelwyr. A fyddwn i ddim eisiau dweud y byddai hyn ond yn gweithio os oes cynllun cenedlaethol y mae'n rhaid i bawb ffitio i mewn iddo. Byddwn ni'n parhau i weithio gyda'r sector i ddeall sut y gallwn ni eu cefnogi orau, wrth i ni edrych ymlaen at 2023 lle byddwn yn disgwyl y byddwn ni'n gweld twf sylweddol yn nifer yr ymwelwyr i Gymru i'r sector twristiaeth, ond rydym ni hefyd yn gwybod y bydd heriau o'n blaenau. Wrth i ni weld y dirwasgiad tebygol am y rhan fwyaf o'r flwyddyn nesaf, bydd pobl yn gwneud dewisiadau gwahanol am eu gwariant dewisol, felly rydyn ni'n barod i barhau i gefnogi'r sector twristiaeth. Dyna pam rydw i a'r Gweinidog cyllid wedi gwneud dewisiadau ynghylch cymorth ardrethi ar gyfer ystod o wahanol sectorau yn yr economi.
Ac yn olaf, cwestiwn 9. Adam Price.
Finally, question 9. Adam Price.
9. A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am y cymorth ariannol sydd ar gael i fentrau bach a chanolig sy'n ceisio ehangu yn Nwyrain Caerfyrddin a Dinefwr? OQ59053
9. Will the Minister provide an update on financial support available for small and medium-sized enterprises seeking to expand in Carmarthen East and Dinefwr? OQ59053
Diolch am y cwestiwn.
Thank you for the question.
Our Business Wales service provides businesses with access to a wide range of information, guidance and support, both financial and non-financial, to help grow businesses. Financial support between £1,000 and £10 million is available through the Development Bank of Wales to help Welsh businesses get the finance that they need to expand.
Mae ein gwasanaeth Busnes Cymru yn rhoi mynediad i fusnesau at ystod eang o wybodaeth, arweiniad a chefnogaeth, yn ariannol a heb fod yn ariannol, i helpu i dyfu busnesau. Mae cymorth ariannol rhwng £1,000 a £10 miliwn ar gael trwy Fanc Datblygu Cymru i helpu busnesau Cymru gael y cyllid maen nhw ei angen i ehangu.
Diolch, Weinidog. Ces i'r pleser o ymweld â chwmni NappiCycle yng Nghapel Hendre yn ddiweddar, lle cefais i gyflwyniad hynod o ddiddorol ar ailgylchu cewynnau. Nawr, rwy'n derbyn efallai nad yw hyn yn swnio'n brynhawn cynhyrfus, ond roedd y lefel o arloesedd gan y cwmni'n wych. Trwy brosesau amrywiol, mae NappiCycle yn defnyddio cewynnau brwnt a deunyddiau tebyg a'u troi i mewn i asphalt ar gyfer palmentydd a hewlydd. Mae'r busnes yn rhan o glwstwr ailgylchu yng Nghymru sy'n arwain y byd, a dweud y gwir, yn rhyngwladol, ac wedi gwneud ers rhai blynyddoedd. Wedi i'r busnes dderbyn cyllid o ran 1 y small business research initiative, menter ymchwil y busnesau bach, mae'r cwmni, fel sawl un arall sydd wedi tyfu dros y cyfnod, yn edrych ymlaen at gyllid i ehangu'r busnes ymhellach. Felly, a all y Gweinidog ddatgan a fydd rhan 2 o SBRI yn mynd yn ei flaen, a rhoi gwybodaeth am unrhyw gyfleoedd eraill i gefnogi'r sector yma?
Thank you, Minister. I had the pleasure of visiting the NappiCycle company in Capel Hendre recently, where I was given a very interesting presentation on recycling nappies. Now, I accept that this doesn't sound like an exciting afternoon, but the level of innovation by the company was excellent. Through various processes, NappiCycle use soiled nappies and similar products and turn them into asphalt for pavements and roads. The business is part of a recycling cluster in Wales that is world-leading, and has been for some years. Now, after the business received funding from part 1 of the small business research initiative, the company, like many others that have grown over the period, is looking forward to future funding to further expand the business. So, can the Minister tell us whether part 2 of SBRI will proceed and give us an update on any other opportunities to support this sector?
Funnily enough, I am aware of nappies being turned into asphalt. It's not just something that another relatively new parent would be interested in, given the Member has two young children in his house; I remember the days fondly, and not so fondly at various times, the reality of nappy changing. But there is an opportunity to think about how we can use products to turn them into something useful and with a different purpose in the future, and this is, perhaps, an obvious and interesting example. I'd be more than happy to come back to him. I am due to make a decision on SBRI 2 and the choices to be made around that. We are jointly working, of course, around an innovation strategy as well. I'll undertake to write to the Member both about opportunities for the company he mentions in his constituency as well as the broader point on how we help small businesses to access opportunities to grow and to innovate in the future.FootnoteLink
Yn rhyfedd ddigon, roeddwn i'n ymwybodol o gewynnau yn cael eu troi'n asffalt. Nid rhywbeth y byddai rhiant cymharol newydd arall â diddordeb ynddo, o ystyried bod gan yr Aelod ddau blentyn ifanc yn ei dŷ; rwy'n cofio'r dyddiau'n dda, a ddim cystal ar wahanol adegau, realiti newid cewynnau. Ond mae cyfle i feddwl sut y gallwn ni ddefnyddio cynnyrch i'w troi'n rhywbeth defnyddiol a gyda phwrpas gwahanol yn y dyfodol, ac mae hyn, efallai, yn esiampl amlwg a diddorol. Bydden i'n fwy na hapus i ddod yn ôl at hyn. Mae disgwyl i mi wneud penderfyniad ar SBRI 2 a'r dewisiadau i'w gwneud ynghylch hynny. Rydym ni'n gweithio ar y cyd, wrth gwrs, ar strategaeth arloesi hefyd. Fe wnaf ysgrifennu at yr Aelod am gyfleoedd i'r cwmni y mae'n sôn amdano yn ei etholaeth yn ogystal â'r pwynt ehangach ar sut rydym ni'n helpu busnesau bach i gael mynediad at gyfleoedd i dyfu ac i arloesi yn y dyfodol.FootnoteLink
Diolch i'r Gweinidog.
Thank you, Minister.
Eitem 4 heddiw yw'r cwestiynau i'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol. Yn gyntaf, Adam Price.
Item 4 is questions to the Minister for Health and Social Services, and the first question is from Adam Price.
1. Beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i sicrhau darpariaeth ddigonol o wasanaethau deintyddol y GIG yn Nwyrain Caerfyrddin a Dinefwr? OQ59048
1. What is the Welsh Government doing to ensure sufficient provision of NHS dental services in Carmarthen East and Dinefwr? OQ59048
Diolch. Mae Bwrdd Iechyd Prifysgol Hywel Dda, nhw sy'n gyfrifol am ddarparu gwasanaethau deintyddol yn Nwyrain Caerfyrddin a Dinefwr. Ar hyn o bryd, mae 92 y cant o gyllid contract deintyddol yr NHS yn y bwrdd iechyd yn mynd i bractisys sy'n gweithio dan amrywiad diwygio'r contract. Mae hyn yn golygu bod bron i 12,000 o gleifion newydd wedi cael eu gweld ar draws y bwrdd iechyd yn ystod naw mis cyntaf y flwyddyn ariannol hon.
Thank you. Hywel Dda University Health Board is responsible for the provision of dental services in Carmarthen East and Dinefwr. Currently, 92 per cent of NHS dental contract funding in the health board is going to practices that work under the contract reform variation. This means that nearly 12,000 new patients have been seen across the health board during the first nine months of this financial year.
Diolch am yr ateb hwnnw, Gweinidog. Mae hwn yn fater rŷn ni wedi'i drafod sawl gwaith, ac wedi bod yn destun gohebiaeth rhyngom ni hefyd. Mae'n rhaid pwysleisio difrifoldeb y broblem yma, gan fod miloedd o bobl yn ardal Rhydaman yn benodol yn ddibynnol ar y gwasanaeth a oedd yn cael ei ddarparu gan ddeintydd Stryd Margaret yno. Fe godais i'r mater yma gyda chi ym mis Tachwedd eto llynedd, ac, er tegwch i chi, Weinidog, fe wnaethoch chi roi ateb cadarnhaol cyn y Nadolig fod y bwrdd iechyd yn ail-gomisiynu gwasanaethau deintyddol yn yr ardal, a bod disgwyl i wasanaeth newydd ddechrau'r mis yma. Yn anffodus, y neges dwi wedi'i chael gan nifer o etholwyr yw does dim cyfathrebiad wedi bod gyda nhw, a bod y gwasanaeth heb ddechrau wrth i ni gyrraedd mis Chwefror yfory. Felly, a allwch chi nawr roi'r sicrwydd hwnnw i fy etholwyr i fod y gwasanaeth newydd yma yn dod, a hynny cyn gynted ag sy'n bosib?
Thank you for that response, Minister. This is an issue that we've discussed on a number of occasions, and has been the subject of correspondence between us too. I must emphasise the gravity of this problem, as thousands of people in the Ammanford area particularly are reliant on a service that had been provided by the Margaret Street dentist there. I raised this issue with you in November of last year, and, in fairness to you, Minister, you did provide a positive response before Christmas, telling me that the health board was recommissioning dental services in the area, and that the new service was expected to be established this month. Unfortunately, the message that I've received from a number of constituents is that there's been no communication with them and that the service hasn't commenced as we enter February tomorrow. So, can you now give us an assurance and give my constituents an assurance that this new service will be coming as soon as possible?
Wel, dwi'n falch o ddweud bod y bwrdd iechyd wedi bod yn llwyddiannus i roi cytundeb newydd i bractis newydd ar gyfer Rhydaman. Un o'r problemau sydd wedi bod oedd bod y premises oedd yna, dyw e ddim yn functional, a hynny sydd yn creu problem ar hyn o bryd. Mae'n mynd i gymryd amser i wneud yn siŵr bod y premises yn iawn ar gyfer triniaeth pobl. Felly, fydd hwnna ddim yn barod tan fis Medi. Ond beth fydd yn digwydd yw mae yna mobile dental unit a hwb ar gael, a bydd yna urgent care ar gael o fis Chwefror ymlaen.
Well, I'm pleased to say that the health board has been successful in providing a new contract to a new practice for Ammanford. One of the problems there has been is that the premises there were not functional, and that has caused a problem. It's going to take some time to ensure that the premises are fit for the treatment of people. So, that won't be ready until September. But what will happen is that there will be a mobile dental unit and hub available, and there will be urgent care available from February onwards.
Daeth y Llywydd i’r Gadair.
The Llywydd took the Chair.
It's, of course, incredibly difficult to ensure that the Government can plan efficiently, in terms of capacity for dental care in Wales, if the Government or health boards don't know how many people are waiting for an NHS appointment. I know you would agree with that position, Minister. It's also unacceptable, of course, that people, once they're on a waiting list, could be waiting up to 26 months before getting an appointment as well. So, I wonder, Minister, will you explore the options for a centralised waiting list for Wales? I appreciate that would take some time to put in place, so, as an interim measure, would you also explore ensuring that every health board establishes a centralised waiting list for its area? And if you do agree with that, when do you think that could be in place?
Mae hi'n hynod o anodd, wrth gwrs, sicrhau bod y Llywodraeth yn gallu cynllunio yn effeithlon, o ran y gallu i ymdrin â'r niferoedd sydd ag angen gofal deintyddol yng Nghymru, os nad yw'r Llywodraeth na'r byrddau iechyd yn gwybod faint o bobl sy'n aros am apwyntiad GIG. Rwy'n gwybod y byddech chi'n cytuno â'r safbwynt hwnnw, Gweinidog. Mae hi'n annerbyniol hefyd, wrth gwrs, y gallai pobl, pan fyddan nhw ar restr aros, fod yn aros hyd at 26 mis cyn cael apwyntiad hefyd. Felly, tybed, Gweinidog, a wnewch chi roi ystyriaeth i'r dewisiadau sydd yna ar gyfer rhestr aros ganolog i Gymru gyfan? Rwy'n gwerthfawrogi y byddai hynny'n cymryd peth amser i'w roi ar waith, felly, fel mesur dros dro, a fyddech chi'n ystyried sicrhau bod pob bwrdd iechyd yn tynnu rhestr aros ganolog ar gyfer ei ddalgylch ei hun? Ac os ydych chi'n cytuno â hynny, pryd ydych chi'n credu y gellid rhoi hynny ar waith?
Thanks very much. Well, I know for a fact that quite a lot of work has already gone into developing a remit that would be needed in order to commission that centralised waiting list. We are, as you know, under very severe financial pressure at the moment, so, although that work is now ready to go, we are financially constrained in terms of whether we can go any further. So, that is a difficult situation for us. Obviously, we're keen to move on with that as soon as we get that additional money, but it's very difficult under the current financial circumstances. What I will say, in particular to the Member who is also chair of the committee, is that, actually, so many of the recommendations in the work that they've been doing recently have been extremely useful to us and, certainly, that centralised waiting list is something we're taking very seriously.
Diolch yn fawr iawn. Wel, fe wn i fel ffaith fod cryn dipyn o waith wedi digwydd eisoes o ran datblygu'r cylch gwaith y byddai ei angen ar gyfer comisiynu rhestr aros ganolog fel hon. Rydym ni, fel gwyddoch chi, dan bwysau ariannol difrifol iawn ar hyn o bryd, felly, er bod y gwaith hwnnw yn barod i'w gychwyn erbyn hyn, fe gawsom ni ein cyfyngu yn ariannol o ran ein gallu ni i fynd gam ymhellach. Felly, mae hon yn sefyllfa anodd i ni. Yn amlwg, rydyn ni'n awyddus i fwrw ymlaen gyda hynny cyn gynted ag y cawn ni'r arian ychwanegol hwnnw, ond mae hi'n anodd iawn dan yr amgylchiadau ariannol ar hyn o bryd. Yr hyn y byddwn ni'n ei ddweud, yn arbennig wrth yr Aelod sy'n gadeirydd y pwyllgor hefyd, yw bod cynifer o'r argymhellion yn y gwaith a wnaethpwyd ganddyn nhw'n ddiweddar wedi bod yn hynod ddefnyddiol i ni ac, yn sicr, mae rhestr aros ganolog fel hon yn rhywbeth yr ydym ni'n ei hystyried yn wirioneddol o ddifrif.
2. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad ar sut mae'r GIG yng Nghymru yn ymdrin â chwynion hanesyddol? OQ59035
2. Will the Minister make a statement on how the NHS in Wales deals with historical complaints? OQ59035
People wishing to raise a complaint with an NHS body should do so within 12 months. The NHS bodies have discretion to consider complaints that occurred over 12 months but cannot consider complaints that occurred over three years unless they meet specific criteria.
Fe ddylai pobl sy'n dymuno cofnodi cwyn gyda chorff y GIG wneud hynny o fewn 12 mis. Mae gan gyrff y GIG ddisgresiwn i ystyried cwynion am faterion a ddigwyddodd dros 12 mis yn ôl ond ni allan nhw ystyried cwynion am faterion a ddigwyddodd dros dair blynedd yn ôl oni bai bod y rhain yn bodloni meini prawf penodol.
Thank you, Minister, for that answer. You'll be aware of the case of my constituent, Barry Topping-Morris. He was caught up in events surrounding the release of a patient from the Caswell clinic in Bridgend who went on to commit homicide. Mr Topping-Morris has long raised concerns about the investigation of these events and the impact they had on his own subsequent career. What assurances can you give him that lessons have been learnt from previous events and that an investigation of any similar event today would be conducted to contemporary standards? And would you be prepared, Minister, to offer an apology to Mr Topping-Morris and his family for the distress that they've been through over the last many years since this complaint was first lodged?
Diolch, Gweinidog, am yr ateb yna. Rydych chi'n ymwybodol o achos un o fy etholwyr i, Barry Topping-Morris. Fe gafodd ei hun yn rhan o ddigwyddiadau ynghlwm â rhyddhau claf o glinig Caswell ym Mhen-y-bont ar Ogwr a aeth ymlaen wedyn i gyflawni dynladdiad. Mae Mr Topping-Morris wedi codi pryderon ers tro am yr ymchwiliad i'r digwyddiadau hyn a'r effaith a gafodd hynny ar ei yrfa ef yn dilyn hynny. Pa sicrwydd y gallwch chi ei roi iddo ef fod y gwersi wedi cael eu dysgu o ddigwyddiadau blaenorol ac y bydd ymchwiliadau i unrhyw ddigwyddiad tebyg heddiw yn cael ei gynnal yn ôl safonau cyfredol? Ac a fyddech chi'n barod, Gweinidog, i ymddiheuro i Mr Topping-Morris a'i deulu am yr holl ofid dros y blynyddoedd lawer ers cofnodi'r gŵyn hon yn y lle cyntaf?
Well, I'd like to say, and I think it's important to say, that there is nothing more important than the safety and care of our NHS patients. I recognise the significant consequences that can occur as a result of inadequate care. I'm really sorry, I don't think it's appropriate for me to comment on individual cases, but what I will say is that the complaints process has changed almost beyond recognition since the time of this particular case. So, we now have 'Putting Things Right', where there is a strong focus on openness and honesty, with a central theme of being open and investigations on the premise of 'investigate once and investigate well'. So, I think we've got to continue our improvement with the introduction of the duties of quality and candour, which will be coming onto the stature book very soon.
Wel, fe hoffwn i ddweud, ac rwy'n credu ei bod hi'n bwysig dweud, nad oes unrhyw beth pwysicach na diogelwch a gofal ein cleifion ni yn y GIG. Rwy'n cydnabod y canlyniadau sylweddol a all ddod yn sgil gofal sy'n annigonol. Mae hi'n wir ddrwg gennyf i, nid wyf i'n credu ei bod hi'n briodol i mi wneud unrhyw sylw ar achosion unigol, ond yr hyn y byddwn ni'n ei ddweud yw bod y broses gwynion wedi newid bron y tu hwnt i unrhyw adnabyddiaeth ers cyfnod yr achos arbennig hwn. Felly, mae 'Gweithio i Wella' gennym ni nawr, lle mae'r pwyslais yn drwm ar yr angen i fod yn agored a gonest, gyda thema ganolog o fod yn agored ac ymchwiliadau ar sail 'ymchwilio un waith yn unig a hwnnw'n ymchwiliad trylwyr'. Felly, rwy'n credu ei bod hi'n rhaid i ni barhau â'n gwelliant ni gan gyflwyno dyletswyddau o ran ansawdd a gonestrwydd, ac fe fydd hynny'n dod ar y llyfr statud yn fuan iawn.
Minister, many people in north Wales will, of course, be very concerned to have read today's vascular report into the services provided by the Betsi Cadwaladr health board, and especially to learn that the coroner was not fully informed of four patient deaths from the 47 cases that were reviewed. Historical cases, of course—some of them going back as far as 2014, right up until 2021. Now, it begs the question as to how many other deaths, both in the vascular service and in other clinical disciplines, may not have been appropriately referred to the coroner for consideration. And of course, we read in that report also of the chaotic patient record keeping—and this is in spite of other reports having identified this as a problem over many years—along with a failure to fully implement the recommendations from previous scathing reports. It's alarming, Minister, and people want to know what action the Welsh Government is going to take to make sure that lessons are learned when things go wrong, and that rapid action is taken and is followed up in terms of the implementation of recommendations.
Gweinidog, mae llawer o bobl yn y gogledd yn bryderus iawn, wrth gwrs, o ddarllen adroddiad fasgwlar heddiw i'r gwasanaethau a ddarperir gan fwrdd iechyd Betsi Cadwaladr, ac yn enwedig o ddysgu na chafodd y crwner wybodaeth gyflawn ynglŷn â phedwar achos o farwolaethau cleifion o'r 47 a adolygwyd. Achosion hanesyddol, wrth gwrs—rhai ohonyn nhw'n mynd yn ôl cyn belled â 2014, hyd at 2021. Nawr, mae hynny'n teilyngu'r cwestiwn ynglŷn â faint o farwolaethau eraill, yn y gwasanaeth fasgwlaidd ac mewn disgyblaethau clinigol eraill, na anfonwyd ymlaen mewn ffordd briodol efallai at y crwner i'w hystyried. Ac wrth gwrs, rydym ni'n darllen yn yr adroddiad hwnnw hefyd am gofnodion anniben am achosion cleifion—a hynny er gwaethaf yr adroddiadau eraill sydd wedi nodi'r broblem honno dros nifer o flynyddoedd—ynghyd â methiant i weithredu'r argymhellion yn llawn o adroddiadau brathog blaenorol. Mae hi'n ofnadwy, Gweinidog, ac mae pobl yn dymuno cael gwybod pa gamau a fydd Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i sicrhau bod y gwersi yn cael eu dysgu pan fydd pethau wedi mynd o chwith, ac y bydd camau yn cael eu cymryd ar gyflymder a bydd gweithredu unrhyw argymhellion yn dilyn.
Well, thanks very much. I have issued a written statement to update all Members on the publication of that report today. I know that publication will be distressing for many of the families involved, and those who access vascular services within the health board. The cases covered within the report cover both pre and post-reorganisation of the service. I know that the health board has apologised to those affected by the report, and to the families who didn't receive the service that they deserved. This report looked in detail at the cases covered in the Royal College of Surgeons' report that was published last year, so these are not new cases; it's just a more thorough investigation.
There were a number of recommendations. We have, obviously, put the vascular service in particular into enhanced monitoring, to make sure that the intervention is monitored regularly. There is an improvement plan. I am updated regularly, and the Welsh Government is updated regularly. I know that my officials spoke yesterday to the north Wales coroner, because, obviously, I was very concerned to hear that the coroner hadn't been informed.
Wel, diolch yn fawr. Rwyf i wedi cyhoeddi datganiad ysgrifenedig i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau i gyd am gyhoeddiad yr adroddiad hwnnw heddiw. Fe wn i y bydd y cyhoeddiad hwnnw'n achosi anesmwythyd i nifer o'r teuluoedd dan sylw, a'r rhai sy'n defnyddio gwasanaethau fasgwlar y bwrdd iechyd. Mae'r achosion a gaiff eu cynnwys yn yr adroddiad yn ymwneud â chyfnodau cyn ac wedi'r ad-drefnu a fu yn y gwasanaeth. Fe wn i fod y bwrdd iechyd wedi ymddiheuro i'r rhai a effeithiwyd gan yr adroddiad, a'r teuluoedd na dderbyniodd y gwasanaeth yr oedden nhw'n ei haeddu. Edrychodd yr adroddiad hwn yn fanwl ar yr achosion sydd dan sylw yn adroddiad Coleg Brenhinol y Llawfeddygon a gafodd ei gyhoeddi'r llynedd, felly nid achosion newydd mo'r rhain; ond mae hwn yn ymchwiliad mwy trylwyr.
Cafwyd nifer o argymhellion. Rydyn ni, yn amlwg, wedi rhoi'r gwasanaeth fasgwlaidd yn arbennig dan arolygiaeth fwy manwl, i wneud yn siŵr y caiff yr ymyrraeth ei monitro'n rheolaidd. Fe geir cynllun ar gyfer gwelliant. Rwy'n cael diweddariad yn rheolaidd, ac mae Llywodraeth Cymru yn cael diweddariad yn rheolaidd. Fe wn i fod fy swyddogion i wedi siarad â chrwner y gogledd ddoe, oherwydd, yn amlwg, roeddwn i'n bryderus iawn o glywed nad oedd y crwner wedi cael ei hysbysu.
Cwestiynau llefarwyr nawr. Y cyfan heddiw i'w hateb gan y Dirprwy Weinidog Iechyd Meddwl a Llesiant. Y cyntaf yw llefarydd y Ceidwadwyr, James Evans.
Spokespeople's questions today are all to be answered by the Deputy Minister for Health and Well-being. And the first is to be asked by the Conservative spokesperson, James Evans.
Diolch, Llywydd. Deputy Minister, do you agree with me that having public access to mental health data on all mental health conditions is vital to improving mental health services across Wales?
Diolch, Llywydd. Dirprwy Weinidog, a ydych chi'n cytuno â mi bod sicrhau bod data iechyd meddwl ynglŷn â phob cyflwr iechyd meddwl ar gael i'r cyhoedd yn hanfodol ar gyfer gwella gwasanaethau iechyd meddwl ledled Cymru?
Yes, I agree with you that having access to data is vitally important. That's why a key priority for us is to make sure that we can progress our core mental health data set, which will supplement the information that we already routinely publish on mental health waiting times.
Ydw, rwy'n cytuno â chi bod sicrhau bod data ar gael yn hanfodol bwysig. Dyna pam mae gwneud yn siŵr ein bod ni'n gallu cynyddu ein cyfres greiddiol o ddata iechyd meddwl yn flaenoriaeth allweddol i ni, ac fe fydd honno'n ategu'r wybodaeth yr ydym ni eisoes yn ei chyhoeddi yn rheolaidd ynglŷn ag amseroedd aros iechyd meddwl.
Thank you, Deputy Minister. Having access to information is important, as you've just realised, for the people we serve, and it also shines a light on the performance of the Welsh Government and health boards. For example, information that was only received via freedom of information requests to health boards shows that 7,258 children are waiting to have an autism diagnosis. Forty per cent of those children are waiting over a year, 22 per cent of those are waiting over 18 months, and 804 children are waiting over two years. And Betsi Cadwaladr University Health Board refused to even answer the freedom of information request.
So, I'd like to know what the Welsh Government is doing to tackle these waits and to ensure that, when information is asked of Betsi Cadwaladr health board, they provide the information so that we can scrutinise their performance.
Diolch i chi, Dirprwy Weinidog. Mae gallu cael gafael ar yr wybodaeth yn bwysig, fel rydych chi newydd ei amlygu, i'r bobl yr ydym ni'n eu gwasanaethu, ac mae hynny'n taflu goleuni ar berfformiad Llywodraeth Cymru a'r byrddau iechyd hefyd. Er enghraifft, mae gwybodaeth a ryddhawyd drwy geisiadau rhyddid gwybodaeth i fyrddau iechyd yn unig yn dangos bod 7,258 o blant yn aros i gael diagnosis awtistiaeth. Mae 40% o'r plant hynny yn aros dros flwyddyn, mae 22 y cant o'r rhain yn aros dros 18 mis, ac mae 804 o blant yn aros dros ddwy flynedd. Ac fe wrthododd Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr ateb y cais rhyddid gwybodaeth hyd yn oed.
Felly, fe hoffwn i wybod beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i fynd i'r afael â'r arosiadau hyn a sicrhau, pan ofynnir i fwrdd iechyd Betsi Cadwaladr am wybodaeth, ei fod yn darparu'r wybodaeth er mwyn i ni allu craffu ar ei berfformiad.
Thank you for that question, James, and it's probably helpful if I clarify that neurodevelopmental services sit with my colleague Julie Morgan, although we do work very closely together as there are, clearly, strong links with mental health services, particularly for children and young people. What I can say is that Julie Morgan has taken decisive action in this area. You'll be aware that £12 million was announced in the summer to deal with the backlog around ND waiting times, and also to support the improvement of ND services. In addition to that, Julie Morgan has also set up an ND advisory group and has been engaging with stakeholders, including people with lived experience, and there is an action plan to improve those waiting times.
For my part, I also recognise that our NEST/NYTH framework is also a key mechanism to support those children and young people, because we want those wraparound services to be available, and children and young people should not need the label of a diagnosis in order to access the support. So, NYTH is also a key area for us in that regard, and something that we work closely on.
Diolch i chi am y cwestiwn yna, James, ac mae'n debyg y byddai hi o fudd pe byddwn i'n egluro mai fy nghyd-Weinidog Julie Morgan sydd â chyfrifoldeb am wasanaethau niwroddatblygiadol, er ein bod ni'n gweithio yn agos iawn gyda'n gilydd gan fod yna, yn amlwg, gysylltiadau cryf â gwasanaethau iechyd meddwl, yn enwedig i blant a phobl ifanc. Yr hyn y gallaf ei ddweud yw bod Julie Morgan wedi cymryd camau pendant yn y maes hwn. Rydych chi'n ymwybodol bod £12 miliwn wedi cael ei gyhoeddi yn yr haf i ymdrin â'r ôl-groniad o amseroedd aros niwroddatblygiadol, a chefnogi'r gwaith o wella gwasanaethau niwroddatblygiadol hefyd. Yn ogystal â hynny, mae Julie Morgan wedi sefydlu grŵp cynghori niwroddatblygiadol hefyd ac yn ymgysylltu â rhanddeiliaid, gan gynnwys pobl sydd â phrofiad bywyd, ac fe geir cynllun gweithredu i wella'r amseroedd aros hynny.
Fy hun, rwy'n cydnabod hefyd fod ein fframwaith ni NEST/NYTH yn ddull allweddol i gefnogi'r plant a'r bobl ifanc hynny, oherwydd rydyn ni'n awyddus i'r gwasanaethau cofleidiol hynny fod ar gael, ac ni ddylai plant a phobl ifanc fod angen label diagnosis er mwyn cael y gefnogaeth. Felly, mae NYTH yn faes allweddol i ni yn hynny o beth hefyd, ac yn rhywbeth yr ydym ni'n gweithio yn agos arno.
Thank you very much for that, Deputy Minister. After meeting with charities, a lot of them have told me about data not being regularly available, and that one way we could strengthen this area is by relooking at the Mental Health (Wales) Measure 2010 to make sure that there are more targets that the Government can actually implement upon and can be reported back to this Senedd.
So, do you agree with the charities out there in the sector that we need to have a strengthened mental health Measure, and is that something you would look to as a Government, to make sure that we can do our job as opposition parties here, to make sure that mental health services are being improved across Wales for better outcomes for the population of Wales?
Diolch yn fawr iawn am hynna, Dirprwy Weinidog. Ar ôl cyfarfod ag elusennau, mae llawer ohonyn nhw wedi sôn wrthyf i nad yw data ar gael yn rheolaidd, ac mai un ffordd y gallem ni gryfhau'r maes hwn yw drwy edrych unwaith eto ar Fesur Iechyd Meddwl (Cymru) 2010 i wneud yn siŵr y ceir rhagor o dargedau y gall y Llywodraeth weithredu arnyn nhw mewn gwirionedd ac y gellir eu hadrodd nhw'n ôl i'r Senedd hon.
Felly, a ydych chi'n cytuno gyda'r elusennau hyn sy'n weithredol yn y sector bod angen i ni gael Mesur iechyd meddwl sy'n fwy cadarn, ac a fydd hwnnw'n rhywbeth y byddwch chi'n ei ystyried yn y Llywodraeth, i sicrhau y gallwn ni wneud ein gwaith ni yn y gwrthbleidiau yn y fan hon, i wneud yn siŵr bod gwasanaethau iechyd meddwl yn cael eu gwella ledled Cymru i fod â gwell canlyniadau i boblogaeth Cymru?
Thank you. You're probably aware, James, that there is a duty to review the mental health Measure. We weren't able to progress that because of the pressures during the pandemic, and the delay in reviewing the mental health Measure was something that was agreed with the Wales Alliance for Mental Health—the third sector bodies that we meet with. So, they were on board with that decision to delay that. We are recommencing work around the duty to review the mental health Measure, so we are taking that work forward.
But what I would also say is that we've got a UK Government's that's reforming the Mental Health Act 1983. At the moment, we're waiting for them to progress that; that will involve us working with the UK Government on how that is implemented in Wales. We're also waiting for the UK Government to take forward their legislation on liberty protection safeguards—the deadlines for that have continued to move. So, at the moment, we're poised, ready to go on that; we've got large amounts of funding set aside to implement it. So, I do think we have to be mindful of the other legislative pressures that we face, and the capacity within the system to deal with that.
What I also think is that it is vitally important that we focus on delivery, and the most important thing for me is making sure that people get access to services, and I think we have to bear that in mind when we're considering any further reviews.
Diolch. Mae'n debyg eich bod chi'n ymwybodol, James, fod dyletswydd i adolygu'r Mesur Iechyd Meddwl. Nid oeddem ni'n gallu bwrw ymlaen â hynny oherwydd y pwysau yn ystod y pandemig, ac roedd yr oedi cyn adolygu'r Mesur iechyd meddwl yn rhywbeth y cytunwyd arno gyda Chynghrair Iechyd Meddwl Cymru—y cyrff trydydd sector yr ydym ni'n cwrdd â nhw. Felly, roedden nhw'n cefnogi'r penderfyniad hwnnw i ohirio hynny. Rydyn ni'n ailddechrau gwaith ynghylch y ddyletswydd i adolygu'r Mesur iechyd meddwl, felly rydyn ni'n bwrw ymlaen â'r gwaith hwnnw.
Ond yr hyn a fyddwn i'n ei ddweud hefyd yw bod gennym Lywodraeth y DU sy'n diwygio Deddf Iechyd Meddwl 1983. Ar hyn o bryd, rydyn ni'n aros iddyn nhw fwrw ymlaen â hynny; fe fydd hynny'n golygu ein bod ni'n gweithio gyda Llywodraeth y DU ar sut mae hynny'n cael ei weithredu yng Nghymru. Rydyn ni'n aros i Lywodraeth y DU fwrw ymlaen â'u deddfwriaeth ar ddiogeliadau amddiffyn rhyddid hefyd—mae'r terfynau amser ar gyfer hynny wedi parhau i symud. Felly, ar hyn o bryd, rydyn ni'n barod i fynd ar amrantiad yn hyn o beth; neilltuwyd symiau mawr o gyllid gennym ni ar gyfer rhoi hyn ar waith. Felly, rwy'n credu bod yn rhaid i ni fod yn ymwybodol o'r pwysau deddfwriaethol eraill yr ydym yn eu hwynebu, a'r gallu o fewn y system i ymdrin â hynny.
Yr hyn yr wyf i'n ei gredu hefyd yw ei bod hi'n hanfodol bwysig i ni ganolbwyntio ar gyflawni, a'r peth pwysicaf i mi yw sicrhau bod pobl yn cael gafael ar wasanaethau, ac rwy'n credu bod rhaid i ni gofio hynny pan fyddwn ni'n ystyried unrhyw adolygiadau pellach.
Llefarydd Plaid Cymru, Peredur Owen Griffiths.
Plaid Cymru spokesperson, Peredur Owen Griffiths.
Diolch, Llywydd. The cost-of-living crisis is having a significant impact on our health service. From increasing health inequalities to preventing people from being warm and fed this winter, the NHS is showing signs of extreme strain and crisis. The strain is also evident in those who work in public health. The nurses' strike, backed by Plaid Cymru, has been well-documented in this Senedd. I'd like to take this opportunity to highlight the impact upon those working in the sector of substance use and addiction treatment. Earlier this month, ITV Wales reported on the cost-of-living struggles of peers with the drug and alcohol service. They spoke to Vinnie, a peer and recovered addict, who had been clean for three years, about his struggle to survive on his salary. He said,
'I'm relying on food banks, it's really tough, I don't have the heating on at home. I'm literally scared to turn on my heating, to turn on my gas because I'm just dreading that next bill, because I just haven't got (the money).'
Vinnie is not unique. Because of his history of drugs, he and many like him are vulnerable. I fear that the stress of the cost-of-living crisis will push many people like him off the platform of sobriety. Do you recognise the problems that exist within this sector, and do you have plans to remedy it with improved terms and conditions? I hope that you agree, especially given the alarming increase in drug and alcohol deaths, that we cannot afford to allow drug and alcohol services to be run on the cheap.
Diolch, Llywydd. Mae'r argyfwng costau byw yn cael effaith sylweddol ar ein gwasanaeth iechyd ni. O gynyddu anghydraddoldebau iechyd hyd at rwystro pobl rhag cadw'n gynnes a chael bwyta y gaeaf hwn, mae'r GIG yn dangos arwyddion o bwysau eithafol ac argyfwng. Mae'r straen yn amlwg hefyd ymhlith y rhai sy'n gweithio ym maes iechyd y cyhoedd. Mae streic y nyrsys, a gefnogir gan Blaid Cymru, yn hysbys iawn yn y Senedd hon. Fe hoffwn i achub ar y cyfle hwn i dynnu sylw at effaith hyn ar y rhai hynny sy'n gweithio yn y sector defnyddio sylweddau a thrin dibyniaeth. Yn gynharach y mis hwn, adroddodd ITV Cymru ar drafferthion costau byw pobl sy'n gymheiriaid y gwasanaeth cyffuriau ac alcohol. Fe wnaethon nhw siarad â Vinnie, a oedd yn un o gymheiriaid gwasanaeth ac sydd wedi gwella ar ôl bod yn gaeth, ac wedi ymatal am dair blynedd, am ei frwydr i fyw ar ei gyflog. Meddai,
'Rwy'n dibynnu ar fanciau bwyd, mae hi'n anodd iawn, 'does gen i ddim gwres yn y tŷ. Rwy'n llythrennol yn ofni cynnau'r tân, a thanio'r nwy am fy mod i'n arswydo rhag y bil nesaf, am nad yw'r (arian) gen i.'
Nid yw Vinnie yn unigryw. Oherwydd ei hanes ef o ddefnyddio cyffuriau, mae ef a llawer tebyg iddo yn agored i niwed. Rwy'n ofni y bydd straen yr argyfwng costau byw yn gwthio llawer o bobl fel ef oddi ar lwyfan sobrwydd. A ydych chi'n cydnabod y problemau sy'n bodoli yn y sector hwn, ac a oes gennych chi gynlluniau i'w cywiro gyda thelerau ac amodau gwell? Rwy'n gobeithio y byddwch chi'n cytuno, yn enwedig o ystyried y cynnydd brawychus mewn marwolaethau oherwydd cyffuriau ac alcohol, na allwn ni fforddio caniatáu i wasanaethau cyffuriau ac alcohol gael eu rhedeg ar y nesaf peth i ddim.
Thank you very much, Peredur. And can I take this opportunity to place on record my gratitude to the people who work as peer supporters in Wales? They do a phenomenal job. I certainly don't think we could be accused of running drug and alcohol services on the cheap. As you're aware, not only have we protected substance misuse funding in Wales, but we've actually increased the funding, and that includes for our peer-led services, which we've had to find extra money within Welsh Government funding for, because some of that funding came from the European Union, and obviously we lost that money. I do recognise, of course, that this is an incredibly tough time for everyone, including people working in the third sector, who we are really grateful to. That's why the Government has placed so much focus on using whatever levers we have to tackle the cost-of-living crisis, and that's why we are continuing, despite the very straitened circumstances that we face, to invest in substance misuse services, to help get people through this very difficult time.
Diolch yn fawr i chi, Peredur. Ac a gaf i achub ar y cyfle hwn i gofnodi fy niolchgarwch i'r bobl sy'n gweithio fel cymheiriaid cefnogol yng Nghymru? Maen nhw'n gwneud gwaith anhygoel. Yn sicr, nid wyf i o'r farn y gallen ni gael ein cyhuddo o redeg gwasanaethau cyffuriau ac alcohol ar y nesaf peth i ddim. Fel gwyddoch chi, nid yn unig ein bod wedi gwarchod cyllid gwasanaethau camddefnyddio sylweddau yng Nghymru, ond rydyn ni wedi cynyddu'r cyllid mewn gwirionedd, ac mae hynny'n cynnwys i'n gwasanaethau ni a arweinir gan gymheiriaid, bu'n rhaid i ni ddod o hyd i arian ychwanegol o fewn cyllid Llywodraeth Cymru ar gyfer hynny, oherwydd roedd rhywfaint o'r arian hwnnw'n dod o'r Undeb Ewropeaidd, ac yn amlwg fe wnaethon ni golli'r arian hwnnw. Rwy'n cydnabod, wrth gwrs, fod hwn yn gyfnod anhygoel o anodd i bawb, gan gynnwys pobl sy'n gweithio yn y trydydd sector, yr ydym ni'n ddiolchgar iawn iddyn nhw. Dyna pam mae'r Llywodraeth wedi canolbwyntio cymaint ar ddefnyddio pa ysgogiadau bynnag sydd ar gael i ni wrth fynd i'r afael â'r argyfwng costau byw, a dyna pam rydym ni'n parhau, er gwaethaf yr amgylchiadau dyrys iawn yr ydym yn eu hwynebu, i fuddsoddi yn y gwasanaethau camddefnyddio sylweddau, i fod o gymorth wrth dywys pobl drwy'r cyfnod anodd iawn hwn.
Thank you. We're still waiting for the Minister's workforce plan, which was promised for this month; given that there are a few hours left in the day, we remain in hope that it will come in time. Oh, there are thumbs up there, so that's good. Can you confirm that you and your officials were heavily involved in devising this plan? This is a key question, because mental health support has often compared badly with other areas of the NHS when it comes to priorities and funding. Improving access to psychological therapies was meant to be a key aim of the original 'Together for Mental Health' strategy, and has been a priority within each of the delivery plans, yet over the last 10 years, numerous reports have raised concerns about the access to psychological therapies on the back of substance misuse and addiction and those who are vulnerable to that. It's a real concern.
Despite some improvements, hundreds of people are still waiting beyond the 26-week target to access support. These are people who often need urgent treatment to prevent their mental health spiralling out of control. Does the Minister intend to reduce the target from 26 weeks and what steps are being taken to address the situation of those waiting a considerable time in some health board areas? Thank you.
Diolch. Rydyn ni'n dal i aros am gynllun gweithlu'r Gweinidog, a addawyd y mis hwn; o ystyried fod yna ychydig oriau yn weddill, rydyn ni'n parhau i obeithio y daw maes o law. O, gwych, mae arwydd cadarnhaol i'w weld fan acw, felly dyna beth da. A wnewch chi gadarnhau y byddwch chi a'ch swyddogion â rhan fawr yng nghyfansoddiad y cynllun hwn? Mae hwn yn gwestiwn allweddol, oherwydd yn aml, mae cymorth iechyd meddwl wedi cymharu yn wael â meysydd eraill o'r GIG o ran blaenoriaethau a chyllid. Roedd ei gwneud hi'n haws i gael therapïau seicolegol i fod yn nod allweddol i'r strategaeth wreiddiol 'Law yn Llaw at Iechyd Meddwl', ac mae honno wedi bod yn flaenoriaeth o fewn pob un o'r cynlluniau cyflenwi, ac eto dros y 10 mlynedd diwethaf, mae nifer o adroddiadau wedi codi pryderon ynghylch sut i gael gafael ar therapïau seicolegol oherwydd effeithiau camddefnyddio sylweddau a chaethiwed a'r rhai sy'n agored i'r rheini. Mae hwnnw'n bryder gwirioneddol.
Er gwaethaf rhai gwelliannau, mae cannoedd o bobl yn parhau i aros mwy na'r targed 26 wythnos i gael cymorth. Yn aml, pobl yw'r rhain sydd ag angen am driniaeth frys i'w hatal rhag colli rheolaeth ar eu hiechyd meddwl. A yw'r Gweinidog yn bwriadu gostwng y targed 26 wythnos a pha gamau sy'n cael eu cymryd i fynd i'r afael â sefyllfa'r rhai sy'n aros cryn amser mewn rhai ardaloedd byrddau iechyd? Diolch i chi.
Thank you, Peredur. I think you saw the Minister give a positive signal there that things are going well in terms of the workforce plan that she's taking forward. We also have a separate workforce plan for mental health, which is being developed by Health Education and Improvement Wales and Social Care Wales. That was launched in November. I'm really pleased that, because of the extra £75 million funding made available by the Welsh Government this year for mental health, including substance misuse, we are able to fund that workforce plan, which does come with a very hefty price tag in full. That will enable some immediate short-term actions to be taken on the workforce pressures that we face, including things like the training and employment of clinical associates in psychology, who aren't fully qualified in a doctorate for psychology, but are able to offer some psychological therapies, and access to psychology is a key part of that workforce plan.
I note the comments that you've made about waiting times for psychology services and, clearly, there is more work to do in that space. The NHS delivery unit is currently undertaking a review of psychological therapies for Welsh Government. That report is due in March and, as with their other reports on mental health, will provide us with a set of recommendations to make sure that we can improve services in a sustainable way.
The other point that I would make, Peredur, is that we are spending huge sums of money in Wales on open-access tier 0 and tier 1 support. There is online cognitive behavioural therapy available right across Wales for a range of lower level mental health issues. We've got our call helpline that's available 24 hours a day, and we are making really good progress with our 111 'press 2 for mental health', which is operating everywhere now in Wales and will be 24/7 by the spring. I think that will be a real game changer in terms of the 'no wrong door' approach to mental health.
Diolch i chi, Peredur. Rwy'n credu eich bod wedi gweld y Gweinidog yn rhoi arwydd cadarnhaol nawr oherwydd bod pethau yn mynd yn dda o ran y cynllun gweithlu y mae hi'n ei ddatblygu. Mae gennym ni gynllun gweithlu ar wahân hefyd ar gyfer iechyd meddwl, sy'n cael ei ddatblygu gan Addysg a Gwella Iechyd Cymru a Gofal Cymdeithasol Cymru. Cafodd hwnnw ei lansio ym mis Tachwedd. Rwy'n falch iawn, oherwydd y £75 miliwn o gyllid ychwanegol sydd ar gael gan Lywodraeth Cymru eleni ar gyfer iechyd meddwl, gan gynnwys camddefnyddio sylweddau, rydym yn gallu ariannu'r cynllun gweithlu hwn, y mae crocbris i'w dalu amdano i gyd. Fe fydd hwnnw'n ein galluogi i gymryd rhai camau byrdymor yn syth ynghylch y pwysau ar y gweithlu yr ydym yn eu hwynebu, gan gynnwys pethau fel hyfforddiant a chyflogi cymdeithion clinigol mewn seicoleg, nad ydyn nhw wedi cymhwyso yn llawn gyda doethuriaeth mewn seicoleg, ond sy'n gallu cynnig rhai therapïau seicolegol, ac mae mynediad at seicoleg yn rhan allweddol o'r cynllun gweithlu hwn.
Rwy'n nodi o'r sylwadau a wnaethoch chi am amseroedd aros ar gyfer gwasanaethau seicoleg ac, yn amlwg, mae mwy o waith i'w wneud eto ar y mater hwnnw. Mae uned gyflawni'r GIG yn cynnal adolygiad o therapïau seicolegol i Lywodraeth Cymru ar hyn o bryd. Mae disgwyl i'r adroddiad hwnnw gael ei gyhoeddi ym mis Mawrth, ac fel yn achos eu hadroddiadau eraill nhw ar iechyd meddwl, fe fydd yn rhoi cyfres o argymhellion i ni i wneud yn siŵr y gallwn ni wella'r gwasanaethau mewn ffordd sy'n gynaliadwy.
Y pwynt arall y byddwn i'n ei wneud, Peredur, yw ein bod ni'n gwario symiau aruthrol o arian yng Nghymru ar gymorth Haen 0 a Haen 1 Mynediad Agored. Mae therapi ymddygiad gwybyddol ar-lein ar gael ledled Cymru ar gyfer ystod o broblemau iechyd meddwl lefel is. Mae gennyn ni linell gymorth sydd ar gael 24 awr y dydd ar gyfer gwneud galwadau, ac rydyn ni'n gwneud cynnydd da iawn o ran ein gwasanaeth 111 'pwyswch 2 ar gyfer iechyd meddwl', sydd ar waith ym mhob man nawr yng Nghymru ac a fydd ar gael 24/7 erbyn y gwanwyn. Rwy'n credu y bydd hynny drawsnewidiad gwirioneddol o ran y dull 'dim drws anghywir' ar gyfer iechyd meddwl.
3. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am sut mae darparwyr iechyd a gofal cymdeithasol yn gweithio gyda'i gilydd i reoli'r broses o ryddhau cleifion o ysbytai yn effeithiol? OQ59043
3. Will the Minister make a statement on how health and social care providers are working together to manage hospital discharges effectively? OQ59043
Effective working across health and social care is essential in managing hospital discharges effectively. Working in partnership has been a real feature of our approach to the challenges the system is facing this winter and has resulted in an additional 595 community beds, which are aiding hospital discharge.
Mae gweithio yn effeithiol ar draws iechyd a gofal cymdeithasol yn hanfodol wrth reoli rhyddhau cleifion o'r ysbyty mewn modd effeithiol. Mae gweithio mewn partneriaeth wedi bod yn nodwedd wirioneddol o'n hymagwedd ni tuag at yr heriau y mae'r system yn eu hwynebu y gaeaf hwn ac mae wedi arwain at 595 o welyau cymunedol ychwanegol, sydd o gymorth wrth ryddhau cleifion o'r ysbyty.
I'm grateful to the Minister for that response. It's certainly true to say that partnership working is a feature of the response of the Welsh Government. I'm not convinced it's a successful feature, I have to say. There's almost the equivalent of a whole hospital full of patients in the Aneurin Bevan health board area who, at any time, are able to be discharged into the community, but we're not able to do so. My feeling is that, all too often, we are putting enormous pressures on members of staff and service leaders to work around structures that are created, rather than to create structures that provide coherence in the delivery of services.
It appears to me, and I've been sitting here for perhaps too many years now, but, it appears to me—[Interruption.] [Laughter.] I'll carry on. It appears to me that it is time to bring these services together to create a single, coherent social care organisation that is able to deliver the care that people need and is able to support our professionals in the way they're delivering their job. Is it too late to recognise, Minister, that the number of boards and partnerships and other structures we've put in place simply are not delivering the care that people have the right to and deserve?
Rwy'n ddiolchgar i'r Gweinidog am yr ymateb yna. Mae hi'n sicr yn wir dweud bod gweithio mewn partneriaeth yn nodwedd o ymateb Llywodraeth Cymru. Ni chefais fy argyhoeddi ei bod hi'n nodwedd lwyddiannus iawn, mae'n rhaid i mi ddweud. Mae'r niferoedd bron â bod yn cyfateb i niferoedd ysbyty cyfan yn llawn cleifion yn ardal bwrdd iechyd Aneurin Bevan y gallen nhw, ar unrhyw adeg, gael eu rhyddhau i'r gymuned, ond nid ydym ni'n gallu gwneud hynny. Fy nheimlad i yw ein bod ni, yn rhy aml, yn rhoi pwysau enfawr ar aelodau o staff ac arweinwyr gwasanaethau i weithio o amgylch strwythurau a luniwyd, yn hytrach na llunio strwythurau sy'n cynnig cydlyniad o ran darparu gwasanaethau.
Mae hi'n ymddangos i mi, ac rydw i wedi bod yn eistedd yma ers gormod o flynyddoedd erbyn hyn efallai, ond, mae hi'n ymddangos i mi—[Torri ar draws.] [Chwerthin.] Fe af yn fy mlaen. Mae hi'n ymddangos i mi ei bod hi'n hen bryd i ni ddod â'r gwasanaethau hyn at ei gilydd i greu un sefydliad gofal cymdeithasol cydlynol sy'n gallu darparu'r gofal sydd ei angen ar bobl ac sy'n gallu cefnogi ein gweithwyr proffesiynol ni yn y ffordd maen nhw'n cyflawni eu gwaith. A ydy hi'n rhy hwyr i gydnabod, Gweinidog, nad yw niferoedd y byrddau a phartneriaethau a strwythurau eraill y gwnaethom ni eu rhoi ar waith, yn syml, yn darparu'r gofal y mae gan bobl yr hawl i'w gael ac yn ei haeddu?
I thank the Member for that question. I'd like to emphasise how closely the Minister and I have been working to bring health and social care together. We have fortnightly meetings—the care action committee—where we drive developments that are jointly between health and social care, and that has resulted in 595 community beds, which are created by the local authorities, by the health boards, by them putting funding in—pooling funding. These 595 beds have had a really tremendous effect in enabling people to be discharged from hospital. In terms of where we go with social care, I think you know that we have a commitment to a national care service. We are taking the first steps in doing that in creating a national office, which we hope will be up now within the next year, and we're also having a national framework. Those are the first steps towards creating a national care service, which I agree is urgently needed.
Diolch i'r Aelod am y cwestiwn yna. Fe hoffwn i bwysleisio pa mor agos y mae'r Gweinidog a minnau wedi bod yn gweithio i ddod ag iechyd a gofal cymdeithasol ynghyd. Mae gennym ni gyfarfodydd bob pythefnos—y pwyllgor gweithredu gofal—lle rydym ni'n ysgogi datblygiadau ar y cyd rhwng iechyd a gofal cymdeithasol, ac mae hynny wedi arwain at 595 o welyau cymunedol, sy'n cael eu creu gan yr awdurdodau lleol, gan y byrddau iechyd, drwy roi cyllid i mewn—cyfuno cyllid. Mae'r 595 o welyau wedi cael effaith wir anferthol o ran caniatáu i bobl gael eu rhyddhau o'r ysbyty. O ran i le awn ni nesa o ran gofal cymdeithasol, rwy'n credu eich bod yn gwybod bod gennym ni ymrwymiad i wasanaeth gofal sy'n genedlaethol. Rydyn ni'n cymryd y camau cyntaf yn hynny o beth drwy greu swyddfa genedlaethol, a fydd, gobeithio, ar waith nawr o fewn y flwyddyn nesaf, ac fe fydd gennym ni fframwaith cenedlaethol hefyd. Dyna'r camau cyntaf tuag at greu gwasanaeth gofal cenedlaethol, ac rwy'n cytuno bod taer angen amdano.
Minister, the fact that we don’t always have a smooth transition between healthcare and social care has placed our NHS under a tremendous burden. Nowhere is this more evident than in end-of-life care. At the cross-party group on hospices and palliative care last week, we heard that accessing out-of-hours services was diabolical. A carer took over 20 hours to get through to the 111 service during a weekend just to discuss medication. It is little wonder, therefore, that one in every 14 patients attending A&E is an end-of-life patient. Minister, what steps is your Government taking to improve end-of-life services in the community, so that patients, carers and care homes are not forced to access acute health services?
