Y Cyfarfod Llawn
Plenary
24/01/2023Cynnwys
Contents
Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.
In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.
Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Prynhawn da a chroeso i'r Cyfarfod Llawn. Yr eitem gyntaf ar ein hagenda ni y prynhawn yma fydd y cwestiynau i'r Prif Weinidog, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Jane Dodds.
Good afternoon and welcome to this Plenary meeting. The first item on our agenda this afternoon is questions to the First Minister, and the first question is from Jane Dodds.
1. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am amseroedd ymateb ambiwlansys? OQ59013
1. Will the First Minister make a statement on ambulance response times? OQ59013
I thank Jane Dodds, Llywydd, for that question. Record levels of demand have placed real pressures on ambulance response times, with lengthy delays for some patients. Nevertheless, in December—the most difficult month—the service responded to the highest ever number of red calls within the eight-minute target.
Diolch i Jane Dodds, Llywydd, am y cwestiwn yna. Mae'r lefelau uchaf erioed o alw wedi rhoi pwysau gwirioneddol ar amseroedd ymateb ambiwlansys, gydag oediadau hir i rai cleifion. Serch hynny, ym mis Rhagfyr—y mis anoddaf—ymatebodd y gwasanaeth i'r nifer uchaf erioed o alwadau coch o fewn y targed o wyth munud.
Diolch am yr ateb.
Thank you for that response.
It's 13:30. If somebody phones 999 now because they have chest pains, when would you expect an ambulance to arrive? I'm sure you'll recognise that question from the leader of the Labour Party in Westminster, Keir Starmer, to the Prime Minister. The Prime Minister refused a straight answer, so I'm hoping that we can get a straight answer from you this afternoon. But, from NHS Wales stats, we know that, for the person who's just called 999 with those chest pains—surprisingly not a red call, but an amber call—they will likely wait over an hour for an ambulance to arrive. If the person who'd just called 999 was in a life-threatening situation—a red call—they could wait as long as 15 minutes in Powys. The target, as you know, for those red calls, is eight minutes, and the last time those targets were met was July 2020, and the figures have been in free fall ever since. Our ambulance staff work incredibly hard under very difficult circumstances. 'Diolch' to them all. So, could you tell me when you expect these targets to be met? Will it be another two and a half years before the red call targets can be met? Diolch.
Mae'n 13:30. Os yw rhywun yn ffonio 999 nawr oherwydd bod ganddo boenau yn ei frest, pryd fyddech chi'n disgwyl i ambiwlans gyrraedd? Rwy'n siŵr y gwnewch chi adnabod y cwestiwn hwnnw gan arweinydd y Blaid Lafur yn San Steffan, Keir Starmer, i Brif Weinidog y DU. Gwrthododd y Prif Weinidog ateb yn blaen, felly rwy'n gobeithio y gallwn ni gael ateb plaen gennych chi y prynhawn yma. Ond, o ystadegau GIG Cymru, rydyn ni'n gwybod, i'r sawl sydd newydd alw 999 gyda'r poenau hynny yn y frest—nad yw'n alwad goch, sy'n syndod, ond yn alwad oren—bydd yn debygol o aros dros awr i ambiwlans gyrraedd. Pe bai'r sawl oedd newydd alw 999 mewn sefyllfa sy'n bygwth ei fywyd—galwad goch—gallai aros cyhyd â 15 munud ym Mhowys. Wyth munud yw'r targed, fel y gwyddoch, ar gyfer y galwadau coch hynny, a Gorffennaf 2020 oedd y tro diwethaf y bodlonwyd y targedau hynny, ac mae'r ffigurau wedi gostwng yn gyflym ers hynny. Mae ein staff ambiwlans yn gweithio'n hynod o galed o dan amgylchiadau anodd iawn. Diolch iddyn nhw i gyd. Felly, a allech chi ddweud wrthyf i pryd rydych chi'n disgwyl i'r targedau hyn gael eu bodloni? A fydd hi'n ddwy flynedd a hanner arall cyn gallu bodloni'r targedau galwadau coch? Diolch.
Well, Llywydd, let me, first of all, answer the specific question that Jane Dodds asked in introducing her supplementary question. The management information provided in the Welsh NHS suggests that, last week, the week beginning 16 January, had it been a red call, the standard waiting time—the median waiting time—from the minute a call is dispatched to it arriving with a patient was seven minutes, 43 seconds. That means, given the time that a first question on a Tuesday normally takes, by the time the question is over, the ambulance would have left and arrived. And if it were an amber call, as Jane Dodds suggested, then the average response time last week—the standard response time—was 38 minutes, 52 seconds.
On the broader point, when the ambulance service last reached the target that we have set for it, it had done so for 48 months consecutively. And what happened was, in July 2020, the impact of the pandemic undid those four years of absolutely consistently meeting the targets that had been set. It is a slow recovery from all of that. But, Llywydd, as I said, it is not necessarily because the supply of service has diminished; it's because the demand for the service has gone up. In December, more calls than at any other time—more than any month in that 48-month period—more calls were answered within the target time. It is simply that the volume of calls far exceeds anything that happened in any one of those months, and despite, as Jane Dodds very fairly said, the enormous efforts of ambulance staff, when you have a rise in demand of that sort, the percentage of calls that are answered within the target time cannot be sustained. The combination of additional investment and, particularly, additional staff, is the way in which we will succeed in returning the ambulance to the level of achievement that it itself would wish to see for its patients.
Wel, Llywydd, gadewch i mi, yn gyntaf oll, ateb y cwestiwn penodol a ofynnodd Jane Dodds wrth gyflwyno ei chwestiwn atodol. Mae'r wybodaeth reoli a ddarperir yn GIG Cymru yn awgrymu, yr wythnos ddiwethaf, yr wythnos a ddechreuodd ar 16 Ionawr, pe bai wedi bod yn alwad goch, mai saith munud, 43 eiliad oedd yr amser aros safonol—yr amser aros canolrifol—o'r funud y caiff galwad ei hanfon i gyrraedd gyda chlaf. Mae hynny'n golygu, o ystyried yr amser y mae cwestiwn cyntaf ar ddydd Mawrth yn ei gymryd fel rheol, erbyn i'r cwestiwn ddod i ben, byddai'r ambiwlans wedi gadael a chyrraedd. Ac os oedd yn alwad oren, fel yr awgrymodd Jane Dodds, yna 38 munud, 52 eiliad oedd yr amser ymateb cyfartalog yr wythnos diwethaf—yr amser ymateb safonol.
Ar y pwynt ehangach, pan fodlonodd y gwasanaeth ambiwlans y targed yr ydym wedi ei osod ar ei gyfer ddiwethaf, roedd wedi gwneud hynny am 48 mis yn olynol. A'r hyn a ddigwyddodd oedd, ym mis Gorffennaf 2020, fe wnaeth effaith y pandemig ddadwneud y pedair blynedd hynny o fodloni'r targedau a osodwyd yn gwbl gyson. Mae'n adferiad araf o hynny i gyd. Ond, Llywydd, fel y dywedais, nid yw o reidrwydd oherwydd bod cyflenwad y gwasanaeth wedi lleihau; mae oherwydd bod y galw am y gwasanaeth wedi cynyddu. Ym mis Rhagfyr, atebwyd mwy o alwadau nag ar unrhyw adeg arall—mwy nag unrhyw fis yn y cyfnod hwnnw o 48 mis—atebwyd mwy o alwadau o fewn yr amser targed. Y ffaith syml yw bod nifer y galwadau yn llawer uwch nag unrhyw beth a ddigwyddodd yn unrhyw un o'r misoedd hynny, ac er gwaethaf, fel y dywedodd Jane Dodds yn deg iawn, ymdrechion enfawr staff ambiwlans, pan fydd gennych chi gynnydd i alw o'r math hwnnw, ni ellir cynnal canran y galwadau sy'n cael eu hateb o fewn yr amser targed. Y cyfuniad o fuddsoddiad ychwanegol ac, yn benodol, staff ychwanegol, yw'r ffordd y byddwn yn llwyddo i ddychwelyd yr ambiwlans i lefel y cyflawniad y byddai ef ei hun yn dymuno ei weld i'w gleifion.
First Minister, in December, less than 40 per cent of life-threatening calls received an ambulance response time within your Government's eight-minute target—a record low. And if that isn't a crisis, then I wonder what is a crisis. But, given the pressure on the ambulance service, which I understand the reasons for, the Wales air ambulance service is, of course, all the more crucial for constituents like mine in mid Wales. So, given the state of the overall ambulance service in Wales, can I ask if the current service levels will be taken into account in the Wales air ambulance review, which is currently under way, and, if they aren't, do you think they should be? As you know, there is great respect and support for the Wales air ambulance, and it's greatly appreciated by the people of mid Wales. There is anxiety at the moment with people who are waiting for an ambulance, and their families as well, but there's even greater anxiety in mid Wales, and I hope you can understand how the current proposals are causing significant anxiety across my constituency.
Prif Weinidog, ym mis Rhagfyr, derbyniodd llai na 40 y cant o alwadau lle'r oedd bygythiad i fywyd amser ymateb ambiwlans o fewn targed wyth munud eich Llywodraeth—y lefel isaf erioed. Ac os nad yw hynny'n argyfwng, yna tybed beth yw argyfwng. Ond, o ystyried y pwysau ar y gwasanaeth ambiwlans, ac yr wyf i'n deall y rhesymau amdanyn nhw, mae gwasanaeth ambiwlans awyr Cymru, wrth gwrs, yn fwy hanfodol fyth i etholwyr fel fy rhai i yn y canolbarth. Felly, o ystyried cyflwr y gwasanaeth ambiwlans cyffredinol yng Nghymru, a gaf i ofyn a fydd y lefelau gwasanaeth presennol yn cael eu cymryd i ystyriaeth yn adolygiad ambiwlans awyr Cymru, sydd ar y gweill ar hyn o bryd, ac, os na fyddant, a ydych chi'n credu y dylen nhw? Fel y gwyddoch, ceir parch a chefnogaeth fawr i ambiwlans awyr Cymru, ac mae'n cael ei werthfawrogi'n fawr gan bobl y canolbarth. Ceir pryder ar hyn o bryd ymhlith pobl sy'n aros am ambiwlans, a'u teuluoedd hefyd, ond mae hyd yn oed mwy o bryder yn y canolbarth, ac rwy'n gobeithio y gallwch chi ddeall sut mae'r cynigion presennol yn achosi pryder sylweddol ar draws fy etholaeth.
Llywydd, as I know Russell George will be aware, the chief ambulance service commissioner is leading a review on behalf of the Emergency Ambulance Services Committee. That review is now in the period of formal engagement; no decision on the outcome has been made. And the points that the Member makes, and makes powerfully on behalf of his constituents, will of course be heard in that review, alongside all the other evidence. The aim of the Wales air ambulance service, which is absolutely a very highly respected and very effective service, is to use the resources it has in a way that reaches the largest number of patients and delivers them that effective service. That will be the basis of the review.
Llywydd, fel y gwn y bydd Russell George yn ymwybodol, mae prif gomisiynydd y gwasanaeth ambiwlans yn arwain adolygiad ar ran y Pwyllgor Gwasanaethau Ambiwlans Brys. Mae'r adolygiad hwnnw bellach yn y cyfnod ymgysylltu ffurfiol; nid oes unrhyw benderfyniad wedi'i wneud ar y canlyniad. A bydd y pwyntiau y mae'r Aelod yn eu gwneud, ac yn gwneud yn rymus ar ran ei etholwyr, yn cael eu clywed yn yr adolygiad hwnnw wrth gwrs, ochr yn ochr â'r holl dystiolaeth arall. Nod gwasanaeth ambiwlans awyr Cymru, sy'n sicr yn wasanaeth uchel iawn ei barch ac effeithiol iawn, yw defnyddio'r adnoddau sydd ganddo mewn ffordd sy'n cyrraedd y nifer fwyaf o gleifion ac yn darparu'r gwasanaeth effeithiol hwnnw iddyn nhw. Dyna fydd sail yr adolygiad.
Mae yna gymaint o bethau, wrth gwrs, yn cyfrannu at y pwysau ar y gwasanaeth ambiwlans, y math o bwysau a orfododd etholwraig i fi i aros 24 awr am ambiwlans a hithau wedi torri ei chlun. Rŵan, mae'r cynllun pum pwynt ar gyfer y gwasanaethau iechyd a gofal, a gafodd ei gyhoeddi gan Blaid Cymru heddiw mewn partneriaeth efo nifer o gyrff iechyd, yn cyffwrdd â rhai o'r elfennau a allai helpu yn y tymor byr a'r tymor hir i ymateb i'r pwysau yna: yr angen i setlo'r anghydfod cyflog, i gefnogi'r gweithlu, i wella llif cleifion drwy'r system, a gweithredu mewn ffordd fwy ataliol er mwyn lleihau pwysau ar y gwasanaeth ambiwlans a gwasanaethau eraill. Mae'r cyfan yn plethu at ei gilydd. Ydy'r Prif Weinidog yn cytuno efo fi mai beth rydyn ni'n gweld yn y pwysau ar y gwasanaeth ambiwlans ydy'r enghraifft orau, o bosib, o'r system iechyd anghynaliadwy sydd gennym ni, a system iechyd mewn creisis, a bod yn rhaid cydnabod hynny er mwyn gallu dechrau rhoi atebion mewn lle?
There are so many things, of course, that contribute to the pressures on the ambulance service, the kinds of pressures that forced a constituent of mine to wait 24 hours for an ambulance, having broken her hip. Now, the five-point plan for health and care services, published today by Plaid Cymru in partnership with many health organisations, touches upon some of the elements that could help in the short term and the longer term in responding to those pressures: the need to settle the pay dispute, supporting the workforce, improving patient flow through the system, and operating in a more preventative way in order to reduce pressures on the ambulance service and other services. It all interweaves. Does the First Minister agree with me that what we are seeing in the pressures on the ambulance service is the best example, possibly, of the unsustainable health system that we have, and a health system in crisis, and that we must acknowledge that in order to start providing solutions and resolutions?
Llywydd, diolch i Rhun ap Iorwerth am y cwestiwn. Dwi wedi cael cyfle byr i gael golwg dros y cynllun y mae Plaid Cymru wedi ei gyhoeddi heddiw. Beth mae'r pwysau yn y maes ambiwlans yn ei olygu yw'r ffaith bod y galw am wasanaethau iechyd dros y gaeaf wedi bod yn un mawr iawn—yn fwy nag ar unrhyw amser erioed yn hanes y gwasanaeth iechyd cenedlaethol. Mae cynllun gyda ni'n barod. Wrth gwrs, rŷn ni'n fodlon ystyried y pwyntiau sydd yn plan Plaid Cymru i weld a oes mwy rŷn ni'n gallu ei wneud. Ond drwy'r buddsoddiadau rŷn ni'n eu gwneud—ariannol, ond hefyd, fel y dywedais i yn yr ateb i Jane Dodds, mewn mwy o bobl i weithio yn y maes—dyna'r ffordd i drio'n helpu ni i wneud yn well yn y dyfodol.
Llywydd, I thank Rhun ap Iorwerth for that question. I've had a brief opportunity to have a look at the plan that Plaid Cymru published today. What the pressure on the ambulance service means is that demand for health services over the winter has been very great—greater than at any time in the history of the NHS. We have a plan already. Of course, we're willing to consider the points in the Plaid Cymru plan to see whether there is more that can be done. But, through the financial investment that we're making, but also, as I said in my reply to Jane Dodds, our investment in more people to work in the area, that's the way to try and help us to do better in the future.
First Minister, it is important that all of us here in Senedd Cymru, the Welsh Parliament, are candid about the real challenges facing our beloved national health service right across the four nations of the United Kingdom. In England, in December, calls from people with life-threatening illness or injuries saw an ambulance response time of 10 minutes and 57 seconds. In Wales, in December, the average response time was 10 minutes, where previously the average, over the four years up to that month, was six minutes. So, two neighbouring countries with almost identical ambulance response times in December for the most urgent calls. Yet, there is one fundamental difference between Wales and England: Wales is led by the Labour Party, which created the national health service and will do all that it can to forever ensure that it continues to be free at the point of care for those who call on its services, whilst in England, the Tory UK Government and ex-English health secretary Sajid Javid are openly theorising about introducing changes and charges to even see a GP—privatisation through the front door. First Minister, what assurances, then, can you give the people of Islwyn and Wales that our NHS will be prioritised in Wales as a truly national, free public health service that lives up to its illustrious legacy, is fit for purpose and offers peace of mind that, when 999 is called, an ambulance will promptly arrive?
Prif Weinidog, mae'n bwysig bod pob un ohonom ni yma yn Senedd Cymru yn onest am yr heriau go iawn sy'n wynebu ein gwasanaeth iechyd gwladol annwyl ar draws pedair gwlad y Deyrnas Unedig. Yn Lloegr, ym mis Rhagfyr, cafwyd amser ymateb ambiwlans o 10 munud a 57 eiliad i alwadau gan bobl â salwch neu anafiadau a oedd yn bygwth eu bywydau. Yng Nghymru, ym mis Rhagfyr, 10 munud oedd yr amser ymateb cyfartalog, gyda'r ymateb cyfartalog yn flaenorol, dros y pedair blynedd hyd at y mis hwnnw, yn chwe munud. Felly, dwy wlad gyfagos ag amseroedd ymateb ambiwlans bron yr un fath ym mis Rhagfyr ar gyfer y galwadau mwyaf brys. Ac eto, mae un gwahaniaeth sylfaenol rhwng Cymru a Lloegr: mae Cymru'n cael ei harwain gan y Blaid Lafur, a greodd y gwasanaeth iechyd gwladol ac a fydd yn gwneud popeth yn ei gallu i sicrhau am byth ei fod yn parhau i fod am ddim ar bwynt gofal i'r rhai sy'n galw ar ei wasanaethau, ond yn Lloegr, mae Llywodraeth Dorïaidd y DU a chyn-ysgrifennydd iechyd Lloegr, Sajid Javid, yn damcaniaethu'n agored am gyflwyno newidiadau a thaliadau i hyd yn oed weld meddyg teulu—preifateiddio drwy'r drws ffrynt. Prif Weinidog, pa sicrwydd, felly, allwch chi ei roi i bobl Islwyn a Chymru y bydd ein GIG yn cael blaenoriaeth yng Nghymru fel gwasanaeth iechyd cyhoeddus gwirioneddol genedlaethol, am ddim sy'n gweithredu yn unol â'i etifeddiaeth ddisglair, yn addas i'r diben ac yn cynnig tawelwch meddwl, pan fydd 999 yn cael ei ddeialu, y bydd ambiwlans yn cyrraedd yn brydlon?
Well, Llywydd, the urgent call ambulance that was dispatched when Jane Dodds asked me her question has now been at the scene for the last three minutes. I say that just to give colleagues here some sense of the service that continues to be provided in every part of Wales. I give Rhianon Passmore an assurance, of course, that here in Wales there are no plans to use the pressures faced by the national health service as an excuse to do away with that service. There's no doubt at all, is there, that there are elements in the Conservative Party nationally who think that the pressures that the health service faces are an excuse to undo the work that that service provides across the whole of the United Kingdom. We will never do that here in Wales, where the health Minister and the First Minister, who are responsible for these services in Wales, are able to give Rhianon Passmore exactly the assurance she was asking for.
Wel, Llywydd, mae'r ambiwlans galwad brys a gafodd ei anfon pan ofynnodd Jane Dodds ei chwestiwn i mi bellach wedi bod yn y fan a'r lle am y tri munud diwethaf. Rwy'n dweud hynny dim ond i roi rhywfaint o synnwyr o'r gwasanaeth sy'n parhau i gael ei ddarparu ym mhob rhan o Gymru i gyd-Aelodau yma. Rhoddaf sicrwydd i Rhianon Passmore, wrth gwrs, nad oes cynlluniau yma yng Nghymru i ddefnyddio'r pwysau sy'n cael eu hwynebu gan y gwasanaeth iechyd gwladol fel esgus i gael gwared ar y gwasanaeth hwnnw. Nid oes unrhyw amheuaeth o gwbl, nac oes, bod elfennau yn y Blaid Geidwadol yn genedlaethol sy'n credu bod y pwysau sy'n wynebu'r gwasanaeth iechyd yn esgus i ddadwneud y gwaith y mae'r gwasanaeth hwnnw yn ei ddarparu ar draws y Deyrnas Unedig gyfan. Wnawn ni fyth wneud hynny yma yng Nghymru, lle mae'r Gweinidog iechyd a'r Prif Weinidog, sy'n gyfrifol am y gwasanaethau yma yng Nghymru, yn gallu rhoi'r union sicrwydd i Rhianon Passmore yr oedd hi'n gofyn amdano.
2. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am ba mor hygyrch yw trafnidiaeth gyhoeddus ar gyfer pobl â nam ar eu golwg? OQ59018
2. Will the First Minister make a statement on the accessibility of public transport for those who are visually impaired? OQ59018
I thank the Member for that question, Llywydd. We recognise the importance of making public transport in Wales safe, welcoming and accessible to everyone. We will continue to work with Transport for Wales, local authorities and the public transport providers to ensure services are designed and delivered with the involvement of those with direct experience of visual impairment.
Diolchaf i'r Aelod am y cwestiwn yna, Llywydd. Rydym ni'n cydnabod pwysigrwydd gwneud trafnidiaeth gyhoeddus yng Nghymru yn ddiogel, yn groesawgar ac yn hygyrch i bawb. Byddwn yn parhau i weithio gyda Trafnidiaeth Cymru, awdurdodau lleol a'r darparwyr trafnidiaeth gyhoeddus i sicrhau bod gwasanaethau'n cael eu dylunio a'u darparu gyda chyfraniad y rhai sydd â phrofiad uniongyrchol o nam ar y golwg.
Thank you, First Minister. As I am sure you'll agree with me, the experience that some disabled people have in Wales when they're accessing public transport still falls woefully short of the standards that we expect and they deserve. I regularly receive communication from residents in my region complaining about the lack of thought and care for them and their needs, and a recent e-mail from a resident who has just lost her eyesight shows how frightening and dangerous travelling by rail from the Valleys into Cardiff, and then on to elsewhere, can be. There was no assistance available for them when boarding or departing any of the trains, which was terrifying for them because of the large gap between the train and the platform. They also received no help whatsoever in trying to get through the ticket barriers, which caused considerable panic as they struggled to find the ticket slot. Moreover, not only were they unable to purchase a ticket prior to travel, as there was no ticket office and the machines weren't suitable for those with visual impairment, but they were even prevented from using their railcard by the onboard ticket collector as they had not purchased their ticket prior to travel, which was actually the wrong course of action. Therefore, First Minister, I'd like to know what assessment has the Welsh Government made of the problems of those who are visually impaired or suffer from blindness are experiencing when using rail services in Wales? And what assurances can you give that assistance will be made available for those with visual impairment and other disabilities when accessing the new south Wales metro system? Thank you.
Diolch. Fel rwy'n siŵr y byddwch chi'n cytuno â mi, mae'r profiad y mae rhai pobl anabl yng Nghymru yn ei gael wrth ddefnyddio trafnidiaeth gyhoeddus yn dal i fod yn druenus o bell o'r safonau yr ydym ni'n eu disgwyl ac y maen nhw'n eu haeddu. Rwy'n derbyn gohebiaeth reolaidd gan drigolion yn fy rhanbarth yn achwyn am y diffyg ystyriaeth a'r gofal tuag atyn nhw a'u hanghenion, ac mae e-bost diweddar gan breswylydd sydd newydd golli ei golwg yn dangos pa mor frawychus a pheryglus y gall teithio ar y rheilffordd o'r Cymoedd i mewn i Gaerdydd, ac yna ymlaen i rywle arall, fod. Nid oedd unrhyw gymorth ar gael iddyn nhw wrth fynd ar unrhyw un o'r trenau na'u gadael, a oedd yn frawychus iawn iddyn nhw oherwydd y bwlch mawr rhwng y trên a'r platfform. Ni chawson nhw unrhyw gymorth o gwbl chwaith wrth geisio mynd drwy'r clwydi tocynnau, a achosodd gryn banig wrth iddyn nhw gael trafferth wrth geisio dod o hyd i'r slot tocynnau. Ar ben hynny, nid yn unig nad oedden nhw'n gallu prynu tocyn cyn teithio, gan nad oedd swyddfa docynnau ac nad oedd y peiriannau yn addas i'r rhai â nam ar eu golwg, ond fe'u rhwystrwyd rhag defnyddio eu cerdyn rheilffordd hyd yn oed gan y casglwr tocynnau ar y trên gan nad oedden nhw wedi prynu eu tocyn cyn teithio, sef y peth anghywir i'w wneud mewn gwirionedd. Felly, Prif Weinidog, hoffwn wybod pa asesiad y mae Llywodraeth Cymru wedi ei wneud o'r problemau y mae'r rhai hynny sydd â nam ar eu golwg neu sy'n dioddef o ddallineb yn eu cael wrth ddefnyddio gwasanaethau rheilffordd yng Nghymru? A pha sicrwydd allwch chi ei roi y trefnir bod cymorth ar gael i'r rhai sydd â nam ar y golwg ac anableddau eraill wrth ddefnyddio system fetro newydd de Cymru? Diolch.
I thank Joel James for that. It's never good to hear of the sort of experience that he has set out, but I am able to say to him and to the Chamber that this topic was absolutely at the forefront of a recent meeting of the ministerial disability equality forum, chaired by my colleague Jane Hutt, at the end of November—a meeting that focused on the experience of people with disabilities, including a good representation of people who are themselves visually impaired, together with the chief executive of Transport for Wales and senior Welsh Government transport staff. That meeting will be followed up with a further meeting in February. The meeting did explore some of the barriers that people who face difficulties in using public transport have experienced in making their voices powerfully heard with the providers of that transport. But it was a very full and frank exchange of those views, and the conclusion was that it had opened up the way to make sure that, for those people who give their time voluntarily to be part of the accessibility panel that Transport for Wales holds, the work can be more effective in making sure that services are properly available to people who are visually impaired or have other disabilities in the future. That disability panel has been there for some time; it has already had an impact on the work of Transport for Wales. I'm sure, given the account that Joel James read out, he will want to congratulate Transport for Wales on its decision not to close ticket offices in Wales as has been announced for every station in England.
Diolch i Joel James am hynna. Nid yw byth yn dda clywed am y math o brofiad y mae wedi ei rannu, ond gallaf ddweud wrtho ac wrth y Siambr bod y pwnc hwn yn gwbl flaenllaw yng nghyfarfod diweddar y fforwm cydraddoldeb anabledd gweinidogol, dan gadeiryddiaeth fy nghyd-Weinidog Jane Hutt, ddiwedd mis Tachwedd—cyfarfod a oedd yn canolbwyntio ar brofiad pobl ag anableddau, gan gynnwys cynrychiolaeth dda o bobl sydd eu hunain â nam ar eu golwg, ynghyd â phrif weithredwr Trafnidiaeth Cymru ac uwch staff trafnidiaeth Llywodraeth Cymru. Bydd y cyfarfod hwnnw yn cael ei ddilyn gyda chyfarfod arall ym mis Chwefror. Fe wnaeth y cyfarfod archwilio rhai o'r rhwystrau y mae pobl sy'n wynebu anawsterau wrth ddefnyddio trafnidiaeth gyhoeddus wedi eu cael wrth leisio'u barn yn rymus gyda darparwyr y drafnidiaeth honno. Ond roedd y ffeirio geiriau yn llawn a gonest iawn ynghylch y safbwyntiau hynny, a daethpwyd i'r casgliad ei fod wedi agor y ffordd i wneud yn siŵr, i'r bobl hynny sy'n rhoi o'u hamser yn wirfoddol i fod yn rhan o'r panel hygyrchedd y mae Trafnidiaeth Cymru yn ei gynnal, y gall y gwaith fod yn fwy effeithiol i wneud yn siŵr bod gwasanaethau ar gael yn briodol i bobl sydd â nam ar eu golwg neu sydd ag anableddau eraill yn y dyfodol. Mae'r panel anabledd hwnnw wedi bod yno ers cryn amser; mae eisoes wedi cael effaith ar waith Trafnidiaeth Cymru. Rwy'n siŵr, o ystyried yr hanes a ddarllenwyd gan Joel James, y bydd yn dymuno llongyfarch Trafnidiaeth Cymru ar ei benderfyniad i beidio â chau swyddfeydd tocynnau yng Nghymru fel y cyhoeddwyd ar gyfer pob gorsaf yn Lloegr.
First Minister, turning to bus services, which are, of course, the most heavily utilised part of our public transport system, and, obviously, in light of the fact that the Welsh Government is developing its proposals for legislative change and a new model for running bus services, talking signs are one solution whereby people affected by sight loss can access travel information at bus stops. Has any consideration been given to introducing similar schemes here in Wales in light of the proposals around the future of our bus services?
Prif Weinidog, gan droi at wasanaethau bysiau, sef, wrth gwrs, y rhan o'n system trafnidiaeth gyhoeddus sy'n cael ei defnyddio fwyaf, ac, yn amlwg, yng ngoleuni'r ffaith fod Llywodraeth Cymru yn datblygu ei chynigion ar gyfer newid deddfwriaethol a model newydd ar gyfer rhedeg gwasanaethau bysiau, mae arwyddion llafar yn un ateb i alluogi pobl sydd wedi colli eu golwg gael gafael ar wybodaeth deithio ar safleoedd bws. A roddwyd unrhyw ystyriaeth i gyflwyno cynlluniau tebyg yma yng Nghymru yng ngoleuni'r cynigion ynghylch dyfodol ein gwasanaethau bysiau?
Llywydd, I thank Vikki Howells for that. The White Paper that we published in advance of the bus Bill set out plans to include passenger voices at the very top level of a new bus system, to make sure that direct feedback from people who use that service, and particularly those who need additional assistance to do so, are heard powerfully in the system we intend to create. The idea that Vikki Howells has suggested of bus stops being able to provide information that you can hear as well as information that you can see is something that we will discuss with local authorities as part of a wider programme of work to make bus stops more accessible to a wider range of people. The legislative proposals that we will bring in front of the Senedd will certainly make it easier to share high-quality and up-to-date information about bus services and, therefore, to make them more accessible to passengers.
Llywydd, diolch i Vikki Howells am hynna. Cyflwynodd y Papur Gwyn a gyhoeddwyd gennym ni cyn y Bil bysiau gynlluniau i gynnwys lleisiau teithwyr ar lefel uchaf un system fysiau newydd, i wneud yn siŵr bod adborth uniongyrchol gan bobl sy'n defnyddio'r gwasanaeth hwnnw, ac yn enwedig y rhai sydd angen cymorth ychwanegol i wneud hynny, yn cael ei glywed yn rymus yn y system yr ydym ni'n bwriadu ei chreu. Mae'r syniad y mae Vikki Howells wedi ei awgrymu sef safleoedd bws yn gallu darparu gwybodaeth y gallwch chi ei chlywed yn ogystal â gwybodaeth y gallwch chi ei gweld yn rhywbeth y byddwn ni'n ei drafod gydag awdurdodau lleol yn rhan o raglen waith ehangach i wneud safleoedd bws yn fwy hygyrch i amrywiaeth ehangach o bobl. Bydd y cynigion deddfwriaethol y byddwn ni'n eu cyflwyno gerbron y Senedd yn sicr yn ei gwneud hi'n haws i rannu gwybodaeth o ansawdd uchel a chyfredol am wasanaethau bysiau ac, felly, eu gwneud yn fwy hygyrch i deithwyr.
Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd y Ceidwadwyr, Andrew R.T. Davies.
Questions now from the party leaders. Leader of the Conservatives, Andrew R.T. Davies.
Thank you, Presiding Officer. First Minister, many of us would have watched the tv programme last night and found it deeply uncomfortable, the revelations on BBC Wales about the culture, and the weekly and monthly difficulties that women in sport, in Welsh rugby face. These allegations, obviously, some are proven and some are unproven. I make no direct allegations against any individual, but the programme set out a very troubling sequence of events that was corroborated by several witnesses who had been at the coalface at the Welsh Rugby Union.
I understand that the Deputy Minister for Arts and Sport has spoken with the Welsh Rugby Union today, or certainly very recently. Are you able to update what actions the Welsh Government are taking to engage with the Welsh Rugby Union in light of these allegations? And are you minded, on what you've seen so far, to engage further so that these allegations can be put to rest, and make sure that whoever chooses to play rugby here in Wales, whether they are men or women, plays in a safe environment, an environment that values the contribution that they make to the sport and, above all, the national position that the Welsh Rugby Union holds within our great country?
Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, byddai llawer ohonon ni wedi gwylio'r rhaglen deledu neithiwr a'i chael hi'n anghyfforddus iawn, y datgeliadau ar BBC Cymru am y diwylliant, a'r anawsterau wythnosol a misol y mae menywod ym myd chwaraeon, ym myd rygbi Cymru, yn eu hwynebu. Yr honiadau hyn, yn amlwg, mae rhai wedi'u profi ac mae rhai heb eu profi. Nid wyf i'n gwneud unrhyw honiadau uniongyrchol yn erbyn unrhyw unigolyn, ond cyflwynodd y rhaglen gyfres o ddigwyddiadau sy'n peri gofid mawr a gadarnhawyd gan sawl tyst a oedd wedi bod ar y rheng flaen yn Undeb Rygbi Cymru.
Rwy'n deall bod Dirprwy Weinidog y Celfyddydau a Chwaraeon wedi siarad ag Undeb Rygbi Cymru heddiw, neu'n ddiweddar iawn yn sicr. A allwch chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf am ba gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i ymgysylltu ag Undeb Rygbi Cymru yng ngoleuni'r honiadau hyn? Ac ydych chi'n bwriadu, ar sail yr hyn rydych chi wedi ei weld hyd yma, ymgysylltu ymhellach fel y gellir datrys yr honiadau hyn, a gwneud yn siŵr bod pwy bynnag sy'n dewis chwarae rygbi yma yng Nghymru, boed yn ddynion neu'n fenywod, yn chwarae mewn amgylchedd diogel, amgylchedd sy'n gwerthfawrogi'r cyfraniad y maen nhw'n ei wneud at y gamp ac, yn bwysicaf oll, y lle cenedlaethol sydd gan Undeb Rygbi Cymru yn ein gwlad ardderchog?
Llywydd, I entirely agree with the sentiments with which the leader of the opposition ended his question. The meeting between Dawn Bowden and the Welsh Rugby Union took place yesterday afternoon. The Welsh Government, in that meeting, made it clear to the WRU that we need to see urgent and transparent action that helps restore confidence in the WRU itself, and that requires a public recognition on the part of the WRU of the scale and nature of the issues that were rehearsed in that programme. We will absolutely continue to engage with the WRU. As Andrew Davies says, it occupies a place in Welsh public life and it needs itself to recognise that significance. We will continue to be in a challenging, where necessary, conversation with them to make sure that a future is set out for the Welsh Rugby Union that commands the confidence of all of those who are players of the game and who are engaged in wanting to see it have a successful future.
Llywydd, rwy'n cytuno'n llwyr â'r safbwyntiau y gwnaeth arweinydd yr wrthblaid wrth orffen ei gwestiwn. Cynhaliwyd y cyfarfod rhwng Dawn Bowden ac Undeb Rygbi Cymru brynhawn ddoe. Yn y cyfarfod hwnnw, fe wnaeth Llywodraeth Cymru ei gwneud yn eglur i Undeb Rygbi Cymru ein bod ni angen gweld gweithredu brys a thryloyw sy'n helpu i adfer hyder yn URC ei hun, ac mae hynny'n gofyn am gydnabyddiaeth gyhoeddus ar ran Undeb Rygbi Cymru o faint a natur y materion a drafodwyd yn y rhaglen honno. Byddwn yn sicr yn parhau i ymgysylltu ag URC. Fel y dywed Andrew Davies, mae ganddo le ym mywyd cyhoeddus Cymru ac mae angen iddo gydnabod yr arwyddocâd hwnnw ei hun. Byddwn yn parhau i fod mewn sgwrs heriol â nhw, pan fo angen, i wneud yn siŵr bod dyfodol yn cael ei gyflwyno ar gyfer Undeb Rygbi Cymru sy'n sicrhau hyder pawb sy'n chwaraewyr y gêm ac sy'n gysylltiedig â'r dymuniad i'w gweld yn cael dyfodol llwyddiannus.
Thank you for that response, First Minister. I today have written to the Chair of the Culture, Communications, Welsh Language, Sport, and International Relations Committee here in the Senedd, inviting that committee to give consideration to what role it might be able to play in supporting those who've obviously found themselves on the receiving end of this treatment, but also working with the Welsh Rugby Union to, obviously, put in safeguards and make sure best practice is brought to the fore for our national institution, which many of us care very deeply about.
If I could raise another subject with you, which, as you said in response to an earlier question from the Member from Islwyn, is your responsibility, and that of the health Minister, and that is the fabric of our hospitals here in Wales. Last week, a report highlighted the poor fabric of buildings within the Betsi Cadwaladr University Local Health Board area, in particular the Abergele hospital, where 85 per cent of the estate of Abergele hospital is deemed operationally unsafe and does not meet the requirements of the health and safety regulations that any other place would have to meet. Across the Betsi Cadwaladr health board area, only 62 per cent of the estate meets that operationally safe caveat or requirement. As you said in response earlier to the Member from Islwyn, you are responsible, your health Minister's responsible, this health board has been in special measures for six years under direct Government control, why has this situation developed, and will you apologise for it?
Diolch am yr ymateb yna, Prif Weinidog. Rwyf i wedi ysgrifennu heddiw at Gadeirydd y Pwyllgor Diwylliant, Cyfathrebu, y Gymraeg, Chwaraeon, a Chysylltiadau Rhyngwladol yma yn y Senedd, gan wahodd y pwyllgor hwnnw i roi ystyriaeth i ba ran y gallai ei chwarae i gynorthwyo'r rhai hynny sy'n amlwg wedi dioddef y driniaeth hon, ond hefyd i weithio gydag Undeb Rygbi Cymru i, yn amlwg, roi mesurau diogelu ar waith a gwneud yn siŵr bod arferion gorau yn dod i'r amlwg i'n sefydliad cenedlaethol, y mae gan lawer ohonom ni feddwl mawr ohono.
Os caf i godi pwnc arall gyda chi, sydd, fel y dywedoch chi mewn ymateb i gwestiwn cynharach gan yr Aelod o Islwyn, yn gyfrifoldeb i chi, a'r Gweinidog iechyd, sef adeiladwaith ein hysbytai yma yng Nghymru. Yr wythnos diwethaf, fe wnaeth adroddiad dynnu sylw at adeiladwaith gwael adeiladau yn ardal Bwrdd Iechyd Lleol Prifysgol Betsi Cadwaladr, ac ysbyty Abergele yn benodol, lle ystyrir bod 85 y cant o ystâd ysbyty Abergele yn weithredol beryglus ac nad yw'n bodloni gofynion y rheoliadau iechyd a diogelwch y byddai'n rhaid i unrhyw le arall eu bodloni. Ar draws ardal bwrdd iechyd Betsi Cadwaladr, dim ond 62 y cant o'r ystâd sy'n bodloni'r cafeat neu'r gofyniad hwnnw o ran bod yn weithredol ddiogel. Fel y dywedoch chi mewn ymateb yn gynharach i'r Aelod o Islwyn, chi sy'n gyfrifol, mae eich Gweinidog iechyd yn gyfrifol, mae'r bwrdd iechyd hwn wedi bod mewn mesurau arbennig ers chwe blynedd o dan reolaeth uniongyrchol y Llywodraeth, pam mae'r sefyllfa hon wedi datblygu, ac a wnewch chi ymddiheuro amdani?
Let me begin for a moment, Llywydd, by agreeing with what the leader of the opposition said in opening this second question, which is that I think that there is a potential role for a Senedd committee in helping to secure a path for the WRU to a better future by using the powers that a committee here has to look into the allegations and to assist in, as I say, finding a better way ahead.
As to the second question that the Member asked, we have committed more than £335 million in this financial year, in capital expenditure, to the Welsh NHS. We will commit a further £375 million next year for the same purposes. We face sites that are 30 years and more old, where there are compliance issues being identified, as organisations undertake survey work. And the call on that capital is huge. Last week, I answered a question from the leader of the opposition's colleague Darren Millar, who made a case that he's made regularly on the floor of the Senedd, for investment in a new hospital that would serve people in his constituency. I said then that that scheme would have to be assessed by the board, alongside its many other priorities. It is simply the fact that the call for capital expenditure in the Welsh NHS exceeds our ability to fulfil that demand—and some of the figures, actually, you have to treat them a little bit more carefully than I think the leader of opposition was treating them in his question—and you have to find a way of meeting the most urgent demands from the capital that we have for those purposes.
Gadewch i mi ddechrau am eiliad, Llywydd, drwy gytuno â'r hyn a ddywedodd arweinydd yr wrthblaid wrth agor yr ail gwestiwn hwn, sef fy mod i'n credu fod swyddogaeth bosibl i un o bwyllgorau'r Senedd o ran helpu i sicrhau llwybr i URC at well dyfodol trwy ddefnyddio'r pwerau sydd gan bwyllgor yma i ymchwilio i'r honiadau ac i gynorthwyo, fel y dywedais, i ddod o hyd i well ffordd ymlaen.
O ran yr ail gwestiwn a ofynnodd yr Aelod, rydym ni wedi ymrwymo mwy na £335 miliwn yn y flwyddyn ariannol hon, mewn gwariant cyfalaf, i GIG Cymru. Byddwn yn ymrwymo £375 miliwn arall y flwyddyn nesaf at yr un dibenion. Rydym ni'n wynebu safleoedd sy'n 30 oed ac yn hŷn, lle mae problemau cydymffurfio yn cael eu nodi, wrth i sefydliadau wneud gwaith arolygu. Ac mae'r gofynion ar y cyfalaf hwnnw yn enfawr. Yr wythnos diwethaf, atebais gwestiwn gan gyd-Aelod arweinydd yr wrthblaid, Darren Millar, a wnaeth achos y mae wedi ei wneud yn rheolaidd ar lawr y Senedd, dros fuddsoddiad mewn ysbyty newydd a fyddai'n gwasanaethu pobl yn ei etholaeth. Dywedais bryd hynny y byddai'n rhaid i'r bwrdd asesu'r cynllun hwnnw, ochr yn ochr â'i flaenoriaethau niferus eraill. Y ffaith syml yw bod y galw am wariant cyfalaf yn GIG Cymru yn fwy na'n gallu i fodloni'r galw hwnnw—a rhai o'r ffigurau, mewn gwirionedd, mae'n rhaid i chi eu trin nhw ychydig yn fwy gofalus nag yr wyf i'n credu yr oedd arweinydd yr wrthblaid yn eu trin nhw yn ei gwestiwn—ac mae'n rhaid i chi ddod o hyd i ffordd o fodloni'r gofynion mwyaf brys o'r cyfalaf sydd gennym ni at y dibenion hynny.
First Minister, the figures I have quoted you are directly out of the board papers from the Betsi Cadwaladr health board. They're not figures that I have made up. At Abergele hospital, only 15 per cent of that hospital is deemed operationally safe. As I said, across the Betsi Cadwaladr health board area, only 62 per cent of the health estate is deemed operationally safe. Across the whole of Wales, that figure rises ever so slightly to 72 per cent.
If we are ever going to get on top of the waiting times, if we are ever going to offer staff and patients a twenty-first century environment to work in, surely making sure that the health estate across Wales—leave alone the Betsi Cadwaladr health board area—is operationally safe should be a priority for your Government, which, as you said, is your responsibility, and your health Minister's responsibility. So I ask you again: will you apologise to the staff who have to work in the environment that I've described in my question to you? And can you give us an indication of when we will start seeing real improvement in the health estate in Wales, so that we do not find hospitals where 85 per cent of their area is operationally unsafe?
Prif Weinidog, mae'r ffigurau yr wyf i wedi eu dyfynnu i chi yn dod yn syth o bapurau'r bwrdd gan fwrdd iechyd Betsi Cadwaladr. Dydyn nhw ddim yn ffigurau yr wyf i wedi eu gwneud i fyny. Yn ysbyty Abergele, dim ond 15 y cant o'r ysbyty hwnnw sy'n cael ei ystyried yn weithredol ddiogel. Fel y dywedais, ar draws ardal bwrdd iechyd Betsi Cadwaladr, dim ond 62 y cant o'r ystâd iechyd sy'n cael eu hystyried yn weithredol ddiogel. Ar draws Cymru gyfan, mae'r ffigur hwnnw'n codi rhyw fymryn bach i 72 y cant.
Os ydym ni'n mynd i gael rheolaeth dros yr amseroedd aros fyth, os ydym ni'n mynd i gynnig amgylchedd unfed ganrif ar hugain i staff a chleifion weithio ynddo, siawns na ddylai gwneud yn siŵr bod yr ystâd iechyd ledled Cymru—heb sôn am ardal bwrdd iechyd Betsi Cadwaladr—yn weithredol ddiogel fod yn flaenoriaeth i'ch Llywodraeth, sydd, fel y gwnaethoch chi ei ddweud, yn gyfrifoldeb i chi, ac yn gyfrifoldeb i'ch Gweinidog iechyd. Felly rwy'n gofyn i chi eto: a wnewch chi ymddiheuro i'r staff sy'n gorfod gweithio yn yr amgylchedd yr wyf i wedi ei ddisgrifio yn fy nghwestiwn i chi? Ac a allwch chi roi syniad i ni pryd y byddwn ni'n dechrau gweld gwelliant gwirioneddol yn yr ystâd iechyd yng Nghymru, fel nad ydym ni'n canfod ysbytai lle mae 85 y cant o'u safle yn weithredol anniogel?
The capital budgets available to the Welsh Government go down every year; they are 8 per cent lower next year than they are this year. Where does the Member think the money comes from to do the things that he suggests? Not only that, but our capital borrowing limit has remained unchanged since 2016. These are not decisions of the Welsh Government; they are decisions of the Government that he supports.
I would just say to him again—I'll do it slowly, so that he can think about it—that the amount of money available to the Welsh Government is—[Interruption.] I would prefer that he didn't point at me from where he is sitting. I'll try again, because he doesn't listen, but I'm going to try again to explain to him that if your capital budget is falling every year and your ability to borrow is capped at the level that it was, now, seven years ago, then our ability to do the things that we would like to do is constrained by decisions that are not in the hands of the Welsh Government, but are in the hands of his friends and his colleagues, and there we are. Let him think about that and maybe he'll have a better question for me next time.
Mae'r cyllidebau cyfalaf sydd ar gael i Lywodraeth Cymru yn gostwng bob blwyddyn; maen nhw 8 y cant yn is y flwyddyn nesaf nag y maen nhw eleni. O ble mae'r Aelod yn meddwl y mae'r arian yn dod i wneud y pethau y mae'n eu hawgrymu? Nid yn unig hynny, ond nid yw ein terfyn benthyg cyfalaf wedi newid ers 2016. Nid penderfyniadau Llywodraeth Cymru yw'r rhain; penderfyniadau'r Llywodraeth y mae ef yn ei chefnogi ydyn nhw.
Byddwn yn dweud wrtho eto—ac fe wnaf hynny'n araf, fel y gall feddwl amdano—mai'r swm o arian sydd ar gael i Lywodraeth Cymru yw—[Torri ar draws.] Byddai'n well gennyf i pe na bai'n pwyntio ataf i o ble mae'n eistedd. Mi roddaf gynnig arall arni, oherwydd nid yw'n gwrando, ond rwy'n mynd i roi cynnig arall ar geisio egluro iddo os yw eich cyllideb gyfalaf yn gostwng bob blwyddyn ac mae eich gallu i fenthyg yn cael ei gapio ar y lefel yr oedd saith mlynedd yn ôl, erbyn hyn, yna mae ein gallu i wneud y pethau yr hoffem eu gwneud yn cael ei gyfyngu gan benderfyniadau nad ydyn nhw yn nwylo Llywodraeth Cymru, ond yn nwylo ei ffrindiau a'i gydweithwyr, a dyna ni. Gadewch iddo feddwl am hynny ac efallai y bydd ganddo gwestiwn gwell i mi y tro nesaf.
Arweinydd Plaid Cymru, Adam Price.
Leader of Plaid Cymru, Adam Price.
Diolch, Llywydd.
'So for one week will he stop blaming others, take some responsibility, and just admit that on his watch the NHS is in crisis, isn't it?'
I'm quoting the leader of the Labour Party, Keir Starmer, to Rishi Sunak last week at Prime Minister's questions, but they're words that could equally apply to you, First Minister. Labour in Scotland has described the situation in the NHS as being in a state of crisis there also. Why is it that you, as a party, are prepared to declare the NHS to be in crisis everywhere else apart from here in Wales, where you have responsibility and have done so for over 25 years?
Diolch, Llywydd.
'Felly am un wythnos a wnaiff roi'r gorau i feio pobl eraill, cymryd rhywfaint o gyfrifoldeb, a chyfaddef bod y GIG o dan ei oruchwyliaeth ef mewn argyfwng, onid yw?'
Rwy'n dyfynnu arweinydd y Blaid Lafur, Keir Starmer, i Rishi Sunak yr wythnos diwethaf yng nghwestiynau i Brif Weinidog y DU, ond maen nhw'n eiriau a allai fod yr un mor berthnasol i chi, Prif Weinidog. Mae Llafur yn yr Alban wedi disgrifio'r sefyllfa yn y GIG fel un sydd mewn argyfwng yno hefyd. Pam ydych chi, fel plaid, yn barod i ddatgan bod y GIG mewn argyfwng ym mhobman arall heblaw yma yng Nghymru, lle'r ydych chi'n gyfrifol ac wedi bod yn gyfrifol ers dros 25 mlynedd?
Well, Llywydd, I will have lost count of the number of times that I have said in this Chamber that the NHS in Wales is under enormous pressure and that it is not able to do all of the things that we would like it to do in the way that we would like it to do them. If the leader of Plaid Cymru thinks that attaching a label to that somehow, by itself, makes all of that any better, then that is not a point of view that I share.
Wel, Llywydd, rwyf wedi colli cyfrif o'r nifer o weithiau yr wyf i wedi dweud yn y Siambr hon bod y GIG yng Nghymru o dan bwysau aruthrol ac nad yw'n gallu gwneud yr holl bethau yr hoffem iddo eu gwneud yn y ffordd yr hoffem iddo eu gwneud nhw. Os yw arweinydd Plaid Cymru yn credu bod rhoi label ar hynny rywsut, ar ei ben ei hun, yn gwneud hynny i gyd rhyw fymryn yn well, yna nid yw hwnnw'n safbwynt yr wyf i'n ei rannu.
Well, words matter because actually admitting that it's a crisis is an important acknowledgement of the scale, the seriousness and the urgency of the challenges that we face. I think the reason that you don't want to use that word is because the crisis has developed and deepened under you and under your Government. Health is devolved. Five Ministers in your Government—a majority in the Cabinet—have been health Ministers, and it's time you took collective responsibility for the mess the NHS is in.
In refusing to provide health workers with a decent pay rise, you, the Labour Party, are turning your back on health workers, while it's us, in this party, who are standing shoulder to shoulder with them on the picket line. You're rightly proud in the Labour Party that you were there and responsible for the birth of the NHS, but if you don't fundamentally change your policy then you will be responsible for its demise.
The UK Government is refusing as well to acknowledge there's a crisis; they haven't held any COBRA meetings during the NHS emergency there. In Scotland, the equivalent has met three times over the last few months to discuss the problems in the NHS. How often has the Welsh equivalent been convened over this winter to reflect the national emergency we are now facing?
Wel, mae geiriau'n bwysig oherwydd mae cyfaddef mewn gwirionedd ei fod yn argyfwng yn gydnabyddiaeth bwysig o'r raddfa, difrifoldeb a brys yr heriau sy'n ein hwynebu. Rwy'n credu mai'r rheswm nad ydych chi eisiau defnyddio'r gair hwnnw yw oherwydd bod yr argyfwng wedi datblygu a dwysau o dan eich arweinyddiaeth chi a'ch Llywodraeth. Mae iechyd wedi'i ddatganoli. Mae pum Gweinidog yn eich Llywodraeth—mwyafrif yn y Cabinet—wedi bod yn Weinidogion iechyd, ac mae'n bryd i chi gymryd cyfrifoldeb ar y cyd am y llanast y mae'r GIG ynddo.
O wrthod rhoi codiad cyflog teilwng i weithwyr iechyd, rydych chi, y Blaid Lafur, yn troi eich cefn ar weithwyr iechyd, a ni, yn y blaid hon, sy'n sefyll ysgwydd wrth ysgwydd â nhw ar y llinell biced. Rydych chi'n briodol falch yn y Blaid Lafur eich bod chi yno ac yn gyfrifol am enedigaeth y GIG, ond os na fyddwch chi'n newid eich polisi yn sylfaenol yna byddwch yn gyfrifol am ei farwolaeth.
Mae Llywodraeth y DU hefyd yn gwrthod cydnabod bod argyfwng; dydyn nhw ddim wedi cynnal unrhyw gyfarfodydd COBRA yn ystod argyfwng y GIG yno. Yn yr Alban, mae'r sefydliad cyfatebol wedi cyfarfod dair gwaith dros y misoedd diwethaf i drafod y problemau yn y GIG. Pa mor aml mae'r sefydliad cyfatebol yng Nghymru wedi ymgynnull dros y gaeaf hwn i adlewyrchu'r argyfwng cenedlaethol yr ydym ni'n ei wynebu erbyn hyn?
Well, Llywydd, there were figures published last week of performance in the Welsh NHS. Here is the crisis service that the Member described: all waits in the health service in Wales fell in November. The total number of people waiting fell; the total number of people who were waiting over 26 weeks fell, over 52 weeks fell, over two years fell. The number of people waiting for a therapy appointment fell; the number of people waiting for—[Interruption.] These are the facts of the matter. If you want to describe a service that has succeeded in every one of those things as a crisis, that is fine for you to do.
This was a service that, in November, had recovered in-patient and day cases to 93 per cent of the level before the pandemic. It has been above 90 per cent in three of the last four months. Out-patient activity recovered to 114 per cent of the month immediately before the pandemic began. It's been over 100 per cent in three of the last four months.
The service is under enormous pressure. There are more people working in it than ever before. There is more money invested in it than ever before. And despite all the additional things it has to deal with—COVID, flu, group A streptococcus, strikes—the service manages every single day to reach thousands and thousands of people who, if the health service wasn't there, would never have access to the services that they need. If he wants to describe it as a crisis and thinks that somehow a psychodrama solution is what the health service needs, it's not the view that I take of it.