Gweinidog, mae'r ffaith nad yw'r pontio bob amser yn rhwydd rhwng gofal iechyd a gofal cymdeithasol ac mae hynny wedi rhoi ein GIG o dan faich echrydus. Nid yw hynny'n fwy amlwg yn unman nag ym maes gofal diwedd oes. Yn y grŵp trawsbleidiol ar hosbisau a gofal lliniarol yr wythnos diwethaf, fe glywsom ni fod cael gafael ar wasanaethau y tu allan i oriau yn drybeilig. Cymerodd gofalwr dros 20 awr i gysylltu â'r gwasanaeth 111 un penwythnos dim ond er mwyn trafod meddyginiaeth. Nid oes fawr o ryfedd, felly, fod un o bob 14 claf sy'n mynychu adrannau damweiniau ac achosion brys yn glaf diwedd oes. Gweinidog, pa gamau mae eich Llywodraeth chi'n eu cymryd i wella gwasanaethau diwedd oes yn y gymuned, fel nad yw cleifion, gofalwyr na chartrefi gofal yn cael eu gorfodi i ddefnyddio gwasanaethau iechyd acíwt?
I thank Altaf Hussain for that very important question. It is, of course, vital that people needing to access end-of-life services are not put in the position where they are desperately trying to get information, particularly over a weekend. I’m aware of those sorts of situations, which I have experienced. A programme should be set up so that people, over weekends, for example, who are receiving end-of-life care—that there is specific cover for those periods. I know that that is done in many cases. People should not be left in that position. The Welsh Government does, as you know, put funding towards hospices and help in the community, a particular percentage. The voluntary sector provides a lot of money as well, and those services are very impressive services. I’m well aware of the services provided in Cardiff and the Vale of Glamorgan, for example, for end-of-life care at home. But obviously, I think, we must always do more to strive to improve that situation.
Rwy'n diolch i Altaf Hussain am y cwestiwn hynod bwysig yna. Mae hi'n hanfodol, wrth gwrs, nad yw pobl sydd ag angen gwasanaethau diwedd oes yn cael eu rhoi mewn sefyllfa o fod â thaer angen am wybodaeth, yn arbennig dros benwythnos. Rwy'n ymwybodol o sefyllfaoedd o'r fath, mae gennyf i brofiad o hynny. Dylid sefydlu rhaglen sy'n caniatáu i bobl, dros benwythnosau, er enghraifft, sy'n derbyn gofal diwedd oes—bod gofal arbennig ar gael yn y cyfnodau hynny. Rwy'n gwybod i hynny fod ar gael mewn llawer o achosion. Ni ddylid gadael pobl mewn sefyllfa felly. Fel gwyddoch chi mae Llywodraeth Cymru yn rhoi arian tuag at hosbisau a chymorth yn y gymuned, canran benodol. Mae'r sector gwirfoddol yn darparu llawer o arian hefyd, ac mae'r gwasanaethau hynny'n wasanaethau trawiadol iawn. Rwy'n ymwybodol iawn o'r gwasanaethau sy'n cael eu darparu yng Nghaerdydd a Bro Morgannwg, er enghraifft, ar gyfer gofal diwedd oes yn y cartref. Ond yn amlwg, rwy'n credu bod rhaid i ni wneud mwy bob amser i ymdrechu i wella'r sefyllfa honno.
Tynnwyd cwestiwn 4 [OQ59028] yn ôl.
Question 4 [OQ59028] has been withdrawn.
5. Pa asesiad y mae'r Gweinidog wedi'i wneud o gyflwr ystadau ysbyty ar draws Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr? OQ59042
5. What assessment has the Minister made of the condition of hospital estates across Betsi Cadwaladr University Health Board? OQ59042
Betsi Cadwaladr University Health Board is responsible for the condition of its own estate. It can submit business cases to the Welsh Government for capital funding for its assessed priorities, which have to be considered against the backdrop of significant capital pressures across NHS Wales.
Mae Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr yn gyfrifol am gyflwr ei ystadau ei hun. Fe all gyflwyno achosion busnes i Lywodraeth Cymru am gyllid cyfalaf ar gyfer ei flaenoriaethau asesedig, y mae'n rhaid eu hystyried nhw gan gofio'r pwysau sylweddol sydd yn bodoli o ran cyfalaf ar draws GIG Cymru.
Thank you for your response, Minister. I'm sure you're able to anticipate what I'm going to say, as it was reported in the BBC last week that only 62 per cent of buildings owned by Betsi Cadwaladr University Health Board are classed as operationally safe. In Abergele hospital, which serves my constituents well, only 15 per cent of the building complies with modern day health and safety standards. The reason for this is primarily that the board has many old buildings with high running costs and old infrastructure that haven't moved with the times or modern-day health needs. My question is: if you look at this objectively, Minister, do you think that in the long term it would help the board make estate savings by investing more now in new building infrastructure, such as north Denbighshire community hospital in Rhyl, so that we can ensure better healthcare for local people in a way that also lowers running costs and is environmentally friendlier, allowing us to invest more in front-line services?
Diolch i chi am eich ymateb, Gweinidog. Rwy'n siŵr eich bod chi'n gallu rhagweld yr hyn yr wyf i am ei ddweud, oherwydd cafodd ei nodi gan y BBC wythnos diwethaf mai dim ond 62 y cant o'r adeiladau sy'n eiddo i Fwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr sy'n cael eu hystyried fel rhai sy'n ddiogel i'w gweithredu. Yn ysbyty Abergele, sy'n rhoi gwasanaeth da i fy etholwyr i, dim ond 15 y cant o'r adeiladau sy'n cydymffurfio â safonau iechyd a diogelwch cyfredol. Y rheswm am hyn yn bennaf yw bod gan y bwrdd lawer o hen adeiladau gyda chostau rhedeg uchel a hen seilwaith nad yw wedi datblygu gyda'r oes nac anghenion iechyd cyfredol. Fy nghwestiwn i yw: os edrychwch chi ar hyn yn wrthrychol, Gweinidog, a ydych chi'n credu y byddai hi o gymorth i'r bwrdd o ran arbed arian gyda'r ystadau yn yr hirdymor pe byddech chi'n buddsoddi mwy nawr mewn seilwaith adeiladau newydd, fel ysbyty cymunedol gogledd sir Ddinbych yn y Rhyl, er mwyn i ni allu sicrhau gofal iechyd gwell i bobl leol mewn ffordd sy'n lleihau costau rhedeg hefyd ac yn fwy caredig i'r amgylchedd, gan ganiatáu i ni fuddsoddi mwy mewn gwasanaethau rheng flaen?
Thanks very much. I would love to invest more in our capital estate, but unfortunately our funding from the UK Government, when it comes to capital budgets, has not increased, and that does make life very difficult for us. What I will say is that over the past 10 years Betsi has received £455 million in capital expenditure, which is about 14 per cent of the Welsh total. That includes about £170 million on Ysbyty Glan Clwyd; £20 million on neonatal in Ysbyty Glan Clwyd; in Ysbyty Gwynedd, £14 million for the emergency department; £5 million in Flint; £4 million in Blaenau Ffestiniog; and £5 million in Tywyn. I could go on and on. The point is, we are trying to do our best. You do have to prioritise in these difficult circumstances, but obviously there has been an increase in the backlog figures, because, as you say, of the age of many of those major and acute sites, which is why what we have asked is that the health board considers what they think the priorities should be, and then obviously we as a Government will make a judgment after that.
Diolch yn fawr iawn. Fe fyddwn i wrth fy modd yn buddsoddi mwy yn ein hystad cyfalaf ni, ond yn anffodus nid yw ein cyllid ni oddi wrth Lywodraeth y DU, o ran cyllidebau cyfalaf, wedi cynyddu, ac mae hynny'n gwneud bywyd yn anodd iawn i ni. Yr hyn a fyddwn i'n ei ddweud yw bod Betsi wedi cael £455 miliwn mewn gwariant cyfalaf dros y 10 mlynedd diwethaf, sef tua 14 y cant o'r cyfanswm i Gymru. Mae hynny'n cynnwys tua £170 miliwn ar Ysbyty Glan Clwyd; £20 miliwn ar adran babanod newydd-anedig yn Ysbyty Glan Clwyd; yn Ysbyty Gwynedd, £14 miliwn i'r adran frys; £5 miliwn yn y Fflint; £4 miliwn ym Mlaenau Ffestiniog; a £5 miliwn yn Nhywyn. Fe allwn i fynd ymlaen ac ymlaen. Y pwynt yw, rydym ni'n ceisio gwneud ein gorau. Mae'n rhaid i chi flaenoriaethu yn yr amgylchiadau anodd hyn, ond mae'n amlwg fod cynnydd wedi bod yn y ffigurau ol-groniad, oherwydd, fel rydych chi'n dweud, oedran llawer o'r safleoedd mawr ac acíwt hynny, a dyna pam rydym ni wedi gofyn i'r bwrdd iechyd ei hun ystyried beth ddylai'r blaenoriaethau fod, ac yna'n amlwg fe fyddwn ni yn y Llywodraeth yn gwneud dyfarniad wedi hynny.
6. Beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i wella gwasanaethau iechyd ym Mhreseli Sir Benfro? OQ59024
6. What is the Welsh Government doing to improve health services in Preseli Pembrokeshire? OQ59024
Mae Bwrdd Iechyd Prifysgol Hywel Dda yn gyfrifol am ddarparu gwasanaethau gofal iechyd o safon uchel, sy’n ddiogel a chynaliadwy, i'w phoblogaeth leol, a hynny ar sail y dystiolaeth a'r cyngor clinigol gorau a diweddaraf.
Hywel Dda University Health Board is responsible for the provision of safe, sustainable high-quality healthcare services for its local population, based on the best and most up-to-date clinical evidence and advice.
Thank you for that response, Minister. As you know, there are concerns over primary healthcare services in Solva in my constituency, following the news that the GP partner has announced her retirement. Hywel Dda University Health Board has held some public engagement on this development and was writing to all patients registered at the surgery, and that's extremely important, as the local community must be consulted on how they think provision can continue to be delivered in the future. This of course follows on from Neyland and Johnston surgery in my constituency, which is now under health board control because of a retirement at that practice as well. Minister, people in my constituency are concerned that access to a GP in parts of Pembrokeshire is becoming increasingly difficult. Can you tell us what the Welsh Government is doing to address this matter? What work are you doing with the local health board to ensure that people can access a local GP wherever they live in Pembrokeshire?
Diolch am yr ymateb yna, Gweinidog. Fel gwyddoch chi, fe geir pryderon ynglŷn â gwasanaethau gofal iechyd sylfaenol yn Solfach yn fy etholaeth i, yn dilyn y newyddion bod y partner yn y practis meddyg teulu wedi cyhoeddi ei bod hi'n ymddeol. Mae Bwrdd Iechyd Prifysgol Hywel Dda wedi cynnal rhywfaint o ymgysylltu â'r cyhoedd am y datblygiad hwn ac wedi ysgrifennu at yr holl gleifion sydd wedi cofrestru yn y feddygfa, ac mae hynny'n hynod bwysig, gan ei bod hi'n rhaid ymgynghori â'r gymuned leol ynglŷn â'i barn am y ffyrdd y gellir parhau i gyflwyno'r ddarpariaeth yn y dyfodol. Mae hyn wrth gwrs yn dilyn meddygfa Neyland a Johnston yn fy etholaeth i, sydd dan reolaeth y bwrdd iechyd erbyn hyn oherwydd ymddeoliad yn y practis hwnnw hefyd. Gweinidog, mae pobl yn fy etholaeth i yn poeni bod gallu gweld y meddyg teulu yn mynd yn gynyddol anodd mewn rhannau o sir Benfro. A wnewch chi ddweud wrthym ni beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i fynd i'r afael â'r mater hwn? Pa waith a ydych chi'n ei wneud gyda'r bwrdd iechyd lleol i sicrhau bod pobl yn gallu gweld meddyg teulu yn lleol ble bynnag y maen nhw'n byw yn sir Benfro?
Thanks very much. I'm very aware of the situation in Solva. I can't go very far without somebody bringing it up with me when I'm home. I'm pleased to say that I met with the chair and chief executive of Hywel Dda health board on Thursday, and I was able to discuss this issue with them. As you noted, there has been an engagement with the community already. It is very difficult, because obviously we could put all the measures we want in place, but the key thing is how do you get a GP to go there. There is a real challenge when it comes to single-handed practices. We do have to, perhaps, think creatively about how we go about filling these roles that are quite difficult. I know that we had a real challenge in the past in attracting someone, for example, to Goodwick, where we actually put a £20,000 additional golden handshake on the table and still nobody came. These are not easy to resolve. You can't force people to go to these places. But obviously, our approach is to try and make sure that these people don't work alone and that they have a team around them. But even then, what we find works best is when you have a community of GPs working together. That's obviously difficult in places like Solva, so we just have to try and be creative and work with the community. But I know that the health board is going to make every effort to see what they can put in place by the termination date of 31 March.
Diolch yn fawr iawn. Rwy'n ymwybodol iawn o'r sefyllfa yn Solfach. Nid wyf i'n gallu mynd ymhell iawn o gartref heb i rywun godi'r mater gyda mi pan fyddaf i yno. Rwy'n falch o ddweud fy mod i wedi cyfarfod â chadeirydd a phrif weithredwr bwrdd iechyd Hywel Dda ddydd Iau, ac fe lwyddais i drafod y mater hwn gyda nhw. Fel nodwyd, bu ymgysylltu â'r gymuned yn barod. Mae hi'n anodd iawn, oherwydd yn amlwg fe allem ni roi'r holl fesurau yr ydym ni'n eu dymuno ar waith, ond y peth allweddol yw sut byddwch chi'n denu meddyg teulu yno. Mae yna her wirioneddol o ran meddygfeydd un meddyg. Mae'n rhaid i ni, efallai, feddwl yn greadigol ynglŷn â sut i fynd ati i lenwi'r swyddi hyn sy'n beth anodd iawn. Rwy'n gwybod i ni fod â her wirioneddol yn y gorffennol o ran denu rhywun, er enghraifft, i Wdig, pan wnaethon ni gynnig gwobr ariannol gwerth £20,000 i rywun am ddod ond ni ddaeth neb wedyn. Nid yw hi'n hawdd datrys pethau fel y rhain. Nid ydych chi'n gallu gorfodi pobl i fynd i'r mannau hyn. Ond yn amlwg, ein dull ni yw ceisio sicrhau nad yw'r meddygon unigol yn gweithio ar eu pennau eu hunain a bod ganddyn nhw dîm o'u cwmpas nhw. Ond hyd yn oed wedyn, yr hyn yr ydym ni'n ei ganfod sy'n gweithio orau yw pan fydd gennych chi gymuned o feddygon teulu yn gweithio gyda'i gilydd. Yn amlwg mae hynny'n anodd mewn lleoedd fel Solfach, felly mae'n rhaid i ni geisio bod yn greadigol a gweithio gyda'r gymuned. Ond rwy'n gwybod y bydd y bwrdd iechyd yn gwneud pob ymdrech i weld beth all ei roi yn ei le erbyn dyddiad y terfyniad sef 31 o fis Mawrth.
7. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i leihau amseroedd aros ar gyfer gofal deintyddol y GIG? OQ59040
7. What steps is the Welsh Government taking to reduce waiting times for NHS dental care? OQ59040
O dan drefniadau diwygio'r contract, mae practisys deintyddol yn canolbwyntio ar ofal ataliol ac ymateb i angen, yn hytrach na rhoi archwiliad rheolaidd bob chwe mis i bob claf. Yn sgil y newid yma, mae mwy na 123,000 o gleifion newydd yng Nghymru wedi cael gweld deintydd NHS hyd yma eleni.
Under their contract reform arrangements, dental practices focus on prevention and needs-based care rather than providing routine check-ups every six months to all patients. As a result of this shift, more than 123,000 new patients have gained access to an NHS dentist thus far this year.
Diolch am yr ateb yna.
Thank you for that answer.
You'll know that NHS dentistry is something that I've raised with you time and time again in this Siambr. I'm concerned to hear again that we're hearing about these additional appointments—120,000 we've heard before, and I think 130,000 you said this time—
Rydych chi'n gwybod bod deintyddiaeth y GIG yn rhywbeth yr ydw i wedi ei godi gyda chi dro ar ôl tro yn y Siambr hon. Rwy'n pryderu o glywed eto ein bod ni'n clywed am yr apwyntiadau ychwanegol hyn—120,000 a glywsom ni'n flaenorol, a 130,000 rwy'n credu y dywedoch chi'r tro hwn—
It's 123,000.
Cant dau ddeg tri mil yw'r ffigur.
It's 123,000, I beg your pardon. Thank you for the correction. In my conversations with dentists and the British Dental Association, I hear that they cannot actually deliver those appointments for new patients because practices do not have the capacity. Existing patients, they say, are facing further delays because new patients are likely to need significant follow-up work. I'm told that many practices, unable to meet their contracted targets, are having their funding clawed back by health boards and, as a result of the uncertainties, are reducing their commitment to or even walking away from NHS dental work altogether. I wonder if I could ask you, when you say that there are 120,000 new appointments, are these actually new appointments or just the equivalent funding? Will you commit to meeting with the British Dental Association in order to discuss this further? Thank you. Diolch yn fawr iawn.
Cant dau ddeg tri mil, mae'n ddrwg gen i. Diolch i chi am fy nghywiro. Yn fy sgyrsiau gyda deintyddion a Chymdeithas Ddeintyddol Prydain, rwy'n clywed na allan nhw gynnig yr apwyntiadau hynny ar gyfer cleifion newydd mewn gwirionedd gan nad oes gan y deintyddfeydd y gallu i wneud hynny. Mae cleifion presennol, medden nhw, yn wynebu oediadau pellach oherwydd mae hi'n debygol y bydd angen gwaith dilynol sylweddol ar gleifion newydd. Rwy'n cael gwybod bod llawer o ddeintyddfeydd, sy'n methu â chyrraedd nodau eu cytundebau nhw, yn gweld eu cyllid nhw'n cael ei grafangio yn ei ôl gan fyrddau iechyd ac, o ganlyniad i'r ansicrwydd, yn lleihau eu hymrwymiad nhw neu hyd yn oed yn achosi iddyn nhw ymadael â gwaith deintyddol y GIG yn gyfan gwbl. Tybed a gaf i ofyn i chi, pan ydych chi'n dweud bod 120,000 o apwyntiadau newydd, ai apwyntiadau newydd yw'r rhain mewn gwirionedd neu'r cyllid cyfatebol yn unig? A wnewch chi ymrwymo i gyfarfod â Chymdeithas Ddeintyddol Prydain i drafod hyn ymhellach? Diolch yn fawr iawn.
Thanks very much. Those are 123,000 new appointments that have actually taken place. There is a lot of noise around this, but these are the facts, that actually we have 74,000 new patients who are adults who have been seen, and 49,000 new children who have been seen who weren't being seen before. Of course, when you introduce something new, there is a little bit of difficulty and tension in the system. Obviously, if we're going to pay people to do a job, they need to deliver on that job, and if they don't deliver on that job, yes, we are going to claw back money. I'm not going to apologise for that, because we are the guardians of the taxpayers' money as well. That is the deal. You pay for a service, if you don't deliver the service you're not going to get paid. So, they may not like that, but I'm afraid that is the situation. The fact is that, actually, fewer than 20 contracts have been handed back out of the 413 that exist in Wales. So, as I said, there is a lot of noise, but in reality, most people—the vast, vast majority of dentists—have moved over to this new contract.
Of course, it is easier to do a six-monthly check-up on somebody with healthy teeth than to see somebody new who perhaps hasn't been seen for a long time and then to have the need to see somebody in more detail afterwards. But we are doing this very deliberately. We need people to see dentists who haven't seen a dentist in a long time. So, I'm not going to apologise for the contract that we've put in place. What I will say is that I am, of course, happy to meet with the BDA—I know you have very strong connections with them. But perhaps we do need to just make sure that there is a real understanding of what we're trying to achieve here. We're trying to achieve this in the face of very severe financial constraints where we have to maximise the ability of the taxpayer to get as much as they can from the system.
Diolch yn fawr iawn. 123,000 o apwyntiadau newydd yw'r rhain sydd wedi digwydd mewn gwirionedd. Bu llawer o siarad ynghylch hyn, ond dyma'r ffeithiau, mae gennym ni 74,000 o gleifion newydd sy'n oedolion sydd wedi cael eu gweld mewn gwirionedd, a 49,000 o blant newydd sydd wedi cael eu gweld nad oedden nhw wedi cael eu gweld o'r blaen. Wrth gwrs, pan fyddwch chi'n cyflwyno rhywbeth newydd, fe fydd yna ychydig o anhawster a straen ar y system. Yn amlwg, os ydym ni am dalu pobl i wneud gwaith, mae angen iddyn nhw gyflawni'r gwaith hwnnw, ac os nad ydyn nhw'n cyflawni'r gwaith hwnnw, ydym, rydym ni am gael ein harian yn ei ôl. Nid wyf i am ymddiheuro am hynny, gan mai ni sydd â chyfrifoldeb am arian trethdalwyr hefyd. Honno yw'r fargen. Rydych chi'n talu am wasanaeth, os nad ydych chi'n darparu'r gwasanaeth hwnnw, 'chewch chi ddim mo'ch talu. Felly, efallai nad ydyn nhw'n hoffi hynny, ond dyna'r sefyllfa, mae arnaf i ofn. Y ffaith yw bod llai na 20 cytundeb, mewn gwirionedd, wedi cael eu rhoi yn eu holau allan o'r 413 sy'n bodoli yng Nghymru. Felly, fel dywedais i, fe geir llawer o siarad, ond mewn gwirionedd, mae'r rhan fwyaf o bobl—y mwyafrif llethol o ddeintyddion—wedi trosglwyddo i'r cytundeb newydd hwn.
Wrth gwrs, mae hi'n haws archwilio rhywun sydd â dannedd iach bob chwe mis na gweld rhywun o'r newydd sydd efallai heb gael ei weld ers amser maith ac yna'r angen i'w weld gyda gwaith mwy manwl wedyn. Ond rydym ni'n gwneud hyn yn fwriadol iawn. Mae angen i bobl sydd heb weld deintydd ers amser maith fynd i weld deintydd. Felly, nid wyf i am ymddiheuro am y cytundeb y gwnaethom ni ei roi ar waith. Yr hyn a ddywedwn i yw fy mod i, wrth gwrs, yn hapus i gyfarfod â Chymdeithas Ddeintyddol Prydain—rwy'n gwybod bod gennych chi gysylltiadau cryf iawn â nhw. Ond efallai fod angen i ni wneud yn siŵr bod gwir ddealltwriaeth o'r hyn yr ydyn ni'n ceisio ei gyflawni yn hyn o beth. Rydyn ni'n ceisio cyflawni hyn yn wyneb cyfyngiadau ariannol difrifol iawn ac mae'n rhaid i ni wneud y mwyaf o allu'r trethdalwr i gael cymaint ag sy'n bosibl o'r system.
8. Pa gamau y mae'r Gweinidog yn eu cymryd i wella'r ddarpariaeth gofal llygaid yng Nghymru? OQ59029
8. What action is the Minister taking to improve the provision of eye care in Wales? OQ59029
The Welsh Government is committed to improving healthcare services in Wales, and improving provision for people with poor eye health is a priority. This work is already under way through implementation of new optometry contracted terms of service, which I announced in a written statement issued in September last year.
Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i wella gwasanaethau gofal iechyd yng Nghymru, ac mae gwella'r ddarpariaeth i bobl ag iechyd llygaid gwael yn flaenoriaeth. Mae'r gwaith hwn ar y gweill eisoes trwy weithredu telerau gwasanaeth optometreg newydd a gontractiwyd, a gyhoeddais i mewn datganiad ysgrifenedig a gyhoeddwyd ym mis Medi'r llynedd.
Thanks, Minister. I'd like to ask you about plans to reduce financial help for some of the poorest and most vulnerable people in Wales towards the cost of their NHS glasses. I understand the proposal is to lower the current £39.10 contribution for children and adults on some benefits to £22. You claim the amount was agreed with the group that represents optometrists in Wales, however Optometry Wales says that, as a negotiating team, they were not in favour of supporting the changes to the voucher system proposed by the Welsh Government. Indeed, in a statement, they said the plans have caused significant concern among practitioners who are worried about the level of support patients on means-tested benefits will be able to access under the new contracts. The Federation of Ophthalmic and Dispensing Opticians has also expressed concerns that patients who depend on means-tested benefits will be worse off when accessing essential vision correction and warn of a significant reduction in domiciliary capacity, which will worsen eye health outcomes going forward. So, what assessment have you made, Minister, about the impact of this policy decision on the eyecare of patients, given the current economic circumstances that we're all experiencing? Thank you.
Diolch, Gweinidog. Fe hoffwn i ofyn i chi am gynlluniau i leihau cymorth ariannol i rai o bobl dlotaf a mwyaf agored i niwed Cymru tuag at gost eu sbectol GIG nhw. Rwy'n deall mai'r cynnig yw gostwng y cyfraniad presennol o £39.10 i blant ac oedolion ynglŷn â rhai budd-daliadau i £22. Rydych chi'n honni bod y swm wedi ei gytuno gyda'r grŵp sy'n cynrychioli optometryddion yng Nghymru, ond mae Optometreg Cymru yn dweud nad oedden nhw, yn y tîm trafod, o blaid cefnogi'r newidiadau i'r system dalebau a gynigiwyd gan Lywodraeth Cymru. Yn wir, mewn datganiad, roedden nhw'n dweud bod y cynlluniau wedi achosi pryder sylweddol ymhlith ymarferwyr sy'n gofidio am lefel y gefnogaeth y bydd cleifion sy'n derbyn budd-dal sy'n dibynnu ar brawf modd yn ei chael o dan y contractau newydd. Mae Ffederasiwn yr Optegwyr Offthalmig a Chyflenwi wedi mynegi pryderon hefyd y bydd cleifion sy'n dibynnu ar fudd-dal sy'n dibynnu ar brawf modd mewn sefyllfa waeth o ran cael gwaith hanfodol i gywiro eu golwg ac yn rhybuddio am leihad sylweddol o ran gallu i fynd i weld pobl yn eu cartrefi, ac fe fydd hynny'n gwaethygu'r canlyniadau o ran iechyd llygaid i'r dyfodol. Felly, pa asesiad a wnaethoch chi, Gweinidog, ynghylch effaith y penderfyniad hwn ynglŷn â pholisi gofal llygaid cleifion, o ystyried yr amgylchiadau economaidd presennol yr ydym ni i gyd yn eu profi? Diolch i chi.
Thanks very much. The new Wales general ophthalmic services voucher value reflects the actual cost of providing services and glasses through the introduction of appropriately costed fees. What we have made sure is that those most in need continue to receive the most appropriate service, and I would encourage the Member to look again at Optometry Wales's website because actually, they did put out a statement, which they subsequently withdrew—I think that statement was posted by the UK body rather than the Welsh body, with whom we have a very good relationship where we've worked through these things. We really are at the cutting edge of ophthalmic services in the United Kingdom, making sure that we do things in a very different way in partnership, so we were quite surprised to see the statement that was issued, but they have withdrawn that statement, following conversations.
Diolch yn fawr iawn. Mae gwerth talebau gwasanaethau offthalmig cyffredinol newydd Cymru yn adlewyrchu gwir gost darparu gwasanaethau a sbectolau drwy gyflwyno ffioedd sydd wedi costio'n briodol. Yr hyn y gwnaethom ni ei sicrhau yw bod y rhai mwyaf anghenus yn parhau i dderbyn y gwasanaeth mwyaf priodol, ac fe fyddwn i'n annog yr Aelod i edrych unwaith eto ar wefan Optometreg Cymru oherwydd mewn gwirionedd, fe wnaethon nhw roi datganiad, a'i dynnu yn ôl wedyn—rwy'n credu i'r datganiad hwnnw gael ei roi ar-lein gan gorff y DU yn hytrach na chorff Cymru, y mae gennym ni berthynas dda iawn ag ef ac rydym ni wedi gweithio drwy'r pethau hyn gydag ef. Rydym ni'n wir ar flaen y gad o ran gwasanaethau offthalmig yn y Deyrnas Unedig, ac yn gwneud yn siŵr ein bod ni'n gwneud pethau mewn ffordd wahanol iawn mewn partneriaeth, ac felly fe gawsom ni ein synnu yn fawr o weld y datganiad a gyhoeddwyd, ond maen nhw wedi tynnu'r datganiad hwnnw'n ei ôl, yn dilyn sgyrsiau.
9. Pa gamau y mae'r Gweinidog yn eu cymryd i wella recriwtio a chadw staff yn y GIG? OQ59056
9. What steps is the Minister taking to improve recruitment and retention in the NHS? OQ59056
Rŷn ni’n cynyddu nifer y staff drwy amryw o ddulliau recriwtio a denu, gan gynnwys recriwtio rhyngwladol a buddsoddi mwy nag erioed mewn rhaglenni addysg a hyfforddi. Mae gwella lefelau cadw staff yn y gwasanaeth iechyd a gwneud ein gweithlu’n fwy cynaliadwy yn hollbwysig.
We are increasing staffing numbers through a range of recruitment and attraction approaches, including international recruitment and record investment in education and training programmes. Improving staff retention in the NHS and the sustainability of our workforce is paramount.
Diolch, Weinidog. Wrth ymweld ag ysbytai a llinellau piced yn fy rhanbarth, mae staff wedi rhannu gyda mi, dro ar ôl tro, y straen aruthrol sydd arnyn nhw, a’r ffaith bod nifer o'u cydweithwyr profiadol yn gadael yn wythnosol. Dŷn nhw'n methu dygymod mwyach gyda’r pwysau sydd arnynt, y straen o fethu rhoi’r gofal gorau posibl i bob claf oherwydd maint y galw a’r straen, ynghyd â’r patrwm gwaith o ddydd i ddydd. Fe glywsoch chi a minnau dystiolaeth ddirdynnol mewn digwyddiad yma yn y Senedd gan staff yn ein hadrannau brys yn disgrifio’r profiad bob dydd o fynd i’r gwaith a sut maen nhw'n arwyddo cardiau gadael i staff yn wythnosol.
Dro ar ôl tro, rydych chi'n dweud bod yna fwy o staff yn gweithio i’r gwasanaeth iechyd nag erioed o’r blaen, ond, yn amlwg, ar lawr gwlad, mae’r stori yn un wahanol. Felly, pam fod y gwahaniaeth hwn o ran y profiadau o ddydd i ddydd gan y staff sy'n gweithio ar y rheng flaen yn dweud wrthon ni am gydweithwyr profiadol yn gadael, ond rydych chi'n dweud bod yna fwy a mwy o staff yn y gwasanaeth iechyd nag erioed o'r blaen? Beth sydd yn cael ei wneud i fynd i'r afael efo'r sefyllfa ddirdynnol hon? Oherwydd rydyn ni'n dweud bod yna fwy o staff, ond dydyn ni ddim yn cydnabod faint o arbenigedd sy'n cael ei golli'n wythnosol. A beth ydy'r cynllun i fynd i'r afael â hyn?
Thank you, Minister. When I've visited hospitals and picket lines in my region, staff have shared with me time and again the immense stress and pressure that they're under and the fact that many of their experienced colleagues are leaving on a weekly basis. They can no longer cope with the pressure that they're under, the stress of not being able to give the best possible care to all patients due to the scale of demand, and the stress as well as the day-to-day working patterns put in place. You and I both heard harrowing evidence in an event here in the Senedd from staff in our emergency departments describing the daily experience of going to work and how they're signing leaving cards for colleagues on a weekly basis.
Time and time and again, you say that there are more staff working for the NHS than ever before, but obviously on the ground, the story is very different. So, why is there this difference between the day-to-day experiences of staff working on the front line who tell us about experienced colleagues leaving, but you keep telling us that there are more and more staff available to the health service? So, what's being done to address this dreadful situation? Because we are saying that there are more staff, but we're not recognising how much expertise is being lost on a weekly basis. And what's the plan to address this?
Thanks very much. Well, it is true that we have more staff than ever employed in the NHS in Wales. What you will be aware of is that, actually, we have never seen demands on the service like this, and if we're honest, that demand is only going to go in one direction as we have an ageing population. The demand is going to increase. So, I think we've got to be very honest about the strain on the system currently, but actually, we do need to have a very genuine conversation amongst ourselves, with the public as well, about what the implications of this are for the future.
What I have done is to develop a national workforce implementation plan, and I'm pleased to say that I'm going to meet the deadline that I set myself, so it is going to be published today. Within that, there will be a whole series of actions that we plan to put in place in order to make sure that we can do more to retain the staff that we've got; to look at how we can ethically recruit nurses from overseas; to look at how we can deploy a reservist force in Wales; to look at how we can build up and develop the existing network of volunteers; and how we can create an all-Wales collaborative bank to make sure that we can create some more support to avoid paying very expensive agency nurses.
Diolch yn fawr iawn. Wel, mae hi'n wir fod gennym ni fwy o staff nag a gyflogwyd erioed o'r blaen yn y GIG yng Nghymru. Yr hyn yr ydych chi'n ymwybodol ohono yw, mewn gwirionedd, na welson ni erioed alwadau fel hyn ar y gwasanaeth, ac os byddwn ni'n onest, ni wnaiff y galw hwnnw ond mynd i un cyfeiriad gan fod gennym ni boblogaeth sy'n heneiddio. Cynyddu a wna'r galw. Felly, rwy'n credu bod rhaid i ni fod yn onest iawn am y straen ar y system ar hyn o bryd, ond mewn gwirionedd, mae angen i ni gael sgwrs go iawn ymysg ein gilydd, a chyda'r cyhoedd hefyd, ynglŷn â goblygiadau hynny i'r dyfodol.
Yr hyn a wnes i oedd datblygu cynllun gweithredu'r gweithlu cenedlaethol, ac rwy'n falch o ddweud y byddaf i'n gorffen erbyn y dyddiad a roddais i mi fy hun, felly fe gaiff hwnnw ei gyhoeddi heddiw. O fewn hynny, fe fydd cyfres gyfan o gamau yr ydym yn bwriadu eu rhoi ar waith i sicrhau y gallwn ni wneud mwy i gadw'r staff sydd gennym ni; ac ystyried sut y gallwn ni recriwtio nyrsys o dramor yn foesegol; ac ystyried sut y gallwn ni ddefnyddio gweithlu wrth gefn yng Nghymru; ac ystyried sut y gallwn ni feithrin a datblygu'r rhwydwaith presennol o wirfoddolwyr; a sut y gallwn ni greu banc cydweithredol i Gymru gyfan er mwyn gwneud yn siŵr y gallwn ni greu mwy o gymorth i osgoi talu am nyrsys asiantaeth sy'n gostus iawn.
Cwestiwn 10, Vikki Howells. Cwestiwn 10, Vikki Howells.
Question 10, Vikki Howells. Question 10, Vikki Howells.
Ah, yes, you're unmuted now. Carry on, Vikki.
A, iawn, rydych chi wedi'ch dad-dawelu nawr. Ymlaen â chi, Vikki.
Diolch, Llywydd.
Diolch, Llywydd.
10. Sut mae Llywodraeth Cymru yn gweithio i wella gwasanaethau optometreg yng Nghymru? OQ59030
10. How is the Welsh Government working to improve optometry services in Wales? OQ59030
Welsh Government continues to work with stakeholders to improve optometry services. The intended benefits brought forward by the new optometry contracted terms of service will provide a service framework fit for the future. This will be underpinned by the continued education and training of our primary care optometry workforce.
Mae Llywodraeth Cymru yn parhau i weithio gyda rhanddeiliaid i wella gwasanaethau optometreg. Bydd y manteision arfaethedig a gyflwynir gan y telerau gwasanaeth newydd dan gytundeb optometreg yn rhoi fframwaith i'r gwasanaeth sy'n addas i'r dyfodol. Tanategir hyn gan addysg a hyfforddiant parhaus ein gweithlu gofal sylfaenol optometreg.
Thank you for that answer, Minister. I recently visited Gwynn's Opticians in Aberdare to find out more about independent prescribers and the new optometry contract. I was really impressed to hear about the 70 or so independent prescribers and the work that they can already do in terms of treating and diagnosing conditions like glaucoma and macular degeneration, thanks to a fully funded training programme from the Welsh Government. We know that reform of the NHS to relieve pressure on our hospitals by facilitating the delivery of additional services within local communities is a key priority for the Welsh Government, so can you give us an update on preparations ahead of the official launch of the contract this summer?
Diolch i chi am yr ateb yna, Gweinidog. Yn ddiweddar, ymwelais ag Optegwyr Gwynn yn Aberdâr i ddysgu mwy am ragnodwyr annibynnol a'r cytundeb optometreg newydd. Roeddwn wedi rhyfeddu o glywed am y 70 o ragnodwyr annibynnol a'r gwaith y maen nhw'n gallu ei wneud eisoes o ran trin a rhoi diagnosis o gyflyrau fel glawcoma a dirywiad maciwlaidd, diolch i raglen hyfforddi a ariannir yn llawn gan Lywodraeth Cymru. Rydyn ni'n gwybod bod diwygio'r GIG i leddfu pwysau ar ein hysbytai ni drwy hwyluso darparu gwasanaethau ychwanegol o fewn cymunedau lleol yn flaenoriaeth allweddol i Lywodraeth Cymru, felly a wnewch chi roi diweddariad i ni ar y paratoadau cyn lansiad swyddogol y contract yn yr haf eleni?
Thanks very much. This area is one of the areas I think we should be most proud of where we've been really innovative in Wales. What we're doing is using the skills of highly skilled workers who had those innate skills; these are people who've been very well trained, but we weren't using some of their skills. We've upskilled them even further in order to make sure that they can, as you say, like Gwynn's Opticians, give that independent prescribing to the population. That is giving support within the community. One of our key actions in our manifesto was to make sure that we improve access at the primary care level—this is part of that.
So, what we know is that demand for ophthalmic services is going to increase significantly over the next 20 years. It's back to that ageing population. None of us are going to duck this; we're going to have to confront it and we're going to have to discuss it. We're going to have to understand that the demands on the service are going to increase massively, and we need to have a conversation about that. But, what I am pleased to say is that, following the optometry contract negotiations, new service models and associated costs have been agreed for implementation of the new optometry contracted terms of service, which are now going to be stepped up over the next three years. Certain aspects of the reform will require changes to regulations before they can come into force, so there will be a few tweaks we're going to have to make legally to make some of this possible, but we're on it, and we're hoping to make sure that that is going to be possible, so that Gwynn's Opticians and others can help us even more in the future.
Diolch yn fawr. Mae'r maes hwn yn un o'r meysydd yr wyf i'n credu y dylem ni fod yn fwyaf balch ohono oherwydd ein gwaith arloesol iawn ni yng Nghymru. Yr hyn yr ydym ni'n ei wneud yw defnyddio sgiliau gweithwyr medrus iawn yr oedd y sgiliau cynhenid hynny ganddyn nhw; pobl sydd wedi cael hyfforddiant da iawn yw'r rhain, ond nid oeddem ni'n defnyddio rhai o'u sgiliau nhw. Rydyn ni wedi eu huwchsgilio hyd yn oed ymhellach i sicrhau eu bod nhw'n gallu, fel rydych chi'n dweud, fel yn Optegwyr Gwynn, roi'r rhagnodi annibynnol hwn i'r boblogaeth. Mae hynny'n rhoi cefnogaeth yn y gymuned. Un o'n prif gamau ni yn ein maniffesto oedd sicrhau ei bod hi'n haws cael gafael ar ofal sylfaenol—mae hyn yn rhan o hynny.
Felly, yr hyn a wyddom ni yw y bydd y galw am wasanaethau offthalmig yn cynyddu yn sylweddol dros yr 20 mlynedd nesaf. Mae hyn yn mynd yn ôl at ein poblogaeth sy'n heneiddio. Ni all neb ohonom ni osgoi hyn; fe fydd yn rhaid i ni wynebu hyn ac fe fydd yn rhaid i ni drafod hyn. Fe fydd yn rhaid i ni ddeall y bydd y galwadau ar y gwasanaeth yn cynyddu yn aruthrol, ac mae angen i ni gael sgwrs ynglŷn â hynny. Ond, yr hyn yr wyf i'n falch o'i ddweud yw, yn dilyn trafodaethau'r contract optometreg, y ceir modelau gwasanaeth newydd a chostau cysylltiedig a gytunwyd ar gyfer gweithredu'r telerau gwasanaeth newydd a gafodd eu cytuno ar gyfer optometreg, a fydd yn cael eu cynyddu nawr dros y tair blynedd nesaf. Fe fydd rhai agweddau ar y diwygiad hwn yn gofyn am newidiadau i reoliadau cyn y gallan nhw ddod i rym, felly fe fydd hi'n rhaid gwneud rhywfaint o newidiadau bychain ar gyfer gwneud rhywfaint o hyn yn bosibl yn gyfreithiol, ond rydyn ni'n gwneud hynny, ac rydyn ni'n gobeithio sicrhau y bydd hynny'n bosibl, fel gall Optegwyr Gwynn a rhai eraill ein helpu ni hyd yn oed yn fwy yn y dyfodol.
Diolch i'r Gweinidog.
Thank you, Minister.
Does dim cwestiynau amserol heddiw.
There are no topical questions today.
Felly, eitem 6 sydd nesaf, sef y datganiad gan y Cwnsler Cyffredinol a Gweinidog y Cyfansoddiad ar adroddiad interim y Comisiwn Annibynnol ar Ddyfodol Cyfansoddiadol Cymru. Dwi'n galw ar Weinidog y Cyfansoddiad i wneud y datganiad—Mick Antoniw.
We move to item 6, a statement by the Counsel General and Minister for the Constitution on the interim report of the Independent Commission on the Constitutional Future of Wales. I call on the Minister for the Constitution to make the statement—Mick Antoniw.
Diolch, Llywydd. Ddeunaw mis yn ôl, fe wnaethom ni sefydlu'r Comisiwn Annibynnol ar Ddyfodol Cyfansoddiadol Cymru. Gofynnon ni i'r comisiwn ystyried a datblygu opsiynau i ddiwygio trefn gyfansoddiadol y Deyrnas Unedig yn sylfaenol ond gyda Chymru yn dal i fod yn rhan annatod ohoni. Gofynnon ni hefyd iddyn nhw ystyried a datblygu pob opsiwn blaengar i gryfhau democratiaeth Cymru a gwneud pethau'n well i bobl Cymru. Tasg y comisiwn oedd llunio adroddiad interim erbyn diwedd y llynedd, gydag adroddiad llawn erbyn diwedd eleni.
Cyn y Nadolig, roeddwn i'n falch o roi gwybod i'r Aelodau bod y comisiwn wedi bodloni'r amcan cyntaf ac wedi cyhoeddi adroddiad interim. Heddiw, hoffwn i groesawu'r adroddiad hwnnw gan ddiolch i ddau gadeirydd y comisiwn, Dr Rowan Williams a'r Athro Laura McAllister, a holl aelodau'r comisiwn am eu gwaith ar yr adroddiad. Mae'r adroddiad interim yn un sylweddol. Mae'n ddogfen awdurdodol gyda thystiolaeth dda. Roedd proses wych o drafod ac ymgynghori gyda'r cyhoedd. Efo gwaith y comisiwn yn parhau, mae e wedi dod i gasgliad pwysig: nid yw'r statws cwo bellach yn sail sefydlog i'r dyfodol.
Thank you, Llywydd. Eighteen months ago, we established the Independent Commission on the Constitutional Future of Wales. We asked the commission to consider and develop options for fundamental reform of the constitutional structures of the United Kingdom, in which Wales remains an integral part. We also asked them to consider and develop all progressive options to strengthen Welsh democracy and to deliver improvements for the people of Wales. The commission's task was to produce an interim report by the end of last year, with a full report by the end of this year.
Before Christmas, I was pleased to inform Members that the commission had met the first of its objectives and had published its interim report. Today, I'd like to welcome that interim report, and I'd like to place on record my thanks to the commission’s co-chairs, Dr Rowan Williams and Professor Laura McAllister, and all the members of the commission for their work in producing the report. The interim report is a substantial one. It is an authoritative and well-evidenced document. There was an excellent public outreach and consultation process. While the commission’s work continues, it has come to an important conclusion: the status quo is 'no longer a stable basis for the future'.
Llywydd, the commission is taking forward its work at a time when the tensions in the wider constitutional structures of the United Kingdom are increasing and our inter-governmental relationship tested. In that context, it is not surprising at all that the commission has reached the view that neither the status quo nor unwinding devolution are viable options for further consideration. Nor is it surprising that the commission’s work is contributing to a real and growing momentum behind calls for constitutional change. Members will be aware of the report that was recently published by Gordon Brown’s commission on the future of the UK, which made a series of radical proposals for constitutional reform, and which references the work of the independent commission.
Llywydd, I believe that change is inevitable, and I believe that the commission’s work is, and will be, a vital contribution to the discussion already taking place. In my written statement, I encouraged Members, and indeed anyone with an interest in our constitution, to consider the report, and I hope Members will have done so.
On that point, I want to highlight the commission’s work to engage with the public. Given the direct impact that our governance arrangements will have on people’s lives, we asked the commission to engage widely with civic society and the Welsh public to raise awareness and to build a genuinely national conversation. Their initial consultation has resulted in over 2,000 responses, and I am particularly grateful to the commission for the innovative way they have engaged with communities through their community engagement fund.
If the commission’s solutions are to be workable and command support, they must be grounded in the experience of the lives of those whose lives they will affect. Indeed, the commission has indicated their intention, in the next phase of their work, to extend their conversation with the people of Wales. As the commission embarks on this next phase, I would encourage Members of all parties in this Chamber to engage with the commission and to encourage engagement from their communities to ensure that the commission’s conclusions are truly reflective of all of the people of Wales. Diolch, Llywydd.
Llywydd, mae'r comisiwn yn bwrw ymlaen â'i waith mewn cyfnod o densiynau cynyddol yn strwythurau cyfansoddiadol ehangach y Deyrnas Unedig a phrawf yn cael ei roi ar ein perthynas ryng-lywodraethol ni. Yn y cyd-destun hwnnw, nid yw hi'n syndod o gwbl fod y comisiwn wedi dod i'r farn nad yw'r sefyllfa gyfredol na datod datganoli yn ddewisiadau hyfyw i roi unrhyw ystyriaeth bellach iddyn nhw. Nid yw hi'n syndod chwaith fod gwaith y comisiwn yn cyfrannu at fomentwm gwirioneddol a chynyddol i alwadau am newidiadau cyfansoddiadol. Mae'r aelodau yn ymwybodol o'r adroddiad a gyhoeddwyd yn ddiweddar gan gomisiwn Gordon Brown ar ddyfodol y DU, a wnaeth gyfres o gynigion radical ar gyfer diwygiadau cyfansoddiadol, ac sy'n cyfeirio at waith y comisiwn annibynnol.
Llywydd, rwyf i o'r farn fod newid yn anochel, ac rwy'n credu bod gwaith y comisiwn, ac y bydd eto, yn gyfraniad hanfodol i'r drafodaeth sy'n digwydd eisoes. Yn fy natganiad ysgrifenedig i, roeddwn i'n annog Aelodau, ac yn wir unrhyw un sydd â diddordeb yn ein cyfansoddiad ni, i ystyried yr adroddiad, ac rwy'n gobeithio bod yr Aelodau wedi gwneud hynny.
Ar y pwynt hwnnw, fe hoffwn i dynnu sylw at waith y comisiwn wrth ymgysylltu â'r cyhoedd. O ystyried yr effaith uniongyrchol a gaiff ein trefniadau llywodraethu ni ar fywydau pobl, fe ofynnwyd i'r comisiwn ymgysylltu yn eang â'r gymdeithas ddinesig a'r cyhoedd yng Nghymru i godi ymwybyddiaeth a meithrin sgwrs genedlaethol wirioneddol. Arweiniodd eu hymgynghoriad cychwynnol nhw at dros 2,000 o ymatebion, ac rwy'n arbennig o ddiolchgar i'r comisiwn am y ffordd arloesol y maen nhw wedi ymgysylltu â chymunedau drwy eu cronfa ymgysylltu â'r gymuned.
Os yw atebion y comisiwn am fod yn ymarferol a bod yn deilwng o gefnogaeth, fe fydd rhaid iddyn nhw fod ar sail profiad bywydau'r rhai y bydd yr atebion hynny yn effeithio ar eu bywydau nhw. Yn wir, mae'r comisiwn wedi datgan eu bwriad, yn ystod cyfnod nesaf eu gwaith nhw, i ymestyn eu sgwrs gyda phobl Cymru. Wrth i'r comisiwn gychwyn ar y cam nesaf hwn, byddwn i'n annog Aelodau o bob plaid yn y Siambr hon i ymgysylltu â'r comisiwn ac annog ymgysylltiad â'u cymunedau nhw i sicrhau y bydd casgliadau'r comisiwn yn wirioneddol adlewyrchu holl bobl Cymru. Diolch, Llywydd.
As the only party that seems to believe in the future of the whole of the United Kingdom, and Wales's integral place in it, it's my pleasure to be able to ask some questions in respect of your statement, Minister. The commission, as you will know, we regard as unnecessary. It's unnecessary because it's Wales just looking at one single part of the United Kingdom and not having proper consideration of the views of people elsewhere in the United Kingdom, which I think is a big mistake.
It's an expensive commission—£1.1 million each year over three years. It's supposed to finish its work in December of this year, yet you've already allocated for future budgets in the following financial years, even beyond this current financial year, for two years, another £1.1 million. Can you explain to us why the commission, even after it has completed its work, still needs £1.1 million per year in the financial year 2024-25?
I've paid great attention to the work of the commission; I've read the report. I was, frankly, astonished that it examined what it regarded as the centralised power system in England, but it had no regard whatsoever for the centralising of powers here in Wales. There was no talk of any potential for devolution to the regions of Wales—my part of Wales, which feels, for example, north Wales, so disconnected with life here in Cardiff Bay and, in particular, Cathays Park, because of the ignorance of the Welsh Government towards that particular region. Can I ask, will you give some direction to the commission to actually look at devolution within Wales in order that we can get a proper decentralised approach to the governance of this country, rather than the centralised approach that your Government has taken over the past two-odd decades?
In addition to that, the report quite rightly talks about the importance of direct accountability in a democracy. Of course, we all know that the Labour Party, in cahoots with Plaid Cymru, is trying to strip that direct accountability away through the introduction of Senedd reforms that will empower political parties over members of the public in terms of whom they can directly elect to represent them in this Chamber. I know backbenchers on the Labour benches agree with me in that respect, because closed-list systems take away power from the people and put it into the pockets of political party leaders. That's the wrong approach, as far as we’re concerned, and I think you should ask the commission to examine and give its view on the proposals for Senedd reform that have been hatched between the Labour Party and Plaid Cymru, because I don’t think, frankly, that they would find them to be beneficial to the people of Wales.
You made reference to Gordon Brown’s commission on the future of the UK—a Labour Party document, not a document that has any more gravity outside of the Labour Party than the gravity that you seem to attach to it. Wales, of course, was an afterthought in that document. It talked heavily about the situation in Scotland. It talked about the regions of England. Wales barely got a mention in the document, and in fact the mention it did get completely disagreed with the view of the Labour Party here in Wales, which wanted to see the full devolution of the criminal justice system. Of course, Gordon Brown disagreed with you. I don’t know why you’re applauding him now in this Chamber and saying what a wonderful piece of work he’s done, when, frankly, he clearly didn’t share that piece of work with you before it was published. He even made references to the 'Welsh Assembly Government'. He didn’t talk about the ‘Welsh Government’. The ‘Welsh Assembly Government’ is a term that we abandoned over 10 years ago. This shows how out of date and out of touch Gordon Brown is, frankly, with the people of Wales and the people in this Senedd, including his own colleagues in the Labour Party.
Then you talk about public engagement. My goodness—they’ve had 2,000 responses so far that have contributed, through the questionnaire, to the work of the commission. Fifty-five per cent of those, apparently, supported independence. Now, that’s clearly not reflective of the views of the people of Wales, because we’re consistently told that support for independence is well below 55 per cent, extraordinarily below. So, I’m afraid that this commission seems to be talking only to those people that some of its members want to listen to. Can you tell us how you will encourage the commission to reach out beyond that navel-gazing part of society that seems to be obsessed with constitutional tinkering here in Wales so that we can ensure that there’s a proper representative view put to it of the views of people across this country?
And finally, I want to say to you, Minister, that I think it’s time that we invested the resources that are going to this commission into our NHS, into our schools and into our public services. You keep claiming that you’ve got no money to invest in some of these things, you keep claiming that you’ve got no money to be able to put into the pockets of our nurses and other public sector workers. Here’s some money. If it’s burning a hole in your pocket, spend it in a different direction.
Fel yr unig blaid, i bob golwg, sy'n credu yn nyfodol y Deyrnas Unedig gyfan, a lle annatod Cymru ynddi, fy mhleser i yw gallu gofyn rhai cwestiynau am eich datganiad, Gweinidog. Rydyn ni'n ystyried y comisiwn, fel y gwyddoch chi, yn ddiangen. Mae'n ddiangen oherwydd mae'n fater o Gymru ond yn edrych ar un rhan unigol o'r Deyrnas Unedig a heb ystyried yn briodol barn pobl mewn rhannau eraill o'r Deyrnas Unedig, sy'n gamgymeriad mawr yn fy marn i.
Mae'n gomisiwn drud—£1.1 miliwn bob blwyddyn dros dair blynedd. Mae i fod i orffen ei waith ym mis Rhagfyr eleni, ond eto rydych chi eisoes wedi dyrannu ar gyfer cyllidebau yn y dyfodol yn y blynyddoedd ariannol canlynol, hyd yn oed y tu hwnt i'r flwyddyn ariannol bresennol hon, am ddwy flynedd, £1.1 miliwn arall. Allwch chi egluro i ni pam mae'r comisiwn, hyd yn oed ar ôl cwblhau ei waith, yn dal i fod angen £1.1 miliwn y flwyddyn yn y flwyddyn ariannol 2024-25?