Wel, Llywydd, cyhoeddwyd ffigurau yr wythnos diwethaf ar berfformiad yn GIG Cymru. Dyma'r gwasanaeth argyfwng a ddisgrifiodd yr Aelod: gostyngodd yr holl arosiadau yn y gwasanaeth iechyd yng Nghymru ym mis Tachwedd. Gostyngodd cyfanswm y bobl a oedd yn aros; gostyngodd nifer y bobl a oedd yn aros dros 26 wythnos, gostyngodd dros 52 wythnos, gostyngodd dros ddwy flynedd. Gostyngodd nifer y bobl sy'n aros am apwyntiad therapi; gostyngodd nifer y bobl sy'n aros am—[Torri ar draws.] Dyma ffeithiau'r mater. Os ydych chi eisiau disgrifio gwasanaeth sydd wedi llwyddo ym mhob un o'r pethau hynny fel argyfwng, mae hynny'n iawn i chi ei wneud.
Roedd hwn yn wasanaeth a oedd, ym mis Tachwedd, wedi adfer achosion cleifion mewnol a dydd i 93 y cant o'r lefel cyn y pandemig. Mae wedi bod yn uwch na 90 y cant yn nhri o'r pedwar mis diwethaf. Fe wnaeth gweithgarwch cleifion allanol adfer i 114 y cant o'r mis yn union cyn i'r pandemig ddechrau. Mae wedi bod dros 100 y cant yn nhri o'r pedwar mis diwethaf.
Mae'r gwasanaeth o dan bwysau aruthrol. Mae mwy o bobl yn gweithio ynddo nag erioed o'r blaen. Mae mwy o arian yn cael ei fuddsoddi ynddo nag erioed o'r blaen. Ac er gwaethaf yr holl bethau ychwanegol y mae'n rhaid iddo ymdrin â nhw—COVID, ffliw, streptococws grŵp A, streiciau—mae'r gwasanaeth yn llwyddo bob dydd i gyrraedd miloedd ar filoedd o bobl na fydden nhw byth, pe na bai'r gwasanaeth iechyd yno, yn cael mynediad at y gwasanaethau sydd eu hangen arnyn nhw. Os yw ef eisiau ei ddisgrifio fel argyfwng ac mae'n meddwl mai ateb seicodrama rywsut yw'r hyn sydd ei angen ar y gwasanaeth iechyd, nid dyna fy safbwynt i.
That is beneath the First Minister, to be honest with you. These are not my words; they're the words of the NHS workforce that we've been speaking to and listening to on the picket lines. We have nurses, doctors and others, through burn-out, who are crying on wards, and patients and their relatives because of the experience that they're facing. I'm afraid the state of denial that we've just heard from the First Minister reflects your complete misunderstanding, your complete disconnection from what is happening on the ground.
I welcome the fact that you're willing to look at our ideas positively in the five-point plan. At the heart of them is getting a long-term workforce plan to address this crisis of recruitment, retention and morale, and the problem of burn-out in the health service. Can being more flexible be part of the solution? Well, you could look at not just our ideas, but the ideas in the Senedd committee presented today in terms of a four-day working week. Could that provide some degree of solution in terms of, as well as improving productivity, reducing overwork and exhaustion, but also providing the dual benefit of a happier, healthier workforce, less stressed and sleep deprived? You're committed, you say, as a Government to being innovative and to evidence-based policy; why not look at this idea as part of the potential solution to the crisis of recruitment and retention in our health service?
Mae hynny islaw urddas y Prif Weinidog, a bod yn onest gyda chi. Nid fy ngeiriau i yw'r rhain; dyma eiriau gweithlu'r GIG yr ydym ni wedi bod yn siarad â nhw ac yn gwrando arnyn nhw ar y llinellau piced. Mae gennym ni nyrsys, meddygon ac eraill, trwy orweithio, sy'n crio ar wardiau, a chleifion a'u perthnasau oherwydd y profiad y maen nhw'n ei wynebu. Mae gen i ofn bod yr agwedd o wadu yr ydym ni newydd ei glywed gan y Prif Weinidog yn adlewyrchu eich camddealltwriaeth lwyr, eich datgysylltiad llwyr o'r hyn sy'n digwydd ar lawr gwlad.
Rwy'n croesawu'r ffaith eich bod chi'n fodlon edrych ar ein syniadau yn gadarnhaol yn y cynllun pum pwynt. Yn ganolog iddyn nhw y mae cael cynllun gweithlu hirdymor i fynd i'r afael â'r argyfwng recriwtio, cadw ac ysbryd hwn, a'r broblem o orweithio yn y gwasanaeth iechyd. A all bod yn fwy hyblyg fod yn rhan o'r ateb? Wel, fe allech chi edrych nid yn unig ar ein syniadau ni, ond y syniadau ym mhwyllgor y Senedd a gyflwynwyd heddiw o ran wythnos waith pedwar diwrnod. A allai hynny fod yn rhywfaint o ateb o ran, yn ogystal â gwella cynhyrchiant, lleihau gorweithio a blinder, ond hefyd darparu budd deuol gweithlu hapusach, iachach, â llai o straen ac sydd wedi'u hamddifadu o gwsg yn llai? Rydych chi wedi ymrwymo, meddech chi, fel Llywodraeth i fod yn arloesol ac i bolisi sy'n seiliedig ar dystiolaeth; beth am edrych ar y syniad hwn yn rhan o'r ateb posibl i'r argyfwng recriwtio a chadw staff yn ein gwasanaeth iechyd?
First of all, many people in the health service do work less than a five-day week. It's part of the changing nature of the way in which people who occupy those very pressurised roles choose to make their own future. It's part of the reason why we have more people working in the Welsh health service, in every single aspect of it, than ever before.
We're always willing to look at ways in which the working conditions of people across our public services can be improved. It's part of the discussion that the health Minister has been having with our health service trade unions. A four-day working week is something we know that some businesses in Wales have already embarked upon because they believe that it delivers better productivity and a more contented workplace than would otherwise be the case. We will look carefully at the lessons of that. There is to be an experiment in Scotland. It's yet to begin, but I've discussed it with the Scottish First Minister and we will look to see whether there is anything we can learn from that. The notion that a rapid and wholesale move to four-day working in the health service would be likely to lead to better outcomes for patients is something that I think would need a good deal of examination.
Yn gyntaf oll, mae llawer o bobl yn y gwasanaeth iechyd yn gweithio llai nag wythnos pum diwrnod. Mae'n rhan o natur newidiol y ffordd y mae pobl sydd yn y swyddi hynny lle ceir pwysau mawr yn dewis gwneud eu dyfodol eu hunain. Mae'n rhan o'r rheswm pam mae gennym ni fwy o bobl yn gweithio yng ngwasanaeth iechyd Cymru, ym mhob un agwedd arno, nag erioed o'r blaen.
Rydyn ni bob amser yn barod i edrych ar ffyrdd y gellir gwella amodau gwaith pobl ar draws ein gwasanaethau cyhoeddus. Mae'n rhan o'r drafodaeth y mae'r Gweinidog iechyd wedi bod yn ei chael gyda'n hundebau llafur yn y gwasanaeth iechyd. Mae wythnos waith pedwar diwrnod yn rhywbeth yr ydym ni'n gwybod bod rhai busnesau yng Nghymru eisoes wedi ei ddechrau gan eu bod nhw'n credu ei fod yn sicrhau gwell cynhyrchiant a gweithle mwy bodlon nag a fyddai fel arall yn wir. Byddwn yn edrych yn ofalus ar y gwersi o hynny. Bydd arbrawf yn yr Alban. Nid yw wedi cychwyn eto, ond rwyf i wedi ei drafod gyda Phrif Weinidog yr Alban a byddwn yn edrych i weld a oes unrhyw beth y gallwn ni ei ddysgu o hynny. Mae'r syniad y byddai newid yn gyflym ac yn gyfan gwbl i weithio pedwar diwrnod yn y gwasanaeth iechyd yn debygol o arwain at well canlyniadau i gleifion yn rhywbeth y byddai angen ei archwilio'n drylwyr iawn, rwy'n credu.
3. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am fuddsoddi mewn ynni adnewyddadwy yng Nghymru? OQ59021
3. Will the First Minister make a statement on investment in renewable energy in Wales? OQ59021
Yr wythnos diwethaf cafodd les gwely'r môr ei dyfarnu i'r prosiect Mona, ac mae hynny’n garreg filltir. Os bydd yr amodau'n iawn, bydd modd denu buddsoddiad mawr o’r sector preifat i greu dyfodol ynni adnewyddadwy i Gymru.
Last week’s awarding of a seabed lease to the Mona project is a milestone moment. Providing that conditions are right, major private sector investment can be mobilised to create a renewable energy future for Wales.
Mi ddywedodd y Brenin Siarl wythnos diwethaf ei fod yn awyddus i weld cyfran o elw Ystâd y Goron yn cael ei ddefnyddio at les cyhoeddus ehangach. Byddai nifer ohonom ni'n dadlau y dylai holl arian Ystâd y Goron gael ei ddefnyddio at les cyhoeddus ehangach. Mae'n bolisi bellach gan nifer ohonom ni i ddatganoli Ystâd y Goron. Byddwn i'n falch iawn i glywed pa waith mae'r Llywodraeth yn ei wneud ar hyn o bryd i symud yr agenda yna yn ei flaen. Ond hefyd, ydych chi'n cytuno â fi na ddylai incwm sy'n cael ei greu gan Ystâd y Goron fod yn sail i'r grant sofran sydd yn cynnal y teulu brenhinol?
King Charles said last week that he was eager to see a percentage of the Crown Estate's profit used for broader public good. Many of us would argue that all of the income of the Crown Estate should be used for the broader public good. It's a policy for many of us to devolve the Crown Estate, and I'd be very pleased to hear what work the Government is currently doing to move that agenda forward. But also, do you agree with me that income generated from the Crown Estate shouldn't be the basis of the sovereign grant that maintains the royal family?
Polisi'r Llywodraeth yw cael Ystâd y Goron wedi ei ddatganoli i ni yma yng Nghymru. Rŷm ni wedi cael mwy nag un sgwrs gydag Ystâd y Goron ac rŷm ni wedi rhoi yr un syniad i Lywodraeth y Deyrnas Unedig hefyd. Fel dwi'n gwybod y bydd Llyr Gruffydd yn gwybod, gyda Llywodraeth bresennol y Deyrnas Unedig, bydd dim cyfle, dwi ddim yn meddwl, i symud ymlaen gyda'r syniad yna. Ond ym marn y Llywodraeth, dyna yw'r ffordd orau i wneud pethau. Drwy ei gwneud hi fel yna, bydd yr arian o'r pethau naturiol yma yng Nghymru yn nwylo pobl yng Nghymru, a honno yw'r ffordd orau i symud ymlaen.
The Government's policy is to have the Crown Estate devolved here to us in Wales. We have had more than one conversation with the Crown Estate and we've presented the same idea to the UK Government as well. As I know Llyr Gruffydd will know, with the current UK Government, there will be no opportunity, I don't think, to move ahead with that idea. But in the opinion of the Government, that's the best way to do it. By doing things in that way, the money from the natural resources here in Wales will be in the hands of the people of Wales, and that's the best way to proceed.
Development plans, and, indeed, our national development plan, are the backbone when we're looking at future planning on land. We've asked, for many reasons, why there isn't the same detailed approach out at sea. This is a point we've spoken about for several years. I was proud to see a majority in this Welsh Parliament back our legislative proposal to create a national marine development plan for Wales. You've yet to progress with these proposals, and they're backed by RSPB Cymru, other non-governmental organisations and lots of conservationists. Would you agree with me that a spatial approach is key?
Turning to the 2023-24 budget, as Wales Environment Link have highlighted, it's really concerning to see the contrast between the budget lines of marine policy evidence and funding, which is around £1.9 million, and marine energy, set at £7 million. That's quite a gap. Will you explain the £5.1 million gap? I know we need renewables, First Minister, but you have to balance this, and we've been calling on the Minister to do this by having this plan. Would you not agree that more evidence is important now, if Welsh Government are continuing to plan to accelerate offshore renewable deployments, so that these don't come at the cost of our natural biodiversity and our conservation? Thank you.
Cynlluniau datblygu, ac, yn wir, ein cynllun datblygu cenedlaethol, yw'r asgwrn cefn pan fyddwn ni'n edrych ar gynllunio yn y dyfodol ar dir. Rydym ni wedi gofyn, am sawl rheswm, pam nad oes yr un dull manwl allan ar y môr. Mae hwn yn bwynt rydym ni wedi siarad amdano ers sawl blwyddyn. Roeddwn i'n falch o weld mwyafrif yn y Senedd Cymru hon yn cefnogi ein cynnig deddfwriaethol i greu cynllun datblygu morol cenedlaethol i Gymru. Nid ydych chi wedi bwrw ymlaen â'r cynigion hyn eto, ac maen nhw wedi'u cefnogi gan RSPB Cymru, sefydliadau anllywodraethol eraill a llawer o gadwraethwyr. A fyddech chi'n cytuno â mi bod dull gofodol yn allweddol?
Gan droi at gyllideb 2023-24, fel y mae Cyswllt Amgylchedd Cymru wedi ei amlygu, mae'n peri gofid mawr gweld y gwrthgyferbyniad rhwng llinellau cyllideb tystiolaeth a chyllid polisi morol, sydd oddeutu £1.9 miliwn, ac ynni morol, sydd wedi'i osod ar £7 miliwn. Mae hwnnw'n gryn fwlch. A wnewch chi egluro'r bwlch o £5.1 miliwn? Gwn fod angen ynni adnewyddadwy arnom ni, Prif Weinidog, ond mae'n rhaid i chi gydbwyso hyn, ac rydyn ni wedi bod yn galw ar y Gweinidog i wneud hyn drwy gael y cynllun yma. Oni fyddech chi'n cytuno bod mwy o dystiolaeth yn bwysig nawr, os yw Llywodraeth Cymru yn parhau i gynllunio i gyflymu datblygiadau ynni adnewyddadwy ar y môr, fel nad yw'r rhain yn dod ar draul ein bioamrywiaeth naturiol a'n cadwraeth? Diolch.
We have a marine plan. The first Wales marine plan was published in November 2019 and the first three-year review of that plan was laid before the Senedd on 10 November. So, I'm not absolutely sure what the Member is asking for when that plan exists and it's been reported here to Senedd Members. On the specific issue of the budget, the Minister is in front of committee tomorrow and will no doubt be able to respond to that point. However, Llywydd, it is difficult for me to know quite how to respond to the contradictory messages that I receive from members of the Conservative Party. I receive letters from the Secretary of State for Wales urging me to get on with development and not to allow environmental considerations to hold up the necessary work of renewable energy, and I have the Member here from the same party urging me not to rush ahead with energy development so that we can protect the environment.
The truth of the matter is you have to balance both of those considerations, and it's a difficult balancing act. As I said last week in answering Sam Kurtz, I want Natural Resources Wales to be an enabling organisation. I want it to be able to give confidence to renewable energy developers, including developments of marine energy. I want those developers to have confidence that the system exists in Wales to get them the consents that they need. At the same time, NRW must discharge its responsibilities as an environmental regulator. In Wales we won't sacrifice the precious environment that is the sea in a short-term dash to see developments that aren't capable of being consented. But holding those two things in balance is a challenging business. And we discuss it; I know the Minister was discussing it with NRW only last week.
Mae gennym ni gynllun morol. Cyhoeddwyd cynllun morol cyntaf Cymru ym mis Tachwedd 2019 a gosodwyd yr adolygiad tair blynedd gyntaf o'r cynllun hwnnw gerbron y Senedd ar 10 Tachwedd. Felly, nid wyf i'n hollol siŵr beth mae'r Aelod yn gofyn amdano pan fo'r cynllun hwnnw yn bodoli ac wedi cael ei adrodd yma i Aelodau'r Senedd. Ar fater penodol y gyllideb, mae'r Gweinidog gerbron y pwyllgor yfory ac rwy'n siŵr y bydd yn gallu ymateb i'r pwynt hwnnw. Fodd bynnag, Llywydd, mae'n anodd i mi wybod yn iawn sut i ymateb i'r negeseuon anghyson yr wyf i'n eu cael gan aelodau o'r Blaid Geidwadol. Rwy'n derbyn llythyrau gan Ysgrifennydd Gwladol Cymru yn fy annog i fwrw ymlaen â datblygiad ac i beidio â chaniatáu i ystyriaethau amgylcheddol oedi gwaith angenrheidiol ynni adnewyddadwy, ac mae gen i'r Aelod yma o'r un blaid yn fy annog i beidio â rhuthro ymlaen â datblygiad ynni fel y gallwn ni ddiogelu'r amgylchedd.
Y gwir amdani yw bod yn rhaid i chi gydbwyso'r ddwy ystyriaeth hynny, ac maen nhw'n anodd eu cydbwyso. Fel y dywedais yr wythnos diwethaf wrth ateb Sam Kurtz, rwyf i eisiau i Cyfoeth Naturiol Cymru fod yn sefydliad sy'n galluogi. Rwyf i eisiau iddo allu rhoi hyder i ddatblygwyr ynni adnewyddadwy, gan gynnwys datblygiadau ynni morol. Rwyf i eisiau i'r datblygwyr hynny fod yn ffyddiog bod y system yn bodoli yng Nghymru i gael y cydsyniadau sydd eu hangen arnyn nhw. Ar yr un pryd, mae'n rhaid i Cyfoeth Naturiol Cymru gyflawni ei gyfrifoldebau fel rheoleiddiwr amgylcheddol. Yng Nghymru, ni wnawn ni aberthu amgylchedd gwerthfawr y môr mewn rhuthr byrdymor i weld datblygiadau nad oes modd cydsynio iddyn nhw. Ond mae cydbwyso'r ddau beth hynny yn beth anodd. Ac rydym ni'n ei drafod; gwn i'r Gweinidog ei drafod gyda Cyfoeth Naturiol Cymru dim ond yr wythnos diwethaf.
I welcome the First Minister's statement in answer to Llyr Gruffydd supporting the devolution of the Crown Estate. I think that's a very important move in terms of providing renewable energy supplies for Wales, and I'm looking forward to the Minister for Climate Change's statement later this afternoon on those targets. But, First Minister, as well as ensuring that we have the ability to deliver the large-scale developments that are required to meet net-zero targets, is it also possible to balance that with a greater emphasis on local community-owned renewable generation? Because when I speak to my constituents, they have fears about some of the larger scale developments that could take place on the valley tops around Blaenau Gwent, but what they want is a commitment to net zero, and they want to play their part in delivering net zero. And that means local schemes, which we can feel an ownership of and which we feel we can be a part of, to ensure that every part of our community has access to renewable energy generation at a reasonable cost.
Rwy'n croesawu datganiad y Prif Weinidog wrth ymateb i Llyr Gruffydd yn cefnogi datganoli Ystâd y Goron. Rwy'n credu bod hwnnw'n gam pwysig iawn o ran darparu cyflenwadau ynni adnewyddadwy i Gymru, ac rwy'n edrych ymlaen at ddatganiad y Gweinidog Newid Hinsawdd yn ddiweddarach y prynhawn yma ar y targedau hynny. Ond, Prif Weinidog, yn ogystal â sicrhau bod y gallu gennym ni i ddarparu'r datblygiadau graddfa fawr sydd eu hangen i gyrraedd targedau sero net, a yw hefyd yn bosibl cydbwyso hynny â mwy o bwyslais ar gynhyrchu adnewyddadwy lleol sy'n eiddo i'r gymuned? Oherwydd pan fyddaf yn siarad â'm hetholwyr, mae ganddyn nhw ofnau am rai o'r datblygiadau ar raddfa fwy a allai ddigwydd ar bennau'r cymoedd sydd o amgylch Blaenau Gwent, ond yr hyn y maen nhw ei eisiau yw ymrwymiad i sero net, ac maen nhw eisiau chwarae eu rhan i sicrhau sero net. Ac mae hynny'n golygu cynlluniau lleol, y gallwn ni deimlo'n gyfrifol amdanyn nhw ac yr ydym ni'n teimlo y gallwn ni fod yn rhan ohonyn nhw, i sicrhau bod gan bob rhan o'n cymuned fynediad at gynhyrchiad ynni adnewyddadwy am gost resymol.
I certainly agree about the importance of local community energy. In the statement that the Minister will make later this afternoon, I anticipate that she will have something to say about new and more ambitious targets in that part of what we do.
The Welsh Government has significantly increased our support for Community Energy Wales. It's chaired these days by our former colleague Leanne Wood, and I was grateful for some recent discussions with her about some potential community energy developments in the Cardiff West constituency. So, I think, as Alun Davies has said about his constituents, so in every part of Wales there are individuals and organisations that want to see, in addition to the absolutely necessary large-scale commitment to renewables, the ability to do things in that local sense. We're committed to a very significant proportion of renewable energy in Wales generated through that local route, and the support of communities across Wales for it is part of the strength that Wales brings to this agenda.
Rwy'n sicr yn cytuno ynghylch pwysigrwydd ynni cymunedol lleol. Yn y datganiad y bydd y Gweinidog yn ei wneud yn ddiweddarach y prynhawn yma, rwy'n rhagweld y bydd ganddi rywbeth i'w ddweud am dargedau newydd a mwy uchelgeisiol yn y rhan honno o'r hyn rydyn ni'n ei wneud.
Mae Llywodraeth Cymru wedi cynyddu ein cefnogaeth i Ynni Cymunedol Cymru yn sylweddol. Ein cyn gyd-Aelod Leanne Wood sy'n cadeirio y dyddiau yma, ac roeddwn i'n ddiolchgar am drafodaethau diweddar gyda hi am rai datblygiadau ynni cymunedol posibl yn etholaeth Gorllewin Caerdydd. Felly, rwy'n credu, fel mae Alun Davies wedi dweud am ei etholwyr, ym mhob rhan o Gymru mae unigolion a sefydliadau sydd eisiau gweld, yn ogystal â'r ymrwymiad graddfa fawr hollol angenrheidiol i ynni adnewyddadwy, y gallu i wneud pethau yn yr ystyr leol honno. Rydyn ni wedi ymrwymo i gynhyrchu cyfran sylweddol iawn o ynni adnewyddadwy yng Nghymru drwy'r llwybr lleol hwnnw, ac mae cefnogaeth cymunedau ledled Cymru iddo yn rhan o'r cryfder y mae Cymru yn ei gynnig i'r agenda hon.
4. Sut mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi pobl sy'n dioddef o ddibyniaeth ar gyffuriau yng Ngorllewin De Cymru? OQ58991
4. How is the Welsh Government supporting people with drug addictions in South Wales West? OQ58991
The Welsh Government continues to support people who experience problematic use of both drugs and alcohol. We are investing almost £64 million in our substance misuse agenda in this financial year, and that will increase to almost £67 million in 2023-24.
Mae Llywodraeth Cymru yn parhau i gynorthwyo pobl sydd â phroblemau defnyddio cyffuriau ac alcohol. Rydym ni'n buddsoddi bron i £64 miliwn yn ein hagenda camddefnyddio sylweddau yn y flwyddyn ariannol hon, a bydd hynny'n cynyddu i bron i £67 miliwn yn 2023-24.
Thank you, First Minister. I'm sorry to say that Swansea suffers from the largest number of drug-related deaths in Wales, with nearly 200 people dying of drug misuse over the last five years. The situation has now been worsened by the flooding of fake benzodiazepines onto Swansea's streets. Last week it was also reported that one in 10 of those on a drug rehabilitation programme in the Swansea Bay health board area were waiting over 40 weeks for treatment. I know you'll be likely to blame COVID—and, yes, it's had an impact on services—however, the problems in Swansea date back to before the pandemic. Overall in Wales, drug-related deaths have jumped by 44 per cent over the last year. So, what urgent measures are you taking to ensure that people in Swansea are getting the treatment that they need, and do you recognise that the substance misuse delivery plan is failing to deliver for those who need it the most?
Diolch, Prif Weinidog. Mae'n ddrwg gen i ddweud bod Abertawe yn dioddef o'r nifer fwyaf o farwolaethau yn gysylltiedig â chyffuriau yng Nghymru, gyda bron i 200 o bobl wedi marw o gamddefnyddio cyffuriau dros y pum mlynedd diwethaf. Mae'r sefyllfa bellach wedi ei gwaethygu gan lif enfawr o bensodiasepinau ffug i strydoedd Abertawe. Yr wythnos diwethaf, adroddwyd hefyd bod un o bob 10 o'r rhai ar raglen adsefydlu cyffuriau yn ardal bwrdd iechyd Bae Abertawe yn aros dros 40 wythnos am driniaeth. Gwn y byddwch chi'n debygol o roi'r bai ar COVID—ac, ydy, mae wedi cael effaith ar wasanaethau—fodd bynnag, mae'r problemau yn Abertawe yn dyddio'n ôl cyn y pandemig. Yn gyffredinol yng Nghymru, mae marwolaethau yn gysylltiedig â chyffuriau wedi cynyddu 44 y cant yn ystod y flwyddyn ddiwethaf. Felly, pa fesurau brys ydych chi'n eu cymryd i sicrhau bod pobl yn Abertawe yn cael y driniaeth sydd ei hangen arnyn nhw, ac a ydych chi'n cydnabod bod y cynllun cyflawni ar gamddefnyddio sylweddau yn methu â chyflawni ar gyfer y rhai sydd ei angen fwyaf?
I fundamentally disagree with the last point the Member made. He's right to say that drug-related deaths in the last year for which figures are available rose in Wales, as they did in every part of the United Kingdom, but they fell in Swansea. So, that's an important thing to recognise as well. I do accept that there are particular challenges in the Swansea Bay area, and we need a full commitment from all members of the area planning board in that area to bringing about improvement. The Swansea Bay truth commission, chaired by a former very senior public health consultant and a former police assistant chief constable, is itself bringing together local players and people with direct experience of these matters, to try to make sure that there is a pathway to improvement, and we look forward to their final report in September of this year.
Waiting times are too long in the Swansea Bay area, and they can be better. In Bridgend, which was until quite recently part of the Swansea Bay health board, waiting times are now 10 days for treatment. If you can do it in Bridgend, it can be done in Swansea as well, and it's important that lessons are learnt from good practice in places that have struggled to be in the same position.
We continue to work closely across the jagged edge of devolved and non-devolved services in this area, and we've been pleased to work closely, through the Police and Crime Commissioner Alun Michael, with the Home Office project ADDER—Addiction, Diversion, Disruption, Enforcement and Recovery—a project that seeks to bring together the forces of both policing and treatment to make a difference in the Swansea area. I know that my colleague Lynne Neagle visited that project in October of last year, and it is by bringing together the different services that can make a difference in this area that we will be able to make the progress that we want to see in Swansea Bay.
Rwy'n anghytuno'n sylfaenol â'r pwynt olaf a wnaeth yr Aelod. Mae'n iawn i ddweud bod marwolaethau yn gysylltiedig â chyffuriau yn y flwyddyn ddiwethaf y mae'r ffigurau ar gael ar ei chyfer wedi cynyddu yng Nghymru, fel y gwnaethon nhw ym mhob rhan o'r Deyrnas Unedig, ond fe wnaethon nhw ostwng yn Abertawe. Felly, mae hynny'n beth pwysig i'w gydnabod hefyd. Rwy'n derbyn bod heriau penodol yn ardal Bae Abertawe, ac rydyn ni angen ymrwymiad llawn gan holl aelodau bwrdd cynllunio'r ardal yn yr ardal honno i sicrhau gwelliant. Mae comisiwn gwirionedd Bae Abertawe, sydd wedi'i gadeirio gan gyn-feddyg ymgynghorol iechyd cyhoeddus uchel iawn a chyn-brif gwnstabl cynorthwyol yr heddlu, ei hun yn dod â ffigyrau lleol a phobl sydd â phrofiad uniongyrchol o'r materion hyn ynghyd, i geisio gwneud yn siŵr bod llwybr at welliant, ac edrychwn ymlaen at eu hadroddiad terfynol ym mis Medi eleni.
Mae amseroedd aros yn rhy hir yn ardal Bae Abertawe, ac fe allan nhw fod yn well. Ym Mhen-y-bont ar Ogwr, a oedd tan yn weddol ddiweddar yn rhan o fwrdd iechyd Bae Abertawe, mae'r amseroedd aros bellach yn 10 diwrnod ar gyfer triniaeth. Os gallwch chi ei wneud ym Mhen-y-bont ar Ogwr, gellir ei wneud yn Abertawe hefyd, ac mae'n bwysig bod gwersi'n cael eu dysgu o arferion da mewn mannau sydd wedi cael trafferth i fod yn yr un sefyllfa.
Rydyn ni'n parhau i weithio'n agos ar draws dannedd miniog gwasanaethau sydd wedi'u datganoli a heb eu datganoli yn y maes hwn, ac rydyn ni wedi bod yn falch o weithio'n agos, drwy'r Comisiynydd Heddlu a Throseddu Alun Michael, gyda phrosiect ADDER—Addiction, Diversion, Disruption, Enforcement and Recovery—y Swyddfa Gartref, sy'n ceisio dod â grymoedd plismona a thriniaeth ynghyd i wneud gwahaniaeth yn ardal Abertawe. Gwn fod fy nghyd-Weinidog, Lynne Neagle, wedi ymweld â'r prosiect hwnnw ym mis Hydref y llynedd, a thrwy ddod â'r gwahanol wasanaethau a all wneud gwahaniaeth yn y maes hwn ynghyd y byddwn ni'n gallu gwneud y cynnydd yr ydym ni eisiau ei weld ym Mae Abertawe.
Speaking of Bridgend, before being elected, I was a trustee to Brynawel drug and rehab centre, which is in my colleague Huw Irranca-Davies's constituency of Ogmore. They offer a wide range of holistic approaches to support people with their rehabilitation from addictions. I have seen what fantastic support is out there, and the barriers that people can overcome when they have the access to the right support.
Research from the Centre for Social Justice argues that today, actually, more of us are vulnerable to addiction than ever before, with over-prescription practices, drugs culture infiltrating social media, the growth of the dark web, aggressive gambling marketing, and conditions like anxiety being exploited by dealers in illicit medication. In their report, 'Road to Recovery: addiction in our society – the case for reform', they call for a whole-person approach to help individuals with recovery. As they put it, recovery starts with the individual, but it takes a compassionate and determined community to make that a reality.
So, First Minister, would you agree with me that, despite the continued challenge to tackle substance misuse, the partnership work that we have here in Wales through the area planning board structure and the £67 million of funding that is being protected and increased within our budget, along with our long-standing commitment to a harm-reduction approach, has underpinned Wales's strong response to tackling a very complex and multifaceted issue? Diolch.
Wrth siarad am Ben-y-bont ar Ogwr, cyn cael fy ethol, roeddwn i'n ymddiriedolwr i ganolfan cyffuriau ac adsefydlu Brynawel, sydd yn etholaeth fy nghydweithiwr Huw Irranca-Davies yn Aberogwr. Maen nhw'n cynnig amrywiaeth eang o ddulliau cyfannol i gefnogi pobl gyda'u hadsefydlu o gaethiwed. Rwyf wedi gweld y gefnogaeth wych sydd ar gael, a'r rhwystrau y gall pobl eu goresgyn pan fydd ganddyn nhw gyfle i fanteisio ar y gefnogaeth gywir.
Mae ymchwil gan y Ganolfan Cyfiawnder Cymdeithasol yn dadlau bod mwy ohonom ni, a dweud y gwir, yn agored i gaethiwed nag erioed o'r blaen, gydag arferion gor-bresgripsiynu, diwylliant cyffuriau yn ymdreiddio i'r cyfryngau cymdeithasol, twf y we dywyll, marchnata gamblo ymosodol, a chyflyrau fel gorbryder yn cael eu hecsploetio gan werthwyr meddyginiaeth anghyfreithlon. Yn eu hadroddiad, 'Road to Recovery: addiction in our society – the case for reform', maen nhw'n galw am ddull person cyfan o helpu unigolion gydag adferiad. Fel mae nhw'n ei ddweud, mae adferiad yn dechrau gyda'r unigolyn, ond mae'n cymryd cymuned dosturiol a phenderfynol i wireddu hynny.
Felly, Prif Weinidog, a fyddech chi'n cytuno â mi, er gwaethaf yr her barhaus i ymdrin â chamddefnyddio sylweddau, mae'r gwaith partneriaeth sydd gennym ni yma yng Nghymru drwy strwythur y byrddau cynllunio'r ardal a'r £67 miliwn o gyllid sy'n cael ei warchod a'i gynyddu o fewn ein cyllideb, ynghyd â'n hymrwymiad hirsefydlog i ddull o leihau niwed, wedi bod yn sail i ymateb cryf Cymru i fynd i ymdrin â mater cymhleth ac amlochrog iawn? Diolch.
Well, Llywydd, I begin by paying tribute to the work that goes on at Brynawel—a project that unites people across this Chamber in the work that's been invested in making it a success. The approach we've taken in Wales is a harm-reduction approach, one that recognises the pressures that exist and that propel people into these difficulties, and thinks of substance misuse as a public health issue, not one that is solely related to criminal justice. The partnership approach is absolutely fundamental to that, and so is using new opportunities as they come our way.
When I chaired the policing board for Wales last, we were joined by the then policing Minister at the UK Government, Kit Malthouse, and we discussed the way in which, in Wales, we have led the way in making available a new form of treatment, buvidal. Over 1,200 service users across Wales are now benefiting from that form of treatment, with 172 in the Swansea bay area. Kit Malthouse said at that meeting that the investment that Wales is making in that new and innovative treatment is leading the way across the whole of the United Kingdom. So, it's a combination, isn't it, of using our strengths, the partnerships we have on the ground, while at the same time being willing to invest in new opportunities that can do good in the lives of people who otherwise have experienced such significant harm.
Wel, Llywydd, rwy'n dechrau drwy dalu teyrnged i'r gwaith sy'n digwydd ym Mrynawel—prosiect sy'n uno pobl ar draws y Siambr hon yn y gwaith sydd wedi'i fuddsoddi i'w wneud yn llwyddiant. Mae'r dull yr ydym ni wedi'i ddefnyddio yng Nghymru yn ddull lleihau niwed, un sy'n cydnabod y pwysau sy'n bodoli ac sy'n gwthio pobl i'r anawsterau hyn, ac sy'n ystyried camddefnyddio sylweddau fel mater iechyd cyhoeddus, nid un sy'n gysylltiedig â chyfiawnder troseddol yn unig. Mae'r dull partneriaeth yn gwbl sylfaenol i hynny, ac felly mae'n defnyddio cyfleoedd newydd wrth iddyn nhw ddod ein ffordd ni.
Pan oeddwn i'n cadeirio bwrdd plismona Cymru ddiwethaf, ymunodd gweinidog plismona ar y pryd Llywodraeth y DU, Kit Malthouse, â ni a gwnaethon ni drafod y ffordd, yr ydym ni, yng Nghymru, wedi arwain y ffordd o wneud math newydd o driniaeth, buvidal, ar gael. Mae dros 1,200 o ddefnyddwyr gwasanaeth ledled Cymru nawr yn elwa ar y math yna o driniaeth, gyda 172 yn ardal bae Abertawe. Dywedodd Kit Malthouse yn y cyfarfod hwnnw bod y buddsoddiad y mae Cymru'n ei wneud yn y driniaeth newydd ac arloesol honno yn arwain y ffordd ar draws y Deyrnas Unedig gyfan. Felly, mae'n gyfuniad, on'd yw, o ddefnyddio'n cryfderau, y partneriaethau sydd gennym ni ar lawr gwlad, tra bod, ar yr un pryd, yn fodlon buddsoddi mewn cyfleoedd newydd a all wneud daioni ym mywydau pobl sydd fel arall wedi wynebu niwed mor sylweddol.
5. A wnaiff y Prif Weinidog roi diweddariad am wasanaethau fasgiwlar i gleifion yn Arfon? OQ58981
5. Will the First Minister provide an update on vascular services for patients in Arfon? OQ58981
Diolch i Siân Gwenllian am y cwestiwn, Llywydd. Dros yr wythnosau nesaf, bydd sawl adroddiad yn helpu’r bwrdd gyda’r gwaith angenrheidiol o wella’r gwasanaeth fasgiwlar i gleifion yn Arfon. Bydd hynny'n cynnwys yr ail-arolygiad diweddar o’r gwasanaeth gan Arolygiaeth Iechyd Cymru, archwiliad cynaliadwyedd annibynnol, a'r adroddiad a gafodd ei gomisiynu drwy banel ansawdd fasgiwlar y bwrdd ei hun.
I thank Siân Gwenllian for the question, Llywydd. Over the coming weeks, a number of reports will assist the board in the necessary work of improving vascular service for patients in Arfon. That will include a recent re-inspection of the service by Health Inspectorate Wales and the report commissioned through the board’s own vascular quality panel.
Unwaith eto, dwi'n cefnogi etholwr o Arfon sydd wedi dioddef yn enbyd yn sgil camgymeriadau sylfaenol a difrifol iawn gan yr uned fasgiwlar yn Ysbyty Glan Clwyd. Dwi wedi dadlau'n gyson fod y bwrdd iechyd wedi datgymalu uned o safon uchel ym Mangor am y rhesymau anghywir. Dyma ond un o benderfyniadau gwael a wnaed efo sêl bendith eich Gweinidogion chi dros y blynyddoedd, diwethaf sydd wedi golygu dirywiad mewn gwasanaethau i bobl yn y gogledd orllewin.
Tanfuddsoddi arian cyfalaf yn Ysbyty Gwynedd ydy un arall o'r penderfyniadau gwael hynny sydd wedi dod i'r amlwg yn ddiweddar. Mae cyfres o benderfyniadau disynnwyr ac o gamreoli wedi cyfrannu yn fawr at yr argyfwng iechyd yn y rhan yma o Gymru. Dydy'r trefniadau fasgiwlar presennol ddim yn gweithio ar gyfer fy etholwyr i. Rydych chi wedi rhestru nifer o adroddiadau—mwy o adroddiadau—ond beth ydych chi’n mynd i'w wneud i stopio’r sefyllfaoedd torcalonnus sydd yn parhau i ddigwydd yng Nglan Clwyd?
Once again, I'm supporting a constituent from Arfon who has suffered terribly because of fundamental and very serious errors by the vascular unit at Glan Clwyd Hospital. I've consistently argued that the health board has destroyed a high-quality unit in Bangor for all the wrong reasons. This is just one of the poor decisions made with the approval of your Ministers over recent years, which has led to a decline in services for people in north-west Wales.
Underinvestment of capital in Ysbyty Gwynedd is another of those poor decisions that has emerged recently. A series of senseless decisions and mismanagement has contributed greatly to the health crisis in this part of Wales. The current vascular arrangements do not work for my constituents. You've listed a number of reports—more and more reports—but what are you actually going to do to stop these heartbreaking situations that continue to arise in Glan Clwyd Hospital?
Wel, Llywydd, rŷn ni wedi bod ar ôl hanes gwasanaethau fasgiwlar yn y gogledd yn fwy nag unwaith ar lawr y Senedd. Dwi ddim yn cytuno, dydy’r bwrdd iechyd ddim yn cytuno a dydy’r colegau brenhinol ddim yn cytuno gyda beth mae'r Aelod wedi awgrymu dros y blynyddoedd. Llywydd, mae'r Gweinidog iechyd wedi derbyn bod dal pryderon gyda'r gwasanaeth fasgiwlar yn y gogledd a'r cynnydd wrth weithredu'r cynllun gwella fasgiwlar. Mae swyddogion Llywodraeth Cymru yn monitro’r cynnydd hwnnw yn agos. Mae'r arweinydd clinigol cenedlaethol ar gyfer gwasanaethau fasgiwlar, sydd newydd ei benodi, eisoes wedi ymweld â gogledd Cymru, a bydd ymgynghorwyr fasgiwlar sy'n gweithio yn y gogledd yn cymryd rhan yng nghynhadledd fasgiwlaidd cyntaf Cymru gyfan ym mis Chwefror. Drwy gydweithio fel yna, gydag arweinyddiaeth y Gweinidog—dyna’r ffordd orau i weld gwasanaethau yn y gogledd yn y lle gorau ar gyfer y dyfodol.
Well, Llywydd, we've looked at the history of vascular services in north Wales more than once in the Senedd. I don't agree, the health board doesn't agree and the royal colleges don't agree with what the Member has been suggesting over the years. Llywydd, the health Minister has accepted that there continue to be concerns with vascular services in north Wales and the progress in vascular improvement. Now, the Welsh Government is closely monitoring the improvement of that programme, and the national clinical lead for vascular services, who's just been appointed, has already visited north Wales, and vascular consultants working in north Wales will participate in the first all-Wales vascular conference in February. So, by collaborating in that way, with the leadership of the Minister—that is the best way of ensuring that services in north Wales are best placed for the future.
6. Pa asesiad mae'r Prif Weinidog wedi ei wneud o effaith rhaglen ddeddfwriaethol Llywodraeth y DU ar Gymru? OQ59005
6. What assessment has the First Minister made of the impact of the UK Government’s legislative programme on Wales? OQ59005
Well, Llywydd, the UK Government continues to deploy its legislative programme in ways that disregard the Sewel convention and undermine the devolution settlement by stealth. Of current Bills, the arbitrary and ideologically driven Retained EU Law (Revocation and Reform) Bill poses really significant risks to the Welsh Government and to this Senedd.
Wel, Llywydd, mae Llywodraeth y DU yn parhau i ddefnyddio ei rhaglen ddeddfwriaethol mewn ffyrdd sy'n diystyru confensiwn Sewel ac yn tanseilio'r setliad datganoli yn llechwraidd. O'r Biliau presennol, mae'r Bil Cyfraith yr UE (Dirymu a Diwygio) mympwyol ac sydd wedi'i lywio gan ideoleg yn peri risgiau sylweddol iawn i Lywodraeth Cymru ac i'r Senedd hon.
First Minister, thanks for that answer. If the Retained EU Law (Revocation and Reform) Bill proceeds as it is now, and on the arbitrary timescale set by the UK Government, then by December next year, we will see thousands upon thousands of regulations covering essential environmental and employment protections and much more, many of which fall directly within devolved competence, being stripped away unilaterally and without any meaningful engagement with the Welsh Government, and which, from this summer onwards, could seriously risk overwhelming the capacity of Welsh Government and of this Senedd. And, indeed, because of the unseemly haste and the lack of detailed analysis by the UK, it could effectively bypass scrutiny and lead to a legislative logjam here in Wales.
So, what hope does the First Minister have that the UK Government may see sense in the face of opposition in the House of Lords, from a growing number of Conservative backbenchers in the Commons, as well as right across the opposition benches, and from the public and concerned organisations right across the UK? And if the Government do not see sense, would he work with this Senedd to find legislative ways within our competence to give our Government and our committees time to do the job properly for the people of Wales, even if the UK Government want to take England headlong over a cliff of their own making?
Prif Weinidog, diolch am yr ateb hwnnw. Os bydd Bil Cyfraith yr UE a Ddargedwir (Dirymu a Diwygio) yn mynd yn ei flaen fel y mae ar hyn o bryd, ac yn ôl yr amserlen fympwyol sydd wedi'i gosod gan Lywodraeth y DU, yna erbyn mis Rhagfyr y flwyddyn nesaf, byddwn ni'n gweld miloedd ar filoedd o reoliadau sy'n cynnwys diogeliadau amgylcheddol a chyflogaeth hanfodol a llawer mwy, y mae llawer ohonyn nhw'n disgyn yn uniongyrchol o fewn cymhwysedd datganoledig, yn cael eu dileu yn unochrog a heb unrhyw ymgysylltu ystyrlon â Llywodraeth Cymru, ac a allai, o'r haf ymlaen, beri risg o lethu'n ddifrifol capasiti Llywodraeth Cymru a'r Senedd hon. Ac, yn wir, oherwydd y brys amhriodol a'r diffyg dadansoddi manwl gan y DU, gallai osgoi craffu i bob pwrpas ac arwain at dagfa ddeddfwriaethol yma yng Nghymru.
Felly, pa mor obeithiol ydy'r Prif Weinidog y gallai Llywodraeth y DU ddod at eu coed yn wyneb gwrthwynebiad yn Nhŷ'r Arglwyddi, gan nifer cynyddol o aelodau'r meinciau cefn Ceidwadol yn Nhŷ'r Cyffredin, yn ogystal ag ar draws meinciau'r gwrthbleidiau, a gan y cyhoedd a sefydliadau sy'n bryderus ledled y DU? Ac os nad yw'r Llywodraeth yn dod at eu coed, a fyddai ef yn gweithio gyda'r Senedd hon i ddod o hyd i ffyrdd deddfwriaethol o fewn ein cymhwysedd i roi amser i'n Llywodraeth a'n pwyllgorau wneud y gwaith yn gywir i bobl Cymru, hyd yn oed os yw Llywodraeth y DU am gymryd Lloegr yn bendramwnwgl dros ddibyn y maen nhw eu hunain wedi'i greu?
Well, Llywydd, those are very important points indeed that Huw Irranca-Davies has made this afternoon. The best hope that we have of the UK Government stepping back from the precipice of its own making is that it will listen, not simply to voices here in Wales or in Scotland, by those many voices in academic life, environmental groups, and particularly in the field of business. And Huw Irranca-Davies is right to say that there are clearly growing concerns on Conservative Party back benches in the House of Commons. I see that the former Secretary of State for Wales, Sir Robert Buckland, was leading attempts by Conservative Members to put this whole business in a better position than it is at the moment. Can we be optimistic about that? I think it's difficult to be optimistic when we have a Prime Minister who is captured by a small number of Brexit extremists in his own ranks. Nevertheless, there was a meeting earlier today between the Counsel General and Minister Felicity Buchan, from the department of levelling-up, and she did offer to convey our concerns in a constructive way to the UK Government, and we will continue to pursue those arguments with them.
One of the really big differences between the powers that are being offered to Wales in this Bill and powers that UK Ministers are retaining for themselves is the power to extend the sunset deadline. So, at the moment, UK Ministers, seeing the cliff edge coming, are able, themselves, to extend the deadline. Those powers are not available to this Senedd or to Welsh Ministers. They ought to be, because the same difficulties will face us as well. And when I said in my original answer, Llywydd, that there are significant risks not just to the Welsh Government but also to the Senedd, it is in the way in which the time that we have available to pass the necessary legislation could simply be overtaken by the sheer volume of amendments that will be needed if we're not to have a statute book that will simply be inoperable after the end of this calendar year. And, of course, I'm absolutely happy to give an assurance to the Chair of the legislative committee that we will work with the Senedd to mitigate those risks to the maximum extent that we can.
Wel, Llywydd, mae'r rheiny wir yn bwyntiau pwysig iawn y gwnaeth Huw Irranca-Davies y prynhawn yma. Y gobaith gorau sydd gennym ni o Lywodraeth y Deyrnas Unedig yn camu'n ôl o'r dibyn y mae wedi'i greu ei hun yw y bydd yn gwrando, nid yn unig ar leisiau yma yng Nghymru neu yn yr Alban, ond ar y llu o leisiau hynny mewn bywyd academaidd, grwpiau amgylcheddol, ac yn arbennig ym maes busnes. Ac mae Huw Irranca-Davies yn iawn i ddweud ei bod hi'n amlwg bod pryderon cynyddol ar feinciau cefn y Blaid Geidwadol yn Nhŷ'r Cyffredin. Rydw i'n gweld bod cyn Ysgrifennydd Gwladol Cymru, Syr Robert Buckland, yn arwain ymdrechion gan Aelodau Ceidwadol i roi'r holl fusnes hwn mewn sefyllfa well nag y mae ar hyn o bryd. A allwn ni fod yn obeithiol am hynny? Rwy'n credu ei bod hi'n anodd bod yn obeithiol pan fo gennym ni Brif Weinidog sydd wedi'i ei ddal gan nifer fach o eithafwyr Brexit yn ei rengoedd ei hun. Er hynny, roedd cyfarfod yn gynharach heddiw rhwng y Cwnsler Cyffredinol a'r Gweinidog Felicity Buchan, o'r adran ffyniant bro, a gwnaeth hi gynnig cyfleu ein pryderon mewn ffordd adeiladol i Lywodraeth y DU, a byddwn yn parhau i ddilyn y dadleuon hynny gyda nhw.
Un o'r gwahaniaethau mawr iawn rhwng y pwerau sy'n cael eu cynnig i Gymru yn y Bil hwn a'r pwerau y mae Gweinidogion y DU yn eu cadw drostyn nhw eu hunain yw'r pŵer i ymestyn y dyddiad machlud. Felly, ar hyn o bryd, mae Gweinidogion y DU, wrth weld ymyl y dibyn yn dod, yn gallu ymestyn y dyddiad cau eu hunain. Nid yw'r pwerau hynny ar gael i'r Senedd hon nac i Weinidogion Cymru. Dylen nhw fod, oherwydd bydd yr un anawsterau yn ein hwynebu ni hefyd. A phan ddywedais i yn fy ateb gwreiddiol, Llywydd, fod risgiau sylweddol nid yn unig i Lywodraeth Cymru ond hefyd i'r Senedd, o ran y gallai'r amser sydd gennym ni ar gael i basio'r ddeddfwriaeth angenrheidiol, yn syml, gael ei oddiweddyd gan swmp y gwelliannau y bydd eu hangen os bydd gennym ni lyfr statud na fydd, yn syml, yn weithredadwy ar ôl diwedd y flwyddyn galendr hon. Ac, wrth gwrs, rwy'n gwbl hapus i roi sicrwydd i Gadeirydd y pwyllgor deddfwriaethol y byddwn ni'n gweithio gyda'r Senedd i liniaru'r peryglon hynny y gorau oll y gallwn ni.
7. Sut mae Llywodraeth Cymru yn mynd i'r afael â'r argyfwng costau byw yng Ngorllewin Casnewydd? OQ59015
7. How is the Welsh Government tackling the cost-of-living crisis in Newport West? OQ59015
Llywydd, people across Wales, including in Newport West, are experiencing the largest and sharpest fall in living standards since records began. This financial year, we will spend £1.6 billion on targeted cost-of-living support and universal programmes to tackle poverty and to leave money in people's pockets.
Llywydd, mae pobl ledled Cymru, gan gynnwys yng Ngorllewin Casnewydd, yn wynebu'r cwymp mwyaf a mwyaf serth mewn safonau byw y cafodd eu cofnodi erioed. Y flwyddyn ariannol hon, byddwn ni'n gwario £1.6 biliwn ar gymorth costau byw wedi'i dargedu a rhaglenni cyffredinol i ymdrin â thlodi ac i adael arian ym mhocedi pobl.
Diolch, Prif Weinidog. The Federation of Small Businesses has suggested that almost one in four of the UK's small companies could be forced to close, downsize, or restructure, thanks to the UK Government slashing subsidies for companies' energy bills. They have estimated that many small companies will get as little as £50 per year in future Government support, whilst the Resolution Foundation's living standards outlook 2023 suggests that although wholesale energy prices are falling, energy bills will go up again in April, and help with those costs will fall. A typical household will pay £850 more in energy bills in 2023-24 than in the current financial year. In addition to all this, the UK Government refused to reinstate the £20 universal credit uplift, and are shelving important childcare reforms at a time when parents need them the most. Prif Weinidog, would you agree with the conclusion reached by the Resolution Foundation that this UK Parliament is set to be the worst Parliament on record for living standards for almost all parts of the income distribution?
Diolch, Prif Weinidog. Mae Ffederasiwn y Busnesau Bach wedi awgrymu y gallai bron i un o bob pedwar o gwmnïau bach y DU gael eu gorfodi i gau, lleihau, neu ailstrwythuro, diolch i Lywodraeth y DU yn torri cymorthdaliadau ar gyfer biliau ynni cwmnïau. Maen nhw wedi amcangyfrif y bydd llawer o gwmnïau bach yn cael cyn lleied â £50 y flwyddyn o gefnogaeth gan y Llywodraeth yn y dyfodol, tra bod rhagolygon safonau byw y Resolution Foundation 2023 yn awgrymu, er bod prisiau ynni cyfanwerthu yn gostwng, y bydd biliau ynni'n codi eto ym mis Ebrill, a bydd cymorth gyda'r costau hynny yn gostwng. Bydd aelwyd arferol yn talu £850 yn fwy mewn biliau ynni yn 2023-24 nag yn y flwyddyn ariannol bresennol. Yn ogystal â hyn oll, gwrthododd Llywodraeth y DU adfer y cynnydd mewn credyd cynhwysol o £20, ac maen nhw'n rhoi diwygiadau gofal plant pwysig o'r neilltu ar adeg pan fo'r rhieni eu hangen fwyaf. Prif Weinidog, a fyddech chi'n cytuno â'r casgliad a ddaeth gan y Resolution Foundation mai Senedd y DU hon fydd y Senedd waethaf erioed o ran safonau byw ar gyfer bron pob rhan o'r dosbarthiad incwm?
Well, Llywydd, I don't think there is any doubt; I think it's just a statement of fact that living standards will fall in this financial year and next financial year, to an extent that we've never seen before.
Llywydd, I think Jayne Bryant makes two very important points. It sometimes seems to me to a be a bit hidden in the public reporting and discussion of assistance with energy bills the extent to which the UK Government has stood away from the help that is currently available to businesses with those bills. The Federation of Small Businesses estimate that, in the next financial year, a small business will get on average £47 in assistance with their energy bills. The UK Government's own figures say this: that a pub that, at the moment, is receiving £3,100 per month to the end of March, will receive £190 a month from 1 April onwards. But a typical small retail store, which the Government has believed needed £500 a month in support at the moment and up to the end of March, will get £33 a month from then onwards. It's little wonder, then, that the British Chambers of Commerce is predicting that literally thousands of small businesses will go under as a result of that factor alone, and that will undoubtedly affect businesses in Newport West and other parts of Wales.
As to the broader points that the Member made, the Resolution Foundation's living standards outlook report of last week makes very, very grim reading. A typical household will pay £850 more in energy bills in the next financial year than in the current financial year, with much less help available to them. The average household with a mortgage that needs to renew their mortgage in 2023, will face an annual increase of £3,000 in mortgage costs. No wonder the Resolution Foundation says that living standards will be under pressure this year and next as never before.
Wel, Llywydd, nid wyf i'n credu bod unrhyw amheuaeth; rwy'n credu ei fod yn ddatganiad o ffaith y bydd safonau byw yn disgyn yn y flwyddyn ariannol hon a'r flwyddyn ariannol nesaf, i raddau nad ydym ni erioed wedi'u gweld o'r blaen.