Rydw i wedi rhoi cryn sylw i waith y comisiwn; rydw i wedi darllen yr adroddiad. A dweud y gwir, cefais i fy syfrdanu ei fod yn edrych ar yr hyn yr oedd yn ei ystyried yn y system bŵer ganolog yn Lloegr, ond nid oedd yn ystyried o gwbl ganoli pwerau yma yng Nghymru. Nid oedd sôn am unrhyw botensial am ddatganoli i ranbarthau Cymru—fy rhan i o Gymru, gogledd Cymru, sy'n teimlo, er enghraifft, wedi'i datgysylltu cymaint o fywyd yma ym Mae Caerdydd ac, yn arbennig, ym Mharc Cathays, oherwydd anwybodaeth Llywodraeth Cymru tuag at y rhanbarth arbennig hwnnw. A gaf i ofyn, a fyddwch chi'n rhoi rhywfaint o gyfarwyddyd i'r comisiwn i ystyried datganoli o fewn Cymru er mwyn i ni gael dull gweithredu datganoledig priodol tuag at lywodraethu'r wlad hon, yn hytrach na'r dull canolog y mae eich Llywodraeth wedi'i gymryd yn ystod y ddau ddegawd diwethaf?
Yn ogystal â hynny, mae'r adroddiad yn sôn yn gwbl briodol am bwysigrwydd atebolrwydd uniongyrchol mewn democratiaeth. Wrth gwrs, rydyn ni i gyd yn gwybod bod y Blaid Lafur, law yn llaw â Phlaid Cymru, yn ceisio cael gwared ar yr atebolrwydd uniongyrchol hwnnw drwy gyflwyno diwygiadau'r Senedd a fydd yn grymuso pleidiau gwleidyddol dros aelodau'r cyhoedd o ran pwy y gallan nhw ethol yn uniongyrchol i'w cynrychioli yn y Siambr hon. Rwy'n gwybod bod aelodau'r meinciau cefn ar feinciau Llafur yn cytuno â mi yn hynny o beth, oherwydd mae systemau rhestr-gaeedig yn tynnu grym oddi wrth y bobl a'i roi ym mhocedi arweinwyr y pleidiau gwleidyddol. Dyna'r dull gweithredu anghywir, o'n rhan ni, ac rwy'n credu y dylech chi ofyn i'r comisiwn archwilio a rhoi ei farn ar y cynigion ar gyfer diwygio'r Senedd sydd wedi'u cynllunio rhwng y Blaid Lafur a Phlaid Cymru, oherwydd nid wyf i'n credu, a dweud y gwir, y bydden nhw'n eu gweld nhw'n fuddiol i bobl Cymru
Gwnaethoch chi gyfeirio at gomisiwn Gordon Brown ar ddyfodol y DU—dogfen gan y Blaid Lafur, nid dogfen sydd ag unrhyw fwy o bwysigrwydd y tu hwnt i'r Blaid Lafur na'r pwysigrwydd yr ydych chi'n ei roi iddi, yn ôl pob golwg. Ôl-ystyriaeth oedd Cymru, wrth gwrs, yn y ddogfen honno. Roedd yn sôn yn faith am y sefyllfa yn yr Alban. Roedd yn sôn am ranbarthau Lloegr. Prin y soniwyd am Gymru yn y ddogfen, ac mewn gwirionedd mae'r sôn y cafodd yn anghytuno'n llwyr â barn y Blaid Lafur yma yng Nghymru, a oedd eisiau gweld y system gyfiawnder troseddol yn cael ei datganoli'n llwyr. Wrth gwrs, roedd Gordon Brown yn anghytuno â chi. Ni wn i pam eich bod chi'n ei gymeradwyo nawr yn y Siambr hon ac yn dweud dyna ddarn gwych o waith y mae ef wedi'i wneud, pan, a dweud y gwir, yn amlwg, nad oedd ef wedi rhannu'r darn yna o waith â chi cyn iddo gael ei gyhoeddi. Gwnaeth gyfeiriadau at 'Lywodraeth Cynulliad Cymru' hyd yn oed. Ni wnaeth sôn am 'Lywodraeth Cymru'. Mae 'Llywodraeth Cynulliad Cymru' yn derm y gwnaethon ni ei adael dros 10 mlynedd yn ôl. Mae hyn yn dangos pa mor hen ffasiwn yw Gordon Brown a chymaint y mae wedi colli gafael ar bethau, a dweud y gwir, gyda phobl Cymru a'r bobl yn y Senedd hon, gan gynnwys ei gydweithwyr ei hun yn y Blaid Lafur.
Yna, rydych chi'n sôn am ymgysylltu â'r cyhoedd. Ar fy ngwir—maen nhw wedi cael 2,000 o ymatebion hyd yn hyn sydd wedi cyfrannu, drwy'r holiaduron, at waith y comisiwn. Roedd 55% o'r rheini, mae'n debyg, yn cefnogi annibyniaeth. Nawr, mae'n amlwg nad yw hynny'n adlewyrchu barn pobl Cymru, oherwydd rydyn ni'n cael gwybod yn gyson fod y gefnogaeth i annibyniaeth ymhell o dan 55 y cant, yn rhyfeddol is na hynny. Felly, mae gennyf i ofn bod y comisiwn hwn i'w weld ond yn siarad â'r bobl hynny y mae rhai o'i aelodau eisiau gwrando arnyn nhw. A wnewch chi ddweud wrthym ni sut y byddwch chi'n annog y comisiwn i ymestyn y tu hwnt i'r rhan honno o'r gymdeithas sydd wedi ymgolli ynddyn nhw eu hunain ac yn ôl pob golwg sydd ag obsesiwn ag ailwampio cyfansoddiadol yma yng Nghymru fel y gallwn ni sicrhau bod yna farn gynrychioliadol iawn yn cael ei rhoi iddo o farn pobl ar draws y wlad hon?
Ac yn olaf, rwyf i eisiau dweud wrthoch chi, Gweinidog, fy mod i'n credu ei bod hi'n bryd i ni fuddsoddi'r adnoddau sy'n mynd i'r comisiwn hwn yn ein GIG, yn ein hysgolion ac yn ein gwasanaethau cyhoeddus. Rydych chi'n dal i honni nad oes gennych chi arian i fuddsoddi mewn rhai o'r pethau hyn, rydych chi'n dal i honni nad oes gennych chi i allu i'w roi ym mhocedi ein nyrsys a gweithwyr eraill y sector cyhoeddus. Dyma rywfaint o arian. Os yw'n llosgi twll yn eich poced, gwariwch e' ar bethau eraill.
Well, I'd like to thank the Member for his contribution, and it was very similar to the contribution he made about 18 months, two years ago. It hasn’t changed at all. It seems to me you haven’t realised that the debate has moved on. We’ve had the debate over the merits of the commission and the purpose to it, and what we’re now having is a commission that is actually engaging about its work. I would have hoped that there would be a slightly more constructive contribution to the work. I understand you disagree with the commission and you didn’t want to see it established. You don’t think the purpose of its work is important. But that is not the view of the majority of this Senedd.
Can I just say, firstly, in terms of your first comments with regard to the whole of the UK, the First Minister and the Welsh Government and the Welsh Labour Party has made it absolutely clear what the Welsh Labour position is? And that is that it is in support of the union. It believes Wales is better off in the union, in a prosperous union, but believes that the union is in desperate need of reform. That reform, ironically, is very much recognised—the need for that reform—across political parties in Westminster, and, when you talk about constitutional tinkering, well, if this is tinkering, all we need to look at is the raft after raft after raft of legislation that’s going through Westminster that impacts on this place—the Retained EU Law (Revocation and Reform) Bill, which is all about constitutional reform; the Northern Ireland Protocol Bill, which, again, is essentially about reform; the suggestion now that they’re going to resurrect the bill of rights, which is, again, about constitutional reform; the United Kingdom Internal Market Act, which is about undermining devolution and constitutional reform; even the Strikes (Minimum Service Levels) Bill has significant constitutional implications.
The constitution is important to people’s lives because it is about how power is exercised, how it is distributed and the sort of governance we have, and if you don’t recognise that there is a real precipice for our democracy in terms of people's belief in democratic systems, then I believe you're failing even those you represent in respect of the need for change. I believe that the commission is necessary, because I believe Wales has to have a voice within this process. There has to be an examination, an exploration, of the issues that are important to Wales, and we have to be able to express those ourselves, and that is what the work of the commission is about.
I understand the points you make and you're perfectly entitled to make those particular points; in fact, I hope you've made them to the commission, because I understand you have attended the commission to give evidence. I understand from the commission that they originally asked to meet with the leader of the Welsh Conservatives, Andrew R.T. Davies, were initially directed to Mark Isherwood but since have met with yourself. But, equally so, Simon Hart, as Secretary of State for Wales, has given evidence to the commission, and the UK Government levelling-up Minister, Neil O'Brien, has also given. So, I think it is an important recognition, after the hyperbole, that I think there are people on the Conservatives side who are taking the commission seriously and who are engaging, because, if they didn't think it was an important event, whether they agree with it or not, I don't think they would have wanted to participate in it.
Just to say that the commission is, of course, independent. Its terms of reference were well debated within this Chamber. It is not for us, having established an independent commission, to direct that commission and tell it what it is to do. But, having read the report and having had a meeting with the commission, I'm impressed with the work that is now ongoing, which is very, very serious, in-depth and detailed engagement. I was very impressed with the interim report, because the importance of the interim report, unlike often the case with interim reports, is that it doesn't actually say, 'This is an interim report and these are the conclusions we're going to reach in due course.' It has basically set out the variety of opinions there and is going out to actually engage, and I think that engagement is important. I believe deep down in your heart, after you've made the publicity statements that you wanted to make, that, deep down, you really do believe in the importance of this commission and the importance of actually engaging with it, even if you don't think it should be here.
Wel, hoffwn i ddiolch i'r Aelod am ei gyfraniad, ac roedd yn debyg iawn i'r cyfraniad y gwnaeth ryw 18 mis, ddwy flynedd yn ôl. Nid yw wedi newid o gwbl. Mae'n ymddangos i mi nad ydych chi wedi sylweddoli bod y ddadl wedi symud ymlaen. Rydyn ni wedi cael y ddadl dros rinweddau'r comisiwn a'i bwrpas, a'r hyn yr ydyn ni'n ei gael nawr yw comisiwn sydd wir yn ymgysylltu â phobl am ei waith. Byddwn ni wedi gobeithio y byddai cyfraniad ychydig yn fwy adeiladol i'r gwaith. Rwy'n deall eich bod chi'n anghytuno â'r comisiwn ac nad oeddech chi eisiau'i weld yn cael ei sefydlu. Nid ydych chi'n credu bod diben ei waith yn bwysig. Ond nid dyna farn mwyafrif y Senedd hon.
A gaf i ond dweud, yn gyntaf, o ran eich sylwadau cychwynnol o ran y DU gyfan, mae'r Prif Weinidog a Llywodraeth Cymru a Phlaid Lafur Cymru wedi'i gwneud hi'n gwbl glir beth yw safbwynt Llafur Cymru? Sef ei fod o blaid yr undeb. Mae'n credu bod Cymru ar ei hennill yn yr undeb, mewn undeb lewyrchus, ond mae'n credu bod dirfawr angen diwygio'r undeb. Mae'r diwygiad hwnnw, yn eironig, yn cael cryn gydnabyddiaeth— yr angen am y diwygiad hwnnw—ar draws y pleidiau gwleidyddol yn San Steffan, a, pan ydych chi'n sôn am ailwampio cyfansoddiadol, wel, os mai ailwampio yw hwn, y cyfan sydd angen i ni edrych arno yw'r pentwr ar ôl pentwr o ddeddfwriaeth sy'n mynd drwy San Steffan sy'n effeithio ar y lle hwn—Bil Cyfraith yr UE a Ddargedwir (Dirymu a Diwygio), sydd i gyd yn ymwneud â diwygio cyfansoddiadol; Bil Protocol Gogledd Iwerddon, sydd, eto, yn y bôn, yn ymwneud â diwygio; yr awgrym nawr eu bod yn mynd i atgyfodi'r bil hawliau, sydd, eto, yn ddiwygiad cyfansoddiadol; Deddf Marchnad Fewnol y Deyrnas Unedig, sy'n ymwneud â thanseilio datganoli a diwygio cyfansoddiadol; mae gan hyd yn oed y Bil Streiciau (Lefelau Gwasanaeth Lleiaf) oblygiadau cyfansoddiadol sylweddol.
Mae'r cyfansoddiad yn bwysig i fywydau pobl oherwydd ei fod yn ymwneud â sut mae pŵer yn cael ei arfer, a sut mae'n cael ei ddosbarthu a'r math o lywodraethiant sydd gennym ni, ac os nad ydych chi'n cydnabod bod yna ddibyn gwirioneddol i'n democratiaeth o ran cred pobl mewn systemau democrataidd, yna rwy'n credu eich bod chi'n methu hyd yn oed y rhai yr ydych chi'n eu cynrychioli o ran yr angen am newid. Rwy'n credu bod angen y comisiwn, oherwydd rwy'n credu bod yn rhaid i Gymru fod â llais yn y broses hon. Mae'n rhaid craffu ar, archwilio'r materion sy'n bwysig i Gymru, ac mae'n rhaid i ni allu mynegi'r rheini ein hunain, a dyna yw pwrpas gwaith y comisiwn.
Rwy'n deall y pwyntiau yr ydych chi'n eu gwneud ac mae gennych chi berffaith hawl i wneud y pwyntiau penodol hynny; a dweud y gwir, gobeithio eich bod chi wedi'u gwneud nhw i'r comisiwn, oherwydd rwy'n deall eich bod chi wedi mynychu'r comisiwn i roi tystiolaeth. Rwy'n deall o'r comisiwn y gwnaethon nhw yn wreiddiol ofyn am gyfarfod ag arweinydd y Ceidwadwyr Cymreig, Andrew R.T. Davies, ac wedi cael eu cyfeirio at Mark Isherwood i ddechrau ond ers hynny maen nhw wedi cwrdd â chi. Ond yn yr un modd felly, mae Simon Hart, fel Ysgrifennydd Gwladol Cymru, wedi rhoi tystiolaeth i'r comisiwn, ac mae Gweinidog Ffyniant Bro Llywodraeth y DU, Neil O'Brien, hefyd wedi'i rhoi. Felly, rwy'n credu ei bod yn gydnabyddiaeth bwysig, ar ôl yr ormodiaith, fy mod i'n credu bod yna bobl ar ochr y Ceidwadwyr sy'n cymryd y comisiwn o ddifrif ac sy'n ymgysylltu ag ef, oherwydd, os nad oedden nhw'n credu ei fod yn ddigwyddiad pwysig, os ydyn nhw'n cytuno ag ef ai peidio, nid ydw i'n credu y bydden nhw wedi eisiau cymryd rhan ynddo.
Dim ond i ddweud bod y comisiwn, wrth gwrs, yn annibynnol. Cafodd ei gylch gorchwyl ei drafod yn dda yn y Siambr hon. Nid ein lle ni, ar ôl sefydlu comisiwn annibynnol, yw cyfarwyddo'r comisiwn hwnnw a dweud wrtho yr hyn y mae i fod i'w wneud. Ond, ar ôl darllen yr adroddiad ac wedi cael cyfarfod gyda'r comisiwn, mae'r gwaith sydd nawr yn mynd rhagddo wedi creu argraff arnaf i, sy'n ymgysylltu'n ddifrifol a manwl iawn. Fe wnaeth yr adroddiad interim argraff fawr arnaf i, oherwydd pwysigrwydd yr adroddiad interim, yn wahanol i'r sefyllfa yn aml gydag adroddiadau interim, yw nad yw'n dweud, 'Adroddiad interim yw hwn a dyma'r casgliadau yr ydyn ni'n mynd i ddod atyn nhw maes o law.' Yn y bôn, mae wedi nodi'r amrywiaeth barn sydd yno ac mae'n mynd ati i wir ymgysylltu â phobl, ac rwy'n credu bod ymgysylltu â phobl yn bwysig. Rwy'n credu'n eich bod chi, yn ddwfn yn eich calon, ar ôl i chi wneud y datganiadau cyhoeddusrwydd yr oeddech chi eisiau eu gwneud, eich bod chi, yn ddwfn iawn, wir yn credu ym mhwysigrwydd y comisiwn hwn a phwysigrwydd wir ymgysylltu ag ef, hyd yn oed os nad ydych chi'n credu y dylai fod yma.
Rwy'n cytuno gyda chi, Cwnsler Cyffredinol, fod bodolaeth a gwaith y comisiwn yn adlewyrchu, dwi'n credu, y bwrlwm newydd sydd yng Nghymru o gwmpas ein sgwrs genedlaethol o ran ein dyfodol cyfansoddiadol ni, ac mae hefyd yn cyfrannu tuag at y momentwm hwnnw. Ac mae hynny i'w weld mewn amrediad o ffyrdd ac yn adlewyrchu amrediad o farn, hwyrach. Un enghraifft dros y penwythnos diwethaf—fel dwi eisoes wedi cyfeirio ato fe yn gynharach y prynhawn yma, mi oeddwn i yn uwchgynhadledd y Felin Drafod ar annibyniaeth; 200 o bobl yn cynrychioli pleidiau gwahanol, gwahanol rannau o gymdeithas ar draws Cymru, yn trafod annibyniaeth ac yn cyhoeddi, fel rhan o'r gynhadledd, eu hastudiaeth newydd nhw ar y cwestiwn cyllidol mor belled ag y mae annibyniaeth yn y cwestiwn, sef un o'r cwestiynau mae'r adroddiad interim a'r comisiwn yn codi yng nghyd-destun asesu hyfywedd annibyniaeth, a'r astudiaeth honno yn ymateb i gyflwyniad Plaid Cymru i'r comisiwn, a gwaith yn benodol yr Athro John Doyle o Dublin City University, a oedd yn dangos bod modd i Gymru fforddio annibyniaeth, doedd yna ddim cymaint o fwlch cyllidol ag y rhagdybiwyd cyn hynny, a gwaith y Felin Drafod yn cadarnhau hynny ac yn gwneud gwaith pellach ar sail hynny.
Felly, mae yna fwrlwm sifig, mae yna egni o gwmpas cwestiwn dyfodol cyfansoddiadol Cymru nawr, sydd yn ymdebygu, rwy'n credu, i'r cyfnod cyn y refferendwm yn 1997. Ac mae e'n ddiwedd un cyfnod a dechrau cyfnod newydd, a'r sgwrs rydyn ni'n ei chael, wrth gwrs, yw: beth yw'r cyfnod newydd, beth yw'r bennod newydd, ac i ba gyfeiriad? Dwi'n credu fod e'n gyfle i ni adfywhau ein democratiaeth ni wrth i ni wynebu, wrth gwrs, y creisis cyfansoddiadol, y creisis democrataidd ehangach ar draws y Deyrnas Gyfunol. Mae'r adroddiad interim yn cynnig tri opsiwn posib i'w harchwilio ymhellach ar gyfer dyfodol cyfansoddiadol Cymru: diogelu a chryfhau datganoli yn gyntaf, ffederaliaeth yn ail, a, wedi hynny, annibyniaeth. Mae'n glir, wrth gwrs, pa un o'r opsiynau mae fy mhlaid i yn ffafrio, ond a gaf i ofyn i'r Cwnsler Cyffredinol ddweud pa un o'r tri mae Llywodraeth Cymru yn ei gefnogi fel yr opsiwn gorau nawr? Ac yn y cyd-destun hwnnw, oes yna wahaniaeth rhwng safbwynt Llywodraeth Lafur Cymru, Llafur Cymru fel plaid, fel rhan o'r Blaid Lafur Brydeinig yng Nghymru, a pholisi y Blaid Lafur Brydeinig? Neu oes yna ddisgwyl y bydd polisi Llywodraeth Lafur Cymru, Llywodraeth Lafur, yn penderfynu polisi y Blaid Lafur yn gyffredinol? A beth yw cyd-berthynas—? Roeddech chi wedi sôn am gomisiwn Gordon Brown a'i argymhellion e i arweinyddiaeth y Blaid Lafur Brydeinig. Beth yw'r cyd-berthynas rhwng y broses honno o wneud polisi ar raddfa Brydeinig o ran y Blaid Lafur a gwaith y comisiwn? Yn achos yr Alban, yn y confensiwn cyfansoddiadol yna, oedd wedi cael cymaint o ddylanwad ar y broses datganoli yn yr Alban, mi oedd canlyniad y confensiwn, yr adroddiad terfynol, wedi cael effaith uniongyrchol ar bolisi y Blaid Lafur, oedd wedi cael ei fabwysiadu fel polisi. Ai dyna'r math o gyd-berthynas dŷch chi'n ei rhagweld gydag adroddiad terfynol y comisiwn yma, fod hwnnw wedi hynny yn cael ei barchu gan arweinyddiaeth y Blaid Lafur ar y lefel Brydeinig? Ac a ydych chi yn annog hynny fel y ffordd ymlaen, gan wrth gwrs gyfeirio at y ffaith doedd adroddiad y comisiwn ddim yn dweud llawer am Gymru ac yn cyfeirio at y ffaith bod gwaith y comisiwn cyfansoddiadol yn dal yn mynd ymlaen?
Mae'r comisiwn cyfansoddiadol yn nodi nifer o feysydd lle mae yna alwadau wedi bod am ddatganoli. Dŷn ni wedi clywed cyfeiriad tuag at gyfiawnder a phlismona, er enghraifft, ond mae e'n rhestru rhai eraill: cyflogaeth, lle mae gwaith yn mynd rhagddi gan y TUC; gweinyddu lles; darlledu; Ystad y Goron; rheilffyrdd ac yn y blaen. Ydych chi yn bwriadu, fel rhan o'ch cyflwyniad i'r cyfnod nesaf, rhestru y meysydd hynny, fel Llywodraeth nawr, rŷch chi am weld Llywodraeth San Steffan nesaf yn datganoli i Gymru? Ac ydych chi, fel Llywodraeth sydd wedi dweud eich bod chi'n arddel hawl hunanbenderfyniad, am gynnwys yn y rhestr honno yr hawl i alw refferendwm ar annibyniaeth neu ar ddyfodol cyfansoddiadol, i ba bynnag gyfeiriad, fod yr hawl hwnnw ddim yn gadwedig yn San Steffan ond hefyd yn dod fan hyn, lle y dylai fe fod, wrth gwrs, yn nwylo cynrychiolwyr etholedig pobl Cymru?
I agree with you, Counsel General, that the existence and the work of the commission reflect the new enthusiasm that there is in Wales around our national conversation in terms of our constitutional future, and it's also contributing to that momentum. And that can be seen in a range of different ways and reflects a range of different views, perhaps. One example over the past weekend—as I've already referred to earlier this afternoon, I attended the Melin Drafod summit on independence; 200 people representing different parties, different parts of society and different parts of Wales, discussing independence, and publishing, as part of the summit, their new study on the funding question in relation to independence, which is one of the questions that the commission's interim report raises in the context of assessing the viability of independence, and that study responds to the Plaid Cymru presentation to the commission and the work specifically done by Professor John Doyle from Dublin City University, which demonstrated that it would be possible for Wales to afford independence, that there isn't as great a funding gap as had previously been thought, and the work of Melin Drafod confirmed that and has done further work on that basis.
So, there is civic enthusiasm and energy around the question of the constitutional future of Wales, which is similar, I think, to the period prior to the 1997 referendum. And it is the end of one period and the beginning of another, and the conversation that we're having is what that new chapter is, and in what direction are we moving. I think it is an opportunity for us to rejuvenate our democracy as we face the constitutional and broader democratic crisis across the UK. The interim report provides three possible options that could be looked into further on the constitutional future of Wales: first, safeguarding and strengthening devolution, federalism, secondly, and then independence. It's clear which of the three options my party would favour, but may I ask the Counsel General to tell us which of the three options the Welsh Government would support as the best option at this point? And in that context, is there a difference between the view of the Welsh Labour Government, Welsh Labour as a party, and as part of the wider British Labour Party in Wales, and the policy of the UK Labour Party? Or is there an expectation that the policy of the Welsh Labour Government, Welsh Labour, will decide on the policy of the Labour Party more generally? And what's the inter-relationship—? Now, you mentioned the Gordon Brown commission and his recommendations to the leadership of the UK Labour Party. What's the inter-relationship between that process of policy creation at the UK level in terms of the Labour Party and the work of the commission? In the case of Scotland, in the constitutional convention there, which had such an influence on the devolution process in Scotland, the upshot of the convention and the final report did have a direct impact on the policy of the Labour Party; it was adopted as policy. Is that the kind of inter-relationship that you anticipate with the final report of this commission, that that would be respected by the leadership of the Labour Party at the UK level? And would you encourage that as the best way forward, of course referring to the fact that the Gordon Brown commission report didn't say much about Wales and the fact that the work of the constitutional commission was still ongoing?
The constitutional commission does note a number of areas where there have been calls for further devolution. We've heard reference to justice and policing, for example, but it lists some others: employment, where work is ongoing by the TUC; benefits; the Crown Estate; the railways and so on and so forth, and broadcasting too. And as part of your presentation to the next stage, do you intend to list those areas that you as a Government would wish to see the next Westminster Government devolving powers to Wales? And as a Government that has said that you espouse the right to self-determination, would you want to include in that list the right to call a referendum on independence or on the constitutional future, in whichever direction, that that right shouldn't be reserved to Westminster but that it should be devolved here, where it should be, in the hands of the elected representatives of the people of Wales?
I thank the Member very much for those very detailed questions—a large number of questions. I'll do my best to try and answer them. Perhaps I could just preface them by—. Of course, I do actually want to wait and see what the outcome of the independent commission's report is. Within our respective political parties, within our communities, within our organisations, of course we all have views. We've all been on this devolution journey for many years in different ways. I was very involved in the 1979 devolution referendum, the one no-one seems to mention, and the outcome of that was depressing. It was—. And we thought we might never ever have another referendum or that we might not ever achieve the establishment of the Assembly and then the Senedd. So, we have come an enormously long way. And it's fair to say I think, within all political parties, even within Plaid, within Welsh Labour, within UK Labour, there are a whole variety of differing views as to the principles of devolution, decentralisation of power, how it should happen and what the structure should be, just as there are differences in terms of what the UK should look like in the future. What I can say is, since I came to Wales in 1973, there is a confidence in Wales, there is a transformation in Wales, a confidence in the identity, in the language, in Wales's place within the UK and within the world, that has grown beyond anything, I think, that was ever conceivable back in those particular times. A lot of that is down to what has actually happened.
Diolch yn fawr i'r Aelod am y cwestiynau manwl iawn hynny—nifer fawr o gwestiynau. Gwnaf i fy ngorau i geisio eu hateb. Efallai y gaf i roi rhagair iddyn nhw drwy—. Wrth gwrs, rydw i wir eisiau aros i weld beth yw canlyniad adroddiad y comisiwn annibynnol. Yn ein pleidiau gwleidyddol priodol, yn ein cymunedau, yn ein sefydliadau, wrth gwrs mae gennym ni i gyd farn. Rydyn ni i gyd wedi bod ar y daith ddatganoli hon ers blynyddoedd lawer mewn gwahanol ffyrdd. Roeddwn i'n ymwneud cryn dipyn â refferendwm datganoli 1979, yr un nad oes neb i'w weld yn sôn amdano, ac roedd canlyniad hynny'n dorcalonnus. Roedd yn—. Ac roeddem ni'n meddwl efallai na fyddem ni byth yn cael refferendwm arall neu efallai na fyddem ni byth yn cyflawni sefydlu'r Senedd, y Cynulliad bryd hynny. Felly, rydyn ni wedi dod yn bell iawn. Ac mae'n deg dweud rwy'n credu, o fewn pob plaid wleidyddol, hyd yn oed o fewn Plaid Cymru, o fewn Llafur Cymru, o fewn Llafur y DU, fod yna amrywiaeth eang o safbwyntiau gwahanol o ran egwyddorion datganoli, datganoli grym, sut y dylai ddigwydd a beth y dylai'r strwythur fod, yn union fel mae yna wahaniaethau o ran sut y dylai'r DU edrych yn y dyfodol. Yr hyn y gallaf i ei ddweud yw, ers i mi ddod i Gymru yn 1973, mae yna hyder yng Nghymru, mae yna drawsnewidiad yng Nghymru, hyder yn yr hunaniaeth, yn yr iaith, yn lle Cymru yn y DU ac yn y byd, mae hynny wedi tyfu y tu hwnt i unrhyw beth, rwy'n credu, ni chafodd hynny erioed ei ddychmygu nôl yn yr amseroedd penodol hynny. Mae llawer o hynny yn ymwneud a'r hyn sydd wedi digwydd mewn gwirionedd.
As far as the issue of—. I mean, I understand the position you have with independence. For me, the main issue has always actually been the issue of subsidiarity. All countries and economies have a certain degree of interdependency; that was one of the functions of the European Union. And, in many ways, when you start taking the terminology out of terms, in actual fact, there is actually quite a lot of common ground. I think, probably across all political parties, we want to see decision making as close to people as possible. Darren Millar made a very valid point in that devolution isn't just about the creation of parliaments; it is about the empowerment of people and communities, and that means we have to look equally so at how devolution takes place within our own communities and within our own Government. What the role of parliaments is—I think there is a very serious question there for Westminster, but I think equally so for Holyrood and for this place as well. I think one of the advantages of the independent commission is that I think it will begin to address this; it will engage over those. And each individual political party and people individually will have to consider what conclusions and what views the report comes with in order to formulate, ultimately, their own views as to the way they see the way forward, not just about aspiration, but in terms of practically how you achieve change and what that change should be.
You raised very properly the issue of finance and the issues of viability, and I'm very aware of the work that was done by the Wales Governance Centre as well. There are, of course, important views to be taken into account in terms of, within the UK, the role of tax, the role of welfare, but the issues around the redistribution of wealth. Barnett, after all, is a redistributive. It may be a very inadequate, outdated and ineffective way of redistribution, but it does have that particular role; that is one of the common features in terms of one of the functions of the UK.
Equally so, in terms of my own opinions on this, well, I'm not really here to give my own personal opinions. You're well aware of the work that I was involved in with regard to radical federalism and so on, as to what the future and the options might be. But, I think, what I am here to do is to really talk about the importance of the commission and how we have to take that work seriously and how we have to engage with it, and I think how we have to assess the work it does, listen to what its conclusions are, to engage with it, and then give very serious consideration to the final outcome.
Can I just say, in terms of the—? You'll be aware, of course, about what the Welsh Government's position has been around the 'Reforming the Union' documents. The two versions that have been published actually set out the sort of evidence that the First Minister gave to the commission, and we'll wait to see what they make of that.
With regard to the Gordon Brown report, can I say what I thought were the two most important things within that? Firstly, that there were no doors closed in terms of change. He said that there's absolutely no reason why Wales shouldn't have exactly the same powers as Scotland. He also says that subsidiarity means that decision making should be taken as close to people as possible. And he also outlines within that, and recognises, I think, the democratic precipice that we've been approaching as more and more people lose confidence in the electoral system. But there was also, within that, a very important deference to the fact that we have the independent commission, that it wouldn't be appropriate for them, within the Gordon Brown report, to list all the different things that he thought they should decide for Wales, but rather the fact that there should be constructive engagement with the Senedd and with the Welsh Government once the independent commission has completed its work. I think that is exactly the appropriate thing to have done. It would have been totally wrong to have basically said, 'Whatever the independent commission does is irrelevant because these are the things that are good for you.' I think I've said on numerous occasions that it should not be the case that the future of Wales and Wales's role within the UK or wherever would be decided by a commission elsewhere and outwith of Wales.
With regard to the issue of a right to a referendum, I support very much the view that's been given by the First Minister over the years: any party that is elected that says within its manifesto that it intends to call a referendum should have the right to have that referendum. Diolch.
Cyn belled â'r mater o—. Hynny yw, rwy'n deall y safbwynt sydd gennych chi o ran annibyniaeth. I mi, y prif fater bob tro yw mater sybsidiaredd. Mae gan bob gwlad ac economi rywfaint o gyd-ddibyniaeth; dyna un o swyddogaethau'r Undeb Ewropeaidd. Ac, mewn sawl ffordd, pan fyddwch chi'n dechrau tynnu'r derminoleg allan o dermau, mae cryn dipyn o dir cyffredin mewn gwirionedd. Rwy'n credu, ar draws pob plaid wleidyddol mae'n debyg, ein bod ni eisiau gweld penderfyniadau yn cael eu gwneud mor agos at bobl â phosibl. Gwnaeth Darren Millar bwynt dilys iawn, hynny yw, nad yw datganoli yn ymwneud â chreu seneddau yn unig; mae'n ymwneud â grymuso pobl a chymunedau, ac mae hynny'n golygu bod yn rhaid i ni edrych yn gyfartal felly ar sut y mae datganoli yn digwydd o fewn ein cymunedau ein hunain ac o fewn ein Llywodraeth ein hunain. Beth yw rôl seneddau—rwy'n credu bod cwestiwn difrifol iawn yno i San Steffan, ac yn yr un modd i Holyrood ac i'r lle hwn hefyd. Rwy'n credu mai un o fanteision y comisiwn annibynnol yw fy mod i'n credu y bydd yn dechrau ymdrin â hyn; bydd yn ymgysylltu â phobl am y rheini. A bydd yn rhaid i bob plaid wleidyddol unigol a phobl yn unigol ystyried â pha gasgliadau a pha farn y daw'r adroddiad er mwyn llunio, yn y pen draw, eu barn eu hunain ynglŷn â'r ffordd y maen nhw'n ei gweld yn ffordd ymlaen, nid yn unig yn ymwneud â dyhead, ond o ran sut yr ydych chi'n cyflawni newid yn ymarferol a beth ddylai'r newid hwnnw fod.
Gwnaethoch chi godi'n briodol iawn fater cyllid a materion hyfywedd, ac rwy'n ymwybodol iawn o'r gwaith a gafodd ei wneud gan Ganolfan Llywodraethiant Cymru hefyd. Wrth gwrs, mae safbwyntiau pwysig i'w hystyried o ran, o fewn y DU, rhan trethi, rhan lles, ond y materion yn ymwneud ag ailddosbarthu cyfoeth. Mae Barnett, wedi'r cyfan, yn ailddosbarthu. Gall fod yn ffordd annigonol, hen ffasiwn ac aneffeithiol iawn o ailddosbarthu, ond mae ganddo'r rhan benodol honno; dyna un o'r nodweddion cyffredin o ran un o swyddogaethau'r DU.
Yn yr un modd, o ran fy marn i fy hun am hyn, wel, nid ydw i yma mewn gwirionedd i roi fy marn bersonol fy hun. Rydych chi'n ymwybodol iawn o'r gwaith yr oeddwn i'n ymwneud ag ef o ran ffederaliaeth radical ac yn y blaen, o ran beth allai'r dyfodol a'r dewisiadau fod. Ond, rwy'n credu, yr hyn yr ydw i yma i'w wneud yw siarad am bwysigrwydd y comisiwn a sut mae'n rhaid i ni gymryd y gwaith hwnnw o ddifrif a sut mae'n rhaid i ni ymgysylltu ag ef, ac rwy'n credu,sut mae'n rhaid i ni asesu'r gwaith mae'n ei wneud, gwrando ar beth yw ei gasgliadau, i ymgysylltu ag ef, ac yna rhoi ystyriaeth ddifrifol iawn i'r canlyniad terfynol.
A gaf i ond dweud, o ran y—? Byddwch chi'n ymwybodol, wrth gwrs, ynglŷn â'r hyn y mae safbwynt Llywodraeth Cymru wedi bod ynghylch dogfennau 'Diwygio'r Undeb'. Mae'r ddwy fersiwn sydd wedi'u cyhoeddi mewn gwirionedd yn nodi'r math o dystiolaeth a roddodd y Prif Weinidog i'r comisiwn, ac fe arhoswn ni i weld beth maen nhw'n ei wneud o hynny.
O ran adroddiad Gordon Brown, a gaf i ddweud beth oeddwn i'n meddwl oedd y ddau beth pwysicaf yn hwnnw? Yn gyntaf, nad oedd unrhyw ddrysau ar gau o ran newid. Dywedodd nad oes unrhyw reswm o gwbl pam na ddylai Cymru gael union yr un pwerau â'r Alban. Mae hefyd yn dweud bod sybsidiaredd yn golygu y dylai penderfyniadau gael eu gwneud mor agos at bobl â phosibl. Ac mae ef hefyd yn amlinellu o fewn hynny, ac yn cydnabod, rwy'n credu, y dibyn democrataidd yr ydyn ni wedi bod yn agosáu ato wrth i fwy a mwy o bobl golli hyder yn y system etholiadol. Ond roedd hefyd, o fewn hynny, ymostyngiad pwysig iawn i'r ffaith bod gennym ni'r comisiwn annibynnol, na fyddai'n briodol iddyn nhw, yn adroddiad Gordon Brown, restru'r holl wahanol bethau yr oedd ef yn credu y dylen nhw benderfynu ar gyfer Cymru, ond yn hytrach y ffaith y dylai fod ymgysylltu adeiladol â'r Senedd a gyda Llywodraeth Cymru ar ôl i'r comisiwn annibynnol gwblhau ei waith. Rwy'n credu mai dyna oedd yr union beth priodol i'w wneud. Byddai wedi bod yn gwbl anghywir i fod wedi dweud yn y bôn, 'Mae beth bynnag y mae'r comisiwn annibynnol yn ei wneud yn amherthnasol gan mai dyma'r pethau sy'n dda i chi.' Rwy'n credu fy mod i wedi dweud droeon na ddylai dyfodol Cymru a rhan Cymru o fewn y Deyrnas Unedig neu ble bynnag gael ei phenderfynu gan gomisiwn mewn man arall y tu hwnt i Gymru.
O ran y mater hawl i gael refferendwm, rwy'n cefnogi'n gryf y farn sydd wedi cael ei rhoi gan y Prif Weinidog dros y blynyddoedd: y dylai unrhyw blaid sy'n dweud o fewn ei maniffesto ei bod yn bwriadu galw refferendwm a'i bod yna'n cael ei hethol gael yr hawl i gynnal y refferendwm hwnnw. Diolch.
Rwy'n croesawu'r ddadl y prynhawn yma. Ni fydd o unrhyw syndod fy mod i, fel Cadeirydd pwyllgor sydd â materion cyfansoddiadol yn rhan greiddiol o'i gylch gwaith, yn cyfrannu heddiw. Fel pwyllgor, nid ydym wedi ystyried yr adroddiad yn fanwl, ond rydym wedi ei drafod yn fyr yr wythnos diwethaf cyn y datganiad heddiw. Fy ffocws y prynhawn yma fydd tynnu sylw at faterion o fewn yr adroddiad interim sy'n debygol o fod o ddiddordeb i fy mhwyllgor yn y misoedd nesaf.
I welcome this debate this afternoon. It will not come as any surprise that, as Chair of the committee with constitutional matters as a core part of its remit, I am contributing today. As a committee, we have not considered the report in detail, but we have discussed it briefly last week in advance of today's statement. My focus this afternoon will be to highlight matters within the interim report that are likely to be of interest to my committee in the months ahead.
I note the commission’s conclusion that there are,
'significant problems with the way Wales is currently governed',
and that it has identified 10 immediate pressure points on the current settlement. Now, it’s interesting that these mainly relate to
'relations between the UK and Welsh governments'—
a view that indeed chimes with some of our observations as a committee during our scrutiny of legislative consent memoranda. So, it's therefore welcome that, in the next phase of the commission's work, it will explore how these pressures could be addressed, and we'll watch that with interest.
One of these 10 pressure points is, in fact, the fragility of these inter-governmental relations. So, I welcome the commission's intention to take evidence on whether the new machinery, which was established only last year and—indeed, we remember on the committee the Counsel General coming in front of us and it was one of those rare occasions where we saw smiles and optimism that this was a good way forward, but we have yet to see how it will bed in and how effective it will be—that they will take evidence on whether this new machinery, established last year, is indeed improving relations between the Welsh and UK Governments.
In fact, Counsel General, we intend as well to undertake some work on this area of inter-governmental relations ourselves before the summer recess. But, as you know, much of our time is now focused on the scrutiny of legislative consent memoranda and Welsh Government legislation, so our opportunities to be proactive in this area are much more limited than we would like to see. Later this year, we may also have to contend, of course, with the scrutiny of statutory instruments arising from Retained EU Law (Revocation and Reform) Bill. So, we welcome the fact the commission is going to look at this.
I note also that the next stage of the commission’s work will include looking at options for reform of constitutional structures, and exploring with the people of Wales how they believe their country should be governed in the future. And, interestingly, Darren’s point here on devolution and empowering people, extending way beyond the Senedd, is a point well made. So, we will look with interest at what proposals they might come forward with in that respect. So, I look forward to considering the commission's final report and some of these points in particular, which leads me to the following questions, Counsel General.
First of all, how does the work of this commission, as it moves ahead, fit with Welsh Government's constitutional policy agenda? I guess I'm asking you to look forward a little bit and suggest to us what impact this might have in shaping your policy intention, going forward.
Secondly, how might the work of the commission help realise improvements that we know are needed to the Welsh Government's capacity to legislate as we've taken on additional powers, as we develop more legislation, as we legislate also, or seek to steer legislation at the other end of the M4, so, in fact, that we can rely less on that, less on Westminster, and so that legislation in devolved areas is predominantly made in Wales, by the Senedd, for the citizens who elect us for that purpose? Do you anticipate that the commission will actually look at how we can do more of 'legislated in Wales, for Wales'?
And, thirdly, how does the Welsh Government intend to engage with the UK Government on these issues? This is the big question that sits underneath this, particularly given concerns around inter-governmental relations over recent years. And, Counsel General, maybe I could ask you to speculate on how receptive you think the UK Government will be to you coming forward saying, 'We have some good ideas that have come forward; what do you think? Can we work together on this?'
My final point would simply be that I noticed in your statement that you referred to the fact that this constitutional analysis should be grounded, and the commission themselves have said it should be grounded, in the lives of those people whose lives are affected. I entirely agree, because that's what constitutional work should always be focused on: it's how better we and the institutions we have can serve the electorate, rather than some arcane debate. Grounded in people's lives. Diolch yn fawr iawn.
Rwy'n nodi casgliad y comisiwn bod,
'problemau mawr gyda’r ffordd mae Cymru yn cael ei llywodraethu ar hyn o bryd',
a'i fod wedi nodi 10 elfen sy'n creu pwysau uniongyrchol ar y setliad presennol. Nawr, mae'n ddiddorol bod y rhain yn ymwneud yn bennaf â'r
'berthynas rhwng Llywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru'—
barn sy'n wir yn cyd-fynd â rhai o'n sylwadau ni fel pwyllgor yn ystod ein craffu ar memoranda cydsyniad deddfwriaethol. Felly, mae i'w groesawu, yng ngham nesaf gwaith y comisiwn, bydd yn archwilio sut y mae modd ymdrin â'r pwysau hyn, a byddwn ni'n gwylio hynny â diddordeb.
Mewn gwirionedd, un o'r 10 elfen sy'n creu pwysau yw breuder y cysylltiadau rhyng-lywodraethol hyn. Felly, rwy'n croesawu bwriad y comisiwn i gymryd tystiolaeth ynglŷn ag a oedd y peirianwaith newydd, a gafodd ei sefydlu ond y llynedd—ac yn wir, rydyn ni'n cofio, ar y pwyllgor, y Cwnsler Cyffredinol yn dod o'n blaenau ni ac roedd yn un o'r achlysuron prin hynny lle gwnaethon ni weld gwenu ac optimistiaeth fod hyn yn ffordd dda ymlaen, ond nid ydyn ni eto wedi gweld sut y bydd yn sefydlu ei hun a pha mor effeithiol y bydd—y byddan nhw'n derbyn tystiolaeth ynghylch a yw'r peirianwaith newydd hwn, a gafodd ei sefydlu y llynedd, wir yn gwella'r berthynas rhwng Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU.
Yn wir, Cwnsler Cyffredinol, rydyn ni'n bwriadu hefyd gwneud rhywfaint o waith ar y maes hwn o gysylltiadau rhyng-lywodraethol ein hunain cyn toriad yr haf. Ond fel y gwyddoch chi, mae llawer o'n hamser nawr yn canolbwyntio ar graffu ar waith memoranda cydsyniad deddfwriaethol a deddfwriaeth Llywodraeth Cymru, felly mae ein cyfleoedd i fod yn rhagweithiol yn y maes hwn yn llawer mwy cyfyngedig nag yr hoffen ni ei weld. Yn nes ymlaen eleni, efallai y bydd yn rhaid i ni hefyd ymdopi, wrth gwrs, â chraffu ar offerynnau statudol sy'n deillio o Fil Cyfraith yr UE a Ddargedwir (Dirymu a Diwygio). Felly, rydyn ni'n croesawu'r ffaith bod y comisiwn yn mynd i ystyried hwn.
Rwy'n sylwi hefyd y bydd cam nesaf gwaith y comisiwn yn cynnwys ystyried dewisiadau ar gyfer diwygio strwythurau cyfansoddiadol, ac archwilio gyda phobl Cymru sut y maen nhw'n credu y dylai eu gwlad gael ei llywodraethu yn y dyfodol. Ac yn ddiddorol iawn, mae pwynt Darren yma ar ddatganoli a grymuso pobl, yn ymestyn ymhell y tu hwnt i'r Senedd, yn bwynt sydd wedi'i wneud yn dda. Felly, byddwn ni'n edrych gyda diddordeb ar ba gynigion y gallen nhw eu cyflwyno yn hynny o beth. Felly, gwnaf i edrych ymlaen at ystyried adroddiad terfynol y comisiwn a rhai o'r pwyntiau hyn yn benodol, sy'n fy arwain i at y cwestiynau canlynol, y Cwnsler Cyffredinol.
Yn gyntaf oll, sut mae gwaith y comisiwn hwn, wrth iddo fynd rhagddi, yn cyd-fynd ag agenda polisi cyfansoddiadol Llywodraeth Cymru? Mae'n debyg fy mod i'n gofyn i chi edrych i'r dyfodol ychydig ac awgrymu i ni pa effaith y gallai hyn ei gael wrth lunio eich bwriad polisi, wrth symud ymlaen.
Yn ail, sut gallai gwaith y comisiwn helpu i wireddu gwelliannau yr ydym ni'n gwybod y mae eu hangen ar allu Llywodraeth Cymru i ddeddfu wrth i ni ymgymryd â phwerau ychwanegol, wrth i ni ddatblygu mwy o ddeddfwriaeth, wrth i ni ddeddfu hefyd, neu geisio llywio deddfwriaeth ar ben arall yr M4, felly, mewn gwirionedd, gallwn ni ddibynnu'n llai ar hynny, llai ar San Steffan, a felly bod deddfwriaeth mewn meysydd datganoledig yn bennaf yn cael ei gwneud yng Nghymru, gan y Senedd, ar gyfer y dinasyddion sy'n ein hethol at y diben hwnnw? Ydych chi'n rhagweld mewn gwirionedd y bydd y comisiwn yn ystyried sut y gallwn ni wneud mwy o 'ddeddfu yng Nghymru, ar gyfer Cymru'?
Ac yn drydydd, sut mae Llywodraeth Cymru'n bwriadu ymgysylltu â Llywodraeth y DU ar y materion yma? Dyma'r cwestiwn mawr sy'n eistedd o dan hyn, yn enwedig o ystyried pryderon ynghylch cysylltiadau rhyng-lywodraethol yn ystod y blynyddoedd diwethaf. A Chwnsler Cyffredinol, efallai y gallwn ni ofyn i chi ddyfalu pa mor agored ydych chi'n meddwl y bydd Llywodraeth y DU i chi'n dod ymlaen gan ddweud, 'Mae gennym ni rai syniadau da sydd wedi cael eu cyflwyno; beth yw'ch barn chi? Allwn ni gydweithio ar hyn?'
Fy mhwynt olaf, yn syml, fyddai i mi sylwi yn eich datganiad eich bod chi'n cyfeirio at y ffaith y dylai'r dadansoddiad cyfansoddiadol hwn gael ei atal, ac mae'r comisiwn eu hunain wedi dweud y dylai gael ei atal, ym mywydau'r bobl hynny y mae effaith wedi bod ar eu bywydau. Rwy'n cytuno'n llwyr, oherwydd dyna y dylai gwaith cyfansoddiadol ganolbwyntio arno bob tro: mae'n ymwneud â sut y gallwn ni a'r sefydliadau sydd gennym ni wasanaethu'r etholwyr yn well, yn hytrach na rhyw ddadl ddirgel. Wedi'i wreiddio ym mywydau pobl. Diolch yn fawr iawn.
Thank you, Huw, for those comments, and also for the work your committee has done and the work that it will do. Of course, there are a lot of constitutional engagements taking place between the four nations of the UK at the moment, including on the issue of common frameworks, some of which are being considered by committees within this Senedd, and these frameworks, of course, were created on a co-operative basis in order to enable the four nations to work together in the post-Brexit environment. It was unfortunate that the United Kingdom Internal Market Act 2020 came along to undermine them, but the common frameworks work is still ongoing, and we hope that that will begin to take some form of prescience.
The fact that there are significant constitutional problems and prescience is no surprise to us. Those of us who attended the inter-parliamentary forum, which I know you attend now and I've attended previously, on a cross-party basis—I think the chair of Public Administration and Constitutional Affairs Committee then was Sir Bernard Jenkin—were consistently saying unanimously that the current relationships don't work, that there are major constitutional problems that need to be addressed. So, this is not something that is of partisan nature. The question is how you actually resolve those, and that is of course where differing views come in, and, again, I think it's why the work of the commission is so important.
If we take seriously our democracy in this country, if we take seriously the threats to it, the challenge to it, the challenges of participation or non-participation or how people perceive the political governance that we have within this country, if we fail to address that, we are really letting down future generations of people within Wales and within the United Kingdom. The reason why we have a specific Welsh commission is not in some form of nationalistic or isolationist process, but because it's important we explore ourselves our own role within that, and recognise where Wales fits within that and what those particular options are, in what is a very changing environment, particularly post Brexit.
You raise a number of issues with regard to inter-governmental relations that are really important. It's certainly true that there have been a lot of delays for a whole variety of reasons, which we are all familiar with, as to Government, particularly in Westminster, being able to get on with its job, and I don't think we've actually overcome all of those yet. But there are inter-governmental, inter-ministerial meetings now taking place. The meeting of the First Ministers and the Prime Minister, that took place and they've agreed a number of areas of work. The body below that, the Interministerial Standing Committee, is a body that will be meeting, in fact, tomorrow, and I will be chairing that on this occasion. We'll be looking at a whole host of those, so we will be reviewing the state of relations and the various issues around Sewel, around inter-governmental relations, around the implications of things like retained EU law and so on. I think that notification has obviously gone to you, as Chair of your committee, to inform you that that is taking place.
The point you made that was very important was that it's about exploring with the people of Wales, and you're absolutely right. The quality and the strength of the work the independent commission is doing will be dependent, to some extent, on the extent to which it is able to do that engagement. I was quite encouraged by the innovative ways and the different assemblies and groups and so on that are being set up to achieve that. We know it is not easy. But it is important for me that it does happen.
How will the UK Government react? Well, I suppose it depends which UK Government we're talking about. With the current UK Government, relations are difficult in the sense that the arrangements with regard to good processes for legislation are still not in place. Too much legislation is coming forward where there is no engagement. The Strikes (Minimum Service Levels) Bill is a classic example: massive implications for us and very little engagement. The retained EU law Bill—a significant impact on us, on thousands of pieces of legislation, standards, environmental issues, and food standard issues and many other areas as well—is one where we were promised the world in terms of engagement, and the engagement was minimal. We still do not have any clear indications as to the scale. There is work that is going on between officials, so it is getting better. But all the issues we raised with regard to the sunset clause, with regard to concurrent powers, and so on, I raised a year ago, and they've still not been addressed. I will be pressing on those particular issues.
How will the UK Government react? Well, I think a Government that takes seriously the governance of the UK and the hegemony within the UK has to take all of these seriously, and I hope that will be the case. It is, obviously, a difficult environment, but we will carry on working as co-operatively as we can, setting out the views we have from the Welsh Government in terms of the direction of the reform, what good parliamentary processes are, how democracy should work better, and we will give very serious consideration, as I know your committee will, once the independent commission's report has been published.
Diolch, Huw, am y sylwadau hynny, a hefyd am y gwaith y mae eich pwyllgor wedi'i wneud a'r gwaith y bydd yn ei wneud. Wrth gwrs, mae llawer o ymgysylltiadau cyfansoddiadol yn digwydd rhwng pedair gwlad y DU ar hyn o bryd, gan gynnwys ar fater fframweithiau cyffredin, gyda rhai ohonyn nhw'n cael eu hystyried gan bwyllgorau yn y Senedd hon, a chafodd y fframweithiau hyn, wrth gwrs, eu creu ar sail gydweithredol er mwyn galluogi'r pedair cenedl i gydweithio yn yr amgylchedd ôl-Brexit. Roedd yn anffodus bod Deddf Marchnad Fewnol y Deyrnas Unedig 2020 wedi dod i'w tanseilio, ond mae'r gwaith fframweithiau cyffredin yn parhau, ac rydyn ni'n gobeithio y bydd hynny'n dechrau cymryd rhyw fath o ragwelediad.
Nid yw'r ffaith bod problemau cyfansoddiadol sylweddol a rhagwelediad yn syndod i ni. Roedd y rhai ohonon ni a wnaeth fynychu'r fforwm rhyng-seneddol, yr wyf yn gwybod eich bod chi'n ei fynychu nawr ac rwyf i wedi'i fynychu o'r blaen, ar sail drawsbleidiol—rwy'n credu mai cadeirydd y Pwyllgor Gweinyddiaeth Gyhoeddus a Materion Cyfansoddiadol bryd hynny oedd Syr Bernard Jenkin—rydyn ni'n dweud yn gyson ac yn unfrydol nawr nad yw'r perthnasoedd presennol yn gweithio, bod problemau cyfansoddiadol mawr y mae angen ymdrin â nhw. Felly, nid yw hyn yn rhywbeth o natur bleidiol. Y cwestiwn yw sut ydych chi'n datrys y rheini mewn gwirionedd, a dyna wrth gwrs lle mae safbwyntiau gwahanol yn dod i mewn, ac eto, rwy'n credu mai dyna pam mae gwaith y comisiwn mor bwysig.