Llywydd, rwy'n credu bod Jayne Bryant yn gwneud dau bwynt pwysig iawn. Mae'n ymddangos i mi weithiau bod y graddau y mae Llywodraeth y DU wedi ymbellhau o'r cymorth sydd ar gael i fusnesau gyda'r biliau ynni ar hyn o bryd wedi'i guddio ychydig yn yr adrodd cyhoeddus a'r trafodaethau ar y cymorth gyda'r biliau hynny. Yn ôl Ffederasiwn y Busnesau Bach, yn y flwyddyn ariannol nesaf, bydd busnesau bach yn cael £47 ar gyfartaledd o gymorth gyda'u biliau ynni. Mae ffigyrau Llywodraeth y DU eu hunain yn dweud hyn: y bydd tafarn sydd, ar hyn o bryd, yn cael £3,100 y mis hyd at ddiwedd Mawrth, yn cael £190 y mis o 1 Ebrill ymlaen. Ond bydd siop fanwerthu fach arferol, y mae'r Llywodraeth wedi credu bod angen £500 y mis mewn cymorth arni ar hyn o bryd a hyd at ddiwedd Mawrth, yn cael £33 y mis o hynny ymlaen. Nid yw'n fawr syndod, felly, bod Siambrau Masnach Prydain yn rhagweld y bydd miloedd o fusnesau bach yn llythrennol yn mynd i'r wal o ganlyniad i'r ffactor hwnnw'n unig, a bydd hynny'n sicr o effeithio ar fusnesau yng Ngorllewin Casnewydd a rhannau eraill o Gymru.
O ran y pwyntiau ehangach y gwnaeth yr Aelod, mae adroddiad rhagolygon safonau byw y Resolution Foundation yr wythnos ddiwethaf yn ddeunydd darllen erchyll iawn, iawn. Bydd aelwyd arferol yn talu £850 yn fwy mewn biliau ynni yn y flwyddyn ariannol nesaf nag yn y flwyddyn ariannol bresennol, a llawer llai o gymorth ar gael iddyn nhw. Bydd yr aelwyd gyffredin â morgais y mae angen iddyn nhw ei adnewyddu yn 2023, yn wynebu cynnydd blynyddol o £3,000 mewn costau morgais. Nid oes syndod bod y Resolution Foundation yn dweud y bydd safonau byw o dan bwysau eleni a'r flwyddyn nesaf fel na fuon nhw erioed o'r blaen.
Yn olaf, cwestiwn 8, Rhianon Passmore.
And finally, question 8, Rhianon Passmore.
8. A wnaiff y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am y berthynas waith rhwng Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU? OQ59022
8. Will the First Minister provide an update on the working relationship between the Welsh Government and the UK Government? OQ59022
Llywydd, the instability of the UK Government and frequent UK ministerial changes have made it difficult to form dependable and productive links in the past year. We continue to press for implementation of the reformed inter-governmental relations machinery and the predictable, respectful system it implies.
Llywydd, mae ansefydlogrwydd Llywodraeth y DU a newidiadau gweinidogol aml yn y DU wedi'i gwneud hi'n anodd ffurfio cysylltiadau dibynadwy a chynhyrchiol yn ystod y flwyddyn ddiwethaf. Rydyn ni'n parhau i bwyso am weithredu'r peirianwaith cysylltiadau rhyng-lywodraethol diwygiedig a'r system ragweladwy, barchus y mae'n ei awgrymu.
Diolch, First Minister. Downing Street last week sought to deny reports that Tory MPs in marginal seats have been told to stop using the phrase 'levelling up' ahead of the next election, because voters did not know what it meant, and instead use 'stepping up' or 'enhancing communities'. First Minister, no wonder no-one can understand Boris Johnson's now unloved levelling-up concept, as Rishi Sunak has been mired in defending how the richer south-east of England got or gets more money than its poorer north-east counterparts.
First Minister, what discussions did you and your Welsh Government have with Prime Minister Rishi Sunak and his UK Tory Government before these arbitrary announcements of some extra bits and pieces of funding for Wales? First Minister, isn't it obvious to all that this tired, clapped-out Tory UK Government does not work for Wales, does not work in the UK national interest, but instead works tirelessly for one thing and one thing only, the Conservative Party, irrespective of the damage, unfairness and inequities it exposes the people of Islwyn and Wales to?
Diolch, Prif Weinidog. Yr wythnos diwethaf ceisiodd Downing Street wadu adroddiadau bod Aelodau Seneddol Torïaidd mewn seddi ymylol wedi cael cyfarwyddyd i roi'r gorau i ddefnyddio'r ymadrodd 'codi'r gwastad' cyn yr etholiad nesaf, oherwydd nad oedd pleidleiswyr yn gwybod beth oedd yn ei olygu, ac yn hytrach i ddefnyddio 'camu ymlaen' neu 'gwella cymunedau'. Prif Weinidog, nid oes syndod na all neb ddeall cysyniad gwael codi'r gwastad Boris Johnson erbyn hyn, gan fod Rishi Sunak wedi cael ei ddal mewn magl yn amddiffyn sut y cafodd de-ddwyrain cyfoethocach Lloegr, neu sut y mae yn cael, mwy o arian nag ardaloedd tlotach y gogledd-ddwyrain.
Prif Weinidog, pa drafodaethau wnaethoch chi a'ch Llywodraeth Cymru eu cael gyda'r Prif Weinidog Rishi Sunak a'i Lywodraeth Dorïaidd yn y DU cyn y cyhoeddiadau mympwyol hyn am rai darnau ychwanegol o arian i Gymru? Prif Weinidog, onid yw'n amlwg i bawb nad yw Llywodraeth Dorïaidd y DU flinedig, dreuliedig hon yn gweithio dros Gymru, yn gweithio er budd cenedlaethol y DU, ond yn hytrach, mae'n gweithio'n ddiflino dros un peth ac un peth yn unig, y Blaid Geidwadol, beth bynnag yw'r difrod, yr annhegwch a'r anghydraddoldeb y mae'n amlygu pobl Islwyn a Chymru iddo?
Well, Llywydd, just to make sure that this is properly on the record, the amount of money available for the whole of Wales from the levelling-up fund is less than the money available to the south-east of England. Now, should we surprised at that? Well, I don't suppose we would be, because the current Prime Minister was on record during his campaign to become Prime Minister as having said that he himself—he himself—had seen to it that money was diverted away from deprived urban areas so that it could be spent in places like Tunbridge Wells. He was in Tunbridge Wells when he said it. I hope that his party is proud of that. I look forward to hearing them defend the fact that there's more money going to the south-east of England than to the whole of Wales.
Let's just put that in context a little for a moment as well—[Interruption.]
Wel, Llywydd, dim ond i wneud yn siŵr bod hyn ar y cofnod yn gywir, mae'r swm o arian sydd ar gael i Gymru gyfan o'r gronfa ffyniant bro yn llai na'r arian sydd ar gael i dde-ddwyrain Lloegr. Nawr, a ddylen ni synnu at hynny? Wel, nid ydw i'n credu y bydden ni, oherwydd roedd y Prif Weinidog presennol ar gofnod yn ystod ei ymgyrch i fod yn Brif Weinidog wedi dweud ei fod ef ei hun—ef ei hun—wedi sicrhau bod arian yn cael ei ddargyfeirio i ffwrdd o ardaloedd trefol difreintiedig fel y bod modd ei wario mewn llefydd fel Tunbridge Wells. Roedd ef yn Tunbridge Wells pan ddywedodd ef hynny. Gobeithio bod ei blaid yn falch o hynny. Rwy'n edrych ymlaen at eu clywed nhw'n amddiffyn y ffaith bod mwy o arian yn mynd i dde-ddwyrain Lloegr nag i Gymru gyfan.
Gadewch i ni roi hynny yn ei gyd-destun ychydig am eiliad hefyd—[Torri ar draws.]
I can't hear the First Minister. I can't hear the First Minister, so if people can be silent to listen to the remaining few sentences of the First Minister's response.
Nid ydw i'n gallu clywed y Prif Weinidog. Nid ydw i'n gallu clywed y Prif Weinidog, felly os gall pobl fod yn dawel i wrando ar yr ychydig frawddegau sy'n weddill o ymateb y Prif Weinidog.
Diolch, Llywydd. To put it in context for a moment, Wales received 22 per cent of the European Union's UK allocation from the last round of structural funds—22 per cent. We received 10 per cent of the levelling-up fund. Remember, Llywydd—remember—we were not to be a single penny worse off as a result of leaving the European Union. What nonsense that turned out to be.
To answer the Member's point directly, Llywydd, the Welsh Government had no involvement in the development of the levelling-up fund, has had no role in its strategy or delivery, we were given no advance notice of the bids being announced last week. Every single thing about this fund is money taken away from Wales, decisions taken away from Wales. Everything about it is designed in Whitehall, and that distance really matters. The money isn't being used to do the things that Wales needs, and anybody who looks at it objectively could come to no other conclusion.
Diolch, Llywydd. Er mwyn ei roi yn ei gyd-destun am eiliad, derbyniodd Cymru 22 y cant o ddyraniad DU yr Undeb Ewropeaidd o'r rownd olaf o gronfeydd strwythurol—22 y cant. Cawsom ni 10 y cant o'r gronfa ffyniant bro. Cofiwch, Llywydd—cofiwch—nid oeddem ni i fod un geiniog yn waeth ein byd o ganlyniad i adael yr Undeb Ewropeaidd. Nonsens oedd hynny yn y pen draw.
I ateb pwynt yr Aelod yn uniongyrchol, Llywydd, ni chafodd Lywodraeth Cymru unrhyw ran yn natblygiad y gronfa ffyniant bro, ac ni chafodd unrhyw ran yn ei strategaeth na'i chyflawniad, ni chawsom unrhyw rybudd ymlaen llaw o'r ceisiadau y cafodd eu cyhoeddi'r wythnos diwethaf. Mae pob un peth am y gronfa hon yn arian sy'n cael ei gymryd oddi ar Gymru, penderfyniadau sy'n cael eu cymryd oddi ar Gymru. Mae popeth amdano wedi'i gynllunio yn Whitehall, ac mae'r pellter hwnnw'n bwysig iawn. Nid yw'r arian yn cael ei ddefnyddio i wneud y pethau y mae eu hangen ar Gymru, ac ni allai unrhyw un sy'n edrych arno'n wrthrychol ddod i unrhyw gasgliad arall.
Diolch i'r Prif Weinidog.
Thank you, First Minister.
Yr eitem nesaf, felly, fydd y datganiad a chyhoeddiad busnes, a dwi'n galw ar y Trefnydd i wneud y datganiad hwnnw—Lesley Griffiths.
The next item is the business statement and announcement, and I call on the Trefnydd to make that statement—Lesley Griffiths.
Diolch, Llywydd. There is one change to this week's Plenary business. The time allocated to Senedd Commission questions tomorrow has been reduced to 10 minutes. Draft business for the next three weeks is set out on the business statement and announcement, which can be found amongst the meeting papers available to Members electronically.
Diolch, Llywydd. Mae un newid i fusnes y Cyfarfod Llawn yr wythnos hon. Mae'r amser sy'n cael ei neilltuo i gwestiynau Comisiwn y Senedd yfory wedi ei leihau i 10 munud. Mae busnes drafft ar gyfer y tair wythnos nesaf wedi'i nodi ar y datganiad busnes a'r cyhoeddiad, sydd i'w weld ymhlith papurau'r cyfarfod sydd ar gael i Aelodau yn electronig.
This week is obviously Holocaust Remembrance Week, and the Minister may be aware—the Trefnydd may be aware—that there's work that is ongoing in north Wales to try to chart the history of Jewish communities in the region. That work is being led by Nathan Abrams, who's a professor at Bangor University, and he's already undertaken a great deal of work in Anglesey, Gwynedd and other parts of north Wales. In order to progress and complete that work, around £50,000 is needed, which I know is a significant sum in terms of research, but it's not a significant sum in terms of the importance of this work. Can I ask for a statement from the appropriate Welsh Government Minister on our Jewish heritage here in Wales and what action is being taken in order to promote it, particularly in the north Wales region?
In addition to that, it shouldn't have escaped anybody looking at my social media feeds over the weekend that we marked Red Squirrel Appreciation Day this weekend. And as the red squirrel champion in this Senedd, I don't want to miss the opportunity to seek an update on the support that the Welsh Government is giving to the conservation work that is taking place for red squirrels. I took part in a webinar yesterday with the UK Squirrel Accord to talk about the good work that's being done, collectively, in Wales, to promote and boost the numbers of red squirrels in the country. But one issue of concern that was raised was the fact that the Prevention of Damage by Pests Act 1949 apparently only covers rodents, and gives responsibilities to councils and local authorities to take action to minimise rodents as pests in people's homes and businesses. But there's no provision for the pest damage that, of course, grey squirrels can also cause—stripping electrical wiring, and burrowing into people's properties and causing damage to the timber. I know I'm going on, but if I may just finish—
Yr wythnos hon, yn amlwg, yw Wythnos Cofio'r Holocost, ac efallai fod y Gweinidog yn ymwybodol—efallai fod y Trefnydd yn ymwybodol—fod gwaith yn digwydd yn y gogledd i geisio olrhain hanes cymunedau Iddewig yn y rhanbarth. Nathan Abrams, athro ym Mhrifysgol Bangor, sy'n arwain y gwaith hwnnw, ac mae ef eisoes wedi cyflawni llawer iawn o waith yn Ynys Môn, Gwynedd a rhannau eraill o'r gogledd. Er mwyn symud ymlaen a chwblhau'r gwaith hwnnw, mae angen tua £50,000, sydd yn swm sylweddol o ran ymchwil rwy'n gwybod, ond nid yw'n swm sylweddol o ran pwysigrwydd y gwaith hwn. A gaf i ofyn am ddatganiad gan Weinidog priodol yn Llywodraeth Cymru ar ein treftadaeth Iddewig yma yng Nghymru a pha gamau sy'n cael eu cymryd er mwyn ei hyrwyddo, yn enwedig yn rhanbarth y gogledd?
Yn ogystal â hynny, ni ddylai fod wedi dianc sylw unrhyw un a oedd yn edrych ar fy ffrydiau cyfryngau cymdeithasol dros y penwythnos ein bod ni wedi nodi Diwrnod Gwerthfawrogi'r Wiwer Goch y penwythnos hwn. Ac fel hyrwyddwr y wiwer goch yn y Senedd hon, nid ydw i eisiau colli'r cyfle i ofyn am yr wybodaeth ddiweddaraf am y gefnogaeth y mae Llywodraeth Cymru yn ei rhoi i'r gwaith cadwraeth sy'n digwydd i wiwerod coch. Fe wnes i gymryd rhan mewn gweminar ddoe gyda UK Squirrel Accord i siarad am y gwaith da sy'n cael ei wneud, ar y cyd, yng Nghymru, er mwyn hyrwyddo a hybu niferoedd y gwiwerod coch yn y wlad. Ond un mater o bryder a gafodd ei godi oedd y ffaith bod Deddf Atal Difrod gan Blâu 1949 yn ôl pob tebyg ond yn cynnwys cnofilod, ac yn rhoi cyfrifoldebau i gynghorau ac awdurdodau lleol weithredu i leihau cnofilod fel plâu yng nghartrefi a busnesau pobl. Ond nid oes darpariaeth ar gyfer difrod pla y gall gwiwerod llwyd, wrth gwrs, ei achosi—stripio gwifrau trydanol, a thyllu i eiddo pobl ac achosi difrod i'r pren. Rwy'n gwybod fy mod i'n rhygnu ymlaen, ond os caf i ond gorffen—
Sorry. It's handy that you're going on, because I was losing myself in laughter there at the idea of you in the squirrel webinar yesterday. [Laughter.]
Mae'n drwg gen i. Mae'n gyfleus eich bod chi'n rhygnu ymlaen, oherwydd roeddwn i'n chwerthin yn y fan yna ar y syniad ohonoch chi yng ngweminar y wiwer ddoe. [Chwerthin.]
Me in the squirrel webinar, yes. It wasn't just attended by squirrels, I have to say. [Laughter.]
But, clearly, there is significant damage that is done to timber, that is done to trees, because they strip trees of bark as well, and we've got an ambitious tree-planting programme here in Wales. And therefore I would ask if we could have an update on red squirrel conservation work in Wales from you as Minister, and whether you could incorporate some reflections on whether it would be a good idea to broaden the Prevention of Damage by Pests Act in order to encompass the damage caused by grey squirrels in particular. Thank you.
Fi yng ngweminar y wiwer, oeddwn. Nid dim ond gwiwerod oedd yn bresennol, mae'n rhaid i mi ddweud. [Chwerthin.]
Ond yn amlwg, mae difrod sylweddol wedi'i wneud i bren, sy'n cael ei wneud i goed, gan eu bod yn stripio'r rhisgl oddi ar coed hefyd, ac mae gennym ni raglen plannu coed uchelgeisiol yma yng Nghymru. Ac felly, rwy'n gofyn a gawn ni'r wybodaeth ddiweddaraf am waith cadwraeth gwiwerod coch yng Nghymru gennych chi fel Gweinidog, ac a allwch chi gynnwys rhai myfyrdodau ynghylch a fyddai'n syniad da i ehangu'r Ddeddf Atal Difrod gan Blâu er mwyn cwmpasu'r difrod sy'n cael ei achosi gan wiwerod llwyd yn benodol. Diolch.
Thank you. In relation to your first question, I am aware of the work that you referred to that's going on in north Wales, and I will certainly speak to my colleague Jane Hutt, who would be the Minister with responsibility, to see if she and her officials are aware of that work. It just sounds excellent work, and I will make sure the Minister is aware of that.
In relation to your second question, which is obviously asking for a statement from myself, I have to say, since I've been in post, it's very apparent—and you just referred to an Act from 1949—that a lot of the legislation around this, and I'm sure the Minister for Climate Change would agree, is very, very dated. So, I'll certainly be very happy to look at that as a whole, and then if I think it's, obviously, worthy of a statement, I'd be happy to bring one forward.
Diolch. O ran eich gwestiwn cyntaf, rwy'n ymwybodol o'r gwaith y gwnaethoch chi gyfeirio ato sy'n digwydd yn y gogledd, ac yn sicr, fe wnaf i siarad â fy nghyd-Aelod Jane Hutt, sef y Gweinidog a fyddai'n gyfrifol, i weld a yw hi a'i swyddogion yn ymwybodol o'r gwaith hwnnw. Mae'n swnio'n fel gwaith ardderchog, a gwnaf i'n siŵr bod y Gweinidog yn ymwybodol o hynny.
O ran eich ail gwestiwn, sy'n amlwg yn gofyn am ddatganiad gennyf i fy hun, mae'n rhaid i mi ddweud, ers i mi fod yn y swydd, mae'n amlwg iawn—ac rydych chi newydd gyfeirio at Ddeddf o 1949—bod llawer o'r ddeddfwriaeth ynghylch hyn, ac rwy'n siŵr y byddai'r Gweinidog Newid Hinsawdd yn cytuno, wedi dyddio'n fawr iawn. Felly, yn sicr, byddaf i'n hapus iawn i ystyried hynny yn ei gyfanrwydd, ac yna os ydw i'n credu ei fod, yn amlwg, yn deilwng o ddatganiad, byddwn i'n hapus i gyflwyno un.
I'd like a statement, please, about community right to buy. A beautiful local asset, bluebell wood, near Llanbradach was destroyed a few months ago, and the council issued a restoration order. The site is up for auction, and the new owner will be obliged to restore the land. A group of local residents is trying to raise funds to buy the land for the community, but I'm sure that residents across Wales would welcome other chances and other ways of protecting beloved local sites. I know the Government is looking at establishing a new commission around community empowerment. Could a statement take this further, please, including explaining how local groups, like that one I mentioned in Llanbradach, could feed into a process, because so many buildings and even green fields in our valleys hold a collective memory, a sense of connecting us to our past. It would be wonderful to help ensure that spaces like this, which are so important, could be protected for the future. Thank you.
Hoffwn i ddatganiad, os gwelwch yn dda, ynghylch hawl y gymuned i brynu. Cafodd ased lleol hardd, sef coedwig clychau'r gog, ger Llanbradach ei ddifetha ychydig fisoedd yn ôl, ac fe gyhoeddodd y cyngor orchymyn i'w adfer. Mae'r safle'n cael ei arwerthu, a bydd rheidrwydd ar y perchennog newydd i adfer y tir. Mae grŵp o drigolion lleol yn ceisio codi arian i brynu'r tir ar gyfer y gymuned, ond rwy'n siŵr y byddai trigolion ledled Cymru yn croesawu cyfleoedd eraill a ffyrdd eraill o warchod safleoedd lleol sy'n annwyl iddynt. Rwy'n gwybod bod y Llywodraeth yn ystyried sefydlu comisiwn newydd ynghylch grymuso cymunedau. A fyddai modd i ddatganiad fynd â hyn ymhellach, os gwelwch yn dda, gan gynnwys egluro sut y gallai grwpiau lleol, fel yr un hwnnw y soniais i amdano yn Llanbradach, gyfrannu at broses, gan fod cymaint o adeiladau a hyd yn oed caeau gwyrdd yn ein cymoedd yn dal cof cyfunol, ymdeimlad o'n cysylltu ni â'n gorffennol. Byddai'n wych helpu i sicrhau y gallai mannau fel hyn, sydd mor bwysig, gael eu diogelu ar gyfer y dyfodol. Diolch.
Thank you. I think you raise a very important point, and, as you alluded to, the Minister for Climate Change is certainly leading on a significant piece of work in relation to that. I think, in the first case, it might be better if you write to the Minister for Climate Change on that specific point, and I'm sure, as the work progresses, the Minister will be happy to bring forward a statement.
Diolch. Rwy'n credu eich bod chi'n codi pwynt pwysig iawn, a fel i chi gyfeirio ato, mae'r Gweinidog Newid Hinsawdd yn sicr yn arwain ar ddarn sylweddol o waith o ran hynny. Rwy'n credu, yn yr achos cyntaf, y gallai fod yn well os ydych chi'n ysgrifennu at y Gweinidog Newid Hinsawdd ar y pwynt penodol hwnnw, ac rwy'n siŵr, wrth i'r gwaith fynd yn ei flaen, bydd y Gweinidog yn hapus i gyflwyno datganiad.
In this very cold weather, I just wanted to highlight the situation of a constituent of mine whose boiler has broken down: a family of four with two disabled children, they absolutely don't have the money to replace this boiler, with a combined income of £19,000 and two disabled children. So, they've no savings to fall back on and Nest has told them that they can't help them, because he uses his home as his business address. So, if he'd been a mobile hairdresser, apparently he could have got help, but because he's a mobile IT engineer, who does a small part of his work remotely, helping his clients get their IT systems back up and running again, and only part of his work is done in people's offices and homes, they've told him he's not eligible. So, I wondered if we could have statement from the Minister for Climate Change regarding the decision-making processes that Nest is supposed to adhere to, because there seem to be some huge anomalies here, which don't keep up with the fact that people often work remotely, as we do occasionally. And also, when can we see light of day on the new Warm Homes programme, which might be the best and most elegant way of rectifying this anomalous situation for really desperate people?
Yn y tywydd oer iawn hwn, roeddwn i eisiau tynnu sylw at sefyllfa etholwr i mi y mae ei foeler wedi methu: teulu o bedwar gyda dau blentyn anabl, nid oes ganddyn nhw'r arian i newid y boeler hwn, gydag incwm cyfunol o £19,000 a dau blentyn anabl. Felly, nid oes ganddyn nhw unrhyw gynilion i ddibynnu arnyn nhw ac mae Nyth wedi dweud wrthyn nhw nad ydyn nhw'n gallu'u helpu nhw, oherwydd ei fod yn defnyddio ei gartref yn gyfeiriad busnes. Felly, pe bai wedi bod yn berson trin gwallt symudol, mae'n debyg y gallai fod wedi cael help, ond oherwydd ei fod yn beiriannydd TG symudol, sy'n gwneud rhan fach o'i waith o bell, gan helpu ei gleientiaid i gael eu systemau TG i weithio eto, a dim ond rhan o'i waith sy'n cael ei wneud mewn swyddfeydd a chartrefi pobl, maen nhw wedi dweud wrtho nad yw'n gymwys. Felly, tybed a gawn ni ddatganiad gan y Gweinidog Newid Hinsawdd ynglŷn â'r prosesau gwneud penderfyniadau y mae Nyth i fod i gadw atyn nhw, oherwydd mae'n ymddangos bod rhai anghysonderau enfawr yma, nad ydyn nhw'n dygymod â'r ffaith bod pobl yn aml yn gweithio o bell, fel rydyn ni'n ei wneud yn achlysurol. A hefyd, pryd allwn ni weld golau dydd ar y rhaglen Cartrefi Clyd newydd, a allai fod y ffordd orau a mwyaf cain o unioni'r sefyllfa anghyson hon i bobl sy'n anobeithio'n fawr?
Unless you have already done so, I would advise you to write to the Minister for Climate Change, because it could be that there's some flexibility within the criteria that would allow your constituent—. I think you raise a very important point, particularly post COVID pandemic, when many people have seen a change in their work style, and many more people are working from home. So, I would suggest you do that, in the first place, if you haven't done that already.
Oni bai eich bod chi eisoes wedi gwneud hynny, byddwn i'n eich cynghori chi i ysgrifennu at y Gweinidog Newid Hinsawdd, oherwydd gallai fod rhywfaint o hyblygrwydd o fewn y meini prawf a fyddai'n caniatáu i'ch etholwr—. Rwy'n credu eich bod chi'n codi pwynt pwysig iawn, yn enwedig ar ôl pandemig COVID, pan fyddai llawer o bobl wedi gweld newid yn eu harddull gwaith, ac mae llawer mwy o bobl yn gweithio gartref. Felly, byddwn i'n awgrymu eich bod chi'n gwneud hynny, yn y lle cyntaf, os nad ydych chi wedi gwneud hynny'n barod.
Can I ask for a statement from the Minister for Economy this afternoon on the upcoming closure of HSBC in Denbigh, which is due to close in August? Now, I understand it's part of a nationwide closure of 114 banks, I think, but I really believe that HSBC has been shortsighted in its strategy of closures, particularly in rural areas. Denbigh is a rural town in the heart of the Vale of Clwyd, and HSBC is one of the last banks in the town, as Barclays and Nat West vacated some years ago, and many people in the town and surrounding villages simply can't travel as far as Ruthin or Rhyl to do their banking, particularly if they have no access to a private vehicle or public transport. I set up an online petition in December, and I've circulated paper copies around local pubs and businesses, and I've so far received over 200 signatures, and I hope this increases over the next couple of weeks. So, could I have a statement from the Government this afternoon in response to the planned closure of banks in Denbigh and what support can be available to help my constituents who struggle to travel around rural areas to carry out their business? Thank you.
A gaf i ofyn am ddatganiad gan Weinidog yr Economi y prynhawn yma ar gau HSBC yn Ninbych sydd ar fin digwydd ym mis Awst? Nawr, rwy'n deall ei fod yn rhan o gau 114 o fanciau ledled y wlad, rwy'n credu, ond rydw i wir yn credu bod HSBC wedi bod yn gibddall yn ei strategaeth o gau banciau, yn enwedig mewn ardaloedd gwledig. Tref wledig yw Dinbych yng nghanol Dyffryn Clwyd, ac mae HSBC yn un o'r banciau olaf yn y dref, wedi i Barclays a Nat West adael rai blynyddoedd yn ôl, ac ni all llawer o bobl yn y dref a'r pentrefi cyfagos deithio cyn belled â Rhuthun neu'r Rhyl i wneud eu bancio, yn enwedig os nad oes ganddyn nhw gyfle i ddefnyddio cerbyd preifat neu drafnidiaeth gyhoeddus. Sefydlais i ddeiseb ar-lein ym mis Rhagfyr, ac rwyf i wedi dosbarthu copïau papur o amgylch tafarndai a busnesau lleol, ac rwyf i hyd yma wedi derbyn dros 200 o lofnodion, ac rwy'n gobeithio y bydd hyn yn cynyddu yn ystod yr wythnosau nesaf. Felly, a gawn ni ddatganiad gan y Llywodraeth y prynhawn yma mewn ymateb i'r bwriad i gau'r banciau yn Ninbych, a pha gymorth all fod ar gael i helpu fy etholwyr sy'n ei chael hi'n anodd teithio o gwmpas ardaloedd gwledig i gynnal eu busnes? Diolch.
Well, banking is a reserved matter, so I don't think it would be appropriate for a statement.
Wel, mae bancio yn fater a gedwir yn ôl, felly nid ydw i'n credu y byddai'n briodol ar gyfer datganiad.
A gaf i ofyn am gyhoeddiad brys, os gwelwch yn dda, gan y Dirprwy Weinidog dros drafnidiaeth ynghylch cyhoeddiad a wnaed wythnos diwethaf gan gwmni bysiau Llew Jones, sydd yn mynd i ddirwyn i ben y gwasanaeth T19 o Flaenau Ffestiniog i Landudno mewn pythefnos ar 11 Chwefror? Cafodd y gwasanaeth T19 ei lansio flwyddyn a hanner yn ôl, i gymryd lle'r X19. Mae nifer fawr o bobl bro Ffestiniog yn ei ddefnyddio ar gyfer apwyntiadau meddygol, dibenion addysg, siopa a hamddena, ac mae'n allweddol iddyn nhw ar gyfer eu bywyd dyddiol. Mae bywydau pobl am gael ei amharu yn dilyn y cyhoeddiad. Wrth gwrs, mae yna wasanaeth trên, ond mae tocyn trên i Landudno dros £9, tra bod tocyn bws yn £5, ac mae'r trên wedi bod yn anghyson. Mae'r cyhoeddiad yma am fod yn ergyd i fro Ffestiniog, ac mae'n anghyson efo uchelgais a chynlluniau'r Llywodraeth o ran cynyddu'r defnydd o drafnidiaeth gyhoeddus. A gawn ni, felly, gyhoeddiad brys gan y Dirprwy Weinidog ynghylch pa gamau mae'r Llywodraeth am eu cymryd er mwyn sicrhau ailgyflwyno'r gwasanaeth bws yma, boed yn fws Fflecsi neu wrth addasu'r amserlen, neu'n fuddsoddiad ariannol, os gwelwch yn dda?
May I ask for an urgent statement from the Deputy Minister for transport on an announcement made last week by the Llew Jones bus company, which is going to bring to an end the T19 service from Blaenau Ffestiniog to Llandudno in a fortnight on 11 February? The T19 service was launched 18 months ago, to replace the X19. Many people in the Ffestiniog area use it for medical appointments, education, shopping and leisure, and it's crucial to them for their day-to-day lives. People's lives will be affected as a result of this announcement. Of course, there is a train service, but a train ticket to Llandudno is more than £9, whilst a bus ticket is £5, and the train has been inconsistent in terms of service. This announcement will be a blow to the Ffestiniog area, and it's not consistent with the ambition of Government in increasing the use of public transport. Can we therefore have an urgent statement from the Deputy Minister on what steps the Government will take in order to ensure the reintroduction of this bus service, be it a Fflecsi bus, or on a revised timetable, or a financial investment? Thank you.
Diolch. It was very unfortunate that Llew Jones Coaches did serve notice that they intended to withdraw from operating the TrawsCymru T19 bus service, with effect from Saturday 11 February. As you referred to, there are other public transport options available to passengers in the Conwy valley, and Welsh Government is working very closely with our partners to ensure that those vital public transport links are maintained for our rural communities along that route. I am aware that the Deputy Minister for Climate Change is expecting a further update within the next, I think, week to 10 days, and continues to work with Transport for Wales, Bus Users Cymru and Conwy County Borough Council.
Diolch. Roedd yn anffodus iawn bod Llew Jones Coaches wedi cyflwyno rhybudd eu bod yn bwriadu tynnu'n ôl o weithredu gwasanaeth bws T19 TrawsCymru, a hynny o ddydd Sadwrn 11 Chwefror. Fel y gwnaethoch chi gyfeirio ato, mae dewisiadau trafnidiaeth gyhoeddus eraill ar gael i deithwyr yn nyffryn Conwy, ac mae Llywodraeth Cymru'n gweithio'n agos iawn gyda'n partneriaid i sicrhau bod y cysylltiadau trafnidiaeth gyhoeddus hanfodol hynny'n cael eu cynnal ar gyfer ein cymunedau gwledig ar hyd y llwybr hwnnw. Rwy'n ymwybodol bod y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd yn disgwyl diweddariad arall o fewn yr wythnos i 10 diwrnod nesaf, rwy'n credu, ac mae'n parhau i weithio gyda Trafnidiaeth Cymru, Defnyddwyr Bysiau Cymru a Chyngor Bwrdeistref Sirol Conwy.
Trefnydd, this week is Cervical Cancer Prevention Week. Around 160 cases of cervical cancer are diagnosed annually. It's the most common type of cancer for women under 35. I've been working with Jo's Cervical Cancer Trust to increase take-up of the HPV vaccine and cervical screening, as we know that regular screening reduces risk by up to 70 per cent. Could we have an update from the health Minister on Welsh Government interventions to eliminate cervical cancer?
And, in addition, the leader and deputy leader of the Welsh Local Government Association have written to UK Government, calling on them to clarify which council services will qualify for the energy bill discount scheme. This is important so that our councils can get assurances that important community assets, such as leisure centres, will get support towards their energy costs. So, could I ask also for an oral statement from Welsh Government on its discussions with its UK counterpart to ensure this vital support for our councils is put in place?
Trefnydd, yr wythnos hon yw Wythnos Atal Canser Serfigol. Mae tua 160 diagnosis o achosion o ganser serfigol bob blwyddyn. Dyma'r math mwyaf cyffredin o ganser i fenywod o dan 35 oed. Rwyf i wedi bod yn gweithio gydag Jo's Cervical Cancer Trust i gynyddu'r nifer sy'n dewis cael brechlyn HPV a sgrinio serfigol, gan ein bod ni'n gwybod bod sgrinio rheolaidd yn lleihau'r risg hyd at 70 y cant. A gawn ni'r wybodaeth ddiweddaraf gan y Gweinidog Iechyd ar ymyriadau Llywodraeth Cymru i ddileu canser serfigol?
A hefyd mae arweinydd a dirprwy arweinydd Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru wedi ysgrifennu at Lywodraeth y DU, gan alw arnyn nhw i egluro pa wasanaethau cyngor fydd yn gymwys ar gyfer cynllun disgownt y bil ynni. Mae hyn yn bwysig fel y gall ein cynghorau gael sicrwydd y bydd asedau cymunedol pwysig, fel canolfannau hamdden, yn cael cymorth tuag at eu costau ynni. Felly, a gaf i ofyn hefyd am ddatganiad llafar gan Lywodraeth Cymru ynghylch ei thrafodaethau gyda'i hadran gyfatebol yn y DU i sicrhau bod y gefnogaeth hanfodol hon i'n cynghorau yn cael ei rhoi ar waith?
I think it's very good that you've raised Cervical Cancer Prevention Week here in the Chamber. It's very important that we do always continue to raise awareness and, as you know, Welsh Government has committed to improving cervical cancer outcomes through a combination of screening and HPV vaccination, and also access to treatment. I think it's fair to say the cervical screening programme has fully recovered from the impact of the pandemic now, and there's a significant number of eligible people participating in the programme. Take-up of the HPV adolescent programme was affected by the pandemic because of the school closures, and the vaccination teams have really made some significant efforts to recover and increase the uptake, and I think we as Members should do all we can to make sure people are aware of that vaccination programme.
With regard to your second point, I am aware of the letter from the WLGA to the UK Government on the energy bill discount scheme. We've expressed concerns at ministerial level, and our officials have, regarding future support for non-domestic energy consumers, in particular the need for that continued support when we have that cliff edge that's coming down the track at the end of March. It's our expectation that all council services will be covered by the energy bill discount scheme when it's introduced in April. And, as I mentioned at the outset, our officials continue to engage with the UK Government to stress the importance of comprehensive support for all, alongside the higher level of support for those most impacted by energy price changes.
Over the longer term, we believe the UK Government need to implement market reform to decouple the consumer cost of renewable energy from global gas prices, and we really do all want to work together to build a more localised, renewables-based energy system to replace our reliance on imported fossil fuels.
Rwy'n credu ei bod hi'n dda iawn eich bod chi wedi codi Wythnos Atal Canser Serfigol yma yn y Siambr. Mae'n bwysig iawn ein bod ni bob amser yn parhau i godi ymwybyddiaeth ac, fel y gwyddoch chi, mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i wella canlyniadau canser serfigol drwy gyfuniad o sgrinio a brechu HPV, a mynediad at driniaeth hefyd. Rwy'n credu ei bod hi'n deg dweud bod y rhaglen sgrinio serfigol wedi adfer yn llwyr o effaith y pandemig erbyn hyn, ac mae nifer sylweddol o bobl gymwys wedi cymryd rhan yn y rhaglen. Cafodd y rhaglen glasoed HPV ei heffeithio gan y pandemig oherwydd i ysgolion gau, ac mae'r timau brechu wir wedi gwneud ymdrech sylweddol i adfer a chynyddu'r nifer sy'n derbyn y cynnig, ac rwy'n credu y dylem ni fel Aelodau wneud popeth o fewn ein gallu i sicrhau bod pobl yn ymwybodol o'r rhaglen frechu honno.
O ran eich ail bwynt, rwy'n ymwybodol o'r llythyr gan CLlLC at Lywodraeth y DU ar y cynllun gostyngiadau biliau ynni. Rydym ni wedi mynegi pryderon ar lefel weinidogol, ac mae ein swyddogion wedi gwneud hynny, ynglŷn â chefnogaeth i ddefnyddwyr ynni annomestig yn y dyfodol, yn arbennig o ran yr angen am y gefnogaeth barhaus honno pan fo gennym ni ymyl y clogwyn hwnnw'n dod ddiwedd mis Mawrth. Rydym ni'n disgwyl y bydd holl wasanaethau'r cyngor yn cael eu cynnwys yn y cynllun gostyngiadau biliau ynni pan fydd yn cael ei gyflwyno ym mis Ebrill. Ac, fel y soniais i ar y dechrau, mae ein swyddogion yn parhau i ymgysylltu â Llywodraeth y DU i bwysleisio pwysigrwydd cefnogaeth gynhwysfawr i bawb, ochr yn ochr â'r lefel uwch o gefnogaeth i'r rhai yr effeithir arnynt fwyaf gan newidiadau ym mhrisiau ynni.
Yn y tymor hirach, rydym ni'n credu bod angen i Lywodraeth y DU ddiwygio'r farchnad i ddatgysylltu cost ynni adnewyddadwy o brisiau nwy byd-eang i ddefnyddwyr, ac rydyn ni i gyd wir eisiau gweithio gyda'n gilydd i ddatblygu system ynni mwy lleol, adnewyddadwy i ddisodli ein dibyniaeth ar danwydd ffosil wedi'i fewnforio.
Business Minister, a whole term has now passed since the beginning of the Curriculum for Wales's implementation in schools, and Estyn inspection teams have, of course, been very busy. For the first time in many years now, the inspection process is the only method by which primary schools are held to account. Secondary and all-age schools have the additional pressure of the external examinations, of course, with results at age 16, but these soon, too, will be changing. Given the importance of these changes, can I ask the business Minister for an oral statement from the education Minister on how the inspection process has changed since the new curriculum entered our schools? Thank you.
Gweinidog busnes, mae tymor cyfan wedi mynd heibio ers dechrau gweithredu'r Cwricwlwm i Gymru mewn ysgolion, ac mae timau arolygu Estyn, wrth gwrs, wedi bod yn brysur iawn. Am y tro cyntaf ers blynyddoedd lawer, y broses arolygu yw'r unig ddull sy'n cael ei ddefnyddio i ddwyn ysgolion cynradd i gyfrif. Mae gan ysgolion uwchradd ac ysgolion pob oed bwysau ychwanegol yr arholiadau allanol, wrth gwrs, gyda chanlyniadau yn 16 oed, ond cyn hir, bydd y rhain hefyd, yn newid. O ystyried pwysigrwydd y newidiadau hyn, a gaf i ofyn i'r Gweinidog busnes am ddatganiad llafar gan y Gweinidog addysg ar sut mae'r broses arolygu wedi newid ers i'r cwricwlwm newydd ddod i'n hysgolion? Diolch.
I will certainly raise it directly with the Minister for education. I would have thought he might think it's a bit early in the timescale of the changes to have an oral statement at the moment, but I will certainly raise it with him.
Yn sicr, fe wnaf i ei godi'n uniongyrchol gyda'r Gweinidog addysg. Rwy'n credu y gallai fod ychydig yn gynnar yn amserlen y newidiadau i gael datganiad llafar ar hyn o bryd, ond yn sicr, fe wnaf i ei godi gydag ef.
It's good to see that already today colleagues have been raising the issue of the effect on businesses of the cliff edge at the end of March of the drop in support for energy prices. Both Vikki and Jayne Bryant have raised this. I think they're right in raising the fact of the impact of this upon things such as retail outlets, local pubs and clubs, and so on—that's absolutely right. But I would welcome a statement, Trefnydd, on this issue that also focuses on some of those small-to-medium-scale local foundational economy businesses that are employed in food manufacturing. Within the Bridgend area, we still have a number of these businesses, and I've spoken to them. They have, when I say, significant fears, they genuinely worry that they will close in April or May, and the reason is they've managed to get this far with support, on good order books, by the way, and, in fact, many of them could take on more. These are good, family-owned businesses, some of which go back three, four or five generations. But the energy costs now are tipping them over the edge, and they're looking to pay 70p or 80p per unit price for electricity, whereas, a year ago, they were paying 30p. They could pay a little bit more, but they cannot pay 70p or 80p. It means their cash flow will take them under. Their banks can't help them any more, and no development bank of Wales or anybody else can help them. The energy cliff edge will push them over.
Now, these are jobs where people walk to work. They may not be highly paid jobs, but they employ hundreds upon hundreds of people in every community in my valleys, and also in Bridgend and the RCT area as well. Perhaps I could, in asking for a statement, reflect the views of one of these businesses—a family-run business who's been there for many generations—who said, 'I would welcome the Minister not just calling on the UK Government to extend the support, but to bring the energy companies into a room and lock the door until they renegotiate, some of which has been done through brokers, the unit price energy costs.' There's a role for UK Government, but there's a role for the energy companies as we see wholesale costs falling, to sit in that room and give back to some of these companies, because it's no good to those energy companies if these companies go bust, and I'm seriously worried we could be looking at a tsunami of job losses and businesses closing.
Mae'n dda gweld bod cyd-Aelodau eisoes heddiw wedi bod yn codi mater effaith ymyl y dibyn ddiwedd mis Mawrth o ostyngiad y gefnogaeth i brisiau ynni ar fusnesau. Mae Vikki a Jayne Bryant wedi codi hyn. Rwy'n credu eu bod nhw'n iawn i godi effaith hyn ar bethau fel siopau manwerthu, tafarndai a chlybiau lleol, ac yn y blaen—mae hynny'n hollol iawn. Ond byddwn i'n croesawu datganiad, Trefnydd, ar y mater hwn sydd hefyd yn canolbwyntio ar rai o'r busnesau economi sylfaenol leol ar raddfa fach a chanolig hynny sy'n ymwneud â gweithgynhyrchu bwyd. Yn ardal Pen-y-bont ar Ogwr, mae yn dal gennym ni nifer o'r busnesau hyn, ac rydw i wedi siarad â nhw. Mae ganddyn nhw, pan ddywedaf i, ofnau sylweddol, maen nhw wir yn poeni y byddan nhw'n cau ym mis Ebrill neu fis Mai, a'r rheswm yw eu bod wedi llwyddo hyd yn hyn gyda chefnogaeth, ar lyfrau archebion da, gyda llaw, ac, a dweud y gwir, gallai llawer ohonyn nhw ymgymryd â mwy. Mae'r rhain yn fusnesau da, teuluol, rhai ohonyn nhw'n mynd yn ôl tair, pedair neu bum cenhedlaeth. Ond mae'r costau ynni nawr yn eu gwthio dros y dibyn, ac maen nhw'n disgwyl talu 70c neu 80c yr uned am drydan, ond, flwyddyn yn ôl, roedden nhw'n talu 30c. Gallen nhw dalu ychydig yn fwy, ond ni allan nhw dalu 70c neu 80c. Mae'n golygu y bydd eu llif arian yn mynd â nhw i'r wal. Ni all eu banciau eu helpu mwyach, ac ni all unrhyw fanc datblygu Cymru nac unrhyw un arall eu helpu nhw. Bydd ymyl y dibyn ynni yn eu gwthio drosodd.
Nawr, mae'r rhain yn swyddi lle mae pobl yn cerdded i'r gwaith. Efallai nad ydyn nhw'n swyddi â chyflog uchel, ond maen nhw'n cyflogi cannoedd ar gannoedd o bobl ym mhob cymuned yn fy nghymoedd i, a hefyd ym Mhen-y-bont ar Ogwr ac ardal Rhondda Cynon Taf hefyd. Efallai y gallwn i, wrth ofyn am ddatganiad, adlewyrchu barn un o'r busnesau hyn—busnes teuluol sydd wedi bod yno ers sawl cenhedlaeth—a ddywedodd, 'Byddwn i'n croesawu'r Gweinidog nid yn unig yn galw ar Lywodraeth y DU i ymestyn y gefnogaeth, ond i ddod â'r cwmnïau ynni i mewn i ystafell a chloi'r drws nes iddyn nhw ail-drafod, peth o hyn wedi'i gyflawni drwy froceriaid, sef costau ynni pris yr uned.' Mae rôl i Lywodraeth y DU, ond mae rôl i'r cwmnïau ynni wrth i ni weld costau cyfanwerthu yn disgyn, i eistedd yn yr ystafell honno a rhoi yn ôl i rai o'r cwmnïau yma, oherwydd nid yw'n dda i'r cwmnïau ynni hynny os yw'r cwmnïau yma'n mynd i'r wal, ac rwy'n poeni'n ddifrifol y gallem ni fod yn wynebu swnami o golli swyddi a busnesau'n cau.
Thank you. You will have heard me say in my earlier answer to Vikki Howells that the UK Government is responsible for the energy bill relief scheme that does provide support to businesses to help them cope with the increase in the energy costs they're experiencing. I know the Welsh Government prepared a response to the UK Government's consultation that they had on the future of the EBRS, and that did include representations on behalf of not just the companies that you refer to, but also the energy-intensive sectors as well, and I know that the Minister is very aware of the concerns of stakeholders and continues to make representations to the UK Government. I'm sure having a summit is something that he will consider, now he's heard you asking him to do so.
Diolch. Byddwch chi wedi fy nghlywed i'n dweud yn fy ateb cynharach wrth Vikki Howells mai Llywodraeth y Deyrnas Unedig sy'n gyfrifol am y cynllun rhyddhad biliau ynni sy'n darparu cefnogaeth i fusnesau i'w helpu i ymdopi â'r cynnydd yn y costau ynni maen nhw'n eu hwynebu. Rwy'n gwybod bod Llywodraeth Cymru wedi paratoi ymateb i ymgynghoriad Llywodraeth y DU y gwnaethon nhw ei gael ar ddyfodol y cynllun rhyddhad ar filiau ynni, ac roedd hynny'n cynnwys sylwadau ar ran nid yn unig y cwmnïau yr ydych chi'n cyfeirio atyn nhw, ond hefyd y sectorau ynni-ddwys hefyd, ac rwy'n gwybod bod y Gweinidog yn ymwybodol iawn o bryderon rhanddeiliaid ac yn parhau i gyflwyno sylwadau i Lywodraeth y DU. Rwy'n siŵr bod cael uwchgynhadledd yn rhywbeth y bydd yn ei ystyried, nawr ei fod wedi'ch clywed chi'n gofyn iddo wneud hynny.
Good afternoon, Minister. I'm going to continue the theme of ambulances and waiting times. It was reported in our local paper, the County Times, that Welsh patients arriving at English hospitals, given that most of the patients on the border with England in Mid and West Wales actually use those hospitals, are potentially waiting longer because they are from Powys. Given that the area I represent in Mid and West Wales has that long border with England and many constituents of mine access emergency medical care, this, of course, is a concern, on top of the issues around ambulance waiting times anyway. For that reason, may I ask for a statement from the Minister for Health and Social Services regarding these claims and investigating them to see whether patients in border communities from Powys are experiencing worse outcomes with regard to emergency care? Thank you. Diolch.
Prynhawn da, Gweinidog. Rwy'n mynd i barhau â'r thema ambiwlansys ac amseroedd aros. Roedd adroddiad yn ein papur lleol, y County Times, bod cleifion o Gymru sy'n cyrraedd ysbytai Lloegr, o gofio bod y rhan fwyaf o'r cleifion ar y ffin â Lloegr yng Nghanolbarth a Gorllewin Cymru yn defnyddio'r ysbytai hynny, o bosibl yn aros yn hirach oherwydd eu bod yn dod o Bowys. O ystyried bod gan yr ardal yr wyf i'n ei chynrychioli yng Nghanolbarth a Gorllewin Cymru y ffin hir honno â Lloegr a bod nifer o etholwyr i mi yn defnyddio gofal meddygol brys, mae hyn, wrth gwrs, yn bryder, ar ben y materion sy'n ymwneud ag amseroedd aros ambiwlansys beth bynnag. Am y rheswm hwnnw, a gaf i ofyn am ddatganiad gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol ynglŷn â'r honiadau hyn ac ymchwilio iddyn nhw i weld a yw cleifion mewn cymunedau ar y ffin o Bowys yn wynebu canlyniadau gwaeth o ran gofal brys? Diolch.
Thank you. My understanding is English trusts do not treat Welsh residents differently, in the way that you've suggested, and I think the best way forward, the best course of action, probably would be to ask the Minister for Health and Social Services to get her officials to monitor that. Certainly, her officials would monitor any commissioning arrangements that they had with English hospitals. I'm not sure if ambulance waiting times is something that would be considered as part of those commissioning arrangements, but, certainly, I think it would be good for the Minister to ask her officials to look into this and write to you.
Diolch. Fy nealltwriaeth i yw nad yw ymddiriedolaethau Lloegr yn trin trigolion Cymru yn wahanol, yn y ffordd yr ydych chi wedi awgrymu, ac rwy'n credu mai'r ffordd orau ymlaen, y ffordd orau o weithredu, mae'n debyg fyddai gofyn i'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol i gael ei swyddogion hi i fonitro hynny. Yn sicr, byddai ei swyddogion hi'n monitro unrhyw drefniadau comisiynu yr oedd ganddyn nhw ag ysbytai Lloegr. Nid ydw i'n siŵr a yw amseroedd aros am ambiwlans yn rhywbeth a fyddai'n cael ei ystyried fel rhan o'r trefniadau comisiynu hynny, ond, yn sicr, rwy'n credu y byddai'n beth da i'r Gweinidog ofyn i'w swyddogion i edrych ar hyn ac ysgrifennu atoch chi.
Trefnydd, the First Minister said in First Minister's questions, in answer to Andrew R.T. Davies, that he thought that 'urgent and transparent action' was needed by the WRU to ensure it responded properly to rectify the horrific allegations that were made of it in last night's BBC Wales special. But, as a major contributor to the finances of the WRU, we need to understand the action that the Welsh Government is taking here as well, which is why I'm calling for a statement from the Deputy Minister for Arts and Sport to explain that. For example, we heard that she met with the WRU yesterday, but we need to understand the implications of that meeting and whether she raised linked issues as well—for example, the Welsh Rugby Union has resisted calls to publish its 2021 review of the women's game. Where is that and why has that been delayed? Surely she's aware of this review and, if that has not been forthcoming, why has it not been? And finally, we need to better understand to what extent the important work the WRU does with Welsh Government money is contingent on cultural change within the organisation. So, a statement would be very welcome, to clarify those matters. Thank you.
Trefnydd, dywedodd y Prif Weinidog yng ngwestiynau'r Prif Weinidog, wrth ateb Andrew R.T. Davies, ei fod o'r farn bod angen 'gweithredu brys a thryloyw' gan URC er mwyn sicrhau ei bod yn ymateb yn gywir i gywiro'r honiadau erchyll a gafodd eu gwneud yn rhaglen arbennig BBC Cymru neithiwr. Ond, fel un o brif gyfrannwyr cyllid URC, mae angen i ni ddeall y camau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd yma hefyd, a dyna pam rwy'n galw am ddatganiad gan Ddirprwy Weinidog y Celfyddydau a Chwaraeon i egluro hynny. Er enghraifft, gwnaethon ni glywed ei bod hi wedi cyfarfod ag Undeb Rygbi Cymru ddoe, ond mae angen i ni ddeall goblygiadau'r cyfarfod hwnnw ac a oedd hi'n codi materion cysylltiedig hefyd—er enghraifft, mae Undeb Rygbi Cymru wedi gwrthod y galwadau i gyhoeddi ei hadolygiad o'r gêm i fenywod yn 2021. Ble mae hwnnw a pham mae hwnnw wedi'i ohirio? Siawns ei bod hi'n ymwybodol o'r adolygiad hwn ac, os nad yw hynny ar y ffordd, pam nad ydyw? Ac yn olaf, mae angen i ni ddeall yn well i ba raddau y mae'r gwaith pwysig y mae URC yn ei wneud gydag arian Llywodraeth Cymru yn ddibynnol ar newid diwylliannol o fewn y sefydliad. Felly, byddai croeso mawr i ddatganiad, i egluro'r materion hynny. Diolch.
Thank you. Well, of course, the Deputy Minister is aware of the report you refer to and has called on the WRU to publish it, I don't think on one occasion, but on many occasions, and continues to do that. As you heard the First Minister say, the Deputy Minister for Arts and Sport did meet with the WRU ahead of the airing of that programme last night. She continues to engage with them on immediate actions that must be taken to address the allegations set out in the investigation. I think the details that were provided in the testimonies were devastating, and we absolutely recognise the courage it takes for people to come forward after experiencing any form of harassment, bullying or abuse. The Deputy Minister will continue to meet with the WRU, and her officials too are engaged in this. It is a direct matter for the WRU, as it relates to their employment practices as an independent organisation, but, of course, there is a very clear public interest, and I think the leader of the opposition did refer to this, as the WRU being right at the heart, really, of our sporting and civic life. So, they will need to further explain how they're taking these matters very seriously. The Deputy Minister wants to know what action they will be taking to improve the current practices and the culture, and how they are going to provide a safe and welcoming environment for its staff and wider stakeholders.
Diolch. Wel, wrth gwrs, mae'r Dirprwy Weinidog yn ymwybodol o'r adroddiad yr ydych yn cyfeirio ato ac wedi galw ar URC i'w gyhoeddi, nid ar un achlysur, ond ar sawl achlysur, rwy'n credu, ac yn parhau i wneud hynny. Fel y clywsoch chi'r Prif Weinidog yn ei ddweud, gwnaeth Dirprwy Weinidog y Celfyddydau a Chwaraeon gyfarfod ag Undeb Rygbi Cymru cyn i'r rhaglen honno gael ei darlledu neithiwr. Mae hi'n parhau i ymgysylltu â nhw ar gamau gweithredu di-oed y mae'n rhaid eu cymryd i ymdrin â'r honiadau y cafodd eu nodi yn yr ymchwiliad. Rwy'n credu bod y manylion a gafodd eu darparu yn y tystiolaethau yn ddinistriol, ac rydym ni'n cydnabod yn llwyr y dewrder y mae'n ei gymryd i bobl gamu ymlaen ar ôl wynebu unrhyw fath o aflonyddu, bwlio neu gam-drin. Bydd y Dirprwy Weinidog yn parhau i gyfarfod ag Undeb Rygbi Cymru, ac mae ei swyddogion hefyd yn cymryd rhan yn hyn. Mae'n fater uniongyrchol i Undeb Rygbi Cymru, gan ei fod yn ymwneud â'u harferion cyflogaeth fel sefydliad annibynnol, ond, wrth gwrs, mae yna fuddiant cyhoeddus clir iawn, ac rwy'n credu bod arweinydd yr wrthblaid yn cyfeirio at hyn, gan fod URC wir wrth wraidd ein bywyd chwaraeon a dinesig. Felly, bydd angen iddyn nhw egluro ymhellach sut y maen nhw'n cymryd y materion hyn o ddifrif. Mae'r Dirprwy Weinidog eisiau gwybod pa gamau y byddan nhw'n eu cymryd i wella'r arferion a'r diwylliant presennol, a sut maen nhw'n mynd i ddarparu amgylchedd diogel a chroesawgar i'w staff a'i rhanddeiliaid ehangach.
In light of the recent reported cases of allegation of sexual harassment and/or domestic abuse by serving officers in the Metropolitan Police, Gwent Police and the South Wales Fire and Rescue Service, the public need to be assured that all public services are safe places to work. Trefnydd, I'd like to ask for a statement from the Minister for Social Justice on what action she has taken or is going to take to ensure that people who work in the public sector and large organisations are free from sexual harassment in their workplace, and that those individuals who do come forward to report incidents can be assured that they will be heard and taken seriously at all levels of that organisation. Furthermore, what is being done to ensure that detailed vetting is carried out to root out perpetrators of domestic abuse and sexual harassment who will be then in charge of ensuring the safety of those individuals who fall victim?
Yn sgil yr achosion diweddar a adroddwyd o honiad o aflonyddu rhywiol a/neu gam-drin domestig gan swyddogion sy'n gwasanaethu yn yr Heddlu Metropolitan, Heddlu Gwent a Gwasanaeth Tân ac Achub De Cymru, mae angen sicrhau'r cyhoedd fod pob gwasanaethau cyhoeddus yn lle diogel i weithio ynddynt. Trefnydd, hoffwn i ofyn am ddatganiad gan y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol ar ba gamau y mae hi wedi'u cymryd neu'n mynd i'w cymryd i sicrhau bod pobl sy'n gweithio yn y sector cyhoeddus a sefydliadau mawr yn rhydd o aflonyddu rhywiol yn eu gweithle, a bod modd sicrhau'r unigolion hynny sy'n camu ymlaen i adrodd am ddigwyddiadau y byddan nhw'n cael eu clywed a'u cymryd o ddifrif ar bob lefel o'r sefydliad hwnnw. Ar ben hynny, beth sy'n cael ei wneud i sicrhau bod archwilio manwl yn cael ei gyflawni i ddod o hyd i ddrwgweithredwyr cam-drin domestig ac aflonyddu rhywiol a phwy wedyn fydd yn gyfrifol am sicrhau diogelwch yr unigolion hynny sy'n dioddef?
Thank you. The Minister for Social Justice has always been very clear about her commitment to end violence against women and girls. It's a societal problem and it obviously requires a societal response. The Minister is absolutely adamant we've got to change attitudes shaped by long-standing structural misogyny and making lasting changes in order to tackle violent, abusive and controlling behaviours. You'll be very well aware, Joyce Watson, of our programme of government commitments to strengthening the violence against women, domestic abuse and sexual violence strategy, and that includes a special focus on violence against women in the workplace, as well as in the home and as well as in public places, in order to make Wales the safest place to be a woman.
The Minister delivers the strategy through a collaborative blueprint approach, which brings together all relevant authorities, as outlined in the Act, with non-devolved organisations. I know the Minister co-chairs the national partnership board with Dafydd Llywelyn, the lead police and crime commissioner for Wales. I'm sure the Minister will be very happy to bring forward a written statement to update us.
Diolch. Mae'r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol bob amser wedi bod yn glir iawn am ei hymrwymiad i roi diwedd ar drais yn erbyn menywod a merched. Mae'n broblem gymdeithasol ac yn amlwg mae angen ymateb cymdeithasol. Mae'r Gweinidog yn gwbl bendant bod yn rhaid i ni newid agweddau sydd wedi'u llywio gan gasineb at fenywod strwythurol hirsefydlog a gwneud newidiadau parhaol er mwyn ymdrin ag ymddygiadau treisgar, sarhaus a rheoli. Byddwch chi'n ymwybodol iawn, Joyce Watson, o'n hymrwymiadau yn y rhaglen lywodraethu i gryfhau'r strategaeth trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol, ac mae hynny'n cynnwys canolbwyntio'n arbennig ar drais yn erbyn menywod yn y gweithle, yn ogystal ag yn y cartref ac yn ogystal ag mewn mannau cyhoeddus, er mwyn gwneud Cymru y lle mwyaf diogel i fod yn fenyw.
Mae'r Gweinidog yn cyflwyno'r strategaeth drwy ddull glasbrint cydweithredol, sy'n dod â'r holl awdurdodau perthnasol ynghyd, fel sydd wedi'i amlinellu yn y Ddeddf, gyda sefydliadau heb eu datganoli. Rwy'n gwybod bod y Gweinidog yn cyd-gadeirio'r bwrdd partneriaeth cenedlaethol gyda Dafydd Llywelyn, prif gomisiynydd yr heddlu a throseddu Cymru. Rwy'n siŵr y bydd y Gweinidog yn hapus iawn i gyflwyno datganiad ysgrifenedig i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni.
Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.
Ac yn olaf, Ken Skates.
And finally, Ken Skates.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Minister, I'd be very grateful for a statement on the status of the Wrexham Gateway project in light of the failure by the UK Government to support the scheme through the levelling-up bid process. This is a hugely important scheme for north Wales. It was conceived by Welsh Government; it's backed by Welsh Government, by the local authority, by the university and by the football club, but sadly not by UK Government as yet. The people of the region would very much appreciate an update on where the project stands and confirmation that the Welsh Government continues to support the Wrexham Gateway project, both in terms of administrative support and, of course, with financial support too.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Gweinidog, fe fyddwn i'n ddiolchgar iawn o gael datganiad am statws prosiect Porth Wrecsam o ystyried methiant Llywodraeth y DU i gefnogi'r cynllun drwy broses cyflwyno ceisiadau ffyniant bro. Mae hwn yn gynllun hynod bwysig i'r gogledd. Cafodd ei lunio gan Lywodraeth Cymru; a chaiff ei gefnogi gan Lywodraeth Cymru, gan yr awdurdod lleol, gan y brifysgol a chan y clwb pêl-droed, ond yn anffodus nid gan Lywodraeth y DU hyd yn hyn. Fe fyddai pobl y rhanbarth yn gwerthfawrogi'r wybodaeth ddiweddaraf yn fawr o ran sefyllfa gyfredol y prosiect a chael cadarnhad o gefnogaeth barhaus Llywodraeth Cymru i brosiect Porth Wrecsam, o ran cefnogaeth weinyddol ac, wrth gwrs, gyda chefnogaeth ariannol hefyd.
Thank you. It was certainly very disappointing that, for the second time, the levelling-up bid by, as you mentioned, a group of partners in the Wrexham Gateway partnership was rejected by the UK Government. I, obviously, declare an interest as the constituency Member, and it certainly went down very badly with Wrexham's residents, because the gateway partnership, and the project, is such an important aspect of the ambitions for the new city.
I know that Welsh Government officials met with the Wrexham Gateway partnership last week, following the news that the bid had been rejected. They agreed unanimously that the commitment to deliver the Wrexham Gateway project remains resolute, and that, obviously, includes Welsh Government, and alternative funding options would be looked at in relation to the Kop part of the development. Those discussions are ongoing with Wrexham Association Football Club. I know a further meeting is to take place between the club and the partnership this week. Obviously, there are other very important elements of Wrexham Gateway, and they will continue to be considered as the project progresses.
Diolch. Yn sicr roedd hi'n siomedig iawn, am yr eildro, i'r cais ffyniant bro, fel roeddech chi'n sôn, gan grŵp o bartneriaid ym mhartneriaeth Porth Wrecsam, gael ei wrthod gan Lywodraeth y DU. Yn amlwg, rwy'n datgan buddiant gan mai fi yw Aelod yr etholaeth, ac yn sicr roedd hynny'n siomedig i drigolion Wrecsam, oherwydd mae partneriaeth y porth, a'r prosiect, yn agwedd mor bwysig o'r uchelgeisiau ar gyfer y ddinas newydd.
Rwy'n gwybod bod swyddogion Llywodraeth Cymru wedi cwrdd â phartneriaeth Porth Wrecsam wythnos diwethaf, yn dilyn y newyddion am wrthod y cais. Cytunwyd yn unfrydol bod yr ymrwymiad i gyflawni prosiect Porth Wrecsam yn parhau i fod yn gadarn, ac mae hynny, yn amlwg, yn cynnwys Llywodraeth Cymru, ac y byddai dewisiadau eraill ynglŷn â chyllid yn cael eu hystyried o ran datblygu'r Kop. Mae'r trafodaethau hynny'n parhau gyda Chlwb Pêl-droed Wrecsam. Fe wn i fod cyfarfod arall am gael ei gynnal rhwng y clwb a'r bartneriaeth yr wythnos hon. Yn amlwg, fe geir elfennau eraill pwysig iawn o Borth Wrecsam, ac fe gaiff y rhain eu hystyried yn barhaus wrth i'r prosiect fynd rhagddo.
Diolch i'r Trefnydd.
I thank the Trefnydd.
Eitem 3 y prynhawn yma yw'r datganiad gan y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol ar Ddiwrnod Cofio'r Holocost 2023. Galwaf ar y Gweinidog, Jane Hutt.
Item 3 this afternoon is a statement by the Minister for Social Justice on Holocaust Memorial Day 2023. I call on the Minister, Jane Hutt.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. This Friday, we remember the millions of people who were persecuted and killed during the Holocaust and subsequent genocides. The theme for Holocaust Memorial Day 2023 is 'Ordinary People'. During the Holocaust and the genocides that have followed, it was ordinary people who found themselves persecuted and murdered because they belonged to a community of people. It was ordinary people who took action and helped those being targeted. It was ordinary people who did nothing and accepted hateful propaganda. The theme highlights a stark reality of genocide: in many cases, these atrocities were facilitated by ordinary people.
In their introduction to this year's theme, the trust underlines how ordinary people have enabled horrific actions:
'Ordinary people were policemen involved in rounding up victims, secretaries typing the records of genocide, dentists and doctors carrying out selections, ordinary people were neighbours wielding machetes in Rwanda, schoolteachers turned concentration-camp guards in Bosnia.'
The theme has a powerful message that is relevant to us all. We are all 'ordinary people' who have the power to make a difference with our actions, for good or ill. We, as individuals, have a choice to stand up to hate and prejudice. We can all challenge divisive narratives that aim to fragment our communities and demonise certain groups of people.
For 2023, the Welsh Government has funded the Holocaust Memorial Day Trust to employ a support worker in Wales to inspire involvement across the nation. The support worker has been engaging with communities, encouraging their participation, and helping to support local commemoration events through guidance and the provision of resources.
There are a number of events taking place across Wales, including a memorial service at Tŷ Pawb in Wrexham on 27 January, which I will be attending. The headline speaker is poet Adam Kammerling, who has written poetry based on his Jewish heritage and about his grandfather being a Holocaust survivor. The exhibition, 'Sophie Scholl and the White Rose', will be on show at both the Art Central gallery, Barry, and at Penarth pier pavilion. The exhibition tells the story of Sophie Scholl and her brother Hans, who became activists, risking their lives by distributing anti-Nazi leaflets throughout Germany. This week, both the Chapter Arts Centre in Cardiff and the Josef Herman Art Foundation in Swansea are hosting public screenings of films about the Holocaust. The Wales Hate Support Centre is holding an online webinar about the Holocaust on 26 January.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Ddydd Gwener yr wythnos hon, fe fyddwn ni'n cofio'r miliynau o bobl a gafodd eu herlid a'u lladd yn ystod yr Holocost a hil-laddiadau eraill wedi hynny. Y thema ar gyfer Diwrnod Cofio'r Holocost 2023 yw 'Pobl Gyffredin'. Yn ystod yr Holocost a'r hil-laddiadau sydd wedi dilyn, pobl gyffredin a brofodd erledigaeth ac a lofruddiwyd am eu bod nhw'n aelodau o gymuned o bobl. Pobl gyffredin a oedd yn gweithredu ac yn helpu'r rhai a oedd yn cael eu herlid. Pobl gyffredin hefyd oedd y rhai na wnaeth unrhyw beth ac a lyncodd y propaganda atgas. Mae'r thema yn tynnu sylw at wirionedd cignoeth hil-laddiad: mewn llawer o achosion, fe hwyluswyd yr erchyllterau hyn gan bobl gyffredin.
Yn eu cyflwyniad i thema eleni, mae'r ymddiriedolaeth yn tanlinellu sut mae pobl gyffredin wedi gwneud gweithredoedd erchyll yn bosibl:
'Pobl gyffredin oedd y plismyn a oedd â rhan wrth gasglu'r dioddefwyr at ei gilydd, a'r ysgrifenyddion a oedd yn teipio cofnodion yr hil-laddiad, a'r deintyddion a'r meddygon a oedd yn dewis a dethol, pobl gyffredin oedd y cymdogion a arfogwyd â machetes yn Rwanda, athrawon ysgol a aeth yn warchodwyr y gwersylloedd crynhoi yn Bosnia.'
Mae i'r thema hon neges rymus sy'n berthnasol i bawb ohonom ni. Rydym ni i gyd yn 'bobl gyffredin' sydd â'r gallu i wneud gwahaniaeth â'n gweithredoedd ni, er gwell neu er gwaeth. Mae gennym ni, fel unigolion, ddewis i wrthsefyll casineb a rhagfarn. Fe allwn ni i gyd herio naratifau rhwygol a fwriadwyd i ddarnio ein cymunedau a difenwi grwpiau o bobl.
Ar gyfer 2023, mae Llywodraeth Cymru wedi ariannu Ymddiriedolaeth Diwrnod Cofio'r Holocost i gyflogi gweithiwr cymorth yng Nghymru i ysgogi cyfranogiad ledled y genedl. Mae'r gweithiwr cymorth wedi bod yn ymgysylltu â chymunedau, gan eu hannog i gyfranogi, a helpu i gefnogi digwyddiadau coffáu lleol drwy ganllawiau a darparu adnoddau.
Bydd nifer o ddigwyddiadau yn cael eu cynnal ledled Cymru, gan gynnwys gwasanaeth coffa yn Nhŷ Pawb yn Wrecsam ar 27 Ionawr, ac fe fyddaf i'n mynd i hwnnw. Y prif siaradwr yw'r bardd Adam Kammerling, sydd wedi ysgrifennu barddoniaeth yn seiliedig ar ei dreftadaeth Iddewig ef ac am ei daid a oroesodd yr Holocost. Bydd yr arddangosfa, 'Sophie Scholl and the White Rose', i'w gweld yn oriel Art Central, Y Barri, ac ym mhafiliwn pier Penarth. Mae'r arddangosfa yn adrodd hanes Sophie Scholl a'i brawd Hans, a ddaeth yn ymgyrchwyr, gan beryglu eu bywydau trwy ddosbarthu taflenni gwrth-Natsïaidd ledled yr Almaen. Yr wythnos hon, mae Canolfan Gelfyddydau'r Chapter yng Nghaerdydd a Sefydliad Celf Josef Herman yn Abertawe yn cynnal dangosiadau cyhoeddus o ffilmiau am yr Holocost. Mae Canolfan Cymorth Casineb Cymru yn cynnal gweminar ar-lein am yr Holocost ar 26 Ionawr.
We are pleased to work alongside the trust once again, both to support this work at a grass-roots level as well as with the organisation of the national commemoration. The Wales national ceremony will be available online from 11 a.m. on Holocaust Memorial Day. It will be an opportunity to hear the harrowing testimonies of Holocaust survivor Joan Salter MBE, and Antoinette Mutabazi, a survivor of the genocide in Rwanda. We are grateful to both Joan and Antionette, and many other survivors of genocide, who devote hours of their time to share their stories and ensure the victims of these barbaric events are not forgotten.
At 4 p.m. on 27 January, people across the UK will take part in a national moment to remember those who were killed during the Holocaust and other genocides. I hope you are all able to join in with the 'light the darkness' moment by lighting a candle and placing it in a window. The trust asks that we also join in with the national conversation and share a photo of our candles on social media.
Buildings and landmarks across the UK will also light up in purple during this national moment of commemoration and solidarity. Many places across Wales are taking part, including Welsh Government offices, the National Waterfront Museum in Swansea, the National Library of Wales in Aberystwyth, and Cyfarthfa Castle in Merthyr.
The trust has also worked with the Royal Drawing School to organise the (Extra)Ordinary Portraits competition, which was open to anyone in the UK under 25 years of age. Participants were asked to create a portrait of an individual affected by the Holocaust, genocide, or identity-based persecution. An expert judging panel chose 30 portraits to be displayed for Holocaust Memorial Day, with five of the winning entrants coming from Wales, which are now available to view on the Holocaust Memorial Day’s website.
The Welsh Government also continues to fund the Holocaust Educational Trust to deliver the Lessons from Auschwitz programme in Wales. Since 2008, the programme has provided students across Wales with the opportunity to visit Auschwitz-Birkenau and to hear from Holocaust survivors. After two years of virtual delivery, I am pleased that the students will once again take part in person this year. All participants become young ambassadors and are asked to continue to share their knowledge and encourage others to remember the Holocaust. One young ambassador is speaking at the Wales national ceremony on Friday.
We welcome Lord Mann’s recent report on tackling antisemitism in the UK. The Welsh Government contributed to the development of the review, and we look forward to continuing to work with him on this important issue. As Lord Mann highlighted in his report, tackling antisemitism goes beyond education about the Holocaust.
It is important that our education system equips our young people to understand and respect their own and each other’s histories, cultures and traditions. Our new curriculum reflects the true diversity of our population and that learners understand how diversity has shaped modern Wales, through mandatory teaching of black, Asian and minority ethnic histories, contributions and experiences. This is a key part of our 'Anti-racist Wales Action Plan', which is driving us towards meaningful change.
The Holocaust is an extremely painful and distressing part of history, but it is a part of history that we and future generations cannot forget. It happened because of divisive narratives and abuse of power. We must never lower our guard to these same toxic narratives that remain present today.
This year is the seventy-fifth anniversary of the United Nations' Universal Declaration of Human Rights. A historic and important milestone for humankind, which was developed in response to the atrocities and inhumanity of the second world war. The universal declaration states that:
'All human beings are born free and equal in dignity and rights.'
And that these rights are
'the foundation of freedom, justice and peace in the world'.
It is well worth remembering the origins of these sentiments at a time when there has been a growth in anti-human rights rhetoric across the world.
So, I will close this statement by thanking the Holocaust Memorial Day Trust and the Holocaust Educational Trust for their important work. I remain grateful to them for holding the lessons of history before us and continuing to speak out against hate and prejudice. Diolch yn fawr.
Rydyn ni'n falch o allu gweithio ochr yn ochr â'r ymddiriedolaeth unwaith eto, i gefnogi'r gwaith hwn ar lawr gwlad yn ogystal â threfnu'r coffáu cenedlaethol. Fe fydd seremoni genedlaethol Cymru ar gael ar-lein o 11 a.m. ar Ddiwrnod Cofio'r Holocost. Fe fydd hwnnw'n gyfle i glywed tystiolaeth ddirdynnol gan oroeswraig yr Holocost, Joan Salter MBE, ac Antoinette Mutabazi, un o oroeswyr yr hil-laddiad yn Rwanda. Rydym ni'n ddiolchgar i Joan ac Antionette, a llawer o oroeswyr hil-laddiadau eraill, sy'n rhoi oriau o'u hamser i rannu eu straeon a sicrhau nad yw dioddefwyr y digwyddiadau barbaraidd hyn yn mynd yn angof.
Am 4 p.m. ar 27 Ionawr, bydd pobl ledled y DU yn cymryd rhan mewn moment genedlaethol i gofio'r rhai a laddwyd yn ystod yr Holocost a hil-laddiadau eraill. Rwy'n gobeithio y byddwch chi i gyd yn gallu ymuno â'r foment 'goleuo'r tywyllwch' drwy gynnau cannwyll a'i gosod hi yn y ffenestr. Mae'r ymddiriedolaeth yn gofyn i ni ymuno hefyd gyda'r sgwrs genedlaethol a rhannu llun o'n canhwyllau ar y cyfryngau cymdeithasol.
Bydd adeiladau a thirnodau hefyd ledled y DU yn cael eu goleuo yn borffor yn ystod y foment genedlaethol hon o goffadwriaeth ac undod. Bydd llawer o leoedd ledled Cymru yn cymryd rhan, gan gynnwys swyddfeydd Llywodraeth Cymru, Amgueddfa Genedlaethol y Glannau yn Abertawe, Llyfrgell Genedlaethol Cymru yn Aberystwyth, a Chastell Cyfarthfa ym Merthyr.
Mae'r ymddiriedolaeth wedi gweithio gyda'r Ysgol Arlunio Frenhinol hefyd i drefnu'r gystadleuaeth (Extra)Ordinary Portraits, a oedd yn agored i unrhyw un yn y DU dan 25 oed. Gofynnwyd i'r cyfranogwyr lunio portread o unigolyn yr effeithiwyd arno gan yr Holocost, hil-laddiad, neu erledigaeth ar sail ei hunaniaeth. Dewisodd panel beirniadu arbenigol 30 o bortreadau i'w harddangos ar Ddiwrnod Cofio'r Holocost, a phump o'r ymgeiswyr buddugol yn dod o Gymru, sydd ar gael i'w gweld ar wefan Diwrnod Cofio'r Holocost erbyn hyn.
Mae Llywodraeth Cymru hefyd yn parhau i ariannu Ymddiriedolaeth Addysgol yr Holocost i ddarparu'r rhaglen Gwersi o Auschwitz yng Nghymru. Ers 2008, mae'r rhaglen wedi estyn cyfle i fyfyrwyr ledled Cymru ymweld ag Auschwitz-Birkenau a chlywed gan oroeswyr yr Holocost. Ar ôl dwy flynedd o'i chyflwyno ar ffurf rithwir, rwy'n falch y bydd y myfyrwyr yn cymryd rhan wyneb yn wyneb eleni unwaith eto. Mae'r holl gyfranogwyr yn dod yn llysgenhadon ifanc ac fe ofynnir iddyn nhw barhau i rannu eu gwybodaeth ac annog eraill i gofio am yr Holocost. Bydd un llysgennad ifanc yn siarad yn seremoni genedlaethol Cymru ddydd Gwener.
Rydym ni'n croesawu adroddiad diweddar yr Arglwydd Mann ar fynd i'r afael â gwrthsemitiaeth yn y DU. Cyfrannodd Llywodraeth Cymru at ddatblygu'r adolygiad, ac edrychwn ymlaen at barhau i weithio gydag ef ar y mater pwysig hwn. Fel roedd Arglwydd Mann yn tynnu sylw ato yn ei adroddiad ef, mae mynd i'r afael â gwrthsemitiaeth yn mynd y tu hwnt i addysg am yr Holocost.
Mae hi'n bwysig bod ein system addysg yn arfogi ein pobl ifanc i ddeall a pharchu hanes, diwylliannau a thraddodiadau pobl eraill ynghyd â'u rhai eu hunain. Mae ein cwricwlwm newydd yn adlewyrchu gwir amrywiaeth ein poblogaeth a bod dysgwyr yn deall sut mae amrywiaeth wedi ffurfio Cymru fodern, drwy wneud dysgu am hanes, cyfraniadau a phrofiadau pobl dduon, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig yn orfodol. Mae honno'n rhan allweddol o'n 'Cynllun Gweithredu Cymru Gwrth-hiliol', sy'n ein hysgogi ni tuag at newid sy'n ystyrlon.
Mae'r Holocost yn ddarn hynod boenus a gofidus o hanes, ond mae'n ddarn o hanes na ddylem ni na chenedlaethau'r dyfodol anghofio amdano. Fe ddigwyddodd oherwydd naratifau rhwygol a chamddefnydd o awdurdod. Ni ddylem fyth â phallu yn ein hamddiffyniad rhag naratifau gwenwynig o'r fath sy'n parhau i fod yn bresennol heddiw.
Mae eleni yn nodi saith deg a phump o flynyddoedd ers Datganiad Cyffredinol o Hawliau Dynol y Cenhedloedd Unedig. Mae honno'n garreg filltir hanesyddol a phwysig i'r ddynoliaeth, a ddatblygwyd mewn ymateb i erchyllterau ac annynoldeb yr ail ryfel byd. Mae'r datganiad cyffredinol yn dweud:
'Caiff pob bod dynol ei eni â rhyddid a chydraddoldeb o ran urddas a hawliau.'
A bod yr hawliau hyn yn
'sylfaen i ryddid, cyfiawnder a heddwch yn y byd'.
Mae hi'n werth cofio ffynhonnell yr ymagwedd hon mewn cyfnod o gynnydd yn y rhethreg yn fyd-eang yn erbyn hawliau dynol.
Felly, rwyf i am gloi'r datganiad hwn trwy ddiolch i Ymddiriedolaeth Diwrnod Cofio'r Holocost ac Ymddiriedolaeth Addysgol yr Holocost am eu gwaith pwysig. Rwy'n parhau i fod yn ddiolchgar iddyn nhw am ddodi gwersi hanes ger ein bron ac am ddal ati i wrthsefyll casineb a rhagfarn. Diolch yn fawr.
I have eight Members who wish to speak today on this statement, and I hope to call them all. So, your help would be appreciated in making sure your contributions are within your time allocations.
Mae gen i wyth Aelod sy'n dymuno siarad ynghylch datganiad heddiw, ac rwy'n gobeithio galw arnyn nhw i gyd. Felly, pe byddech chi'n sicrhau eich bod chi'n cadw at eich dyraniadau amser gyda'ch cyfraniadau, byddem yn gwerthfawrogi eich cymorth yn fawr.
Thank you for your statement, Minister. Friday marks the seventy-eighth anniversary of the day that Auschwitz, the largest Nazi death camp, was liberated by Soviet forces; 1.1 million people were murdered at that camp, nine out of every 10 of whom were Jewish. This is why 27 January is chosen to mark Holocaust Memorial Day. Why do we each year remember this Holocaust? It reminds us to learn the lessons of the past, to remember the stories of 6 million murdered Jews and those millions of Gypsy, Roma and Travellers, LGBT people, disabled people and black people who were also murdered in Nazi death camps. The world said, 'Never again', yet genocide has continued to take place since those terrible atrocities committed by Nazi Germany.
The Holocaust Memorial Day Trust also teaches us to remember those executed in the genocides of Cambodia, Rwanda, Bosnia and Darfur, but even after all these terrible events, we fail to learn. Tragically, in the twenty-first century genocide is still being perpetrated around the globe. We have Rohingya Muslims being slaughtered in Myanmar, Uighur Muslims in the Chinese province of Xinjiang being placed in concentration camps at the hands of the Chinese Communist Party, and perhaps saddest of all, we see the sons and grandsons of the heroic troops that liberated Auschwitz in 1945 carrying out war crimes and, quite possibly, genocide in Ukraine. The world cannot sit idly by and allow these atrocities to happen.
I would like to thank the Holocaust Memorial Day Trust as well as the Holocaust Educational Trust for their invaluable work in educating future generations about the Holocaust and, more recently, crimes against humanity. Sadly, not everyone heeds these lessons, and we have seen a tragic rise in antisemitism in recent years. It was deeply disturbing to read the independent report into the NUS, which found that the National Union of Students has failed to sufficiently challenge antisemitism and hostility towards the Jews in our own structures. Minister, what discussions have you and Cabinet member colleagues held with the NUS here in Wales about the steps they are taking to stamp out antisemitism in our university campuses?
As you point out in your statement, the theme of this year's Holocaust Memorial Day is 'Ordinary People'. Genocide is facilitated by ordinary people. Watching the trial of Adolf Eichmann, Holocaust survivor Hannah Arendt coined the phrase 'the banality of evil', meaning that evil acts are not necessarily perpetrated by evil people. Rather, they are the result of ordinary people obeying orders. Minister, how do we get this message across to people that everyone has a responsibility to stand up to hatred, that all of us have a duty to call out inequality?
Finally, Minister, your referenced the report of Lord Mann and the fact that tackling antisemitism goes beyond education about the Holocaust. You rightly point out that this year marks 75 years since the United Nations' Universal Declaration of Human Rights was adopted. Will you be marking the anniversary by introducing your Welsh human rights Bill? Diolch yn fawr.
Diolch i chi am eich datganiad, Gweinidog. Mae dydd Gwener yn nodi saith deg wyth o flynyddoedd ers y diwrnod i Auschwitz, gwersyll marwolaeth mwyaf y Natsïaid, gael ei ryddhau gan luoedd arfog Sofietaidd; llofruddiwyd 1.1 miliwn o bobl yn y gwersyll hwnnw, naw o bob 10 ohonynt yn Iddewon. Dyma pam y dewisir 27 Ionawr i nodi Diwrnod Cofio'r Holocost. Pam rydym ni'n yn cofio'r Holocost hwn bob blwyddyn? Am fod hynny'n ein hatgoffa ni i ddysgu gwersi o'r gorffennol, a chofio am hanesion 6 miliwn o Iddewon a lofruddiwyd a'r miliynau hynny o Sipsiwn, Roma a Theithwyr, pobl LHDT, pobl anabl a phobl ddu a gafodd eu llofruddio hefyd mewn gwersylloedd marwolaeth Natsïaidd. Dywedodd y byd, 'Byth eto', ond eto mae hil-laddiad wedi parhau i ddigwydd ers yr erchyllterau ofnadwy hynny a gyflawnwyd gan yr Almaen Natsïaidd.
Mae Ymddiriedolaeth Diwrnod Cofio'r Holocost yn ein dysgu ni hefyd i gofio am y rhai a ddienyddiwyd yn hil-laddiadau Cambodia, Rwanda, Bosnia a Darfur, ond hyd yn oed ar ôl y digwyddiadau ofnadwy hyn i gyd, rydym ni'n methu â dysgu. Yn sobr o drist, yn yr unfed ganrif ar hugain mae hil-laddiad yn parhau i ddigwydd ledled y byd. Mae Mwslimiaid Rohingya yn cael eu lladd ym Myanmar, Mwslimiaid Uighur yn nhalaith Tsieineaidd Xinjiang yn cael eu rhoi mewn gwersylloedd crynhoi yn nwylo Plaid Gomiwnyddol Tsieina, ac efallai yn fwyaf trist, rydym ni'n gweld disgynyddion y milwyr arwrol a ryddhaodd Auschwitz yn 1945 yn cyflawni troseddau rhyfel ac, yn bur bosibl, hil-laddiad yn Wcráin. Ni all y byd eistedd yn ôl a chaniatáu i'r erchyllterau hyn ddigwydd.
Fe hoffwn i ddiolch i Ymddiriedolaeth Diwrnod Cofio'r Holocost yn ogystal ag Ymddiriedolaeth Addysgol yr Holocost am eu gwaith amhrisiadwy wrth addysgu cenedlaethau'r dyfodol am yr Holocost ac am droseddau mwy diweddar yn erbyn y ddynoliaeth. Yn anffodus, nid pawb sy'n gwrando ar y gwersi hyn, ac rydym ni wedi gweld cynnydd trist iawn mewn gwrthsemitiaeth yn ystod y blynyddoedd diwethaf. Roedd hyn yn destun pryder mawr wrth ddarllen yr adroddiad annibynnol i Undeb Cenedlaethol y Myfyrwyr, a oedd yn canfod bod Undeb Cenedlaethol y Myfyrwyr wedi methu â herio yn ddigonol gwrthsemitiaeth a gelyniaeth tuag at yr Iddewon yn ein strwythurau ni ein hunain. Gweinidog, pa drafodaethau sy'n cael eu cynnal rhyngoch chi a'ch cyd-Aelodau yn y Cabinet gydag Undeb Cenedlaethol y Myfyrwyr yma yng Nghymru ynglŷn â'r camau y maen nhw'n eu cymryd i ddileu gwrthsemitiaeth ar ein campysau prifysgol?
Fel gwnaethoch chi ei nodi yn eich datganiad, thema Diwrnod Cofio'r Holocost eleni yw 'Pobl Gyffredin'. Mae hil-laddiad yn cael ei hwyluso gan bobl gyffredin. Wrth wylio achos llys Adolf Eichmann, fe fathodd un oroeswraig i'r Holocost yr ymadrodd 'cyffredinedd camwedd', sy'n golygu nad yw gweithredoedd drwg o reidrwydd yn cael eu gwneud gan bobl ddrwg. Yn hytrach, maen nhw'n digwydd o ganlyniad i bobl gyffredin sy'n ufuddhau i orchmynion. Gweinidog, sut mae cyfleu'r neges i bobl am gyfrifoldeb pawb i wrthsefyll casineb, a bod dyletswydd ar bob un ohonom ni i dynnu sylw at anghydraddoldebau?
Yn olaf, Gweinidog, fe wnaethoch chi gyfeirio at adroddiad yr Arglwydd Mann a'r ffaith bod mynd i'r afael â gwrthsemitiaeth yn mynd y tu hwnt i addysg am yr Holocost. Rydych chi'n nodi yn gywir bod eleni yn nodi 75 mlynedd ers mabwysiadu Datganiad Cyffredinol o Hawliau Dynol y Cenhedloedd Unedig. A ydych chi am nodi'r digwyddiad trwy gyflwyno eich Bil hawliau dynol chi i Gymru? Diolch yn fawr.
Diolch yn fawr, Altaf Hussain, and thank you so much for your support for this statement, again reminding us of those horrific statistics of those slaughtered in the camps and the horror afflicted on 6 million Jews, but also on the Gypsy, Roma and Traveller people. We stood shoulder to shoulder at the candlelit vigil—very moving today, cross party—hosted by Julie Morgan, as she's done year after year, hearing also from our Traveller community here in Wales, but also recognising the fact that disabled people were also slaughtered—Aktion T4, we won't forget that—and LGBTQ+ people, but also reminding us of the genocides across the world as well.
The theme is ordinary people, and I do want to just respond to your point about the NUS and universities. The Minister for Education and Welsh Language met the previous NUS Wales president last year. He had an introductory meeting with the new NUS Wales president in October. But he also met Lord Mann—you've mentioned, of course, the report on antisemitism—the UK Government's adviser on antisemitism. He met him last year to discuss the work and to raise awareness of antisemitism. He also met with representatives of the Union of Jewish Students in February, and he discussed the experience of Jewish students in higher education. And also recognising that we expect, from the NUS—. We continue regular engagement with this, but we expect, in terms of the investigation and subsequent report into antisemitism, an open and transparent engagement with them.
I want to finish by thanking you very much indeed for recognising that this is about human rights, and it is about learning the lessons. Commemorating the Holocaust is so important to ensure we don't forget, and never forget, how dangerous hate from divisive narratives can be and what can happen when people and communities are targeted and dehumanised because of who they are. I very much welcome—and I hope this is welcomed by your colleagues—a Welsh human rights Bill.
Diolch yn fawr, Altaf Hussain, a diolch yn fawr iawn i chi am eich cefnogaeth i'r datganiad hwn, gan ein hatgoffa ni unwaith eto am yr ystadegau erchyll hynny ynghylch y niferoedd a laddwyd mewn gwersylloedd a'r erchyllter a welodd 6 miliwn o Iddewon, ond pobl y Sipsiwn, Roma a Theithwyr hefyd. Roeddem ni'n sefyll ysgwydd wrth ysgwydd yn yr wylnos gannwyll—yn ddirdynol iawn heddiw, ac yn drawsbleidiol—a gynhaliwyd gan Julie Morgan, fel mae hi'n ei wneud flwyddyn ar ôl blwyddyn, gan glywed hefyd oddi wrth ein cymuned ni o Deithwyr yma yng Nghymru, ond gan gydnabod y ffaith hefyd fod pobl anabl wedi cael eu lladd—Aktion T4, nid anghofiwn am hynny—a phobl LHDTQ+, ond yn ein hatgoffa ni o'r hil-laddiadau eraill ledled y byd hefyd.
Pobl gyffredin yw'r thema, ac fe hoffwn i ymateb i'ch pwynt chi am UCM a'r prifysgolion. Fe wnaeth Gweinidog y Gymraeg ac Addysg gwrdd â chyn-lywydd UCM Cymru'r llynedd. Cynhaliodd gyfarfod rhagarweiniol gyda llywydd newydd UCM Cymru ym mis Hydref. Ond fe gwrddodd â'r Arglwydd Mann hefyd—rydych chi wedi sôn, wrth gwrs, am yr adroddiad ar wrthsemitiaeth—ymgynghorydd Llywodraeth y DU ar wrthsemitiaeth. Fe wnaeth ef gwrdd y llynedd ag ef i drafod y gwaith a chodi ymwybyddiaeth o wrthsemitiaeth. Bu mewn cyfarfod â chynrychiolwyr Undeb y Myfyrwyr Iddewig ym mis Chwefror hefyd, ac fe drafododd brofiad myfyrwyr Iddewig mewn addysg uwch. A chydnabod hefyd ein bod ni'n disgwyl, gan UCM—. Rydym ni'n parhau i ymgysylltu yn rheolaidd yn hyn o beth, ond rydym ni'n disgwyl, o ran yr ymchwiliad a'r adroddiad dilynol i wrthsemitiaeth, bod ag ymgysylltiad agored a thryloyw â nhw.
Rwy'n dymuno gorffen trwy ddiolch yn fawr iawn i chi am gydnabod bod hyn yn ymwneud â hawliau dynol, ac yn ymwneud â dysgu'r gwersi. Mae coffáu'r Holocost mor bwysig i sicrhau nad ydym ni'n anghofio, fyth yn anghofio, pa mor beryglus y gall casineb o naratifau rhwygol fod a beth sy'n gallu digwydd pan fydd pobl a chymunedau yn cael eu targedu a'u annynoli oherwydd eu hunaniaethau. Rwy'n croesawu yn fawr—ac rwy'n gobeithio y caiff hyn ei groesawu gan eich cydweithwyr chi—Bil hawliau dynol i Gymru.
I certainly echo that call, Minister. Holocaust Memorial Day is dedicated to remembering those who were persecuted and killed because they were marginalised and othered by those in power. The theme of Holocaust Memorial Day, ordinary people, is one that has much to teach us today, as you have referenced, worldwide, and here in Wales. Because while Holocaust Memorial Day ensures we remember people, ordinary people, who are victims of atrocity, who were witnesses to such inhumanity, it also demands, while doing so, that we remember the fact that ordinary people inflicted those atrocities, were bystanders to bigotry, lies, hatred and obscene acts of violence. It forces us to confront what leads to such hatred, what facilitates such atrocities then and now. The author and Holocaust survivor Primo Levy said in his book The Reawakening:
'Monsters exist, but they are too few in number to be truly dangerous. More dangerous are the common men, the functionaries ready to believe and to act without asking questions.'
How are we ensuring that those questions are always asked in Wales? In her report on the war crimes trial of Adolf Eichmann, the philosopher Hannah Arendt famously called Eichmann, one of the functionaries of the Nazi machine, 'terrifyingly normal'. She concluded in her subsequent celebrated study, 'Eichmann in Jerusalem: A Report on the Banality of Evil', that his evil stemmed from
'an inability to think from the standpoint of somebody else'.
Thus, she suggested, an individual, and therefore those who serve a Government or operate on behalf of a state, can do evil without being inherently monstrously evil. That lack of empathy, that ability to see others as less, to detach from shared humanity, is what we must constantly guard against in society, in Government and in the media. Minister, do you therefore agree with me that compassion and empathy for those who are our brothers and sisters is crucial and that compassion and empathy must be expressed by Government through the language it uses and its actions? Given your comments on anti-human rights rhetoric, Minister, do you therefore also agree that we need to devolve further powers from Westminster to ensure our aim to be a nation of sanctuary is realised?
Freedom from Torture, an advocacy charity for torture survivors, recently posted footage online where Holocaust survivor Joan Salter confronted the UK Home Secretary Suella Braverman's dehumanising rhetoric regarding refugees and asylum seekers. Quoting words such as 'swarms' and 'invasions', Ms Salter asked the Home Secretary a very important question:
'I am reminded of the language used to dehumanise and justify the murder of my family and millions of others. Why do you find the need to use that kind of language?'
Yet the Home Secretary refused to apologise for the language she has used. As we mark Holocaust Memorial Day this week, will you, Minister, take this opportunity to join with me and my party in publicly denouncing the Home Secretary’s rhetoric used to describe people, ordinary people, fleeing from extraordinary circumstances and looking for sanctuary, and also the dog whistles such as the comments regarding small boats made by those in the Tory party both in Westminster and, sadly, by those who sit in this Chamber?
Rwy'n sicr yn adleisio'r alwad honno, Gweinidog. Mae Diwrnod Cofio'r Holocost wedi ei neilltuo i gofio'r rhai a gafodd eu herlid a'u lladd am eu bod nhw ar y cyrion a'u gwneud yn wrthun gan rai a oedd mewn awdurdod. Mae thema Diwrnod Cofio'r Holocost, sef pobl gyffredin, yn un sydd â llawer i'n haddysgu ni heddiw, fel rydych chi wedi sôn, yn fyd-eang, ac yma yng Nghymru. Oherwydd er bod Diwrnod Cofio'r Holocost yn sicrhau ein bod ni'n cofio pobl, pobl gyffredin, sydd wedi dioddef erchyllterau, a thystio i'r fath annynoldeb, mae hynny hefyd yn mynnu, wrth wneud hynny, ein bod ni'n dwyn y ffaith i gof mai pobl gyffredin a achosodd yr erchyllterau hynny hefyd, gan fynd gyda llif rhagfarn, celwyddau, casineb a gweithredoedd ffiaidd o drais. Mae'n ein gorfodi ni i wynebu'r hyn sy'n arwain at gasineb o'r fath, yr hyn sydd wedi hwyluso'r fath erchyllterau bryd hynny ac yn yr oes bresennol. Dywedodd yr awdur a'r goroeswr i'r Holocost, Primo Levy, yn ei lyfr The Reawakening:
'Mae angenfilod yn bodoli, ond maen nhw'n rhy ychydig mewn nifer i fod yn wirioneddol beryglus. Yn fwy peryglus yw'r bobl gyffredin, y swyddogion sy'n barod i gredu a gweithredu heb holi cwestiynau.'
Sut ydym ni am sicrhau bod y cwestiynau hynny'n cael eu holi bob amser yng Nghymru? Yn ei hadroddiad ar achos llys troseddau rhyfel Adolf Eichmann, yn enwog iawn, fe alwodd yr athronydd Hannah Arendt Eichmann, sef un o swyddogaethau'r peirianwaith Natsïaidd, yn 'frawychus o normal'. Fe ddaeth hi i'r casgliad yn ei hastudiaeth enwog a ddilynodd, 'Eichmann yn Jerwsalem: A Report on the Banality of Evil', bod ei gamwedd ef yn deillio o'i
'anallu i feddwl o safbwynt rhywun arall'.
Felly, roedd hi'n awgrymu, fe all unigolyn, ac felly rai sy'n gweinyddu Llywodraeth neu sy'n gweithredu ar ran gwladwriaeth, wneud drwg heb fod yn gynhenid ddrygionus yn ei hanfod. Y diffyg hwnnw o gydymdeimlad, sef y gallu i weld pobl eraill yn llai gwerthfawr, i ymwrthod â dynoliaeth gyffredin pobl, yw'r hyn y mae'n rhaid i ni ei ochel yn ei erbyn drwy'r amser yn y gymdeithas, yn y Llywodraeth ac yn y cyfryngau. Gweinidog, a ydych chi'n cytuno â mi felly fod tosturi a chydymdeimlad gyda rhai sy'n frodyr a chwiorydd i ni'n hollbwysig a'i bod hi'n rhaid mynegi tosturi a chydymdeimlad y Llywodraeth drwy'r iaith y mae hi'n ei defnyddio a'i gweithgarwch? O ystyried eich sylwadau chi ynglŷn â rhethreg yn erbyn hawliau dynol, Gweinidog, a ydych chi felly hefyd yn cytuno bod angen i ni ddatganoli rhagor o bwerau oddi wrth San Steffan i sicrhau bod ein nod ni o fod yn genedl noddfa yn cael ei wireddu?
Yn ddiweddar, rhododd Freedom from Torture, elusen eiriolaeth ar gyfer goroeswyr artaith, fideo ar-lein yn dangos goroeswraig i'r Holocost, Joan Salter, yn wynebu rhethreg annynol Ysgrifennydd Cartref y DU, Suella Braverman, ynghylch ffoaduriaid a cheiswyr lloches. Gan ddyfynnu geiriau fel 'heidiau' ac 'ymosodiadau', fe ofynnodd Ms Salter gwestiwn pwysig iawn i'r Ysgrifennydd Cartref:
'Rwy'n cael fy atgoffa o'r iaith a ddefnyddir i annynoli a chyfiawnhau llofruddiaeth aelodau o fy nheulu i a miliynau o bobl eraill. Pam ydych chi o'r farn fod angen defnyddio iaith o'r fath?'
Eto i gyd, fe wrthododd yr Ysgrifennydd Cartref ymddiheuro am yr iaith a ddefnyddiwyd ganddi. Wrth i ni nodi Diwrnod Cofio'r Holocost yr wythnos hon, a wnewch chi, Gweinidog, achub ar y cyfle hwn i ymuno â mi a fy mhlaid i gondemnio ar goedd y rhethreg a ddefnyddiodd yr Ysgrifennydd Cartref i ddisgrifio pobl, pobl gyffredin, sy'n ffoi rhag amgylchiadau anghyffredin ac yn chwilio am noddfa, a'r geiriau awgrymog megis y sylwadau ynghylch cychod bach a wnaeth rhai yn y blaid Dorïaidd yn San Steffan ac, ysywaeth, rai sy'n eistedd yn y Siambr hon?
Diolch yn fawr, Sioned Williams. Can I just thank you again for your powerful statement as well as questions and your support for this statement today? As you say, the Holocaust didn't happen overnight; it began with a gradual erosion of human rights and divisive rhetoric against people who were different, who were perceived to be different to others. This is about the commitment again that we give as the Welsh Government—and it should be driven and expressed across this Chamber—that we want to drive out stigma and hatred and ensure people feel safe. I think what is happening over these coming weeks and months in terms of the work of the Holocaust Educational Trust is crucial in terms of ensuring that that underpins not only us as the Welsh Government but throughout all our public services, indeed every sector and facet of life. So, I'm really glad that we've got all those local authorities and organisations delivering a range of events and communication for Holocaust Memorial Day, and joining in the 'light the darkness' national moment.
Just very briefly, I want to say how important it is that we've funded the Holocaust Educational Trust since 2008 to run the Lessons from Auschwitz programme in Wales, as many of you will know, as you've met students who've actually engaged with this. Now this year they're able to actually personally engage in it. In 2023, the Lessons from Auschwitz project is running in February and March with 110 students from 55 Welsh schools signed up already. That will include six schools that are taking part in the programme for the first time—the first in-person Welsh project since the pandemic. And also, the online project is involving 131 students from 43 schools.
In terms of the expression of concern that you raise about statements by the Home Secretary back in December, I raised this this morning at an asylum and refugee taskforce that I chaired, which was attended by a Home Office official. I raised the concerns on our behalf from the Welsh Government, and it's good to have your support of that about the rhetoric and about the impact that that will have on people's lives. What does this mean for us as a nation of sanctuary? It actually goes right to the core against everything that we believe. I actually wrote to the Minister, Robert Jenrick, about this as well. So, I thank you for those points. I do think it is important that we look to the work that we're doing with the human rights advisory committee, looking towards us being able to—. We've established this new human rights advisory group. You also chair a very important cross-party human rights group so that we can move towards securing our legislation in terms of a human rights Bill. This is where we have huge concerns about the UK Government Bill of rights Bill, which seeks to repeal the Human Rights Act 1998. This is directly against what we wish to take forward in terms of our commitment in Wales, I believe, in the Welsh Government, and I thank you for your support on this issue.
Diolch yn fawr, Sioned Williams. A gaf i ddiolch unwaith eto am eich datganiad grymus yn ogystal â'ch cwestiynau a'ch cefnogaeth chi i'r datganiad hwn heddiw? Fel rydych chi'n dweud, ni ddigwyddodd yr Holocost dros nos; fe ddechreuodd gydag erydiad graddol o hawliau dynol a rhethreg rwygol yn erbyn pobl a oedd yn wahanol, a oedd yn cael eu hystyried yn wahanol i bobl eraill. Unwaith eto, mae hyn yn ymwneud â'r ymrwymiad yr ydym ni'n ei roi yn Llywodraeth Cymru—ac fe ddylai gael ei hybu a'i ddatgan ar draws y Siambr hon—ein bod ni'n dymuno diddymu gwaradwydd a chasineb a sicrhau bod pobl yn teimlo yn ddiogel. Rwy'n credu bod yr hyn sy'n digwydd dros yr wythnosau a'r misoedd nesaf hyn o ran gwaith Ymddiriedolaeth Addysgol yr Holocost yn hanfodol o ran sicrhau bod hynny'n sail nid yn unig i ni yn Llywodraeth Cymru ond drwy ein gwasanaethau cyhoeddus ni i gyd, yn wir ar bob sector ac agwedd o'n bywyd. Felly, rwy'n falch iawn bod yr awdurdodau a sefydliadau lleol hyn i gyd yn cyflwyno amrywiaeth o ddigwyddiadau a chyfathrebu ar gyfer Diwrnod Cofio'r Holocost, ac yn ymuno yn y foment genedlaethol 'goleuo'r tywyllwch'.
Yn gryno iawn, fe hoffwn i ddweud pa mor bwysig yw hi ein bod ni wedi ariannu Ymddiriedolaeth Addysgol yr Holocost ers 2008 i gynnal rhaglen Gwersi o Auschwitz yng Nghymru, fel gŵyr llawer ohonoch chi, gan eich bod chi wedi cwrdd â disgyblion sydd wedi bod â rhan wirioneddol yn hynny. Eleni nawr maen nhw'n gallu bod â rhan bersonol ynddi mewn gwirionedd. Yn 2023, bydd prosiect Gwersi o Auschwitz yn cael ei gynnal ym mis Chwefror a mis Mawrth gyda 110 o ddisgyblion o 55 o ysgolion yng Nghymru wedi ymrwymo eisoes. Bydd hynny'n cynnwys chwe ysgol sydd â rhan yn y rhaglen am y tro cyntaf—y prosiect wyneb yn wyneb cyntaf yng Nghymru ers y pandemig. A hefyd, mae'r prosiect ar-lein yn cynnwys 131 o ddisgyblion o 43 o ysgolion.
O ran y pryder yr ydych cyn ei fynegi am ddatganiadau gan yr Ysgrifennydd Cartref yn ôl ym mis Rhagfyr, fe godais i'r mater hwn y bore yma mewn tasglu lloches a ffoaduriaid yr oeddwn i'n ei gadeirio, ac roedd swyddog o'r Swyddfa Gartref yn bresennol. Fe godais i'r pryderon ar ein rhan ni yn Lywodraeth Cymru, ac mae eich cefnogaeth chi'n werthfawr ynglŷn â'r rhethreg ac am yr effaith a gaiff hynny ar fywydau pobl. Beth mae hyn yn ei olygu i ni fel cenedl noddfa? Mewn gwirionedd mae'n mynd yn gwbl groes i bopeth yr ydym ni'n ei gredu. Mewn gwirionedd, fe ysgrifennais i at y Gweinidog, Robert Jenrick, ynglŷn â hyn hefyd. Felly, diolch i chi am y pwyntiau hyn. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig ein bod ni'n edrych at y gwaith yr ydym ni'n ei wneud gyda'r pwyllgor cynghori ar hawliau dynol, gan edrych tuag at ein galluogi i—. Rydym ni wedi sefydlu'r grŵp cynghori newydd hwn ar hawliau dynol. Rydych chi'n cadeirio grŵp hawliau dynol trawsbleidiol pwysig iawn hefyd er mwyn i ni allu symud tuag at sicrhau ein deddfwriaeth ni o ran Bil hawliau dynol. Yn hyn o beth, mae pryderon enfawr gennym ni ynglŷn â Bil Hawliau Llywodraeth y DU, sy'n ceisio diddymu Deddf Hawliau Dynol 1998. Mae hyn yn gyfan gwbl groes i'r hyn yr ydym ni am fwrw ymlaen ag ef o ran ein hymrwymiad ni yng Nghymru, rwy'n credu, yn Llywodraeth Cymru, ac rwy'n diolch am eich cefnogaeth chi gyda'r mater hwn.
I agree with the words of Lord Mann that tackling antisemitism goes beyond education about the Holocaust. However, it would be a mistake for us to think that there is not still an enormous job of work to be done to describe exactly what happened during the Holocaust and the things that were then subsequently suppressed. There was a deliberate policy after the second world war of drawing a veil over the Nazi terror in western Germany. My uncle was a colonel in the army of occupation, who told me, in some detail, about all the Nazis who were not put on trial but who were invited instead to resume their roles as administrators, as judges, and as police in the new post-war administration. Friends of mine who were of German-Jewish heritage, who've investigated the past, have huge amounts of stories to tell about those of them who managed to flee Germany. But we have to remember all the ones who failed to get here—all the Kindertransport that were denied entry into this country—rather than just the ones that we are proud to say we have accepted. We really have so much work to do to look at our own role. What did we know about the concentration camps and what could we have done to bomb the railroads that were taking people to their murderous end? So, Minister, I wondered what conversations you might have had with the education Minister on how we can ensure that the Holocaust is never forgotten and that we reflect on a new approach, a new eye on the things that we really do need to remember, because if we forget, we will simply repeat history.