Os ydyn ni'n cymryd ein democratiaeth yn y wlad hon o ddifrif os ydyn ni'n cymryd o ddifrif y bygythiadau iddo, yr her iddo, yr heriau o gymryd rhan neu o beidio â chymryd rhan neu sut mae pobl yn gweld y llywodraethu gwleidyddol sydd gennym ni yn y wlad hon, os ydyn ni'n methu ag ymdrin â hynny, rydyn ni wir yn siomi cenedlaethau o bobl y dyfodol yng Nghymru ac yn y Deyrnas Unedig. Nid yw'r rheswm fod gennym ni gomisiwn Cymru penodol yn ymwneud â math o broses genedlaetholgar neu ynysig, ond oherwydd ei bod hi'n bwysig ein bod ni'n archwilio ein hunain ein rhan ein hunain o fewn hynny, ac yn cydnabod ble mae Cymru'n ffitio o fewn hynny a beth yw'r dewisiadau penodol hynny, mewn amgylchedd sy'n newidiol iawn, yn enwedig ar ôl Brexit.
Rydych chi'n codi nifer o faterion o ran cysylltiadau rhynglywodraethol sy'n bwysig iawn. Yn sicr mae'n wir bod llawer o oedi wedi bod am amrywiaeth eang o resymau, yr ydyn ni i gyd yn gyfarwydd â nhw, o ran y Llywodraeth, yn enwedig yn San Steffan, yn gallu bwrw ymlaen â'i swydd, ac nid ydw i'n credu ein bod ni wedi goresgyn pob un o'r rheini eto. Ond mae cyfarfodydd rhynglywodraethol, rhyngweinidogol yn digwydd ar hyn o bryd. Cyfarfod y Prif Weinidogion a Phrif Weinidog y DU, fe ddigwyddodd hynny ac maen nhw wedi cytuno ar nifer o feysydd gwaith. Mae'r corff o dan hynny, y Pwyllgor Sefydlog Rhyngweinidogol, yn gorff a fydd yn cyfarfod, mewn gwirionedd, yfory, a byddaf i'n cadeirio hynny y tro hwn. Byddwn ni'n ystyried llu o'r rheini, felly byddwn ni'n adolygu cyflwr cysylltiadau a'r materion amrywiol sy'n ymwneud â Sewel, ynghylch cysylltiadau rhynglywodraethol, o ran goblygiadau pethau fel cyfraith yr UE a ddargedwir ac yn y blaen. Rwy'n credu bod yr hysbysiad hwnnw yn amlwg wedi mynd atoch chi, fel Cadeirydd eich pwyllgor, i roi gwybod i chi bod hynny'n digwydd.
Y pwynt y gwnaethoch chi a oedd yn bwysig iawn oedd ei bod yn ymwneud ag archwilio gyda phobl Cymru, ac rydych chi'n hollol gywir. Bydd ansawdd a chryfder y gwaith y mae'r comisiwn annibynnol yn ei wneud yn ddibynnol, i ryw raddau, ar ba raddau y mae'n gallu gwneud yr ymgysylltiad hwnnw. Cefais i fy nghalonogi ychydig gan y ffyrdd arloesol a'r gwahanol gynulliadau a grwpiau ac ati sy'n cael eu sefydlu i gyflawni hynny. Rydyn ni'n gwybod nad yw hi'n hawdd. Ond mae'n bwysig i mi ei bod yn digwydd
Sut fydd Llywodraeth y DU yn ymateb? Wel, mae'n debyg ei bod yn dibynnu ar ba Lywodraeth y DU yr ydyn ni'n sôn amdani. Gyda Llywodraeth bresennol y DU, mae'n anodd cysylltu yn yr ystyr nad yw'r trefniadau o ran prosesau da ar gyfer deddfwriaeth ar waith o hyd. Mae gormod o ddeddfwriaeth yn cael ei chyflwyno lle nad oes ymgysylltu â ni. Mae'r Bil Streiciau (Lefelau Gwasanaeth Lleiaf) yn enghraifft glasurol: goblygiadau enfawr i ni ac ychydig iawn o ymgysylltu. Mae Bil cyfraith yr UE a ddargedwir—effaith sylweddol arnon ni, ar filoedd o ddarnau o ddeddfwriaeth, safonau, materion amgylcheddol, a materion safonau bwyd a llawer o feysydd eraill hefyd—yn un lle cafodd y byd ei addo i ni o ran ymgysylltu â ni, ond roedd yr ymgysylltu â ni cyn lleied â phosibl Nid oes gennym ni unrhyw arwyddion clir o hyd o ran y maint. Mae gwaith sy'n digwydd rhwng swyddogion, felly mae'n gwella. Ond yr holl faterion y gwnaethon ni eu codi o ran y cymal machlud, o ran pwerau cydamserol, ac yn y blaen, codais i nhw flwyddyn yn ôl, ac nid ydyn nhw wedi cael sylw o hyd. Byddaf i'n pwyso ar y materion penodol hynny.
Sut bydd Llywodraeth y DU yn ymateb? Wel, rwy'n credu bod yn rhaid i Lywodraeth sy'n cymryd lywodraethiant y DU a'r hegemoni o fewn y DU o ddifrif gymryd y rhain i gyd o ddifrif, ac rwy'n gobeithio y bydd hynny'n digwydd. Mae'n amgylchedd anodd, yn amlwg, ond byddwn ni'n parhau i weithio mor gydweithredol ag y gallwn ni, gan nodi'r safbwyntiau sydd gennym ni gan Lywodraeth Cymru o ran cyfeiriad y diwygio, beth yw prosesau seneddol da, sut y dylai democratiaeth weithio'n well, a byddwn ni'n rhoi ystyriaeth ddifrifol iawn, fel y rwy'n gwybod y bydd eich pwyllgor chi, ar ôl i adroddiad y Comisiwn Annibynnol gael ei gyhoeddi.
We're almost out of time for this statement. I have quite a few Members who are keen to ask questions, so if we can keep questions and answers as succinct as possible, then I'll get through as many Members as possible.
Mae ein hamser ar fin dod i ben gyfer y datganiad hwn. Mae gen i nifer o Aelodau sy'n awyddus i ofyn cwestiynau, felly os gallwn ni gadw cwestiynau ac atebion mor gryno â phosib, yna gallaf glywed gan gynifer o Aelodau â phosibl.
Point taken.
O'r gorau.
Thank you for listening, Minister. James Evans.
Diolch am wrando, Gweinidog. James Evans.
Diolch, Llywydd. I'd like to thank the Minister for his statement from the commission, or as I like to call it the independent commission for independence sympathisers, judging by who the commissioners are. I've never read, I don't think, such a biased document against the UK Government and against the union of the United Kingdom. I think, Minister, that we all agree and recognise that there do need to be some constitutional changes across the United Kingdom. We've looked at that in the legislation committee, and it needs to be looked at. But as my colleague Darren Millar said, this needs to be done with a UK-wide approach, with every devolved Government and every devolved Parliament feeding into that process, because doing it in isolation will go nowhere. So, I want to know what conversations you've had with other Governments across the United Kingdom about having an actual commission that looks at everything in the round, to bring it together so that we can have meaningful change, and not a commission here that just keeps people in Plaid Cymru happy pushing an independence narrative, which, I'm afraid to burst their bubble, is going nowhere.
Diolch, Llywydd. Hoffwn ddiolch i'r Gweinidog am ei ddatganiad gan y comisiwn, neu'r hyn rwy'n hoff o'i alw'n gomisiwn annibynnol ar gyfer cydymdeimlwyr annibyniaeth, a barnu yn ôl pwy yw'r comisiynwyr. Dydw i ddim yn meddwl fy mod i erioed wedi darllen dogfen mor rhagfarnllyd yn erbyn Llywodraeth y DU ac yn erbyn undeb y Deyrnas Unedig. Rwy'n credu, Gweinidog, fod pob un ohonom yn cytuno ac yn cydnabod bod angen gwneud rhai newidiadau cyfansoddiadol ledled y Deyrnas Unedig. Rydym wedi edrych ar hynny yn y pwyllgor deddfwriaeth, ac mae angen edrych arno. Ond fel y dywedodd fy nghyd-Aelod, Darren Millar, mae angen gwneud hyn gyda dull gweithredu ledled y DU, gyda phob Llywodraeth ddatganoledig a phob Senedd ddatganoledig yn bwydo i mewn i'r broses honno, oherwydd ni fydd ei wneud ar wahân yn mynd i unman. Felly, rwyf eisiau gwybod pa sgyrsiau rydych chi wedi eu cael gyda llywodraethau eraill ledled y Deyrnas Unedig am gael comisiwn gwirioneddol sy'n edrych ar bopeth yn ei gyfanrwydd, i ddod ag ef at ei gilydd er mwyn i ni gael newid ystyrlon, ac nid comisiwn yn y fan yma sydd dim ond yn cadw pobl yn Plaid Cymru yn hapus yn gwthio naratif annibyniaeth, sy'n mynd i unman, mae gen i ofn.
I thank you for the comments and the spirit in which they were made. You say it's one of the most biased documents so far, but it is an interim report. I wasn't really too sure that there was that much in it that you could read as being that biased, but I suppose when you say that it's the most biased document against the UK Government, I suppose what you can say is that it's probably quite an accurate reflection of current popular opinion of the UK Government. But that's my hyperbolic comment out of the way. The commission is engaging, and I hope you will. I know that Darren Millar has engaged, and obviously senior UK Government Ministers have engaged. So, it is taken seriously. I think that is where the input is coming in from the UK Government. If senior UK Government Ministers are participating with it and giving their evidence and that's being properly considered as part of the evidence base and the engagement process, then I don't think it gives a sense that there is really much of a basis to the criticisms you're making.
More broadly, we have been arguing in this Chamber ever since I have been here, which is now 12 years or so, but I know it went on long before that, for a constitutional convention. I know, on a cross-party basis, the Legislation, Justice and Constitution Committee has been arguing and saying there should be a constitutional convention. The UK Government has consistently refused all along the way to go down that road to have a constitutional convention. I think, at some stage, it might be something that has to happen. And you are absolutely right, reform needs to take place with all the parties that are involved. But I don't think you can criticise this commission for the work it's doing and the mandate it has, because it is a mandate that we have set specifically for Wales but with the complete freedom for that commission to actually choose to engage with who it chooses. From what I can see, it has done that on a complete cross-party basis without bias.
Diolch am y sylwadau a'r ffordd y cawsant eu cyflwyno. Rydych chi'n dweud ei fod yn un o'r dogfennau mwyaf rhagfarnllyd hyd yn hyn, ond mae'n adroddiad interim. Doeddwn i ddim yn rhy sicr mewn gwirionedd bod cymaint â hynny ynddo y gallech chi ddarllen mor rhagfarnllyd â hynny, ond mae'n debyg pan ddywedwch chi mai dyma'r ddogfen fwyaf rhagfarnllyd yn erbyn Llywodraeth y DU, mae'n debyg mai'r hyn y gallwch ei ddweud yw ei bod yn adlewyrchiad eithaf cywir o farn boblogaidd gyfredol Llywodraeth y DU. Ond dyna fy sylw hyperbolig allan o'r ffordd. Mae'r comisiwn yn ymgysylltu, a gobeithio y byddwch chi. Rwy'n gwybod bod Darren Millar wedi ymgysylltu, ac yn amlwg mae uwch Weinidogion Llywodraeth y DU wedi ymgysylltu. Felly, mae'n cael ei gymryd o ddifrif. Rwy'n credu mai dyna lle mae Llywodraeth y DU yn cyfrannu. Os yw uwch Weinidogion Llywodraeth y DU yn cymryd rhan gydag ef ac yn rhoi eu tystiolaeth, ac mae hynny'n cael ei ystyried yn briodol fel rhan o'r sylfaen dystiolaeth a'r broses ymgysylltu, yna nid wyf yn credu ei fod yn rhoi ymdeimlad bod llawer iawn o sail i'r beirniadaethau rydych chi'n eu gwneud.
Yn fwy cyffredinol, rydym wedi bod yn dadlau yn y Siambr hon byth ers i mi fod yma, sef 12 mlynedd erbyn hyn, ond rwy'n gwybod iddo fynd ymlaen ymhell cyn hynny, am gonfensiwn cyfansoddiadol. Rwy'n gwybod, ar sail drawsbleidiol, bod y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad wedi bod yn dadlau ac yn dweud y dylai fod confensiwn cyfansoddiadol. Mae Llywodraeth y DU yn gyson wedi gwrthod popeth ar hyd y ffordd i fynd i'r cyfeiriad hwnnw i gael confensiwn cyfansoddiadol. Rwy'n credu, rhywbryd, y gallai fod yn rhywbeth sy'n gorfod digwydd. Ac rydych yn hollol gywir, mae angen diwygio'r holl bleidiau sy'n rhan o'r broses. Ond nid wyf yn credu y gallwch feirniadu'r comisiwn hwn am y gwaith y mae'n ei wneud a'r mandad sydd ganddo, oherwydd ei fod yn fandad rydym wedi'i osod yn benodol ar gyfer Cymru ond gyda'r rhyddid llwyr i'r comisiwn hwnnw ddewis ymwneud â phwy y mae'n ei ddewis mewn gwirionedd. O'r hyn y gallaf ei weld, mae wedi gwneud hynny ar sail drawsbleidiol lwyr heb ragfarn.
I welcome the interim report and echo some, not all, of the comments that we've heard in this Chamber this afternoon. I'd like to concentrate my contribution on a small aspect of what you've said this afternoon, Minister.
Can we ban the use of the words 'progressive' and 'radical' when referring to the Gordon Brown proposals? They are anything but radical or progressive. Giving us control of youth justice and the probation service on their own is simply not good enough. It will not alter what Dr Rob Jones and Professor Richard Wyn Jones of the Wales Governance Centre have termed ‘the jagged edge’. Only full devolution of the criminal justice system will allow us to make the substantial changes that are desperately needed.
This retrograde position from Brown and Labour is a far cry from the stated ambition of the co-operation agreement for the full devolution of justice and policing in Wales. You may remember this not only follows the recommendations of the Welsh Government-established Thomas commission, but also featured in the Labour Party’s manifestos of 2017 and 2019 in the general elections. What has changed? Does Gordon Brown take Wales seriously, or are we just an afterthought?
Rwy'n croesawu'r adroddiad interim ac yn adleisio rhai, nid pob un, o'r sylwadau yr ydym wedi'u clywed yn y Siambr hon y prynhawn yma. Hoffwn ganolbwyntio fy nghyfraniad ar agwedd fach o'r hyn yr ydych wedi'i ddweud y prynhawn yma, Gweinidog.
A allwn wahardd y defnydd o'r geiriau 'blaengar' a 'radical' wrth gyfeirio at gynigion Gordon Brown? Maent bopeth ond radical neu flaengar. Yn syml, nid yw rhoi rheolaeth i ni dros gyfiawnder ieuenctid a'r gwasanaeth prawf yn unig yn ddigon da. Ni fydd yn newid yr hyn y mae Dr Rob Jones a'r Athro Richard Wyn Jones o Ganolfan Llywodraethiant Cymru wedi ei alw'n 'the jagged edge'. Dim ond datganoli llawn o'r system gyfiawnder troseddol fydd yn caniatáu inni wneud y newidiadau sylweddol sydd wir eu hangen.
Mae'r cam hwn yn ôl gan Brown a Llafur yn fyd o wahaniaeth rhwng uchelgais datganedig y cytundeb cydweithredu ar gyfer datganoli holl faterion cyfiawnder a phlismona yng Nghymru. Efallai eich bod yn cofio hyn nid yn unig yn dilyn argymhellion comisiwn Thomas a sefydlwyd gan Lywodraeth Cymru, ond hefyd ym maniffestos y Blaid Lafur yn 2017 a 2019 yn yr etholiadau cyffredinol. Beth sydd wedi newid? Ydy Gordon Brown yn cymryd Cymru o ddifrif, neu ai ôl-ystyriaeth ydyn ni?
Thank you for your comments, Peredur. I actually think the Gordon Brown report is progressive. It's progressive because it talks about additional powers here; it talks about providing a constitutional framework to protect devolution and to protect the Sewel process; it talks about an unlimited subsidiarity as a fundamental principle—that power should be as close to the people as possible and it is only for the extent of what the interdependencies are that we have to have democratic governance; and the fact that there are no closed doors. This seems to me to be pretty progressive, and it seems to me pretty radical. If you adopt what I would sort of call the ‘shopping-list approach’ to devolution, where you have a whole list of things and you tick them and so on, well, maybe there are those who would not be happy with that approach. I suppose what I would say is, having been involved in the process of trying to organise and support decentralisation of power and devolution since the early 1970s, I see what is happening as something that is of significant change if it moves us forward. Maybe it doesn’t move us forward as quickly as some would like, maybe it doesn’t even move as quickly as I would like, but I think the proposals within it are pretty fundamental, and if they were implemented, I think it would result in significant change in terms of the devolution settlement, and greater devolution stability and coherence.
Diolch am eich sylwadau, Peredur. Mewn gwirionedd, rwy'n credu bod adroddiad Gordon Brown yn flaengar. Mae'n flaengar gan ei fod yn sôn am bwerau ychwanegol yma; mae'n sôn am ddarparu fframwaith cyfansoddiadol i ddiogelu datganoli ac i warchod y broses Sewel; mae'n sôn am egwyddor ddiderfyn fel egwyddor sylfaenol—y dylai pŵer fod mor agos at y bobl â phosibl a dim ond oherwydd graddau'r gyd-ddibyniaeth y mae'n rhaid i ni gael trefniadau llywodraethu democrataidd; a'r ffaith nad oes drysau caeedig. Ymddengys i mi fod hyn yn eithaf blaengar, ac ymddengys i mi ei fod yn eithaf radical. Os ydych yn mabwysiadu'r hyn fyddwn i'n ei alw'n rhyw fath o 'ddull rhestr siopa' i ddatganoli, lle mae gennych restr gyfan o bethau ac rydych yn eu ticio ac yn y blaen, wel, efallai fod yna rai na fyddai'n hapus gyda'r dull hwnnw. Mae'n debyg mai'r hyn fyddwn i'n ei ddweud yw, ar ôl bod yn rhan o'r broses o geisio trefnu a chefnogi datganoli pŵer a datganoli ers dechrau'r 1970au, rwy'n gweld beth sy'n digwydd fel rhywbeth sydd o newid sylweddol os yw'n ein symud ni yn ein blaenau. Efallai nad yw'n ein symud ymlaen mor gyflym ag y byddai rhai yn ei hoffi, efallai nad yw hyd yn oed yn symud mor gyflym ag yr hoffwn, ond rwy'n credu bod y cynigion o fewn y broses yn eithaf sylfaenol, a phe baent yn cael eu rhoi ar waith, rwy'n credu y byddai'n arwain at newid sylweddol o ran y setliad datganoli, a mwy o sefydlogrwydd a chydlyniad datganoli.
We have to move away from piecemeal devolution, with Plaid Cymru believing we can salami-slice to independence, the Conservatives that we can stop it going any further, and many looking to move devolution backwards. An example is policing: devolved to Scotland, Northern Ireland, Manchester and London, but not to Wales. We have directly elected mayors in England; in fact, Bristol has a directly elected mayor, and so does the West of England, including Bristol. Whilst where power and responsibility lie in the USA and Germany is clear—it being the same in each state or Länder—in Britain, it's complicated. I was going to use the word 'chaotic', and I think I probably prefer that word. Asymmetric devolution does not work; just look at what's happened in Spain, the only other country that's gone ahead with asymmetric devolution—it's got exactly the same problems as we have. Does the Minister agree there is a need to create a coherent model for the whole of the UK, as has been created in the USA and Germany, and that we need to do it urgently? We just cannot carry on like this.
Mae'n rhaid i ni symud i ffwrdd o ddatganoli tameidiog, gyda Phlaid Cymru'n credu y gallwn wneud toriadau tameidiog tuag at annibyniaeth, y Ceidwadwyr y gallwn ni ei atal rhag mynd ymhellach, a llawer yn ceisio symud datganoli tuag yn ôl. Un enghraifft yw plismona: wedi ei ddatganoli i'r Alban, Gogledd Iwerddon, Manceinion a Llundain, ond nid i Gymru. Rydym wedi ethol meiri yn uniongyrchol yn Lloegr; a dweud y gwir, mae gan Fryste faer wedi'i ethol yn uniongyrchol, a Gorllewin Lloegr hefyd, gan gynnwys Bryste. Er bod pŵer a chyfrifoldeb yn yr UDA a'r Almaen yn glir—mae'r un peth ym mhob gwladwriaeth neu Länder—ym Mhrydain, mae'n gymhleth. Roeddwn i'n mynd i ddefnyddio'r gair 'anhrefnus', ac rwy'n meddwl bod yn well gen i'r gair hwnnw, yn ôl pob tebyg. Nid yw datganoli anghymesur yn gweithio; edrychwch ar beth ddigwyddodd yn Sbaen, yr unig wlad arall sydd wedi mynd ati gyda datganoli anghymesur—mae ganddi'r union broblemau â ni. A yw'r Gweinidog yn cytuno bod angen creu model cydlynol ar gyfer y DU gyfan, fel sydd wedi'i greu yn yr UDA a'r Almaen, a bod angen i ni ei wneud ar fyrder? Ni allwn barhau fel hyn.
Thank you, Mike. I certainly agree with that last point that we can’t carry on like this. That’s precisely why I think we’ve been going down the road that we have, precisely why we have the commission. I think one of the most important things—whether you call it devolution, decentralisation of powers, subsidiarity or whatever—is the principles on which it’s based, what is the basis, what is the change you want to make and why do you want to make those changes. If it's about the empowerment of people and communities and better governance, then it’s a question of what changes will actually achieve that.
I don’t disagree with you in respect of justice and policing, but what I do know is that if there is not a labour Government in the next general election, we will not get the changes that we would want. We will not get any changes and we might even see a reversal of the current situation, which is why, I think, within the context, some of the proposals that are being put forward are really important constitutionally. They’re very important for the future of Wales, but they also are a framework within which a broader constitutional debate, which has to involve England and Scotland and Northern Ireland also, needs to take place. I think at some stage in the future, there will be a constitutional convention, because I think it’s the only way you can cohesively put all the different traits together. If that constitutional convention ever does take place, what we can say is that we’ve done our bit within Wales to ensure that we’ve engaged with the people of Wales, and that the input that we are making into that is a product of those conversations and discussions on behalf of the people of Wales.
Diolch, Mike. Rwy'n sicr yn cytuno gyda'r pwynt olaf hwnnw na allwn barhau fel hyn. Dyna'n union pam rwy'n meddwl ein bod ni wedi bod yn mynd i'r cyfeiriad presennol, yn union pam mae gennym ni'r comisiwn. Rwy'n credu mai un o'r pethau pwysicaf—p'un a ydych yn ei alw'n datganoli, datganoli pwerau, sybsidiaredd neu beth bynnag—yw'r egwyddorion y mae'n seiliedig arnynt, beth yw'r sail, beth yw'r newid rydych am ei wneud a pham rydych chi eisiau gwneud y newidiadau hynny. Os yw'n ymwneud â grymuso pobl a chymunedau a threfniadau llywodraethu gwell, yna mae'n fater o ba newidiadau fydd yn cyflawni hynny mewn gwirionedd.
Dydw i ddim yn anghytuno â chi o ran cyfiawnder a phlismona, ond yr hyn rydw i'n ei wybod yw os nad oes Llywodraeth Lafur yn yr etholiad cyffredinol nesaf, ni fyddwn yn cael y newidiadau y byddem eu heisiau. Ni chawn unrhyw newidiadau ac efallai y byddwn ni hyd yn oed yn gweld y sefyllfa bresennol yn gwrthdroi, a dyna pam, rwy'n credu, o fewn y cyd-destun, bod rhai o'r cynigion sy'n cael eu cyflwyno yn bwysig iawn yn gyfansoddiadol. Maen nhw'n bwysig iawn ar gyfer dyfodol Cymru, ond maen nhw hefyd yn fframwaith lle mae angen cynnal dadl gyfansoddiadol ehangach, sy'n gorfod cynnwys Lloegr a'r Alban a Gogledd Iwerddon hefyd. Rwy'n credu ar ryw adeg yn y dyfodol, bydd confensiwn cyfansoddiadol, oherwydd rwy'n credu mai dyma'r unig ffordd y gallwch roi'r holl nodweddion gwahanol at ei gilydd yn gydlynus. Os yw'r confensiwn cyfansoddiadol hwnnw byth yn digwydd, yr hyn y gallwn ei ddweud yw ein bod wedi chwarae ein rhan yng Nghymru i sicrhau ein bod wedi ymgysylltu â phobl yng Nghymru, a bod ein cyfraniad at hynny yn gynnyrch y sgyrsiau a'r trafodaethau hynny ar ran pobl yng Nghymru.
Minister, I've heard a number of definitive statements from you today in terms of this interim report and the commission, in terms of what it means for the people of Wales. But, actually, I think this commission has been set up and the report has been based on, unfortunately, a skewed range of opinions. We know that 55 per cent of the people that responded to the survey supported independence, but from the last St David's Day poll, just 14 per cent of the people in Wales supported it. It's a very small number, but it's actually less than the number of people who vote for Plaid Cymru, so if Plaid can't even convince their own voters to support independence, how on earth they'll convince the rest of Wales, I'll never understand.
But, nevertheless, what this consultation exercise has shown is that it failed to properly engage with communities right across Wales. You called it a genuinely national conversation, but, in fact, it's actually a projection of Wales and the Wales that this commission wished existed, rather than the Wales that actually does exist today. It skews the entire consultation exercise. You said it set out the variety of opinions. Well, we know that the same number of people that want independence in Wales, according to polls, also want to abolish this place entirely, which is not something given consideration to at all by this commission. So, do you agree with me, Minister, that if this consultation cannot be done reliably, it should not be done at all?
Gweinidog, rydw i wedi clywed nifer o ddatganiadau pendant gennych chi heddiw o ran yr adroddiad interim hwn a'r comisiwn, o ran yr hyn y mae'n ei olygu i bobl Cymru. Ond, mewn gwirionedd, rwy'n credu bod y comisiwn hwn wedi'i sefydlu ac mae'r adroddiad wedi'i seilio ar ystod o safbwyntiau wedi'u camystumio, yn anffodus. Rydym yn gwybod bod 55 y cant o'r bobl a ymatebodd i'r arolwg yn cefnogi annibyniaeth, ond o'r arolwg diwethaf ar Ddydd Gŵyl Dewi, dim ond 14 y cant o'r bobl yng Nghymru oedd yn ei gefnogi. Mae'n nifer bach iawn, ond mewn gwirionedd mae'n llai na nifer y bobl sy'n pleidleisio dros Blaid Cymru, felly os na all Plaid hyd yn oed argyhoeddi eu pleidleiswyr eu hunain i gefnogi annibyniaeth, sut ar y ddaear y byddai'n argyhoeddi gweddill Cymru, wnaf i fyth ddeall.
Ond, serch hynny, yr hyn y mae'r ymarfer ymgynghori hwn wedi'i ddangos yw ei fod wedi methu ag ymgysylltu'n iawn â chymunedau ledled Cymru. Gwnaethoch chi ei alw'n sgwrs wirioneddol genedlaethol, ond, mewn gwirionedd, rhagamcaniad yw hi o Gymru a'r Gymru y dymunai'r comisiwn hwn iddi fodoli, yn hytrach na'r Gymru sy'n bodoli mewn gwirionedd heddiw. Mae'n camystumio'r ymarfer ymgynghori cyfan. Dywedoch chi ei fod yn nodi'r amrywiaeth o ran safbwyntiau. Wel, rydym yn gwybod bod yr un nifer o bobl sydd eisiau annibyniaeth yng Nghymru, yn ôl arolygon, hefyd eisiau diddymu'r lle yma yn gyfan gwbl, ac nad yw'n rhywbeth sy'n cael ei ystyried o gwbl gan y comisiwn hwn. Felly, ydych chi'n cytuno â mi, Gweinidog, os na ellir gwneud yr ymgynghoriad hwn mewn ffordd ddibynadwy, na ddylid ei wneud o gwbl?
Can I say, firstly, that I think your representation of the interim report and the work up to that stage is, indeed, a misrepresentation? Because what they have done is put forward a whole series of evidence sessions. Again, you're right in terms of the online consultation, and, to be honest, that's the same with just about every online consultation that takes place, that you have a large number of people with a predetermined position, and they've been absolutely honest about that. They said that straight upfront, but they've also said that that isn't the basis of the consultation, that the whole purpose of producing the interim report was to provide a framework on core options—and you've seen the three options that they've identified—on which they're now going through a much more detailed and grass-roots engagement process. So, I think it is unfair to criticise engagement when that engagement is actually taking place on the basis of the interim report.
I understand the position that you have, and I understand, within this Chamber, that when positions are put forward, sometimes they're positions that are overexaggerated for party political reasons and so on. What I do hope is that you do, deep down, recognise that there is now a very serious engagement process that is under way with the commission, that the Welsh Government is not directing or controlling that, that it is a genuine independent commission, and you are free to ensure that your views on all the specific points they are looking at are answered and you give evidence. I hope you will follow the exemplary example of Darren Millar, the former Secretary of State for Wales Simon Hart, and UK Government Ministers who have chosen to give that evidence, as, indeed, I understand, has Gordon Brown as well. I think your views are just as valid, and I now look forward to perhaps reading the evidence that you yourself submit in terms of your views in terms of the various points that are being made in the consultation that is under way.
Yn gyntaf, a gaf i ddweud fy mod i'n meddwl bod eich cynrychiolaeth chi o'r adroddiad interim a'r gwaith hyd at y cam hwnnw, yn wir, yn gamgyflead? Oherwydd yr hyn a wnaed yw cyflwyno cyfres gyfan o sesiynau tystiolaeth. Unwaith eto, rydych chi'n iawn o ran yr ymgynghoriad ar-lein, ac, i fod yn onest, mae hynny'r un peth gyda phob ymgynghoriad ar-lein sy'n digwydd, bod gennych nifer mawr o bobl sydd â safbwynt rhagderfynedig, ac maen nhw wedi bod yn gwbl onest am hynny. Dywedwyd hynny'n syth ymlaen llaw, ond dywedwyd hefyd nad yw hynny'n sail i'r ymgynghoriad, mai holl bwrpas cynhyrchu'r adroddiad interim oedd darparu fframwaith ar opsiynau craidd—ac rydych wedi gweld y tri opsiwn a nodwyd—y maen nhw bellach yn mynd drwy broses ymgysylltu llawer mwy manwl ac ar lawr gwlad. Felly, rwy'n credu ei bod yn annheg beirniadu gweithgarwch ymgysylltu pan fo'r gweithgarwch ymgysylltu hwnnw yn digwydd ar sail yr adroddiad interim mewn gwirionedd.
Rwy'n deall eich safbwynt, ac rwy'n deall, o fewn y Siambr hon, pan fydd safbwyntiau'n cael eu cyflwyno, weithiau maen nhw'n safbwyntiau sy'n cael eu gor-ddweud am resymau gwleidyddol pleidiau ac yn y blaen. Yr hyn rwyf yn ei obeithio yw eich bod chi, yn y bôn, yn cydnabod bod proses ymgysylltu difrifol iawn bellach ar y gweill gyda'r comisiwn, nad yw Llywodraeth Cymru yn cyfarwyddo nac yn rheoli hynny, ei fod yn gomisiwn annibynnol go iawn, ac rydych yn rhydd i sicrhau bod eich barn ar yr holl bwyntiau penodol a ystyrir yn cael eu hateb a'ch bod yn rhoi tystiolaeth. Gobeithio y byddwch yn dilyn esiampl enghreifftiol Darren Millar, cyn Ysgrifennydd Gwladol Cymru Simon Hart, a Gweinidogion Llywodraeth y DU sydd wedi dewis rhoi'r dystiolaeth honno, fel yn wir y deallaf y mae Gordon Brown wedi'i wneud hefyd. Rwy'n credu bod eich barn yr un mor ddilys, ac rwy'n edrych ymlaen nawr at ddarllen y dystiolaeth rydych chi eich hun yn ei chyflwyno o ran eich barn o ran y gwahanol bwyntiau sy'n cael eu gwneud yn yr ymgynghoriad sy'n mynd rhagddi.
Darren Millar and Tom Giffard make some important points about the level of engagement with the whole population. I think it's really important that we have that conversation, but that we ensure that all parts of the population are involved where possible.
There are three issues that the interim report highlights that are really not working at the moment: policing and justice, rail infrastructure, and welfare. I think the Tories need to pay caution to the fact that there are so many people in our country who are in full-time work and are struggling to eat and heat. That tells you there must be something wrong with our welfare system. We've already rehearsed the problems with the rail infrastructure in First Minister's questions, so I want to raise the issue of policing and justice.
There is an absolute crisis of confidence in the police force across the United Kingdom. Our ability to ensure that the culture within the police is appropriate and not a place where people who should never be policemen can hide is—. We don't have those powers, and that is really worrying. But what's more than that, the way in which we waste money within the criminal justice system, across the United Kingdom, is something that is extremely difficult for us to resolve unless we have the powers. We have an excellent relationship at the moment with people in the Ministry of Justice, who are all working together on this women's justice blueprint, but that can change without anything that the Welsh Government can do about it. If the UK Government suddenly decide that they want to go off on a different path, then all of the good work can just go down the can.
So, I want to understand what the relationship is between the Government and the remit of this commission, because these are serious issues and they need properly investigating. There's really almost nothing in the interim report on the important issue of policing and justice, indeed, nor on the welfare system and how we could run it better, if we had control over its administration, just like they have in the other countries—in Scotland and Northern Ireland. They're able to do it, so we should be able to show that we're able to spend money better and have a more just outcome from it. So, I wonder whether you can just highlight that for us.
Mae Darren Millar a Tom Giffard yn gwneud rhai pwyntiau pwysig am lefel yr ymgysylltu â'r boblogaeth gyfan. Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn ein bod yn cael y sgwrs honno, ond ein bod yn sicrhau bod pob rhan o'r boblogaeth yn rhan o'r broses lle bo hynny'n bosibl.
Mae tri mater y mae'r adroddiad interim yn ei amlygu sydd wir ddim yn gweithio ar hyn o bryd: plismona a chyfiawnder, seilwaith rheilffyrdd, a lles. Rwy'n meddwl bod angen i'r Torïaid dalu pwyll i'r ffaith bod cynifer o bobl yn ein gwlad sydd mewn gwaith llawn amser ac yn ei chael hi'n anodd bwyta a gwresogi. Mae hynny'n dweud wrthych, mae'n rhaid bod rhywbeth o'i le ar ein system les. Rydym eisoes wedi adrodd y problemau gyda'r seilwaith rheilffyrdd yn ystod cwestiynau i'r Prif Weinidog, felly rydw i am godi'r mater o blismona a chyfiawnder.
Mae diffyg hyder llwyr yn yr heddlu ledled y Deyrnas Unedig. Mae ein gallu i sicrhau bod y diwylliant yn yr heddlu yn briodol ac nid yn fan lle y gall pobl na ddylai fyth fod yn blismyn guddio—. Nid oes gennym y pwerau hynny, ac mae hynny'n bryderus iawn. Ond yn fwy na hynny, mae'r ffordd rydym yn gwastraffu arian o fewn y system cyfiawnder troseddol, ledled y Deyrnas Unedig, yn rhywbeth sy'n hynod anodd inni ei ddatrys oni bai bod gennym y pwerau. Mae gennym berthynas ardderchog ar hyn o bryd â phobl yn y Weinyddiaeth Gyfiawnder, y mae pob un ohonynt yn gweithio gyda'i gilydd ar y glasbrint cyfiawnder menywod hwn, ond gall hynny newid heb i Lywodraeth Cymru allu gwneud unrhyw beth amdano. Os bydd Llywodraeth y DU yn penderfynu'n sydyn ei bod am fynd i gyfeiriad gwahanol, yna gall yr holl waith da fynd yn wastraff.
Felly, rwyf am ddeall beth yw'r berthynas rhwng y Llywodraeth a chylch gwaith y comisiwn hwn, oherwydd mae'r rhain yn faterion difrifol ac mae angen ymchwilio'n iawn iddynt. Does bron dim byd yn yr adroddiad interim ar fater pwysig plismona a chyfiawnder, yn wir, nac ar y system les a sut y gallem ei redeg yn well, pe bai gennym reolaeth dros ei weinyddu, yn union fel y maent yn y gwledydd eraill—yn yr Alban a Gogledd Iwerddon. Maen nhw'n gallu ei wneud, felly dylen ni allu dangos ein bod ni'n gallu gwario arian yn well a chael canlyniad mwy cyfiawn ohono. Felly, tybed a allwch chi dynnu sylw at hynny i ni.
Thank you. The terms of reference of the commission were well set out and we've been debating them on many occasions within this Chamber. I met recently with the commission, as the First Minister has, and I think they've explained, now, the process of engagement that they want to do and some of the directions of the issues they want to look at. They may want to look at these issues—financial issues, constitutional issues, governance issues and so on.
It really is for them to determine the areas that they think are, actually, important, where the evidence they conclude and the representations they get within the framework, where that leads them. I'd be very surprised if all of those issues are not ones that are being looked at, and looked at in some detail and being engaged with. With the sort of engagement process they're having, it's inevitable that that will be the case. I think it would be a big mistake to, actually, direct and say, 'This is what you've got to do, this is how you've got to do it', et cetera. I think you have to have confidence from the wide range of people from across political parties, the different persuasions and skills of the various commissioners and experts who are there that that is what they will do.
The points you raise in terms of welfare, policing, the cost-of-living crisis, justice and so on are absolutely right. I attended, with the Minister for Social Justice, Eastwood Park women's prison in Bristol. The governor there told us that every single woman there in that prison was a victim, one way or another, of abuse, of poverty, of exploitation. When we attended, just the other day, Berwyn prison up in north Wales, 10 per cent of the prisoners are former care leavers. We met with the care leavers, many of whom have themselves become mentors to care leavers who are coming into the prison system. In discussions that we've had with Cardiff University over the recent research and publications that they've had, the suggestion is that Wales has the highest level of imprisonment of its citizens in the whole of Europe, and something like two thirds or more of those who are on probation or in prison come from black or ethnic minority backgrounds. All of those things tell you that there are really serious issues in terms of our justice system. Looking at those, and how it can be delivered better, of course, is already part of our policy.
Now, our views on that have been fed into the commission in evidence sessions, as I'm sure have the views of every other individual who's interested in the commission. That's why I keep saying, whether you agree or don't agree with it—whether you think it should be going ahead or not—it is there and it is really important that you engage with it, and that we have the most constructive engagement and consideration of all of those issues that are so important to the future of Wales and the people of Wales. It's a way of actually exploring the thinking and the views of the people of Wales.
The point, Jenny, that you made and that you've made as well is absolutely right: the quality, to some extent, is the scale and the quality of the evidence, but also the quality of the engagement that takes place. That's why it is important, not whether we're going to agree with or disagree with the outcome, and not whether we think our predetermined views are always going to be the views we're going to have and we're not going to consider anything else so inflexibly, et cetera—I'm sure that that isn't the case. And that's why I think what is happening is timely, but I think it is also fundamentally important. Aneurin Bevan said that the problem, sometimes, is that people know the price of everything but the value of nothing, and I think our democracy has a very high value, and that's the direction we're taking. Thank you.
Diolch. Roedd cylch gorchwyl y comisiwn yn drefnus ac rydym wedi bod yn eu trafod droeon o fewn y Siambr hon. Cwrddais â'r comisiwn yn ddiweddar, fel y mae'r Prif Weinidog wedi gwneud, ac rwy'n credu ei fod wedi egluro, nawr, y broses o ymgysylltu y mae am ei wneud a rhai o gyfarwyddiadau'r materion y mae am edrych arnynt. Efallai y bydd yn edrych ar y materion hyn—materion ariannol, materion cyfansoddiadol, materion llywodraethu ac yn y blaen.
Cyfrifoldeb y comisiwn, mewn gwirionedd, yw pennu'r meysydd y mae'n credu sy'n bwysig, lle mae'r dystiolaeth y mae'n dod i'r casgliad a'r sylwadau mae'n eu cael o fewn y fframwaith, lle mae hynny'n ei arwain. Byddwn i'n synnu'n fawr os nad yw'r holl faterion hynny'n rhai sy'n cael eu hystyried, ac yn edrych ar ryw fanylder ac yn cael sylw. Gyda'r math o broses ymgysylltu a geir, mae'n anochel y bydd hynny'n wir. Mewn gwirionedd, rwy'n credu y byddai'n gamgymeriad mawr i gyfeirio a dweud, 'Dyma sy'n rhaid i chi ei wneud, dyma sut mae'n rhaid i chi ei wneud', ac ati. Rwy'n credu bod yn rhaid i chi gael hyder o'r ystod eang o bobl o bob rhan o bleidiau gwleidyddol, gwahanol berswâd a sgiliau'r gwahanol gomisiynwyr ac arbenigwyr sydd yno mai dyna fyddan nhw'n ei wneud.
Mae'r pwyntiau rydych chi'n eu codi o ran lles, plismona, yr argyfwng costau byw, cyfiawnder ac yn y blaen yn gwbl gywir. Es i i Garchar menywod Eastwood Park ym Mryste gyda'r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol. Dywedodd y llywodraethwr yno wrthym fod pob un fenyw yno yn y carchar hwnnw wedi dioddef cam-drin, tlodi, camfanteisio mewn rhyw ffordd neu'i gilydd. Pan aethon ni i garchar Berwyn i fyny yn y gogledd, dim ond y diwrnod o'r blaen, mae 10 y cant o'r carcharorion yn gyn-ymadawyr gofal. Cawsom gyfarfod â'r ymadawyr gofal, y mae llawer ohonynt eu hunain wedi dod yn fentoriaid i ymadawyr gofal sy'n dod i mewn i'r system garchardai. Yn ystod trafodaethau rydym wedi'u cael gyda Phrifysgol Caerdydd ynghylch yr ymchwil a chyhoeddiadau diweddar y maent wedi’u cael, yr awgrym yw mai Cymru sy'n carcharu ei dinasyddion fwyaf ledled Ewrop, ac mae rhywbeth fel dwy ran o dair neu fwy o'r rhai sydd ar brawf neu yn y carchar yn dod o gefndiroedd du neu leiafrifoedd ethnig. Mae'r holl bethau hynny'n dweud wrthych fod yna broblemau difrifol iawn o ran ein system gyfiawnder. Mae edrych ar y rheini, a sut y gellir ei gyflwyno'n well, wrth gwrs, eisoes yn rhan o'n polisi.
Nawr, mae ein barn ar hynny wedi ei chyfrannu i'r comisiwn mewn sesiynau tystiolaeth, fel yr wyf yn siŵr y mae barn pob unigolyn arall sydd â diddordeb yn y comisiwn. Dyna pam rwy'n parhau i ddweud, p'un a ydych yn cytuno ag ef ai peidio—p'un a ydych yn meddwl y dylai fod yn mynd yn ei flaen ai peidio—mae yno ac mae'n bwysig iawn eich bod yn ymgysylltu ag ef, a'n bod ni'n ystyried ac yn ymgysylltu â'r holl faterion hynny sydd mor bwysig i ddyfodol Cymru a phobl Cymru yn y ffordd fwyaf adeiladol. Mewn gwirionedd, mae'n ffordd o ymchwilio i feddylfryd a barn pobl Cymru.
Mae'r pwynt y gwnaethoch chi, Jenny, hefyd yn hollol gywir: yr ansawdd, i ryw raddau, yw graddfa ac ansawdd y dystiolaeth, ond hefyd ansawdd yr ymgysylltu sy'n digwydd. Dyna pam mae'n bwysig, nid a ydym am gytuno neu anghytuno â'r canlyniad, ac nid ydym yn meddwl mai ein safbwyntiau rhagderfynedig fydd y farn rydym am ei chael bob amser a dydyn ni ddim yn mynd i ystyried unrhyw beth arall mor anhyblyg, ac ati—rwy'n siŵr nad yw hynny'n wir. A dyna pam rwy'n credu bod yr hyn sy'n digwydd yn amserol, ond rwy'n credu ei fod hefyd yn sylfaenol bwysig. Dywedodd Aneurin Bevan mai'r broblem, weithiau, yw bod pobl yn gwybod pris popeth ond gwerth dim, ac rwy'n meddwl bod gwerth ein democratiaeth yn uchel iawn, a dyna'r cyfeiriad rydym yn ei gymryd. Diolch.
It's clear, Cwnsler Cyffredinol, from the interim report that the current devolution settlement is both dysfunctional and wholly inadequate for the needs of the people of Wales. What is also clear is that the commission will face an uphill struggle to persuade a Westminster Government of any colour that fundamental change is needed. I read last week your interview with the Law Society Gazette and was shocked that only five of the 78 recommendations of the independent commission on justice in Wales report have been accepted by Westminster. How do you surmount the very real challenge that Wales is an afterthought at best at Whitehall at all times? How can those proud defenders of the status quo there on the Conservative benches and with you, with Labour, in Westminster—how can they defend the status quo, that this union is working for the people of Wales, when we are one of the poorest parts of the United Kingdom, as mentioned by Jenny Rathbone? Our poverty is not inevitable. We have the resources, we have the skills. What we need is the chwarae teg, Cwnsler Cyffredinol. The late Tom Nairn said that the British state
'has entered into a historical cul-de-sac from which no exit is visible'.
Well, this commission has the opportunity to guide us toward an exit. However, I think it is very fitting that one of the co-chairs of this commission is the former Archbishop of Canterbury, because you will need all the support in the world and beyond to persuade any Westminster Government that change really is needed. Diolch yn fawr.
Mae'n amlwg, Cwnsler Cyffredinol, o'r adroddiad interim fod y setliad datganoli presennol yn gamweithredol ac yn gwbl annigonol ar gyfer anghenion pobl Cymru. Yr hyn sy'n amlwg hefyd yw y bydd y comisiwn yn wynebu tasg anodd o berswadio Llywodraeth San Steffan o unrhyw liw bod angen gwneud newidiadau sylfaenol. Darllenais eich cyfweliad gyda'r Law Society Gazette yr wythnos diwethaf a chefais fy synnu mai dim ond pump o'r 78 o argymhellion adroddiad y Comisiwn Annibynnol ar Gyfiawnder yng Nghymru sydd wedi'u derbyn gan San Steffan. Sut ydych chi'n goresgyn yr her wirioneddol bod Cymru'n ôl-ystyriaeth ar y gorau yn Whitehall bob amser? Sut gall y rhai sy'n falch o amddiffynwyr y status quo yno ar y meinciau Ceidwadol a gyda chi, gyda Llafur, yn San Steffan—sut y gallant amddiffyn y status quo, bod yr undeb hwn yn gweithio i bobl Cymru, pan ydym yn un o rannau tlotaf y Deyrnas Unedig, fel y crybwyllwyd gan Jenny Rathbone? Nid yw ein tlodi yn anochel. Mae gennym yr adnoddau, mae gennym y sgiliau. Beth sydd ei angen arnom yw'r chwarae teg, Cwnsler Cyffredinol. Dywedodd y diweddar Tom Nairn fod y wladwriaeth Brydeinig
'wedi mynd i ffordd bengaead hanesyddol heb ffordd amlwg allan'.
Wel, mae gan y comisiwn hwn gyfle i'n harwain tuag at ffordd allan. Fodd bynnag, rwy'n credu ei bod yn addas iawn mai un o gyd-gadeiryddion y comisiwn hwn yw cyn-Archesgob Caergaint, oherwydd bydd angen yr holl gefnogaeth yn y byd a thu hwnt i berswadio unrhyw Lywodraeth San Steffan bod angen newid go iawn. Diolch yn fawr.
Well, thank you for that last comment. If water can be turned into wine, then I'm pretty sure that commissions can be turned into constitutional reform. Listen, the point that you make is a valid one, isn't it? There is a recognition—and I hope there is common ground that there's a recognition that our constitutional structures, the status quo, are not acceptable, not workable, and there needs to be change. That's why everyone needs to make an input on what they think that change should be.
But when has devolution been easy? When has constitutional reform, when has change, been easy? We only have to look through history to see the steps that have been taken and what has happened. In England, there had to be a civil war to get some fundamental constitutional reform; well, we don't need to go that far, but it's a recognition of the fact that there's a need, that things aren't working and we have to make them better. I very much value the comments and the input that you've made to this, but this is an important debate and it's an ongoing debate.
Wel, diolch am y sylw olaf hwnnw. Os oes modd troi dŵr yn win, yna rwy'n eithaf sicr y gellir troi comisiynau yn ddiwygiad cyfansoddiadol. Gwrandewch, mae'r pwynt rydych chi'n ei wneud yn un dilys, onid yw? Mae cydnabyddiaeth—ac rwy'n gobeithio bod tir cyffredin bod cydnabyddiaeth nad yw ein strwythurau cyfansoddiadol, y status quo, yn dderbyniol, nid yn ymarferol, ac mae angen gwneud newidiau. Dyna pam mae angen i bawb wneud cyfraniad ar beth ddylai'r newid hwn fod yn eu barn nhw.
Fodd bynnag, pryd mae datganoli wedi bod yn hawdd? Pryd mae diwygiad cyfansoddiadol, pryd mae newid, wedi bod yn hawdd? Does ond rhaid i ni edrych drwy hanes i weld y camau sydd wedi eu cymryd a'r hyn sydd wedi digwydd. Yn Lloegr, bu'n rhaid cael rhyfel cartref i gael rhywfaint o ddiwygiad cyfansoddiadol sylfaenol; wel, does dim angen i ni fynd mor bell â hynny, ond mae'n gydnabyddiaeth o'r ffaith bod angen, nad yw pethau'n gweithio ac mae'n rhaid i ni eu gwella. Rwy'n gwerthfawrogi'r sylwadau a'r cyfraniad rydych wedi'u gwneud i hyn yn fawr, ond mae hon yn ddadl bwysig ac mae'n ddadl barhaus.
Two final questions. Rhianon Passmore.
Dau gwestiwn olaf. Rhianon Passmore.
Thank you very much, and I also welcome the statement today. Earlier this month, I spoke to my Labour Party membership in Islwyn regarding the work of the commission and the interim report, and my sense from that meeting and wider discussions is that there's still much to be done in totality to communicate the work of the independent commission on the constitutional future of Wales. Because people are understandably trying to get by in the cost-of-living crisis and the pandemic, there is not much space for many in terms of understanding the ins and outs of a theoretical constitutional reform. However, this does affect all of us across Wales, and never a bigger impact on the citizens of Wales with its final conclusion—we cannot underestimate the importance of that.
I noted that there exists confusion between the work of the independent commission and the well-publicised Welsh Government discussion of Senedd reform, and now the Gordon Brown reportage. I note that there have been 2,000 responses, which is a healthy start, but Wales having a population of three million demands the question: how do we ensure that this is a meaningful local and national conversation? I know that the Llywydd is looking at me.
You stated that the commission has indicated that their intention is, in the next phase of their work, to extend that conversation to the people of Wales, and that's to be welcomed, but that has to be a real and important conversation that stretches across Wales and across our valleys. So, Counsel General, how will this actually manifest itself in reality, as there is a need for that greater dialogue, for the engagement that we all want and that Wales deserves?
Diolch yn fawr, ac rwyf hefyd yn croesawu'r datganiad heddiw. Yn gynharach y mis hwn, siaradais ag aelodaeth fy Mhlaid Lafur yn Islwyn ynglŷn â gwaith y comisiwn a'r adroddiad interim, a'm synnwyr o'r cyfarfod hwnnw a thrafodaethau ehangach yw bod llawer i'w wneud o hyd yn gyfan gwbl i gyfleu gwaith y comisiwn annibynnol ar ddyfodol cyfansoddiadol Cymru. Gan fod pobl yn naturiol yn ceisio cael dau ben llinyn ynghyd yn yr argyfwng costau byw a'r pandemig, nid oes llawer o le i lawer o ran deall manylion diwygiad cyfansoddiadol damcaniaethol. Fodd bynnag, mae hyn yn effeithio ar bob un ohonom ledled Cymru, a byth yn fwy o effaith ar ddinasyddion Cymru gyda'i gasgliad terfynol—ni allwn danbrisio pwysigrwydd hynny.
Nodais fod dryswch rhwng gwaith y comisiwn annibynnol a thrafodaeth dda Llywodraeth Cymru ar ddiwygio'r Senedd, a nawr adroddiadau Gordon Brown. Nodaf fod 2,000 o ymatebion wedi bod, sy'n ddechrau iach, ond mae Cymru sydd â phoblogaeth o dair miliwn yn mynnu'r cwestiwn: sut mae sicrhau bod hon yn sgwrs leol a chenedlaethol ystyrlon? Rwy'n gwybod bod y Llywydd yn edrych arnaf.
Dywedoch chi fod y comisiwn wedi nodi mai ei fwriad, yn y cyfnod nesaf yn ei waith, yw ymestyn y sgwrs honno i bobl Cymru, ac mae hynny i'w groesawu, ond mae'n rhaid i hynny fod yn sgwrs wirioneddol a phwysig sy'n ymestyn ledled Cymru a ledled ein cymoedd. Felly, Cwnsler Cyffredinol, sut y bydd hyn yn dod i'r amlwg mewn gwirionedd, gan fod angen mwy o gyfathrebu, ar gyfer yr ymgysylltiad y mae pob un ohonom ei eisiau ac y mae Cymru'n ei haeddu?
Thank you, Rhianon, for those comments. The commission has set out a programme of much deeper engagement, much deeper consultation, and the establishment of groups within communities with which it will engage, and I know that that was one of the points that I raised and others raised when we met with them—'How are you going to go about it?' There was clearly a lot of work and a lot of thought about it. And we all know from our own engagement with our communities that it's not an easy process. People who are disengaged from civic society in that way are difficult to engage with—they have dropped out for a particular reason—but I'm confident that they are clearly addressing it, and that they will be doing some very, very different things and ways of doing it.
In terms of our discussions, this is a challenge for all of us, isn't it? How do we turn these debates, which are about how people can influence matters, influence the decisions that affect their lives, into more than technical discussions? Well, look, it's happened—. We only have to look through history. It has happened before. The Chartists—what was that? That was about constitutional reform; it was about almost nothing else other than constitutional reform. The establishment of democracy is about constitutional reform. Keir Hardie, on the Labour Representation Committee before the establishment of the Labour Party, talked about home rule, constitutional things, because they recognised the importance in terms of identifying where power was and how you could exercise and democratise it.
So, that is the core, I think, of the debate that we're having and that we must have and I think will be underpinning many of the future discussions that we're going to have on this very, very important issue. I'm glad that we've been able to have this hour. I'm grateful for the generosity of the Llywydd for allowing this debate to take place in this way, but this is really only the start of that work, I think.
Diolch, Rhianon, am y sylwadau hynny. Mae'r comisiwn wedi nodi rhaglen o ymgysylltu llawer mwy trylwyr, o ymgynghori llawer mwy trylwyr, a sefydlu grwpiau o fewn cymunedau y bydd yn ymgysylltu â nhw, ac rwy'n gwybod mai dyna un o'r pwyntiau a godais, ymhlith pwyntiau eraill a godwyd pan gwrddon ni â'r comisiwn—'Sut ydych chi'n mynd i fynd ati?' Roedd yn amlwg bod llawer o waith a llawer o feddwl yn cael ei wneud am y peth. Ac mae pob un ohonom yn gwybod o'n hymgysylltiad ein hunain â'n cymunedau nad yw'n broses hawdd. Mae pobl sydd wedi'u hymddieithrio rhag cymdeithas ddinesig yn y ffordd honno yn anodd ymgysylltu â nhw—maen nhw wedi rhoi'r gorau iddi am reswm penodol—ond rwy'n hyderus eu bod yn mynd i'r afael â hi'n glir, ac y byddant yn gwneud rhai pethau gwahanol iawn, iawn a ffyrdd gwahanol o'i wneud.
O ran ein trafodaethau, mae hyn yn her i bob un ohonom, onid yw? Sut mae troi'r dadleuon hyn, sy'n ymwneud â sut y gall pobl ddylanwadu ar faterion, dylanwadu ar y penderfyniadau sy'n effeithio ar eu bywydau, yn fwy na thrafodaethau technegol? Wel, edrychwch, mae wedi digwydd—. Nid oes ond rhaid i ni edrych drwy hanes. Mae wedi digwydd o'r blaen. Y Siartwyr—beth oedd hynny? Roedd hynny'n ymwneud â diwygiad cyfansoddiadol; nid oedd yn ymwneud â bron dim arall heblaw diwygiad cyfansoddiadol. Mae sefydlu democratiaeth yn ymwneud â diwygio cyfansoddiadol. Bu Keir Hardie, ar y Pwyllgor Cynrychiolaeth Llafur cyn sefydlu'r Blaid Lafur, yn sôn am reol gartref, pethau cyfansoddiadol, oherwydd eu bod yn cydnabod y pwysigrwydd o ran nodi lle'r oedd pŵer a sut y gallech ei arfer a'i ddemocrateiddio.
Felly, dyna yw craidd y ddadl rydym yn ei chael a'r ddadl y mae'n rhaid i ni gael, yn fy marn i, ac rwy'n meddwl y bydd yn sail i lawer o'r trafodaethau ar y mater pwysig iawn hwn. Rwy'n falch ein bod ni wedi gallu cael yr awr hon. Rwy'n ddiolchgar am haelioni'r Llywydd am ganiatáu i'r ddadl hon ddigwydd fel hyn, ond dim ond dechrau'r gwaith hwnnw yw hwn mewn gwirionedd, rwy'n credu.
I'm generous enough even to call Alun Davies. [Laughter.]
Rwy'n ddigon hael hyd yn oed i alw Alun Davies. [Chwerthin.]
There we are. I'm very grateful to you, Presiding Officer, and so is the Chamber. [Laughter.] Home rule, of course, was one of the founding principles of the modern Labour Party, and those people who haven't read 'In Place of Fear' will chart Aneurin Bevan's search for democracy and search for power from the miners' lodge in Pochin colliery, through Tredegar town council and Monmouthshire County Council to the Palace of Westminster. And power is what socialism is about, and the use of power and the democratic control of power, which is what Waldorf and Statler don't actually like about this debate, because this is about the democratisation of political power. What I want to see from this commission, Counsel General, is the establishment of a recognition that parliamentary democracy is equal here as to that which exists in Westminster.
I've read through the statutes of Westminster in 1931, and that might well provide a building block for the shared sovereignty of parliamentary democracy throughout these islands, because until we lose the concept of parliamentary democracy residing in Westminster and Westminster alone, we will never be able to protect the powers that the people of Wales want to be held here. So, we need to be able to do that.
And the other point that I will just make, if the Presiding Officer will allow me, is that about the democratisation of money. All too often, decisions that are taken by the UK Treasury are taken to benefit London and the south-east of England, and one place where Liz Truss was absolutely right was that Treasury orthodoxy has failed the United Kingdom. Treasury orthodoxy has failed Wales. Treasury orthodoxy has impoverished the United Kingdom, and what I would like to see is a model based, perhaps, even on the Australian model, where you have the independent allocation of funds and redistribution of wealth across these islands to ensure that all parts of these islands benefit from the wealth created in these islands.
Dyna ni. Rwy'n ddiolchgar iawn i chi, Llywydd, ac felly hefyd y Siambr. [Chwerthin.] Rheolaeth gartref, wrth gwrs, oedd un o egwyddorion sefydlu'r Blaid Lafur fodern, a bydd y bobl hynny sydd heb ddarllen 'In Place of Fear' yn dilyn chwiliad Aneurin Bevan am ddemocratiaeth a phŵer o borthdy'r glowyr yng nglofa Pochin, drwy gyngor tref Tredegar a Chyngor Sir Fynwy hyd at Balas San Steffan. A phŵer yw'r hyn y mae sosialaeth amdano, a'r defnydd o bŵer a rheoli pŵer democrataidd, sef yr hyn nad yw Waldorf a Statler yn ei hoffi am y ddadl hon mewn gwirionedd, oherwydd mae hyn yn ymwneud â democrateiddio pŵer gwleidyddol. Yr hyn rydw i am ei weld gan y comisiwn hwn, Cwnsler Cyffredinol, yw sefydlu cydnabyddiaeth bod democratiaeth seneddol yn gyfartal yn y fan yma â'r hyn sy'n bodoli yn San Steffan.
Rwyf wedi darllen drwy statudau San Steffan ym 1931, ac mae'n ddigon posibl y byddai hynny'n darparu bloc adeiladu ar gyfer sofraniaeth gyffredin democratiaeth seneddol ledled yr ynysoedd hyn, oherwydd hyd nes y byddwn yn colli'r cysyniad o ddemocratiaeth seneddol sy'n byw yn San Steffan a San Steffan yn unig, ni fyddwn byth yn gallu diogelu'r pwerau y mae pobl Cymru am gael eu cynnal yma. Felly, mae angen i ni allu gwneud hynny.
A'r pwynt arall y byddaf yn ei wneud, os bydd y Llywydd yn caniatáu i mi wneud hynny, yw democrateiddio arian. Yn rhy aml, mae penderfyniadau sy'n cael eu gwneud gan Drysorlys y DU yn cael eu gwneud er budd Llundain a de-ddwyrain Lloegr, ac un man lle roedd Liz Truss yn gwbl gywir oedd bod uniongrededd y Trysorlys wedi methu'r Deyrnas Unedig. Mae uniongrededd y Trysorlys wedi methu Cymru. Mae uniongrededd y Trysorlys wedi amharu ar y Deyrnas Unedig, a'r hyn yr hoffwn ei weld yw model sy'n seiliedig, efallai, hyd yn oed ar fodel Awstralia, lle mae gennych ddyraniad annibynnol o arian ac ailddosbarthu cyfoeth ar draws yr ynysoedd hyn er mwyn sicrhau bod pob rhan o'r ynysoedd hyn yn cael budd o'r cyfoeth a grëwyd yn yr ynysoedd hyn.
Thank you for that, and again, I'm grateful to the Llywydd for her generosity, or shall I say extravagance? [Laughter.] The point you make on sovereignty is an important one, and I have been saying at every opportunity I get that the concept of Westminster sovereignty disappeared some time ago. It may not be completely recognised and maybe our constitutional structure may not have caught up with it, but where you have four Parliaments that elect and have primary legislative powers, with mandates from the people by whom they were elected, then there cannot be anything other than shared sovereignty. And it is the failure of our constitutional system to adjust to that that I think has resulted in the dysfunctions that we are continually facing every day, and one of the reasons why there has to be reform. The democratisation of finance, the accountability of the Treasury, I actually agree are absolutely fundamental. The HS2 debate is a classic example of that. It should not be capable of happening in an area where there is clear delineation of the conventions and the powers and the responsibilities. So, beyond that, I think I agreed with most of the other points you made as well.
Diolch am hynny, ac eto, rwy'n ddiolchgar i'r Llywydd am ei haelioni, neu a ddylwn i ddweud gormodiaith? [Chwerthin.] Mae'r pwynt rydych yn ei wneud am sofraniaeth yn un pwysig, ac rwyf wedi bod yn dweud ar bob cyfle a gaf fod y cysyniad o sofraniaeth San Steffan wedi diflannu gryn amser yn ôl. Efallai nad yw'n cael ei gydnabod yn llwyr ac efallai na fydd ein strwythur cyfansoddiadol wedi dal i fyny â hi, ond lle mae gennych bedair Senedd sy'n ethol ac sydd â phwerau deddfu sylfaenol, gyda mandadau gan y bobl y cawsant eu hethol, yna ni all fod unrhyw beth heblaw sofraniaeth a rennir. A methiant ein system gyfansoddiadol yw addasu i hynny sydd wedi arwain at y trafferthion rydym yn eu hwynebu'n barhaus bob dydd, yn fy marn i, ac un o'r rhesymau pam fod yn rhaid diwygio. O ran democrateiddio cyllid, atebolrwydd y Trysorlys, rwy'n cytuno eu bod yn gwbl sylfaenol, a dweud y gwir. Mae dadl HS2 yn enghraifft berffaith o hynny. Ni ddylai allu digwydd mewn ardal lle mae darlun clir o'r confensiynau a'r pwerau a'r cyfrifoldebau. Felly, y tu hwnt i hynny, rwy'n credu fy mod yn cytuno â'r rhan fwyaf o'r pwyntiau eraill a wnaethoch hefyd.
Diolch i'r Cwnsler Cyffredinol.
I thank the Counsel General.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r datganiad gan Weinidog y Gymraeg ac Addysg ar gynllunio'r Gymraeg mewn addysg, ac rwy'n galw ar y Gweinidog i wneud ei ddatganiad—Jeremy Miles.
The next item is the statement by the Minister for Education and the Welsh Language on Welsh in education planning, and I call on the Minister to make the statement—Jeremy Miles.
Diolch, Llywydd, ac mae'n bleser gen i fod yma heddiw i ddiweddaru Aelodau ar ein gwaith cynllunio'r Gymraeg mewn addysg.
Ers fy natganiad diwethaf, rwy'n falch o ddweud bod holl gynlluniau strategol Cymraeg mewn addysg 10 mlynedd awdurdodau lleol wedi cael eu cymeradwyo, eu cyhoeddi ac yn weithredol. Nid yn unig hynny, rwyf wedi derbyn 22 o gynlluniau gweithredu sydd yn manylu sut y bydd awdurdodau lleol yn gweithredu'r CSCAs yn ystod y pum mlynedd cyntaf. Hoffwn ddiolch i bawb ar lefel awdurdod lleol a rhanddeiliaid am eu cefnogaeth barhaus a'u cyfraniad i’r agenda hwn. Mae'n dangos i mi ymrwymiad a dealltwriaeth go iawn o'r angen i barhau i symud ymlaen, gyda'n gilydd, gyda gweledigaeth glir.
A gweithredu ar eu hymrwymiadau yw'r union beth maen nhw'n bwriadu ei wneud. Dyma’r neges glir gan arweinwyr y cyngor a chyfarwyddwr addysg yn ystod ein cyfarfodydd i drafod y CSCAs y tymor diwethaf. Rŷn ni i gyd yn gwybod nad yw addysg a chynllunio iaith yn hawdd, yn enwedig gan fod man cychwyn pob awdurdod lleol yn wahanol. Mae angen inni barhau, felly, i weithio gyda'n gilydd i wneud yn siŵr bod y penderfyniadau rydyn ni'n eu gwneud a'r camau rydyn ni'n eu cymryd yn dod â ni'n agosach at ein huchelgais 'Cymraeg 2050' o filiwn o siaradwyr Cymraeg. O'm rhan i, rwyf am wneud yn siŵr bod canllawiau a gyhoeddir i awdurdodau lleol yn adlewyrchu ein hymrwymiadau 'Cymraeg 2050'. Mae canllawiau newydd eisoes wedi'u cyhoeddi ynglŷn â grantiau cyfalaf cymunedau dysgu cynaliadwy a'r CSCA, fel bod cynlluniau buddsoddi'n cael eu hasesu yn erbyn y CSCA, i sicrhau’r gallu i gyrraedd targedau'r CSCA. Rŷn ni hefyd yn bwriadu adolygu'r cod trefniadaeth ysgolion, gyda gwaith eisoes ar y gweill i adnabod pa newidiadau sydd eu hangen.
Roeddwn i'n falch o allu dyrannu £7 miliwn arall o gyllid cyfalaf yn ystod tymor yr hydref i gefnogi ymrwymiadau CSCA awdurdodau lleol. Mae hyn ar ben yr £105 miliwn a gymeradwywyd ers 2018. Mae'r £6.6 miliwn i ehangu darpariaeth drochi hwyr ledled Cymru yn ystod tymor y Senedd hon yn ennill momentwm, gyda phob cais gan awdurdodau lleol yn weithredol ers mis Medi. Bydd yr arian yn galluogi awdurdodau lleol i gyflogi dros 60 o arbenigwyr trochi hwyr dros y blynyddoedd nesaf. Er enghraifft, ym Mro Morgannwg, maen nhw wedi gallu agor eu canolfan drochi gyntaf yn Ysgol Gwaun y Nant trwy'r grant hwn. Rŷn ni hefyd yn cefnogi rhaglen drochi rithiol yng Ngwynedd, gan ddefnyddio technoleg VR, adnodd fydd o fudd i Gymru gyfan.
Lansiwyd ein rhwydwaith i gefnogi addysg drochi ym mis Rhagfyr y llynedd i ddod ag awdurdodau lleol, ysgolion ac arbenigwyr trochi hwyr at ei gilydd i sicrhau bod datblygiadau mewn arferion trochi hwyr yn seiliedig ar wybodaeth ac ymchwil. Rwy'n falch iawn o'r hyn rŷn ni wedi'i gyflawni yn y maes hwn. Mae ein darpariaeth drochi hwyr ni yn unigryw i ni yng Nghymru, ac mae'r potensial i ni fynd hyd yn oed ymhellach yn glir i'w weld.
Allwn ni ddim, fodd bynnag, anwybyddu canlyniadau'r cyfrifiad ar y Gymraeg, a gyhoeddwyd ar 6 Rhagfyr. Roedd y ffigurau ynglŷn â phlant tair i 15 oed yn siomedig, gan ein bod yn gwybod bod mwy o ddysgwyr mewn addysg Gymraeg heddiw nag oedd 10 mlynedd yn ôl—dros 11,000 yn fwy. Fe wnes i sôn yn fy natganiad ar ganlyniadau'r cyfrifiad ar y Gymraeg ar 24 Ionawr, fod Llywodraeth Cymru yn parhau i fod yn gwbl ymroddedig i'n nod o filiwn o siaradwyr Cymraeg a dyblu'r nifer ohonom sy'n defnyddio'r Gymraeg bob dydd erbyn 2050.
Mae cynnal gwell dealltwriaeth o'r data yn rhan allweddol o gynllunio’r Gymraeg mewn addysg. Darparwyd proffil data Cymraeg lleol i awdurdodau lleol wrth baratoi eu CSCA, fydd yn cael ei ddiweddaru'n flynyddol. Byddaf hefyd yn cyhoeddi trosolwg cenedlaethol yn seiliedig ar adroddiadau adolygu’r CSCA.
Ers cyhoeddi ein cynllun gweithlu addysg 10 mlynedd ym mis Mai 2022, rŷn ni hefyd wedi bod yn gweithio gyda rhai awdurdodau lleol i ddatblygu dull cyson o ddadansoddi data sy'n cael ei gasglu gan ysgolion ac awdurdodau lleol. Bydd hyn yn galluogi dealltwriaeth fanylach o’r nifer o athrawon ychwanegol sydd eu hangen i gyflawni cynlluniau awdurdodau lleol i gynyddu nifer y dysgwyr mewn addysg cyfrwng Cymraeg, a bydd hefyd yn galluogi rhanddeiliaid i dargedu ein cefnogaeth yn well i gefnogi pob ymarferwr i ddatblygu ei sgiliau Cymraeg.
Rŷn ni am sicrhau bod pob dysgwr ym mhob ysgol yn cael y cyfle gorau i fod yn siaradwr Cymraeg hyderus. Rŷn ni wedi ymrwymo i sefydlu a gweithredu continwwm o ddysgu Cymraeg fel bod gan ddysgwyr, athrawon, rhieni a chyflogwyr ddealltwriaeth gyffredin o'r daith i ddysgu'r Gymraeg a'r canlyniadau ieithyddol disgwyliedig ar bob cam o'r daith honno. Rhan hanfodol o'r gwaith hwn fydd sicrhau bod y continwwm yn gallu cael ei ddefnyddio o fewn y system addysg statudol i gefnogi Cwricwlwm i Gymru yn ogystal ag wrth ddysgu ôl-16 a dysgu oedolion. Rŷn ni wedi bod yn archwilio gyda rhanddeiliaid cyfleoedd i ddefnyddio’r fframwaith cyfeirio Ewropeaidd cyffredin o ran lefelau iaith, neu the common European framework of reference for languages, CEFR, fel y'i gelwir, fel sail i ddatblygu continwwm Cymraeg. Bydd gwreiddio'r continwwm yn cymryd amser, ond rwyf wedi ymrwymo i sicrhau bod y cyfle i ddysgu Cymraeg ar gael i bawb.
Byddwn ni'n parhau i weithio ar draws pob ysgol a lleoliad i sicrhau bod y ffordd rŷn ni'n dysgu Cymraeg yn arloesol ac yn cael ei chefnogi gan ddysgu proffesiynol ac adnoddau. Mae'n rhaid inni ailffocysu ein hymdrechion yn y sector cyfrwng Saesneg. Rwy'n ymfalchïo yn y gwaith caled sy'n digwydd mewn ysgolion ac rwy'n gwybod bod awydd a brwdfrydedd ymhlith athrawon Cymru i fanteisio ar y cyfleoedd sydd ar gael trwy’r cwricwlwm newydd. Rŷn ni eisoes wedi cyhoeddi'r fframwaith ar gyfer y Gymraeg mewn addysg cyfrwng Saesneg, a’r gwersi Cymraeg am ddim trwy'r Ganolfan Dysgu Cymraeg Genedlaethol i ddysgwr 16 i 25 a hefyd y gweithlu addysg, sy’n enghraifft wych o'r cydweithio sy’n digwydd gyda’n partneriaid.
Ers mis Medi, rŷn ni wedi ariannu'r ganolfan a chwmni Say Something in Welsh i ddatblygu ap i atgyfnerthu sgiliau Cymraeg dysgwyr a datblygu eu hyder. Mae gan ddatblygiadau fel hyn y potensial i gynyddu'r defnydd o’r Gymraeg ym mhob un o'n hysgolion. Rŷn ni'n bwriadu cyflwyno'r peilot hwn i 10 ysgol Saesneg arall, ac mae'r cynllunio ar gyfer hynny'n dechrau nawr. Byddwn ni hefyd yn datblygu mwy o adnoddau i sicrhau bod ein dysgwyr Cymraeg yn cael cefnogaeth cryf i ddod yn siaradwyr hyderus, balch. Wrth gwrs, nid yw’r un dull yn gweddu i bawb, a rhaid inni barhau i ddod o hyd i gyfres o ymyraethau gwahanol i gefnogi pob dysgwr, lle bynnag y maen nhw ar eu taith iaith.
Mae'r rhain i gyd yn gamau bach ond arwyddocaol, ac mae angen i ni eu dathlu. Mae'r Gymraeg yn perthyn i ni i gyd, ac rwy'n hyderus y gallwn ni gyflawni mewn partneriaeth.
Thank you, Llywydd, and it's my pleasure to be here today to update Members on our progress regarding Welsh in education planning.
Since my last statement, I’m pleased to say that all 10-year Welsh in education strategic plans by local authorities have been approved and published and are operational. Not only that, I've received 22 action plans, setting out in detail how local authorities will deliver their WESPs during the first five years. I’d like to thank everyone at local authority and stakeholder level for their continued support and their involvement in this agenda. It demonstrates to me a real commitment and understanding of the need to keep moving forward, together, with a clear vision.
And delivering on their commitments is exactly what they intend to do. This was a clear message from council leaders and directors of education during our meetings to discuss their WESPs last term. We all know that education and language planning aren't easy, particularly as the starting point of each local authority is different. We need to continue, therefore, to work together to make sure that the decisions that we make and the actions that we take bring us closer to our 'Cymraeg 2050' ambition, namely a million Welsh speakers. For my part, I intend to make sure that the guidance issued to local authorities reflects our 'Cymraeg 2050' commitments. New guidance has already been issued around the capital grants for sustainable communities for learning and the WESPs, so that investment plans are assessed against the WESPs to ensure that they provide the capability to meet the targets. We also intend to review the school organisation code, with work already under way to identify which changes are needed.
I was pleased to be able to allocate a further £7 million in capital funding during the autumn term to support our WESP commitments of local authorities. This is on top of the £105 million approved since 2018. The £6.6 million to expand late immersion provision across Wales over this Senedd term is gaining momentum, with all bids by local authorities operational since September. The funding will allow local authorities to employ more than 60 late immersion specialists over the coming years. For example, in the Vale of Glamorgan, they have been able to open their first late immersion unit in Ysgol Gwaun y Nant through the use of this grant. We’re also supporting the virtual immersion learning programme in Gwynedd, using VR technology, a resource that will benefit the whole of Wales.
We launched our network to support Welsh language immersion in December last year, bringing local authorities, schools and late immersion specialists together to ensure developments in late immersion practices are based on knowledge and research. I'm very proud of what we've achieved in this area. Our late immersion provision is unique to us in Wales, and the potential for us to go even further is clear to see.
We can't, however, ignore the census results on the Welsh language, published on 6 December. The figures relating to three to 15-year olds were disappointing, as we know that there are more learners in Welsh-medium education today than there were 10 years ago—over 11,000 more. As I said in my statement on the Welsh language census results on 24 January, the Welsh Government remains absolutely committed to our aim of a million Welsh speakers and doubling the number of us who use Welsh every day by 2050.
Maintaining a better understanding of the data is a key part of Welsh in education planning. A local Welsh language data profile was provided to local authorities during the preparation of their WESPs, which will be updated annually. I will also publish a national overview based on review reports on the WESPs.
Since publishing our 10-year education workforce plan in May 2022, we’ve also been working with some local authorities to develop a consistent method of analysing data collected by schools and local authorities. This will enable a more detailed understanding of how many additional teachers are required to deliver local authority plans to increase the number of learners in Welsh-medium education, and it will also enable stakeholders to better target our support for all practitioners to develop their own Welsh language skills.
We want to ensure that all learners in all schools have the best opportunity to become confident Welsh speakers. We've committed to establishing and implementing a continuum of Welsh language learning so that learners, teachers, parents and employers have a shared understanding of the journey to learn Welsh and the expected linguistic outcomes on each stage of that journey. A crucial aspect of this work will be to ensure that the continuum can be used both within the statutory education system in support of the Curriculum for Wales as well as in post-16 and adult learning. We have been exploring with stakeholders opportunities to use the common European framework of reference for languages, CEFR, as a basis for developing a Welsh language continuum. Embedding the continuum will take time, but I’m committed to ensuring that the opportunity to learn Welsh is available to all.
We’ll continue to work across all schools and settings to ensure that the way in which we teach Welsh is innovative and is supported by professional learning and resources. We must refocus our efforts in the English-medium sector. I applaud the hard work that's going on in schools, and I know that there is appetite and enthusiasm among Welsh teachers to take advantage of the opportunities afforded within the Curriculum for Wales. We've already published the framework for the Welsh language in English-medium education, and the free Welsh lessons delivered through the National Centre for Learning Welsh for learners aged 16 to 25 and also for the education workforce is a great example of the collaborative work going on with our partners.
Since September, we've funded the centre and Say Something in Welsh to develop an app to reinforce the Welsh language skills of learners and develop their confidence. Developments such as these have the potential to increase the use of Welsh in all of our schools. We intend to roll out this pilot to 10 other English-medium schools, and the planning for that starts immediately. We will also develop more resources to ensure that our Welsh language learners are well supported to become confident, proud speakers. Of course, one size will not fit all, and we must continue to find a suite of different interventions to support all learners, wherever they are on their language journey.
These are all small but significant steps, which we need to celebrate. Cymraeg, Welsh, belongs to us all, and I am confident that, in partnership, we can deliver.
Rwy'n ddiolchgar i'r Gweinidog am roi golwg ymlaen llaw i mi o'r datganiad y prynhawn yma.
Rwy'n credu ein bod ni i gyd yn cydnabod bod yn rhaid inni ddatblygu strategaeth bolisi integredig er mwyn cyflawni 'Cymraeg 2050' a fydd yn gweld Llywodraeth Cymru'n cydweithio ag awdurdodau lleol, a vice versa, nid mewn seilos ar wahân. Er nad oes gen i wrthwynebiad i'r hyn y mae'r cynlluniau strategol Cymraeg mewn addysg yn gobeithio ei gyflawni, mae gen i bryderon o ran sut mae Llywodraeth Cymru ac awdurdodau lleol yn gweithio i ddarparu cynlluniau strategol Cymraeg mewn addysg. Bydd y Gweinidog yn cofio i mi godi pryderon ynghylch ei anallu presennol i graffu ar awdurdodau lleol a gweithrediad eu cynlluniau strategol Cymraeg mewn addysg.
Fel y dywedais yn y Siambr hon o'r blaen, os yw 'Cymraeg 2050' am gael ei gyflawni, yna mae'n rhaid i bob lluniwr polisi yma neu yn neuaddau sir ledled Cymru fod yn atebol am gyflawni ar gyfer y Gymraeg. Yn bwysig iawn, mae yna rôl y mae'n rhaid i Lywodraeth Cymru ei chwarae i sicrhau bod pob awdurdod lleol yn gwireddu'r cynllun strategol maent wedi'i addo. Fodd bynnag, yn ymarferol, nid yw hyn yn wir.
I'm grateful to the Minister for giving me sight of the statement beforehand this afternoon.
I think we all acknowledge that we do need to develop an integrated strategy and policy for the delivery of 'Cymraeg 2050' that will see the Welsh Government collaborating with local authorities, and vice versa, rather than working in silos separately. Although I have no objection to what the WESPs hope to achieve, I do have some concerns as to how the Welsh Government and local authorities are working to provide their WESPs in education. The Minister will be aware that I raised some concerns about the current inability to scrutinise local authorities and the implementation of their WESPs.
As I've said in this Chamber previously, if 'Cymraeg 2050' is to be delivered, then every policy maker here or in county halls across Wales must be accountable on delivering for the Welsh language. Very importantly, there is a role that the Welsh Government must play in ensuring that every local authority delivers the WESP that they have pledged. Now, practically, this is not currently the case.
As has been established, Welsh in education strategic plans are a Welsh Government mechanism in place to ensure that all 22 local authorities are taking decisions in the interests of the Welsh Government's own objectives and targets, in this case, 'Cymraeg 2050'. Local authorities submit their WESPs to Welsh Government, who decide if they are satisfactory or not. Once deemed satisfactory, the local authority then implements that WESP. But should they fail to deliver the WESP, then Welsh Government possesses no ability to intervene and direct that authority in the right direction. Because of this, what hopes do the Welsh Government have of achieving 'Cymraeg 2050' if WESPs are seen, sometimes, as a box-ticking exercise by local authorities, with no obligation to deliver upon them?
I appreciate, Minister, that you intend to bring forward a Welsh language Act and are having active discussions with Plaid Cymru as part of the co-operation agreement, but the current relationship between Welsh Government, its policies and local authorities is not producing the results we all want to see. Whilst local authorities are coming up with WESPs, there's no way for Welsh Government to ensure that WESP journey is completed.
When we make targets such as 'Cymraeg 2050' and policies such as WESPs, we have to ensure that local authorities, further education colleges, early years learning and third sector organisations all fit within a whole pathway of support and consultation. In part, this is already somewhat being done. The coleg Cymraeg is already working on ensuring that further and higher education provision is being provided through the medium of Welsh within specific and targeted sectors. But this isn't captured within local authorities' Welsh in education strategic plans because the coleg Cymraeg only provide oversight for the whole post-16 provision. As a result of this, will the Minister reassess the WESP framework to ensure that it encapsulates all 22 local authorities' entire Welsh language provision, including all sectors of education?
Fel sydd wedi ei sefydlu, mae Cynlluniau strategol y Gymraeg mewn addysg yn ddull gan Lywodraeth Cymru o sicrhau bod pob un o'r 22 o awdurdodau lleol yn gwneud penderfyniadau er budd amcanion a thargedau Llywodraeth Cymru ei hun, yn yr achos hwn, 'Cymraeg 2050'. Mae awdurdodau lleol yn cyflwyno eu Cynlluniau Strategol Cymraeg mewn Addysg i Lywodraeth Cymru, sy'n penderfynu os ydyn nhw'n foddhaol neu beidio. Pan y'u hystyrir yn foddhaol, mae'r awdurdod lleol yna'n gweithredu'r cynllun hwnnw. Ond pe bydden nhw'n methu â darparu'r cynllun, yna nid oes gan Lywodraeth Cymru unrhyw allu i ymyrryd a chyfeirio'r awdurdod hwnnw i'r cyfeiriad cywir. Oherwydd hyn, pa obeithion sydd gan Lywodraeth Cymru o gyflawni 'Cymraeg 2050' os ystyrir y cynlluniau hyn, weithiau, yn ymarfer ticio bocsys gan awdurdodau lleol, heb unrhyw rwymedigaeth i gyflawni arnynt?
Rwy'n gwerthfawrogi, Gweinidog, eich bod yn bwriadu cyflwyno Deddf Iaith Gymraeg a'ch bod yn cael trafodaethau gweithredol gyda Phlaid Cymru fel rhan o'r cytundeb cydweithredu, ond nid yw'r berthynas bresennol rhwng Llywodraeth Cymru, ei pholisïau na'i hawdurdodau lleol yn cynhyrchu'r canlyniadau rydyn ni i gyd eisiau eu gweld. Tra bod awdurdodau lleol yn cynnig Cynlluniau strategol y Gymraeg mewn addysg, does dim modd i Lywodraeth Cymru sicrhau bod taith y cynllun hwnnw'n cael ei chwblhau.
Wrth bennu targedau fel 'Cymraeg 2050' a pholisïau fel y Cynlluniau strategol y Gymraeg mewn addysg, mae'n rhaid i ni sicrhau bod awdurdodau lleol, colegau addysg bellach, dysgu yn y blynyddoedd cynnar a sefydliadau'r trydydd sector i gyd yn ffitio ar lwybr cyfan o gefnogaeth ac ymgynghori. Yn rhannol, mae hyn eisoes yn cael ei wneud rhywfaint. Mae'r Coleg Cymraeg eisoes yn gweithio ar sicrhau bod darpariaeth addysg bellach ac addysg uwch yn cael ei darparu drwy gyfrwng y Gymraeg o fewn sectorau penodol a sectorau sydd wedi eu targedu. Ond nid yw hyn yn cael ei nodi mewn Cynlluniau strategol y Gymraeg mewn addysg awdurdodau lleol oherwydd bod y Coleg Cymraeg ond yn goruchwylio'r ddarpariaeth ôl-16 gyfan. O ganlyniad i hyn, a fydd y Gweinidog yn ailasesu fframwaith y cynlluniau hyn i sicrhau ei fod yn crisialu holl ddarpariaeth Gymraeg gyfan y 22 o awdurdodau lleol, gan gynnwys pob sector o addysg?
Weinidog, mae'n ymddangos fy mod yn ailadrodd hyn ymhob datganiad ynghylch y Gymraeg. Rwy'n rhannu eich uchelgais ar gyfer ein hiaith. Rwyf am ei gweld yn ffynnu ymhob lleoliad ledled Cymru, boed hynny yn yr ystafell ddosbarth, ar hyd y stryd fawr, neu wrth ddesg y swyddfa. Ond, i wneud hyn, mae'n rhaid inni ddod â phawb ar y daith gyffredin hon, a gallwn wneud hynny drwy ddatblygu polisïau sy'n gweld bod pob lefel o lywodraeth, y trydydd sector ac addysg yn gweithio fel un. Mae angen inni sicrhau bod polisïau Llywodraeth Cymru yn adlewyrchu hyn. Diolch.
Minister, it appears that I am rehearsing this point in all statements on the Welsh language. I share your ambition for our language. I want to see it prosper across Wales, be that in the classroom, on the high street, or at the office desk. But, to do this, we must bring everyone with us on this shared journey, and we can do that by developing policies that see that all levels of government, the third sector and education work together as one. We need to ensure that Welsh Government policies reflect this. Thank you.
Wel, rwy'n cytuno bod yr Aelod yn ailadrodd hyn. Mae e jest yn naratif diog ac ystrydebol, a does dim unrhyw dystiolaeth yn cefnogi'r hyn mae e wedi ei ddweud heddiw o ran perfformiad awdurdodau lleol. Mae gennym ni gynlluniau strategol newydd ers mis Medi yn unig, a does dim unrhyw frawddeg o dystiolaeth bod awdurdodau lleol yn syrthio tu ôl o ran eu dyletswyddau. Mae fy mhrofiad i o drafod hyn gydag arweinwyr yn un calonogol mor belled. Dwi wedi dweud sawl gwaith, mewn ateb i'r hyn mae'r Aelod wedi ei ddweud yn y gorffennol, fy mod i'n mynnu bod cynghorau yn ateb yr hyn maen nhw'n addo ei wneud yn y cynlluniau, a byddwn ni'n gwneud popeth y gallwn ni i sicrhau bod hynny'n digwydd. Ond rwyf hefyd wedi dweud, yn y sgyrsiau rwyf wedi eu cael gyda'r cynghorau, un-wrth-un gydag arweinwyr, fod ymrwymiad arweinwyr yn glir i'r cynlluniau, ac felly mae hynny i'w groesawu ac mae'n rhywbeth calonogol.
O ran craffu, mae'r Aelod jest yn anghywir yn hyn o beth. Mae gennym ni system graffu ar gyfer cynlluniau strategol. Gwnes i ddweud yn fy natganiad bod cynlluniau pum mlynedd eisoes wedi'u cyhoeddi sy'n dangos y cynnydd maen nhw'n bwriadu ei wneud dros y pum mlynedd nesaf. Bydd monitro blynyddol yn digwydd. Mae fframwaith monitro wedi'i ddatblygu sy'n adeiladu ar y fframwaith asesu. Mae gyda ni reoliadau yn 2019 sydd yn ei wneud e'n ofynnol i awdurdodau adrodd ar eu cynnydd yn flynyddol. Bydd y dogfennau hynny yn rai cyhoeddus. Gwnes i ddweud yn fy natganiad fy mod i'n bwriadu cyhoeddi trosolwg o'r cynnydd yn erbyn y cynlluniau. Felly, mae'r naratif hon—does dim unrhyw sail iddi. Mae gennym ni gynllun, mae gennym ni strategaeth, mae gennym ni gynlluniau gweithredu. Rŷn ni'n gweithio drwyddyn nhw. Mae gofynion ar yr awdurdodau lleol. Ein swyddogaeth ni fel Llywodraeth yw sicrhau eu bod nhw'n cadw’r hyn maen nhw'n addo ei wneud mewn golwg ac yn delifro ar hynny. Ac os ydy'r Aelod yn moyn edrych gyda ni ar ffyrdd o gryfhau pwerau Llywodraeth Cymru i wneud hynny drwy ddeddfwriaeth, byddwn i'n croesawu ei gefnogaeth e i'r Bil.
Well, I agree that the Member does repeat this. It's a lazy narrative, and there's no evidence supporting what he said today about the performance of local authorities. We have new WESPs since September only, and there's not one sentence of evidence suggesting that local authorities are falling behind on their obligations. My experience of discussing this with leaders is very encouraging. I've said several times, in response to what the Member has said in the past, that I insist that councils are accountable for what they do in their WESPs, and we'll do everything we can to ensure that that happens. But I've also said, in the conversations that I've had with the councils, one-on-one with the leaders, that the commitment of leaders is clear to the WESPs, and so that's to be welcomed and it's very encouraging.
In terms of scrutiny, the Member is wrong about this. We have a scrutiny system for the WESPs. I said in my statement that five-year plans have already been published, which show the progress that they intend to make over the next five years. There will be annual monitoring. A monitoring framework has been developed, which builds on the assessment framework. We have regulations in 2019 that make it a requirement for authorities to report on their progress annually. Those documents will be public documents. I said in my statement that I intend to publish an overview of the progress against the WESPs. So, this narrative—there's no basis for it. We have a plan, we have a strategy, and we have action plans. We're working through them. There are requirements on local authorities. Our function as a Government is to ensure that they keep what they commit to do in sight and deliver on that. And if the Member wants to look with us at ways of strengthening the powers of the Welsh Government to do that through legislation, I'd welcome his support for the Bill.
Diolch, Weinidog, am y diweddariad heddiw, ac am gael gweld y datganiad ymlaen llaw. Dwi'n croesawu'n benodol fod y Gweinidog yn nodi ymrwymiad i sicrhau bod pob dysgwr ym mhob ysgol yn cael y cyfle gorau i fod yn siaradwr Cymraeg hyderus. Mae hon yn egwyddor bwysig, ac yn mynd â ni'n bellach na'r ymrwymiad sydd yn strategaeth 'Cymraeg 2050', sy'n dweud mai nod y Llywodraeth yw sicrhau bod o leiaf 70 y cant o'r holl ddysgwyr yn datblygu eu sgiliau Cymraeg a'u bod yn gallu defnyddio'r iaith yn hyderus ym mhob agwedd o'u bywydau erbyn iddynt adael yr ysgol. Dwi'n sicr yn croesawu'r newid hwn ac o'r farn os ydym ni o ddifrif o ran sicrhau bod y Gymraeg yn perthyn i ni i gyd, yna mae'n rhaid i bob dysgwr gael cefnogaeth i ddysgu'r iaith ym mhob ysgol yng Nghymru.
Mae hwn yn newid arwyddocaol, a'r hyn yr hoffwn ofyn, Weinidog, ydy: sut mae'r egwyddor hon yn cael ei chefnogi gan y CSCAau? Wedi'r cyfan, dengys tystiolaeth o Wlad y Basg mai trochi, a derbyn addysg drwy gyfrwng Basgeg, heb os yw'r ffordd fwyaf effeithiol o sicrhau bod dysgwyr yn dod yn siaradwyr Basgeg hyderus. Os nad ydych yn cefnogi'r egwyddor hon, pa fethodoleg fyddech chi'n ei hargymell ar gyfer sicrhau bod pob disgybl yng Nghymru yn datblygu sgiliau dwyieithog hyderus?
Rydych chi'n cyfeirio yn eich datganiad at y camau sydd wedi eu cymryd i gefnogi addysg drochi, a heb os, mae hyn i'w groesawu. Rydyn ni i gyd wedi gweld pethau anhygoel ar y newyddion o bobl yn dod yn hollol, hollol rugl mewn dim o beth. Ond mewn nifer helaeth o achosion, os nad ym mhob achos, bwriad addysg drochi yw cefnogi dysgwyr sydd eisiau mynychu ysgolion cyfrwng Cymraeg, a prin yw'r cyfleon i ddysgwyr mewn ysgolion eraill fanteisio ar gynlluniau o'r fath. Gwyddom fod trochi'n gweithio—rydyn ni wedi gweld hynny. Rydych chi a mi wedi cyfarfod pobl sydd wedi bod drwy'r system. Felly, gyda'r ymrwymiad i sicrhau bod pob dysgwr yn mynd i gael y cyfle gorau i fod yn siaradwr Cymraeg hyderus, pa gynlluniau sydd gan y Llywodraeth i ehangu cyfleon trochi a chynyddu'r defnydd o ddysgu drwy gyfrwng y Gymraeg ym mhob ysgol? Onid dyma'r unig ffordd i sicrhau ein bod yn cyrraedd y nod?
Yn amlwg, un peth sy’n rhwystr o ran hyn oll ydy'r gweithlu—rydych chi'n cyfeirio at hynny yn y datganiad—ac yn benodol nad oes gennym ddigon o athrawon gyda'r Gymraeg i ddiwallu anghenion y CSCAau fel y maen nhw. Gyda nifer o athrawon ar streic yfory, a nifer yn dweud wrthym eu bod yn gadael y proffesiwn neu'n ystyried gwneud, pa mor bryderus ydych chi nad oes gennym y gweithlu yn ei le o ran cyrraedd y nodau presennol, yn benodol o ran dysgu Cymraeg, dysgu drwy gyfrwng y Gymraeg, a hefyd o ran anghenion dysgu ychwanegol?
Dwi'n croesawu'r cyfeiriad at y cytundeb cydweithio yn eich datganiad hefyd, ac yn benodol o ran y gwersi Cymraeg am ddim i ddysgwyr 16 i 25 oed, a hefyd yn y gweithlu addysg. Gaf i ofyn faint o bobl sydd wedi manteisio ar y gwersi hyn ers i'r cynlluniau gael eu lansio? Ydych chi'n gweld bod pobl yn manteisio a bod ganddynt yr amser i wneud hynny?
Yn olaf, fel y soniwyd, un o'r heriau sydd wedi bod efo'r CSCAau ydy o ran yr atebolrwydd hwnnw. Dwi'n derbyn y pwynt eich bod chi wedi cael ymrwymiad, ac mae hynny i'w groesawu'n fawr, gan arweinwyr ym mhob awdurdod lleol. Yn amlwg, mi fuodd yna dipyn o drafod rhyngoch chi a'r awdurdodau o ran y CSCAau, efo nifer yn gorfod ailedrych arnyn nhw. Ond, o ran y cwestiwn o ran atebolrwydd, mi ydyn ni yn y gorffennol wedi gweld rhai awdurdodau lleol ddim yn cyrraedd y nodau maen nhw wedi'u gosod, a ddim wastad yn cynnig eglurhad o ran hynny. Felly, er fy mod yn croesawu bod yna ymrwymiad eu bod nhw'n mynd i wneud yn well, efallai, yn yr awdurdodau hynny, sut ydyn ni'n mynd i sicrhau yr atebolrwydd hwnnw? Ac felly pa mor bwysig fydd sicrhau bod Bil addysg y Gymraeg yn cryfhau gallu'r Llywodraeth i sicrhau bod cynlluniau addysg yn cael eu gweithredu mewn ffordd fydd yn cefnogi'r uchelgais o weld pob plentyn yn dod yn siaradwr hyderus?
Thank you, Minister, for the update and for the opportunity to see the statement in advance. I particularly welcome the fact that the Minister has stated his commitment to ensuring that all learners in all schools have the best possible opportunity to be confident Welsh speakers. This is an important principle, and takes us further than the commitment in the 'Cymraeg 2050' strategy, which states that the Government's aim is to ensure that at least 70 per cent of all learners develop Welsh language skills and are able to use the language confidently in all aspects of their lives by the time they leave school. I certainly welcome this change, and I'm of the view that if we are serious about ensuring that the Welsh language belongs to us all, then all learners must be supported to learn the language in every school in Wales.
This is a significant change, and what I would like to ask, Minister, is: how is this principle supported by the WESPs? After all, evidence from the Basque Country shows that immersion, and receiving education through the medium of the Basque language, is undoubtedly the most effective way of ensuring that learners become confident Basque speakers. If you don't support this principle, what methodology would you recommend for ensuring that all pupils in Wales develop confident bilingual skills?
You refer in your statement to the steps that have been taken to support immersion education, and without doubt, this is to be welcomed. We've all seen incredible things on the news of people becoming entirely fluent in no time at all. But in most cases, if not in all cases, the intention of immersion education is to support learners who want to attend Welsh-medium schools, and there are few opportunities for learners in other schools to take advantage of such schemes. We know that immersion works—we've seen that. You and I have met people who've been through that system. So, with the commitment to ensure that all learners will have the best possible opportunity to be confident Welsh speakers, what plans does the Government have to expand opportunities for immersion and increase the use of learning through the medium of Welsh in every school? Isn't this the only way to ensure that we reach our goal?
Clearly, one thing that is an obstacle to all of this is the workforce—you refer to that in your statement—and specifically that we don't have enough teachers who can work through the medium of Welsh to meet the requirements of the WESPs as they are currently. With a number of teachers on strike tomorrow, and many telling us that they are leaving the profession or considering doing so, how concerned are you that we don't have the workforce in place to reach the current goals, specifically in terms of learning Welsh, learning through the medium of Welsh, and also in terms of additional learning needs?
I'm pleased to see reference to the co-operation agreement in your statement, and specifically in terms of the free Welsh lessons for learners between the ages of 16 and 25, and also those in the education workforce. Can I ask how many people have taken advantage of these lessons since the schemes were launched? Are you seeing that people have the time to take up these opportunities?
Finally, as has been mentioned, one of the major challenges with the WESPs so far is the issue of accountability. I accept the point that you've been given a commitment by leaders in all local authorities, and that's to be warmly welcomed. Clearly, there was some discussion between you and the local authorities in terms of the WESPs, with many having to return to them. But, in terms of that issue of accountability, in the past we have seen some local authorities not delivering the objectives that they had set for themselves, and not always providing explanations for that. So, although I welcome that there is a commitment that they will do better, possibly, in those authorities, how can we ensure that accountability? And therefore how important will it be to ensure that the Welsh language education Bill will strengthen the Government's ability to ensure that education plans are implemented in a way that supports the ambition of seeing all children becoming confident Welsh speakers?
Diolch i'r Aelod am y croeso mae hi'n ei roi i'r datganiad. Rwy'n cytuno â sawl pwynt mae hi wedi'u gwneud yn ei chwestiwn. O ran y buddsoddiad mewn trochi, mae gennym ni gynlluniau uchelgeisiol yn hynny o beth. Mae gennym ni gyllideb o jest o dan £7 miliwn ar gyfer y cyfnod rhwng nawr a diwedd tymor y Senedd hon i fuddsoddi mewn trochi hwyr. Beth sydd yn grêt—. Gwnes i roi enghraifft yn y datganiad o ysgol newydd ym Mro Morgannwg sydd wedi sefydlu uned drochi hwyr. Mae pob awdurdod mewn man gwahanol ar hyd y llwybr o ran trochi wrth gwrs, ond mae pob un wedi dangos diddordeb mewn ehangu darpariaeth ledled Cymru, felly rwy'n credu bod hynny yn galonogol iawn. Ac mae'r gyllideb ar gael dros amryw o flynyddoedd, felly mae cyfle i ehangu hynny hyd yn oed ymhellach. Rwy'n credu gwnes i sôn, efallai wythnos diwethaf, ces i fy nghyfweld gan ddisgybl chwe blwydd oed oedd wedi bod mewn canolfan drochi ers mis Medi. Roedd hi'n dod Loegr, o dras Mecsicanaidd—o Fecsico roedd y teulu'n dod—a gwnaeth hi fy nghyfweld i yn Gymraeg. Roedd yr holl beth yn drawiadol, a dweud y gwir. Felly, mae buddsoddi mewn trochi yn bwysig iawn. Ond, fel rŷch chi'n dweud, pwrpas hynny yn y pen draw yw sicrhau mynediad at addysg cyfrwng Cymraeg, ar y cyfan.
Felly, y nod arall yw sicrhau bod pobl yn gallu gadael addysg o unrhyw gyfrwng yng Nghymru yn siaradwyr hyderus. Mae hwnna'n uchelgeisiol iawn, ond mae'r cysyniad hwnnw'n bwysig fel ffordd o uno'r system addysg at ei gilydd, rwy'n credu, ein bod ni ddim yn cael y gwahaniaeth hwnnw o ran medru'r Gymraeg rhwng y system cyfrwng Cymraeg a'r system Saesneg. Ac mae'r heriau, wrth gwrs, yn wahanol yn y cyd-destun hwnnw. Mae lot mwy gennym ni i'w wneud yn hyn o beth. Rydyn ni wedi cyhoeddi'r fframwaith eisoes, ond mae angen adnoddau a hyfforddiant i gyd-fynd â hynny i sicrhau'r ddarpariaeth. Ac mae'n gynllun uchelgeisiol a thymor hir. Dyw hwn ddim yn rhywbeth sy'n gallu digwydd dros nos, ond yn sicr rwy'n credu bod hwn yn un o'r canfyddiadau o ganlyniadau'r cyfrifiad, fod angen ffocysu ar ddarpariaeth mewn ysgolion cyfrwng Saesneg. Mae gennym ni gynllun ar gyfer 23 ysgol newydd cyfrwng Cymraeg a symud 25 ar hyd y continwwm tuag at gategori 3, ond bydd gennym ni am ddegawdau niferoedd mawr iawn o ysgolion cyfrwng Saesneg, a allwn ni ddim bod mewn sefyllfa lle mae plant yn gadael cyfrwng Saesneg a ddim yn hyderus yn y Gymraeg. Felly, mae'n rhaid inni sicrhau pwyslais yn hynny o beth hefyd.
Mae hi'n iawn i ddweud bod y gweithlu'n her. Rwyf wedi bod yn glir iawn am hynny. Mae gennym ni gynllun 10 mlynedd, sy'n cyd-fynd â 10 mlynedd y CSCAau, ond mae angen cynnydd bob blwyddyn, nid jest cynnydd dros y tymor hir. Felly, dwi wedi bod yn dweud ein bod ni'n ymarferol iawn yn hynny o beth. Mae amryw o bethau, amryw o gamau yn y cynllun hwnnw. Y pethau sydd yn gweithio, gwnawn ni fwy ohonyn nhw; y pethau sydd ddim yn gweithio, gwnawn ni stopio eu gwneud nhw. Felly, tasg hollol ymarferol yw hwn i gynyddu'r rhifau.
Ac o ran y cwestiwn olaf, o ran atebolrwydd, mae gwendidau o ran y gallu i orfodi'r amcanion hyn, rŷn ni'n gwybod hynny, ac mae hynny'n un o'r pethau, wrth gwrs, rŷn ni'n trafod â Phlaid Cymru yng nghyd-destun y Bil addysg Gymraeg.
I thank the Member for welcoming the statement. I agree with several points that she made in her question. In terms of the investment in immersion, we do have ambitious plans in that regard. We have a budget of just under £7 million for the period between now and the end of this Senedd term to invest in late immersion. What's great—. I gave an example in my statement of a new school in the Vale of Glamorgan that has established a late immersion unit. All authorities are at different places in terms of immersion, of course, but all of them have shown an interest in expanding provision across Wales, so I think that that's very encouraging. And the budget is available over several years, so there is an opportunity to expand that even further. I think I mentioned last week that I was interviewed by a six-year-old pupil who had been in an immersion centre since September. She came from England, of Mexican heritage—her family was from Mexico—and she interviewed me in Welsh. And the whole thing was very striking. So, investing in immersion is very important. But, as you've said, the purpose of that, ultimately, is to secure access to Welsh-medium education, on the whole.
So, the other aim is to ensure that people leave education of any medium in Wales as confident speakers. That's very ambitious, but that concept is very important in terms of unifying the education system, I think, so that we don't have that difference in terms of Welsh speaking ability between the Welsh-medium sector and the English-medium sector. And the challenges are different in those two contexts. We have a lot more to do in that sense. We've published the framework already, but we need resources and training to accompany that to ensure the provision. And it is an ambitious and long-term plan. This is not something that can happen overnight, but I certainly think that this is one of the findings that emerged from the census results, that we need to focus on provision in the English-medium sector. We have a scheme for 23 new Welsh-medium schools and for moving 25 along the continuum towards category 3, but for decades we will still have very large numbers of English-medium schools, and we can't be in a situation where children leave English-medium schools not being confident in Welsh. So, we have to ensure an emphasis on that as well.
You're right to say that the workforce is a challenge. I've been clear about that. We do have a 10-year plan that correlates with the 10-year WESPs, but we do need progress every year, not just over the long term. So, I have said that we'll be very practical about that. There are lots of things, lots of actions in that plan. The things that work, we'll do more of them; the things that don't work, we'll stop doing them. So, this is an entirely practical exercise to increase those numbers.
And in terms of the final question, on accountability, there are weaknesses in terms of the ability to enforce these objectives, we know that, and that is one of the things that we're discussing with Plaid Cymru in terms of the new Welsh-medium education Bill.
Diolch i'r Gweinidog.
Thank you, Minister.
Yr eitem nesaf, felly, fydd y datganiad gan y Gweinidog Materion Gwledig a Gogledd Cymru, a'r Trefnydd, ar reoli BVD mewn gwartheg a'r clafr mewn defaid. Y Gweinidog, felly, i wneud y datganiad. Lesley Griffiths.
The next item will be a statement by the Minister for Rural Affairs and North Wales, and Trefnydd, on controlling BVD in cattle and scab in sheep. The Minister to make the statement. Lesley Griffiths.