Rwy'n cytuno â geiriau'r Arglwydd Mann bod mynd i'r afael â gwrthsemitiaeth yn mynd y tu hwnt i addysg am yr Holocost. Fodd bynnag, fe fyddai hi'n gamgymeriad i ni feddwl nad oes gwaith aruthrol i'w wneud eto o ran cael disgrifiad llawn o ba bethau yn union a ddigwyddodd yn ystod yr Holocost a'r pethau a gafodd eu cuddio wedyn. Cafwyd polisi bwriadol wedi'r ail ryfel byd o dynnu gorchudd dros derfysg y Natsïaid yng ngorllewin yr Almaen. Roedd fy ewythr yn gyrnol yn y fyddin feddiannol, ac fe ddywedodd ef wrthyf i, gyda pheth manylder, am yr holl Natsïaid na chafodd eu rhoi ar brawf ond yn hytrach a gafodd eu gwahodd i ailgydio yn eu swyddogaethau fel gweinyddwyr, barnwyr, ac yn heddweision yn y weinyddiaeth newydd wedi'r rhyfel. Mae gan gyfeillion i mi o dras Almaenig-Iddewig, sydd wedi ymchwilio i'r gorffennol, lawer iawn o straeon i'w hadrodd am y rhai ohonyn nhw a lwyddodd i ffoi o'r Almaen. Ond mae'n rhaid i ni gofio am y rhai na lwyddodd i gyrraedd yma—yr holl Kindertransport y gwrthodwyd eu mynediad i'r wlad hon—yn hytrach na dim ond cofio am y rhai yr ydym ni'n falch o allu dweud ein bod ni wedi eu derbyn. Mae gennym ni gymaint o waith i'w wneud eto o ran ystyried ein rhan ni ein hunain. Beth oeddem ni'n ei wybod am y gwersylloedd crynhoi a beth allem ni fod wedi ei wneud i fomio'r rheilffyrdd a oedd yn cludo pobl i'w tranc? Felly, Gweinidog, tybed pa sgyrsiau y gallech chi fod wedi eu cael gyda'r Gweinidog addysg ynglŷn â sut y gallwn ni sicrhau nad yw'r Holocost fyth yn cael ei anghofio a'n bod ni'n myfyrio ar ymagwedd o'r newydd, bwrw golwg o'r newydd ar y pethau y mae gwir angen i ni gofio amdanyn nhw, oherwydd os anghofiwn ni, fe fyddwn, yn syml, yn ailadrodd hanes.
Thank you very much, indeed, Jenny Rathbone, recognising that so much was suppressed, so much in our generation—in fact, in many family histories across this Chamber. We need to revisit that history.
Some Members may have had the opportunity—if you haven't, I do recommend it—to watch How the Holocaust Began, which was a film broadcast last night presented by James Bulgin. It was about the atrocities leading to the Holocaust. Again, it's unravelling the history that led to the Holocaust—the poisonous ideology that was being developed of ordinary people betraying their neighbours. All of this led up to the establishment of the camps as a result of mass shootings becoming unsustainable—Jewish people just being murdered. I've mentioned T4 in terms of disabled people. I think one of the horrific things that was said is that they referred to disabled people as 'life unworthy of life'.
I can assure you that we're taking Lord Mann’s report very seriously, but it is about what can we do in terms of that history. I would just say that this is really important, I think, with the new opportunities with the curriculum. Diversity is a cross-cutting theme in the Curriculum for Wales. We've also led the way becoming the first part of the UK to make it mandatory to teach black, Asian and minority ethnic histories, contributions and experiences as part of the story of Wales in the curriculum, with statutory guidance that makes it very clear the opportunities for our learners, but also helping our teaching profession as well with the diversity and anti-racism professional learning. And this, of course, will help in terms of widening our understanding of what history actually means—living history—for our learners in Wales.
Diolch yn fawr iawn wir, Jenny Rathbone, am gydnabod bod cymaint wedi cael ei guddio, cymaint yn ein cenhedlaeth ni—mewn gwirionedd, mewn llawer o hanesion teuluol ar draws y Siambr hon. Mae angen i ni edrych o'r newydd ar yr hanes hwnnw.
Efallai fydd rhai Aelodau wedi cael cyfle—os na chawsoch chi, fe fyddwn i'n ei argymell—i wylio How the Holocaust Began, sef y ffilm a ddarlledwyd neithiwr a gyflwynwyd gan James Bulgin. Roedd hi'n ymwneud â'r erchyllterau a arweiniodd at yr Holocost. Unwaith eto, mae'n dirwyn hanes y pethau a arweiniodd at yr Holocost—yr ideoleg wenwynig a gafodd ei ddatblygu fel bod pobl gyffredin yn bradychu eu cymdogion. Arweiniodd hyn i gyd at sefydlu'r gwersylloedd oherwydd roedd saethu tyrfaoedd o bobl yn mynd yn rhy anodd ei gynnal—pobl Iddewig yn cael eu llofruddio. Rwyf i wedi crybwyll T4 o ran pobl anabl. Rwy'n credu mai un o'r pethau erchyll a gafodd ei ddweud yw eu bod nhw'n cyfeirio at bobl anabl fel 'bywydau anhaeddiannol o fywyd'.
Fe allaf i eich sicrhau chi ein bod ni'n cymryd adroddiad yr Arglwydd Mann o ddifrif, ond mae hyn yn ymwneud â'r hyn y gallwn ni ei wneud o ran yr hanes hwnnw. Fe fyddwn i'n dweud bod hynny'n bwysig iawn, rwy'n credu, gyda'r cyfleoedd newydd gyda'r cwricwlwm. Mae amrywiaeth yn thema drawsbynciol yng nghwricwlwm Cymru. Rydym ni wedi arwain y ffordd hefyd o fod y rhan gyntaf o'r DU i'w gwneud hi'n orfodol i addysgu hanesion, cyfraniadau a phrofiadau pobl ddu, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig yn rhan o stori Cymru yn y cwricwlwm, gyda chanllawiau statudol sy'n ei gwneud hi'n eglur iawn o ran y cyfleoedd i'n dysgwyr, ond hefyd ar gyfer helpu ein proffesiwn addysgu hefyd o ran amrywiaeth a dysgu proffesiynol ynghylch gwrth-hiliaeth. Ac fe fydd hyn, wrth gwrs, o gymorth gydag ehangu ein dealltwriaeth ni o'r hyn y mae hanes yn ei olygu mewn gwirionedd—hanes byw—i'n dysgwyr ni yng Nghymru.
It's so hard, isn't it, to talk about this, and, yet, it is so essential. It is so important that we remember these events, these horrific events, which should pervade our life, and we must never forget them. One thing I will never forget is standing in Kigali in Rwanda, on the site where 125,000 people were buried. It's hard to imagine that ordinary people in Rwanda, in a period of only 100 days, we found that Hutus were murdered by Tutsis—800,000 were murdered, and the world stood by and did absolutely nothing.
I've worked with refugees, and I've volunteered at Calais. I know how important language is in our discussions, and I associate myself with all of the remarks made earlier, particularly the remarks made by Sioned with regard to the language of our Conservative Ministers. It is absolutely unacceptable. We must look at our language. We mustn't call people 'migrants'; they are people—they are people desperately looking for a different way of life. And, in everything we do, we must remember what happened in the Holocaust. We must remember what's happened over the years in countries around the world, and we must always challenge what is going on today in this country, because it's about language, it's about challenging injustice, and challenging hatred. Thank you for your remarks, and thank you for the work that you're doing, Minister. Diolch yn fawr iawn.
Mae hi mor anodd, onid yw hi, siarad am hyn, ac, eto, mae hi'n gwbl hanfodol. Mae hi mor bwysig ein bod ni'n dwyn y digwyddiadau hyn i gof, y digwyddiadau erchyll hyn, a ddylai dreiddio drwy ein bywydau ni, ac ni ddylem fyth â'u hanghofio. Un peth na wnaf i fyth mo'i anghofio yw sefyll yn Kigali yn Rwanda, ar y safle lle claddwyd 125,000 o bobl. Mae hi'n anodd dychmygu bod pobl gyffredin yn Rwanda, mewn cyfnod o ddim ond 100 diwrnod, wedi gweld Hutus yn cael eu llofruddio gan Tutsis—llofruddiwyd 800,000, ac fe safodd y byd cyfan i'r naill ochr heb wneud dim o gwbl.
Rwyf i wedi gweithio gyda ffoaduriaid, ac rwyf i wedi gwirfoddoli yn Calais. Fe wn i pa mor bwysig yw'r ieithwedd yn ein trafodaethau ni, ac rwy'n cysylltu fy hun â'r holl sylwadau a wnaethpwyd ynghynt, yn enwedig y sylwadau a wnaeth Sioned o ran ieithwedd ein Gweinidogion Ceidwadol. Mae'n gwbl annerbyniol. Mae'n rhaid i ni ystyried ein hieithwedd ni. Mae'n rhaid i ni beidio â galw pobl yn 'fudwyr'; pobl ydyn nhw—maen nhw'n bobl sy'n chwilio yn ddyfal am ffordd amgen o fyw. Ac, ym mhopeth a wnawn ni, mae'n rhaid inni gofio'r hyn a ddigwyddodd yn yr Holocost. Mae'n rhaid inni gofio'r hyn a ddigwyddodd dros y blynyddoedd mewn gwledydd ledled y byd, ac mae'n rhaid inni bob amser herio'r hyn sy'n digwydd heddiw yn y wlad hon, oherwydd mae hynny'n ymwneud ag iaith, mae'n ymwneud â herio anghyfiawnder, a herio casineb. Diolch am eich sylwadau chi, a diolch am y gwaith yr ydych chi'n ei wneud, Gweinidog. Diolch yn fawr iawn.
Diolch yn fawr, Jane. And it is so hard, but it is so essential, as you say. And I did want to also respond to the point that follows up what Sioned has said about the strength and the bravery of people who have spoken out. And I think the fact that Joan Salter was filmed confronting the Home Secretary, Suella Braverman, in January, about the language used to describe refugees—. And Joan Salter said to the Home Secretary,
'When I hear you using words against refugees like "swarms" and "invasion", I'm reminded of the language used to dehumanise and justify the murder of my family and millions of others'.
And I think it is important that we put that on the record today.
Diolch yn fawr, Jane. Ac mae hi mae mor anodd, ond mor hanfodol, fel dywedwch chi. Ac roeddwn i'n dymuno ymateb hefyd i'r pwynt sy'n dilyn yr hyn a ddywedodd Sioned am gryfder a dewrder pobl sydd wedi lleisio eu pryderon. Ac rwy'n credu bod y ffaith i Joan Salter gael ei ffilmio yn wynebu'r Ysgrifennydd Cartref, Suella Braverman, ym mis Ionawr, oherwydd yr iaith a ddefnyddiwyd i ddisgrifio ffoaduriaid—. Ac fe ddywedodd Joan Salter wrth yr Ysgrifennydd Cartref,
'Pan fyddaf i'n eich clywed chi'n defnyddio geiriau am ffoaduriaid fel "heidiau" ac "ymosodiad", rwy'n cael fy atgoffa o'r iaith sy'n cael ei defnyddio i annynoli a chyfiawnhau llofruddiaethau fy mherthnasau i a miliynau o bobl eraill'.
Ac rwy'n credu ei bod hi'n bwysig ein bod ni'n rhoi hynny ar gofnod heddiw.
I'm very grateful to have a chance to contribute to and respond to today's statement. As has already been stated, Holocaust Memorial Day is a day on which we remember all of those lives sadly lost in the Holocaust. With this year's theme being 'ordinary people', it is worth remembering those ordinary people and who they were. Approximately six million Jews, half a million Romany people, 270,000 disabled people and up to 15,000 LGBT people, and many others from many other groups, were victims—all ordinary people who perished at the hands of pure evil.
As a school pupil, I was able to join a trip with my peers to visit Auschwitz-Birkenau concentration and death camps—an experience that will live with me for the rest of my life. To see for ourselves the site where so many ordinary people had suffered and died due to their race, sexual orientation or religious backgrounds can never be replicated by watching a film or reading a book. That trip made such an impression on me that I think it's imperative that others visit and learn exactly what happened, because, as each year passes, those who survived the Holocaust are sadly lost to us as they die.
Therefore, I would like to ask you, Minister, if you are willing to work with me, and organisations such as the Holocaust Educational Trust, to set up a cross-party visit to Auschwitz-Birkenau before the end of the sixth Senedd, to give our fellow Welsh parliamentarians the same opportunity that I had 15 years ago. Diolch.
Rwy'n ddiolchgar iawn o gael cyfle i gyfrannu at y datganiad heddiw ac ymateb iddo. Fel nodwyd eisoes, mae Diwrnod Cofio'r Holocost yn ddiwrnod yr ydym ni'n cofio am bob un o'r bywydau hynny a gollwyd yn yr Holocost yn drist iawn. Am mai'r thema eleni yw 'pobl gyffredin', mae hi'n werth cofio am y bobl gyffredin hynny a phwy oedden nhw. Roedd tua chwe miliwn o Iddewon, hanner miliwn o bobl Romani, 270,000 o bobl anabl a hyd at 15,000 o bobl LHDT, a llawer o rai eraill o lawer o wahanol grwpiau, yn ddioddefwyr—pob un yn unigolyn cyffredin a aeth i'w dranc dan law drygioni o'r mwyaf.
Yn ddisgybl yn yr ysgol, fe gefais i'r cyfle i fynd ar daith gyda fy nghyfoedion i ymweld â gwersylloedd crynhoi a marwolaeth Auschwitz-Birkenau—profiad a fydd yn byw gyda mi am weddill fy nyddiau. Ni allai edrych ar unrhyw ffilm na darllen unrhyw lyfr greu cymaint o argraff na gweld y safle drosom ni ein hunain lle'r oedd cymaint o bobl gyffredin wedi dioddef a marw oherwydd eu hil, cyfeiriadedd rhywiol neu gefndir crefyddol. Gwnaeth y daith honno gymaint o argraff arnaf i fel fy mod o'r farn ei bod hi'n hanfodol i eraill ymweld a dysgu yn uniongyrchol am yr hyn a ddigwyddodd, oherwydd, wrth i bob blwyddyn fynd heibio, mae'r rhai sydd wedi goroesi'r Holocost yn cael eu colli i ni yn anffodus wrth iddyn nhw farw.
Felly, fe hoffwn i ofyn i chi, Gweinidog, os ydych chi'n barod i weithio gyda mi, a sefydliadau fel Ymddiriedolaeth Addysgol yr Holocost, i sefydlu ymweliad trawsbleidiol ag Auschwitz-Birkenau cyn diwedd y chweched Senedd, i roi'r un cyfle a gefais i 15 mlynedd yn ôl i'n cyd-seneddwyr ni yng Nghymru. Diolch.
Diolch. Can I thank the Member so much for his—? Well, he is a testimony today to the impact that the experience had on you as a young person growing up in Wales. And that has been very powerful as a contribution to the statement this afternoon.
I've already highlighted the fact that this is really moving forward in 2023, in terms of our visits, back in-person, in terms of the Lessons from Auschwitz Wales project. And it is important that this is—. Looking at the Lessons from Auschwitz project, where you would have benefited from this unique four-part course, with two seminars, one-day visit to Poland and next-steps project. It's a journey of learning and exploration about the history of the Holocaust and the world that we live in. But, also, the fact that you, I'm sure now, will always be a lifelong ambassador, a Holocaust Educational Trust ambassador. And I think it's important, as I said, that there will be a young person, a student from Ysgol Gyfun Gymraeg Rhydywaun, Penywaun, who's going to be taking part in the ceremony on the memorial day, on Friday. So, I certainly would be very happy to look at that proposal. I think this is really important, that we do join across the Senedd in terms of the support. And tomorrow, I look forward to the event, which, of course, is being hosted, cross-party, by Jane Dodds, Darren Millar, Jenny Rathbone, and Llyr Gruffydd as well. And we will make sure that, again, we express that support, I'm sure, at that event, and hear, indeed, from a survivor herself.
Diolch. A gaf i ddiolch yn fawr iawn i'r Aelod am ei—? Wel, mae e'n dystiolaeth heddiw o'r effaith a gafodd y profiad arnoch yn berson ifanc yn tyfu fyny yng Nghymru. Ac roedd hwnnw'n gyfraniad grymus iawn i'r datganiad y prynhawn yma.
Rwyf eisoes wedi tynnu sylw at y ffaith bod hyn wir yn symud ymlaen yn 2023, o ran ein hymweliadau, yn ôl yn bersonol, o ran prosiect Gwersi o Auschwitz Cymru. Ac mae hi'n bwysig bod hyn—. Wrth edrych ar y prosiect Gwersi o Auschwitz, lle byddech wedi elwa ar gwrs unigryw sydd mewn pedair rhan, gyda dau seminar, ymweliad undydd â Gwlad Pwyl a'r prosiect camau nesaf. Mae hi'n daith o ddysgu ac archwilio am hanes yr Holocost a'r byd yr ydym ni'n byw ynddo. Ond, hefyd, mae'r ffaith y byddwch chi, rwy'n siŵr nawr, bob amser yn llysgennad ar hyd eich oes, yn llysgennad Ymddiriedolaeth Addysgol yr Holocost. Ac rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn, fel dywedais i, y bydd person ifanc, sy'n ddisgybl yn Ysgol Gyfun Gymraeg Rhydywaun, Penywaun, yn cymryd rhan yn y seremoni ar ddiwrnod y cofio, ddydd Gwener. Felly, yn sicr fe fyddwn i'n hapus iawn i ystyried y cynnig hwnnw. Rwy'n credu bod hyn yn bwysig iawn, ein bod ni'n ymuno ar draws y Senedd o ran ein cefnogaeth. Ac rwy'n edrych ymlaen at y digwyddiad yfory, sydd, wrth gwrs, yn cael ei gynnal yn drawsbleidiol, gan Jane Dodds, Darren Millar, Jenny Rathbone, a Llŷr Gruffydd hefyd. Ac fe wnawn ni'n siŵr, unwaith eto, ein bod ni'n mynegi'r gefnogaeth honno, rwy'n siŵr, yn y digwyddiad hwnnw, ac yn cael clywed tystiolaeth bersonol gan un oroeswraig, yn wir.
On Holocaust Memorial Day, as so often, I'll be thinking about Zigi Shipper, an Auschwitz survivor, who died last week, on his ninety-third birthday. I had the honour of meeting Zigi in Westminster, and I heard him speak, not only about the horrors he faced during that period, when man's hatred of other human beings was allowed to conquer all sense of humanity, but also about the wonderful life he'd lived in the years since, because chance allowed him to survive. His story overwhelmed me, and when I was leaving the room, he grabbed my hand, and he said, 'I saw that you were crying. Why do you cry? I'm so happy'. Minister, I worry that, as more survivors pass away, the immediacy of their testimony could be lost, that that direct link that reminds us of the consequences of unchecked hatred could be loosened. What is the Welsh Government doing, please, to capture that testimony, working with the Holocaust Educational Trust and others, to teach not only schoolchildren but grown adults too about how easy it was for human beings to slip into that ugliness, and how easily it could happen again?
Ar Ddiwrnod Cofio'r Holocost, fel mor aml, fe fyddaf i'n meddwl am Zigi Shipper, un a oroesodd Auschwitz, a fu farw'r wythnos ddiwethaf, ar ei ben-blwydd yn naw deg a thair oed. Fe gefais i'r fraint o gyfarfod â Zigi yn San Steffan, ac fe'i clywais ef yn siarad, nid yn unig am yr erchyllterau a wynebodd ef yn ystod y cyfnod hwnnw, pan ganiatawyd i gasineb dyn at fodau dynol eraill goncro pob ymdeimlad arall o'i ddynoliaeth, ond hefyd am y bywyd bendigedig yr oedd ef wedi ei fyw yn y blynyddoedd ers hynny, oherwydd roedd lwc wedi caniatáu iddo oroesi. Roedd ei stori ef yn fy llorio i, a phan oeddwn i'n ymadael â'r ystafell, fe afaelodd yn fy llaw i, a dywedodd, 'Fe sylwais i eich bod chi'n wylo. Pam ydych chi'n wylo? Rwyf i mor hapus'. Gweinidog, rwy'n gofidio, wrth i fwy o oroeswyr ymadael â'r bywyd hwn, y gellid colli uniongyrchedd eu tystiolaeth nhw, y gellid gwanio'r cysylltiad uniongyrchol hwnnw sy'n ein hatgoffa ni o ganlyniadau casineb dilyffethair. Beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud, os gwelwch chi'n dda, i gynnal y dystiolaeth honno, gan weithio gydag Ymddiriedolaeth Addysgol yr Holocaust ac eraill, i addysgu nid yn unig plant yn yr ysgol ond rai yn eu hoed a'u hamser hefyd ynghylch pa mor hawdd yr oedd hi i fodau dynol lithro i'r hyllter hwnnw, a pha mor hawdd y gallai hynny ddigwydd eto?
Thank you very much for reminding us of that Holocaust survivor, who you met in the House of Commons, who died last year. And as I said, we're honoured to meet and to hear from a survivor tomorrow, and, indeed, in the national commemoration as well. This is why this event, this day and this statement are so important—it is not a one-off; this is about the way we live. I think it goes back to the point that was made by Sioned Williams—that this is a test of us as a compassionate society.
I do want to just very briefly mention the fact that we fund the Wales hate support centre, run by Victim Support Cymru. And it's very important that that centre is actually reaching out, to ensure that we tackle hate crime, and particularly, focus on an anti-hate-crime communications campaign, which, of course, is going to run right over this year, called Hate Hurts Wales. We've got to ensure that we get that message over. And I think it is important that we recognise the work of Lord Mann, in terms of tackling antisemitism in the UK. I think, now, what we have to do is make the connections between, yes, that important report, but then standing up for what we believe in Wales in terms of the people who we welcome to Wales—going back to Jane's point: it's the people we welcome to Wales. And that has to be reflected, not just in education, it's got to be reflected in the work that we're doing, not just in terms of tackling hate crime, not just in terms of education and supporting the trust, but also in our work to take forward, strengthening and advancing equality and human rights in Wales.
Diolch yn fawr iawn i chi am ein hatgoffa ni am y gŵr hwnnw a oroesodd yr holocost, a wnaethoch chi gyfarfod ag ef yn Nhŷ'r Cyffredin, a fu farw'r llynedd. Ac fel dywedais i, mae hi'n anrhydedd i ni gael cyfarfod a chlywed oddi wrth oroeswraig yfory, ac, yn wir, yn ystod y coffáu cenedlaethol hefyd. Dyma pam mae'r digwyddiad hwn, y diwrnod hwn a'r datganiad hwn mor bwysig—nid peth untro ydyw; mae hyn yn ymwneud â'r ffordd yr ydym ni'n byw. Rwy'n credu bod hyn yn mynd â ni'n ôl at y pwynt a wnaeth Sioned Williams—sef bod hwn yn brawf ein bod ni'n gymdeithas dosturiol.
Rwyf i am ymdrin yn gryno iawn ynglŷn â'r ffaith mai ni sy'n ariannu canolfan cymorth casineb Cymru, sy'n cael ei rhedeg gan Victim Support Cymru. Ac mae hi'n bwysig iawn bod y ganolfan honno'n ymestyn allan mewn gwirionedd, i sicrhau ein bod ni'n mynd i'r afael â throseddau casineb, ac yn arbennig felly, yn canolbwyntio ar ymgyrch gyfathrebu gwrth-gasineb, a fydd, wrth gwrs, yn rhedeg gydol y flwyddyn eleni, o'r enw Mae Casineb yn Brifo Cymru. Mae'n rhaid i ni sicrhau ein bod ni'n cyfleu'r neges honno. Ac rwy'n credu ei bod hi'n bwysig ein bod yn cydnabod gwaith yr Arglwydd Mann, o ran mynd i'r afael â gwrthsemitiaeth yn y DU. Rwy'n credu, nawr, mai'r hyn sy'n rhaid i ni ei wneud yw cysylltu rhwng, ie, yr adroddiad pwysig hwnnw, ond sefyll wedyn dros yr hyn yr ydym ni'n ei gredu yng Nghymru o ran y bobl yr ydyn ni'n eu croesawu i Gymru—gan fynd yn ôl at bwynt Jane: dyma'r bobl yr ydym ni'n eu croesawu nhw i Gymru. Ac mae'n rhaid adlewyrchu hynny, nid yn unig gydag addysg, mae'n rhaid adlewyrchu hynny yn y gwaith yr ydym ni'n ei wneud, nid yn unig o ran mynd i'r afael â throseddau casineb, nid yn unig o ran addysg a chefnogi'r ymddiriedolaeth, ond yn ein gwaith ni hefyd i ddatblygu, cryfhau a hyrwyddo cydraddoldeb a hawliau dynol yng Nghymru.
I'm grateful to the Minister for her statement this afternoon, and I also welcome the cross-party unity that we see on this subject. I'm glad that she referenced the BBC programme last night, How the Holocaust Began, because I think it is an important aspect for us to understand—the way that ordinary people were both the victims and the perpetrators of the Holocaust. And I think that that programme did chart the development of the genocide in the second world war and before the second world war, and told again a story that we need to know and understand. I have borne witness to genocide twice in my life: in Rwanda and in the former Yugoslavia, and I think that creates a very real awareness that evil can always be there, that what happened in the 1940s wasn't a unique episode of evil, but it is something that can be just around the corner, even in today's world.
Minister, we are losing the generation that bore witness to the Holocaust and the second world war; we're losing the human contact, the human link with the death camps in the second world war; and we're losing the testimony of those people, their voices speaking to us directly. And what I would like to ask you this afternoon is: how can we, in Wales today, ensure that young people growing up, particularly, understand the profound nature of what happened over 70 years ago? I would like to see us exploring ways in which young people can visit Auschwitz to understand the enormity of what happened there, but also that the Holocaust is a part of a curriculum, where people understand not simply the technicality and the numbers, but the human impact of a genocide against the Jewish and other peoples of Europe, so that we can hope that the people who are being educated today in Wales, although they will have lost the human connection, will have that human understanding of genocide and of what the Holocaust did to all of us today.
Rwy'n ddiolchgar i'r Gweinidog am ei datganiad hi'r prynhawn yma, ac rwyf innau hefyd yn croesawu'r undod trawsbleidiol a welwn ni ar y pwnc hwn. Rwy'n falch ei bod hi wedi cyfeirio at raglen gan y BBC neithiwr, How the Holocaust Began, oherwydd rwy'n credu bod honno'n agwedd bwysig i ni ddeall—sut yr oedd pobl gyffredin yn ddioddefwyr ac yn gyflawnwyr yn yr Holocost. Ac rwy'n credu i'r rhaglen honno olrhain datblygiad hil-laddiad yn yr ail ryfel byd a chyn yr ail ryfel byd, ac ailfynegi hanes y mae angen i ni wybod amdano a'i ddeall. Rwyf innau wedi bod yn dyst i hil-laddiad ddwywaith yn fy mywyd i: yn Rwanda ac yn yr hen Iwgoslafia, ac rwy'n credu bod hynny'n creu ymwybyddiaeth wirioneddol iawn o sut y gall drygioni fod bob amser yn bresennol, ac nad oedd yr hyn a ddigwyddodd yn y 1940au yn bennod unigryw o ddrygioni, ond mae hynny'n rhywbeth sy'n gallu bod rownd y gornel, hyd yn oed yn yr oes bresennol.
Gweinidog, rydym ni'n colli'r genhedlaeth a dystiodd i'r Holocost a'r ail ryfel byd; rydym ni'n colli'r cyswllt dynol, y cysylltiad dynol gyda gwersylloedd marwolaeth yr Ail Ryfel Byd; ac rydym ni'n colli tystiolaeth y bobl hynny, y lleisiau sy'n gallu siarad yn uniongyrchol â ni. A'r hyn yr hoffwn i ei ofyn i chi'r prynhawn yma yw: sut y gallwn ni, yng Nghymru heddiw, sicrhau bod pobl ifanc sy'n tyfu i fyny, yn arbennig felly, yn deall dwyster yr hyn a ddigwyddodd dros 70 mlynedd yn ôl? Fe hoffwn i ein gweld ni'n archwilio ffyrdd i alluogi pobl ifanc i ymweld ag Auschwitz i ddeall anferthedd yr hyn a ddigwyddodd yno, ond bod yr Holocost yn rhan o'r cwricwlwm hefyd, lle gall pobl gael deall nid yn unig am y manylion technegol a'r niferoedd, ond effaith ddynol hil-laddiad Iddewon a phobloedd eraill yn Ewrop, er mwyn i ni obeithio y bydd y bobl sy'n cael eu haddysg heddiw yng Nghymru, er y byddan nhw wedi colli'r cysylltiad dynol, yn meddu ar y ddealltwriaeth ddynol honno o hil-laddiad ac o'r hyn y gwnaeth yr Holocost i bob un ohonom ni heddiw.
Diolch yn fawr, Alun Davies. Thank you, again, for highlighting that theme of the ordinary people: the victims and the perpetrators, so clearly expressed in that broadcast last night. But, also, we've seen it in all the genocides; we saw it, as was mentioned, in terms of Rwanda, and the experience that Jane Dodds had. Thank you for sharing your experience of the impact of genocide yourself, personally. I think this is where—I won't repeat again the work that we're doing with the Holocaust Educational Trust. Actually, this is about priorities, isn't it? It is about, since 2008, funding that Holocaust Educational Trust, and I remember, as education Minister at the time, recognising how important it was that, even in a very pressurised budget, this must be a priority. Because, actually, as you say, Alun, this is about what we teach our children, what they learn and what are the opportunities we've got with the new curriculum. And I will share with the Minister for Education and Welsh Language the fact that I think this is really important learning, and the points you make for the diversity and anti-racism professional learning project. It is being driven forward by Cardiff Metropolitan University and the BAMEed Wales network. It needs to ensure that we can embrace this wider understanding of the history, and young people will be benefiting this week, I know, from hearing from those last survivors.
Diolch yn fawr, Alun Davies. Diolch i chi, unwaith eto, am dynnu sylw at thema arbennig pobl gyffredin: y dioddefwyr a'r cyflawnwyr, a fynegwyd mor eglur yn y darllediad hwnnw neithiwr. Ond, hefyd, rydym ni wedi gweld hynny ym mhob hil-laddiad; a'i weld, fel soniwyd am hynny, yn Rwanda, a'r profiad a gafodd Jane Dodds. Diolch i chi am rannu eich profiad personol o effaith hil-laddiad eich hun, yn unigol. Rwy'n credu mai dyma lle—nid wyf am ailadrodd fy hun o ran y gwaith a wnawn ni gydag Ymddiriedolaeth Addysgol yr Holocaust. Mewn gwirionedd, mae hyn yn ymwneud â blaenoriaethau, on'd yw e? Mae hyn yn ymwneud ag ariannu Ymddiriedolaeth Addysgol yr Holocost ers 2008, ac rwy'n cofio cydnabod, pan oeddwn yn Weinidog Addysg ar y pryd, pa mor bwysig yr oedd hi, hyd yn oed mewn cyllideb dan bwysau mawr, i honno fod yn flaenoriaeth bwysig. Oherwydd, mewn gwirionedd, fel rydych chi'n dweud, Alun, mae hyn yn ymwneud â'r hyn yr ydym ni'n ei ddysgu i'n plant, beth maen nhw'n ei ddysgu a beth yw'r cyfleoedd sydd gennym ni gyda'r cwricwlwm newydd. Ac fe fyddaf i'n rhannu gyda Gweinidog y Gymraeg ac Addysg y ffaith fy mod i'n credu bod hyn yn wirioneddol bwysig i'w ddysgu, a'r pwyntiau yr ydych chi'n eu gwneud nhw ynglŷn â'r prosiect dysgu proffesiynol amrywiaeth a gwrth-hiliaeth. Mae hwnnw'n cael ei ysgogi gan Brifysgol Metropolitan Caerdydd a rhwydwaith BAMEed Cymru. Mae angen sicrhau y gallwn ni groesawu'r ddealltwriaeth ehangach hon o'r hanes, ac fe wn i y bydd pobl ifanc yn elwa ar yr wythnos hon wrth iddyn nhw glywed hanesion gan yr ychydig rai a oroesodd sydd ar ôl.
Ac, yn olaf, Rhianon Passmore.
And, finally, Rhianon Passmore.
Diolch, Dirprwy Lywydd, and thank you, Minister, for your statement. The sheer extent of the evil of the Holocaust remains unfathomable to comprehension. I have also had the honour and privilege of speaking to a number of Holocaust survivors now: children, people, human beings, and it was and is evil in its purest. A number of Members have spoken to the horrors of the Rwanda genocide, but I also wish to disassociate myself with the comments of the Home Secretary regarding 'swarms'.
It is powerful that the theme for Holocaust Memorial Day is ordinary people. It is too convenient and too comfortable for us to fool ourselves that the Holocaust horror was perpetrated by an extreme and abnormal group of political fanatics, and, as BBC2's compelling documentary by James Bulgin demonstrated, the true horror for humanity was the willingness of ordinary men and women to be complicit in this evil: a process of the dehumanisation of people, the acceptance of hate, the use of language by politicians and the acceptance of propaganda. One of the most shocking scenes presented in the documentary was a German soldier's home movie, which showed men being thrown into a trench in Lithuania before being shot, but all as a large crowd of onlookers gathered, desperate to watch. Observing this, Bulgin stated, 'It's almost as if shooting Jews has become a spectator sport'—so truly horrifying to watch, eight decades later. And these horrific scenes were also replicated in The U.S. and the Holocaust, which presented us with pits of shot, naked women and infants, and the helpers filmed and laughed as the children were just executed. So, Minister, what can the Welsh Government and civil society do to ensure that future generations never forget such horror and evil? What lessons does it teach us about the power of individuals to effect good or ill on our fellow brothers and sisters?
Diolch, Dirprwy Lywydd, a diolch i chi, Gweinidog, am eich datganiad. Mae camwedd aruthrol yr Holocost yn parhau i fod yn rhy ddyrys i'w amgyffred. Rwyf innau hefyd wedi cael yr anrhydedd a'r fraint o siarad â nifer o oroeswyr yr Holocost erbyn hyn: plant, pobl, bodau dynol, a roedd ac mae'n parhau i fod yn gamwedd o'r fath waethaf. Mae nifer o Aelodau wedi siarad ynghylch erchyllterau hil-laddiad Rwanda, ond fe hoffwn i ddatgysylltu fy hunan hefyd oddi wrth sylwadau'r Ysgrifennydd Cartref ynghylch 'heidiau'.
Peth grymus yw mai'r thema ar gyfer Diwrnod Cofio'r Holocost yw pobl gyffredin. Mae hi'n rhy gyfleus ac yn rhy gyfforddus i ni ein twyllo ni ein hunain mai'r hyn a achosodd erchyllter yr Holocost oedd grŵp eithafol ac annormal o gefnogwyr gwleidyddol, ac, fel roedd y rhaglen ddogfen gymhellol ar BBC2 gan James Bulgin yn ei ddangos, yr hyn sy'n achos gwir arswyd i'r ddynoliaeth gyfan yw parodrwydd dynion a menywod cyffredin i fod â rhan yn y camwedd hwnnw: proses o annynoli pobl, derbyn casineb, defnydd o iaith gan wleidyddion a phobl yn llyncu propaganda. Un o'r golygfeydd mwyaf ysgytwol a gyflwynwyd yn y rhaglen ddogfen oedd ffilm gartref milwr o'r Almaen, a oedd yn dangos dynion yn cael eu taflu i ffos yn Lithwania cyn cael eu saethu, ond y cyfan yn digwydd o flaen tyrfa fawr a ddaeth yno i wylio, a oedd yn ysu am gael gweld. Wrth sylwebu ar hyn, fe ddywedodd Bulgin, 'Mae hi bron fel pe bai saethu Iddewon wedi mynd yn rhywbeth i'w wylio fel chwaraeon'—roedd mor wirioneddol arswydus i'w wylio, wyth degawd wedi'r digwydd. Ac fe efelychwyd y golygfeydd erchyll hyn hefyd yn yr Unol Daleithiau a'r Holocost, a oedd yn dangos lluniau i ni o dyllau yn y ddaear yn llawn o rai a saethwyd yn gelain, menywod noeth a babanod, a'r rhai a oedd yno'n helpu ac yn ffilmio yn chwerthin wrth i'r plant gael eu dienyddio. Felly, Gweinidog, beth all Llywodraeth Cymru a chymdeithas wâr ei wneud i sicrhau na fydd cenedlaethau'r dyfodol fyth yn anghofio'r fath arswyd a drygioni? Pa wersi mae hyn yn eu dysgu i ni am rym unigolion i effeithio ar ein brodyr a'n chwiorydd ni er gwell neu er gwaeth?
I thank Rhianon Passmore for her contribution. It is a contribution—. Everyone who's spoken has been so moved by the fact that we're making this statement, and just recalling all the horror of the Holocaust. We must never forget that. It is about those ordinary people, and we must watch those programmes—we must learn from them. And also we must be very clear what we want to do in Wales. I won't repeat again what I've said about the opportunities through education, through our community cohesion, our anti-hate programmes as well. But also I have to say that we have raised our concerns with the UK Government, particularly not just about language, but the Nationality and Borders Act 2022—the fact is that it's diametrically opposed to our nation of sanctuary and the overall Welsh Government aim to have a more equal Wales—and the differentiation of refugees by their method of arrival. We must also continue, and we will do as a Government, and many of us around this Chamber raise these concerns with the UK Government, to be very clear what we believe and what we mean by a nation of sanctuary, and, hopefully, bring us together on understanding the history. So, I am really pleased to say thank you, Altaf Hussain, for starting this afternoon with that powerful contribution, because I think that really demonstrated that there is a lot that unites us on these issues.
Diolch i Rhianon Passmore am ei chyfraniad. Mae'n gyfraniad—. Mae pawb a siaradodd wedi cael eu symud gymaint gan y ffaith ein bod yn gwneud y datganiad hwn, a dwyn i gof holl erchylltra'r Holocost. Ddylen ni byth anghofio hynny. Mae'n ymwneud â'r bobl gyffredin hynny, ac mae'n rhaid i ni wylio'r rhaglenni hynny—mae'n rhaid i ni ddysgu ganddyn nhw. A hefyd mae'n rhaid i ni fod yn glir iawn beth hoffem ni ei wneud yng Nghymru. Wna i ailadrodd eto beth rwyf wedi ei ddweud am y cyfleoedd drwy addysg, drwy ein rhaglenni cydlyniant cymunedol, ein rhaglenni gwrth-gasineb hefyd. Ond hefyd mae'n rhaid i mi ddweud ein bod ni wedi sôn wrth Lywodraeth y DU, yn enwedig nid am iaith yn unig, ond Deddf Cenedligrwydd a Ffiniau 2022—y gwir amdani yw ei bod yn wrthbwynt llwyr i'n cenedl noddfa a nod cyffredinol Llywodraeth Cymru yw cael Cymru sy'n fwy cyfartal—a gwahaniaethu ffoaduriaid trwy sut maen nhw'n cyrraedd yma. Mae'n rhaid i ni hefyd barhau, a byddwn ni'n gwneud fel Llywodraeth, ac mae llawer ohonom ni o amgylch y Siambr hon yn codi'r pryderon hyn gyda Llywodraeth y DU, i fod yn glir iawn beth rydym ni'n ei gredu a'r hyn rydym ni'n ei olygu wrth genedl noddfa, a, gobeithio, yn dod â ni at ein gilydd o ran deall yr hanes. Felly, rwy'n falch iawn o ddweud diolch, Altaf Hussain, am ddechrau'r prynhawn yma gyda'r cyfraniad pwerus yna, oherwydd rwy'n credu bod hynny wir wedi dangos bod llawer sy'n ein huno ar y materion hyn.
Diolch, Weinidog.
Thank you, Minister.
Eitem 4 sydd nesaf, datganiad gan y Gweinidog Newid Hinsawdd, targedau ynni adnewyddadwy. Galwaf ar y Gweinidog, Julie James.
Item 4 is next, the statement by the Minister for Climate Change on renewable energy targets. I call on the Minister, Julie James.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Today, I am publishing our consultation on revising Welsh Government's energy targets. Alongside this, I am also delighted to announce some important investment we are making to stimulate the renewables supply chain, driving economic growth alongside emissions reduction and energy security.
Our current targets signalled Wales's high ambitions for renewable energy and this Government's priority to move away from fossil fuels. We are making progress towards those targets, and we need a strong final push on the projects in development if we are going to meet our 2030 target for renewables to supply 70 per cent of our annual consumption.
But the climate crisis and recent energy price surge has brought into sharp focus the need for a further step change in our ambitions. A local supply of secure, affordable renewable energy, within the context of a strong Great Britain network, is the foundation to a prosperous, zero-carbon society.
I can, therefore, announce that we propose a headline target for Wales to generate the equivalent of 100 per cent of our annual electricity consumption from renewable electricity by 2035. Furthermore, we propose that we continue to keep pace with consumption, which is likely to at least double by 2050.
The evidence that is published alongside our proposals indicates the pipeline of projects in development and an illustrative pathway to meeting this target. It is clear that we will need a range of technologies and scales of development to achieve our ambitions. And we will need to be flexible on the right solutions for our communities, and ensure renewable energy can sit alongside Wales's outstanding environmental assets.
What is clear, though, is the role offshore wind is expected to play to reach our goal. Last week, the Crown Estate announced they had issued seabed leases to 8 GW of offshore wind projects. This includes the 1.5 GW Mona project off the north Wales coast. This is a major milestone towards the goal of delivering these projects by the end of this decade.
Fixed offshore wind is already supporting the local economy in north Wales, sustaining 240 good-quality jobs at the port of Mostyn. We are determined to build on this with the upcoming projects, working with the developers to identify local suppliers and build a skilled workforce. We must also learn the lessons of some missed opportunities to capture a greater share of the supply chain for fixed offshore wind, particularly in high-value manufacturing, integration and deployment. I'm therefore delighted to announce that we are granting up to £1 million of support for Port Talbot. This grant will match fund the preparatory work from Associated British Ports to enable future floating offshore wind projects to deploy from Wales. This investment signals to both the industry and the UK Government Welsh Government’s commitment to the floating wind sector. It also provides important funding for the infrastructure that we will need to deliver floating wind to meet our ambitions. Of course, this is not the end of our support, and we will continue to work closely with Port Talbot, Milford Haven Port Authority and colleagues in the Celtic sea alliance to maximise the benefits from floating wind to Wales.
Alongside the production of clean electricity, and the supply chain and employment opportunities it can create, it is also important that communities benefit directly and feel connected to the energy they use in our renewable energy future. The Welsh Government has long been an advocate of local and community ownership across a broad range of renewable technologies and scales of development. To achieve this, we have significantly scaled up the support we offer to communities. We have boosted our Welsh Government energy service offer and provided Community Energy Wales with significantly increased support to enable them to scale up their activities. A local energy grant scheme for community-led projects helps fill the gap left by the UK Government’s decision to end the feed-in tariff scheme. And our guidance on local and shared ownership helps communities to negotiate shared ownership of larger scale projects. And of course, establishing our new public sector renewable energy developer is an important aspect, which will directly retain greater value locally.
Renewing our target demonstrates our continued ambition for that local ownership. We are proposing a target for at least 1.5 GW of renewable energy capacity to be locally owned by 2035, scaling up our current target for 1 GW by 2030. Additionally, recognising the importance of heat decarbonisation, we propose an additional 5.5 GW of renewable energy capacity to be produced by heat pumps by 2035, contingent on scaled-up support from the UK Government and reductions in the cost of deploying this technology. In proposing this target, we welcome any supporting evidence that consultees can provide to inform it. Underpinning all of our proposals and targets are the infrastructure, supply chain and flexibility that will ensure successful delivery of our pipeline of renewable development projects and our energy security.
I've already talked about our support for the development of port infrastructure. Through our manufacturing plan, we are undertaking a supply chain mapping exercise of the marine energy sector. We are particularly looking at the capacity, capability and resilience of existing supply chains and identifying where we can take advantage of opportunities like fixed and floating offshore wind. We are working with network operators and Ofgem to understand and champion the needs of Wales for energy networks capable of supporting a net zero society. And we are encouraging the deployment of storage solutions to support a more resilient energy system. We already have some exemplar skills partnerships, notably the training provided at Coleg Llandrillo Menai to develop specialists in offshore wind. But we want to build on that, and our net zero action plan will set out the steps we will take to develop a world-class workforce for our local projects and great opportunities for school leavers, graduates and those seeking a new career path.
I have often said that Wales must feel the benefit of our renewables revolution and that we cannot make the same mistakes of the past and allow the benefit and profit from our resources to flow out of the country. This statement of intent was made clear in our deep-dive into renewable energy, which provided a vision for Wales to generate renewable energy to at least fully meet our energy needs and to maximise local ownership, retaining economic and social benefits in Wales. Our net zero ambitions will have a large impact on the Welsh economy and our communities as the shift in demand for goods, services and skills evolves. We want to ensure a just transition that provides economic opportunities across Wales, delivering benefit for businesses, communities and citizens.
The opportunities for floating offshore wind in the Celtic sea alone offer opportunities for many thousands of good-quality jobs and tens of billions of pounds of local economic benefit. Working in partnership with private, public and community sector developers, infrastructure operators, skills providers and businesses, we can build a world-class renewables industry here in Wales. Setting these targets is a demonstration of our ambition, and I invite you all to work with us to make this vision a reality. Diolch.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Heddiw, rydw i'n cyhoeddi ein hymgynghoriad ar ddiwygio targedau ynni Llywodraeth Cymru. Ochr yn ochr â hyn, rwyf hefyd yn falch iawn o gyhoeddi rhywfaint o fuddsoddiad pwysig yr ydym ni'n ei wneud i ysgogi'r gadwyn gyflenwi adnewyddadwy, gan ysgogi twf economaidd ochr yn ochr â lleihau allyriadau a diogelwch ynni.
Roedd ein targedau presennol yn arwydd o uchelgeisiau uchel Cymru ar gyfer ynni adnewyddadwy a blaenoriaeth y Llywodraeth hon i gefnu ar danwydd ffosil. Rydym yn gwneud cynnydd tuag at y targedau hynny, ac mae angen gwthiad terfynol cryf ar y prosiectau sy'n cael eu datblygu os ydym ni'n mynd i gyrraedd ein targed yn 2030 i ynni adnewyddadwy gyflenwi 70 y cant o'n defnydd blynyddol.
Ond mae'r argyfwng hinsawdd ac ymchwydd diweddar prisiau ynni wedi rhoi pwyslais amlwg ar yr angen am newid sylweddol pellach yn ein huchelgeisiau. Cyflenwad lleol o ynni adnewyddadwy diogel, fforddiadwy, yng nghyd-destun rhwydwaith Prydain Fawr gref, yw'r sylfaen i gymdeithas ffyniannus, ddi-garbon.
Gallaf, felly, gyhoeddi ein bod yn cynnig targed penodol i Gymru gynhyrchu'r hyn sy'n cyfateb i 100 y cant o'n defnydd trydan blynyddol o drydan adnewyddadwy erbyn 2035. Ar ben hynny, cynigiwn ein bod yn parhau i gadw i fyny gyda'r defnydd, sy'n debygol o ddyblu o leiaf erbyn 2050.
Mae'r dystiolaeth a gyhoeddir ochr yn ochr â'n cynigion yn dangos y gyfres o brosiectau mewn datblygiad a llwybr darluniadol at gyrraedd y targed hwn. Mae'n amlwg y bydd angen amrywiaeth o dechnolegau a graddfeydd datblygu arnom i gyflawni ein huchelgeisiau. A bydd angen i ni fod yn hyblyg o ran yr atebion cywir i'n cymunedau, a sicrhau bod ynni adnewyddadwy yn gydnaws ag asedau amgylcheddol eithriadol Cymru.
Yr hyn sy'n amlwg, serch hynny, yw'r swyddogaeth y mae disgwyl i wynt ar y môr ei chwarae i gyrraedd ein nod. Yr wythnos diwethaf, cyhoeddodd Ystâd y Goron eu bod wedi cyhoeddi prydlesi gwely'r môr i 8 GW o brosiectau gwynt ar y môr. Mae hyn yn cynnwys prosiect 1.5 GW Mona oddi ar arfordir y gogledd. Dyma garreg filltir bwysig tuag at y nod o gyflawni'r prosiectau hyn erbyn diwedd y degawd hwn.
Mae cynlluniau sefydlog gwynt ar y môr eisoes yn cefnogi'r economi leol yn y gogledd, gan gynnal 240 o swyddi o ansawdd da ym mhorthladd Mostyn. Rydym yn benderfynol o adeiladu ar hyn gyda'r prosiectau sydd i ddod, gan weithio gyda'r datblygwyr i nodi cyflenwyr lleol ac adeiladu gweithlu medrus. Rhaid i ni hefyd ddysgu gwersi o'r rhai cyfleoedd a fethwyd i ddal cyfran fwy o'r gadwyn gyflenwi ar gyfer cynlluniau ynni gwynt sefydlog ar y môr, yn enwedig mewn gweithgynhyrchu, integreiddio a defnyddio gwerth uchel. Rydw i'n falch iawn felly o gyhoeddi ein bod yn rhoi hyd at £1 miliwn o gefnogaeth i Bort Talbot. Bydd y grant hwn yn cyfateb i ariannu'r gwaith paratoi y mae Associated British Ports yn ei wneud er mwyn galluogi prosiectau gwynt ar y môr arnofiol yn y dyfodol i gychwyn eu taith yng Nghymru. Mae'r buddsoddiad hwn yn arwydd o'r diwydiant ac ymrwymiad Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU i'r sector cynlluniau ynni gwynt arnofiol. Mae hefyd yn darparu cyllid pwysig i'r seilwaith y bydd ei angen arnom i gyflawni cynlluniau ynni gwynt arnofiol i gyflawni ein huchelgeisiau. Wrth gwrs, nid dyma ddiwedd ein cefnogaeth, a byddwn yn parhau i weithio'n agos gyda Phort Talbot, Awdurdod Porthladd Aberdaugleddau a chydweithwyr yn y gynghrair môr Celtaidd i sicrhau'r buddion mwyaf posibl o gynlluniau ynni gwynt arnofiol i Gymru.
Ochr yn ochr â chynhyrchu trydan glân, a'r gadwyn gyflenwi a'r cyfleoedd gwaith y gall ei greu, mae hefyd yn bwysig bod cymunedau'n elwa'n uniongyrchol ac yn teimlo cysylltiad â'r ynni maen nhw'n ei ddefnyddio yn y dyfodol o ran ynni adnewyddadwy. Mae Llywodraeth Cymru wedi eiriol ers amser maith dros berchnogaeth leol a chymunedol ar draws ystod eang o dechnolegau adnewyddadwy a graddfeydd datblygu. I gyflawni hyn, rydyn ni wedi cynyddu'r gefnogaeth rydyn ni'n ei gynnig i gymunedau yn sylweddol. Rydyn ni wedi rhoi hwb i'r cynnig gwasanaeth ynni yr ydyn ni, Llywodraeth Cymru, yn ei gynnig, a rhoi mwy o gefnogaeth sylweddol i Ynni Cymunedol Cymru i'w galluogi i gynyddu eu gweithgareddau. Mae cynllun grant ynni lleol ar gyfer prosiectau cymunedol yn helpu i lenwi'r bwlch a adawyd gan benderfyniad Llywodraeth y DU i ddod â'r cynllun tariff cyflenwi trydan i ben. Ac mae ein canllawiau ar gydberchnogaeth leol yn helpu cymunedau i drafod cydberchnogaeth o brosiectau ar raddfa fwy. Ac wrth gwrs, mae sefydlu ein datblygwr ynni adnewyddadwy newydd yn y sector cyhoeddus yn agwedd bwysig, a fydd yn cadw mwy o werth yn uniongyrchol yn lleol.
Mae adnewyddu ein targed yn dangos ein huchelgais parhaus ar gyfer y berchnogaeth leol honno. Rydym yn cynnig targed ar gyfer o leiaf 1.5 GW o gapasiti ynni adnewyddadwy i fod dan berchnogaeth leol erbyn 2035, gan wella ein targed presennol o 1 GW erbyn 2030. Yn ogystal, gan gydnabod pwysigrwydd datgarboneiddio gwres, rydym yn cynnig 5.5 GW ychwanegol o gapasiti ynni adnewyddadwy i'w gynhyrchu gan bympiau gwres erbyn 2035, yn ddibynnol ar ragor o gymorth gan Lywodraeth y DU a gostyngiadau yn y gost o ddefnyddio'r dechnoleg hon. Wrth gynnig y targed hwn, rydym yn croesawu unrhyw dystiolaeth ategol a all fod yn sail i hynny drwy ymgynghori. Yn sail i'n holl gynigion a'n targedau mae'r seilwaith, y gadwyn gyflenwi a'r hyblygrwydd a fydd yn sicrhau bod ein cyfres o brosiectau datblygu adnewyddadwy a'n diogelwch ynni yn llwyddiannus.
Rwyf eisoes wedi siarad am ein cefnogaeth i ddatblygu seilwaith porthladdoedd. Drwy ein cynllun gweithgynhyrchu, rydym yn cynnal ymarfer i fapio cadwyn gyflenwi'r sector ynni morol. Rydym yn edrych yn benodol ar gapasiti, gallu a chydnerthedd y cadwyni cyflenwi presennol a nodi lle gallwn fanteisio ar gyfleoedd fel cynlluniau ynni gwynt sefydlog ac arnofiol ar y môr. Rydym yn gweithio gyda gweithredwyr rhwydwaith ac Ofgem i ddeall a hyrwyddo anghenion Cymru ar gyfer rhwydweithiau ynni sy'n gallu cefnogi cymdeithas sero net. Ac rydym yn annog defnyddio datrysiadau storio i gefnogi system ynni mwy cydnerth. Mae gennym ni eisoes bartneriaethau sgiliau rhagorol, yn enwedig yr hyfforddiant a ddarperir yng Ngholeg Llandrillo Menai i ddatblygu arbenigwyr ym maes gwynt ar y môr. Ond hoffem adeiladu ar hynny, a bydd ein cynllun gweithredu sero net yn nodi'r camau y byddwn yn eu cymryd i ddatblygu gweithlu o'r radd flaenaf ar gyfer ein prosiectau lleol a chyfleoedd gwych i bobl sy'n gadael yr ysgol, graddedigion a'r rhai sy'n chwilio am lwybr gyrfa newydd.
Rwyf wedi dweud yn aml fod yn rhaid i Gymru deimlo budd ein chwyldro adnewyddadwy ac na allwn wneud yr un camgymeriadau o'r gorffennol a chaniatáu i'r budd a'r elw o'n hadnoddau lifo allan o'r wlad. Gwnaed y datganiad hwn o fwriad yn glir yn ein harchwiliad dwfn i ynni adnewyddadwy, a oedd yn darparu gweledigaeth i Gymru cynhyrchu ynni adnewyddadwy i ddiwallu ein hanghenion ynni yn llawn o leiaf ac i sicrhau bod cymaint o berchnogaeth leol â phosibl, gan gadw buddion economaidd a chymdeithasol yng Nghymru. Bydd ein huchelgeisiau sero net yn cael effaith fawr ar economi Cymru a'n cymunedau wrth i'r newid yn y galw am nwyddau, gwasanaethau a sgiliau esblygu. Hoffem sicrhau pontio teg sy'n darparu cyfleoedd economaidd ledled Cymru, gan sicrhau budd i fusnesau, cymunedau a dinasyddion.
Mae'r cyfleoedd o ran cynlluniau ynni gwynt arnofiol ar y môr yn y môr Celtaidd yn unig yn cynnig cyfleoedd i filoedd lawer o swyddi o ansawdd da a degau o filiynau o bunnau o fudd economaidd lleol. Gan weithio mewn partneriaeth â datblygwyr yn y sector preifat, cyhoeddus a chymunedol, gweithredwyr seilwaith, darparwyr sgiliau a busnesau, gallwn adeiladu diwydiant ynni adnewyddadwy o'r radd flaenaf yma yng Nghymru. Mae gosod y targedau hyn yn arwydd o'n huchelgais, ac rwy'n eich gwahodd chi i gyd i weithio gyda ni i wireddu'r weledigaeth hon. Diolch.
I'd like to thank the Minister for her statement. We all agree that a local supply of secure, affordable renewable energy within the context of a strong GB network is the foundation to a prosperous zero-carbon society. We need to be ambitious to achieve that community that we want to see Wales being, so I welcome your decision, Minister, to set a target for Wales to generate the equivalent of 100 per cent of our annual electricity consumption from renewable electricity by 2035. By 2050, electricity consumption is anticipated to increase by between 200 per cent and 300 per cent. This is likely to be mainly due to increased consumption in the heat and transport sectors. So, a question, Minister: alongside pursuing the roll-out of new renewable technologies, what steps will you be taking to try and encourage our community, where they can, to use less electricity?
Now, you have proposed a target for at least 1.5 GW of renewable energy capacity to be locally owned by 2035—[Interruption.] Sorry about my voice. Of the almost 73,000 locally owned renewable electricity and heat projects in Wales, nearly 90 per cent are domestic. The majority of these domestic projects are solar PV and heat pumps, which can be an expensive upfront cost for home owners, and, in our inquiry for retrofitting homes, this turned out to be quite a barrier. Now although 2020 saw 20 out of 22 local authorities increase their generation, just five saw an increase of more than 5 per cent. So, while, clearly, there is some progress being made, it is simply not rapid enough to meet your Government's near-term targets. So, what incentives, Minister, are your Government providing to empower domestic home owners and local authorities to speed up the rate of renewable energy generation?
For example, we know that business rates are a barrier to private hydro schemes. The cost of providing business rates relief to privately owned hydro projects during the 2021 financial year, when we saw so many come on line with this scheme, the last year they were eligible within the scheme, was £380,000. So, to help the drive towards producing more renewable energy and make hydro schemes on farms available, will you consider reintroducing the business rates support for landowners going forward to 2023-24?
In order for these ambitions to be worth something, there has to be a tangible framework for delivery. This includes the development of green jobs, investing in skills and training to deliver well-paid opportunities to the workforce who will be needed to make these renewable projects a success. Therefore, it was disappointing that the publication of the Net Zero Wales skills plan in the autumn of 2022 has been delayed. This means that Wales is the only Government across the whole of UK not to have published anything on net zero skills. So, will you commit, Minister, to the publication of a coherent plan for education and skills training so that these highly paid green jobs can actually become a reality?
Finally, I recently held a meeting with the Crown Estate. They are fully focused on delivery. They do have a wonderful track record of successfully leasing seabed, to the point that the UK is the second most successful market in the world. As they have made clear to me, there is an opportunity for Wales themselves to be global leaders if we move at pace and we encourage businesses to invest. So, Minister, will you please confirm that you are fully focused on delivery and moving at pace, and, as such, will you rule out pursuing Plaid Cymru's what can only be determined obsession with devolving the Crown Estate? If you don't agree with me, could you tell me what you believe the benefits would be by the devolution of the Crown Estate? But we as a group remain firmly opposed to that. Thank you. Diolch, Dirprwy Lywydd.
Hoffwn ddiolch i'r Gweinidog am ei datganiad. Rydym i gyd yn cytuno mai cyflenwad lleol o ynni adnewyddadwy diogel, fforddiadwy o fewn cyd-destun rhwydwaith Brydeinig gref yw'r sylfaen i gymdeithas ddi-garbon ffyniannus. Mae angen i ni fod yn uchelgeisiol i gyflawni'r gymuned honno yr ydym eisiau i Gymru fod, felly rwy'n croesawu eich penderfyniad, Gweinidog, i osod targed i Gymru gynhyrchu cyfwerth â 100 y cant o'n defnydd trydan blynyddol o drydan adnewyddadwy erbyn 2035. Erbyn 2050, rhagwelir y bydd y defnydd o drydan yn cynyddu rhwng 200 y cant a 300 y cant. Mae hyn yn debygol o fod yn bennaf oherwydd bod mwy o ddefnydd yn y sectorau gwres a thrafnidiaeth. Felly, cwestiwn, Gweinidog: ochr yn ochr â dilyn cyflwyno technolegau adnewyddadwy newydd, pa gamau fyddwch chi'n eu cymryd i geisio annog ein cymuned, lle gallant, i ddefnyddio llai o drydan?
Nawr, rydych chi wedi cynnig targed ar gyfer o leiaf 1.5 GW o gapasiti ynni adnewyddadwy i fod yn eiddo lleol erbyn 2035—[Torri ar draws.] Mae'n ddrwg gennyf am fy llais. O'r bron i 73,000 o brosiectau trydan adnewyddadwy a gwres sydd dan berchnogaeth leol yng Nghymru, mae bron i 90 y cant yn ddomestig. Mae'r mwyafrif o'r prosiectau domestig hyn yn bympiau solar PV a gwres, a all fod yn gost ddrud ymlaen llaw i berchnogion cartrefi, ac, yn ein hymchwiliad am ôl-osod cartrefi, trodd hyn yn dipyn o rwystr. Nawr er bod 2020 wedi gweld 20 allan o 22 awdurdod lleol yn cynyddu faint o drydan adnewyddadwy maen nhw'n ei gynhyrchu, dim ond pump welodd gynnydd o fwy na 5 y cant. Felly, er, yn amlwg, bod rhywfaint o gynnydd, yn syml, nid yw'n ddigon cyflym i gyrraedd targedau tymor byr eich Llywodraeth. Felly, pa gymhellion, Gweinidog, mae eich Llywodraeth yn darparu i rymuso perchnogion cartrefi domestig ac awdurdodau lleol i gyflymu cyfradd cynhyrchu ynni adnewyddadwy?
Er enghraifft, rydyn ni'n gwybod bod trethi busnes yn rhwystr i gynlluniau ynni dŵr preifat. Cost darparu rhyddhad ardrethi busnes i brosiectau ynni dŵr dan berchnogaeth breifat yn ystod blwyddyn ariannol 2021, pan welsom ni gynifer yn cofrestru ar y cynllun yma, y flwyddyn ddiwethaf roedden nhw'n gymwys ar gyfer y cynllun, oedd £380,000. Felly, er mwyn helpu'r ymgyrch tuag at gynhyrchu mwy o ynni adnewyddadwy a sicrhau bod cynlluniau ynni dŵr ar gael ar ffermydd, a fyddwch chi'n ystyried ailgyflwyno'r cymorth trethi busnes i dirfeddianwyr wrth symud ymlaen at 2023-24?
Er mwyn i'r uchelgeisiau hyn fod yn werth rhywbeth, mae'n rhaid cael fframwaith diriaethol ar gyfer cyflawni. Mae hyn yn cynnwys datblygu swyddi gwyrdd, buddsoddi mewn sgiliau a hyfforddiant i ddarparu cyfleoedd sy'n talu'n dda i'r gweithlu y bydd eu hangen i wneud y prosiectau adnewyddadwy hyn yn llwyddiant. Felly, roedd hi'n siomedig bod oedi cyn cyhoeddi cynllun sgiliau sero net Cymru yn hydref 2022. Mae hyn yn golygu mai Cymru yw'r unig Lywodraeth ar draws y DU gyfan i beidio â chyhoeddi unrhyw beth ar sgiliau sero net. Felly, a fyddwch yn ymrwymo, Gweinidog, i gyhoeddi cynllun cydlynol ar gyfer hyfforddiant addysg a sgiliau fel y gall y swyddi gwyrdd â chyflogau da hyn ddod yn realiti mewn gwirionedd?
Yn olaf, cynhaliais gyfarfod ag Ystâd y Goron yn ddiweddar. Maen nhw'n canolbwyntio'n llwyr ar gyflawni. Mae ganddyn nhw hanes gwych o brydlesu gwely'r môr yn llwyddiannus, i'r graddau mai'r DU yw'r ail farchnad fwyaf llwyddiannus yn y byd. Fel y maen nhw wedi egluro i mi, mae cyfle i Gymru ei hun fod yn arweinydd byd-eang os ydyn ni'n symud yn gyflym ac yn annog busnesau i fuddsoddi. Felly, Gweinidog, a wnewch chi gadarnhau eich bod yn canolbwyntio'n llwyr ar gyflawni a gweithredu'n gyflym, ac, o'r herwydd, a wnewch chi ddiystyru dilyn yr hyn na ellir ond ei alw'n obsesiwn Plaid Cymru gyda datganoli Ystâd y Goron? Os nad ydych chi'n cytuno â mi, a allech chi ddweud wrthyf beth rydych chi'n credu byddai buddion datganoli Ystâd y Goron? Ond rydyn ni fel grŵp yn parhau i wrthwynebu hynny'n gadarn. Diolch, Dirprwy Lywydd.
Thank you, Janet. I hope your throat gets better soon; I have every sympathy. As you know, I've had a very similar problem myself, so many sympathies there.
Just in terms of the Crown Estate, obviously, we are in favour of the devolution of the Crown Estate, and the benefits of that are just really obvious. First off, the revenue itself is worth having, just straight up. So, even if we didn't want to do anything else, it's clear that the revenue would be worth having. But, actually, what's much, much better in terms of the devolution that we would like to see is what we would then be able to do with ensuring that local supply chain and local employment were embedded into the auction round. Now, I'm very sorry to say that the last auction round, although we are delighted to see it be granted and go ahead, didn't have the kinds of safeguards we would have liked to have seen for local supply and ownership. It was a pass/fail only, and it's not part of the contract conditions.
I'm really sorry about that, because what we've got there is a race to the highest bidder, and then when the contracts for difference round comes out from the Government, that will be a race to the lowest price. And the people who get squeezed in the middle of those two conflicting competitions, run by the same Government, are the suppliers, while the main energy companies who have got the benefit of the auction for leases squeeze their supply chain in order to get the cost for the contracts for difference down as far as possible. And as I said only very recently in the Senedd in another statement, the real problem there is to make sure that the big multinational companies that have won, because of the way that the auction was run, don't simply just revert to their own supply chains at home as the quickest and fastest way of getting that price down, and that's a real problem for us.
If the Crown Estate was devolved, we would have been able to directly influence that, and I'm very sorry that we weren't able to. That supply is actually worth more than the price or the revenue implication, and if you look what's happened in Scotland, that's exactly what they've been able to do. So, I regret that the Crown Estate didn't see fit to do that, and we will continue to work with them for future rounds to make sure that smaller companies, consortiums of smaller companies, and community and locally owned renewables, can be directly associated with the auction, and not part way down the supply chain. So, I think that's a really direct example to you of why it would matter to us. I know your party doesn't agree with it, but I really fail to understand why, to be honest, because the benefits are really, really obvious.
In terms of energy efficiency, we do have energy efficiency in our planning. It's part of our carbon budget, and it's part of the climate committee recommendations to us. We expect everyone in Wales to play their part. It's not part of this particular statement, but I recommend to you the carbon budget documents themselves, which set out what we expect in terms of energy efficiency. Of course we want to only use the energy that is necessary; of course we want the most efficient grid, and that's part of the same conversation that I've rehearsed, Dirprwy Lywydd, on the floor of this Chamber many times. We need the grid to be as efficient and effective as possible, we need people to be as efficient and effective as possible in their use of energy, both at business and industrial level, and at local level, but, we know, and you set it out yourself, that because of the direction of travel for heat, for electric vehicles, for a whole range of other things, we know that the energy consumption will grow and, as I said in my statement, we're confident that our plan to have 100 per cent renewables will match that ambition, because of the real opportunity that we have here in Wales. It's so exciting to see it.
Everything you said about local ownership I agree with, other than the business rates. There is a real issue there, Dirprwy Lywydd, which I won't go into now, because it'll take far too long. But there is a real issue there about the right level of local taxation for the right level of profit, which, no doubt, we'll have a chance to debate another time.
Diolch, Janet. Gobeithio y bydd eich gwddf yn gwella yn fuan; mae gen i bob cydymdeimlad. Fel y gwyddoch, rwyf wedi cael problem debyg iawn fy hun, felly mae gen i lawer o gydymdeimlad yn hynny o beth.
Dim ond o ran Ystâd y Goron, yn amlwg, rydyn ni o blaid datganoli Ystâd y Goron, ac mae manteision hynny yn amlwg iawn. I ddechrau, mae'r refeniw ei hun yn werth ei gael, dim ond i ddweud hynny'n blwmp ac yn blaen. Felly, hyd yn oed os nad oedden ni eisiau gwneud unrhyw beth arall, mae'n amlwg y byddai'r refeniw yn werth ei gael. Ond, mewn gwirionedd, yr hyn sy'n llawer, llawer gwell o ran y datganoli yr hoffem ei weld yw'r hyn y byddem wedyn yn gallu ei wneud gyda sicrhau bod y gadwyn gyflenwi leol a chyflogaeth leol wedi'u cynnwys yn y rownd ocsiwn. Nawr, mae'n ddrwg iawn gen i ddweud nad oedd y rownd ocsiwn ddiwethaf, er ein bod yn falch iawn o'i gweld yn cael ei chaniatáu ac yn mynd rhagddi, heb y mathau o fesurau diogelu y byddem wedi hoffi eu gweld ar gyfer cyflenwad a pherchnogaeth leol. Roedd yn drefniant llwyddo/methu yn unig, ac nid yw'n rhan o amodau'r contract.
Mae'n ddrwg iawn gen i am hynny, oherwydd yr hyn sydd gennym ni yn y fan yna yw ras i'r cynigydd uchaf, ac yna pan ryddheir y cytundebau am rowndiau gwahanol gan y Llywodraeth, bydd hynny'n ras i'r pris isaf. A'r bobl sy'n cael eu gwasgu yng nghanol y ddwy gystadleuaeth wrthwynebus hynny, sy'n cael eu rhedeg gan yr un Llywodraeth, yw'r cyflenwyr, tra bod y prif gwmnïau ynni sydd wedi cael budd yr ocsiwn ar gyfer prydlesi yn gwasgu eu cadwyn gyflenwi er mwyn cael y gost am y contractau am wahaniaeth i lawr cyn belled ag y bo modd. Ac fel y dywedais dim ond yn ddiweddar iawn yn y Senedd mewn datganiad arall, y gwir broblem sydd yna yw sicrhau nad yw'r cwmnïau rhyngwladol mawr sydd wedi ennill, oherwydd y ffordd y cafodd yr ocsiwn ei rhedeg, yn dychwelyd i'w cadwyni cyflenwi eu hunain gartref fel y ffordd gyflymaf a rhwyddaf o gael y pris hwnnw i lawr, ac mae hynny'n broblem wirioneddol i ni.
Pe bai Ystâd y Goron wedi'i datganoli, byddem wedi gallu dylanwadu'n uniongyrchol ar hynny, ac mae'n ddrwg iawn gen i nad oeddem yn gallu. Mae'r cyflenwad hwnnw mewn gwirionedd yn werth mwy na'r pris neu'r goblygiad refeniw, ac os edrychwch chi beth sydd wedi digwydd yn yr Alban, dyna'n union maen nhw wedi gallu ei wneud. Felly, rwy'n gresynu nad oedd Ystâd y Goron yn gweld yn dda i wneud hynny, a byddwn yn parhau i weithio gyda nhw ar gyfer rowndiau'r dyfodol i wneud yn siŵr y gall cwmnïau llai, consortiwm cwmnïau llai, a chynlluniau cymunedol ac ynni adnewyddadwy sydd dan berchnogaeth leol, fod yn gysylltiedig yn uniongyrchol â'r ocsiwn, ac nid yn rhan o'r gadwyn gyflenwi. Felly, rwy'n credu bod hynny'n esiampl uniongyrchol iawn i chi o pam y byddai'n bwysig i ni. Rwy'n gwybod nad yw eich plaid yn cytuno â'r peth, ond rwy'n methu'n lân â deall pam, i fod yn onest, oherwydd mae'r manteision mewn gwirionedd, yn amlwg iawn, iawn.
O ran effeithlonrwydd ynni, mae gennym ni effeithlonrwydd ynni yn ein cynlluniau. Mae'n rhan o'n cyllideb garbon, ac mae'n rhan o argymhellion y pwyllgor hinsawdd i ni. Rydym yn disgwyl i bawb yng Nghymru chwarae eu rhan. Nid yw'n rhan o'r datganiad penodol hwn, ond rwy'n argymell i chi'r dogfennau cyllideb carbon eu hunain, sy'n nodi'r hyn yr ydym yn ei ddisgwyl o ran effeithlonrwydd ynni. Wrth gwrs mae arnom ni eisiau defnyddio'r ynni sydd ei angen yn unig; wrth gwrs mae arnom ni eisiau'r grid mwyaf effeithlon, ac mae hynny'n rhan o'r un sgwrs yr wyf wedi'i hail adrodd, Dirprwy Lywydd, ar lawr y Siambr hon lawer gwaith. Mae angen i'r grid fod mor effeithlon ac effeithiol â phosibl, mae angen i bobl fod mor effeithlon ac effeithiol â phosibl yn eu defnydd o ynni, ar lefel busnes a diwydiannol, ac ar lefel leol, ond, rydym yn gwybod, ac fe wnaethoch chi amlinellu hynny eich hun, oherwydd y sefyllfa o ran gwres, ar gyfer cerbydau trydan, ar gyfer ystod eang o bethau eraill, rydym yn gwybod y bydd y defnydd o ynni'n cynyddu ac, fel y dywedais yn fy natganiad, rydym yn ffyddiog y bydd ein cynllun i gael 100 y cant o ynni adnewyddadwy yn cyd-fynd â'r uchelgais honno, oherwydd y cyfle gwirioneddol sydd gennym ni yma yng Nghymru. Mae mor gyffrous gweld hynny.
Popeth roeddech chi'n ei ddweud am berchnogaeth leol rwy'n cytuno â nhw, heblaw am y trethi busnes. Mae problem wirioneddol yn y fan yna, Dirprwy Lywydd, na wna i fanylu arni nawr, oherwydd bydd yn cymryd llawer gormod o amser. Ond mae gwir fater yno ynglŷn â'r lefel gywir o drethu lleol ar gyfer y lefel gywir o elw, y bydd gennym ni, mae'n siŵr, gyfle i'w drafod dro arall.
Diolch, Gweinidog, am y datganiad. Roeddwn i'n falch iawn i glywed beth roeddech chi'n ei ddweud am Ystad y Goron. Os ydyn ni'n mynd i gael obsesiwn, buaswn i'n dweud bod cael obsesiwn am sicrhau dyfodol gwell a mwy llewyrchus i Gymru yn lle eithaf da i ddechrau, i fod yn onest. Felly, buaswn i'n 'associate-io' fy hunan gyda nifer o'r pethau roeddech chi'n eu dweud am hwnna, achos mae gennym ni yng Nghymru gymaint o adnoddau—wel, mae cymaint o botensial o ran adnoddau adnewyddadwy, ond mae hefyd nifer o rwystrau hirsefydlog sydd angen eu cydnabod cyn i Gymru wireddu'r potensial yna, ac rŷn ni wedi clywed yn barod am un ohonyn nhw.
Dros ddegawd yn ôl, addawodd y Llywodraeth y bydden nhw—wel, y byddech chi—yn gweithredu. Dŷn ni'n dal i ddisgwyl gweld ffrwyth rhai o'r addewidion. Mae lot o bethau i'w clodfori, ond mae yna rwystredigaeth am yr oedi hefyd. Mae gan Lywodraeth Cymru darged i weld Cymru yn ateb 70 y cant o'i galw trydanol o ffynonellau adnewyddadwy erbyn 2030. Ond yn ôl adroddiad blynyddol 'Energy Generation in Wales' y Llywodraeth y llynedd, mae maint y trydan rŷn ni'n ei ddefnyddio wedi cynyddu'n gyflymach na'r trydan adnewyddadwy sy'n cael ei gynhyrchu yng Nghymru. Mae canran y trydan sy'n cael ei ddefnyddio yng Nghymru sy'n cael ei greu drwy ffynonellau adnewyddadwy wedi gostwng o 56 y cant yn 2020 i 55 y cant yn 2021. Pan dŷn ni'n edrych i'r flwyddyn ganlynol, 2022, o ystyried y ffaith ein bod ni wedi wynebu sgil-effeithiau'r pandemig, yn ogystal â'r creisis costau byw ac effeithiau'r creisis rhyngwladol yn Wcráin, pa effaith ydych chi'n meddwl y bydd y newidiadau mawr hyn yn eu cael ar ein defnydd ni o drydan? Pa effaith fydd hyn yn ei gael ar ein gallu i gyflawni ein targedau ni?
Rŷn ni, fel plaid, wedi beirniadu’r Llywodraeth yn y gorffennol am yr arafwch, yr oedi gyda'r cynnydd sydd wedi bod yn y maes hwn. Pryd ydych chi’n meddwl y bydd y trend yma yn newid neu'n troi o gwmpas? Buaswn yn hoffi pe gallech chi, Weinidog, osod mas ychydig o gerrig milltir y byddech chi'n rhagweld y byddwn ni'n gallu eu pasio ar y siwrne yna tuag at y targedau hynny, os gwelwch yn dda.
Efallai’r rhwystr mwyaf oll sydd gennym ni ydy ein grid ynni. Rydych chi wedi sôn am hyn yn barod: y rhwydwaith o beilonau, llinellau pŵer a chysylltiadau sy’n gwasanaethu’r system ynni Brydeinig. Wythnos diwethaf, awgrymodd y Prif Weinidog y byddai’n hoffi gweld y grid cenedlaethol yn dod o dan reolaeth gyhoeddus. Fe soniodd am yr arian anferth sy’n mynd i gyfranddalwyr a'r backlog o bron i 700 o brosiectau ynni adnewyddadwy sy'n dal i aros i’r grid ffeindio capasiti iddyn nhw. Ydy Llywodraeth Cymru yn bwriadu gwneud yr achos am reolaeth gyhoeddus o’r grid cenedlaethol? Ydych chi neu'ch swyddogion wedi cynnal trafodaethau â Llywodraeth San Steffan am genedlaetholi’r grid? Pa effaith, yn olaf, ydych chi’n meddwl y byddai hynny'n ei gael ar ein gallu i gyflawni'r targedau ynni adnewyddadwy? Diolch.
Thank you, Minister, for the statement. I was pleased to hear what you said about the Crown Estate. If we're going to have an obsession, I would say that having an obsession about having a better and more prosperous future for Wales is a good place to start, to be honest. So, I would associate myself with a number of things that you said about that, because we do have in Wales so much potential in terms of renewable resources, but there are also so many long-standing barriers that need to be recognised before Wales can realise that potential, and we've heard already about one of them.
Over a decade ago, the Welsh Government pledged that you'd take action, but we're still waiting to see the fruits of some of the promises made. There is much to praise, but there is also some frustration about the delays as well. The Welsh Government has a target to see Wales meeting 70 per cent of its electricity demand from renewable sources by 2030. But according to the Welsh Government's annual 'Energy Generation in Wales' report last year, the amount of electricity that we use has increased more rapidly than the amount of renewable electricity that's produced in Wales. The percentage of electricity that's used in Wales and that is created through renewable sources has fallen from 56 per cent in 2020 to 55 per cent in 2021. And when we look at the following year, 2022, considering that we faced the after-effects of the pandemic, as well as the cost-of-living crisis and the effects of the international crisis in Ukraine, what impact do you think that these major changes will have on our use of electricity? What impact will that have on our ability to achieve our targets?
We, as a party, have criticised the Government in the past for the slow progress that has been made in this area. When do you think this trend will change or be reversed? I would like it, Minister, if you could set out the milestones that you anticipate that we would be able to pass on the journey towards meeting those targets, please.
Perhaps the biggest barrier of all is our energy grid. You've already mentioned this: the network of pylons, power lines and connections that serve the British energy system. Last week, the First Minister suggested that he would like to see the national grid come under public control. He talked about the huge sums of money that go to shareholders and the backlog of almost 700 renewable energy projects that are still waiting for the grid to find capacity for them. Does the Welsh Government intend to make the case for public control of the national grid? Have you or your officials held discussions with the Westminster Government about nationalising the grid? What impact, finally, do you think that that would have on our ability to achieve our renewable energy targets? Thank you.
Diolch, Delyth. I think there's much to agree on there, and then I can do a bit of an explanation of where we are. So, just in terms of the grid itself, the national grid is one of the worst-named bits of it, really, because it's nothing of the sort; it's a series of different organisations that deploy different bits of the grid. It has been very reactive in the past. It has only responded to customer demands for a grid connection in a particular place before it's deployed. The absence of planning has been—well, we've ended up where we are because of the absence of planning and the absence of future-proofing, because I think it has been evident for a long time that the grid was necessary, even for things like broadband and electric-vehicle charging, never mind for any industrial strategy, and it simply hasn't been looked at.
We've been calling for it, as a party, since well before devolution and ever since devolution—that it should be either a national service, which we still believe, or, at the very least, that it should be planned and that the national grid should take account of an upfront investment strategy, even if it was going to cost-recover afterwards. We have finally prevailed in having a holistic network design now being put in place for Wales, and that's a huge step forward in terms of what we can plan for, and that's a process that is very much ongoing; my officials are extremely involved in much of the granular detail. But, you know, it would be far better if it wasn't being done for profit for shareholders, and I think that's just a political philosophy that it's unlikely that the opposite benches will share, but we certainly do share it. At the very least, I'd like to see it as a not-for-profit company.
But, really, the big thing here is the planning. So, we are pleased that, finally, they have seen some sense and are looking at holistic network design. That's been partly driven by the big renewables developers, who are clearly screaming the place down about the fact that—the First Minister said it himself—they'll get the energy to the beach and then be looking for a plug. Where is the plug? That's a really big issue for us; we have to get ahead of that and those plans are proceeding at pace. There's a lot of detail on that, Dirprwy Lywydd, that I've been into a number of times in the Chamber, and I won't repeat it.
In terms of the targets that we have set, there are some issues around the percentage of generation. We have a ridiculous amount of the UK gas energy generation here in Wales through previous historic accident, which I would very much like to see got rid of, and that, obviously, affects the percentage, but we're making good progress towards it. The latest data we have shows that in 2021, renewables generated the equivalent of 55 per cent of our electricity use, against a target of 70 per cent by 2030. So, the reason I'm doing this today is because we think that target will be met and we're trying to increase our ambition. I think that's the right thing to do, so it's absolutely the case that we think that the 70 per cent will be met and now we can go further. We've also already achieved around 90 per cent of our target of 1 GW of renewable energy capacity to be locally owned by 2030. That's an estimated 0.9 GW of generation by 2021, so that also is very good. But what's holding us back is the grid. That's the point: we would have a lot more of these projects coming forward. A lot more just very domestic, farm businesses or whatever would want to connect renewables in if the grid was fit for purpose, and that is a real limiter for us, and so we need to work on that.
We will be developing as part of our co-operation agreement a company that I’m sure you’re all aware of, Ynni Cymru. I hope very soon that we’ll be able to make some announcements about that company’s ability to intervene in assisting people to get community generation to scale up. There’s a lot of ambition across the country for that, and I’m sure we can work with people. We will, though, have to look at closed grids, because we can’t get the grid connections. But we’ve got to make sure that those closed grids are capable, so that when we do get the grid we need, we can connect in. So, we will be looking outside the box for that, to make sure that people can.
And the last piece that you asked me about was the decarbonisation piece. Obviously, I’ve said a number of times what we’re doing about the right technology for the right house. We will, once we’ve got that ready to go, be starting to look at the deployment of grant assistance and so on, for the poorest and worst-fabric households first, to make sure we can run it out. We are now working with local authorities, and it might be part of Ynni Cymru—it’s under discussion. We will be working to see if we can do community decarbonisation projects—so, all the houses in a particular community, because they’re very energy inefficient, come together to do pieces of work, which makes it more affordable for all of them. That means that you get whole communities coming up at the same time. So, there are a number of plans in the pipeline there.
Diolch, Delyth. Rwy'n credu bod llawer i gytuno arno yna, ac wedyn fe alla i egluro ychydig o ran y sefyllfa yr ydym ni ynddi. Felly, dim ond o ran y grid ei hun, mae'r grid cenedlaethol yn un o'r darnau ohono a gafodd ei enwi waethaf, mewn gwirionedd, oherwydd nid yw'n ddim o'r fath; mae'n gyfres o wahanol sefydliadau sy'n defnyddio darnau gwahanol o'r grid. Bu'n ymatebol iawn yn y gorffennol. Nid yw ond wedi ymateb i alwadau cwsmeriaid am gysylltiad grid mewn lle penodol cyn iddo gael ei ddefnyddio. Mae absenoldeb cynllunio wedi bod—wel, rydym ni yn y sefyllfa yr ydym ni ynddi oherwydd absenoldeb cynllunio ac absenoldeb diogelu i'r dyfodol, oherwydd rwy'n credu y bu hi'n amlwg ers amser maith bod angen y grid, hyd yn oed ar gyfer pethau fel band eang a gwefru cerbydau trydan, heb sôn am unrhyw strategaeth ddiwydiannol, ac yn syml, nid yw wedi cael ystyriaeth.
Rydym ni wedi bod yn galw amdano, fel plaid, ers ymhell cyn datganoli a byth ers datganoli—y dylai fod naill ai'n wasanaeth cenedlaethol, yr ydym yn dal i gredu, neu, o leiaf, y dylid ei gynllunio ac y dylai'r grid cenedlaethol ystyried strategaeth fuddsoddi o flaen llaw, hyd yn oed pe byddid yn adfer costau wedyn. Rydym o'r diwedd wedi cario'r dydd o ran sefydlu dyluniad rhwydwaith cyfannol ar gyfer Cymru bellach, ac mae hynny'n gam enfawr ymlaen o ran yr hyn y gallwn gynllunio ar ei gyfer, ac mae hynny'n broses sy'n parhau i raddau helaeth; mae fy swyddogion yn ymwneud yn fawr â llawer o'r glo mân. Ond, wyddoch chi, byddai'n llawer gwell pe na bai'n cael ei wneud er mewn creu elw i gyfranddalwyr, ac rwy'n credu mai athroniaeth wleidyddol yn unig yw hynny ei bod yn annhebygol y bydd y meinciau gyferbyn yn ei rhannu, ond rydyn ni'n sicr yn ei rhannu. O leiaf, hoffwn ei weld fel cwmni nid-er-elw.
Ond, mewn gwirionedd, y peth mawr yma yw'r cynllunio. Felly, rydym yn falch eu bod, o'r diwedd, wedi gweld rhywfaint o synnwyr ac yn edrych ar ddylunio rhwydwaith cyfannol. Mae hynny wedi cael ei ysgogi'n rhannol gan y datblygwyr ynni adnewyddadwy mawr, sy'n amlwg yn sgrechian am y ffaith—dywedodd y Prif Weinidog ei hun—y byddant yn cael yr ynni i'r traeth ac yna y byddant yn chwilio am blwg. Ble mae'r plwg? Mae hynny'n fater mawr iawn i ni; mae'n rhaid i ni fwrw ymlaen â hynny ac mae'r cynlluniau hynny'n mynd rhagddynt ar gyflymder. Mae llawer o fanylion ynghylch hynny, Dirprwy Lywydd, yr wyf wedi manylu arnynt sawl gwaith yn y Siambr, ac ni fyddaf yn eu hailadrodd.
O ran y targedau rydym ni wedi'u gosod, mae rhai materion yn ymwneud â'r ganran o ynni a gynhyrchir. Mae gennym ni gyfran chwerthinllyd o ynni nwy'r DU a gynhyrchir yma yng Nghymru drwy ddamwain hanesyddol flaenorol, yr hoffwn weld ei waredu, ac mae hynny, yn amlwg, yn effeithio ar y ganran, ond rydym yn gwneud cynnydd da tuag ato. Mae'r data diweddaraf sydd gennym ni yn dangos bod ynni adnewyddadwy wedi cynhyrchu'r hyn sy'n cyfateb i 55 y cant o'n defnydd o drydan, o gymharu â tharged o 70 y cant erbyn 2030. Felly, y rheswm rwy'n gwneud hyn heddiw yw oherwydd ein bod ni'n credu y bydd y targed hwnnw'n cael ei gyrraedd ac rydyn ni'n ceisio cynyddu ein huchelgais. Rwy'n credu mai dyna'r peth iawn i'w wneud, felly rydyn ni'n wirioneddol gredu y bydd y 70 y cant yn cael ei fodloni a nawr gallwn ni fynd ymhellach. Rydyn ni hefyd wedi cyflawni tua 90 y cant o'n targed o 1 GW o gapasiti ynni adnewyddadwy i fod dan berchnogaeth leol erbyn 2030. Amcangyfrifir bod hynny'n 0.9 GW o gynhyrchu erbyn 2021, felly mae hynny hefyd yn dda iawn. Ond, yr hyn sy'n ein dal ni'n ôl yw'r grid. Dyna'r pwynt: byddai gennym ni lawer mwy o'r prosiectau hyn yn dod ymlaen. Llawer mwy o fusnesau domestig, ffermydd neu beth bynnag fyddai eisiau cysylltu ynni adnewyddadwy pe bai'r grid yn addas i'r diben, ac mae hynny'n llestair go iawn i ni, ac felly mae angen i ni weithio ar hynny.
Byddwn yn datblygu fel rhan o'n cytundeb cydweithredu, gwmni rwy'n siŵr eich bod i gyd yn ymwybodol ohono, Ynni Cymru. Rwy'n gobeithio'n fuan iawn y byddwn yn gallu gwneud rhai cyhoeddiadau am allu'r cwmni hwnnw i ymyrryd wrth gynorthwyo pobl i gynhyrchu mwy o ynni cymunedol. Mae yna gryn uchelgais ar draws y wlad ar gyfer hynny, ac rwy'n siŵr y gallwn ni weithio gyda phobl. Er hynny, bydd yn rhaid i ni edrych ar gridiau caeedig, oherwydd allwn ni ddim cael y cysylltiadau grid. Ond mae'n rhaid i ni sicrhau bod y gridiau caeedig hynny'n abl i weithredu, fel y gallwn ni gysylltu pan gawn ni'r grid sydd ei angen arnom. Felly, byddwn ni'n meddwl yn greadigol yn hynny o beth, i wneud yn siŵr y gall bobl wneud hynny.
A'r darn olaf wnaethoch chi ofyn i mi amdano oedd y darn am ddatgarboneiddio. Yn amlwg, rydw i wedi dweud nifer o weithiau beth rydyn ni'n ei wneud am y dechnoleg gywir ar gyfer y tŷ cywir. Byddwn, ar ôl i ni gael hynny'n barod, yn dechrau edrych ar ddefnyddio cymorth grant ac yn y blaen, ar gyfer yr aelwydydd tlotaf a gwaethaf eu deunydd yn gyntaf, i wneud yn siŵr y gallwn ni gyflawni hynny. Rydyn ni bellach yn gweithio gydag awdurdodau lleol, a gallai fod yn rhan o Ynni Cymru—mae'n cael ei drafod. Byddwn ni'n gweithio i weld a allwn ni wneud prosiectau datgarboneiddio cymunedol—felly, byddai'r holl dai mewn cymuned benodol, oherwydd eu bod nhw'n aneffeithlon iawn o ran ynni, yn dod at ei gilydd i wneud darnau o waith, sy'n ei wneud yn fwy fforddiadwy i bob un ohonyn nhw. Mae hynny'n golygu eich bod chi'n cael cymunedau cyfan yn ymuno ar yr un pryd. Felly, mae nifer o gynlluniau ar y gweill gyda hynny.
I very much welcome the statement we’ve heard from the Minister this afternoon, and I very much welcome the vision that you set out, Minister. I’m also very grateful to you for what you’ve just said in answer to the previous question, because I think a number of us were curious, if you like, about what Ynni Cymru would actually do.
I think there are other barriers beyond those that you’ve described in terms of community distributed energy generation. I think the other barriers are finance being available to local groups to enable them to invest in creating the sort of generation capacity that we need for a small community. There’s also the barrier of the technology that is best deployed in different places, and the barriers, of course, of creating the corporate entity that would then manage that project. So, there are a number of different barriers there, and you’ve already described planning, of course. When I was sitting in your seat as a Minister responsible for this, I found that most of my budget was being used fighting other parts of the public sector, and it was one of the most frustrating jobs that I’ve done. So, I think we need to unpick that, and to ensure that community generation is something that we can focus on.
The final point I’ll make, without testing the patience of the Deputy Presiding Officer too far, is the alternative to that, because in Blaenau Gwent, one of the smallest constituencies in the country, we have an application for Manmoel wind, Mynydd Carn-y-Cefn in Abertillery, Mynydd Llanhilleth, Abertillery, and two in the Rassau. That is too much for a small community, and the danger is that if you surround people with 185m turbines, what you do is not generate more energy, but lose the goodwill of the population, and that goodwill of the population is what’s going to help us achieve the targets that you’ve set out for us this afternoon.
Rwy'n croesawu'r datganiad rydyn ni wedi'i glywed gan y Gweinidog y prynhawn yma, ac rwy'n croesawu'r weledigaeth a amlinellwyd gennych yn fawr, Gweinidog. Rwyf hefyd yn ddiolchgar iawn i chi am yr hyn rydych chi newydd ei ddweud wrth ateb y cwestiwn blaenorol, oherwydd rwy'n credu bod nifer ohonom yn chwilfrydig, os mynnwch chi, am yr hyn y byddai Ynni Cymru yn ei wneud mewn gwirionedd.
Rwy'n credu bod rhwystrau eraill y tu hwnt i'r rhai rydych chi wedi'u disgrifio yn nhermau cynhyrchu ynni wedi'i gyflenwi'n gymunedol. Rwy'n credu mai'r rhwystrau eraill yw cyllid sydd ar gael i grwpiau lleol er mwyn eu galluogi i fuddsoddi mewn creu'r math o gapasiti cynhyrchu sydd ei angen arnom ar gyfer cymuned fach. Mae yna hefyd rwystr o ran y dechnoleg sy'n cael ei defnyddio orau mewn gwahanol leoedd, a'r rhwystrau, wrth gwrs, o greu'r endid corfforaethol a fyddai wedyn yn rheoli'r prosiect hwnnw. Felly, mae nifer o rwystrau gwahanol yn bodoli, ac rydych chi eisoes wedi disgrifio cynllunio, wrth gwrs. Pan oeddwn i'n eistedd yn eich sedd fel Gweinidog oedd yn gyfrifol am hyn, roeddwn i'n gweld bod y rhan fwyaf o fy nghyllideb yn cael ei defnyddio yn ymladd rhannau eraill o'r sector cyhoeddus, ac roedd yn un o'r swyddi mwyaf rhwystredig rwyf wedi ei gwneud. Felly, credaf fod angen i ni ddadwneud hynny, ac i sicrhau bod cynhyrchu cymunedol yn rhywbeth y gallwn ni ganolbwyntio arno.
Y sylw olaf a wnaf i, heb drethu amynedd y Dirprwy Lywydd yn ormodol, yw'r dewis arall, oherwydd ym Mlaenau Gwent, un o'r etholaethau lleiaf yn y wlad, mae gennym ni gais am gynlluniau ynni gynt ym Manmoel, Mynydd Carn-y-Cefn yn Abertyleri, Mynydd Llanhiledd, Abertyleri, a dau yn Rasa. Mae hynny'n ormod i gymuned fach, a'r perygl yw, os ydych chi'n amgylchynu pobl â thyrbinau 185m, yr hyn rydych chi'n ei wneud yw nid cynhyrchu mwy o ynni, ond colli ewyllys da'r boblogaeth, ac ewyllys da'r boblogaeth yw beth sy'n mynd i'n helpu ni i gyrraedd y targedau rydych chi wedi'u hamlinellu i ni'r prynhawn yma.
Thank you, Alun. I absolutely agree with the last point. The big issue there is to make sure that the community has the renewable energy it wants and needs, but also there’s a huge piece there about not just community benefits, but proper community ownership. So, we are very keen indeed to facilitate any company that’s building an onshore windfarm—I hope we can do this with floating wind as well, but certainly onshore—to actually build turbines directly for community ownership. So, we can facilitate, via the Development Bank for Wales, local people having an actual share in that. That will mean they get a direct benefit in their energy bills, which is not permissible under the community benefits scheme, and also means that we can further a decarbonisation agenda, so we can actually get people’s bills right down. I think that has a fundamental effect on the amount of renewables that people want to see around them, if I’m honest.
The other big piece for me is we often have—I don’t know that your community’s in this particular place—communities that can see one or two or more windfarms out their windows who are on off-grid oil. We absolutely need to find a way to get those communities to be able to connect directly into the renewable electricity: (a) to decarbonise, (b) to get that community buy-in you talked about, and (c) how frustrating is that—that you’ve got that wealth of opportunity on your doorstep and you can’t get to it? Many of the communities that I serve and that Rebecca Evans serves are in exactly that position, and I’d imagine a number of colleagues around the Chamber are in that position, so we’re really keen to make sure that we spread out the largesse, if you like, and this community ownership piece is a really big part of that. So, we're very keen indeed to make sure that, as the state-owned developer rolls out, these exemplar sites—where we build turbines specifically for the community to own and we put up the price first, and we allow the community to buy into it over a very, very long period of time so that it's accessible to all income levels—really make a difference as those profits start to come into communities.
And then on the other two pieces, I completely agree with you around the access to funding, access to technology advice and access to corporate advice. I don't want to pre-announce the Ynni Cymru co-operation agreement talks that we're having, but they're progressing very nicely and I hope to be able to make an announcement soon that will cover off a number of those heads.
Diolch, Alun. Rwy'n cytuno'n llwyr â'r pwynt olaf. Y broblem fawr yn y fan yna yw sicrhau bod gan y gymuned yr ynni adnewyddadwy y mae hi ei heisiau a'i hangen, ond hefyd mae elfen enfawr yn y fan yna am nid dim ond buddion cymunedol, ond perchnogaeth gymunedol briodol. Felly, rydym ni'n awyddus iawn yn wir i hwyluso unrhyw gwmni sy'n adeiladu fferm wynt ar y tir—rwy'n gobeithio y gallwn ni wneud hyn gyda chynlluniau ynni gwynt arnofiol hefyd, ond yn sicr ar y tir—i adeiladu tyrbinau yn uniongyrchol ar gyfer perchnogaeth gymunedol mewn gwirionedd. Felly, gallwn hwyluso, trwy Fanc Datblygu Cymru, bod gan bobl leol gyfran go iawn yn hynny. Bydd hynny'n golygu eu bod yn cael budd uniongyrchol yn eu biliau ynni, nad yw'n cael ei ganiatáu o dan y cynllun buddiannau cymunedol, ac mae hefyd yn golygu y gallwn hyrwyddo agenda datgarboneiddio, fel y gallwn ni gael biliau pobl yn iawn mewn gwirionedd. Rwy'n credu bod hynny'n cael effaith sylfaenol ar faint o ynni adnewyddadwy y mae pobl eisiau ei weld o'u cwmpas, os ydw i'n onest.
Y darn mawr arall i mi yw ein bod ni'n aml wedi—dydw i ddim yn gwybod a yw eich cymuned yn y sefyllfa benodol hon—cymunedau sy'n gallu gweld un neu ddau neu fwy o ffermydd gwynt o'u ffenestri sydd ar olew oddi ar y grid. Mae angen i ni ddod o hyd i ffordd o gael y cymunedau hynny i allu cysylltu'n uniongyrchol â'r trydan adnewyddadwy: (a) i ddatgarboneiddio, (b) i gael y gefnogaeth gymunedol honno roeddech chi'n sôn amdani, ac (c) pa mor rhwystredig yw hynny—fod gennych chi'r cyfoeth yna o gyfle ar garreg eich drws a fedrwch chi ddim cyrraedd y peth? Mae llawer o'r cymunedau yr ydw i'n eu gwasanaethu ac y mae Rebecca Evans yn gwasanaethu yn yr union sefyllfa honno, a byddwn i'n dychmygu bod nifer o gyd-Aelodau o gwmpas y Siambr yn y sefyllfa honno, felly rydyn ni'n awyddus iawn i wneud yn siŵr ein bod ni'n lledaenu'r buddion, os mynnwch chi, ac mae'r agwedd perchnogaeth gymunedol yma'n rhan fawr iawn o hynny. Felly, rydyn ni'n awyddus iawn yn wir i wneud yn siŵr, wrth i'r datblygwr sy'n eiddo i'r wladwriaeth gyflwyno'r safleoedd enghreifftiol hyn—lle rydym ni'n adeiladu tyrbinau yn benodol i'r gymuned fod yn berchen arnyn nhw ac rydyn ni'n rhoi'r pris yn gyntaf, a'n bod ni'n caniatáu i'r gymuned brynu cyfranddaliadau yn y cynllun dros gyfnod hir iawn, iawn fel ei fod yn hygyrch i bob lefel incwm—wir yn gwneud gwahaniaeth wrth i'r elw hynny ddechrau dod i gymunedau.
Ac yna ar y ddau beth arall, rwy'n cytuno'n llwyr â chi ynghylch mynediad at gyllid, mynediad at gyngor technoleg a mynediad at gyngor corfforaethol. Does arnaf i ddim eisiau cyhoeddi rhag blaen y trafodaethau cydweithredu yr ydym ni'n eu cael gydag Ynni Cymru, ond maen nhw'n symud ymlaen yn dda iawn a gobeithiaf allu gwneud cyhoeddiad cyn bo hir fydd yn cwmpasu nifer o'r agweddau hynny.
I'd like to raise two points and ask two questions, if I may. In order to achieve our goals and reach our targets, clearly, we need large-scale projects, but we can all play a part as well, and smaller-scale projects cumulatively will play a significant part. In England, small roof-mounted wind turbines are allowed under permitted development. However, permitted development rights do not apply to wind turbines here in Wales. Will you look at this and consider applying permitted development rights to small wind turbines here in Wales please, Minister?
I know you mentioned that you didn't want to repeat yourself, but I will, and it's important for the record. I was disappointed last week to receive an e-mail from Nova Innovation, who notified me that their plans for the Enlli tidal project were being mothballed. They cited three main reasons for this, but most importantly, as we heard earlier, the lack of grid connection. This issue faces others, with farmers, for instance, on the Llŷn peninsula not able to develop wind or solar projects because of this lack of grid capacity. According to the House of Commons Welsh Affairs Committee's recent report on grid capacity in Wales, securing planning consent for grid reinforcements can take longer than constructing the energy project itself. So, without significantly increasing this capacity, there's no point discussing creating new generating abilities. So, will the Minister support the call to entirely devolve energy production and break up the monopoly of the national grid, so that Wales can develop her own ability to move electricity around the nation and invest in those communities that need it? Thank you.
Hoffwn godi dau bwynt a gofyn dau gwestiwn, os caf. Er mwyn cyflawni ein nodau a chyrraedd ein targedau, yn amlwg, mae angen prosiectau ar raddfa fawr, ond gallwn ni i gyd chwarae rhan hefyd, a bydd prosiectau ar raddfa lai gyda'i gilydd yn chwarae rhan sylweddol. Yn Lloegr, caniateir tyrbinau gwynt bach wedi'u gosod ar do o dan ddatblygiad a ganiateir. Ond nid yw hawliau datblygu a ganiateir yn berthnasol i dyrbinau gwynt yma yng Nghymru. A fyddwch yn edrych ar hyn ac yn ystyried cymhwyso hawliau datblygu a ganiateir i dyrbinau gwynt bach yma yng Nghymru os gwelwch yn dda, Gweinidog?
Rwy'n gwybod eich bod wedi sôn nad oeddech chi am ailadrodd eich hun, ond fe wnaf i, ac mae'n bwysig ar gyfer y cofnod. Cefais fy siomi'r wythnos diwethaf i dderbyn e-bost gan Nova Innovation, a roddodd wybod i mi fod eu cynlluniau ar gyfer prosiect llanw Enlli yn cael eu rhoi o'r neilltu. Fe gyfeirion nhw at dri phrif reswm am hyn, ond yn bwysicaf oll, fel y clywsom yn gynharach, y diffyg cysylltiad grid. Mae'r mater hwn yn wynebu eraill, gyda ffermwyr, er enghraifft, ym Mhen Llŷn yn methu datblygu prosiectau gwynt neu solar oherwydd y diffyg capasiti grid yma. Yn ôl adroddiad diweddar Pwyllgor Materion Cymreig Tŷ'r Cyffredin ar gapasiti'r grid yng Nghymru, gall sicrhau caniatâd cynllunio ar gyfer atgyfnerthu'r grid gymryd mwy o amser na llunio'r prosiect ynni ei hun. Felly, heb gynyddu'r capasiti hwn yn sylweddol, does dim pwynt trafod creu galluoedd cynhyrchu newydd. Felly, a fydd y Gweinidog yn cefnogi'r alwad i ddatganoli cynhyrchiant ynni yn llwyr a chwalu monopoli'r grid cenedlaethol, fel y gall Cymru ddatblygu ei gallu ei hun i symud trydan o amgylch y genedl a buddsoddi yn y cymunedau hynny sydd ei angen? Diolch.
Thank you, Mabon. Yes, we would like to have much more control over the national grid, absolutely, because of all of the issues we've discussed endlessly—the need to plan it out, the need for better investment, and so on. So, I think that's taken as read, really. The real issue with a number of projects around Wales—on land, onshore, on sea—has been grid connection, and the real problems with that. So, we are hoping to be able to move that on significantly with the new holistic network design process and, indeed, with the co-operation agreement with Ynni Cymru and a number of other interventions we hope will make a difference. So, I do hope to be able to report a step change in that once we've got those interventions in place and we understand where the holistic network design process is going to take us.
In terms of the small roof-mounted turbines, yes, I'm very interested in exploring permitted development rights for a number of renewables that are possible. We have a small complication in some parts of Wales that are designated landscapes. We need to make sure that the community comes with us on this, and we need to make sure that they're done sympathetically to some of our environments. But yes, in principle we are looking very closely to see what can be allowed. There are also some other issues people have raised in the Chamber around how close an air-source heat pump can be to another dwelling and all that kind of stuff, which we are having a good look at to make sure we have the most effective, most recent advice about a number of these things. So, I'm very interested in looking at that, but we do want to get it right so that we get community buy-in, and not community upheaval with that.
The last thing is just in terms of that planning point and the grid connections. We are going to be introducing an infrastructure consenting Bill to the Senedd shortly, which will take some of the big projects out of the current system. But again, this community buy-in point is a really important one. I don't want people to have to have high-voltage pylons coming across their land because we've got a windfarm right next door to them without them having a really good say about where and how that energy should be removed. It's often the case that it's not the windfarm itself that people are having a problem with—it's the way that the energy is taken away from it.
You'll be very aware that we need to combine this with all of the work we're doing on biodiversity and landscape preservation. For some landscapes, you do not want to underground it. I don't want to dig up peatland in order to do that. But, for other landscapes, undergrounding may be an option. It's really very much an individual route thing. So, we need to make sure that the planning is calibrated, exactly as for the marine consenting, to hit the sweet spot between the right protection for our landscapes and the right speed for the connectivity, to make sure that the communities who live in all of the areas where this might happen get all of the benefits associated with it and as few of the downsides as we can manage.
Diolch, Mabon. Byddem, hoffem gael llawer mwy o reolaeth dros y grid cenedlaethol, yn hollol, oherwydd yr holl faterion rydym ni wedi'u trafod yn ddiddiwedd—yr angen i gynllunio, yr angen am fuddsoddiad gwell, ac ati. Felly, credaf fod hynny wedi ei gymryd yn ganiataol, mewn gwirionedd. Y gwir broblem gyda nifer o brosiectau o amgylch Cymru—ar y tir, ar y lan, ar y môr—fu cysylltiad grid, a'r problemau go iawn gyda hynny. Felly, rydym yn gobeithio gallu gwneud cynnydd sylweddol gyda hynny gyda'r broses newydd o ddylunio rhwydwaith gyfannol ac, yn wir, gyda'r cytundeb cydweithredu ag Ynni Cymru a nifer o ymyriadau eraill rydyn ni'n gobeithio y bydd yn gwneud gwahaniaeth. Felly, rwy'n gobeithio gallu adrodd newid sylweddol gyda hynny unwaith y bydd gennym yr ymyriadau hynny ar waith ac rydym yn deall i le bydd y broses ddylunio rhwydwaith gyfannol yn mynd â ni.
O ran y tyrbinau bach sydd wedi'u gosod ar y to, oes, mae gen i ddiddordeb mawr mewn archwilio hawliau datblygu a ganiateir ar gyfer nifer o brosiectau ynni adnewyddadwy posibl. Mae gennym ni gymhlethdod bach mewn rhai rhannau o Gymru sydd yn dirluniau dynodedig. Mae angen i ni wneud yn siŵr bod y gymuned yn ein cefnogi ni yn hyn o beth, ac mae angen i ni wneud yn siŵr eu bod yn cael eu gwneud mewn cydymdeimlad â rhai o'n hamgylcheddau. Ond ydym, mewn egwyddor rydym yn edrych yn fanwl iawn i weld beth y gellir ei ganiatáu. Mae rhai materion eraill hefyd y mae pobl wedi'u codi yn y Siambr ynghylch pa mor agos y gall pwmp gwres ffynhonnell aer fod i annedd arall a'r holl fath yna o bethau, yr ydym yn cael golwg dda arno i wneud yn siŵr bod gennym y cyngor mwyaf effeithiol, diweddaraf ar nifer o'r pethau hyn. Felly, mae gen i ddiddordeb mawr mewn edrych ar hynny, ond rydyn ni eisiau gwneud pethau'n iawn fel bod y gymuned yn gefnogol, ac nid cynnwrf cymunedol gyda hynny.