Diolch, Llywydd. The negative impact of bovine viral diarrhoea and sheep scab on animal welfare and the sustainability of our cattle and sheep farms is of great concern. I cannot emphasize enough the importance of our livestock sector stepping up and working together to eradicate these two diseases from Wales. The control, local and, ultimately, national eradication of BVD and sheep scab are priorities of our animal health and welfare framework and are included in its 2022-24 implementation plan.
The Wales animal health and welfare framework, all of which are impacted upon by these two diseases: Wales has healthy productive animals; animals in Wales have a good quality of life; people trust and have confidence in the way food is produced; Wales has a thriving rural economy; Wales has a high-quality environment. Eradicating these two diseases moves us closer to achieving these goals and will hugely benefit the welfare of cattle and sheep in Wales.
Neither BVD nor sheep scab affect people, but we are taking a one-health approach to their control and eradication. This means addressing holistically animal, environmental and human health in all we do. So, our work will benefit the health and welfare of sheep and cattle, and it will also lead to improved environmental health and have a positive impact on the well-being of our sheep and cattle keepers. The one-health approach is more important now than ever as Wales moves closer to the launch of the sustainable farming scheme.
I will start with BVD. We must make every effort to eradicate BVD from our cattle. Many European countries are eradicating the disease, and I want Wales to maintain its status as a high-health producer and we cannot be left behind. This disease causes affected animals to suffer greatly because it is immunosuppressive, increasing susceptibility to diseases. When BVD is eradicated, all aspects of cattle health are improved, including their welfare and the need to use antibiotics. Features of the disease mean while it can and should be controlled at farm level, national co-ordination is required for widespread eradication. This emphasises the need for partnership working, and while responsibility lies with cattle keepers, the Welsh Government is supporting industry to achieve eradication.
I want to highlight the outstanding work of the Gwaredu BVD project. This industry-led voluntary scheme was launched at the 2017 Royal Welsh Show, with £9 million of funding secured from the Welsh Government rural development programme. By testing young stock, the programme has identified the herds infected with BVD and supported those farmers to find and remove infected animals. I'm delighted to say that the five-year programme successfully screened over 9,163 herds, representing over 83 per cent of the cattle herds in Wales. The programme has also identified over 1,000 permanently infected animals over its course.
Diolch, Llywydd. Mae effaith negyddol dolur rhydd feirysol buchol, BVD, a'r clafr ar les anifeiliaid a chynaliadwyedd ein ffermydd gwartheg a defaid yn destun pryder mawr. Ni allaf bwysleisio digon bwysigrwydd bod ein sector da byw yn bwrw ymlaen a chydweithio i ddileu'r ddau glefyd hyn o Gymru. Mae rheoli, yn lleol ac, yn y pen draw, yn genedlaethol, a dileu BVD a'r clafr yn flaenoriaethau yn ein fframwaith iechyd a lles anifeiliaid ac maen nhw wedi'u cynnwys yn ei gynllun gweithredu ar gyfer 2022-24.
Fframwaith iechyd a lles anifeiliaid Cymru, y mae'r ddau glefyd hyn yn effeithio ar y cyfan ohono: mae gan Gymru anifeiliaid cynhyrchiol iach; mae gan anifeiliaid yng Nghymru ansawdd bywyd da; mae pobl yn ymddiried ac yn hyderus yn y ffordd y mae bwyd yn cael ei gynhyrchu; mae gan Gymru economi wledig lewyrchus; mae gan Gymru amgylchedd o safon. Mae dileu'r ddau glefyd yma yn ein symud ni'n nes at gyflawni'r nodau hyn, a bydd o fudd mawr i les gwartheg a defaid yng Nghymru.
Nid yw BVD na'r clafr yn effeithio ar bobl, ond rydym yn arddel agwedd un iechyd at eu rheoli a'u dileu. Mae hyn yn golygu mynd i'r afael ag iechyd anifeiliaid, amgylcheddol a dynol yn gyfannol ym mhopeth a wnawn. Felly, bydd ein gwaith o fudd i iechyd a lles defaid a gwartheg, a bydd hefyd yn arwain at wella iechyd yr amgylchedd ac yn cael effaith gadarnhaol ar les ein ceidwaid defaid a gwartheg. Mae'r dull un iechyd yn bwysicach nawr nag erioed wrth i Gymru symud yn nes at lansio'r cynllun ffermio cynaliadwy.
Fe ddechreuaf gyda BVD. Rhaid i ni wneud pob ymdrech i ddileu BVD o'n gwartheg. Mae llawer o wledydd Ewrop yn dileu'r afiechyd, ac rwyf eisiau i Gymru gadw ei statws fel cynhyrchydd iechyd uchel ac ni allwn gael ein gadael ar ôl. Mae'r clefyd hwn yn achosi i anifeiliaid yr effeithir arnyn nhw ddioddef yn fawr oherwydd ei fod yn imiwnoataliedig, ac yn cynyddu amlygiad i glefydau. Pan gaiff BVD ei ddileu, mae pob agwedd ar iechyd gwartheg yn gwella, gan gynnwys eu lles a'r angen i ddefnyddio gwrthfiotigau. Mae nodweddion y clefyd yn golygu er y gall ei reoli ac y dylid ei reoli ar lefel fferm, mae angen cydlynu cenedlaethol ar gyfer dileu eang. Mae hyn yn pwysleisio'r angen am weithio mewn partneriaeth, ac er mai ceidwaid gwartheg sydd â'r cyfrifoldeb, mae Llywodraeth Cymru'n cefnogi'r diwydiant er mwyn llwyddo i'w ddileu.
Rwyf eisiau tynnu sylw at waith rhagorol y prosiect Gwaredu BVD. Lansiwyd y cynllun gwirfoddol hwn, sy'n cael ei arwain gan y diwydiant yn Sioe Frenhinol 2017, gyda £9 miliwn o gyllid wedi'i sicrhau gan raglen datblygu gwledig Llywodraeth Cymru. Drwy gynnal profion ar stoc ifanc, mae'r rhaglen wedi nodi'r buchesi sydd wedi'u heintio â BVD ac wedi cefnogi'r ffermwyr hynny i ddod o hyd i anifeiliaid sydd wedi'u heintio a'u tynnu oddi yno. Mae'n bleser dweud bod y rhaglen bum mlynedd wedi sgrinio dros 9,163 o fuchesi yn llwyddiannus, sef dros 83 y cant o'r buchesi gwartheg yng Nghymru. Mae'r rhaglen hefyd wedi nodi dros 1,000 o anifeiliaid sydd wedi'u heintio'n barhaol dros ei chwrs.
One of the key principles of the Wales animal health and welfare framework is partnership working. The Gwaredu BVD programme is an excellent example of what can be achieved through such successful collaboration. I would like to recognise the importance of the veterinary delivery partners and surgeons who helped deliver this scheme on the ground.
Following the success of the industry-led Gwaredu BVD scheme, its stakeholder steering group recommended the introduction of a compulsory programme, underpinned by legislation. The main challenge of the voluntary scheme has been the removal of infected animals from cattle herds to prevent the spread of BVD. This is an essential step towards BVD eradication, and I've always been clear: legislation would be considered following a successful voluntary phase and subject to appropriate evidence being provided to both shape and justify legislative control.
We have gathered the industry’s views on the proposal of a compulsory eradication scheme in Wales. Working in partnership alongside Gwaredu BVD and the BVD steering group, we launched our consultation last June, seeking views from the cattle-keeping community and wider stakeholders. We received over 100 responses from various representatives of the Welsh cattle industry, including keepers, vets, farming unions and auctioneers. I am pleased to note the industry’s overwhelming support on this important issue, and the consultation confirmed a desire for more stringent measures, with the majority supporting the introduction of legislation and compulsory requirements to effectively eradicate BVD in Wales. We listened to feedback, and as we enter the transition phase and prepare for future legislation, it is vital that keepers continue testing their herds against BVD and remove persistently infected animals as soon as feasibly possible.
The intention for a future scheme remains to provide a set of requirements to allow keepers to remove BVD from their herds and to keep it out through good biosecurity. Compulsory requirements would ensure the principles of effective BVD eradication are observed and the national herd can benefit from the long-term results of achieving BVD freedom. We will continue to build on the progress and successes of the voluntary phase of the scheme, and as we progress into its next phase, I would like to thank the cattle industry, delivery partners and keepers across Wales for their vigilance and efforts to date towards eradicating BVD.
Turning to sheep scab: as one of the most contagious diseases of sheep, scab is a significant threat to our sheep industry. This is due to the large number and size of flocks, to patterns of sheep movements and to extensive use of common grazing in Wales. Every keeper of sheep must recognise their responsibility to ensure their animals are kept free of scab. I have committed £4.5 million of rural investment scheme funding to be used to help support the industry tackle the disease. Eradicating this serious disease will protect the welfare of sheep in Wales, safeguard the reputation of 'brand Wales' and deliver significant economic benefits for the sector, at a particularly challenging time as we transition from our departure from the European Union.
In 2021 and 2022, I commissioned two sheep scab proof-of-concept projects to identify knowledge gaps. They successfully trialled three things: firstly, a new and innovative ELISA blood diagnostic test to identify scab in neighbouring at-risk flocks; secondly, treating affected flocks by professional mobile dipping to eliminate disease whilst ensuring there was no risk of the environmental harm from dip pollution; and thirdly, the projects facilitated local disease control groups to take ownership of outbreaks when they occurred and empowered sheep keepers to work collectively to stamp out the disease in their area. Additionally, we are funding free year-round skin-scrape testing for sheep scab, through the Animal and Plant Health Agency's Carmarthen Veterinary Investigation Centre for Welsh flocks.
Following these pilots, in July 2022 a tender went to the industry to submit a bid to deliver the £4.5 million all-Wales sheep scab eradication programme. The project provides considerable support from the Welsh Government to the sheep industry and our sheep vets to tackle and eliminate the scourge of sheep scab. We hope and expect the sheep industry will use this opportunity to put in place the necessary measures to stop scab spreading between flocks.
The strategic objectives of the programme are based on the principles of infectious disease control: keep it out—by significantly improving biosecurity within the sheep sector; detect it early—by using the novel ELISA test, which detects sheep scab two weeks before clinical signs are showing; stop it spreading—by encouraging informed purchasing of sheep and by taking the necessary biosecurity precautions whenever sheep are moved; and stamp it out—by treating infested sheep effectively and in an environmentally sustainable way.
The programme is due to launch in spring 2023. The Welsh Government is doing its part, and now we must work in partnership with our sheep farmers, contractors, auctioneers, hauliers and all of our sheep sector to keep our 9.5 million ewes and lambs safe from the scourge of sheep scab. Diolch.
Un o brif egwyddorion fframwaith iechyd a lles anifeiliaid Cymru yw gweithio mewn partneriaeth. Mae'r rhaglen Gwaredu BVD yn enghraifft wych o'r hyn y gellir ei gyflawni drwy gydweithio mor llwyddiannus. Hoffwn gydnabod pwysigrwydd y partneriaid cyflawni milfeddygol a'r llawfeddygon a helpodd i gyflawni'r cynllun hwn ar lawr gwlad.
Yn dilyn llwyddiant y cynllun Gwaredu BVD, sy'n cael ei arwain gan y diwydiant, fe wnaeth ei grŵp llywio rhanddeiliaid argymell cyflwyno rhaglen orfodol, yn seiliedig ar ddeddfwriaeth. Prif her y cynllun gwirfoddol oedd tynnu anifeiliaid wedi'u heintio o fuchesi gwartheg er mwyn atal BVD rhag lledaenu. Mae hwn yn gam hanfodol tuag at ddileu BVD, ac rwyf bob amser wedi bod yn glir: byddai deddfwriaeth yn cael ei hystyried yn dilyn cyfnod gwirfoddol llwyddiannus ac yn amodol ar dystiolaeth briodol sy'n cael ei darparu i lywio a chyfiawnhau rheolaeth ddeddfwriaethol.
Rydym wedi casglu safbwyntiau'r diwydiant ar y cynnig ar gyfer cynllun dileu gorfodol yng Nghymru. Gan weithio mewn partneriaeth ochr yn ochr â Gwaredu BVD a grŵp llywio BVD, lansiwyd ein hymgynghoriad fis Mehefin diwethaf, yn gofyn am farn gan y gymuned cadw gwartheg a rhanddeiliaid ehangach. Cawsom dros 100 o ymatebion gan wahanol gynrychiolwyr y diwydiant gwartheg yng Nghymru, gan gynnwys ceidwaid, milfeddygon, undebau ffermio ac arwerthwyr. Rwy'n falch o nodi cefnogaeth ysgubol y diwydiant ar y mater pwysig hwn, a chadarnhaodd yr ymgynghoriad awydd am fesurau llymach, gyda'r mwyafrif yn cefnogi cyflwyno deddfwriaeth a gofynion gorfodol i ddileu BVD yng Nghymru yn effeithiol. Fe wnaethom wrando ar yr adborth, ac wrth i ni fynd i mewn i'r cyfnod pontio a pharatoi ar gyfer deddfwriaeth yn y dyfodol, mae'n hanfodol bod ceidwaid yn parhau i brofi eu buchesi am BVD a chael gwared ar anifeiliaid sydd wedi'u heintio'n gyson cyn gynted ag y bo hynny'n ymarferol bosibl.
Y bwriad ar gyfer cynllun yn y dyfodol o hyd yw darparu set o ofynion i ganiatáu i geidwaid dynnu BVD o'u buchesi a'i gadw allan drwy fioddiogelwch da. Byddai gofynion gorfodol yn sicrhau bod egwyddorion dileu BVD effeithiol yn cael eu dilyn a gall y fuches genedlaethol elwa ar ganlyniadau hirdymor cyflawni rhyddid rhag BVD. Byddwn yn parhau i adeiladu ar gynnydd a llwyddiannau cam gwirfoddol y cynllun, ac wrth i ni fynd ymlaen i'w gam nesaf, hoffwn ddiolch i'r diwydiant gwartheg, partneriaid cyflenwi a cheidwaid ledled Cymru am eu gwyliadwriaeth a'u hymdrechion hyd yma tuag at ddileu BVD.
Gan droi at y clafr: un o glefydau mwyaf heintus defaid, mae'r clafr yn fygythiad sylweddol i'n diwydiant defaid. Y rheswm dros hyn yw nifer fawr a maint y diadellau, patrymau symudiadau defaid a defnydd helaeth o bori cyffredin yng Nghymru. Rhaid i bob ceidwad defaid gydnabod ei gyfrifoldeb i sicrhau bod ei anifeiliaid yn cael eu cadw'n rhydd o'r clafr. Rwyf wedi ymrwymo £4.5 miliwn o gyllid cynllun buddsoddi gwledig i'w ddefnyddio i helpu i gefnogi'r diwydiant i fynd i'r afael â'r clefyd. Bydd dileu'r clefyd difrifol hwn yn diogelu lles defaid yng Nghymru, yn diogelu enw da 'brand Cymru' ac yn sicrhau manteision economaidd sylweddol i'r sector, a hynny ar adeg arbennig o heriol wrth i ni bontio o'n hymadawiad â'r Undeb Ewropeaidd.
Yn 2021 a 2022, comisiynais ddau brosiect prawf-o-gysyniad y clafr i nodi bylchau gwybodaeth. Fe wnaethon nhw dreialu tri pheth yn llwyddiannus: yn gyntaf, prawf diagnostig gwaed ELISA newydd ac arloesol i nodi'r clafr mewn diadellau cyfagos sydd mewn risg; yn ail, trin diadellau yr effeithiwyd arnynt gan ddipio symudol proffesiynol i ddileu'r clefyd gan sicrhau nad oedd perygl o'r niwed amgylcheddol o lygredd dip; ac yn drydydd, hwylusodd y prosiectau grwpiau rheoli clefydau lleol i gymryd perchnogaeth o achosion pan oeddynt yn digwydd a grymuso ceidwaid defaid i weithio ar y cyd i ddileu'r clefyd yn eu hardal. Yn ogystal â hyn, rydym yn ariannu profion crafu croen trwy gydol y flwyddyn am ddim ar gyfer y clafr, trwy Ganolfan Ymchwil Filfeddygol yr Asiantaeth Iechyd Anifeiliaid a Phlanhigion yng Nghaerfyrddin ar gyfer diadellau Cymru.
Yn dilyn y cynlluniau treialu hyn, ym mis Gorffennaf 2022, aeth tendr i'r diwydiant i gyflwyno cais i gyflawni rhaglen dileu y clafr Cymru gyfan gwerth £4.5 miliwn. Mae'r prosiect yn cynnig cefnogaeth sylweddol gan Lywodraeth Cymru i'r diwydiant defaid a'n milfeddygon defaid i fynd i'r afael â'r clafr a'i ddileu. Rydym yn gobeithio ac yn disgwyl y bydd y diwydiant defaid yn defnyddio'r cyfle hwn i roi'r mesurau angenrheidiol ar waith i atal y clafr rhag lledaenu rhwng diadellau.
Mae amcanion strategol y rhaglen yn seiliedig ar egwyddorion rheoli clefydau heintus: ei gadw allan—drwy wella bioddiogelwch yn sylweddol o fewn y sector defaid; ei ganfod yn gynnar—drwy ddefnyddio'r prawf ELISA newydd, sy'n canfod y clafr bythefnos cyn bod arwyddion clinigol yn dangos; ei atal rhag lledaenu—drwy annog prynu defaid gwybodus a thrwy gymryd y rhagofalon bioddiogelwch angenrheidiol pryd bynnag y bydd defaid yn cael eu symud; a'i ddileu—drwy drin defaid sydd wedi'u heintio yn effeithiol ac mewn ffordd amgylcheddol gynaliadwy.
Mae disgwyl i'r rhaglen gael ei lansio yng ngwanwyn 2023. Mae Llywodraeth Cymru'n gwneud ei rhan, a nawr mae'n rhaid i ni weithio mewn partneriaeth â'n ffermwyr defaid, contractwyr, arwerthwyr, cludwyr a'n sector defaid i gadw ein 9.5 miliwn o ddefaid a'n hŵyn yn ddiogel rhag y clafr. Diolch.
Daeth y Dirprwy Lywydd i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer took the Chair.
I certainly welcome the opportunity to speak on both BVD and sheep scab, two devastating diseases that rightfully require the attention of the Welsh Government. I'm pleased to hear the number of announcements you've made this afternoon, Minister, and welcome those that will help support the agricultural community in their own efforts to fight against these disorders, so thank you.
Your statement perfectly highlights why we must treat these issues with the utmost importance, and why a holistic and targeted biosecurity approach is necessary if we are to meet your ambitions and the industry's ambitions and have any chance of reducing and eliminating transmission of both BVD and sheep scab amongst Wales's cattle and sheep. These two diseases represent an escalating threat to our farmyards, from the economic burden sheep scab has upon our agricultural economy, to the individual per-cow cost that BVD has on our farms. These are two serious issues that have critical ramifications on the agricultural industry's ability to operate, trade and become a viable farm business model.
Focusing upon BVD, this is a virus of endemic proportion, and you're right to say that every effort must be made to eradicate BVD from our cattle. Cattle free of BVD are healthier, less susceptible to other illnesses and disease, and, as you rightly mentioned, Minister, reduce the need for antibiotics. Part of the recent success is due to the Gwaredu BVD project, a collaborative approach that has been adopted by the Government working with all partners—farming unions, individual cattle farmers, auctioneers and vets, as you mentioned—to develop a strategy that is both targeted and pre-emptive in its approach. And, Minister, I can tell you, I've been in the thick of it, tagging young stock with tissue tags to be sent away for analysis.
I think there are certainly lessons that can be learned from our successes in this strategy, especially the way that the whole industry has played a direct part in its development and the level of ownership the industry has in tackling BVD. That's shown by the high percentage of herds screened in the five-year project. I noted in your statement that you reference the preparation of future legislation, ensuring that livestock farmers continue to test their herds against BVD and to remove permanently infected animals as soon as feasibly possible. I'd like to ask the Minister: will farmers be compensated for the compulsory removal of their infected animals? With the move from voluntary to compulsory testing, and the failure of compulsory testing in relation to bovine tuberculosis, what assurances can the Minister give that the compulsory BVD testing too won't be a long-drawn-out extra burden for farmers and one that will deliver tangible results in the short term and near future?
Moving focus to sheep scab, I know the Minister recognises the scale of this parasitic disease. Two thousand farms across Wales are impacted, upwards of 3 million sheep, at a cost to the UK rural economy of £78 million, £208 million per year. But it's not the economic losses alone that should concern us. Sheep scab has a significant impact on sheep welfare and comfort and, as such, is a clear problem to Welsh agriculture as a whole.
I'm pleased to note your intention to launch an all-Wales sheep scab eradication programme later this year. The strategic objectives you alluded to in your statement ought to provide a clear basis to build a coherent and collaborative eradication strategy that seeks to provide considerable support to our sheep industry. However, I do take issue, slightly, with the notion that the livestock sector ought to step up and meet the challenges presented by sheep scab. Having met with representatives of Wales's sheep industry, I think it is clear that they're doing everything that they can to minimise its transmission amongst the flock, irrespective of the burdens in their way.
One burden the Minister will be sure that I was to raise in this statement is Natural Resources Wales's planned hike in fees and regulatory charges—a move that is set to substantially damage Wales's ability to combat sheep scab. Their proposed tenfold increase in the cost of new applications for land spreading of spent and unused sheep dip is a huge detriment, and will undoubtedly curb our ability to improve animal health. So, can I urge the Minister, once again, to work with her colleague the climate change Minister to ensure that the agricultural sector's animal health efforts are not hindered by these fees?
Minister, I share your recognition of the importance of dealing with these twin issues. It is vital that we keep a close eye on the success of these interventions, so we can tweak and change them if we fail to deliver at any one point along the journey. To that end, can I ask you how you will be feeding back to us as a Senedd, the industry as well—most importantly—and what opportunities will there be to review the successes, or potentially failures—whichever they may be—as we move forward? I really look forward to your response. Diolch, Dirprwy Lywydd.
Rwy'n sicr yn croesawu'r cyfle i siarad ar BVD a'r clafr, dau glefyd dinistriol sy'n gofyn yn haeddiannol am sylw Llywodraeth Cymru. Rwy'n falch o glywed nifer y cyhoeddiadau yr ydych chi wedi'u gwneud y prynhawn yma, Gweinidog, ac yn croesawu'r rhai a fydd yn helpu i gefnogi'r gymuned amaethyddol yn eu hymdrechion eu hunain i frwydro yn erbyn yr anhwylderau hyn, felly diolch.
Mae eich datganiad yn tynnu sylw'n berffaith at pam mae'n rhaid i ni drin y materion hyn â'r pwysigrwydd mwyaf, a pham mae angen dull bioddiogelwch cyfannol ac wedi'i dargedu os ydym ni am fodloni eich uchelgeisiau ac uchelgeisiau'r diwydiant a chael unrhyw obaith o leihau a dileu trosglwyddiad BVD a'r clafr ymhlith gwartheg a defaid Cymru. Mae'r ddau glefyd hyn yn fygythiad cynyddol i'n buarthau fferm, o'r baich economaidd yn sgil y clafr ar ein heconomi amaethyddol, i'r gost unigol fesul buwch y caiff BVD ar ein ffermydd. Maen nhw'n ddau fater difrifol sydd â goblygiadau allweddol ar allu'r diwydiant amaethyddol i weithredu, masnachu a dod yn fodel busnes fferm hyfyw.
Gan ganolbwyntio ar BVD, mae hwn yn feirws endemig o ran maint, ac rydych chi'n iawn i ddweud bod yn rhaid gwneud pob ymdrech i ddileu BVD o'n gwartheg. Mae gwartheg sy'n rhydd o BVD yn iachach, yn llai agored i afiechydon a chlefydau eraill, ac, fel y gwnaethoch chi ddweud yn briodol, Gweinidog, yn lleihau'r angen am wrthfiotigau. Mae rhan o'r llwyddiant diweddar yn deillio o brosiect Gwaredu BVD, dull cydweithredol sydd wedi'i fabwysiadu gan y Llywodraeth yn gweithio gyda'r holl bartneriaid—undebau ffermio, ffermwyr gwartheg unigol, arwerthwyr a milfeddygon, fel y gwnaethoch chi sôn—i ddatblygu strategaeth sydd wedi'i thargedu ac sy'n achub y blaen yn ei dull o weithredu. A, Gweinidog, gallaf i ddweud wrthych chi, rwyf wedi bod yn ei chanol hi, yn tagio stoc ifanc gyda thagiau meinwe i'w hanfon i ffwrdd i gael eu dadansoddi.
Rwy'n credu bod, yn sicr, wersi y gellir eu dysgu o'n llwyddiannau yn y strategaeth hon, yn enwedig y ffordd y mae'r diwydiant cyfan wedi chwarae rhan uniongyrchol yn ei datblygiad a lefel perchnogaeth sydd gan y diwydiant wrth fynd i'r afael â BVD. Dangosir hynny gan y ganran uchel o fuchesi sy'n cael eu sgrinio yn y prosiect pum mlynedd. Nodais yn eich datganiad eich bod yn cyfeirio at baratoi deddfwriaeth yn y dyfodol, gan sicrhau bod ffermwyr da byw yn parhau i brofi eu buchesi am BVD ac i gael gwared ar anifeiliaid sydd wedi'u heintio'n barhaol cyn gynted ag y bo'n ymarferol bosibl. Hoffwn ofyn i'r Gweinidog: a fydd ffermwyr yn cael iawndal am gael eu gorfodi i dynnu yr anifeiliaid sydd wedi'u heintio o'r fuches? Gyda'r symudiad o brofion gwirfoddol i brofion gorfodol, a methiant profion gorfodol yn gysylltiedig â thwbercwlosis mewn gwartheg, pa sicrwydd y gall y Gweinidog ei roi na fydd y profion BVD gorfodol hefyd yn faich ychwanegol hirdymor i ffermwyr ac un a fydd yn sicrhau canlyniadau diriaethol yn y tymor byr a'r dyfodol agos?
Gan symud y pwyslais i'r clafr, rwy'n gwybod bod y Gweinidog yn cydnabod graddfa'r clefyd parasitig hwn. Mae'n effeithio ar dros ddwy fil o ffermydd ledled Cymru, dros 3 miliwn o ddefaid, sy'n costio £78 miliwn i economi wledig y DU, £208 miliwn y flwyddyn. Ond nid y colledion economaidd yn unig ddylai ein pryderu ni. Mae'r clafr yn cael effaith sylweddol ar les a chysur defaid ac, o'r herwydd, yn broblem amlwg i amaethyddiaeth Cymru gyfan.
Rwy'n falch o nodi eich bwriad i lansio rhaglen dileu'r clafr trwy Gymru gyfan yn ddiweddarach eleni. Dylai'r amcanion strategol y gwnaethoch chi gyfeirio atyn nhw yn eich datganiad ddarparu sail glir i ddatblygu strategaeth ddileu gydlynol a chydweithredol sy'n ceisio darparu cefnogaeth sylweddol i'n diwydiant defaid. Fodd bynnag, rwy'n anghytuno, ychydig, gyda'r syniad y dylai'r sector da byw fwrw ymlaen a bodloni'r heriau a gyflwynir gan y clafr. Rwyf wedi cwrdd â chynrychiolwyr diwydiant defaid Cymru, ac rwy'n credu ei bod yn amlwg eu bod yn gwneud popeth o fewn eu gallu i leihau ei drosglwyddiad ymysg y ddiadell, waeth beth yw'r beichiau yn eu ffordd.
Un baich y bydd y Gweinidog yn siŵr y byddwn i'n ei godi yn y datganiad hwn yw'r cynnydd arfaethedig yn ffioedd a thaliadau rheoleiddio Cyfoeth Naturiol Cymru—cam sydd ar fin niweidio yn sylweddol gallu Cymru i drechu'r clafr. Mae eu bwriad i gynyddu deg gwaith cost ceisiadau newydd ar gyfer gwasgaru dip defaid sydd wedi ei ddefnyddio a heb ei ddefnyddio ar dir yn draul enfawr, ac yn ddi-os bydd yn lleihau ein gallu i wella iechyd anifeiliaid. Felly, a gaf i annog y Gweinidog, unwaith eto, i weithio gyda'i chyd-Weinidog y Gweinidog newid hinsawdd i sicrhau nad yw'r ffioedd hyn yn rhwystro ymdrechion iechyd anifeiliaid y sector amaethyddol?
Gweinidog, rwy'n rhannu eich cydnabyddiaeth o bwysigrwydd mynd i'r afael â'r ddau fater hyn. Mae'n hanfodol ein bod yn cadw llygad barcud ar lwyddiant yr ymyraethau hyn, fel y gallwn eu haddasu a'u newid os ydym yn methu â chyflawni ar unrhyw un man ar hyd y daith. I'r perwyl hwnnw, a gaf i ofyn i chi sut y byddwch chi'n rhoi gwybod i ni fel Senedd, y diwydiant hefyd—yn bwysicaf oll—a pha gyfleoedd fydd i adolygu'r llwyddiannau, neu fethiannau o bosibl—pa un bynnag y gallant fod—wrth inni symud ymlaen? Edrychaf ymlaen yn fawr at eich ymateb. Diolch, Dirprwy Lywydd.
Thank you very much for welcoming the statement this afternoon and the announcements around the eradication of both BVD and sheep scab.
I think, in relation to BVD, it was good to give the voluntary scheme some significant time. I think there's been a real push to go for legislation, and I absolutely understand that, because I think what the sector didn't want was to lose the gains that had been made. Clearly, there was a significant issue with just a few farms—a small percentage of farms—not taking up the voluntary part of the scheme. Sometimes, you don't want to use legislation to crack a nut—it's too heavy handed. We wanted the scheme to have the five years to look at the data, and I was absolutely clear that we would only bring forward legislation if the evidence was there to show that legislation was needed. I do think we've made such gains in relation to BVD eradication, and it would indeed be a shame to lose that, particularly, as I mentioned in the statement, because of the challenging times we are facing, particularly coming out of the European Union. You don't want other countries to go ahead of us in relation to eradication.
In relation to sheep scab, I suppose what I mean by 'step up' is I think it's really important that the industry itself takes a grip of it, the ownership of it. I'm very happy to work in partnership. I had hoped to bring forward this scheme a while ago. I think it was back in 2019 I announced the funding, and that funding had to be repurposed then during the COVID pandemic for a couple of years. But I'd promised to bring the funding forward to have that all-Wales sheep scab eradication programme, although it's been a little longer than I'd hoped. We haven't really seen a lot of progress. So that, I suppose, is what I mean about it. I'm very happy to work in partnership. I think, if we're going to do anything, we need to work in partnership.
I hear what you're saying about the ongoing Natural Resources Wales consultation regarding their regulatory fees and charges. You will have heard me say before that what that review is intended to ensure is that NRW does achieve full cost recovery, because those fees haven't been reviewed for a number of years. But NRW do expect the increased costs of licences to impact on a very small number of farms. At the moment, they issue, on average, about 37 permits a year, so you can see it's not a substantial issue for a lot of people.
Diolch yn fawr iawn am groesawu'r datganiad y prynhawn yma a'r cyhoeddiadau ynghylch dileu BVD a'r clafr.
Rwy'n credu, o ran BVD, y bu'n dda rhoi rhywfaint o amser sylweddol i'r cynllun gwirfoddol. Rwy'n credu bod galw gwirioneddol wedi bod i fynd am ddeddfwriaeth, ac rwy'n deall hynny'n llwyr, oherwydd rwy'n credu mai'r hyn nad oedd y sector ei eisiau oedd colli'r enillion a wnaed. Yn amlwg, roedd problem sylweddol gydag ychydig o ffermydd yn unig—canran fach o ffermydd—heb ymgymryd â rhan wirfoddol y cynllun. Weithiau, dydych chi ddim eisiau defnyddio deddfwriaeth i ymdrin â phroblem fach—mae'n rhy lawdrwm. Roeddem ni eisiau i'r cynllun gael y pum mlynedd i edrych ar y data, ac roeddwn i'n hollol glir mai dim ond pe bai'r dystiolaeth yno i ddangos bod angen deddfwriaeth y byddem ni'n gwneud hynny. Rwy'n credu ein bod wedi gwneud enillion o'r fath mewn cysylltiad â dileu BVD, ac yn wir byddai'n drueni colli hynny, yn enwedig, fel y soniais i yn y datganiad, oherwydd y cyfnod heriol yr ydym yn ei wynebu, yn enwedig ymadael â'r Undeb Ewropeaidd. Dydych chi ddim eisiau i wledydd eraill fynd o'n blaenau ni o ran dileu.
O ran y clafr, mae'n debyg mai'r hyn rwy'n ei olygu wrth 'bwrw ymlaen' yw rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn bod y diwydiant ei hun yn cael rheolaeth arno, perchnogaeth ohono. Rwy'n hapus iawn i weithio mewn partneriaeth. Roeddwn i wedi gobeithio cyflwyno'r cynllun hwn ychydig yn ôl. Rwy'n credu mai nôl yn 2019 wnes i gyhoeddi'r cyllid, a bu'n rhaid ailbwrpasu'r cyllid hwnnw yn ystod pandemig COVID am gwpl o flynyddoedd. Ond roeddwn i wedi addo cyflwyno'r cyllid i gael y rhaglen dileu'r clafr Cymru gyfan honno, er ei bod hi wedi bod ychydig yn hirach nag yr oeddwn i wedi gobeithio. Dydyn ni ddim wir wedi gweld llawer o gynnydd. Felly dyna, mae'n debyg, yw'r hyn rwy'n ei olygu. Rwy'n hapus iawn i weithio mewn partneriaeth. Rwy'n credu, os ydyn ni'n mynd i wneud unrhyw beth, mae angen i ni weithio mewn partneriaeth.
Rwy'n clywed yr hyn yr ydych chi'n ei ddweud am yr ymgynghoriad parhaus ynghylch ffioedd rheoleiddio a thaliadau Cyfoeth Naturiol Cymru. Byddwch chi wedi fy nghlywed yn dweud o'r blaen mai'r hyn y mae'r adolygiad hwnnw yn ceisio ei sicrhau yw bod CNC yn sicrhau adferiad costau llawn, oherwydd nid yw'r ffioedd hynny wedi'u hadolygu am nifer o flynyddoedd. Ond mae CNC yn disgwyl y bydd y cynnydd mewn costau dim ond yn effeithio ar nifer fach iawn o ffermydd. Ar hyn o bryd, maen nhw'n cyflwyno, ar gyfartaledd, tua 37 trwydded y flwyddyn, felly gallwch chi weld nad yw'n fater sylweddol i lawer o bobl.
Diolch i'r Gweinidog am y datganiad. Mae'n ddatganiad hirddisgwyliedig, a thra bod yna lawer o bethau yno i'w groesawu, mae'n flin gen i ddweud fy mod i hefyd yn siomedig.
Os caf i gychwyn efo BVD. BVD, fel rydyn ni wedi clywed, ydy un o'r heintiau a'r heriau mwyaf sydd yn wynebu'r sector gwartheg yng Nghymru, ac yn wir, yn y Deyrnas Gyfunol. Mae yna lawer gormod o wartheg yn dioddef o'r haint erchyll yma, ac mae'n arwain at bryderon ynghylch lles anifeiliaid, lles busnesau bach cefn gwlad, a lles ein ffermwyr a'u teuluoedd. Ond y gwir anffodus ydy bod y sector milfeddygol yn dweud wrthyf i ei fod hefyd yn rhywbeth cymharol hawdd i fynd i'r afael ag e.
Mae yna £10 miliwn eisoes wedi cael ei wario er mwyn mynd i'r afael â'r haint yma. Fel y soniodd y Gweinidog, mae canran fawr—dros 80 y cant—o'r gyrrod—beth bynnag yw lluosog 'gyr' yn y Gymraeg—wedi cael eu trin. Ond dwi'n meddwl mai'r Athro George Gunn, sy'n arbenigo mewn epidemioleg milfeddygol, ddywedodd mai'r allwedd i lwyddiant unrhyw bolisi i fynd i'r afael â BVD ydy momentwm. Yn anffodus, yn ôl beth welaf i yma heddiw, mae'r momentwm hwnnw a oedd wedi dechrau yma yng Nghymru am ddirwyn i ben. Bydd y £10 miliwn o bres Ewropeaidd a wariwyd yn wastraff heb fod yna barhad efo hyn. Yr unig ffordd go iawn o sicrhau parhad llwyddiant y rhaglen yma ydy trwy ddeddfu, fel rydym ni wedi clywed. Mae'n rhaid deddfu er mwyn sicrhau bod ffermwyr yn parhau i brofi. Dyna beth roeddwn i, y milfeddygon a'r ffermwyr yn gobeithio ei glywed heddiw. Ac er fy mod yn croesawu'r uchelgais tuag at hyn, mae yna beryg go iawn y byddwn yn colli momentwm os nad ydym yn gweld Bil yn cael ei gyflwyno.
Mi oeddech chi'n sôn am adeiladu ar lwyddiant phase gwirfoddol y cynllun BVD ac am fynd ymlaen i'r phase nesaf. Ond mae'r datganiad yn gorffen yn sydyn yn fanno. Dwi'n gwybod y bydd milfeddygon a ffermwyr sy'n gwrando yn gwbl rhwystredig heddiw, oherwydd ble mae'r manylion am y phase nesaf? Dydyn ni ddim yn gwybod. Tybed a all y Gweinidog ddweud wrthym ni beth ydy manylion y phase nesaf. Sut ydyn ni am adeiladu ar y gwaith yma? Sut mae'r Gweinidog yn disgwyl i ffermwyr barhau i brofi yn wirfoddol? Mae profi yn costio, wrth gwrs. O ble ddaw'r pres ar gyfer y profion yma? Am ba hyd mae'r phase nesaf am fod? Ond, yn bwysicach fyth, pryd fedrwn ni ddisgwyl Bil er mwyn gorfodi hyn? Fan leiaf, a gawn ni amserlen glir ar gyfer deddfwriaeth, os gwelwch yn dda?
Yn olaf, efo'r clafr, mae hwn yn ddatblygiad cadarnhaol, a dwi'n ei groesawu. Ond, unwaith eto, mae yna wendid sylfaenol, sef y diffyg mewn cefnogaeth statudol i gynlluniau i fynd i'r afael â'r clafr. Mewn ateb i gwestiwn gen i rai misoedd yn ôl ynghylch yr addewid i roi £5 miliwn i gynllun er mwyn mynd i'r afael â'r clafr, fe ddywedodd y Gweinidog yn ei hymateb ei bod hi wedi rhoi swm sylweddol, ond bod COVID wedi amharu ar y rhaglen. Rwy'n deall nad oedd hwnnw ar y pryd yn gwbl gywir, ac efallai i'r Gweinidog gamsiarad. Felly, a all y Gweinidog heddiw gadarnhau os mai'r un pres ydy'r £4.5 miliwn yma sy'n cael ei gyhoeddi heddiw a gafodd ei gyhoeddi'n flaenorol, ac felly nad pres newydd ydy o, ond ailddatgan rhywbeth a wnaed yn flaenorol ydy hwn, ynteu ai pres newydd ydy hwn?
Yn olaf, mae cyhoeddiad diweddar Cyfoeth Naturiol Cymru eu bod am gynyddu'r ffi o gael gwared ar ddip defaid i 10 gwaith y pris presennol wedi codi braw ar ffermwyr, ac, yn wir, mewn peryg o arwain at lai o ddipio, a fydd yn niweidio ffermwyr, busnesau gwledig a lles anifeiliaid. Mi fuasai hyn yn mynd yn groes i unrhyw uchelgais gan y Llywodraeth i fynd i'r afael â'r clafr. Yn yr ymgynghoriad, roedd yna sôn bod Cyfoeth Naturiol Cymru yn barod i ganiatáu hepgor peth o'r ffioedd, efo ffioedd llai, hwyrach, er mwyn rheoli heintiau. Felly, a wnaiff y Gweinidog ddwyn perswâd ar Cyfoeth Naturiol Cymru i sicrhau bod hyn yn cael ei wneud ar draws y bwrdd, i bob fferm sy'n delio efo defaid, er mwy galluogi ffermwyr i barhau i ddipio yn ddiogel, a sicrhau lles eu hanifeiliaid? Diolch.
Thank you to the Minister for her statement. It's a long-awaited statement, and whilst there is much to be welcomed, I'm sorry to say that I'm also disappointed.
If I could start with BVD. BVD, as we've heard, is one of the greatest challenges facing the cattle sector in Wales, and indeed, across the UK. There are far too many of our cattle suffering this terrible disease, and it leads to concern about animal welfare, the welfare of rural businesses, and the well-being of our farmers and their families. But the truth is that the veterinary sector tell me that it's also something relatively easy to tackle.
Ten million pounds has already been spent to tackle this disease. As the Minister mentioned, a large percentage—over 80 per cent—of herds have been treated. But I think it was Professor George Gunn, who is an expert in veterinary epidemiology, who said that the key to the success of any policy in tackling BVD is momentum. Unfortunately, from what I can see today, that momentum, which had been generated here in Wales, will come to an end. The £10 million of European funding will go to waste unless there is continuity here. The only real way of ensuring the continued success of this programme is through legislating, as we've heard. We need legislation in order to ensure that farmers continue to test. That's what I, vets and farmers were hoping to hear today. And although I welcome the ambition here, there is a very real risk that we will lose momentum unless we see a Bill introduced to this place.
You mentioned building on the successes of the voluntary phase of the BVD project and moving on to the next phase. But the statement comes to an end abruptly there. I know that vets and farmers listening will be very frustrated indeed today, because where is the detail about the next phase? We don't know. I wonder if the Minister could tell us what the details of the next phase are, and how we're going to build on this work. How does the Minister expect farmers to continue to test on a voluntary basis? Testing costs money, of course. Where will that money come from for these tests? For how long will the next phase be in place? But more importantly, when can we expect a Bill in order to require this? Can we at least have a clear timetable for such legislation, please?
Finally, in turning to sheep scab, this is a positive development and I welcome it. But again, there is a fundamental weakness, which is the lack of statutory support for plans to tackle sheep scab. In response to a question from me some months ago on the pledge to give £5 million to a scheme to tackle sheep scab, the Minister said in her response that she had given a substantial amount of money, but that COVID had interrupted the programme. I understand that that wasn't entirely right at the time, and perhaps the Minister misspoke. So, could the Minister today confirm if the £4.5 million announced today is the same money as was previously announced, and, therefore, that it's not new funding, it's a restatement of something that's previously been stated, or is this entirely new funding?
Finally, the recent announcement by NRW that they are to increase the fees to get rid of sheep dip to 10 times the current fee has horrified farmers, and indeed, is likely to lead to reduced dipping, which will harm farms, rural businesses and animal welfare. This would be contrary to any ambition by the Government to tackle sheep scab. In the consultation, there was talk that NRW was willing to allow some of the fees to be reduced to control disease. So, will the Minister persuade NRW to ensure that this is done across the board for all farms dealing with sheep, in order to enable farmers to continue to dip safely, and to secure the welfare of their herds?
Thank you. I'm disappointed to hear your disappointment, Mabon, because, as I said, we've made some significant progress—over 80 per cent of herds have been tested while we've had the voluntary scheme. And while there has been a call for legislation, you heard me say in my earlier answer to Sam Kurtz that it was really important that we had that evidence that was needed to go ahead with the legislation, and we are indeed having that legislation. You ask about a timescale, and it will be within the next financial year that we will bring the legislation forward. So, I do hope you will welcome that.
I would urge all cattle keepers to keep testing a small sample of their cattle. The cost is estimated between £50 and £150 per year, so it's not a significant amount of funding that's required. Obviously, the cost-benefit ratio of eliminating BVD is hugely positive, and, I think, a very worthwhile investment in any farming business.
In relation to the sheep scab eradication programme funding, it is the same funding, as I said in my earlier answer to Sam Kurtz. I did make the announcement back in 2019 and I had hoped to bring the scheme forward much quicker than we have, but we did repurpose the funding during COVID, so that money was used then. So, it's the same money, if you know what I mean, within that announcement back in 2019.
Again, you will have heard me answer the concerns around Natural Resources Wales. They do expect that increase to only affect a small number of farms. I wouldn't want that to be used as an excuse not to treat sheep scab, and make sure that everyone does take part in this all-Wales sheep scab eradication programme. The Government can't do on its own, and I can see that the industry can't do it on its own, but it's really important we work in partnership.
Diolch. Rwy'n siomedig o glywed eich siom, Mabon, oherwydd, fel y dywedais i, rydyn ni wedi gwneud cynnydd sylweddol—mae dros 80 y cant o fuchesi wedi cael eu profi trwy'r cynllun gwirfoddol. Ac er bod galwad wedi bod am ddeddfwriaeth, fe glywsoch chi fi'n dweud yn fy ateb cynharach i Sam Kurtz ei bod hi'n bwysig iawn bod gennym ni'r dystiolaeth honno oedd ei hangen i fwrw ymlaen â'r ddeddfwriaeth, a'n bod yn wir yn cael y ddeddfwriaeth honno. Rydych chi'n gofyn am amserlen, a bydd hi o fewn y flwyddyn ariannol nesaf pan fyddwn yn cyflwyno'r ddeddfwriaeth. Felly, rwy'n gobeithio y byddwch chi'n croesawu hynny.
Byddwn i'n annog pob ceidwad gwartheg i barhau i brofi sampl fach o'u gwartheg. Amcangyfrifir bod y gost rhwng £50 a £150 y flwyddyn, felly nid yw'n swm sylweddol o gyllid sydd ei angen. Yn amlwg, mae'r gymhareb cost a budd o ddileu BVD yn hynod gadarnhaol, ac, rwy'n credu, yn fuddsoddiad gwerth chweil mewn unrhyw fusnes ffermio.
O ran cyllid y rhaglen dileu'r clafr, yr un cyllid ydyw, fel y dywedais i yn fy ateb cynharach i Sam Kurtz. Fe wnes i'r cyhoeddiad nôl yn 2019 ac roeddwn i wedi gobeithio cyflwyno'r cynllun yn llawer cyflymach nag yr ydym ni, ond fe wnaethon ni ailbwrpasu'r cyllid yn ystod COVID, felly cafodd yr arian ei ddefnyddio bryd hynny. Felly, yr un arian ydyw, os ydych chi'n gwybod beth rwy'n ei olygu, yn y cyhoeddiad hwnnw nôl yn 2019.
Unwaith eto, byddwch wedi fy nghlywed yn ateb y pryderon ynghylch Cyfoeth Naturiol Cymru. Maen nhw'n disgwyl i'r cynnydd hwnnw effeithio ar nifer fach o ffermydd yn unig. Fyddwn i ddim eisiau i hynny gael ei ddefnyddio fel esgus i beidio â thrin y clafr, a gwneud yn siŵr bod pawb yn cymryd rhan yn y rhaglen dileu'r clafr Cymru gyfan hon. Dydy'r Llywodraeth ddim yn gallu gwneud hyn ar ei phen ei hun, ac rwy'n gallu gweld nad yw'r diwydiant yn gallu gwneud hyn ar ei ben ei hun, ond mae'n bwysig iawn ein bod ni'n gweithio mewn partneriaeth.
Diolch i'r Gweinidog.
Thank you, Minister.
Eitem 9 y prynhawn yma yw'r datganiad gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol ar y cynllun gwella gwasanaethau canser. Galwaf ar y Gweinidog i wneud y datganiad—Eluned Morgan.
Item 9 this afternoon is a statement by the Minister for Health and Social Services on the cancer services improvement plan. I call on the Minister to make the statement—Eluned Morgan.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Today I would like to announce the publication of the cancer services improvement plan by NHS Wales. The plan sets out how the NHS, collectively, will respond to the quality statement for cancer and our wider commitments to improving diagnostic and end-of-life care for people affected by cancer. It follows on from several important debates we have held over the past year on the matter of improving cancer outcomes and my commitment to bring forward such a plan.
We set out in the national clinical framework that we would describe what good clinical services should look like in quality statements, and that we would expect the NHS to plan against those expectations. Health boards and trusts are doing this through the NHS planning framework, which focuses on cancer services, amongst other ministerial priorities, and they are currently developing these in their integrated medium-term plans, setting out their response. So, I've set out six priority areas—cancer is one of those priority areas. The cancer services improvement plan published today supports that process. It describes how the NHS intends to deliver our policy intentions.
One of the key areas in the quality statement is delivering care in line with the cancer waiting time. This means that 75 per cent of patients requiring cancer treatment should start definitive treatment within 62 days of the point at which cancer is first suspected. This expectation has been really challenging to deliver and there are three main reasons for this. The first is the introduction of the new suspected cancer pathway, which overhauled how we counted people on the cancer pathway—unique in the UK—capturing more people earlier on in their pathway without pausing the waiting time clock. The second is the historic growth in demand for cancer investigation and treatment, caused by our population factors and lowering of the risk threshold for referral, to ensure that we don't miss any potential cancers. And, thirdly, delivery has been restricted by our service capacity to refer, investigate, treat and care for people affected by cancer. In short, demand is growing, our capacity struggles to keep pace, and we’re now much better at accurately counting everybody on a cancer pathway. That translates into the cancer performance we see reported, which has been far below all our expectations since the new suspected cancer pathway was introduced. And it is fair to say that the pandemic has had its impact too. COVID has distorted access and created huge pressures in the wider system that have had implications for cancer investigations and access to theatres and critical care.
I held a summit of cancer service leaders in October to reinforce our planning expectations that we recover the volume on the cancer waiting list, we reduce the number of people waiting over 62 days, and build towards that 62-day target. Things are very, very difficult, with services working flat out to meet the needs of patients. But, I am pleased to report NHS management data shows a fall in the number of people waiting more than 62 days for their treatment to start between October and early December, and shows a fall in the overall number of people waiting on the cancer pathway and a slight improvement in cancer performance in the latest figures published for November. This shows the NHS is giving cancer pathways the focus they deserve, although the disruption of Christmas, industrial action and respiratory illnesses have caused us further challenges in recent weeks.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Heddiw hoffwn gyhoeddi cynllun gwella gwasanaethau canser gan GIG Cymru. Mae'r cynllun yn nodi sut y bydd y GIG, ar y cyd, yn ymateb i'r datganiad ansawdd ar gyfer canser a'n hymrwymiadau ehangach i wella gofal diagnostig a diwedd oes i bobl y mae canser yn effeithio arnyn nhw. Mae'n dilyn ymlaen o sawl dadl bwysig rydym wedi eu cynnal dros y flwyddyn ddiwethaf ar y mater o wella canlyniadau canser a fy ymrwymiad i i gyflwyno cynllun o'r fath.
Rydym yn nodi yn y fframwaith clinigol cenedlaethol y byddem yn disgrifio sut olwg ddylai fod ar wasanaethau clinigol da mewn datganiadau o ansawdd, ac y byddem yn disgwyl i'r GIG gynllunio ar sail y disgwyliadau hynny. Mae byrddau iechyd ac ymddiriedolaethau yn gwneud hyn drwy fframwaith cynllunio'r GIG, sy'n canolbwyntio ar wasanaethau canser, ymhlith blaenoriaethau gweinidogol eraill, ac ar hyn o bryd maen nhw'n datblygu'r rhain yn eu cynlluniau tymor canolig integredig, gan nodi eu hymateb. Felly, rwyf wedi nodi chwe maes blaenoriaeth—canser yw un o'r meysydd blaenoriaeth hynny. Mae'r cynllun gwella gwasanaethau canser a gyhoeddwyd heddiw yn cefnogi'r broses honno. Mae'n disgrifio sut mae'r GIG yn bwriadu cyflawni ein bwriadau polisi.
Un o'r meysydd allweddol yn y datganiad ansawdd yw sicrhau gofal yn unol â'r amser aros am ganser. Mae hyn yn golygu y dylai 75 y cant o gleifion sydd angen triniaeth canser ddechrau triniaeth benodol o fewn 62 diwrnod i'r adeg pan gafodd canser ei amau gyntaf. Mae'r disgwyliad hwn wedi bod yn heriol iawn i'w gyflawni ac mae tri phrif reswm am hyn. Y cyntaf yw cyflwyno'r llwybr amheuaeth o ganser newydd, a ailwampiodd sut roeddem ni'n cyfrif pobl ar y llwybr canser—sy'n unigryw yn y DU—gan ddal mwy o bobl yn gynharach ar eu llwybr heb oedi'r cloc amser aros. Yr ail yw'r twf hanesyddol yn y galw am ymchwiliad i ganser a thriniaeth, a achosir gan ffactorau ein poblogaeth a gostwng y trothwy risg ar gyfer atgyfeirio, i sicrhau nad ydym yn colli unrhyw ganserau posib. Ac, yn drydydd, mae cyflawni wedi'i gyfyngu gan gapasiti ein gwasanaeth i atgyfeirio, ymchwilio, trin a gofalu am bobl y mae canser yn effeithio arnyn nhw. Yn fyr, mae'r galw'n tyfu, mae ein capasiti'n ei chael hi'n anodd cadw'i fyny, ac rydym bellach yn llawer gwell wrth gyfrif pawb ar lwybr canser yn gywir. Mae hynny'n trosi i'r perfformiad canser a welwn yn cael ei adrodd, sydd wedi bod yn llawer is na'n holl ddisgwyliadau ers cyflwyno'r llwybr amheuaeth o ganser newydd. Ac mae'n deg dweud bod y pandemig wedi cael ei effaith hefyd. Mae COVID wedi ystumio mynediad a chreu pwysau enfawr yn y system ehangach sydd wedi bod â goblygiadau i ymchwiliadau canser a mynediad i theatrau a gofal critigol.
Cynhaliais uwchgynhadledd o arweinwyr gwasanaethau canser ym mis Hydref i atgyfnerthu ein disgwyliadau cynllunio ein bod yn adfer y nifer ar y rhestr aros canser, ein bod yn lleihau nifer y bobl sy'n aros dros 62 diwrnod, ac yn bwrw ymlaen tuag at y targed hwnnw o 62 diwrnod. Mae pethau'n anodd iawn, iawn, a gwasanaethau'n gweithio'n galed iawn i ddiwallu anghenion cleifion. Ond, rwy'n falch o ddweud bod data rheoli'r GIG yn dangos gostyngiad yn nifer y bobl sy'n aros dros 62 diwrnod i'w triniaeth ddechrau rhwng mis Hydref a dechrau Rhagfyr, ac mae'n dangos gostyngiad yn y nifer cyffredinol o bobl sy'n aros ar y llwybr canser a gwelliant bach ym mherfformiad canser yn y ffigurau diweddaraf a gyhoeddwyd ar gyfer mis Tachwedd. Mae hyn yn dangos bod y GIG yn rhoi'r pwyslais y maen nhw'n ei haeddu i lwybrau canser, er bod y Nadolig, gweithredu diwydiannol ac afiechydon anadlol wedi tarfu ar hynny ac wedi achosi rhagor o heriau i ni yn ystod yr wythnosau diwethaf.
Fe wnaethon ni ofyn hefyd am ffocws ar weithredu'r 21 o lwybrau sydd wedi eu cytuno'n genedlaethol ar gyfer Cymru. Mae hynny'n sylfaenol i'r ffordd y byddwn ni'n gwneud yn siŵr bod cleifion yn cael y gofal iawn lle bynnag y maen nhw yng Nghymru. Mae'r llwybrau sydd wedi'u safoni yn ein helpu ni i ganolbwyntio ar wella cysondeb ac ansawdd y gofal, ac maen nhw'n cynnwys y llwybr symptomau amhenodol newydd sy'n gysylltiedig â'r canolfannau diagnosis cyflym—y rapid diagnosis centres. Bydd y canolfannau hyn yn dod ar gael i wasanaethu holl boblogaeth Cymru yn ystod y misoedd nesaf, sy'n gam ardderchog ymlaen. Mae llawer ohonyn nhw eisoes yn bodoli, a bydd y rhain mewn lle flwyddyn gyfan cyn Lloegr.
Mae'r datganiad ansawdd yn rhoi pwyslais ar ofal sy'n canolbwyntio ar yr unigolyn, ac, yn gynharach y mis yma, mi wnes i siarad am ganlyniadau'r arolwg profiad cleifion canser. Roedd hwn yn dangos, hyd yn oed yn ystod y pandemig, fod 92 y cant o gleifion wedi dweud bod eu gofal yn 'dda' neu'n 'dda iawn'. Roedd yr arolwg hefyd yn rhoi gwybodaeth bwysig am fynediad at weithwyr allweddol a chyngor ar fudd-daliadau, a bydd hyn nawr yn rhan o waith lleol ar wella profiad cleifion.
Dwi hefyd wedi cyhoeddi datganiad ysgrifenedig yn ddiweddar ar y system gwybodaeth canser. Dyma'n buddsoddiad o £11 miliwn mewn system i gymryd lle'r cofnod digidol o gleifion canser. Fe gyrhaeddon ni garreg filltir bwysig cyntaf y rhaglen gyffredinol ym mis Tachwedd, wrth i Ganolfan Ganser Felindre ddechrau defnyddio system gweinyddu cleifion Cymru i reoli clinigau, a dechrau defnyddio'r cofnod digidol newydd ar gyfer cleifion sy'n cael gofal canser. Mae hyn wedi datrys risg fawr o ran parhad gwasanaethau, sy'n rhywbeth roedd y pwyllgor cyfrifon cyhoeddus wedi tynnu sylw ato.
Rŷn ni i gyd yn gwybod pa mor hanfodol yw datblygu'r gweithlu, a dyna pam rŷn ni wedi ymrwymo i gynllunio'r gweithlu i gwrdd â'r angen am ofal canser yn y dyfodol. Felly, rôn i'n falch, ar 18 Ionawr, i gyhoeddi'r cynllun addysg a hyfforddiant gan Addysg a Gwella Iechyd Cymru. Roedd hwn yn cynnwys cynnydd, am y drydedd flwyddyn yn olynol, yn y swyddi hyfforddi uwch mewn oncoleg glinigol a meddygol, yn ogystal â chynnydd pellach mewn hyfforddi radioleg glinigol a gofal lliniarol, sy'n rolau hanfodol mewn llwybrau canser.
Mae yna nifer fawr o feysydd eraill i'w nodi neu eu dathlu, gan gynnwys rhaglen llawfeddygaeth robotig Cymru gyfan, y canolfannau rhagoriaeth newydd ar gyfer canser y fron, gostwng oed sgrinio'r coluddyn, a mwy o bobl yn cymryd rhan yn y rhaglen. Ond, dwi am gloi trwy gyfeirio at ein cyhoeddiad yr wythnos diwethaf o fwy na £86 miliwn ar gyfer offer a chyfleusterau radiotherapi newydd, gan gynnwys canolfan radiotherapi ategol newydd yn y Fenni. Gyda'i gilydd, mae'r datblygiadau yma, sy'n cael eu disgrifio yn y cynllun gwella gwasanaethau canser, yn dangos ein hymrwymiad i gefnogi gwell gwasanaethau a chanlyniadau canser. Dwi'n gobeithio y byddan nhw'n gwneud gwahaniaeth sylweddol i'r bobl sy'n darparu ac, wrth gwrs, i'r rheini sy'n derbyn gofal canser yma yng Nghymru. Diolch.
We also asked for a focus on implementing the 21 nationally agreed pathways for Wales. This is at the heart of how we will ensure that patients get the right care wherever they are in Wales. These standardised pathways help us to focus on improving consistency and quality of care, and they include the new non-specific symptom pathway for Wales, which plugs into our rapid diagnostic centres. We will have the whole of the population of Wales covered by these centres in the next few months, which is a wonderful achievement. Many of them already exist, and they will be in place a whole year before England.
The quality statement places a focus on person-centred care, and, earlier this month, I spoke about the findings of the cancer patient experience survey, which showed, even during the pandemic, that 92 per cent of patients rated their care 'good' or 'very good'. The survey also provided important information about access to key workers and benefits advice, and that will now form part of local work on improving patient experience.
I’ve also recently issued a written statement on the cancer information solution. This is our £11 million investment in replacing the digital cancer patient record. We achieved the first major milestone of the overall programme in November, when Velindre Cancer Centre moved onto the Welsh patient administration system to manage its clinics, and started using the new digital patient record for cancer care. This has resolved a major service continuity risk that the public accounts committee has previously highlighted.
We all know how critical the development of the workforce is, and that's why we have committed to planning the workforce to meet future need for cancer care. So, I was very pleased to announce, on 18 January, the education and training plan of Health Education and Improvement Wales. That included uplifts, for the the third successive year, in the number of higher training posts for clinical and medical oncology, as well as further uplifts in training for clinical radiology and palliative care, which are vital roles in cancer pathways.
There are numerous other areas to mark or celebrate, including the all-Wales robotic surgery programme, the new breast cancer centres of excellence coming into place, the reduction in the bowel screening age range, and improvements in participation. But, I would like to end by focusing on our announcement last week of more than £86 million for new radiotherapy treatment equipment and facilities, including a new radiotherapy satellite centre in Abergavenny. Collectively, these developments, described in the cancer services improvement plan, speak to our commitment to support improved cancer services and outcomes. I hope that they will make a significant difference to the people delivering and, of course, those receiving cancer care in Wales.
Thank you, Minister, for the statement today. It's very much welcome, and the cancer plan is very much welcome indeed also. It was, until this morning, that Wales was the only area of Britain that didn't have a cancer plan, and the cancer plan is well overdue. But, on a positive note, we've got the cancer plan today, and it's very much welcome.
What I did particularly like, as I looked through the cancer action plan, was that there are a whole lot of timescales and goals, with dates attached to the goals and targets as well. That's very much appreciated. I suppose the obvious question there is: do you think that the timelines in there, and the dates that are published alongside the goals, Minister, are reasonable? And do you think that they're reasonable to be achieved, I suppose, is the obvious question to ask?
Funnily enough, I was just looking back, Minister, and it was a year ago next Wednesday that I led a Senedd debate on cancer services in Wales. At the time, we talked about—I certainly talked about—the negative side effects for many patients and the focus that was needed on recovery, and many people worrying about additional costs as well. And, at the time, I asked for some measures, such as free dental care for cancer patients, and suggested that that could be offered as part of their recovery, especially now in terms of the cost-of-living pressures that we're all aware of. I couldn't see anything in the plan in regard to that, and I wonder if that's something that could be examined, Minister.
At the time, I also mentioned the number of people entering hospital in Wales for cancer treatment had fallen by over 40,000 in the first year of the pandemic. So, I would be interested if you could speak to that point, really, about how the plan specifically helps those who have missed out, potentially, on diagnosis as well.
Prior to the pandemic, the Welsh cancer intelligence unit showed that Wales had the lowest survival rates for six cancers, and the second lowest for three in the UK. We were already behind England, Scotland and Northern Ireland when it came to female, breast, lung, colon, rectal and stomach cancers. So, I would ask you, Minister, in that regard, if you are confident that Wales is going to be in a much better position when this plan expires. I suppose I should just ask you about the time frame of the plan. The plan is for three years. I would ask why three years. I'm not suggesting it's wrong; I'm just asking why, particularly, a three-year timeline, I suppose. But, also, I can see some stakeholders, whilst they welcomed the plan, and they welcomed the three-year plan, are also suggesting that there should be a longer term plan. So, I can see you looking at that, Minister, and thinking 'Oh, no he's asking for another plan now', but, no, just to get an understanding on what your response would be to stakeholders who say that something more longer term is needed also.
Also, I'd like to ask about the involvement of health boards in the development of the plan. Are you satisfied that local health boards will be able to deliver the goals set out in the plan, and particularly, I suppose, I'm asking that question in the context of the workforce issues that we're all aware of as well.
I also wanted to just touch upon the experience of cancer patients in Wales. In your statement, you maintain that 92 per cent of patients rated their care 'good' or 'very good'. Yet, results published from a charity survey highlight that cancer services are still massively failing patients. Getting information out to patients was an area that was shown to be largely inadequate, with 30 per cent of respondents stating they did not have possible side effects fully explained to them, or they weren't fully explained to them. And 52 per cent stated that they did not receive all the necessary information about how to manage their health and well-being following their treatment. So, Minister, I want to understand from you how confident you are that everyone will receive their personalised needs assessment promised in the cancer improvement care plan, when 70 per cent of respondents said they did not even receive a written care plan after their diagnosis in 2021-22? Thanks.
Diolch, Gweinidog, am y datganiad heddiw. Mae croeso mawr iddo, ac mae croeso mawr i'r cynllun canser yn wir hefyd. Tan y bore yma, Cymru oedd yr unig ardal o Brydain oedd heb gynllun canser, ac mae'n hen bryd cyflwyno'r cynllun canser. Ond, ar nodyn cadarnhaol, mae gennym ni'r cynllun canser heddiw, ac mae croeso mawr iddo.
Yr hyn yr oeddwn i'n hoff iawn ohono, wrth i mi edrych drwy'r cynllun gweithredu canser, oedd bod llawer iawn o amserlenni a nodau, a dyddiadau ynghlwm â'r nodau a'r targedau hefyd. Mae hynny'n cael ei werthfawrogi'n fawr. Mae'n debyg mai'r cwestiwn amlwg yw: ydych chi'n credu bod yr amserlenni sydd ynddo, a'r dyddiadau sy'n cael eu cyhoeddi ochr yn ochr â'r nodau, Gweinidog, yn rhesymol? Ac ydych chi'n credu eu bod nhw'n rhesymol i'w cyflawni, am wn i, yw'r cwestiwn amlwg i'w ofyn?
Yn rhyfedd iawn roeddwn i'n edrych yn ôl, Gweinidog, a blwyddyn yn ôl i ddydd Mercher nesaf wnes i arwain dadl Senedd ar wasanaethau canser yng Nghymru. Ar y pryd, gwnaethom ni siarad am—fe wnes i yn sicr siarad am—y sgil effeithiau negyddol i lawer o gleifion a'r pwyslais a oedd ei angen ar adferiad, a llawer o bobl yn poeni am gostau ychwanegol hefyd. Ac, ar y pryd, gofynnais am rai mesurau, fel gofal deintyddol am ddim i gleifion canser, ac awgrymais y gellid cynnig hynny fel rhan o'u hadferiad, yn enwedig nawr o ystyried y pwysau costau byw yr ydym ni i gyd yn ymwybodol ohonyn nhw. Doeddwn i ddim yn gallu gweld dim byd yn y cynllun am hynny, a tybed a yw hynny'n rhywbeth y gellid ei archwilio, Gweinidog.
Ar y pryd, soniais hefyd bod nifer y bobl sy'n mynd i'r ysbyty yng Nghymru am driniaeth canser wedi gostwng dros 40,000 ym mlwyddyn gyntaf y pandemig. Felly, byddai gen i ddiddordeb pe gallech siarad ar y pwynt hwnnw, mewn gwirionedd, am sut mae'r cynllun yn benodol yn helpu'r rhai sydd wedi colli cyfle, o bosib, ar ddiagnosis hefyd.
Cyn y pandemig, gwnaeth uned gwybodaeth canser Cymru ddangos mai Cymru oedd â'r cyfraddau goroesi isaf ar gyfer chwe chanser, a'r ail isaf ar gyfer tri yn y DU. Roeddem ni eisoes y tu ôl i Loegr, yr Alban a Gogledd Iwerddon ym maes canserau benywaidd, y fron, yr ysgyfaint, y colon, y rectwm a'r stumog. Felly, byddwn i'n gofyn i chi, Gweinidog, yn hynny o beth, a ydych chi'n ffyddiog y bydd Cymru mewn sefyllfa llawer gwell pan ddaw'r cynllun hwn i ben. Mae'n debyg y dylwn i ofyn i chi am amserlen y cynllun. Mae'r cynllun am dair blynedd. Byddwn i'n gofyn pam tair blynedd. Dydw i ddim yn awgrymu ei fod yn anghywir; dim ond gofyn pam ydw i, yn benodol, amserlen tair blynedd, mae'n debyg. Ond, hefyd, gallaf weld rhai rhanddeiliaid, tra eu bod yn croesawu'r cynllun, ac fe wnaethon nhw groesawu'r cynllun tair blynedd, hefyd yn awgrymu y dylai fod cynllun mwy hirdymor. Felly, gallaf eich gweld chi'n edrych ar hynny, Gweinidog, a meddwl 'O, na mae'n gofyn am gynllun arall nawr', ond, na, dim ond i gael dealltwriaeth ar beth fyddai eich ymateb chi i randdeiliaid sy'n dweud bod angen rhywbeth mwy hirdymor hefyd.
Hefyd, hoffwn holi am gyfranogiad byrddau iechyd wrth ddatblygu'r cynllun. Ydych chi'n fodlon y bydd byrddau iechyd lleol yn gallu cyflawni'r nodau a nodir yn y cynllun, ac yn enwedig, am wn i, rwy'n gofyn y cwestiwn hwnnw yng nghyd-destun materion y gweithlu yr ydym i gyd yn ymwybodol ohonyn nhw hefyd.
Roeddwn i hefyd eisiau crybwyll profiad cleifion canser yng Nghymru. Yn eich datganiad, rydych chi'n honni bod 92 y cant o gleifion wedi dweud bod eu gofal yn 'dda' neu'n 'dda iawn'. Eto i gyd, mae'r canlyniadau a gyhoeddwyd o arolwg elusennol yn amlygu bod gwasanaethau canser yn dal i wneud tro gwael â chleifion yn aruthrol. Roedd cael gwybodaeth allan i gleifion yn faes y dangoswyd ei fod yn annigonol i raddau helaeth, gyda 30 y cant o'r ymatebwyr yn dweud nad oedd sgil-effeithiau posibl wedi'u hesbonio'n llawn iddyn nhw, neu doedden nhw ddim yn cael eu hesbonio'n llawn iddyn nhw. A dywedodd 52 y cant nad oedden nhw'n derbyn yr holl wybodaeth angenrheidiol am sut i reoli eu hiechyd a'u llesiant yn dilyn eu triniaeth. Felly, Gweinidog, rwyf eisiau deall gennych chi pa mor hyderus ydych chi y bydd pawb yn derbyn eu hasesiad anghenion personol a addawyd yn y cynllun gofal gwella canser, pan ddywedodd 70 y cant o'r ymatebwyr na wnaethon nhw hyd yn oed dderbyn cynllun gofal ysgrifenedig ar ôl eu diagnosis yn 2021-22? Diolch.
Diolch yn fawr, Russell. I'm pleased that you agree it's a good thing that we've got dates and goals and targets, and I think it is important to hold people to account; you hold me to account, I hold the health boards to account. So, it is important to have those in, and I am sure you will note the workforce implementation plan that's been published today also has very clear targets against the time frame.
This is a plan that has been developed and is owned by the NHS. It's not a Welsh Government plan; it is owned by the NHS. And, so, if they have developed this plan, I fully expect them to be able to deliver the plan. So, they think it's achievable. I think a huge amount of work has gone into this, and I would like to pay tribute to all of the people who have worked over a long period of time to get this into the right place, because it's not just about writing a plan; you've got to get buy-in from across the whole of Wales when you're talking about needing consistent quality standards. You can't just make a statement about that; you've got to get buy-in to make sure that everybody is signed up to that.
On the free dental care, look, at the moment, you know how pressurised our budgets are, so anything that involves any additional money is really, really difficult. Much as we'd love to go down that route, that would be very challenging at the moment. But, obviously, we can point, as I said in my statement, to the kinds of support networks and funding streams that are available, particularly to people who are struggling.
COVID of course did throw things out for a while. We're getting back on track now in terms of screening. It has taken a while, particularly in relation to breast cancer, because we needed to get areas where people wouldn't come into contact with each other. So, we've had to adapt quite a lot, and we're still only just getting back on track with some of those. But it is a concern, of course, that we do have low survival rates in Wales, but I think it's really important for us to understand that, actually, things have improved over the past few years. We are in a situation where the outcomes for people are much better than they have been in the past. So, the one-year survival rate has gone from 66 per cent to 73 per cent in the past two decades, so, I think, we're going in the right direction. We've almost doubled the amount of money that's gone into cancer support, so I think it's important that we recognise that.
We have lower survival rates. Some of this is about making sure that we understand the preventative agenda. We've got to get in the right place. We keep on talking about the importance of the preventative agenda, Apparently, between 30 and 50 per cent of cancers are preventable, so we all have a responsibility to play our part if we want to try—. Now, that's not true for everybody; it's really important to state that, but, actually, there are things that we can do to help ourselves. I am confident that we will be in a better position at the end of this programme.
Just in terms of the longer term, well, our cancer quality statement is our plan for the longer term. That's the statement that, again, has been developed by and with the NHS. And the health boards, as I say, were key in developing these plans, in particular, the Velindre cancer trust. I think that's really important to note there—the massive, massive amount of investment and work that's gone into this.
And, of course, when it comes to the workforce, it is the health boards and the trusts that indicate to HEIW where the gaps are, and, then, they commission that work. And, just in terms of your personalised needs assessment, by 2024, every cancer patient will have a caseworker, so I hope that will give some comfort to people.
Diolch yn fawr, Russell. Rwy'n falch eich bod yn cytuno ei fod yn beth da bod gennym ddyddiadau a nodau a thargedau, ac rwy'n credu ei bod yn bwysig dwyn pobl i gyfrif; rydych yn fy nwyn i gyfrif, rydw i'n dwyn y byrddau iechyd i gyfrif. Felly, mae'n bwysig cynnwys hynny, ac rwy'n siŵr y byddwch chi'n nodi bod gan y cynllun gweithredu gweithlu sydd wedi'i gyhoeddi heddiw dargedau clir iawn o gymharu â'r amserlen hefyd.
Mae hwn yn gynllun sydd wedi'i ddatblygu ac sy'n eiddo i'r GIG. Nid cynllun Llywodraeth Cymru mohono; mae'n eiddo i'r GIG. Ac, felly, os ydyn nhw wedi datblygu'r cynllun hwn, rwy'n llwyr ddisgwyl iddyn nhw allu cyflawni'r cynllun. Felly, maen nhw'n credu ei fod yn gyraeddadwy. Rwy'n credu bod llawer iawn o waith wedi mynd i mewn i hyn, a hoffwn dalu teyrnged i'r holl bobl sydd wedi gweithio dros gyfnod hir i gael hyn i'r sefyllfa gywir, oherwydd nid ysgrifennu cynllun yn unig mohono; mae'n rhaid i chi gael cefnogaeth o bob cwr o Gymru gyfan wrth sôn am fod angen safonau o ansawdd cyson. Allwch chi ddim gwneud datganiad am hynny yn unig; mae'n rhaid i chi gael cefnogaeth i wneud yn siŵr bod pawb yn cytuno ar hynny.
Ar y gofal deintyddol am ddim, edrychwch, ar hyn o bryd, rydych chi'n gwybod gymaint o bwysau sydd ar ein cyllidebau, felly mae unrhyw beth sy'n cynnwys unrhyw arian ychwanegol mewn gwirionedd, yn anodd iawn. Er cymaint y byddem wrth ein boddau yn mynd i lawr y llwybr hwnnw, byddai hynny'n heriol iawn ar hyn o bryd. Ond, yn amlwg, gallwn bwyntio, fel y dywedais yn fy natganiad, at y math o rwydweithiau cymorth a ffrydiau ariannu sydd ar gael, yn enwedig i bobl sy'n ei chael hi'n anodd.
Roedd COVID wrth gwrs yn taflu pethau allan am gyfnod. Rydyn ni'n mynd yn ôl ar y trywydd iawn nawr o ran sgrinio. Mae wedi cymryd amser, yn enwedig mewn perthynas â chanser y fron, oherwydd roedd angen i ni gael ardaloedd lle na fyddai pobl yn dod i gysylltiad â'i gilydd. Felly, rydyn ni wedi gorfod addasu cryn dipyn, a dim ond newydd fynd yn ôl ar y trywydd iawn gyda rhai o'r rheini ydyn ni o hyd. Ond mae'n bryder, wrth gwrs, bod gennym gyfraddau goroesi isel yng Nghymru, ond rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn i ni ddeall bod pethau wedi gwella dros y blynyddoedd diwethaf, mewn gwirionedd. Rydym mewn sefyllfa lle mae'r canlyniadau i bobl lawer gwell nag y buon nhw yn y gorffennol. Felly, mae'r gyfradd oroesi blwyddyn wedi mynd o 66 y cant i 73 y cant yn y ddau ddegawd diwethaf, felly, dwi'n credu, ein bod ni'n mynd i'r cyfeiriad cywir. Rydyn ni bron â dyblu faint o arian sydd wedi mynd mewn i gefnogaeth canser, felly dwi'n meddwl ei bod hi'n bwysig ein bod ni'n cydnabod hynny.
Mae gennym gyfraddau goroesi is. Mae peth o hyn yn ymwneud â gwneud yn siŵr ein bod yn deall yr agenda ataliol. Mae'n rhaid i ni fynd i'r lle iawn. Rydyn ni'n dal ati i siarad am bwysigrwydd yr agenda ataliol, Yn ôl pob tebyg, mae modd atal rhwng 30 a 50 y cant o ganserau, felly mae gan bob un ohonom gyfrifoldeb i chwarae ein rhan os ydym am roi cynnig arni—. Nawr, dydy hynny ddim yn wir i bawb; mae'n bwysig iawn i ddatgan hynny, ond, mewn gwirionedd, mae yna bethau y gallwn ni eu gwneud i helpu ein hunain. Rwy'n hyderus y byddwn mewn sefyllfa well ar ddiwedd y rhaglen hon.
O ran y tymor hirach, wel, ein datganiad ansawdd canser yw ein cynllun ar gyfer y tymor hirach. Dyna'r datganiad sydd, unwaith eto, wedi ei ddatblygu gan a gyda'r GIG. Ac roedd y byrddau iechyd, fel y dywedaf i, yn allweddol i ddatblygu'r cynlluniau yma, yn enwedig, ymddiriedolaeth canser Felindre. Rwy'n credu bod hynny'n bwysig iawn i'w nodi yna—y buddsoddiad enfawr, enfawr a'r gwaith sydd wedi mynd i mewn i hyn.
Ac, wrth gwrs, pan ddaw hi at y gweithlu, y byrddau iechyd a'r ymddiriedolaethau sy'n dweud wrth AaGIC lle mae'r bylchau, ac, wedyn, maen nhw'n comisiynu'r gwaith hwnnw. A, dim ond o ran eich asesiad anghenion personol, erbyn 2024, bydd gan bob claf canser weithiwr achos, felly gobeithio y bydd hynny'n rhoi rhywfaint o gysur i bobl.
Am wn i, y peth cyntaf i'w ddweud ydy fy mod i'n falch bod gennym ni gynllun canser erbyn hyn, a dwi'n edrych ymlaen, gobeithio, i'w weld o'n gwneud gwahaniaeth. Dŷn ni'n gwybod bod ein cyfraddau goroesi ni ddim yn ddigon da. Dŷn ni'n gwybod bod yna bobl—rôn i'n siarad efo un ffeindiodd allan yn rhy hwyr dros y penwythnos yma fod canser arno fo—mae gormod o bobl yn methu â chael y driniaeth y gallen nhw fod wedi ei chael. Mae gormod o staff sydd eisiau gwneud mwy wedi methu gwneud mwy, ac mae hynny'n torri eu calonnau nhw.
Mae gennym ni gynllun, rŵan, ac edrych ymlaen sydd yn bwysig. Ond mae hi'n bwysig iawn cofio am yr oedi sydd wedi bod cyn i ni gyrraedd at y pwynt yma heddiw. Dau gynllun canser diwethaf—2012 i 2016, wedyn 2016 i 2020—a dŷn ni bron i dair blynedd yn ddiweddarach yn cael y cynllun yma. Dydy o ddim yn ddigon da. A chyn i'r Gweinidog ddweud, 'Wel, COVID oedd y broblem fawr o 2020 ymlaen', mi ddylai fod y cynllun 2020 ymlaen yn barod cyn i COVID daro. Beth gawsom ni, wrth gwrs, oedd y datganiad ansawdd, ond mi oedd hi'n berffaith amlwg nad oedd hynny'n cael ei ystyried i fod yn ddigon da gan bob corff a oedd yn ymwneud â'r frwydr yn erbyn canser yng Nghymru. Ydy, mae wedi cymryd tair blynedd i gyrraedd y pwynt yma.
Mae nifer o'r cwestiynau sydd gen i rŵan yn adlewyrchu'r rhai sy'n cael eu codi gan gyrff sydd wedi bod yn rhan o lunio hwn, ond sydd dal yn gweld ambell i gap yn y wybodaeth allweddol—Tenovus, er enghraifft, yn gofyn am ragor o wybodaeth o gwmpas monitro perfformiad ac atebolrwydd. Sut ydyn ni'n mynd i fod yn gallu adnabod a ydyn ni ar y trywydd iawn? Ydy'r cynllun yma'n gwneud yr hyn y mae o i fod i'w wneud? Tybed all y Gweinidog ddweud mwy wrthon ni am hynny?
Y gweithlu wedyn—mae natur y cwestiynau wedi newid rywfaint yn ystod y dydd, oherwydd ein bod ni, yn y llai na dwy awr diwethaf, wedi cael y cynllun gweithlu addawyd i ni erbyn diwedd mis Ionawr. Ryw bump awr a 40 munud o fis Ionawr sydd ar ôl. Nid fel hyn mae gweithredu, mae gennyf i ofyn. Mi ddylem ni fod mewn sefyllfa lle gallem ni fod â datganiad i’r Senedd ar y cynllun gweithlu. Mi ddefnyddiaf i’r cyfle i ofyn cwestiynau am y gweithlu oherwydd bod y datganiad wedi cael ei roi i ni, ond dydw i, a dwi’n siŵr y rhai sy’n ymwneud â’r frwydr yn erbyn canser, ddim yn hapus mai yn y ffordd yma mae pethau wedi cael eu gwneud.
Dwi wedi cael cyfle sydyn i fwrw golwg dros y cynllun gweithlu newydd. Roeddwn i’n bryderus y bore yma—roedd y BBC yn adrodd ar sylwadau gan y Gweinidog yng nghyd-destun y ffaith bod y gweithlu canser yn flinedig, bod yna ormod o swyddi gwag, a’r hyn a ddywedodd y BBC oedd bod y Gweinidog yn dweud bod gan y byrddau iechyd yr arian a’i bod hi i fyny iddyn nhw i flaenoriaethu. Nid dyna sy’n cynrychioli cynllun gweithlu, mae gennyf i ofyn. Ond, rŵan, mae gennym ni gynllun gweithlu, ac mae o’n dweud bod ymateb i’r heriau cynllun canser sy’n cael ei gyhoeddi heddiw yma yn un o’r blaenoriaethau ar gyfer y cynllun gweithlu newydd hwnnw, ond dwi’n methu gweld beth ydy’r cynllun ar gyfer y cynllun, ar gyfer cryfhau’r gweithlu canser. Mae yna sôn am amserlenni ar gyfer gwahanol elfennau o gryfhau’r gweithlu; dwi’n methu gweld cyfeiriad at y gweithlu canser yn benodol yn yr amserlen honno. O bosibl, gall y Gweinidog egluro rhagor wrthym ni am sut yn union mae’r cynllun sy’n cael ei gyhoeddi heddiw yma'n mynd i fod yn helpu i weithredu’r cynllun canser. Oherwydd, heb y gweithlu, does gennym ni ddim modd i wella’r cyfraddau goroesi, a does gennym ni ddim modd i dynnu pwysau oddi ar y gweithlu sydd gennym ni. Felly, mi edrychaf i ymlaen at ymateb ar hynny.
Ac mi ofynnaf i, os caf i, un cwestiwn ynglŷn â rhan fawr o’n tirlun canser ni, sef, Felindre. Dwi wedi bod yn ymwybodol dros yr wythnosau diwethaf fod mwy o bobl eto, fel dwi wedi gwneud yn y gorffennol, wedi awgrymu’n gryf mai cydleoli’r gwasanaethau canser efo gwasanaethau brys eraill sydd yn gwneud synnwyr, yn hytrach na'u datblygu nhw fel canolfannau canser ar eu pennau nhw eu hunain. Ydy’r Gweinidog iechyd wedi cael cyfle i ystyried y sylwadau diweddaraf gan bobl sydd yn flaenllaw iawn ym maes canser sydd yn dal i awgrymu bod y penderfyniad anghywir yn cael ei wneud? Rydyn ni eisiau’r gwasanaethau canser gorau posibl, ond dydyn ni ddim eisiau gweld penderfyniadau'n cael eu gwneud y byddwn ni’n eu difaru mewn blynyddoedd i ddod.
I suppose the first thing I should say is that I'm pleased that we do have a cancer plan, and I look forward to seeing it hopefully make a difference. We know that our survival rates aren't good enough. We know that there are people—I was speaking to one person who found out too late over this weekend that he had cancer—there are too many people not being able to access the treatment that they could have had. There are too many members of staff who want to do more who can't do more, and that's heartbreaking for them.
And we do now have a plan, and looking forward is important. But it is important to bear in mind the delays that there have been before getting to this point today. The last two cancer plans—2012 to 2016, then 2016 to 2020—and we're almost three years on from there getting this plan. It is not good enough, and before the Minister says 'Well, COVID was the great problem from 2020 onwards' the plan for 2020 onwards should have been ready before COVID struck. What we had, of course, was the quality statement for cancer, but it was quite clear that that wasn't considered to be adequate by all bodies involved with the fight against cancer in Wales. Yes, it's taken three years to bring us to this point.
Many of the questions that I have now reflect some of those questions raised by organisations that have been involved in drawing this up but still see some gaps in the key information. Tenovus, for example, asked for more information around performance and accountability monitoring. How will we be able to identify as to whether we are on the right track? Does the plan deliver what it's supposed to deliver? I wonder if the Minister could tell us more about that issue.
Then, the workforce. The nature of the questions has changed slightly during the day, because, in less than the last two hours, we've had the workforce plan that we were promised by the end of January. Some five hours and 40 minutes of January remain. This isn’t the way we should be working. We should be in a position where we would have a statement to the Senedd on the workforce plan. I will take this opportunity to ask questions on the workforce because this statement’s been given, but I am not, and I’m sure those involved in the fight against cancer aren’t happy that things have been done in this way.
I’ve had a brief opportunity to take a look at the new workforce plan. I was concerned this morning with the BBC reporting comments from the Minister in the context of the fact that the cancer workforce was tired, and there are too many vacancies, and what the BBC said was that the Minister was saying that the health boards had the money and it was up to them to prioritise. Well, that doesn’t represent a workforce plan, I’m afraid. But we now do have a workforce plan, and it does state that responding to challenges set out in the cancer plan is one of the priorities for the new workforce plan—but I can’t see what the plan is for strengthening the cancer workforce. There is mention of timetables for different elements of strengthening the workforce. I can’t see a specific reference to the cancer workforce in that timetable. Perhaps the Minister could elucidate how exactly the plan published today will help in implementing the cancer plan, because without the workforce we have no means of improving survival rates, we have no means of taking pressure off our existing workforce. So I will look forward to a response on that.
And I’ll ask, if I may, one question on a major part of our cancer landscape, namely Velindre. I’ve been aware over recent weeks that more and more people, as I have done in the past, have suggested strongly that the co-location of cancer services with other emergency services is what makes sense, rather than developing them as discrete cancer centres. Has the Minister had an opportunity to consider the most recent comments by those who are very prominent in the cancer field and who are still suggesting that the wrong decision has been made? We want the best possible cancer services, but we don’t want decisions being made that we may regret in years to come.
Diolch yn fawr. Dwi’n meddwl bod lot o bobl, yn anffodus, yn ffeindio mas bod canser gyda nhw wrth iddyn nhw fynd i’r emergency departments—dyw’r symptomau ddim yn dangos tan y funud olaf, ac mae hwnna’n amlwg yn rhywbeth sydd yn anodd iawn iddyn nhw. Rhan o beth rŷn ni’n sôn amdano yn y cynllun yma yw gwneud yn siŵr bod yna acute oncology services ar gael yn ein hunedau brys ni.
Cynllun, fel dwi wedi dweud, yr NHS yw hwn, ac mae hwn yn ymateb i’r system ansawdd sydd gyda ni. Ac o ran atebolrwydd, wrth gwrs, mae’r byrddau iechyd yn atebol i fi drwy’r cadeiryddion, ond bydd yr NHS executive gyda rôl benodol i wneud yn siŵr bod hwn yn cael ei ddelifro, felly, dwi’n gobeithio—. Ac wrth gwrs, trwy’r integrated medium-term plans, y broses IMTPs, fel rŷch chi’n gwybod, mae canser yn un o’r chwech o flaenoriaethau sydd gen i. Felly bydd monitro’r rheini a gwneud yn siŵr bod y rheini'n cael y sylw sydd ei angen yn golygu bod hwn yn un o’r blaenoriaethau.
O ran y gweithlu, mae’n anodd, onid yw e? Achos mae cymaint ar yr agenda ar hyn o bryd, mae cymaint yn mynd ymlaen, a phetasem ni ddim wedi cyhoeddi’r adroddiad HEIW heddiw, byddech chi wedi cwyno am hynny. So, roedd e'n well geni i actually gwneud beth oeddwn i’n dweud fy mod i’n mynd i’w wneud. Allaf i ddim ffitio mwy o bethau ar yr agenda—dim ond un diwrnod sydd gyda ni yr wythnos yma. Dwi eisoes wedi bod ar fy nhraed i ddwywaith heddiw. Felly, diffyg lle yw’r broblem. Rŷn ni wedi’i wneud e. Gwnes i addo y byddwn ni’n ei gael e erbyn diwedd y mis, ac mae e wedi’i delifro.
O ran cydleoli, mae'r penderfyniad ar Felindre wedi cael ei wneud. Rŷm ni wedi clywed pob ochr o'r ddadl, ac mae yna gwestiwn, wrth gwrs, o ran amseru a ble mae'r lleoliad gorau, ac ati. Mae'r penderfyniad wedi cael ei wneud, fyddwn ni ddim yn newid y penderfyniad yna, ac mi fydd y gwaith yn dechrau cyn bo hir. Ond roeddwn i'n falch iawn o weld yr £86 miliwn rŷm ni wedi gyhoeddi ddydd Gwener ar gyfer offer radiotherapi newydd. Mae hyn yn 10 peiriant newydd, dau ohonyn nhw yn mynd i fynd i'r Fenni, sy'n golygu fydd pobl ddim yn gorfod teithio cweit mor bell o ochr yna Cymru. Felly, dwi yn falch ein bod ni yn mynd i symud ymlaen a bod yr offer newydd gyda ni mewn lle.
Thank you very much. I think a lot of people, unfortunately, find out that they have cancer as they go to emergency departments—the symptoms don’t show up until the last minute, and obviously that’s very difficult for them, and part of what we’re talking about in this plan is ensuring that there are acute oncology services available in our emergency departments.
This is an NHS plan, as I said, and it responds to the quality system that we have. In terms of accountability, the health boards are accountable to me, of course, through the chairs, but the NHS executive will have a specific role in ensuring that this is delivered, so I do hope—. And of course, through the integrated medium-term plans process, as you know, cancer is one of the six priorities that I have. So, monitoring those and making sure that they get the attention that they need will mean that it is one of the priorities.
In terms of the workforce, it is difficult, isn’t it? Because there’s so much going on, so much on our plate at the moment. If I hadn’t published the HEIW report, you would have complained about that, so I preferred to do what I said I was going to do. I can’t fit more things into the agenda—we only have one day this week. I’ve been on my feet already twice today, so it’s just a lack of space on the agenda—that’s the problem. We have done it. I did promise that we’d have it by the end of the month, and we’ve delivered.
In terms of co-location, the decision on Velindre has been made. We've heard all sides of that debate, and there are questions in terms of timing and the best location, and so forth. The decision has been made, we won't be changing that decision, and the work will start before long. But I was very pleased to see the £86 million that we announced on Friday for new radiotherapy equipment. That's 10 new machines, and two of them are going to go to Abergavenny, which will mean that people won't have to travel quite so far on that side of Wales. So, I'm very pleased that we are going to push forward and that we do have the right equipment in place.
Thank you, Minister, for your honest statement and also for your achievements, despite everything that you're having to do in the health field.
I just wanted to share with Members the discussion that took place in the women's health cross-party group in December, where we discussed the five gynae cancers. One of the speakers was a completely excellent patient campaigner who you may have heard of called Jim Sweet, whose wife died of ovarian cancer, and he's since made himself into a real expert in ovarian cancer, because she died two weeks after correct diagnosis, having been misdiagnosed as having irritable bowel syndrome and being sent to the gastroenterology clinic. I believe that this is not unusual.
He also was a great expert in comparing the way in which the healthcare system treats men versus women, and I know that this is something that you are very worried about. He compared the Rolls-Royce service that he got for prostate cancer versus the really fragmented service that his wife got. How do we improve that, because there clearly is a bias against women who complain about particular symptoms, who are not heard clearly enough? And how do we improve awareness of symptoms across all clinical specialisms so that, for example, gastroenterology is working really closely with cancer services, because this is not infrequently the case that these sorts of concerns are misdiagnosed by people who probably ought to know a lot more about ovarian cancer, and also some of the preventative measures around breastfeeding, multiple pregnancies, contraceptive pill, which, obviously, can massively decrease your likelihood of getting cancer, as well as the fact that eight out of 10 cases occur in women over 50?
Diolch, Gweinidog, am eich datganiad gonest a hefyd am eich cyflawniadau, er gwaethaf popeth rydych chi'n gorfod ei wneud yn y maes iechyd.
Roeddwn i eisiau rhannu gyda'r Aelodau drafodaeth a gynhaliwyd yng ngrŵp trawsbleidiol iechyd menywod ym mis Rhagfyr, lle gwnaethom ni drafod y pum canser gynae. Roedd un o'r siaradwyr yn ymgyrchydd cleifion cwbl ardderchog efallai eich bod chi wedi clywed amdano o'r enw Jim Sweet, y bu farw ei wraig o ganser yr ofari, ac ers hynny mae wedi datblygu'n arbenigwr go iawn mewn canser yr ofari, oherwydd iddi farw bythefnos ar ôl cael diagnosis cywir, ar ôl cael diagnosis anghywir o fod â syndrom coluddyn llidus a chael ei hanfon i'r clinig gastroenteroleg. Rwy'n credu nad yw hyn yn anarferol.
Roedd hefyd yn arbenigwr gwych o ran cymharu'r ffordd y mae'r system gofal iechyd yn trin dynion o'u cymharu â menywod, a gwn fod hyn yn rhywbeth yr ydych chi'n poeni'n fawr amdano. Cymharodd y gwasanaeth rhagorol a gafodd ar gyfer canser y prostad gyda'r gwasanaeth darniog iawn a gafodd ei wraig. Sut mae gwella hynny, oherwydd mae'n amlwg bod rhagfarn yn erbyn menywod sy'n cwyno am symptomau penodol, sydd ddim yn cael eu clywed yn ddigon eglur? A sut mae gwella ymwybyddiaeth o symptomau ar draws pob arbenigedd clinigol fel bod gastroenteroleg, er enghraifft, yn gweithio'n agos iawn gyda gwasanaethau canser, oherwydd nid yn anaml y ceir diagnosis anghywir o'r mathau hyn o bryderon gan bobl y mae'n debyg ddylai wybod llawer mwy am ganser yr ofari, a hefyd rhai o'r mesurau ataliol ynghylch bwydo ar y fron, beichiogrwydd lluosog, y bilsen atal cenhedlu, a all, yn amlwg, leihau eich tebygolrwydd o gael canser yn aruthrol, yn ogystal â'r ffaith bod wyth o bob 10 achos yn digwydd mewn menywod dros 50 oed?
Thanks very much. I think we've got to be aware that one in two people are likely to get cancer, and so we're all touched by cancer in some way or another. And so, it is important that we do our very best to get a better understanding. Every day, we're getting new developments, new technologies and new genetic improvements. So, all of these things I hope will make sure that we just keep on improving the performance in this area.
Early diagnosis is absolutely key. That is true, of course, for gynae cancers, and I'm particularly concerned about the rates in relation to gynae cancers. I know that this will be something that the team across Wales will be looking at and be focusing on. Screening, of course, is absolutely key when it comes to making sure that people take up that opportunity of screening, and that we chase down—in the same way that we've chased down people who haven't had their vaccinations, we need to think about doing that in relation to screening as well.
You're absolutely right—I am very concerned that the healthcare system needs to make sure that they treat women fairly, correctly, and in a way that is respectful to women as well as men. That's why we've already produced the women's health quality statement, and you're quite right, I think there's a lot more that we could all do in terms of learning what to look out for when it comes to symptom awareness. Some of the charities that have certainly been talking to me as we've been developing this plan, they are really good at raising awareness, but I think all of us have a responsibility to try and learn a bit more about what we should be looking out for. But the point is that, actually, we know our own bodies; if there is a change, we just need to be sensitive to that change and make sure that we go and get some support.
Diolch yn fawr. Rwy'n credu bod yn rhaid i ni fod yn ymwybodol bod un o bob dau berson yn debygol o gael canser, ac felly mae canser yn effeithio arnom bob un ohonom ni mewn rhyw ffordd neu'i gilydd. Ac felly, mae'n bwysig ein bod ni'n gwneud ein gorau glas i gael gwell dealltwriaeth. Bob dydd, ceir datblygiadau newydd, technolegau newydd a gwelliannau genetig newydd. Felly, rwy'n gobeithio y bydd yr holl bethau hyn yn gwneud yn siŵr ein bod ni'n parhau i wella'r perfformiad yn y maes hwn.
Mae diagnosis cynnar yn gwbl allweddol. Mae hynny'n wir, wrth gwrs, ar gyfer canserau gynae, ac rwy'n poeni'n arbennig am y cyfraddau o ran canserau gynae. Gwn y bydd hyn yn rhywbeth y bydd y tîm ledled Cymru yn edrych arno ac yn canolbwyntio arno. Mae sgrinio, wrth gwrs, yn gwbl allweddol o ran gwneud yn siŵr bod pobl yn manteisio ar y cyfle hwnnw o sgrinio, a'n bod ni'n mynd ar drywydd—yn yr un ffordd ag yr ydym ni wedi mynd ar drywydd pobl sydd heb gael eu brechiadau, mae angen i ni feddwl am wneud hynny o ran sgrinio hefyd.
Rydych chi yn llygad eich lle—rwy'n bryderus iawn bod angen i'r system gofal iechyd wneud yn siŵr eu bod nhw'n trin menywod yn deg, yn gywir, ac mewn ffordd sy'n parchu menywod yn ogystal â dynion. Dyna pam rydym ni eisoes wedi llunio'r datganiad ansawdd iechyd menywod, ac rydych chi'n hollol iawn, rwy'n credu bod llawer mwy y gallem ni i gyd ei wneud o ran dysgu beth i gadw llygad amdano o ran ymwybyddiaeth o symptomau. Mae rhai o'r elusennau sy'n sicr wedi bod yn siarad â mi wrth i ni ddatblygu'r cynllun hwn, maen nhw'n dda iawn am godi ymwybyddiaeth, ond rwy'n credu bod gan bob un ohonom ni gyfrifoldeb i geisio dysgu ychydig mwy am yr hyn y ddylem ni fod yn cadw llygad amdano. Ond y pwynt yw ein bod ni, mewn gwirionedd, yn adnabod ein cyrff ein hunain; os oes newid, mae angen i ni fod yn sensitif i'r newid hwnnw a gwneud yn siŵr ein bod ni'n mynd i gael cymorth.
Thank you for your statement, Minister. I'm pleased to finally see a statement and a plan today, as my constituents have been waiting an awfully long time for this to come to fruition. The Welsh Conservatives, and my colleague here, Russell George, have been calling for a cancer plan for a long time now, and Wales was the only country in the UK not to have a Government publish a cancer plan for far too long. So, I welcome that today.
But, Minister, I wanted to touch on less survivable cancers. It's mentioned in the plan, which is welcome, but I'm conscious that, in the past, Welsh Government communication campaigns have been poor. So, in terms of symptom awareness, will you be embarking on a cancer symptom awareness campaign to help members of the public and GPs? And regarding one of the most life-threatening cancers, lung cancer, will you be ramping up and implementing targeted lung health checks, which could save over 100 lives a year once it's rolled out in Wales? And will the Welsh Government be implementing the recommendations of the UK National Screening Committee? Thank you.
Diolch am eich datganiad, Gweinidog. Rwy'n falch o weld datganiad a chynllun heddiw o'r diwedd, gan fod fy etholwyr wedi bod yn aros am amser maith iawn i hyn ddwyn ffrwyth. Mae'r Ceidwadwyr Cymreig, a fy nghyd-Aelod yma, Russell George wedi bod yn galw am gynllun canser ers amser maith bellach, a Chymru oedd yr unig wlad yn y DU lle nad oedd y Llywodraeth wedi cyhoeddi cynllun canser am lawer rhy hir. Felly, rwy'n croesawu hynny heddiw.
Ond, Gweinidog, roeddwn i eisiau trafod canserau y mae'n fwy anodd eu goroesi. Cyfeirir at y rhain yn y cynllun, sydd i'w groesawu, ond rwy'n ymwybodol bod ymgyrchoedd cyfathrebu Llywodraeth Cymru, yn y gorffennol, wedi bod yn wael. Felly, o ran ymwybyddiaeth o symptomau, a fyddwch chi'n sefydlu ymgyrch ymwybyddiaeth o symptomau canser i helpu aelodau'r cyhoedd a meddygon teulu? Ac o ran un o'r canserau sy'n peryglu bywyd fwyaf, canser yr ysgyfaint, a fyddwch chi'n cynyddu ac yn gweithredu archwiliadau iechyd yr ysgyfaint wedi'u targedu, a allai achub dros 100 o fywydau'r flwyddyn ar ôl eu cyflwyno yng Nghymru? Ac a fydd Llywodraeth Cymru yn gweithredu argymhellion Pwyllgor Sgrinio Cenedlaethol y DU? Diolch.
Thanks very much. Well, there are of course lots of campaigns that are already under way in relation to less survivable cancers by some of those organisations. What I'm not going to do is—. I've just published a plan; we're not going to start bolting new things onto the plan. This has been developed by people, it's been worked on by organisations across Wales, by the NHS. So, what's there is what we're going to deliver on, and we're not going to bolt anything new onto it, because actually it's been very carefully worked out. But there are things in relation, for example, to lung screening, and there is a pilot that we're undertaking there, and obviously we'll just see how that pilot goes. And that's about targeting people who've been smokers and whatever, in a particular area. So, we're going to see how that goes, and, obviously, we'll build on that if that works.
Diolch yn fawr iawn. Wel, wrth gwrs, mae llawer o ymgyrchoedd sydd eisoes ar y gweill o ran canserau y mae'n fwy anodd eu goroesi gan rai o'r sefydliadau hynny. Yr hyn nad wyf i'n mynd i'w wneud yw—. Rwyf i newydd gyhoeddi cynllun; dydyn ni ddim yn mynd i ddechrau ychwanegu pethau newydd at y cynllun. Datblygwyd hwn gan bobl, gweithiwyd arno gan sefydliadau ledled Cymru, gan y GIG. Felly, yr hyn sydd yna yw'r hyn yr ydym ni'n mynd i'w gyflawni, ac nid ydym ni'n mynd i ychwanegu unrhyw beth newydd ato, oherwydd mewn gwirionedd mae wedi cael ei gynllunio yn ofalus iawn. Ond mae pethau o ran sgrinio'r ysgyfaint, er enghraifft, ac mae cynllun peilot yr ydym ni'n ei gynnal yn hynny o beth, ac yn amlwg byddwn ni'n gweld sut mae'r cynllun peilot hwnnw'n mynd. A nod hwnnw yw targedu pobl sydd wedi bod yn smygwyr ac ati mewn ardal benodol. Felly, rydym ni'n mynd i weld sut mae hynny'n mynd, ac, yn amlwg, byddwn yn adeiladu ar hwnnw os yw hwnnw'n gweithio.
Thank you, Minister, for your statement. I've got a real interest in NHS informatics and how they can be used to drive service improvements. So, I note your comments around digital systems and Velindre Cancer Centre moving on to the Welsh patient administration system, and I was interested to read your written statement yesterday on the cancer informatics programme. So, I've got a few questions on that, and, in particular, on the next phase of the roll-out. Would you be able to update Members on the next significant milestone that's being aimed for on this journey of improvement, and when do you estimate that we might reach that next milestone? I was also interested to see your comments about capturing additional data through this system. So, what particular information would Welsh Government be looking to collect during these next phases of the roll-out?
Diolch, Gweinidog, am eich datganiad. Mae gen i ddiddordeb go iawn mewn gwybodeg y GIG a sut y gellir ei defnyddio i wella gwasanaethau. Felly, nodaf eich sylwadau ynghylch systemau digidol a Chanolfan Ganser Felindre yn symud i system gweinyddu cleifion Cymru, ac roedd yn ddiddorol gen i ddarllen eich datganiad ysgrifenedig ddoe ar y rhaglen gwybodeg canser. Felly, mae gen i ambell gwestiwn am hynny, ac, yn benodol, am gam nesaf y cyflwyniad. A allech chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau am y garreg filltir arwyddocaol nesaf sy'n cael ei hanelu ato ar y daith hon o welliant, a phryd ydych chi'n rhagweld y gallem ni gyrraedd y garreg filltir nesaf honno? Roedd yn ddiddorol gen i hefyd weld eich sylwadau ar gasglu data ychwanegol drwy'r system hon. Felly, pa wybodaeth benodol fyddai Llywodraeth Cymru yn bwriadu ei chasglu yn ystod camau nesaf hyn y cyflwyniad?
Thanks very much. Well, I'm really keen on making sure that we use the most up-to-date technology to try and improve our systems. That is why, already, we've spent £86 million on these new radiotherapy machines; that's why we've spent £3 million on an electronic records system; and we've also got new robotic surgery technology that is already in place and working and getting lots of surgeons very excited across Wales. So, making sure that we use the most up-to-date machines and therapies is absolutely critical. We've also spent £4 million on the Wales cancer network, and I was being asked earlier about how we monitor this. Well, actually, the cancer network is going to be key to making sure that, actually, this plan is delivered. When it comes to informatics and collecting data, well, the detail and the timetables are set out in the plan of what is expected when. But, in terms of collecting information, the key thing for me is that we just keep on learning from people and their experiences, and that we feed back in a loop that will improve our services constantly, when it comes to cancer care.
Diolch yn fawr iawn. Wel, rwy'n awyddus iawn i wneud yn siŵr ein bod ni'n defnyddio'r dechnoleg ddiweddaraf i geisio gwella ein systemau. Dyna pam rydym ni eisoes wedi gwario £86 miliwn ar y peiriannau radiotherapi newydd hyn; dyna pam rydym ni wedi gwario £3 miliwn ar system cofnodion electronig; ac mae gennym ni hefyd dechnoleg llawfeddygaeth robot newydd eisoes yn weithredol ac yn gweithio ac yn cyffroi llawer o lawfeddygon ledled Cymru. Felly, mae gwneud yn siŵr ein bod ni'n defnyddio'r peiriannau a'r therapïau ddiweddaraf yn gwbl hanfodol. Rydym ni hefyd wedi gwario £4 miliwn ar rwydwaith canser Cymru, a chefais fy holi'n gynharach am sut rydym ni'n monitro hyn. Wel, mewn gwirionedd, mae'r rhwydwaith canser yn mynd i fod yn allweddol i wneud yn siŵr bod y cynllun hwn, mewn gwirionedd, yn cael ei ddarparu. O ran gwybodeg a chasglu data, wel, mae'r manylion a'r amserlenni wedi'u nodi yn y cynllun o'r hyn a ddisgwylir a phryd. Ond, o ran casglu gwybodaeth, y peth allweddol i mi yw ein bod ni'n parhau i ddysgu gan bobl a'u profiadau, a'n bod ni'n rhoi adborth ar sail gylchol a fydd yn gwella ein gwasanaethau yn gyson, o ran gofal canser.