Mae a wnelo'r peth olaf â'r pwynt cynllunio hwnnw a'r cysylltiadau grid. Byddwn gyflwyno Bil cydsynio seilwaith i'r Senedd yn fuan, fydd yn tynnu rhai o'r prosiectau mawr o'r system bresennol. Ond eto, mae'r pwynt prynu cymunedol hwn yn un pwysig iawn. Does arnaf i ddim eisiau i bobl orfod cael peilonau foltedd uchel yn dod ar draws eu tir oherwydd bod gennym ni fferm wynt yn union drws nesaf iddyn nhw heb iddyn nhw gael barn lafar iawn am ble a sut y dylid tynnu'r ynni hwnnw. Yn aml, mae'n wir nad y fferm wynt ei hun yw'r hyn sy'n peri problem i bobl—ond y ffordd y cymerir yr ynni ohoni.
Byddwch yn ymwybodol iawn bod angen i ni gyfuno hyn â'r holl waith rydyn ni'n ei wneud ar fioamrywiaeth a chadw tirwedd. Ar gyfer rhai tirweddau, does arnoch chi ddim eisiau ceblau o dan y ddaear. Dydw i ddim eisiau palu mawndir er mwyn gwneud hynny. Ond, ar gyfer tirweddau eraill, gall ceblau tanddaearol fod yn ddewis. Mae ymwneud â llwybrau unigol i raddau helaeth iawn. Felly, mae angen i ni wneud yn siŵr bod y cynllunio wedi'i raddnodi, yn union fel ar gyfer y caniatâd morol, i daro'r cydbwysedd rhwng yr amddiffyniad cywir ar gyfer ein tirweddau a'r cyflymder cywir ar gyfer y cysylltedd, i wneud yn siŵr bod y cymunedau sy'n byw ym mhob un o'r ardaloedd lle gallai hyn ddigwydd gael yr holl fuddion sy'n gysylltiedig â hynny a chyn lleied o'r anfanteision ag y gallwn eu rheoli.
Ac yn olaf, Joyce Watson.
Finally, Joyce Watson.
Diolch, Dirprwy Lywydd, and thank you for your statement, Minister. The big news in my region is the huge investment by QatarEnergy in South Hook LNG. It will mean the terminal will be able to handle about 25 per cent more liquefied natural gas imported from around the world. There's no question that it will be a massive boost for Pembrokeshire, and I've no doubt the First Minister and the economy Minister did a fantastic job of promoting Wales as an energy hub at the football world cup. I know it sounds off topic, but we are discussing renewable energy and the transition. So, we need to do that, and it's been mentioned already, by retaining and investing in the assets, the workforce, the skills and the technology that can deliver that transition. Milford Haven, of course, will be critical in that journey. Only last week, Samuel Kurtz, Cefin Campbell, Jane Dodds and I sponsored a reception for the Haven Waterway Future Energy Cluster. The big ambition is to achieve the 20 per cent of UK Government low-carbon hydrogen production target by 2030, and at least 10 per cent floating offshore wind by 2035. Grid capacity, of course, has been mentioned, the consenting regime, and all the other ways that the Welsh Government can and does support the sector, the details of which I know you're very much across, Minister. But can I ask you how you think that South Hook investment might be used to embed and attract further investment to the west Wales energy sector, principally our renewables sector, going forward?
Diolch, Dirprwy Lywydd, a diolch i chi am eich datganiad, Gweinidog. Y newyddion mawr yn fy rhanbarth i yw'r buddsoddiad enfawr gan QatarEnergy yn South Hook LNG. Bydd hyn yn golygu y bydd y derfynfa yn gallu trin tua 25 y cant yn fwy o nwy naturiol hylifol sy'n cael ei fewnforio o bob cwr o'r byd. Does dim dwywaith y bydd hyn yn hwb enfawr i sir Benfro, a does gen i ddim amheuaeth fod Prif Weinidog Cymru a'r Gweinidog economi wedi gwneud gwaith gwych yn hyrwyddo Cymru fel canolfan ynni yng nghwpan pêl-droed y Byd. Rwy'n gwybod ei fod yn swnio fel nad yw'n ymwneud â'r un pwnc, ond rydyn ni'n trafod ynni adnewyddadwy a'r pontio. Felly, mae angen i ni wneud hynny, ac mae wedi cael ei grybwyll eisoes, drwy gadw a buddsoddi yn yr asedau, y gweithlu, y sgiliau a'r dechnoleg a all gyflawni'r trawsnewid hwnnw. Bydd Aberdaugleddau, wrth gwrs, yn hanfodol yn y daith honno. Dim ond yr wythnos diwethaf, noddodd Samuel Kurtz, Cefin Campbell, Jane Dodds a minnau dderbyniad ar gyfer Clwstwr Ynni Dyfodol Dyfrffordd Haven. Yr uchelgais mawr yw cyflawni'r 20 y cant o darged cynhyrchu hydrogen carbon isel Llywodraeth y DU erbyn 2030, ac o leiaf 10 y cant o wynt arnawf ar y môr erbyn 2035. Soniwyd am gapasiti grid, wrth gwrs, y drefn gydsynio, a'r holl ffyrdd eraill y gall Llywodraeth Cymru gefnogi'r sector, a'r ffyrdd y mae'n cefnogi'r sector, a gwyddwn eich bod yn ymwybodol iawn ohonynt, Gweinidog. Ond a gaf i ofyn i chi sut rydych chi'n meddwl y gallai buddsoddiad South Hook gael ei ddefnyddio i ymwreiddio a denu buddsoddiad pellach i sector ynni'r gorllewin, yn bennaf ein sector ynni adnewyddadwy, wrth symud ymlaen?
Thank you very much, Joyce. It's a very good point. We've been working for quite some time now with a range of stakeholders—and I know you know this—to make sure that we do a whole range of things. First of all, we attract the right kind of investment, and there are enormous issues with that. We don't want greenwashing, for example, but we do want proper investment in renewables and in biodiversity as well. We need to make sure that we have the right financial instruments in place to do that. It was one of the best things coming out of COP15—the amount of learning that was being done globally on how to get those right. It was a real relief to me to see that we were not alone in trying to make the distinction between those two things.
The second is that we've been doing an enormous amount of work, both with our port authorities and the infrastructure surrounding them, and with our supply chains, to make sure that the supply chains are as ready as they can be to meet the challenge that's to come from the new floating wind, but also the ongoing onshore wind and other renewables, and that we can take advantage of the new hydrogen research projects all over Wales, to make sure that we can get as much green hydrogen out of the new renewables that are going. Milford Haven is well placed to take advantage of some of that and have been working very hard on it.
The last piece is that we'll be doing the supply chain analysis, so that where there are gaps, we can actually proactively work, with our port authorities in particular, to make sure that they are also reaching out to people who could come in and fill those supply chain gaps, capturing inward investment and skills investment to make sure that we take the best advantage of this.
My colleague Vaughan Gething and I will be bringing forward a net-zero skills plan. That's being trialled with industry at the moment to make sure that it's fit for purpose and that it's futureproofed. We need to capture all of the green skills that we need for the future to make sure that we have one of the most sustainable economic countries in the world; I'm very keen on that ambition. And your area will be very much pivotal in that, both for its industrial clusters, but, actually, of course, for its abundant natural resources both around the coast and on land. So, as we go forward, I'm sure we will continue to work in absolute lockstep with the manufacturing industries and the Haven authority itself, as we do that. I'm very sorry I couldn't make that evening meeting, but I have met with them on a number of occasions. And if you want to invite me down there, I'd be very happy to come again. Diolch.
Diolch yn fawr, Joyce. Mae'n bwynt da iawn. Rydyn ni wedi bod yn gweithio ers cryn amser nawr gydag ystod o randdeiliaid—ac rwy'n gwybod eich bod chi'n gwybod hyn—i sicrhau ein bod ni'n gwneud ystod lawn o bethau. Yn gyntaf oll, rydyn ni'n denu'r math cywir o fuddsoddiad, ac mae problemau enfawr gyda hynny. Dydyn ni ddim eisiau gwyrddgalchu, er enghraifft, ond rydyn ni eisiau buddsoddiad priodol mewn ynni adnewyddadwy ac mewn bioamrywiaeth hefyd. Mae angen i ni wneud yn siŵr bod gennym ni'r offerynnau ariannol cywir ar waith i wneud hynny. Dyma oedd un o'r pethau gorau i ddod allan o COP15—faint o ddysgu oedd yn cael ei wneud yn fyd-eang ar sut i gael y rheini'n iawn. Roedd yn rhyddhad mawr i mi weld nad oeddem ar ein pennau ein hunain wrth geisio gwahaniaethu rhwng y ddau beth hynny.
Yr ail yw ein bod ni wedi bod yn gwneud llawer iawn o waith, gyda'n hawdurdodau porthladdoedd a'r seilwaith o'u cwmpas, a gyda'n cadwyni cyflenwi, i wneud yn siŵr bod y cadwyni cyflenwi mor barod ag y gallant fod i fodloni'r her sydd i ddod o'r gwynt arnawf newydd, ond hefyd y gwynt parhaus ar y tir a mathau eraill o ynni adnewyddadwy, ac y gallwn fanteisio ar y prosiectau ymchwil hydrogen newydd ledled Cymru, i wneud yn siŵr ein bod ni'n gallu cael cymaint o hydrogen gwyrdd allan o'r ynni adnewyddadwy newydd ag y gallwn ni. Mae Aberdaugleddau mewn sefyllfa dda i fanteisio ar beth o hynny ac wedi bod yn gweithio'n galed iawn arno.
Y darn olaf yw y byddwn ni'n gwneud y dadansoddiad o'r gadwyn gyflenwi, fel y gallwn ni, lle mae bylchau, weithio'n rhagweithiol, gyda'n hawdurdodau porthladdoedd yn benodol, i wneud yn siŵr eu bod nhw hefyd yn estyn allan at bobl a allai ddod i mewn a llenwi'r bylchau yn y gadwyn gyflenwi hynny, gan ddal buddsoddiad mewnol a buddsoddiad sgiliau i wneud yn siŵr ein bod ni'n manteisio yn y ffordd orau ar hyn.
Bydd fy nghydweithiwr, Vaughan Gething a minnau yn cyflwyno cynllun sgiliau sero-net. Mae hynny'n cael ei dreialu gyda diwydiant ar hyn o bryd i wneud yn siŵr ei fod yn addas i'r diben a'i fod yn cael ei ddiogelu rhag y dyfodol. Mae angen i ni ddal yr holl sgiliau gwyrdd rydyn ni eu hangen ar gyfer y dyfodol i sicrhau bod gennym ni un o'r gwledydd economaidd mwyaf cynaliadwy yn y byd; rwy'n awyddus iawn ar yr uchelgais hwnnw. A bydd eich ardal chi yn ganolog iawn yn hynny, oherwydd ei chlystyrau diwydiannol, ond, mewn gwirionedd, wrth gwrs, oherwydd ei hadnoddau naturiol toreithiog o amgylch yr arfordir ac ar y tir. Felly, wrth i ni fynd ymlaen, rwy'n siŵr y byddwn ni'n parhau i weithio yn agos gyda'r diwydiannau gweithgynhyrchu ac awdurdod Haven ei hun, wrth i ni wneud hynny. Mae'n ddrwg iawn gen i na allwn wneud y cyfarfod y noson honno, ond rwyf wedi cwrdd â nhw ar sawl achlysur. Ac os ydych chi am fy ngwahodd i lawr yno, byddwn i'n hapus iawn i ddod eto. Diolch.
Diolch i'r Gweinidog.
Thank you, Minister.
Fe wnawn ni symud ymlaen i eitem 5, datganiad gan Weinidog y Gymraeg ac Addysg ar wella ysgolion a'r sylfaen wybodaeth. Galwaf ar y Gweinidog i wneud y datganiad—Jeremy Miles.
We'll move on now to item 5, a statement by the Minister for Education and Welsh Language on school improvement and the information landscape. I call on the Minister to make the statement—Jeremy Miles.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Mae'r Cwricwlwm i Gymru yn cynnig cyfle unwaith mewn cenhedlaeth i ddiwygio'n sylfaenol yr hyn rŷn ni'n ei addysgu a'n ffordd ni o wneud hynny, er mwyn i ni gefnogi cynnydd addysgol ein dysgwyr, eu lles nhw, a'u cyfleoedd bywyd nhw hefyd.
Ond, i wireddu hyn, mae angen i'r diwygiadau gydgysylltu gyda'i gilydd. Rhaid i bob rhan o'n rhaglen ddiwygio fod yn gwbl gyson er mwyn i ni allu sicrhau safonau uchel a dyheadau uchelgeisiol i bawb. Rhaid i'r ffordd rŷn ni'n mynd ati i werthuso a gwella ysgolion newid, sy'n cynnwys newid y system atebolrwydd hefyd. Yn anad dim, rhaid i ni roi ein hysgolion yn y sefyllfa orau bosib i wireddu'r weledigaeth honno ar gyfer addysg i ddysgwyr. Mae hyn yn golygu symud i system atebolrwydd sy'n helpu ysgolion i wella'r hyn maen nhw'n ei gynnig i ddysgwyr, yn lle profi eu hunain i eraill.
Yr haf diwethaf, cyhoeddwyd canllawiau newydd ar wella ysgolion sy'n hoelio sylw ein holl ffordd o feddwl a'n cefnogaeth i ysgolion ar y dysgwr. Byddwn yn ymgyngori ar y canllawiau hyn yn ystod y flwyddyn yma, gyda'r bwriad o'u gwneud nhw'n statudol yn 2024. Mae athrawon ac arweinwyr ledled Cymru'n parhau i weithredu yn ôl eu hymrwymiad i'n dysgwyr ac i gefnogi ein disgyblion i fod y gorau y gallant fod, er gwaethaf y cyfnod anodd hwn. Rhaid i'n dull o wella ysgolion ganolbwyntio ar y dysgwr a'r athro a rhaid i'r dull hwnnw gydnabod mai'r ffordd y mae'r ddau'n rhyngweithio yn yr ystafell ddosbarth yw'r hyn sy'n gwneud y gwahaniaeth i wella ysgolion a chyrhaeddiad ein dysgwyr.
Heddiw, rwyf am siarad drwy ein camau nesaf i gefnogi ysgolion sy'n cynnal proses hunanwerthuso a gwella fel rhan o'u prosesau rheolaidd. Fy mlaenoriaeth yw sicrhau dull o wella ysgolion sy'n rhoi'r lle canolog, wrth gwrs, i ddysgwyr. I gyflawni hynny, mae'n rhaid i ni wybod pa wybodaeth am ysgolion a dysgwyr sydd ei angen arnom ni i sicrhau bod y system honno'n gweithio. Yr wythnos diwethaf, fe wnaethom ni gyhoeddi adroddiad ar ddatblygu'r 'ecosystem gwybodaeth' newydd hon, ac mae'r derminoleg honno'n cydnabod y cydbwysedd sydd ei angen yn y system a'r ffaith bod gweithgareddau mewn un maes yn cael effaith ar faes arall. Roedd yr ymchwil hon yn cynnwys trafodaethau manwl gydag ysgolion, gydag awdurdodau lleol, partneriaid cyflenwi, rhieni a dysgwyr, oherwydd ein bod ni'n cydnabod bod gan wahanol bartneriaid ofynion gwahanol, bod gwybodaeth yn cael ei defnyddio mewn amrywiaeth o ffyrdd gwahanol, a hefyd bod gan ddata rôl glir i'w chwarae wrth fagu hyder y cyhoedd.
Thank you, Dirprwy Lywydd. The Curriculum for Wales offers a once-in-a-generation opportunity to radically reform what and how we teach, in order to support the educational progress of our learners, their well-being, and their life chances as well.
But, to make this a reality, this reform can’t happen in isolation. Each and every part of our reform programme must be aligned so that we can deliver high standards and aspirations for all. The way that we approach school evaluation, improvement and accountability must change too, and, above all, we must put our schools in the best possible position to make that vision of education a reality for learners. This means moving to a system of accountability that helps schools improve their offer to learners, instead of proving themselves to others.
Last summer, we published new school improvement guidance, which puts the learner at the centre of all our thinking and our support for schools. We will be consulting on this guidance in the coming year, with a view to making this statutory in 2024. Teachers and leaders across Wales continue in their commitment to our learners and supporting our pupils to be the best they can be, despite these difficult times. Our approach to school improvement must put the learner and the teacher at the centre, and it must recognise that the interaction of both in the classroom is what makes the difference to school improvement and attainment of our learners.
Today, I want to talk through our next steps in supporting schools in an ongoing cycle of self-evaluation and improvement. My priority is an approach to school improvement that puts learners first. To realise this, we have to understand what information about schools and learners is needed to ensure that the system works. Last week, we published a report on the development of this new 'information ecosystem', and this terminology gives recognition to the balance needed in the system, and the fact that activity in one area has an impact in another. This research involved detailed discussions with schools, local authorities, delivery partners, parents, and learners, because we recognise that different partners have different requirements, and that information is used in a range of different ways, and also that data has a clear role in fostering public confidence.
It's absolutely clear to me, Dirprwy Lywydd, that using a wide range of information is crucial to supporting evaluation and improvement. Isolated pieces of data, or out of context, should not be used to judge performance or compare schools. I welcome Estyn’s response to my written statement last week, confirming that they too will not be looking to use isolated pieces of information to assess school improvement or for accountability.
Equally, any requirements on schools to provide information should have a clear purpose. That purpose is, at its centre, to help teachers support learning. Information about how learners are progressing, and the progression of different cohorts in different contexts, should help schools and local authorities evaluate themselves and improve their own offer, with the support of school improvement services. We must, though, not forget the crucial importance of parents and the need for transparency of information to enable them to take decisions on their child’s education and engage with their child’s school.
The report will help us in developing our reformed approach to information to support school improvement. To ensure that we clearly put learners and teachers at the centre, my officials will be convening a practitioners group to begin to develop the new information landscape in the context of the report’s recommendations. While different parts of Wales might have different needs, there are fundamental issues that should be all of our focus. The eight factors that support curriculum realisation, set out in the school improvement guidance, embed these core national priorities.
It will not come as a surprise to the Chamber that I am absolutely clear that there must be a particular focus on improving the progress of our most disadvantaged learners. As well as learners and teachers, I will be listening to the voices of parents, to ensure that the information they receive best helps them to understand their children's educational experience. We'll be looking to streamline and promote consistency in information approaches across schools and across Wales. A more coherent and simpler approach will require us all to work together in partnership. It will require compromise and, sometimes, hard decisions to stop asking for some information where it does not support learners and teachers. But we must grasp this opportunity.
On understanding how learners are achieving nationally, whether we are achieving our objective of raising standards across Wales is a key part of this information landscape, crucial to informing our support to schools and for transparency and confidence in the system. To support this, I've taken the decision that we will introduce an ambitious programme of national monitoring to assess knowledge and skills across the breadth of the Curriculum for Wales. This is not about testing every learner. Instead, we will take a sampling approach to understand and monitor learners' attainment and progress over time at a system level. This approach will minimise burdens on schools and the education system as a whole, help provide the information we need to understand our progress as a nation and help us better understand the impact of poverty on learners' achievement and support our approaches to tackling this. We plan to begin rolling out these sample assessments on a pilot basis in the 2025-26 academic year.
Dirprwy Lywydd, finally, achieving qualifications remains vitally important for learners and will remain a priority for this Government. In 2019, we introduced new transitional interim measures for secondary schools that ensured more focus on raising our aspirations for all learners with indicators that better captured the achievement of all our learners at key stage 4. These measures, as Members will be aware, were paused during the pandemic. For an interim period, we will restart the reporting of key stage 4 outcomes at school level, including the policy of counting only first award of qualifications. This is temporary, as we move towards a more holistic system that promotes learning and puts learners, teachers and parents at the centre. It will not apply to learners now learning under the Curriculum for Wales.
I'm committed to working in partnership with schools to develop a new information landscape, including on qualifications information, ready for the new GCSEs from 2025, and I plan to provide further updates to the Siambr as this work progresses.
Mae'n gwbl glir i mi, Dirprwy Lywydd, bod defnyddio ystod eang o wybodaeth yn hanfodol i gefnogi gwerthuso a gwella. Ni ddylid defnyddio darnau ynysig o ddata, neu ddarnau allan o gyd-destun, i farnu perfformiad na chymharu ysgolion. Rwy'n croesawu ymateb Estyn i fy natganiad ysgrifenedig yr wythnos diwethaf, gan gadarnhau na fyddant hwythau chwaith yn defnyddio darnau o wybodaeth ynysig i asesu gwelliant ysgolion nac ar gyfer atebolrwydd.
Yn yr un modd, dylai unrhyw ofynion ar ysgolion i ddarparu gwybodaeth fod â diben clir. Y diben hwnnw, wrth ei wraidd, yw helpu athrawon i gefnogi dysgu. Dylai gwybodaeth am sut mae dysgwyr yn dod yn eu blaen, a dilyniant gwahanol garfannau mewn cyd-destunau gwahanol, helpu ysgolion ac awdurdodau lleol i werthuso eu hunain a gwella eu cynnig eu hunain, gyda chefnogaeth gwasanaethau gwella ysgolion. Er hynny, rhaid i ni beidio ag anghofio pwysigrwydd hanfodol rhieni a'r angen am dryloywder gwybodaeth i'w galluogi i wneud penderfyniadau ar addysg eu plentyn ac ymgysylltu ag ysgol eu plentyn.
Bydd yr adroddiad yn ein helpu i ddatblygu ein dull diwygiedig o ymdrin â gwybodaeth i gefnogi gwelliant ysgolion. Er mwyn sicrhau ein bod ni’n amlwg yn rhoi dysgwyr ac athrawon wrth wraidd hyn, bydd fy swyddogion yn cynnull grŵp ymarferwyr i ddechrau datblygu'r dirwedd wybodaeth newydd yng nghyd-destun argymhellion yr adroddiad. Er y gallai gwahanol rannau o Gymru fod ag anghenion gwahanol, mae yna faterion sylfaenol a ddylai fod yn ganolbwynt i bawb. Mae'r wyth ffactor sy'n cefnogi gwireddu'r cwricwlwm, a nodir yn y canllawiau gwella ysgolion, yn ymgorffori'r blaenoriaethau cenedlaethol craidd hyn.
Ni fydd yn syndod i'r Siambr fy mod i’n gwbl glir bod rhaid canolbwyntio'n benodol ar wella hynt ein dysgwyr mwyaf difreintiedig. Yn ogystal â dysgwyr ac athrawon, byddaf yn gwrando ar leisiau rhieni, er mwyn sicrhau bod y wybodaeth maen nhw’n ei chael yn eu helpu yn y ffordd orau i ddeall profiad addysgol eu plant. Byddwn ni'n ceisio symleiddio a hyrwyddo cysondeb mewn dulliau gwybodaeth ar draws ysgolion ac ar draws Cymru. Bydd dull mwy cydlynol a symlach yn gofyn i ni i gyd weithio gyda'n gilydd mewn partneriaeth. Bydd angen cyfaddawdu, ac weithiau, penderfyniadau anodd i roi'r gorau i ofyn am rywfaint o wybodaeth lle nad yw'n cefnogi dysgwyr ac athrawon. Ond rhaid i ni fachu ar y cyfle yma.
O ran deall sut mae dysgwyr yn cyflawni'n genedlaethol, mae p'un a ydym ni’n cyflawni ein hamcan o godi safonau ledled Cymru yn rhan allweddol o'r dirwedd wybodaeth hon, sy'n hanfodol i lywio ein cefnogaeth i ysgolion ac i dryloywder a hyder yn y system. I gefnogi hyn, rwyf wedi gwneud y penderfyniad y byddwn ni’n cyflwyno rhaglen uchelgeisiol o fonitro cenedlaethol i asesu gwybodaeth a sgiliau ar draws ehangder y Cwricwlwm i Gymru. Nid yw hyn yn ymwneud â phrofi pob dysgwr. Yn hytrach, byddwn yn defnyddio samplu i ddeall a monitro cyrhaeddiad dysgwyr a chynnydd dros amser ar lefel system. Bydd y dull hwn yn lleihau baich ar ysgolion a'r system addysg yn ei chyfanrwydd, yn helpu i ddarparu'r wybodaeth rydym ni ei hangen i ddeall ein cynnydd fel cenedl yn well ac yn ein helpu i ddeall effaith tlodi ar gyflawniad dysgwyr yn well a chefnogi ein dulliau o fynd i'r afael â hyn. Rydym ni’n bwriadu dechrau cyflwyno'r asesiadau sampl hyn ar sail treialu yn y flwyddyn academaidd 2025-26.
Dirprwy Lywydd, yn olaf, mae cyflawni cymwysterau yn parhau i fod yn hanfodol bwysig i ddysgwyr a bydd yn parhau i fod yn flaenoriaeth i'r Llywodraeth hon. Yn 2019, fe wnaethom gyflwyno mesurau pontio dros dro newydd ar gyfer ysgolion uwchradd oedd yn sicrhau bod mwy o bwyslais ar godi ein dyheadau ar gyfer pob dysgwr gyda dangosyddion oedd yn dal cyflawniad ein holl ddysgwyr yng nghyfnod allweddol 4 yn well. Cafodd y mesurau hyn, fel y bydd Aelodau yn ymwybodol, eu hoedi yn ystod y pandemig. Am gyfnod dros dro, byddwn ni'n ailgychwyn adrodd canlyniadau cyfnod allweddol 4 ar lefel ysgol, gan gynnwys y polisi o gyfrif dyfarnu cymwysterau cyntaf yn unig. Mae hyn yn rhywbeth dros dro, wrth i ni symud tuag at system fwy cyfannol sy'n hyrwyddo dysgu ac yn rhoi dysgwyr, athrawon a rhieni wrth ei gwraidd. Ni fydd yn berthnasol i ddysgwyr nawr sy'n dysgu o dan y Cwricwlwm i Gymru.
Rydw i wedi ymrwymo i weithio mewn partneriaeth ag ysgolion i ddatblygu tirwedd wybodaeth newydd, gan gynnwys gwybodaeth am gymwysterau, yn barod ar gyfer y TGAU newydd o 2025, ac rwy'n bwriadu darparu diweddariadau pellach i'r Siambr wrth i'r gwaith hwn fynd rhagddo.
Thank you for your statement, Minister. Although you've aimed to provide some clarity on the issue, which is appreciated, I do still have some concerns that are echoed by parents and practitioners alike. Your statement outlines that data should not be used in isolation to judge performance or compare schools. Traditionally, of course, information on school performance in both Wales and the rest of the UK is used to judge performance and compare schools. Furthermore, comparative data only serves to raise standards of practice and allow schools to work collaboratively on respective areas of strengths and weaknesses. How are you going to ensure that losing that transparent data won't lead to a dropping in standards within the profession? And how is this new national monitoring system going to really help the hugely diverse needs of schools across Wales?
And, Minister, in your statement last week, you said that,
'We will develop further thinking to align with the introduction of new qualifications from 2025 as we develop our new information landscape'.
There is already uncertainty over exams and qualifications, shown through the recurring theme throughout the Estyn report 2021-22. Most settings face serious concerns over the uncertainty surrounding the new qualifications, which will assess the Curriculum for Wales. As such, many year 11s did not progress as expected. To compound this, in all-age schools, those between years 6 and 7 were finding educational transition damaged by this lack of certainty. Hence, the framework is incomplete, alongside the incomplete set of qualifications subsumed within a non-fully-implemented curriculum. So, Minister, just how are schools meant to prepare and adjust, with such question marks still outstanding, and when will they get some certainty?
And finally, Minister, our final concern is the self-evaluation focus of this new framework. When reviewing the Estyn reports of this year, there seems to be a complete disjuncture between the new terminology placed in the approaches of the past. When looking closely at the reports, there are distinct hallmarks of individual differences between inspectors, based on interests, ideologies and ways of expressing their recommendations, which will undoubtedly be reflected in any school or LA self-evaluation. Inspectors required schools to share with them some assessment data as part of the inspection process. However, if each school is assessing its own curriculum, as per the Welsh Government guidance, and each school has its own unique local curriculum, that also means that their assessment data will also be unique. Given that there is no scale or method of comparison, no loose framework to measure improvement, how are schools and LAs able to show inspectors that pupils are making progress in their literacy, numeracy, digital and Welsh skills, for example, without the benefit of that national standard for oracy, writing, digital or Welsh skills? Diolch.
Diolch am eich datganiad, Gweinidog. Er eich bod chi wedi ceisio rhoi rhywfaint o eglurder ar y mater, sy'n cael ei werthfawrogi, mae gen i rai pryderon o hyd sy'n cael eu hategu gan rieni ac ymarferwyr fel ei gilydd. Mae eich datganiad yn amlinellu na ddylid defnyddio data ar wahân i farnu perfformiad neu gymharu ysgolion. Yn draddodiadol, wrth gwrs, defnyddir gwybodaeth am berfformiad ysgolion yng Nghymru a gweddill y DU i feirniadu perfformiad a chymharu ysgolion. Ar ben hynny, mae data cymharol ond yn gwasanaethu i godi safonau ymarfer a chaniatáu i ysgolion weithio ar y cyd ar feysydd priodol o gryfderau a gwendidau. Sut ydych chi'n mynd i sicrhau na fydd colli'r data tryloyw hwnnw'n arwain at ostwng safonau o fewn y proffesiwn? A sut mae'r system fonitro genedlaethol newydd hon yn mynd i helpu anghenion hynod amrywiol ysgolion ledled Cymru?
A, Gweinidog, yn eich datganiad yr wythnos diwethaf, fe wnaethoch chi ddweud,
'Byddwn yn datblygu syniadau pellach i gyd-fynd â chyflwyno cymwysterau newydd o 2025 wrth inni ddatblygu ein tirwedd wybodaeth newydd.'
Mae ansicrwydd eisoes ynghylch arholiadau a chymwysterau, sy'n cael ei ddangos drwy'r thema gyson drwy adroddiad Estyn 2021-22. Mae'r rhan fwyaf o leoliadau'n wynebu pryderon difrifol am yr ansicrwydd ynglŷn â'r cymwysterau newydd, fydd yn asesu'r Cwricwlwm i Gymru. O'r herwydd, ni wnaeth llawer o flwyddyn 11 symud ymlaen yn ôl y disgwyl. Er mwyn dwysáu hyn, mewn ysgolion pob oed, roedd y rhai rhwng blynyddoedd 6 a 7 yn gweld fod pontio addysgol wedi'i ddifrodi gan y diffyg sicrwydd hwn. Felly, mae'r fframwaith yn anghyflawn, ochr yn ochr â'r set anghyflawn o gymwysterau sy'n cael eu hisosod o fewn cwricwlwm nad yw'n cael ei weithredu'n llawn. Felly, Gweinidog, sut yn union mae ysgolion i fod i baratoi ac addasu, gyda marciau cwestiwn o'r fath yn dal i fod yn weddill, a phryd byddan nhw'n cael rhywfaint o sicrwydd?
Ac yn olaf, Gweinidog, ein pryder olaf yw pwyslais hunan-werthuso'r fframwaith newydd hwn. Wrth adolygu adroddiadau Estyn eleni, mae'n ymddangos bod yna anhafaledd llwyr rhwng y derminoleg newydd a osodwyd yn nulliau'r gorffennol. Wrth edrych yn fanwl ar yr adroddiadau, mae nodweddion penodol o wahaniaethau unigol rhwng arolygwyr, yn seiliedig ar ddiddordebau, ideolegau a ffyrdd o fynegi eu hargymhellion, a fydd, heb os, yn cael eu hadlewyrchu mewn unrhyw ysgol neu hunan-werthusiad ALl. Roedd arolygwyr yn gofyn i ysgolion rannu rhywfaint o ddata asesu fel rhan o'r broses arolygu gyda nhw. Fodd bynnag, os yw pob ysgol yn asesu ei chwricwlwm ei hun, yn unol â chanllawiau Llywodraeth Cymru, ac mae gan bob ysgol ei chwricwlwm lleol unigryw ei hun, mae hynny hefyd yn golygu y bydd eu data asesu hefyd yn unigryw. O ystyried nad oes graddfa na dull o gymharu, dim fframwaith llac i fesur gwelliant, sut mae ysgolion ac ALl yn gallu dangos i arolygwyr bod disgyblion yn gwneud cynnydd yn eu sgiliau llythrennedd, rhifedd, digidol a Chymraeg, er enghraifft, heb fudd y safon genedlaethol honno ar gyfer llefaredd, ysgrifennu, sgiliau digidol na Chymraeg? Diolch.
I thank the Member for those questions. I'll try and answer as many of them as I can. I think the key point is that there is a distinction to be drawn between data for accountability on the one hand and data for assessment and self-improvement on the other. It's really important that we ensure that those two things are kept separate, because they serve very, very different purposes. The reason for moving away from school categorisation was because that actually blurred the boundary between the two in a way that created perverse incentives, effectively, at a school level, in relation to the management of data and the choices made as well in relation to examinations, potentially, in some cases as well. I can assure the Member that it's fundamentally important for our system that there is a clear line of accountability in relation to schools.
Principally, the responsibility for accountability at a school level is obviously the governing body, but obviously, externally, to Estyn as the school inspectorate. And as the Member will be aware, from 2024, there will be more frequent inspections as a consequence of Estyn's new programme, which will provide, obviously, more regular information to the system about the performance of schools. As she's also aware from the last point in her question, there is a new approach to inspection, with the removal of summative judgments and the providing of parent-friendly reports, all of which, I think, give better qualitative information in a much more nuanced way for parents. And also, obviously, communicating that in a way that parents might more readily understand is very important, which is why I welcome the work that's been going on in relation to the parent-friendly reports.
The experience to date, as I understand it from Estyn, of the removal of the summative judgments is that the discussions at a school level have focused much more on the kinds of things the Member was asking about in her question, which are: how can those schools know where they are on the journey to self-improvement, the implementation of the curriculum, and really focusing on the practical steps in terms of strengths and weaknesses, rather than focusing on the question of the boundary between different summative judgments? So, that is the experience to date. I obviously will be keeping a close eye on that with Estyn. It's obviously very important for the success of our system that that is embedded properly in the approach to accountability. In relation to the national monitoring programme, we will now be in a process of specifying that, testing some of the approaches to that—how frequently? What size cohort? There are all sorts of design questions, if you like, that need to go into that.
The Member makes a very important point, I think, and it's one that I've been testing myself with officials, about the range of schools that we have in Wales, and the communities they serve. How do we make sure that the information we get provides a useful set of messages to us? That's a good question. It's an important point of judgment. So, the choice to be made in this context is as follows: either you choose a very granular mechanism that tells you, with much greater specificity, what's happening at a school or local authority level—that comes with choices about the burden on the system, and on individual learners across the system—or you decide that what you're looking for is a way of monitoring the performance of the system overall. And at the moment, we will need that data to know, so that you can hold me to account about the performance of the curriculum in due course. So, that will be the source of information, or a source of information, on which you can draw, and you can test whether the approaches that we are following are delivering on the literacy and numeracy requirements, are delivering on the areas of learning and experience. So, that would provide a base of data on which to found those challenges, which, obviously, we need to do.
I don't recognise the point that the Member is making about how uncertainty about qualifications is affecting the transition between years 6 and 7. I don't know how that can be at this stage, if I'm completely honest. As she will know, Qualifications Wales is undertaking a consultation at the moment about the reform of qualifications. Those qualifications will first be taught in 2005, and so the programme that I'm describing today will be ready in time for that cohort. So, it's obviously important that these things happen in a way that is systematic, and that's the intention of what I'm describing today. I hope that captures at least most of the questions that the Member asked.
Diolch i'r Aelod am y cwestiynau hynny. Mi wnaf i geisio ateb cymaint ohonyn nhw ag y galla i. Rwy'n credu mai'r pwynt allweddol yw bod gwahaniaeth rhwng data am atebolrwydd ar y naill law a data ar gyfer asesu a hunan-wella ar y llaw arall. Mae'n bwysig iawn ein bod ni’n sicrhau bod y ddau beth hynny'n cael eu cadw ar wahân, oherwydd eu bod yn gwasanaethu dibenion gwahanol iawn, iawn. Y rheswm dros symud i ffwrdd o gategoreiddio ysgolion oedd oherwydd bod hynny mewn gwirionedd yn pylu'r ffin rhwng y ddau mewn ffordd oedd yn creu cymhellion gwrthdro, i bob pwrpas, ar lefel ysgol, mewn perthynas â rheoli data a'r dewisiadau a wnaed yn ogystal â mewn perthynas ag arholiadau, o bosibl, mewn rhai achosion hefyd. Gallaf sicrhau'r Aelod ei bod yn sylfaenol bwysig i'n system fod llinell atebolrwydd glir mewn perthynas ag ysgolion.
Yn bennaf, y corff llywodraethu sy’n gyfrifol am atebolrwydd ar lefel ysgol yn amlwg, ond yn amlwg, yn allanol, i Estyn fel yr arolygiaeth ysgolion. Ac fel y bydd yr Aelod yn ymwybodol, o 2024, bydd arolygiadau amlach o ganlyniad i raglen newydd Estyn, a fydd yn darparu, yn amlwg, wybodaeth fwy rheolaidd i'r system am berfformiad ysgolion. Fel y bydd hi hefyd yn ymwybodol o'r pwynt olaf yn ei chwestiwn, mae dull newydd o arolygu, gan gael gwared ar ddyfarniadau crynodol a darparu adroddiadau addas i rieni, pob un ohonynt, yn fy marn i, yn rhoi gwell gwybodaeth ansoddol mewn ffordd llawer mwy agored i rieni. A hefyd, yn amlwg, mae cyfleu hynny mewn ffordd y gall rhieni ei ddeall yn haws yn bwysig iawn, a dyna pam rwy'n croesawu'r gwaith sydd wedi bod yn digwydd mewn perthynas â'r adroddiadau addas ar gyfer rhieni.
Y profiad hyd yma, fel rwy'n ei ddeall gan Estyn, o gael gwared ar y dyfarniadau crynodol yw bod y trafodaethau ar lefel ysgol wedi canolbwyntio llawer yn fwy ar y mathau o bethau roedd yr Aelod yn gofyn amdanyn nhw yn ei chwestiwn hi, sef: sut y gall yr ysgolion hynny wybod ble maen nhw ar y daith i hunanwella, gweithredu'r cwricwlwm, a chanolbwyntio mewn gwirionedd ar y camau ymarferol o ran cryfderau a gwendidau, yn hytrach na chanolbwyntio ar gwestiwn y ffin rhwng gwahanol ddyfarniadau crynodol? Felly, dyna'r profiad hyd yn hyn. Yn amlwg, mi fyddaf yn cadw llygad barcud ar hynny gydag Estyn. Mae'n amlwg yn bwysig iawn ar gyfer llwyddiant ein system bod hynny wedi'i wreiddio'n iawn yn y dull o atebolrwydd. O ran y rhaglen fonitro genedlaethol, byddwn ni nawr mewn proses o nodi hynny, gan brofi rhai o'r dulliau o ymdrin â hynny—pa mor aml? Carfan o ba faint? Mae pob math o gwestiynau dylunio, os mynnwch chi, sydd angen mynd i mewn i hynny.
Mae'r Aelod yn gwneud pwynt pwysig iawn, rwy’n credu, ac mae'n un rwyf i wedi bod yn profi fy hun gyda swyddogion, am yr ystod o ysgolion sydd gennym ni yng Nghymru, a'r cymunedau maen nhw'n eu gwasanaethu. Sut ydyn ni'n sicrhau bod yr wybodaeth rydyn ni'n ei chael yn darparu set ddefnyddiol o negeseuon i ni? Mae hynny'n gwestiwn da. Mae'n bwynt pwysig o farnu. Felly, mae’r dewis sydd i'w wneud yn y cyd-destun hwn fel a ganlyn: naill ai rydych chi'n dewis mecanwaith manwl iawn sy'n dweud wrthych chi, gyda llawer mwy o fanylder, yr hyn sy'n digwydd ar lefel ysgol neu awdurdod lleol—mae hynny'n dod gyda dewisiadau am y baich ar y system, ac ar ddysgwyr unigol ar draws y system—neu rydych chi'n penderfynu mai’r hyn rydych chi'n chwilio amdano yw ffordd o fonitro perfformiad y system yn gyffredinol. A bryd hynny, byddwn ni angen y data hwnnw i wybod, er mwyn i chi fy nal i gyfrif am berfformiad y cwricwlwm maes o law. Felly, dyna fydd y ffynhonnell gwybodaeth, neu un ffynhonnell o wybodaeth, y gallwch ei defnyddio, a gallwch brofi p’un a yw'r dulliau yr ydym ni’n eu dilyn yn cyflawni'r gofynion llythrennedd a rhifedd, yn cyflawni'r meysydd dysgu a phrofiad. Felly, byddai hynny'n darparu sylfaen o ddata i seilio'r heriau hynny, y mae’n amlwg angen i ni ei wneud.
Dydw i ddim yn cydnabod y pwynt mae'r Aelod yn ei wneud ynglŷn â sut mae ansicrwydd am gymwysterau yn effeithio ar y pontio rhwng blynyddoedd 6 a 7. Dydw i ddim yn gwybod sut all hynny fod ar hyn o bryd, os byddaf yn gwbl onest. Fel y bydd hi'n gwybod, mae Cymwysterau Cymru yn cynnal ymgynghoriad ar hyn o bryd ynglŷn â diwygio cymwysterau. Bydd y cymwysterau hynny'n cael eu haddysgu yn gyntaf yn 2005, ac felly bydd y rhaglen rydw i’n ei disgrifio heddiw yn barod mewn pryd ar gyfer y garfan honno. Felly, mae'n amlwg yn bwysig bod y pethau hyn yn digwydd mewn ffordd sy'n systematig, a dyna fwriad yr hyn rydw i’n ei ddisgrifio heddiw. Gobeithio bod hynny'n cwmpasu’r rhan fwyaf o'r cwestiynau a ofynnodd yr Aelod o leiaf.
Diolch, Weinidog, am y datganiad heddiw, gan ehangu wrth gwrs ar y datganiad ysgrifenedig wythnos diwethaf. Dwi'n croesawu, yn amlwg, y pwyslais o ran sut rydyn ni'n canolbwyntio ar y dysgwyr hynny lle, ar y funud, rydyn ni'n gwybod bod tlodi yn effeithio ar eu cyrhaeddiant nhw. Does dim angen i fi ailadrodd—rydyn ni'n gwybod hynny'n barod. Ond, yn sgil yr argyfwng costau byw yn benodol, rydyn ni'n gweld mwy a mwy o ddysgwyr yn cael eu heffeithio felly.
Byddwch chi'n gwybod o'ch ymweliadau chi ag ysgolion, ac ati, bod ysgolion yn bryderus dros ben o ran disgyblion yn methu cyrraedd yr ysgol oherwydd costau bws—mae hwnna'n rhywbeth sydd wedi cael ei rannu gyda ni—y ffaith bod teuluoedd yn methu fforddio trydan, ac ati, ac yn methu fforddio bwyd, a'r ymyrraeth hefyd y mae ysgolion yn gorfod ei roi o ran y problemau sydd gennym ni o ran system CAMHS o ran efallai eu bod nhw yn defnyddio peth o'u harian i roi'r gefnogaeth ymarferol hynny mewn ysgolion ar y funud. A dwi'n meddwl bod mesur lles ein dysgwyr ni, yr amgylchedd, yr un mor bwysig â'r holl bethau eraill rydyn ni angen eu mesur. Ond dwi'n meddwl un o'r pethau y buaswn i'n hoffi ei ofyn ydy: beth fydd y cysylltiad rhwng y system yma a'r ymyraethau y byddwch chi'n eu gwneud fel Llywodraeth o ran taclo tlodi, ac ati, gan ein bod ni'n gwybod bod hwnnw'n effeithio ar gyrhaeddiant? Ac a ydych chi'n gweld bod hyn yn mynd i roi mwy o hyblygrwydd, oherwydd os ydych chi'n mynd efo'r peth o ran sampl yn hytrach, fel rydych chi'n dweud, na rhyw system fiwrocrataidd, ydy hwnna'n golygu wedyn eich bod chi'n mynd i allu bod yn fyw ystwyth fel Llywodraeth yn eich ymateb, wrth i'r argyfwng costau byw effeithio ar fwy a mwy o fyfyrwyr? Mae jest gen i ddiddordeb i wybod o ran hynny.
Hefyd, un o'r pethau rydyn ni'n clywed, wrth gwrs, gan athrawon yn aml ydy o ran byrdwn llwyth gwaith. Sut ydych chi'n gweld y newidiadau hyn yn effeithio er gwell o ran y system yma, oherwydd yn amlwg, efo hunanasesu, ac ati, mae hwnna'n gallu bod yn bositif o ran ysgolion, oherwydd mae wastad yn system, os oes yna lot o bobl angen dod i mewn i ysgolion a bod y math yna o sgrwtini a chraffu, le mae'r llwyth gwaith yn aruthrol? Ydych chi'n gweld bod hyn yn mynd i fod yn rhan o leihau llwyth gwaith neu ychwanegu ato fo? A pha hyfforddiant ychwanegol bydd yn cael ei rhoi o ran yr athrawon a chefnogaeth o ran hyn?
Ac yn olaf, os caf i, mi fuasai gen i ddiddordeb, wrth ichi ddatblygu'r system ymhellach, cael mwy o wybodaeth ac ati. Ond, o ran yr ymyraethau, a gwnes i sôn am ymyraethau a chefnogaeth ac ati, o ran deilliant pob dysgwr, sut byddwn ni hefyd yn dysgu, os mai sampl ydy hyn, o ran yr arfer da sy'n digwydd mewn ysgolion? Oherwydd, yn aml, efallai fyddai'r ysgol yna ddim yn cael ei dewis ond yn gwneud gwaith aruthrol o dda yn y maes yma. Wedyn, sut fyddwn ni'n dal i barhau i sicrhau ein bod ni'n dysgu o'r gorau, felly? Mae yna lu o enghreifftiau da. Mi fues i ar ymweliad i Ysgol Nantgwyn yn fy rhanbarth yn ddiweddar, ac os ydych chi heb gael cyfle fe fuaswn i wir yn eich annog chi i fynd. Maen nhw'n adnabod pob un plentyn yn yr ysgol yna a'u teuluoedd ac yn gallu rhoi'r gefnogaeth a'r ymyriadau ond yn poeni'n ddirfawr oherwydd y sefyllfa ariannol, gan eu bod nhw wedi gwario pob ceiniog oedd ganddyn nhw i gefnogi dysgwyr yn ystod y pandemig ac yn parhau i wneud hynny. Felly, dydyn nhw ddim yn un o'r ysgolion lwcus yma sydd efo llwyth o arian wrth gefn, ond yn sicr, arfer da o ran y gefnogaeth honno. Felly sut ydych chi'n gweld, efo ysgolion fel yna, ein bod ni'n dal i ddysgu o'r gwaith gwych sy'n digwydd os mai sampl rydyn ni'n mynd ar ei ôl? Diolch i chi.
Thank you, Minister, for your statement today, expanding on the written statement published last week. I clearly welcome the emphasis on how we are focusing on those learners who are in poverty, and we do know that poverty affects attainment. We don't need to rehearse that—we're already aware of it. But, given the cost-of-living crisis specifically, we are seeing more and more learners being impacted in that way.
You will be aware from your own visits to schools that schools are extremely concerned about pupils not being able to get to school because of travel costs—that's something that's been shared with us—the fact that some families can't afford electricity and food, and so on. There are also the interventions that schools have to make in terms of the problems that we have in terms of the CAMHS system and that perhaps they are using some of their funds to provide that practical support in schools at the moment. And I do think that assessing the well-being of our learners and the environment is just as important as all of the other things that we need to measure and assess. But, one of the things I would like to ask is: what will be the link between this system and the interventions that you as a Government will make in terms of tackling poverty and so on, as we do know that that does have an impact on attainment? And do you think that this will provide greater flexibility, because if you take a sampling approach rather than going through a more bureaucratic system, does that then mean that you will be able to be more agile as a Government as you respond to the cost-of-living crisis, as it affects more and more students? I'd be interested to know about that.
And also, one of the things that we do hear very often from teachers, of course, is the workload issue. How do you see these changes affecting things for the better, perhaps, in terms of that issue, because clearly, with self-assessment and so on, that can be positive for schools because it's always a system where, if many people want to come in and there is that kind of scrutiny, then the workload is huge? So, do you see this as reducing teachers' workload or adding to it, and what additional training will be provided for those teachers and what support will be in place?
And finally, if I may, I would be interested as you further develop this system, to have more information. But in terms of the interventions and support that I mentioned earlier, in terms of the outcomes for every learner, how will we learn, if this is a sampling approach, about the good practice developing in schools, because often, those schools may not be selected and they may be doing excellent work in this area? So, how will we continue to ensure that we learn from the best? There are all sorts of good examples. I was on a visit to Ysgol Nantgwyn in my region recently, and if you haven't had an opportunity I would really encourage you to go, because they know every single child in that school and their families and can provide the support and interventions necessary. But, they're greatly concerned because of their financial position, as they've spent every penny they had in supporting their learners during the pandemic and continue to do that. So, they're not one of these lucky schools that have large reserves, but certainly, there is good practice in terms of the support provided. So, how can we ensure that we continue to learn from the excellent work happening if we are taking a sampling approach?
Cwestiynau pwysig, os caf i ddweud. So, mae'r cwestiwn yma o samplo yn un pwysig. Dim ond un rhan yw'r broses o samplo. Felly, mae'r cynllun monitro cenedlaethol yn un rhan o'r ecosystem newydd, jest i roi rhywfaint, efallai, o gysur i'r Aelod. Ar hyn o bryd, o ran cynllunio hynny, beth dŷn ni ddim yn darogan bydd hynny'n ei roi yw'r math o specificity ar lefel ysgol o'r ymyraethau mae'r Aelod yn sôn amdanyn nhw. Ond beth mae e'n golygu yw bydd e'n dangos perfformiad cenedlaethol a bydd hynny'n dangos os oes angen pwysleisio approaches mewn gwahanol elfennau yn y cwricwlwm, er enghraifft. Felly, os nad ydyn ni'n gwneud y cynnydd rŷn ni'n disgwyl ei weld fel system, dyweder, o ran llythrennedd, wedyn beth fyddwn ni'n ei wneud fel Llywodraeth, beth fydd y cynghorau lleol a'r consortia yn ei wneud, yw edrych ble mae'r arfer da yn digwydd o ran llythrennedd a defnyddio hwnnw fel sail i gryfhau'r system yn gyffredinol. Mae dewisiadau yn hyn o ran ei ddylunio fe, ond dyna'r un rwyf i'n credu sydd fwyaf ymarferol.
O ran y cwestiwn arall roedd yr Aelod yn ei ofyn, sut rŷn ni'n gwybod sut mae'r approaches yn mynd i weithio ar lawr gwlad, mae hynny'n rhan o'r gwaith ecosystem ehangach. Os ydy'r Aelod wedi cael cyfle i edrych ar yr adroddiad—mae'n eithaf helaeth, felly rwy'n deall efallai os nad ydych chi wedi—mae sdwff yn hwnnw sy'n esbonio sut rŷn ni efallai yn mynd i'r afael gyda phethau, impact newidiadau polisi ac ati, ar lefel ysgol. Felly, bydd hynny'n rhan o'n hymateb ni fel Llywodraeth i hynny sydd yn yr adroddiad.
Ar y cwestiwn o lwyth gwaith, mae'r hunan asesu, wrth gwrs, yn digwydd fel rhan o'r system newydd. Mae hynny wedi cael ei gyhoeddi ers haf diwethaf. Y tîm arweinyddol, ar y cyfan, wrth gwrs, fydd yn arwain ar hynny, ond mae'r balans wedi newid yng nghyd-destun y berthynas gydag Estyn, ac mae'r approaches hynny yn lot fwy integredig ym mywyd yr ysgol.
O ran yr hyn rŷn ni'n sôn amdano heddiw, un o'r cyfleoedd sydd gyda ni, rwy'n credu, wrth edrych ar y data rŷn ni'n ei chasglu, yw'r cwestiwn, fel rôn i'n sôn amdano fe yn y datganiad, o gysoni sut mae hyn yn digwydd ar draws Cymru. Mae lefelau o wahaniaeth sylweddol iawn yn digwydd rhwng cynghorau lleol, ac efallai hefyd gwahanol rannau o'r system yn gofyn am yr un wybodaeth. Felly, beth hoffwn i weld ein bod ni'n gallu delifro fel rhan o hwn yw cysondeb a symleiddio hynny, ei fod e'n glir beth yw pwrpas y data rŷn ni'n gofyn amdano fe; os gallwn ni fod mewn sefyllfa lle mae'r data'n cael ei ofyn amdano fe unwaith, fod y system yn cyfathrebu yn well gyda'i gilydd yn y ffordd mae'r data yna'n cael ei ddefnyddio. Felly, mae wrth gwrs yn uchelgeisiol iawn i wneud hynny, ond rwy'n credu ei fod e'n deg fel quid pro quo i ysgolion os ŷn ni'n mynd i ddweud, 'Rŷn ni'n gofyn am y mathau yma o ddata, ond, ar y llaw arall, bydd cysondeb yn sut rŷn ni'n gofyn am hynny.' Felly dyna nod yr hyn rŷn ni'n sôn amdano heddiw.
Ac o ran y pwynt diwethaf, o ran yr hyn rŷn ni'n bwriadau ei wneud o ran cyhoeddi canlyniadau, mae rhai wedi dweud, 'Wel, onid yw hwn jest yn creu mwy o lwyth gwaith?' Ond y dewis oedd gennym ni oedd naill ai dylunio system newydd ar gyfer cyfnod rhwng nawr a 2025—. Wel, doedd e ddim yn gwneud lot o synnwyr i wneud hynny, ffeindio proses hollol newydd o fewn y system jest er mwyn newid hynny mewn tair mlynedd. Roedd e'n teimlo i fi mai'r peth cyfrifol i wneud oedd defnyddio'r system data oedd gennym ni jest am yr un flwyddyn cyn COVID, gan fod pobl yn gyfarwydd â hynny, a'i fod e, fel hynny, yn creu llai o waith. Y Llywodraeth fydd yn cyhoeddi'r wybodaeth honno, gyda llaw, nid yr ysgolion fydd yn gorfod ei chasglu hi, felly mae hynny hefyd yn bwysig i gadw mewn cof.
Very important questions. The sampling question is an important one. The sampling is only one part of the process. So, the national monitoring plan is one part of the new ecosystem, just to give some comfort to the Member. At present, in terms of planning that, what we don't foresee is that that will give the kind of specificity on a school level in terms of the interventions that the Member mentioned. But what it does mean is that it will show national performance, and that will demonstrate if there is a need to emphasise approaches in different elements of the curriculum, for example. So, if we're not making the progress that we expect to see as a system, for example, in terms of literacy, then what we will do as a Government, and local authorities and the consortia will do, is we will look at where good practice is happening in terms of literacy and use that as a basis to strengthen the system generally. There are options in terms of design, but that’s the most practical way to do it, I think.