Ac yn olaf, Altaf Hussain.
And finally, Altaf Hussain.
Thank you very much, Deputy Presiding Officer. Great achievement, Minister. Now, people from deprived areas of Wales face worse outcomes when it comes to lung cancer, ovarian cancer or other cancers, and my concern is, which was raised by Laura as well, about the screening—targeted screening—between the age of 55 to 74, as we do with bowel cancer. And it is vital to understand and address the cause of health inequalities, and how are you going to tackle that?
Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. Cyflawniad gwych, Gweinidog. Nawr, mae pobl o ardaloedd difreintiedig yng Nghymru yn wynebu canlyniadau gwaeth o ran canser yr ysgyfaint, canser yr ofari neu ganserau eraill, ac mae fy mhryder i, a godwyd gan Laura hefyd, ynglŷn â'r sgrinio—sgrinio wedi'i dargedu—rhwng 55 a 74 oed, fel yr ydym ni'n ei wneud gyda chanser y coluddyn. Ac mae'n hanfodol deall a mynd i'r afael ag achos anghydraddoldebau iechyd, a sut ydych chi'n bwriadu mynd i'r afael â hynny?
Thanks very much. Well, you're right, and I think we just have to constantly be trying to learn from what works. So, for example, we are now targeting screening when it comes to bowel cancer, and people are sent a faecal immunochemical test, and it's been really interesting to see that people seem to be more willing to use the FIT test that they can do at home, rather than coming into a surgery and whatever. So, we've got to use more of what works and make sure we target, as you say, some of those deprived areas. And there's some great work being done, for example, I think, in Dawn Bowden's constituency in relation to trying to encourage men in particular to take up the opportunity of bowel cancer screening, and the Moondance Foundation have been pushing this and just trying to make sure that, actually, we engage people, get people to take up the opportunities when they're given them. And so I think we've learnt quite a lot through the vaccination programme of leaving nobody behind, and we've just got to keep on using those techniques now when it comes to chasing down people who are not taking up those opportunities when it comes to screening.
Diolch yn fawr iawn. Wel, rydych chi'n iawn, ac rwy'n credu fod yn rhaid i ni geisio dysgu yn barhaus o'r hyn sy'n gweithio. Felly, er enghraifft, rydym ni bellach yn targedu sgrinio o ran canser y coluddyn, ac anfonir prawf imiwnocemegol ar ysgarthion i bobl, ac mae wedi bod yn ddiddorol iawn gweld ei bod yn ymddangos bod pobl yn fwy parod i ddefnyddio'r prawf FIT y gallan nhw ei wneud gartref, yn hytrach na dod i feddygfa ac ati. Felly, mae'n rhaid i ni ddefnyddio mwy o'r hyn sy'n gweithio a gwneud yn siŵr ein bod ni'n targedu, fel rydych chi'n dweud, rhai o'r ardaloedd difreintiedig hynny. Ac mae gwaith gwych yn cael ei wneud, er enghraifft, rwy'n credu, yn etholaeth Dawn Bowden o ran ceisio annog dynion yn arbennig i fanteisio ar y cyfle i sgrinio am ganser y coluddyn, ac mae Sefydliad Moondance wedi bod yn gwthio hyn ac yn ceisio gwneud yn siŵr ein bod ni, mewn gwirionedd, yn ymgysylltu â phobl, yn cael pobl i fanteisio ar y cyfleoedd pan y'u rhoddir iddyn nhw. Ac felly rwy'n credu ein bod ni wedi dysgu cryn dipyn drwy'r rhaglen frechu o adael neb ar ôl, ac mae'n rhaid i ni barhau i ddefnyddio'r technegau hynny nawr o ran mynd ar drywydd pobl sydd ddim yn manteisio ar y cyfleoedd hynny pan ddaw i sgrinio.
Diolch i'r Gweinidog.
Thank you, Minister.
Eitem 10 y prynhawn yma yw'r cynnig cydsyniad deddfwriaethol ar y Bil Masnach (Awstralia a Seland Newydd). Galwaf ar Weinidog yr Economi i wneud y cynnig. Vaughan Gething.
Item 10 this afternoon is the legislative consent motion on the Trade (Australia and New Zealand) Bill. I call on the Minister for Economy to move the motion. Vaughan Gething.
Cynnig NDM8190 Vaughan Gething
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 29.6, yn cytuno y dylai Senedd y DU ystyried y darpariaethau yn y Bil Masnach (Awstralia a Seland Newydd) i’r graddau y maent yn dod o fewn cymhwysedd deddfwriaethol y Senedd.
Motion NDM8190 Vaughan Gething
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 29.6 agrees that provisions in the Trade (Australia and New Zealand) Bill in so far as they fall within the legislative competence of the Senedd, should be considered by the UK Parliament.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Dirprwy Lywydd. I move the motion before us. I find it difficult in addressing, or disappointing in addressing, this motion, which relates to a Bill implementing the free trade agreements with Australia and New Zealand, that we are yet again having to discuss another case in which the UK Government is seeking consent from the Senedd to a Bill that contains concurrent powers for which the UK Government will not include equivalent powers for Welsh Ministers. We've tabled the motion to ensure the Senedd can explore the issues around the Bill and reach its decision on consent. Members will see, in the memorandum, that we recommend withholding consent. There are good legal and constitutional reasons for this.
Members will note the Welsh Government considers that clause 1 is central to the Bill and gives powers to all four Governments in the UK. To the extent that the power is given to Welsh Ministers, this Bill is within the Senedd's competence and comprises a devolved matter within the meaning of section 107(6) of the Government of Wales Act 2006. All other provisions within the Bill follow from the powers set out in clause 1, and, as such, almost all provisions of the Bill require consent.
The function of the Bill itself is fairly narrow and technical in nature in that it would allow the UK Government, as well as Welsh Ministers, the power to make changes to domestic legislation stemming from the UK Government's procurement obligations under the agreements with Australia and New Zealand. This Bill must be passed and receive Royal Assent before the agreements enter into force to ensure that the UK is not in breach of its obligations detailed in those agreements. However, this Bill will then be repealed by another Bill that is currently progressing through the UK Parliament—the Procurement Bill. This second Bill also requires the legislative consent of the Senedd. And a legislative consent memorandum to that Bill has already been laid with the Senedd and will of course be the subject of its own debate in due course. As I've said, despite the title, the function of the Bill is narrow.
The changes needed to our procurement system as a result of the Australia and New Zealand free trade agreements are small and technical in nature and they were discussed fully with officials before they were tabled during negotiations. I know some Members have broader opinions on these trade deals, but with regards to the changes needed in respect of procurement I have no issues of concern. My concerns for this Bill lie solely in the nature of the powers it contains. Despite extensive discussions at both ministerial and official level, the UK Government has continued to resist our calls for equivalent powers to be included on the face of the Bill and is unwilling to grant equivalent or concurrent plus powers.
The UK Government has committed to consult with devolved Governments before using the powers, but, as the debate at the Second Reading of the House of Lords heard, devolved matters are not just matters for consultation. We believe that there is no reason why equivalent or concurrent plus powers, at the very least, could not have been included in this Bill. The current approach of the UK Government is not consistent with the principle of devolution, and, as the First Minister and the Counsel General have made clear, equivalent powers should be the default when issues affecting devolution arise.
Whilst I do have concerns around some of the content of these agreements, as we've discussed before, and its potential impact on some of the sectors, we have made it clear to the UK Government that we would not seek to hold up or impede the implementation of the negotiated trade agreements. The Welsh Government is fully committed to playing its part in complying with the obligations of such international agreements.
This is the second Bill introduced specifically to implement the UK Government's new trade policy following our departure from the EU. In the case of the original Trade Bill, we did recommend that Senedd consent be granted. However, that Bill related purely to the roll-over of existing trade deals that we were party to as a member of the EU. We were led to believe at the time by the UK Government that this would not set a precedent for future legislation. We do not wish for this perceived precedent continue in the case of this Bill. I know that this concern is shared by the Legislation, Justice and Constitution committee. The committee wrote to me in July 2022 to outline their concerns that the approach taken to the use of concurrent powers in this Bill risks setting a precedent for future legislation and for trade agreements. I agree with their assessment. We do not expect there to be any amendments to the Bill that would include a change to the concurrent powers proposed. I'm grateful to the committee for their ongoing work scrutinising the LCM and the Bill and ask Members to support the Government recommendation and, on the vote, to withhold consent.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Rwy'n cynnig y cynnig o'n blaenau. Rwy'n ei chael hi'n anodd, neu'n siomedig wrth fynd i'r afael â'r cynnig hwn, sy'n ymwneud â Bil yn gweithredu'r cytundebau masnach rydd gydag Awstralia a Seland Newydd, ein bod ni unwaith eto yn gorfod trafod achos arall lle mae Llywodraeth y DU yn ceisio cydsyniad gan y Senedd i Fil sy'n cynnwys pwerau cydredol na wnaiff Llywodraeth y DU gynnwys pwerau cyfatebol ar eu cyfer i Weinidogion Cymru. Rydym ni wedi cyflwyno'r cynnig i sicrhau y gall y Senedd archwilio'r materion yn ymwneud â'r Bil a gwneud penderfyniad ar gydsyniad. Bydd yr Aelodau'n gweld, yn y memorandwm, ein bod ni'n argymell gwrthod cydsynio. Ceir rhesymau cyfreithiol a chyfansoddiadol da dros hyn.
Bydd yr Aelodau yn gweld bod Llywodraeth Cymru o'r farn bod cymal 1 yn ganolog i'r Bil ac yn rhoi pwerau i bob un o bedair Llywodraeth y DU. I'r graddau y rhoddir y grym i Weinidogion Cymru, mae'r Bil hwn o fewn cymhwysedd y Senedd ac mae'n fater datganoledig yn unol ag ystyr adran 107(6) Deddf Llywodraeth Cymru 2006. Mae'r holl ddarpariaethau eraill yn y Bil yn dilyn o'r pwerau a nodir yng nghymal 1, ac, o'r herwydd, mae bron i holl ddarpariaethau'r Bil angen cydsyniad.
Mae swyddogaeth y Bil ei hun yn weddol gul a thechnegol ei natur gan y byddai'n rhoi'r grym i Lywodraeth y DU, yn ogystal â Gweinidogion Cymru, wneud newidiadau i ddeddfwriaeth ddomestig sy'n deillio o rwymedigaethau caffael Llywodraeth y DU o dan y cytundebau ag Awstralia a Seland Newydd. Mae'n rhaid i'r Bil hwn gael ei basio a derbyn Cydsyniad Brenhinol cyn i'r cytundebau ddod i rym i sicrhau nad yw'r DU yn mynd yn groes i'w rhwymedigaethau a nodir yn y cytundebau hynny. Fodd bynnag, bydd y Bil hwn wedyn yn cael ei ddiddymu gan Fil arall sy'n mynd drwy Senedd y DU ar hyn o bryd—y Bil Caffael. Mae'r ail Fil hwn hefyd angen cydsyniad deddfwriaethol y Senedd. Ac mae memorandwm cydsyniad deddfwriaethol i'r Bil hwnnw eisoes wedi'i gyflwyno i'r Senedd ac wrth gwrs bydd yn destun ei ddadl ei hun maes o law. Fel y dywedais, er gwaethaf y teitl, mae swyddogaeth y Bil yn gul.
Mae'r newidiadau sydd eu hangen i'n system gaffael o ganlyniad i gytundebau masnach rydd Awstralia a Seland Newydd yn fach a thechnegol eu natur a chawsant eu trafod yn llawn gyda swyddogion cyn iddyn nhw gael eu cyflwyno yn ystod trafodaethau. Gwn fod gan rai Aelodau safbwyntiau ehangach ar y cytundebau masnach hyn, ond o ran y newidiadau sydd eu hangen o ran caffael nid oes gen i unrhyw faterion sy'n peri pryder. Mae fy mhryderon am y Bil hwn yn ymwneud yn llwyr â natur y pwerau y mae'n eu cynnwys. Er gwaethaf trafodaethau helaeth ar lefel weinidogol a swyddogol, mae Llywodraeth y DU wedi parhau i wrthod ein galwadau i bwerau cyfatebol gael eu cynnwys ar wyneb y Bil ac mae'n amharod i roi pwerau cyfatebol neu gydredol plws.
Mae Llywodraeth y DU wedi ymrwymo i ymgynghori â'r Llywodraethau datganoledig cyn defnyddio'r pwerau, ond, fel y clywodd y ddadl yn ystod yr Ail Ddarlleniad yn Nhŷ'r Arglwyddi, nid materion i ymgynghori arnyn nhw'n unig yw materion datganoledig. Rydym ni'n credu nad oes unrhyw reswm pam na ellid fod wedi cynnwys pwerau cyfatebol neu gydredol plws, o leiaf, yn y Bil hwn. Nid yw dull presennol Llywodraeth y DU yn gyson ag egwyddor datganoli, ac, fel y mae'r Prif Weinidog a'r Cwnsler Cyffredinol wedi ei gwneud yn eglur, pwerau cyfatebol ddylai fod yr opsiwn diofyn pan fydd materion sy'n effeithio ar ddatganoli yn codi.
Er bod gen i bryderon ynghylch rhywfaint o gynnwys y cytundebau hyn, fel yr ydym ni wedi ei drafod o'r blaen, a'i effaith bosibl ar rai o'r sectorau, rydym ni wedi ei gwneud yn eglur i Lywodraeth y DU na fyddem ni'n ceisio arafu na rhwystro gweithrediad y cytundebau masnach a sicrhawyd. Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo'n llwyr i chwarae ei rhan i gydymffurfio â rhwymedigaethau cytundebau rhyngwladol o'r fath.
Dyma'r ail Fil a gyflwynwyd yn benodol i weithredu polisi masnach newydd Llywodraeth y DU yn dilyn ein hymadawiad â'r UE. Yn achos y Bil Masnach gwreiddiol, fe wnaethom ni argymell y dylid rhoi cydsyniad y Senedd. Fodd bynnag, roedd y Bil hwnnw'n ymwneud â pharhau cytundebau masnach presennol yr oeddem ni'n rhan ohonyn nhw fel aelod o'r UE yn unig. Cawsom reswm i gredu ar y pryd gan Lywodraeth y DU na fyddai hyn yn gosod cynsail ar gyfer deddfwriaeth yn y dyfodol. Nid ydym yn dymuno i'r cynsail tybiedig hwn barhau yn achos y Bil hwn. Gwn fod y pryder hwn yn cael ei rannu gan y pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad. Ysgrifennodd y pwyllgor ataf ym mis Gorffennaf 2022 i amlinellu eu pryderon bod y dull a fabwysiadwyd i ddefnyddio pwerau cydredol yn y Bil hwn mewn perygl o osod cynsail ar gyfer deddfwriaeth yn y dyfodol ac ar gyfer cytundebau masnach. Rwy'n cytuno â'u hasesiad. Nid ydym yn disgwyl y bydd unrhyw welliannau i'r Bil a fyddai'n cynnwys newid i'r pwerau cydredol a gynigir. Rwy'n ddiolchgar i'r pwyllgor am eu gwaith parhaus yn craffu ar y memorandwm cydsyniad deddfwriaethol a'r Bil a gofynnaf i'r Aelodau gefnogi argymhelliad y Llywodraeth a, pan ddaw'n amser pleidleisio, gwrthod cydsyniad.
Galwaf ar Gadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad, Huw Irranca Davies.
I call on the Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee, Huw Irranca Davies.
Diolch, Dirprwy Lywydd. We laid our report on this LCM on 23 November 2022. We drew two conclusions and made three recommendations, and we’re very grateful to the Minister for his response to our report. As the Minister has said, the Bill amends procurement legislation to meet the requirements of the UK-Australia and UK-New Zealand free trade agreements, but is to be repealed by the UK Government's Procurement Bill, should that Bill be enacted.
Now, we agreed with the Welsh Government's assessment that all the clauses and Schedules listed in the memorandum fall within a purpose within the legislative competence of the Senedd, as described in Standing Order 29. However, we also recommended that Senedd's consent should also be sought for clause 4 and paragraph 4 of Schedule 2. The Minister did not accept our view on clause 4, because he maintains it is a technical provision. However, just to point out, on that specific point, there is a consent memorandum currently laid before the Senedd for the Retained EU Law (Revocation and Reform) Bill, which does indeed list so-called technical clauses as clauses requiring the Senedd's consent. So, we remain of the view that consent for such clauses should be required. It's a point of disagreement.
In response to a question we raised, the Minister told us that he shared our concerns, as he’s just referred to in his comments, about the increased use of concurrent powers in UK Bills. He also told us that, at the very least, the Welsh Government would need concurrent plus powers being included in the TANZ Bill, as I'll refer to it, before we could recommend the Senedd gives its consent. Now, we believe the inclusion of powers for the Welsh Ministers in the TANZ Bill equivalent to those provided to the UK Ministers would indeed be the best available option. However, to overcome the issue of the inclusion of concurrent powers in the Bill, we did explore with the Minister why he could not bring forward a Bill equivalent to the UK Government's Bill before the Senedd. Further, given the Minister’s reasoning that the legislation was time critical—and we understand that—we asked what the barriers were to seeking to introduce an emergency Bill to this Senedd.
Now, given the deadline to which the UK Government is working, the Minister told us that he didn't believe that there was sufficient time available to bring forward an emergency Bill, or that this would be a proportionate approach given the scope of the provisions in this legislation. But it takes us to a matter of principle for our committee. We don't consider it appropriate for Welsh Government to use arguments—as it did indeed in this memorandum—relating to the Senedd's timetable for scrutiny, or the capacity, in order to justify using a UK Bill to legislate in a devolved area. This is a point we've made several times before. We stick by it. We reiterate that point today.
The Minister also told us that a Senedd Bill would not, of itself, overcome the inclusion of concurrent powers in the TANZ Bill, because a Senedd Bill could not prevent the TANZ Bill giving powers to UK Ministers to implement legislative changes in Wales. And the Minister told us this could therefore lead to concurrent powers, albeit contained in different Acts.
However, this leads me on to another really important point of principle, which I wish to highlight again, which this committee stands on. By pursuing a separate Welsh Bill, the Welsh Ministers, subject to the views of this Senedd, would have been able to create the powers it needs, rather than having to negotiate for their inclusion in the TANZ Bill. And whilst we do accept that a Welsh Bill could not prevent the TANZ Bill giving powers to UK Ministers to implement legislative changes in Wales, it would, however, change the nature of the conversation between Governments. In addition, and significantly, it would also change the nature of the question put to this Senedd on the matter of consent. Now, this issue may actually be of little consequence, given the intended repeal of the TANZ Bill should it be enacted, but, as a point of principle, it remains valid, so we draw it to the attention of the Senedd.
And, finally, on the third recommendation, we're really grateful for the response we received in December, noting that meetings were being held with the UK Government to ensure dialogue continued about the disagreements on the Bill. Now that we're at the point of the debate, though, we would have found it helpful—I don't know if the Minister can touch on this as a response—in advance of today's proceedings, to learn whether those issues he referred to about the concurrent powers had been resolved to the Minister's satisfaction. We hear today that this is not the case indeed.
So, Minister, just two questions I wonder if you could refer to in your remarks there. First of all, what are the implications today if the Senedd does refuse consent, and, has the Minister reflected at all on the decision not to bring forward his own Bill as an alternative route? Diolch yn fawr iawn.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Fe wnaethom ni gyflwyno ein hadroddiad ar y memorandwm cydsyniad deddfwriaethol hwn ar 23 Tachwedd 2022. Fe wnaethom ni ddod i ddau gasgliad a gwneud tri argymhelliad, ac rydym ni'n ddiolchgar iawn i'r Gweinidog am ei ymateb i'n hadroddiad. Fel y dywedodd y Gweinidog, mae'r Bil yn diwygio deddfwriaeth gaffael i fodloni gofynion cytundebau masnach rydd y DU-Awstralia a'r DU-Seland Newydd, ond bydd yn cael ei ddiddymu gan Fil Caffael Llywodraeth y DU, os caiff y Bil hwnnw ei ddeddfu.
Nawr, roeddem ni'n cytuno ag asesiad Llywodraeth Cymru bod yr holl gymalau ac Atodlenni a restrir yn y memorandwm o fewn diben sy'n cyd-fynd â chymhwysedd deddfwriaethol y Senedd, fel y disgrifiwyd yn Rheol Sefydlog 29. Fodd bynnag, argymhellwyd gennym hefyd y dylid gofyn am gydsyniad y Senedd i gymal 4 a pharagraff 4 Atodlen 2 hefyd. Ni dderbyniodd y Gweinidog ein barn ar gymal 4, gan ei fod yn honni ei fod yn ddarpariaeth dechnegol. Fodd bynnag, dim ond i nodi, ar y pwynt penodol hwnnw, mae memorandwm cydsyniad sydd wedi'i gyflwyno gerbron y Senedd ar hyn o bryd ar gyfer Bil Cyfraith yr UE a Ddargedwir (Dirymu a Diwygio), sydd yn wir yn rhestru cymalau technegol fel y'u gwelir fel cymalau sydd angen cydsyniad y Senedd. Felly, rydym ni'n parhau i fod o'r farn y dylai cydsyniad ar gyfer cymalau o'r fath fod yn ofynnol. Mae'n destun anghytundeb.
Mewn ymateb i gwestiwn a godwyd gennym, dywedodd y Gweinidog wrthym ni ei fod yn rhannu ein pryderon, fel y mae newydd sôn yn ei sylwadau, am y defnydd cynyddol o bwerau cydredol ym Miliau'r DU. Dywedodd wrthym hefyd y byddai Llywodraeth Cymru, o leiaf, angen i bwerau cydredol plws gael eu cynnwys yn y Bil TANZ, fel y byddaf yn cyfeirio ato, cyn y gallem ni argymell y dylai'r Senedd gydsynio. Nawr, rydym ni'n credu yn wir mai cynnwys pwerau i Weinidogion Cymru yn y Bil TANZ sy'n cyfateb i'r rhai a ddarperir i Weinidogion y DU fyddai'r opsiwn gorau sydd ar gael. Fodd bynnag, i oresgyn y mater o gynnwys pwerau cydredol yn y Bil, fe wnaethom ni archwilio gyda'r Gweinidog pam na allai gyflwyno Bil sy'n cyfateb i Fil Llywodraeth y DU gerbron y Senedd. Hefyd, o ystyried rhesymeg y Gweinidog amser yn hollbwysig o ran y ddeddfwriaeth—ac rydym ni'n deall hynny—fe wnaethom ni ofyn beth oedd y rhwystrau i geisio cyflwyno Bil brys i'r Senedd hon.
Nawr, o gofio'r dyddiad terfyn y mae Llywodraeth y DU yn gweithio yn unol ag ef, dywedodd y Gweinidog wrthym nad oedd yn credu bod digon o amser ar gael i gyflwyno Bil brys, nac y byddai hwn yn ddull cymesur o ystyried cwmpas y darpariaethau yn y ddeddfwriaeth hon. Ond mae'n mynd â ni at fater o egwyddor i'n pwyllgor. Nid ydym yn credu ei bod hi'n briodol i Lywodraeth Cymru ddefnyddio dadleuon—fel y gwnaeth yn y memorandwm hwn yn wir—yn ymwneud ag amserlen y Senedd ar gyfer craffu, na'r capasiti, er mwyn cyfiawnhau defnyddio Bil y DU i ddeddfu mewn maes datganoledig. Mae hwn yn bwynt yr ydym ni wedi ei wneud sawl gwaith o'r blaen. Rydym ni'n cadw ato. Rydym ni'n ail-bwysleisio'r pwynt hwnnw heddiw
Dywedodd y Gweinidog wrthym ni hefyd na fyddai Bil Senedd, ohono'i hun, yn goresgyn cynnwys pwerau cydredol yn y Bil TANZ, gan na allai Bil Senedd atal Bil TANZ rhag rhoi pwerau i Weinidogion y DU weithredu newidiadau deddfwriaethol yng Nghymru. A dywedodd y Gweinidog wrthym y gallai hyn arwain felly at bwerau cydredol, er y bydden nhw wedi'u cynnwys mewn gwahanol Ddeddfau.
Fodd bynnag, mae hyn yn fy arwain at bwynt egwyddor arall pwysig iawn, yr hoffwn dynnu sylw ato eto, y mae'r pwyllgor hwn yn glynu wrtho. Trwy fynd ar drywydd Bil ar wahân i Gymru, byddai Gweinidogion Cymru, yn amodol ar safbwyntiau'r Senedd hon, wedi gallu creu'r pwerau sydd eu hangen arni, yn hytrach na gorfod cytuno ar eu cynnwys yn y Bil TANZ. Ac er ein bod ni'n derbyn na allai Bil Cymru atal Bil TANZ rhag rhoi pwerau i Weinidogion y DU weithredu newidiadau deddfwriaethol yng Nghymru, byddai, fodd bynnag, yn newid natur y sgwrs rhwng Llywodraethau. Hefyd, ac yn arwyddocaol, byddai hefyd yn newid natur y cwestiwn sy'n cael ei ofyn i'r Senedd hon ar fater cydsynio. Nawr, gall y mater hwn fod o fawr o bwys mewn gwirionedd, o ystyried diddymiad arfaethedig y Bil TANZ os caiff ei ddeddfu, ond, fel pwynt egwyddor, mae'n dal i fod yn ddilys, felly rydym ni'n tynnu sylw'r Senedd ato.
Ac, yn olaf, ar y trydydd argymhelliad, rydym ni'n ddiolchgar iawn am yr ymateb a gawsom ni ym mis Rhagfyr, yn nodi bod cyfarfodydd yn cael eu cynnal gyda Llywodraeth y DU i sicrhau bod deialog yn parhau ynghylch yr anghytuno ar y Bil. Nawr ein bod ni wedi cyrraedd y drafodaeth, fodd bynnag, byddai wedi bod o gymorth i ni—nid wyf i'n gwybod a all y Gweinidog gyfeirio at hyn fel fel ymateb—cyn trafodion heddiw, darganfod a oedd y materion hynny y cyfeiriodd atyn nhw ynghylch y pwerau cydredol wedi cael eu datrys er boddhad y Gweinidog. Rydym ni'n clywed heddiw nad yw hynny'n wir.
Felly, Gweinidog, dim ond dau rwy'n meddwl tybed a allech chi gyfeirio atyn nhw yn eich sylwadau yn y fan yna. Yn gyntaf oll, beth yw'r goblygiadau heddiw os yw'r Senedd yn gwrthod cydsynio, ac, a yw'r Gweinidog wedi myfyrio o gwbl ar y penderfyniad i beidio â chyflwyno ei Fil ei hun fel llwybr amgen? Diolch yn fawr iawn.
The Welsh Conservative group will be supporting the LCM today. I know that the Senedd has discussed the merits of the Australia and New Zealand free trade agreement on a number of occasions. And, as the Minister stated, the LCM relates to a Bill that ensures that relevant measures are introduced so that the trade agreement can be implemented. As I understand, Welsh Government officials have had discussions with UK Government officials around the changes required to the procurement chapters, which is to be welcomed, although I do note that they were not involved in the development of the Bill itself. As such, Deputy Presiding Officer, I would be interested to ask the Minister more broadly about what changes were required to Welsh procurement rules. And, how does the Minister envisage using the powers provided for within the Bill to the Welsh Government in future years?
Deputy Presiding Officer, we know that the Minister is currently opposing consent due to the inclusion of concurrent powers in clause 1, as he's already explained. The Minister's letter to the Legislation, Justice and Constitution Committee, though, dated 14 December, states that he and his officials recently held a constructive meeting with Nigel Huddleston, the Minister for International Trade, and that it had been agreed that more meetings would be held about the Bill. Therefore, can I ask the Minister whether the issues around the use of concurrent powers were raised in that meeting, whether the Minister for International Trade provided any additional justification for its inclusion, and was the Minister more receptive to finding a solution that was acceptable to both Governments?
Bydd grŵp y Ceidwadwyr Cymreig yn cefnogi'r cynnig cydsyniad deddfwriaethol heddiw. Gwn fod y Senedd wedi trafod rhinweddau cytundeb masnach rydd Awstralia a Seland Newydd ar sawl achlysur. Ac, fel y dywedodd y Gweinidog, mae'r cynnig cydsyniad deddfwriaethol yn ymwneud â Bil sy'n sicrhau bod mesurau perthnasol yn cael eu cyflwyno fel bod modd gweithredu'r cytundeb masnach. Fel yr wyf i'n deall, mae swyddogion Llywodraeth Cymru wedi cael trafodaethau gyda swyddogion Llywodraeth y DU ynghylch y newidiadau sydd eu hangen i'r penodau caffael, sydd i'w groesawu, er fy mod i'n nodi nad oedden nhw'n rhan o ddatblygiad y Bil ei hun. O'r herwydd, Dirprwy Lywydd, byddai gen i ddiddordeb mewn holi'r Gweinidog yn ehangach ynghylch pa newidiadau oedd eu hangen i reolau caffael Cymru. A sut mae'r Gweinidog yn rhagweld defnyddio'r pwerau y darperir ar eu cyfer yn y Bil i Lywodraeth Cymru mewn blynyddoedd i ddod?
Dirprwy Lywydd, rydym ni'n gwybod bod y Gweinidog yn gwrthwynebu cydsyniad ar hyn o bryd oherwydd cynnwys pwerau cydredol yng nghymal 1, fel y mae eisoes wedi ei egluro. Fodd bynnag, mae llythyr y Gweinidog at y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad, dyddiedig 14 Rhagfyr, yn nodi ei fod ef a'i swyddogion wedi cael cyfarfod adeiladol yn ddiweddar gyda Nigel Huddleston, y Gweinidog dros Fasnach Ryngwladol, ac y cytunwyd y byddai mwy o gyfarfodydd yn cael eu cynnal am y Bil. Felly, a gaf i ofyn i'r Gweinidog a godwyd y materion ynghylch defnyddio pwerau cydredol yn y cyfarfod hwnnw, a wnaeth y Gweinidog dros Fasnach Ryngwladol roi unrhyw gyfiawnhad ychwanegol dros ei gynnwys, ac a oedd y Gweinidog yn fwy parod i ddod o hyd i ateb a oedd yn dderbyniol i'r ddwy Lywodraeth?
Wel, ni ddylai'r Senedd yma gefnogi'r LCM yma ar unrhyw gyfrif. Byddai cefnogi'r cynnig yn bradychu ffermwyr Cymru, ac yn gadael ein sector amaethyddol yn agored i gael ei thanseilio'n llwyr gan gynhyrchwyr cig coch o ben draw'r byd.
Mae gan y Llywodraeth yma sawl polisi blaengar, megis targedau uchelgeisiol amgylcheddol, polisïau caffael lleol, heb sôn am ddeddfwriaeth cenedlaethau'r dyfodol, ymhlith eraill. Byddai galluogi'r cydsyniad deddfwriaethol yma heddiw yn mynd yn groes i bob un o'r polisïau yma. O siarad efo bwtsieriaid Cymru, mae yna gynnydd sylweddol yn y cig oen sydd yn dod yma o Aotearoa eisoes, ac mae canlyniad hyn yn amlwg heddiw wrth inni weld pris ŵyn i lawr yn sylweddol ar ble roedden nhw flwyddyn yn ôl. Mae'r cytundeb yma am arwain at gwymp sylweddol yn GVA amaeth Cymru—£50 miliwn o bunnoedd yn ôl amcangyfrifon Undeb Amaethwyr Cymru, heb sôn am y miliynau sydd wedi cael eu colli wrth i Lywodraeth San Steffan beidio â chadw at ei gair ynghylch digolledion amaeth yn sgil Brexit.
Yn wir, mae amaethwyr rwy'n siarad â nhw yn Awstralia ac yn Aotearoa yn methu â chredu eu lwc fod y Deyrnas Gyfunol wedi cytuno ar gytundeb sydd mor unochrog o'u plaid nhw. Ein ffermydd bach ydy asgwrn cefn economi wledig Cymru—dyna ddywedodd Samuel Kurtz neithiwr. Dwi'n cytuno'n llwyr efo fo. Ond yn fwy na hynny, maen nhw'n greiddiol i barhad yr iaith a'n diwylliant. Fedrwn ni ddim â throi ein cefnau arnyn nhw. Mae'n rhaid cefnogi'r sector a sicrhau bod ffermydd bach Cymru yn parhau i frithio tirwedd godidog Cymru wrth iddyn nhw warchod a meithrin ein tirwedd. Fedrwn ni ddim bradychu ein ffermwyr drwy ddangos unrhyw fath o gefnogaeth i'r cytundeb rhwng y Deyrnas Gyfunol ac Awstralia ac Aotearoa. Felly, a wnaiff y Llywodraeth ddod â'u Bil eu hunain ymlaen? Diolch yn fawr iawn.
Well, this Senedd should not support this LCM in any way. Supporting this LCM would be a complete betrayal of Welsh farmers, and would leave our agricultural sector vulnerable to the risk of being undermined completely by red meat producers on the other side of the world.
The Government has several progressive policies, such as ambitious environmental targets and local procurement policies, never mind legislation for future generations, to name a few. Enabling this LCM today would run counter to all of these policies. Speaking to butchers in Wales, there has been a significant increase in the lamb coming here from Aotearoa already, and the result of this is evident today, as we see that the price of lamb is significantly lower than it was a year ago. This agreement is about to lead to a significant fall in the GVA of Welsh agriculture—£50 million, according to the estimates of the Farmers Union of Wales, not to mention the millions that have been lost as the Westminster Government fail to keep their word about agricultural compensation following Brexit.
Indeed, the farmers that I speak to in Australia and Aotearoa can't believe their luck that the United Kingdom has agreed to a deal that is so one-sided in their favour. Our small farmers are the backbone of our rural economy in Wales—that's what Samuel Kurtz said last night. I agree with him completely. But more than that, they're essential to the continuity of the language and our culture. We can't turn our backs on them. We have to support the sector and ensure that small farms in Wales continue to punctuate our glorious landscapes in Wales as they protect and nurture our land. We can't betray our farmers by showing any kind of support for the agreement between the United Kingdom and Australia and Aotearoa. So, will the Government bring its own Bill forward? Thank you very much.
I welcome very much the Minister's speech this evening in asking and recommending that this Senedd does not give consent to this LCM. I think we should be doing that for two reasons: for the constitutional reasons, but also for policy reasons. I agree with my friend, the Chair of our committee. I keep forgetting the name of the committee, but it's a very good committee. [Laughter.] Legislation, justice and constitution. I do wish—. I'm far better with single words than acronyms, but it's a very good—[Interruption.] It might be my age. It's more likely to be other things, but we won't go there.
So, I'm very grateful to him, and I do agree with the points he makes about concurrent powers and the points he makes about the Welsh Government bringing forward its own legislation. But I think there's a more fundamental point at play with this LCM, and that is the nature of parliamentary scrutiny. The Parliaments, wherever you happen to be, in Westminster, here, Holyrood, or wherever, exist to scrutinise the actions of the Executive, and that is a key, fundamental part of our role. Last night in Westminster, legislation was passed that allows Ministers to legislate. That should never happen, and as a legislature, we should never allow that to happen. We should never allow Welsh Ministers the right to legislate in our name, and it shouldn't happen in Westminster either. But what this does is to enable Westminster Ministers to negotiate, without parliamentary scrutiny, trade deals that will have a profound effect on the livelihoods of people, wherever they happen to be in the United Kingdom. That should be subject to parliamentary control and parliamentary scrutiny before the negotiations start, and not simply a Bill that will be whipped through late at night, after the negotiations have concluded. We need to be able to say, very, very clearly, that all deals of this sort should be subject to clear parliamentary scrutiny at all stages, and we should all, on all sides of the Chamber, agree with that, because you on the Conservative benches insist on scrutinising Welsh Ministers. I welcome your scrutiny. I welcome that scrutiny. But I want to see the same scrutiny in London as we have here.
The second issue is that of policy, and the points that have already been made are very true and fair. What really worries me about this legislation is that it demonstrates that the UK Government are turning their backs on the farming community and embracing the money people in the City of London. This might be free trade, but it's not fair trade, and what we need are trade treaties that are hard-wired with our values. A few years ago, I met in Brussels the New Zealand ambassador to the EU and to Brussels. We had a long conversation about the nature of trade agreements, and he was very clear: trade agreements are not simply about trade. They're about who we are and what our contribution to the world is going to be. He spoke at length about New Zealand's values—the values of the Government of New Zealand—informing what they wanted to do and what sort of deals they were searching for when they were negotiating. And what we've got here is a UK Government that doesn't seem to have any values except making money for their friends in the City of London, and it doesn't matter who suffers as a consequence of that. And the sheep farmers of Wales deserve better than that. They deserve better than that, because they have farmed these hills and mountains for generations. It's one of the toughest jobs in this country today, and they deserve the support of people who say they speak on their behalf. And in this treaty, they've been let down and let down badly, and backs have been turned by a Government more interested in simply placating Tory donors. [Interruption.] I've said enough about you, so I should take an intervention.
Rwy'n croesawu'n fawr araith y Gweinidog heno wrth ofyn ac argymell nad yw'r Senedd hon yn rhoi cydsyniad i'r cynnig cydsyniad deddfwriaethol hwn. Rwy'n credu y dylem ni fod yn gwneud hynny am ddau reswm: am y rhesymau cyfansoddiadol, ond hefyd am resymau polisi. Cytunaf gyda fy ffrind, Cadeirydd ein pwyllgor. Rwy'n cadw anghofio enw'r pwyllgor, ond mae'n bwyllgor da iawn. [Chwerthin.] Deddfwriaeth, cyfiawnder a'r cyfansoddiad. Rwy'n dymuno—. Rwy'n llawer gwell gyda geiriau unigol na byrfoddau, ond mae'n dda iawn—[Torri ar draws.] Efallai mai fy oedran i ydyw. Mae'n fwy tebygol o fod yn bethau eraill, ond awn ni ddim yno.
Felly, rwy'n ddiolchgar iawn iddo, ac rwy'n cytuno gyda'r pwyntiau mae'n eu gwneud am bwerau cydredol a'r pwyntiau mae'n eu gwneud am Lywodraeth Cymru yn cyflwyno ei deddfwriaeth ei hun. Ond rwy'n credu bod pwynt mwy sylfaenol ynghlwm wrth y cynnig cydsyniad deddfwriaethol hwn, sef natur craffu seneddol. Mae'r Seneddau, ble bynnag rydych chi'n digwydd bod, yn San Steffan, yma, Holyrood, neu ble bynnag, yn bodoli i graffu ar weithredoedd y Gweithrediaeth, ac mae hynny'n rhan allweddol, sylfaenol o'n rôl. Neithiwr yn San Steffan, cafodd deddfwriaeth ei phasio sy'n caniatáu i Weinidogion ddeddfu. Ni ddylai hynny fyth ddigwydd, ac fel deddfwrfa, ddylen ni byth ganiatáu i hynny ddigwydd. Ddylen ni byth ganiatáu i Weinidogion Cymru gael yr hawl i ddeddfu yn ein henw ni, ac ni ddylai ddigwydd yn San Steffan chwaith. Ond beth mae hyn yn ei wneud yw galluogi Gweinidogion San Steffan i drafod, heb graffu seneddol, cytundebau masnach fydd yn cael effaith ddofn ar fywoliaeth pobl, ble bynnag maen nhw'n digwydd bod yn y Deyrnas Unedig. Dylai hynny fod yn destun rheolaeth seneddol a chraffu seneddol cyn i'r trafodaethau ddechrau, ac nid yn unig Bil fydd yn cael ei ruthro drwodd yn hwyr yn y nos, ar ôl i'r trafodaethau ddod i ben. Mae angen i ni allu dweud, yn glir iawn, iawn, y dylai pob bargen o'r math yma fod yn destun craffu seneddol clir ar bob cam, ac fe ddylen ni oll, ar bob ochr i'r Siambr, gytuno â hynny, oherwydd eich bod chi ar y meinciau Ceidwadol yn mynnu craffu ar Weinidogion Cymru. Rwy'n croesawu eich craffu. Rwy'n croesawu'r craffu hwnnw. Ond hoffwn weld yr un craffu yn Llundain ag sydd gennym ni yma.
Yr ail fater yw polisi, ac mae'r pwyntiau sydd eisoes wedi'u gwneud yn wir ac yn deg iawn. Yr hyn sy'n fy mhoeni'n fawr am y ddeddfwriaeth hon yw ei bod yn dangos bod Llywodraeth y Deyrnas Unedig yn troi eu cefnau ar y gymuned ffermio ac yn croesawu'r pobl pres yn Ninas Llundain. Gallai hyn fod yn fasnach rydd, ond nid yw'n fasnach deg, a'r hyn sydd ei angen arnom yw cytundebau masnach sy'n cyfateb i'n gwerthoedd. Ychydig flynyddoedd yn ôl, cwrddais ym Mrwsel â llysgennad Seland Newydd i'r UE ac i Frwsel. Cawsom sgwrs hir am natur cytundebau masnach, ac roedd yn glir iawn: nid yw cytundebau masnach yn ymwneud â masnach yn unig. Maen nhw'n ymwneud â phwy ydym ni a beth fydd ein cyfraniad ni i'r byd. Siaradodd yn helaeth am werthoedd Seland Newydd—gwerthoedd Llywodraeth Seland Newydd—gan hysbysu'r hyn roedden nhw eisiau ei wneud a pha fath o gytundebau yr oedden nhw'n chwilio amdanyn nhw pan oedden nhw'n trafod. A'r hyn sydd gennym ni yma yw Llywodraeth y DU sydd ddim yn ymddangos bod ganddyn nhw unrhyw werthoedd heblaw gwneud arian i'w ffrindiau yn Ninas Llundain, a does dim ots pwy sy'n dioddef o ganlyniad i hynny. Ac mae ffermwyr defaid Cymru yn haeddu gwell na hynny. Maen nhw'n haeddu gwell na hynny, oherwydd eu bod wedi ffermio'r bryniau a'r mynyddoedd yma ers cenedlaethau. Dyma un o'r swyddi anoddaf yn y wlad yma heddiw, ac maen nhw'n haeddu cefnogaeth pobl sy'n dweud eu bod yn siarad ar eu rhan. Ac yn y cytundeb hwn, maen nhw wedi cael eu siomi a'u siomi'n wael, ac mae cefnau wedi'u troi gan Lywodraeth sydd â mwy o ddiddordeb mewn dim ond ceisio ennill ewyllys da rhoddwyr Torïaidd. [Torri ar draws.] Rydw i wedi dweud digon amdanoch chi, felly dylwn i dderbyn ymyriad.
I'm grateful to you for taking the intervention. Look, whenever a trade deal is negotiated, there are always going to be competing interests within each nation that is doing the negotiations, both pros and cons. What the UK Government has to do is to try to get the best possible deal for the United Kingdom as a whole, as I would expect the Welsh Government would try to do if it was having to negotiate—it would try to get the best deal for Wales as a whole, and that may be of advantage to some parts to Wales and a disadvantage to others. I think the reality is that this is a trade deal that is a good trade deal, which we should all be supporting in the interests of the whole of the UK. And of course it is part and parcel—[Interruption.]
Rwy'n ddiolchgar i chi am dderbyn yr ymyriad. Edrychwch, pryd bynnag y trafodir cytundeb masnach, bydd buddiannau o hyd yn cystadlu ym mhob cenedl sy'n gwneud y trafodaethau, yn fanteision ac anfanteision. Yr hyn sy'n rhaid i Lywodraeth y DU ei wneud yw ceisio cael y fargen orau bosib i'r Deyrnas Unedig yn gyffredinol, fel y byddwn i'n disgwyl y byddai Llywodraeth Cymru yn ceisio ei wneud os oedd yn gorfod trafod—byddai'n ceisio cael y fargen orau i Gymru gyfan, a gallai hynny fod o fantais i rai rhannau o Gymru ac anfantais i eraill. Rwy'n credu mai'r realiti yw bod hon yn fargen fasnach sy'n fargen fasnach dda, y dylem ni i gyd fod yn ei chefnogi er budd y DU gyfan. Ac wrth gwrs mae'n rhan—[Torri ar draws.]
Oh, come on, he's trying to defend the UK Government; give him a chance. [Laughter.]
O, dewch o'na, mae'n ceisio amddiffyn Llywodraeth y DU; rhowch gyfle iddo. [Chwerthin.]
Just one further point, if I may, because I think this is an interesting discussion. This is part and parcel of unlocking opportunities into wider trade partnerships with blocs in the Asia-Pacific area.
Dim ond un pwynt arall, os caf i, oherwydd rwy'n credu bod hon yn drafodaeth ddiddorol. Mae hyn yn rhan annatod o ddatgloi cyfleoedd i bartneriaethau masnach ehangach gyda gwledydd yn ardal Asia y Môr Tawel.
Well, you've certainly made my case about the need for parliamentary scrutiny, if nothing else. And I don't disagree with you, as it happens, Darren. It's right and proper that government is about choosing and making choices, and the point that I make is that the UK Government has chosen the money-makers in the City of London over the farmers of Wales, and that is exactly the point I'm making. And, in doing so, they've spoken more about themselves than the values of people, whether those people and those farmers are in Wales, England, Scotland or Northern Ireland. And for that reason, this Parliament, and as people who seek to represent the people of Wales, we should say 'no'.
Wel, rydych chi'n sicr wedi cefnogi fy achos ynglŷn â'r angen am graffu seneddol, os dim byd arall. A dydw i ddim yn anghytuno â chi, fel mae'n digwydd, Darren. Mae'n iawn ac yn briodol bod y llywodraeth yn ymwneud â dewis a gwneud dewisiadau, a'r pwynt rwy'n ei wneud yw bod Llywodraeth y DU wedi dewis y bobl sy'n gwneud arian yn Ninas Llundain dros ffermwyr Cymru, a dyna'r union bwynt rwy'n ei wneud. Ac, wrth wneud hynny, maen nhw wedi siarad mwy amdanyn nhw eu hunain na gwerthoedd pobl, boed y bobl hynny a'r ffermwyr hynny yng Nghymru, Lloegr, yr Alban neu Ogledd Iwerddon. Ac am y rheswm hynny, y Senedd hon, ac fel pobl sy'n ceisio cynrychioli pobl Cymru, dylen ni ddweud 'na'.
Galwaf ar Weinidog yr Economi i ymateb.
I call on the Minister for Economy to reply.
I thank Members for all of the various comments and questions that have been raised in the debate.
On the policy through the different trade deals, our disagreement with the UK Government is clear. And I respect and understand why both Mabon ap Gwynfor and Alun Davies made comments about that; that's not really the point in the sense of the vote today on the LCM, but we have not resiled from our disagreements on the policies struck by the UK Government. We were clear about that at the time. George Eustice, once he'd left the Government, was also remarkably clear about the drivers for getting this particular deal over the line and the impact that it would have. We understood those tendencies existed within the UK Government, but he did say that in very, very clear terms.
What Members are really being asked to do, as the Conservatives want us to, is to agree that elected Members in this Senedd should vote for powers to be taken away from Welsh Ministers to be put in UK Government hands so that they can simply act for us, and indeed what that does to the scrutiny of this Senedd. And Alun Davies is right about that. I just don't see how Members here could say that this is the right course of action for the UK Government to take in the Bill that it proposes. And it shouldn't be a party-political perspective. It shouldn't be about loyalty to the UK Conservatives, saying that we would celebrate and ask others to do that here.
And the challenge is—and I understand the point made by the LJC committee—alternative powers in different legislation on the same subject, if we were to take an alternative Bill, and we would be into potential ping-pong between different Governments on the same subject. And actually, this Bill should have a relatively short lifespan. We are genuinely concerned, and it's a regular point of conversation with the Counsel General, about how to address the issue. And I'd remind Members of what the First Minister said last week: once Sewel is breached, the next time it becomes easier, and as it carries on and on it is no longer extraordinary. And the concern is that the choice to override devolution, the powers of Welsh Ministers and this Senedd is becoming more normalised and not accidental within this Government. [Interruption.]
Diolch i'r Aelodau am yr holl sylwadau a chwestiynau amrywiol sydd wedi eu codi yn y ddadl.
O ran y polisi drwy'r gwahanol gytundebau masnach, mae ein hanghytundeb â Llywodraeth y DU yn glir. Ac rwy'n parchu a deall pam y gwnaeth Mabon ap Gwynfor ac Alun Davies sylwadau am hynny; nid dyna'r pwynt mewn gwirionedd yn ystyr y bleidlais heddiw ar y cynnig cydsyniad deddfwriaethol, ond nid ydym wedi adfer o'n hanghytundebau ar y polisïau a luniwyd gan Lywodraeth y DU. Roedden ni'n glir am hynny ar y pryd. Roedd George Eustice, ar ôl iddo adael y Llywodraeth, hefyd yn hynod o glir am yr elfennau o ran cael y cytundeb penodol yma a'r effaith y byddai'n ei gael. Roedden ni'n deall bod y tueddiadau hynny'n bodoli yn Llywodraeth y DU, ond fe wnaeth ddweud hynny mewn termau clir iawn, iawn.
Yr hyn y gofynnir i Aelodau ei wneud mewn gwirionedd, fel y mae'r Ceidwadwyr eisiau i ni, yw cytuno y dylai Aelodau etholedig yn y Senedd hon bleidleisio dros gymryd pwerau oddi wrth Weinidogion Cymru i'w rhoi yn nwylo Llywodraeth y DU fel y gallant, yn syml, weithredu drosom, ac yn wir beth mae hynny'n ei wneud i graffu ar y Senedd hon. Ac mae Alun Davies yn iawn am hynny. Dydw i ddim yn gweld sut y gallai Aelodau yma ddweud mai dyma'r camau cywir i Lywodraeth y DU eu cymryd yn y Bil y mae'n ei gynnig. Ac ni ddylai fod yn safbwynt plaid-wleidyddol. Ni ddylai fod am deyrngarwch i Geidwadwyr y DU, gan ddweud y byddem yn dathlu a gofyn i eraill wneud hynny yma.
A'r her yw—ac rwy'n deall y pwynt a wnaed gan y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a’r Cyfansoddiad—pwerau amgen mewn deddfwriaeth wahanol ar yr un pwnc, pe baen ni'n cymryd Bil amgen, a byddem mewn trafodaethau nôl ac ymlaen posibl rhwng gwahanol Lywodraethau ar yr un pwnc. Ac mewn gwirionedd, dylai'r Bil hwn gael hyd oes gymharol fyr. Rydym yn wirioneddol bryderus, ac mae'n bwynt sgwrsio rheolaidd gyda'r Cwnsler Cyffredinol, am sut i fynd i'r afael â'r mater. Ac fe fyddwn i'n atgoffa'r Aelodau o'r hyn a ddywedodd y Prif Weinidog yr wythnos ddiwethaf: unwaith y bydd Sewel yn cael ei dorri, y tro nesaf mae'n dod yn haws, ac wrth iddo gario ymlaen ac ymlaen nid yw'n rhyfeddol bellach. A'r pryder yw bod y dewis i ddiystyru datganoli, pwerau Gweinidogion Cymru a'r Senedd yma yn dod yn fwy arferol ac nid ar ddamwain o fewn y Llywodraeth hon. [Torri ar draws.]
The Minister is outside his time.
Mae'r Gweinidog y tu allan i'w amser.
We have constructive conversations with UK Ministers. We don't always end up agreeing and we've not reached agreement on this point. I reiterate, and to conclude: we cannot support consent for this Bill. I therefore ask Members to withhold consent for this Bill and vote against the motion.
Rydym yn cael sgyrsiau adeiladol gyda Gweinidogion y DU. Dydyn ni ddim bob amser yn cytuno yn y pen draw a dydyn ni ddim wedi dod i gytundeb ar y pwynt hwn. Rwyf yn ailadrodd, ac i gloi: ni allwn gefnogi cydsyniad ar gyfer y Bil hwn. Felly, gofynnaf i Aelodau atal cydsyniad ar gyfer y Bil hwn a phleidleisio yn erbyn y cynnig.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Rwyf wedi clywed gwrthwynebiad, felly gohiriaf y bleidlais ar yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.
The proposal is to agree the motion. Does any Member object? [Objection.] There are objections. Therefore, I will defer voting under this item until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Rydym wedi cyrraedd yr amser hwnnw nawr. Oni bai bod tri Aelod yn dymuno i mi ganu cloch, symudaf yn syth i'r cyfnod pleidleisio.
That brings us to voting time. Unless three Members wish for the bell to be rung, I will proceed directly to voting time.
Before I go to the vote, I just want to make sure that everybody who's voting remotely has their camera turned on, please, because it is important that we are visible in voting.
Cyn i mi fynd i'r bleidlais, hoffwn wneud yn siŵr bod pawb sy'n pleidleisio o bell â'u camera wedi troi ymlaen, os gwelwch yn dda, achos mae'n bwysig ein bod ni i'n gweld wrth bleidleisio.
Dim ond un eitem sydd i bleidleisio arno heddiw, eitem 10. Galwaf am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Vaughan Gething. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais.
We have just one item to vote on this evening, item 10. I call for a vote on the motion, tabled in the name of Vaughan Gething. Open the vote. Close the vote.
I'm just checking, because last week, we had somebody who didn't manage to log on. Did everybody log on and vote? Okay.
Dim ond gwirio ydw i, oherwydd wythnos diwethaf, roedd gennym ni rywun na lwyddodd i fewngofnodi. Wnaeth pawb fewngofnodi a phleidleisio? Iawn.
O blaid 15, neb yn ymatal, 36 yn erbyn. Felly mae'r cynnig wedi'i wrthod.
In favour 15, no abstentions, 36 against. And therefore, the motion is not agreed.
Eitem 10. Cynnig Cydsyniad Deddfwriaethol ar y Bil Masnach (Awstralia a Seland Newydd): O blaid: 15, Yn erbyn: 36, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y cynnig
Item 10. LCM on the Trade (Australia and New Zealand) Bill: For: 15, Against: 36, Abstain: 0
Motion has been rejected
Daw hynny â busness heddiw i ben.
That brings today's proceedings to a close.
Daeth y cyfarfod i ben am 19:01.
The meeting ended at 19:01.