In terms of the other question asked by the Member, in terms of how we know the approaches will work on the ground, well that’s part of the broader ecosystem work. If the Member has had an opportunity to look at the report—it’s quite broad-ranging, so I understand if you haven’t had an opportunity—it does explain how we will tackle the impact the policy changes and so on will have on a school level. And so that will be part of our response as a Government to what is in the report.
On the question of workload, the self-assessment is happening as part of the new system. That’s been announced since last summer. The leadership team will be leading on that, but the balance has changed in terms of the relationship with Estyn, and the approaches are much more integrated in terms of the school life.
In terms of what we’re talking about today, one of the opportunities that we have, I think, in looking at the data that we gather, is the question, as I mentioned in the statement, of making this consistent across Wales. There are degrees of very great variances happening between local councils, and different parts of the system are perhaps requiring the same, or asking for the same, information. So, I’d like to see us delivering, as part of this, consistency, and a streamlining of this, and that it’s clear what the purpose of the data that we’re asking for is; if we can be in a situation where the data can be requested once, that the system communicates better with itself in terms of how that data is used. So, of course, it’s very ambitious to do that, but I do think it is fair, as a quid pro quo for schools, if we say, ‘Well, we’re asking for these kinds of data, but, on the other hand, there will be consistency in terms of how we ask for that.’ So, that’s the aim of what we’re talking about today.
And the final point, regarding what we intend to do in terms of publishing results, some have said, ‘Well, doesn’t this just create a greater workload?’, but the option we had was either to design a new system for the period between now and 2025—. Well, it doesn’t much sense to do that, to find a completely new process within the system just in order to change that again in three years’ time. It felt to me that the responsible thing to do was to use the data system that we have just for the one year before COVID, because people are familiar with that, and that would create less work. The Government will be publishing that information, not the schools that gather it, so that’s important to bear in mind.
A'r siaradwr olaf ar yr eitem hon—Vikki Howells.
And our final speaker on this item—Vikki Howells.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Thank you, Minister, for your statement. I agree with your comments about the purpose of evaluation, improvement and accountability within the education process. They're all important procedures so that schools can improve their offer to and their outcomes for learners. I want to focus on your comments around national monitoring and sampling. As a former secondary school teacher, I'm familiar with how this has operated in classrooms in the past, and your statement with reference to sampling assessments and using these to monitor progress suggests, perhaps, a different model to what schools may be familiar with. Can you say a little more about how you expect this sampling to work in practice and what discussions you might have had with the sector ahead of your plans for a pilot scheme in 2025-26?
For my second and final question, I was interested to read the social funding research study. One of the lines there that struck a chord with my former career is the comment that Welsh Government doesn't collect any data on learner well-being in a standardised way. So, can I ask what work is being done to put this right?
Diolch, Dirprwy Lywydd. Diolch, Gweinidog, am eich datganiad. Rwy'n cytuno â'ch sylwadau am ddiben gwerthuso, gwella ac atebolrwydd o fewn y broses addysg. Maen nhw i gyd yn weithdrefnau pwysig er mwyn i ysgolion allu gwella yr hyn y maen nhw'n ei gynnig i ddysgwyr a'u deilliannau. Rwyf eisiau canolbwyntio ar eich sylwadau ynghylch monitro a samplu cenedlaethol. Fel cyn-athro ysgol uwchradd, rwy'n gyfarwydd â sut mae hyn wedi gweithredu mewn ystafelloedd dosbarth yn y gorffennol, ac mae eich datganiad sy'n cyfeirio at asesiadau samplu a defnyddio'r rhain i fonitro cynnydd yn awgrymu, efallai, model gwahanol i'r hyn y gallai ysgolion fod yn gyfarwydd ag ef. Allwch chi ddweud ychydig mwy am sut rydych chi'n disgwyl i'r samplu hwn weithio'n ymarferol a pha drafodaethau y gallech chi fod wedi'u cael gyda'r sector cyn eich cynlluniau ar gyfer cynllun treialu yn 2025-26?
Ar gyfer fy ail gwestiwn a'r olaf, roedd gen i ddiddordeb darllen yr astudiaeth ymchwil ariannu cymdeithasol. Un o'r llinellau yno wnaeth daro tant gyda fy nghyn-yrfa yw'r sylw nad yw Llywodraeth Cymru yn casglu unrhyw ddata am lesiant dysgwyr mewn ffordd safonol. Felly, a gaf i ofyn pa waith sy'n cael ei wneud i gywiro hyn?
I thank the Member for that question. On the second point, I'm very clear that we need to move to a more standardised way of doing that, and that's absolutely one of the priorities that I'll want to see taken forward in our response to both the social finance report and the Arad Research work as well. I think that's a really important part of that.
In relation to the national monitoring proposal, there is a—. Both the Arad Research and the social finance work have highlighted the need to understand, better than we do, across the system, the questions in relation to attainment and progress. As we phase out the end-of-key-stage assessments, that becomes, obviously, even more important. Obviously, only some schools and learners will be involved in the assessments. The point of that is that they don't unduly determine schools' individual approaches to curriculum design, and keep the burdens on schools to a minimum. So, it's a system-wide picture that we are looking for. It'll be designed in a way that aligns very closely with that broader information ecosystem that I was talking about. That will be developed by the practitioner group that I was talking about in my earlier statement. So, the role of school leaders and practitioners in designing this ecosystem and the monitoring system that sits within it will be absolutely essential. I want to make sure that we will be able to understand how different groups of learners are achieving, what further national support we need to provide to the system where individual groups of learners, cohorts of learners, learners defined by particular characteristics, for example, might be needing additional support. And I think the point the Member ended with there, in relation to well-being and how we respond to questions of disadvantage, will be an important—. That'll be very important data for us to capture as part of that national monitoring programme.
Diolch i'r Aelod am y cwestiwn yna. Ar yr ail bwynt, rwy'n glir iawn bod angen i ni symud i ffordd fwy safonol o wneud hynny, ac mae hynny'n sicr yn un o'r blaenoriaethau y byddaf eisiau eu gweld yn cael eu symud ymlaen yn ein hymateb i'r adroddiad cyllid cymdeithasol a gwaith Ymchwil Arad hefyd. Rwy'n credu bod hynny'n rhan bwysig iawn o hynny.
O ran y cynnig monitro cenedlaethol, mae yna—. Mae Ymchwil Arad a'r gwaith cyllid cymdeithasol wedi amlygu'r angen i ddeall, yn well nag yr ydym ni, ar draws y system, y cwestiynau o ran cyrhaeddiad a chynnydd. Wrth i ni ddileu'r asesiadau diwedd cyfnod allweddol yn raddol, mae hynny, yn amlwg, yn dod yn bwysicach fyth. Yn amlwg, dim ond rhai ysgolion a dysgwyr fydd yn rhan o'r asesiadau. Pwynt hynny yw nad ydyn nhw'n penderfynu'n ormodol ar ddulliau unigol ysgolion o gynllunio'r cwricwlwm, a'u bod yn cadw'r beichiau ar ysgolion mor isel â phosib. Felly, chwilio am ddarlun ar draws y system yr ydym ni. Bydd yn cael ei gynllunio mewn ffordd sy'n cyd-fynd yn agos iawn â'r ecosystem wybodaeth ehangach honno yr oeddwn i'n sôn amdani. Bydd hynny'n cael ei ddatblygu gan y grŵp ymarferwr yr oeddwn yn sôn amdano yn fy natganiad cynharach. Felly, bydd rôl arweinwyr ysgolion ac ymarferwyr wrth ddylunio'r ecosystem hon a'r system fonitro sy'n eistedd ynddi yn gwbl hanfodol. Rwyf eisiau sicrhau y byddwn ni'n gallu deall sut mae gwahanol grwpiau o ddysgwyr yn cyflawni, pa gymorth cenedlaethol arall y mae angen i ni ei ddarparu i'r system lle gallai grwpiau unigol o ddysgwyr, carfannau o ddysgwyr, dysgwyr a ddiffinnir gan nodweddion penodol, er enghraifft, fod angen cymorth ychwanegol. Ac rwy'n credu y bydd y pwynt y daeth yr Aelod i ben arno yn y fan yna, o ran llesiant a sut rydyn ni'n ymateb i gwestiynau am anfantais, yn bwysig—. Bydd hynny'n ddata pwysig iawn i ni ei gasglu fel rhan o'r rhaglen fonitro genedlaethol honno.
Diolch i'r Gweinidog.
I thank the Minister.
Eitem 6 y prynhawn yma yw datganiad gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, cynyddu nifer y gweithwyr proffesiynol perthynol i iechyd mewn gofal sylfaenol a chymunedol. Galwaf ar y Gweinidog i wneud y datganiad—Eluned Morgan.
Item 6 this afternoon is a statement by the Minister for Health and Social Services, increasing allied health professionals in primary and community care. I call on the Minister to make the statement—Eluned Morgan.
Diolch yn fawr. 'Looking Forward Together: The Allied Health Professions Framework for Wales' identifies the changes required both by allied health professionals and their employers to ensure health and social care secures the highest quality and value from these important professions. 'A Healthier Wales' sets out our vision for enabling people to live at home, as independently as possible, for as long as possible.
The allied health professionals, or AHPs, excel in delivering treatments that are particularly valuable in supporting the complex needs of people who are frail or living with long-term health conditions. They are a group of 13 unique professions, such as physiotherapists, occupational therapists, dietitians and psychologists. At present, too small a proportion of AHPs are accessible in the primary and community services described in the primary care model for Wales.
Many people who need the expertise of AHPs can't directly access them early enough to maximise their health and well-being or improve recovery. This may mean people are admitted to hospital when they could have been treated at home, or they cannot be discharged from hospital when their acute treatment is complete. Without community AHP services, people may end up moving to residential or nursing care earlier than might otherwise have been the case, adding to the pressure on our social care services.
Today, I'm announcing £5 million will be made available from April 2023 to create additional AHP posts in primary and community services to help provide alternatives to hospital admission and reduce reliance on long-term social care. This recurrent investment supports our programme for government commitments in primary and community care, including improving access to health professionals and bring a wider workforce together in a reformed primary care system. It'll create posts for both registered AHPs and support workers. For example, extra staff in community resource teams will help implement the community infrastructure programme or expand hospital-at-home-type services.
Increasing community rehabilitation and community-based therapy ensures people can be discharged with the right support to enable them to complete their recovery at home. Community rehabilitation or reablement helps people recover their ability and confidence to do the things that matter to them in their daily life, enabling more people to live independently without having to rely on unnecessary long-term social care. That will help us to provide these vital services to the people who need them most.
This investment can also be used to develop or expand services to prevent admission. For example, this could enable paramedics to directly refer to community falls or therapy response teams rather than conveying people to hospital if they don't need it.
There are many examples of innovative AHP services providing direct, early access to intervention, community rehabilitation and reablement and other complex treatments in the community. We need to provide these more consistently across Wales in line with all our national programmes. Local authority occupational therapy services and many NHS physiotherapy services are already directly accessible. In Swansea Bay University Health Board, podiatry, children’s speech and language therapy and children’s occupational therapy services are directly accessible.
Diolch yn fawr. Mae 'Edrych Ymlaen Gyda'n Gilydd: Fframwaith Proffesiynau Perthynol i Iechyd Cymru' yn nodi'r newidiadau sy'n ofynnol gan weithwyr proffesiynol perthynol i iechyd a'u cyflogwyr i sicrhau bod iechyd a gofal cymdeithasol yn sicrhau'r ansawdd a'r gwerth uchaf o'r proffesiynau pwysig hyn. Mae 'Cymru Iachach' yn nodi ein gweledigaeth ar gyfer galluogi pobl i fyw gartref, mor annibynnol â phosib, cyhyd ag y bo modd.
Mae'r gweithwyr proffesiynol perthynol i iechyd, neu AHPs, yn rhagori wrth ddarparu triniaethau sy'n arbennig o werthfawr wrth gefnogi anghenion cymhleth pobl sy'n fregus neu sy'n byw gyda chyflyrau iechyd hirdymor. Maent yn grŵp o 13 o broffesiynau unigryw, fel ffisiotherapyddion, therapyddion galwedigaethol, dietegwyr a seicolegwyr. Ar hyn o bryd, mae cyfran rhy fach o AHPs yn hygyrch yn y gwasanaethau sylfaenol a chymunedol a ddisgrifir yn y model gofal sylfaenol i Gymru.
Ni all llawer o bobl sydd angen arbenigedd AHPs gael mynediad uniongyrchol iddyn nhw'n ddigon cynnar i wneud y gorau o'u hiechyd a'u lles neu wella adferiad. Gall hyn olygu bod pobl yn cael eu derbyn i'r ysbyty pan allen nhw fod wedi cael eu trin gartref, neu nad oes modd eu rhyddhau o'r ysbyty pan fydd eu triniaeth acíwt wedi'i gwblhau. Heb wasanaethau AHP cymunedol, gall pobl symud i ofal preswyl neu nyrsio yn gynharach nag y gallai fod wedi digwydd fel arall, gan ychwanegu at y pwysau ar ein gwasanaethau gofal cymdeithasol.
Heddiw, rwy'n cyhoeddi y bydd £5 miliwn ar gael o fis Ebrill 2023 i greu swyddi AHP ychwanegol mewn gwasanaethau sylfaenol a chymunedol i helpu i ddarparu dewisiadau amgen i dderbyn cleifion i'r ysbyty a lleihau'r ddibyniaeth ar ofal cymdeithasol hirdymor. Mae'r buddsoddiad rheolaidd hwn yn cefnogi ymrwymiadau ein rhaglen lywodraethu ym maes gofal sylfaenol a chymunedol, gan gynnwys gwella mynediad at weithwyr iechyd proffesiynol a dod â gweithlu ehangach ynghyd mewn system gofal sylfaenol diwygiedig. Bydd yn creu swyddi ar gyfer AHPs cofrestredig a gweithwyr cymorth. Er enghraifft, bydd staff ychwanegol mewn timau adnoddau cymunedol yn helpu i weithredu'r rhaglen seilwaith cymunedol neu ehangu gwasanaethau megis ysbyty yn y cartref.
Mae cynyddu adsefydlu cymunedol a therapi yn y gymuned yn sicrhau bod modd rhyddhau pobl gyda'r gefnogaeth gywir i'w galluogi i gwblhau eu hadferiad gartref. Mae adsefydlu neu ailalluogi cymunedol yn helpu pobl i adennill eu gallu a'u hyder i wneud y pethau sy'n bwysig iddyn nhw yn eu bywyd bob dydd, gan alluogi mwy o bobl i fyw'n annibynnol heb orfod dibynnu ar ofal cymdeithasol hirdymor diangen. Bydd hynny'n ein helpu i ddarparu'r gwasanaethau hollbwysig hyn i'r bobl sydd eu hangen fwyaf.
Gellir defnyddio'r buddsoddiad hwn hefyd i ddatblygu neu ehangu gwasanaethau i atal derbyniadau i ysbytai. Er enghraifft, gallai hyn alluogi parafeddygon i atgyfeirio'n uniongyrchol i dimau cymunedol i ymateb i gwympiadau neu therapi yn hytrach na mynd â phobl i'r ysbyty os nad oes ei angen arnynt.
Mae llawer o enghreifftiau o wasanaethau AHP arloesol sy'n darparu mynediad uniongyrchol, cynnar at ymyrraeth, adsefydlu ac ailalluogi cymunedol a thriniaethau cymhleth eraill yn y gymuned. Mae angen i ni ddarparu'r rhain yn fwy cyson ledled Cymru yn unol â'n holl raglenni cenedlaethol. Mae gwasanaethau therapi galwedigaethol awdurdodau lleol a llawer o wasanaethau ffisiotherapi'r GIG eisoes yn hygyrch yn uniongyrchol. Ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Bae Abertawe, mae podiatreg, therapi iaith a lleferydd plant a gwasanaethau therapi galwedigaethol plant yn hygyrch yn uniongyrchol.
Rŷn ni wedi buddsoddi'n sylweddol yn barod mewn gwasanaethau cymunedol arloesol. Mae ein cronfa integreiddio rhanbarthol yn darparu dros £144 miliwn i gefnogi chwe model cenedlaethol o ofal integredig. Mae'r modelau hyn yn cynnwys trefniadau i atal a chydlynu yn y gymuned, gofal cymhleth yn nes at adref a gwasanaethau gartref o'r ysbyty.
Dwi'n cymryd y cyfle heddiw i nodi eto fy mod i'n disgwyl i'r buddsoddiad rŷn ni wedi ei ddarparu eisoes i'r gwasanaeth iechyd, yr awdurdodau lleol a'r byrddau partneriaeth rhanbarthol gael ei ddefnyddio hefyd i ddod â'r holl wasanaethau lleol sy'n ymwneud ag iechyd a gofal at ei gilydd, ac mae hynny'n cynnwys AHPs.
Rhaid i ofal sylfaenol a chymunedol ddod yn lleoliad arferol i AHPs weithio. Dylai'r gweithlu yma gael ei drefnu drwy wasanaethau cymunedol sydd wedi'u hintegreiddio'n dda ac sy'n cynnwys yr holl ystod o sgiliau AHP. Er mwyn gweithredu'r rhaglen garlam i ddatblygu'r clystyrau, mae'n hollbwysig bod cyfran uwch o'r gweithlu AHP yn gweithio mewn timau a hybiau integredig mewn gwasanaethau sylfaenol a chymunedol.
Rŷn ni'n gwybod bod llawer o bobl hŷn sy'n fregus neu sydd â mwy nag un cyflwr yn gadael yr ysbyty gyda llai o allu i symud ac yn llai annibynnol na phan aethon nhw i mewn. Dyna pam mae'r canllaw diweddar ar wella llif cleifion mewn ysbytai yn nodi y dylai'r gwasanaeth iechyd a gofal ddefnyddio egwyddorion 'gartref yn gyntaf' a discharge to recover then assess. Bydd hyn yn helpu pobl i fynd adref cyn gynted â phosibl, gyda'r gwasanaeth asesu ac ailalluogi cywir ar gael iddyn nhw yn y gymuned.
Mae'r timau adnoddau cymunedol sy'n bodoli yn barod yn rhanbarthau pob un o'r byrddau iechyd, yn ogystal â'r timau ailalluogi a'r gwasanaethau adsefydlu, yn asgwrn cefn i'r strwythur cymunedol sydd ei angen i wella gofal i'n poblogaeth. Os ydyn ni'n gallu cael pethau yn iawn i bobl ag anghenion cymhleth, rŷn ni'n gallu eu cael yn iawn i bawb.
Pwrpas y buddsoddiad yma yw cynyddu capasiti AHP mewn gwasanaethau adsefydlu ac ymyrraeth gynnar yn y gymuned. Bydd hyn yn golygu bod dewisiadau ar gael sy'n saff yn glinigol, yn lle mynd â phobl i'r ysbyty. Fe fydd hefyd yn hwyluso'r broses o ryddhau cleifion yn ddiogel ac effeithiol.
Bydd amseriad y cyhoeddiad yma yn helpu cyflogwyr iechyd a gofal cymdeithasol i wneud yn siŵr bod cymaint o swyddi â phosibl ar gael ar gyfer y graddedigion newydd a fydd yn ymuno â'r gweithlu yn yr haf. Wrth gynyddu capasiti'r gwasanaeth cymunedol drwy greu'r rolau gweithwyr iechyd ychwanegol hyn, fe fyddwn ni’n gallu darparu gofal sylfaenol a chymunedol sydd wedi’u hintegreiddio’n dda. Bydd hyn yn ein helpu hefyd i daclo rhywfaint o’r pwysau sydd ar ein system iechyd a gofal ar hyn o bryd.
We have already invested significantly in innovative community services. Our regional integration fund provides more than £144 million to support six national models of integrated care. These models include community-based prevention and community co-ordination, complex care closer to home and home-from-hospital services.
I am taking the opportunity today to reiterate my expectation that the investment we have already provided to the NHS, local authorities and regional partnership boards will also be used to bring together all local services involved in health and care, including AHPs.
Primary and community care must become the usual location for practice for AHPs. This workforce should be organised through well-integrated community services, including the full range of AHP skills. In order to deliver the accelerated cluster development programme, it's vital that a higher proportion of the AHP workforce works in integrated teams and hubs in primary and community services.
We know that many people who are older or who are living with frailty or comorbidities leave hospital less mobile and less independent than when they were admitted. This is why the recently published optimal hospital-flow guidance states that health and care services should embed 'home first' and discharge-to-recover-then-assess principles. This will enable people to return home as rapidly as possible, with access to the right community assessment and reablement.
The community resource teams that are already established in each of our health board regions, along with the reablement teams and wider community rehabilitation services, are the bedrock of the community infrastructure required to improve care for our population. If we can get it right for those with complex needs, we can get it right for everyone.
The purpose of this investment is to increase the AHP capacity in community-based rehabilitation and early intervention services. This will mean that clinically safe alternatives are available to admission. It will also support safe and effective discharge.
The timing of this announcement will support health and social care employers to maximise employment for the new graduates who will be entering the workforce in the summer. Expanding the capacity of community services with these additional allied health professional roles will enable us to provide well-integrated primary and community care, and help us tackle some of the current pressures facing our health and care system.
Can I thank the Minister for her statement today? I genuinely welcome the announcement today. I certainly support the increased funding for the number of allied health professionals within the primary and community care settings. I certainly think that’s the right move, particularly for the reasons you’ve outlined. I think it’ll free up resources and allow people to be treated much closer to home.
There are a number of questions I would ask following your statement today, Minister. Just to give us an understanding of how the funding’s going to be allocated across Wales, how it’s going to be allocated across the regions or the health boards. Just to give some assurance that the funding isn’t going to be earmarked for one part of Wales, and that it is fairly, appropriately dispersed across the country. Also to get a sense of how many allied health professionals this will fund, as well. I’m assuming that this is a fund that will be annual funding. Obviously, we’re creating these jobs, and it would have to be annual funding thereafter, I assume. So, just to get that confirmation.
And also to understand where new allied health professionals would be located. I know very much, as part of the Welsh Conservatives’ GP access plan, health and social care made some recommendations around allied health professionals being located in GP surgeries. So, just to get a sense of your understanding of where the allied health professionals would be located. Would they be in GP surgeries, community hospitals, a mixture? To get an understanding of that.
The biggest concern for me is that there is simply a lack of trained professionals working within the allied health professions in Wales, so already there are some reports around internal markets, where health boards are having to compete with one another to attract AHPs, as there are simply not enough to meet the complex physical and mental healthcare needs of the country. So, just to get your view on that, Minister. I do appreciate there’s a rise in funding for training placements, but that is quite small, so just to understand how you plan to fix the staffing gap within the workforce in order to reach the types of levels that Wales needs.
I’ve also raised—I think last week in the debate, actually, Minister—I’ve regularly raised the issues around modernising our NHS digital systems as well. So, that would be necessary, I think, in this regard, to make sure there are secure ways for health professionals to communicate with each other, especially if they’re moving home to home. I think what is needed is health professionals working on patients’ case studies, understanding the patients’ treatment plans for their outcomes. So, will there be any funding to upgrade these systems to create a more efficient service that will help allied health professionals?
A gaf i ddiolch i'r Gweinidog am ei datganiad heddiw? Rwyf wir yn croesawu'r cyhoeddiad heddiw. Yn sicr, rwy'n cefnogi'r cyllid cynyddol ar gyfer nifer y gweithwyr proffesiynol perthynol i iechyd o fewn y lleoliadau gofal sylfaenol a chymunedol. Yn sicr rwy'n credu mai dyna'r cam cywir, yn enwedig am y rhesymau yr ydych chi wedi'u hamlinellu. Rwy'n credu y bydd yn rhyddhau adnoddau ac yn caniatáu i bobl gael eu trin yn llawer agosach at adref.
Mae nifer o gwestiynau y byddwn i'n eu gofyn yn dilyn eich datganiad heddiw, Gweinidog. Dim ond i roi dealltwriaeth i ni o sut bydd y cyllid yn cael ei ddyrannu ledled Cymru, sut mae'n mynd i gael ei ddyrannu ar draws y rhanbarthau neu'r byrddau iechyd. Dim ond i roi rhywfaint o sicrwydd nad yw'r arian yn mynd i gael ei glustnodi ar gyfer un rhan o Gymru, a'i fod wedi'i wasgaru'n deg, yn briodol ar draws y wlad. Hefyd i gael ymdeimlad o faint o weithwyr proffesiynol perthynol i iechyd y bydd hyn yn ei ariannu. Rwy'n tybio mai cronfa fydd yn ariannu yn flynyddol yw hon. Yn amlwg, rydyn ni'n creu'r swyddi hyn, a byddai'n rhaid iddo fod yn gyllid blynyddol wedi hynny, rwy'n tybio. Felly, dim ond i gael y cadarnhad hwnnw.
A hefyd i ddeall lle byddai gweithwyr proffesiynol perthynol i iechyd newydd wedi'u lleoli. Rwy'n gwybod yn sicr, fel rhan o gynllun mynediad meddygon teulu y Ceidwadwyr Cymreig, gwnaeth iechyd a gofal cymdeithasol rai argymhellion ynghylch gweithwyr proffesiynol perthynol i iechyd wedi'u lleoli mewn meddygfeydd. Felly, dim ond i gael ymdeimlad o'ch dealltwriaeth o ble y byddai'r gweithwyr proffesiynol perthynol i iechyd yn cael eu lleoli. A fydden nhw mewn meddygfeydd, ysbytai cymunedol, cymysgedd? I gael dealltwriaeth o hynny.
Y pryder mwyaf i mi yw bod diffyg gweithwyr proffesiynol wedi'u hyfforddi yn gweithio o fewn y proffesiynau perthynol i iechyd yng Nghymru, felly eisoes mae rhai adroddiadau ynghylch marchnadoedd mewnol, lle mae byrddau iechyd yn gorfod cystadlu â'i gilydd i ddenu AHPs, gan nad oes digon i ddiwallu anghenion gofal iechyd corfforol a meddyliol cymhleth y wlad. Felly, dim ond i gael eich barn ar hynny, Gweinidog. Rwy'n sylweddoli bod cynnydd mewn cyllid ar gyfer lleoliadau hyfforddiant, ond mae hynny'n eithaf bach, felly dim ond i ddeall sut rydych chi'n bwriadu trwsio'r bwlch staffio o fewn y gweithlu er mwyn cyrraedd y mathau o lefelau y mae Cymru eu hangen.
Rwyf hefyd wedi codi—rwy'n credu yr wythnos diwethaf yn y ddadl, mewn gwirionedd, Gweinidog—rwyf wedi codi'r materion yn rheolaidd ynghylch moderneiddio systemau digidol y GIG hefyd. Felly, byddai hynny'n angenrheidiol, rwy'n credu, yn hyn o beth, i sicrhau bod ffyrdd diogel i weithwyr proffesiynol perthynol i iechyd gyfathrebu â'i gilydd, yn enwedig os ydyn nhw'n symud o gartref i gartref. Rwy'n credu mai'r hyn sydd ei angen yw gweithwyr iechyd proffesiynol sy'n gweithio ar astudiaethau achos cleifion, gan ddeall cynlluniau triniaeth y cleifion ar gyfer eu canlyniadau. Felly, a fydd unrhyw gyllid i uwchraddio'r systemau hyn i greu gwasanaeth mwy effeithlon a fydd yn helpu gweithwyr proffesiynol perthynol i iechyd?
Thank you very much. So, how it’s allocated, obviously this will be proportionate to the population, so we’ll make sure that that reflects the population needs, obviously. Just in terms of how many allied health professionals we’ve got in Wales, we’ve got about 9,267 at the moment. Just to give you an idea, we’ve got about 2,000 occupational therapists, we’ve got 2,455 physiotherapists, we’ve got 159 arts therapists, which I think is rather wonderful, and we’ve got 530 dieticians. So, there are lots and lots of them already, but what is clear is that this can take a lot of pressure off not just our primary services, but also our secondary services.
It is multi-annual funding, so this £5 million will be built in for the future. They will absolutely be based in the community. Where in the community depends on what structures exist in that community, obviously. So, there will be some very vibrant community hubs, there'll be others where there'll be GP surgeries, so it depends on what's right for that community.
Just in terms of trained people, obviously we published Health Education and Improvement Wales's improvement training plan last week, and just to let you know, for example, physiotherapist training places will increase next year to 180, occupational therapist training places to 197 and paramedics up to 120. All of that means that those are all new people who will be coming on, and, obviously, that's a pipeline that is already developed, so we're building on what's there. The great thing is they'll come out trained and now we can give them jobs, because that's what this funding does.
And then, just in terms of modernising digital systems, you're aware that I spend a lot of time on digital; I had another meeting with the digital team this week. I think getting a platform for work in the community will be something. There are lots of different platforms at the moment and what we need to do is to make sure that they all connect, so there's probably a bit of work to do around that. But we've got so much being done in the digital space already, I'd quite like to land what we've got first before going on to the next bit.
Diolch yn fawr iawn. Felly, sut mae'n cael ei ddyrannu, yn amlwg bydd hyn yn gymesur â'r boblogaeth, felly byddwn ni'n sicrhau bod hynny'n adlewyrchu anghenion y boblogaeth, yn amlwg. O ran faint o weithwyr proffesiynol perthynol i iechyd sydd gennym ni yng Nghymru, mae gennym ni tua 9,267 ar hyn o bryd. Dim ond i roi syniad i chi, mae gennym ni tua 2,000 o therapyddion galwedigaethol, mae gennym ni 2,455 o ffisiotherapyddion, mae gennym ni 159 o therapyddion celfyddydol, sydd yn wych yn fy marn i, ac mae gennym ni 530 o ddietegwyr. Felly, mae yna lawer iawn ohonyn nhw'n barod, ond yr hyn sy'n amlwg yw y gall hyn gymryd llawer o bwysau oddi ar nid yn unig ein gwasanaethau sylfaenol, ond hefyd ein gwasanaethau eilaidd.
Mae'n gyllid aml-flynyddol, felly bydd y £5 miliwn hwn yn cael ei gynnwys yn y dyfodol. Byddan nhw yn sicr wedi'u lleoli yn y gymuned. Mae lle yn y gymuned yn dibynnu ar ba strwythurau sy'n bodoli yn y gymuned honno, yn amlwg. Felly, bydd rhai hybiau cymunedol bywiog iawn, bydd eraill lle bydd meddygfeydd, felly mae'n dibynnu ar beth sy'n iawn i'r gymuned honno.
Dim ond o ran pobl sydd wedi'u hyfforddi, yn amlwg fe wnaethom ni gyhoeddi cynllun gwella hyfforddiant Addysg a Gwella Iechyd Cymru yr wythnos diwethaf, a dim ond i roi gwybod i chi, er enghraifft, bydd lleoedd hyfforddi ffisiotherapyddion yn cynyddu'r flwyddyn nesaf i 180, lleoedd hyfforddi therapyddion galwedigaethol i 197 a pharafeddygon i 120. Mae hynny i gyd yn golygu bod y rheiny i gyd yn bobl newydd fydd yn dod yn eu blaenau, ac, yn amlwg, mae hwnnw'n llif sydd eisoes wedi'i ddatblygu, felly rydyn ni'n ategu yr hyn sydd yno. Y peth gwych yw y byddan nhw'n dod wedi'u hyfforddi a nawr gallwn ni roi swyddi iddyn nhw, oherwydd dyna mae'r cyllid yma yn ei wneud.
Ac yna, dim ond o ran moderneiddio systemau digidol, rydych chi'n ymwybodol fy mod i'n treulio llawer o amser ar dechnoleg ddigidol; cefais gyfarfod arall gyda'r tîm digidol yr wythnos hon. Rwy'n credu y bydd cael llwyfan ar gyfer gwaith yn y gymuned yn rhywbeth. Mae llawer o lwyfannau gwahanol ar hyn o bryd a'r hyn sydd angen i ni ei wneud yw sicrhau eu bod nhw i gyd yn cysylltu, felly mae'n debyg bod ychydig o waith i'w wneud ynghylch hynny. Ond mae gennym ni gymaint yn cael ei wneud yn y maes digidol yn barod, hoffwn i lanio'r hyn sydd gennym ni yn gyntaf cyn mynd ymlaen i'r darn nesaf.
A gaf i ddiolch i'r Gweinidog am y datganiad? Yn ei hanfod, dwi innau hefyd yn croesawu'r bwriad yn y fan hyn i wneud buddsoddiad yn y gweithlu. Mae'r gweithlu iechyd, wrth gwrs, yn eang iawn, mae o'n amrywiol iawn, ac mae gwasanaeth iechyd a gofal cynhwysfawr a chynaliadwy yn gorfod tynnu at ei gilydd yr ystod eang yna o weithwyr iechyd proffesiynol. Mae'n dda ein bod ni rŵan yn siarad am yr allied health professionals, rhywbeth fyddai ddim wedi digwydd flynyddoedd yn ôl—doctors a nyrsys fyddai hi wedi bod flynyddoedd mawr yn ôl. Erbyn hyn, rydyn ni yn gwerthfawrogi'r gweithlu ehangach yna. Mae'n dda gweld, ynghanol y pwysau sydd ar y gwasanaeth iechyd a gofal, y buddsoddiad yma yn cael ei wneud.
Dwi'n meddwl yn nhermau'r cynllun pum pwynt yma rydyn ni'n mynd i fod yn ei drafod yma yn y Senedd yfory—y cynllun rydyn ni fel plaid wedi'i gyhoeddi heddiw yma ar gyfer dyfodol yr NHS—a dwi yn gweld yn y cyhoeddiad yma nifer o elfennau yn cael eu hadlewyrchu. Y pwynt cyntaf rydyn ni'n ei wneud ydy ynglŷn â'r angen am gyflog teg. Tybed lle mae'r Gweinidog yn ystyried rôl cyflog, achos mae yna weithwyr allied health professionals sydd yn rhan o anghydfodfeydd cyflog ar hyn o bryd. Mi fyddwn i'n gwerthfawrogi sylwadau'r Gweinidog ynglŷn â lle i osod lefel cyflog teg yn y broses yna o greu gweithlu bodlon sydd yn barod ar gyfer heriau'r dyfodol.
Dwi'n croesawu'r sylwadau rydyn ni newydd eu clywed ynglŷn â hyfforddi mwy o weithwyr. Mi fyddwn i'n gwerthfawrogi sylwadau hefyd ynglŷn â rhoi hyfforddiant proffesiynol pellach i'r rheini sydd o fewn y gweithlu yn barod. Mae caniatáu i weithwyr weithio o fewn eithaf eu competence yn bwysig iawn, ac un o'r cwynion yn aml iawn ydy bod pobl yn teimlo eu bod nhw ddim yn cael y rhyddid i wneud yr hyfforddiant ychwanegol sydd ei angen er mwyn gwella o hyd, ac ymestyn eu sgiliau. Mi fyddwn i'n gwerthfawrogi sylwadau ar hynny.
Mi fydd y Gweinidog yn gwybod gymaint o bwyslais dwi'n licio ei roi ar yr ataliol. Dwi'n tynnu sylw at y ffaith bod yr ataliol yn gallu golygu pethau ymhell yn y dyfodol, ond hefyd paratoi heddiw ar gyfer heriau yfory a'r wythnos nesaf, ac mae gan yr AHPs rôl allweddol yn y fan yna yn paratoi pobl ar gyfer triniaeth, trio atal damweiniau, ac ati. Mae'n bosibl y gallai'r Gweinidog adlewyrchu ar y rôl ataliol yna.
Ac yn olaf, mae yna lawer o sylw, wrth gwrs, wedi cael ei roi yn ddiweddar i'r junction yna rhwng iechyd a gofal—y delayed transfers of care rydyn ni wedi rhoi llawer sylw iddynt yn ddiweddar. Mae angen cynyddu'r capasiti yna ar gyfer tynnu pobl allan o'r lleoliadau acíwt, tynnu nhw o'r ysbytai. A gaf i awgrym gan y Gweinidog lle mae hi'n gweld rôl yr allied health professionals mewn creu'r capasiti yna er mwyn helpu tynnu pobl, nid eu rhoi nhw yn eu cymuned heb becyn gofal—mae yna bryderon am hynny—ond i wneud yn siŵr bod y gweithwyr penodol yma yn gallu helpu i ganiatáu i bobl symud allan o'r ysbytai ac i mewn i leoliadau gofal eraill, yn cynnwys eu cartrefi eu hunain?
May I thank the Minister for the statement? Essentially, I welcome the intention here to invest in the workforce. The health workforce is very broad indeed, it's very diverse, and comprehensive health and care services that are sustainable do have to bring together that broad range of health professionals. It's good that we are now talking about these allied health professionals, something that wouldn't have happened years ago—it would have been doctors and nurses many years ago. But we do now appreciate that broader workforce, and it's good to see, amidst the pressure on health and care services, this investment being made.
I'm thinking in terms of this five-point plan that we'll be discussing in the Senedd tomorrow—the plan that we as a party published today for the future of the NHS—and I do see in this announcement many elements being reflected. The first point that we make is on the need for fair wages. I wonder where the Minister considers the role of salary, because there are allied health professionals who are involved in pay disputes at the moment. I would appreciate the Minister's comments on where we set that fair salary level in that process of creating a contented workforce fit for the challenges of the future.
I welcome the comments that we've just heard on training more workers. I would appreciate some comments too on providing further professional training for those already in the workforce. Allowing people to work at the highest point of their competence is very important, and the complaint we often hear is that people don't have the freedom to undertake the additional training necessary for continuous improvement, and to extend their skills. I would appreciate your comments on that.
The Minister will know how much emphasis I place on the importance of the preventative. I highlight the fact that the preventative can mean things a long way off in the future, but also preparing today for the challenges of tomorrow and next week, and the AHPs have a crucial role in that regard in preparing people for treatment, trying to prevent accidents, and so on. Perhaps the Minister could reflect on that preventative role.
And finally, there's been a great deal of talk recently about that junction between health and care—delayed transfers of care have been given a great deal of coverage recently. We need to increase that capacity for bringing people out of the acute locations and hospitals. So, can I have a suggestion from the Minister as to where she sees the role of the allied health professionals in generating that capacity in order to help take people, not to put them back in their communities without a care package—there are certainly concerns about that—but to ensure that these particular workers can help people to leave hospital and move into other care locations, including their own homes, of course?
Diolch yn fawr, Rhun, ac mae'n rili lyfli i gael ymateb positif pan ŷn ni'n sôn am iechyd, so diolch am hynny. Mae'r rhain yn bobl newydd ŷn ni'n croesawu i'r system. Pan ŷch chi'n sôn am arian, mae'n rhaid inni wneud dewisiadau, onid oes e, ac rŷn ni wedi dewis nawr dod â mwy o bobl mewn i'r rôl yma. Ac felly, yn amlwg, mae'n rhaid ichi wneud dewis pan ŷch chi'n gwneud y dewis hwnnw, a gallem ni wedi rhoi'r arian yna at gynyddu eu cyflogau nhw, so mae'r pethau yma yn rili anodd, ond allwch chi ddim cael y ddau. A dyna yw'r gwahaniaeth rhwng llywodraethu a pheidio â llywodraethu; mae'n rhaid inni wneud y dewisiadau anodd hynny.
O ran hyfforddi mwy o weithwyr, mae yna hyfforddiant, fel ŷch chi wedi'i glywed, o ran HEIW. Mae hwnna eisoes—mae pipeline yn dod. Hyfforddiant ychwanegol: ŷn ni mewn trafodaethau, fel ŷch chi'n ei wybod, gyda'r undebau ar hyn o bryd, ac un o'r pethau maen nhw'n keen iawn i'w weld yw creu amser fel eu bod nhw yn gallu parhau â'u hastudiaethau nhw, ac yn amlwg bydd hwnna'n rhan o'r trafodaethau. Dwi'n meddwl ei fod e'n bwysig hefyd ein bod ni yn tanlinellu mai nid jest allied health professionals ŷn ni'n sôn amdanyn nhw fan hyn; mae support workers yr un mor bwysig. Felly, mae'n rhaid ichi gael pobl broffesiynol i wneud yn siŵr bod y support workers yn gweithio yn y ffordd iawn. Felly, mae hwnna, i fi, yn mynd i fod yn elfen rili bwysig.
Roedd diddordeb gen i i weld eich pump pwynt chi, a dwi jest wedi nodi bod hwn yn cyffwrdd â lot o'r pwyntiau hynny, yn sicr o ran atal—mae hwnna yn rhan, fel ŷch chi yn ei ddweud, o atal problemau. Mae treial gweld pwy sydd yn debygol o fod angen help yn yr ysbyty, mae rhoi'r help yna mewn cyn iddyn nhw fynd i'r ysbyty, i fi, yn mynd i fod yn hollbwysig o ran ble ŷn ni'n mynd yn y dyfodol. Felly, mae atal, ac mae'r bobl yma yn mynd i fod yn allweddol.
Rhyngweithio rhwng iechyd a gofal cymdeithasol, wel, dyma'r maes ŷn ni'n sôn amdano fe. Mae'n rhaid i ofal cymdeithasol—. Mae eisiau inni adeiladu timau yn ein cymuned, a bydd yn rhaid i'r rhain gydweithio. Ac maen nhw eisoes yn cydweithio. Felly, mae yna £144 miliwn eisoes yn cael ei wario ar y cyd rhwng iechyd a gofal. A sôn am yr angen i fod yn cael gofal gwydn sy'n addas ar gyfer y dyfodol, wel, os ŷch chi'n edrych ar broffil demograffig ein gwlad yn y dyfodol, bydd angen lot o help yn y maes yma ac, i fi, mae hwn yn mynd i fod yn gam allweddol i wneud yn siŵr ein bod ni'n paratoi ar gyfer y dyfodol yna sy'n mynd i fod yn heriol dros ben.
Ac un o'r pethau eraill dwi'n meddwl sy'n werth ei nodi yw, os ydy pobl yn cael help reablement, ŷn ni'n gwybod, o dystiolaeth, fod y gofyn am ofal am yr hirdymor yn gostwng 70 y cant, a bod y pecyn gofal yn gostwng. So, i fi, hwn yw'r golden ticket; hwn yw'r ffordd allan, ac mae'n rhaid inni wneud lot mwy yn y maes yma. Dyna beth yw rhan o'r cynllun yma.
Thank you, Rhun, and it's lovely to have a positive response when we do talk about health, so thank you for that. These are new people who we're welcoming into the system. When you talk about funding, we have to make choices, and we have chosen to bring more people into this role. And evidently, therefore, you have to make a choice when you're making that choice, and we could have provided that funding towards increasing their salaries, so these things are very difficult, but you can't have both. And that's difference between governing and not governing; we have to make those difficult choices.
In terms of training more workers, there is training, as you've heard, in terms of HEIW. That's already in the pipeline. And additional training, well, we're in discussions, as you know, with the unions at present, and one of the things that they are very keen to see is to create time so that they can continue with their studies, and evidently that will be part of those discussions. I think it's important as well that we do emphasise that we're not just talking about allied health professionals here; there are support workers who are just as important. So, you have to have professional people to ensure that the support workers work in the right way. So, to me, that's going to be a very important element of this.
I was interested in seeing your five-point plan, and I've just noted that this does overlap with a lot of those points, certainly in terms of prevention. That is a part, as you said, of preventing problems. Trying to see who is likely to need hospital care, putting that help in place before they go to hospital, to me, is going to be vital in terms of where we go in the future. So, prevention, and these people will be vital to that.
Interaction between health and social care, well, yes, this is the area we're talking about. Social care—. We obviously need to build teams within our communities, and they will have to collaborate. They're already collaborating. So, £144 million is already being spent jointly between health and care. And in respect of the need to have robust care that is fit for the future, well, if you look at the demographic profile of our country in the future, we are going to need a lot of support in this area and, for me, this is going to be a vital step to ensure that we do prepare for that future, which is going to be very challenging.
And one of the other things that I think is worth noting is, if people do receive reablement support, we know, from the evidence, that the requirement for long-term care does reduce 70 per cent and that the care package reduces. So, this is the golden ticket for me; this is the way out, and we have to do a lot more in this area. That is part of this plan.
I join calls from opposition Members in welcoming today's announcement and statement from the Minister and its desired intentions, with the outcomes of reducing the pressures on our hospitals. Minister, you've mentioned funding within your statement today, but in order to achieve the desired outcomes that we all want to see, a sustainable funding package must be in place. Can you outline to the Chamber how you see allied health professionals being funded properly in the future, so we can achieve those desired outcomes that we all wish to see take place?
Rwy'n ymuno â galwadau gan Aelodau'r gwrthbleidiau wrth groesawu'r cyhoeddiad a'r datganiad heddiw gan y Gweinidog a'i fwriadau a ddymunir, gyda chanlyniadau lleihau'r pwysau ar ein hysbytai. Gweinidog, rydych chi wedi sôn am gyllid o fewn eich datganiad heddiw, ond er mwyn cyflawni'r canlyniadau a ddymunir yr ydym ni i gyd eisiau eu gweld, rhaid i becyn ariannu cynaliadwy fod ar waith. A allwch chi amlinellu i'r Siambr sut rydych chi'n gweld gweithwyr proffesiynol perthynol i iechyd yn cael eu hariannu'n iawn yn y dyfodol, er mwyn i ni allu cyflawni'r canlyniadau hynny a ddymunir yr ydym ni i gyd am eu gweld yn digwydd?
Thanks very much, Jack. And I can confirm that this £5 million is recurrent, and that means it's sustainable, that means managers can plan ahead with confidence, and that means that people will be able to feel confident, once they're appointed, that they will have a long-term future.
In addition to the wider investment that we're delivering in transformation, it's really important that we understand that this forms a part of that broader package that we're trying to develop within the community. For the ninth consecutive year, when it comes to training and investment, the announcements I made last week, which hardly anybody picked up on—. It's really important that people understand that we are making massive investments in training the next generation of the workforce: £281 million every year. This is huge, huge, money that's training the next workforce. That, this year, is the equivalent of an 8 per cent increase, because we know the pressures on the system and we know we need to get the pipeline going. So, I hope you'll be pleased to hear that.
Diolch yn fawr, Jack. A gallaf gadarnhau bod y £5 miliwn hwn yn rheolaidd, ac mae hynny'n golygu ei fod yn gynaliadwy, sy'n golygu y gall rheolwyr gynllunio ymlaen llaw yn hyderus, ac mae hynny'n golygu y bydd pobl yn gallu teimlo'n hyderus, unwaith y byddan nhw'n cael eu penodi, y bydd ganddyn nhw ddyfodol tymor hir.
Yn ogystal â'r buddsoddiad ehangach yr ydym yn ei gyflawni wrth drawsnewid, mae'n bwysig iawn ein bod ni'n deall bod hyn yn rhan o'r pecyn ehangach hwnnw yr ydym ni'n ceisio ei ddatblygu o fewn y gymuned. Am y nawfed flwyddyn yn olynol, o ran hyfforddi a buddsoddi, y cyhoeddiadau a wnes i yr wythnos diwethaf, a phrin y cododd neb nhw—. Mae'n bwysig iawn bod pobl yn deall ein bod yn gwneud buddsoddiadau enfawr mewn hyfforddi'r genhedlaeth nesaf o'r gweithlu: £281 miliwn bob blwyddyn. Mae hyn yn arian enfawr, enfawr, sy'n hyfforddi'r gweithlu nesaf. Mae hynny, eleni, yn cyfateb i gynnydd o 8 y cant, oherwydd rydyn ni'n gwybod pa bwysau sydd ar y system ac rydyn ni'n gwybod bod angen i ni fod â llif o weithwyr yn dod. Felly, gobeithio y byddwch chi'n falch o glywed hynny.
Thank you very much for the statement, Minister. I think I join with the cross-party support for the announcements that you've made today.
Just two short points from me, if I may. It seems really important that this is both preventative and reactive so that we have the option of providing support to people before, and, indeed, hopefully avoiding, any hospital admissions. I'm sure that's the intention, as well as responding to helping them leaving hospital and being discharged. For that, it also seems important to work with local authority carers, because the team around the person includes medics but also the allied professionals and the carers as well. When I was in social work, we had a team around the family, the TAFs, and it seems important that there is that team. It sounds as if that's the direction, so it's really important to hear that. Thank you so much.
The question I do have is around pay and conditions, because we need to keep these people, they need to stay in their professions, hopefully here in Wales. So, I'd be interested to hear what thoughts you have around how we ensure that they get good pay, there's parity of pay, and that it equates to English pay as well, because we really want them to stay in Wales. Thank you. Diolch yn fawr iawn.
Diolch yn fawr iawn am y datganiad, Gweinidog. Rwy'n credu fy mod yn ymuno â'r gefnogaeth drawsbleidiol i'r cyhoeddiadau rydych chi wedi'u gwneud heddiw.
Dim ond dau bwynt byr gen i, os caf i. Mae'n ymddangos yn bwysig iawn bod hyn yn ataliol ac yn adweithiol fel bod gennym yr opsiwn o ddarparu cymorth i bobl cyn, ac, yn wir, gobeithio osgoi, unrhyw dderbyniadau i'r ysbyty. Rwy'n siŵr mai dyna'r bwriad, yn ogystal ag ymateb i'w helpu nhw i adael yr ysbyty a chael eu rhyddhau. Ar gyfer hynny, mae hefyd yn ymddangos ei bod yn bwysig gweithio gyda gofalwyr awdurdodau lleol, oherwydd mae'r tîm o amgylch y person yn cynnwys meddygon ond hefyd y gweithwyr proffesiynol perthynol a'r gofalwyr hefyd. Pan oeddwn i ym maes gwaith cymdeithasol, roedd gennym dîm o amgylch y teulu, y TAFs, ac mae'n ymddangos yn bwysig bod y tîm hwnnw yno. Mae'n swnio fel taw dyna'r cyfeiriad, felly mae'n bwysig iawn clywed hynny. Diolch yn fawr iawn.
Mae'r cwestiwn sydd gen i ynghylch cyflog ac amodau, oherwydd mae angen i ni gadw'r bobl yma, mae angen iddyn nhw aros yn eu proffesiynau, gobeithio yma yng Nghymru. Felly, byddai'n ddiddorol clywed pa feddyliau sydd gennych ynghylch sut rydyn ni'n sicrhau eu bod yn cael cyflog da, bod cyflog cyfartal, a'i fod yn cyfateb i gyflog Lloegr hefyd, oherwydd rydyn ni wir eisiau iddyn nhw aros yng Nghymru. Diolch yn fawr iawn.
Thanks very much. I'd just like to confirm that I agree with you that this can't be just reactive; it can't be about, 'How do we get people out of hospital?' It's about avoiding hospital admission. That's key for me. But, if they do go into hospital, there's some great examples already around Wales where we have hospital to home, so support is there and they're being monitored digitally. So, you know, the twenty-first century is here. I know we've got a few fax machines, but I'll be getting rid of those soon. Some of this is happening already, and what we need to do is to roll out best practice, and then that monitoring. If you see that things are changing, you can send somebody in and it can be fixed. So, it's got to be reactive as well, but, for me, I think it's really important that we think about prevention as well. There's a lot of evidence to show that we kind of know the people who are going to take up the bed space. They're generally people who are known to us, and, if they go into hospital, they'll stay there for a long time. So, why don't we just put the support around them in the community to avoid that happening from the beginning?
It's part of the six goals programme. So, a lot of this is happening already, but this is all part of strengthening that. We've built these six goals with the professionals. This is not something we've made up in Government; this is a clinically led response to what they think needs to happen. We've been really systematic about it, and this is part of building that jigsaw. When it comes to building the team, this is happening in lots of places already, but, sometimes, I think the system's a little bit overcomplicated. So, what I don't want is to have teams of 20 people sitting around discussing Mrs Jones's needs. I think we've got to be able to trust each other professionally as well. So, you need to make an assessment and then it's shared out. But, I also think there's a lot to be said for actually—. Working in isolation is quite tough, so, actually, working in a team, I think, will help us to keep people in some of those areas, including carers. So, that's really important. And in terms of pay and conditions, they'll be getting the standard rates of pay for this profession.
Diolch yn fawr. Hoffwn i gadarnhau fy mod yn cytuno â chi na all hyn fod yn adweithiol yn unig; ni all fod am, 'Sut ydyn ni'n cael pobl allan o'r ysbyty?' Mae'n ymwneud ag osgoi mynd i'r ysbyty. Mae hynny'n allweddol i fi. Ond, os ydyn nhw'n mynd mewn i'r ysbyty, mae yna enghreifftiau gwych eisoes o amgylch Cymru lle mae gennym ni ysbyty i'r cartref, felly mae cefnogaeth yno ac maen nhw'n cael eu monitro'n ddigidol. Felly, wyddoch chi, mae'r unfed ganrif ar hugain yma. Rwy'n gwybod bod gennym ni ambell i beiriant ffacs, ond mi fydda i'n cael gwared ar y rheiny cyn bo hir. Mae peth o hyn yn digwydd yn barod, a'r hyn sydd angen i ni ei wneud yw cyflwyno'r arfer gorau, ac yna'r monitro hwnnw. Os ydych chi'n gweld bod pethau'n newid, gallwch anfon rhywun i mewn ac mae modd ei drwsio. Felly, mae'n rhaid bod yn adweithiol hefyd, ond, i fi, rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn ein bod ni'n meddwl am atal hefyd. Mae yna lawer o dystiolaeth i ddangos ein bod ni'n rhyw fath o adnabod y bobl sy'n mynd i gymryd y gwelyau. Yn gyffredinol, maen nhw'n bobl yr ydyn ni'n gwybod amdanyn nhw, ac os ydyn nhw'n mynd i'r ysbyty, byddan nhw'n aros yno am gyfnod hir. Felly, pam na wnawn ni roi'r gefnogaeth o'u hamgylch yn y gymuned i atal hynny rhag digwydd o'r dechrau?
Mae'n rhan o'r rhaglen chwe nod. Felly, mae llawer o hyn yn digwydd yn barod, ond mae hyn i gyd yn rhan o gryfhau hynny. Rydym wedi creu'r chwe nod yma gyda'r gweithwyr proffesiynol. Nid rhywbeth yr ydyn ni wedi'i greu yn y Llywodraeth yw hwn; mae hwn yn ymateb sy'n cael ei arwain yn glinigol i'r hyn y maen nhw'n credu y mae angen iddo ddigwydd. Rydyn ni wedi bod yn systematig iawn amdano, ac mae hyn yn rhan o adeiladu'r jig-so hwnnw. O ran adeiladu'r tîm, mae hyn yn digwydd mewn llawer o lefydd yn barod, ond, weithiau, rwy'n credu bod y system ychydig yn or-gymhleth. Felly, yr hyn nad ydw i ei eisiau yw bod â thimau o 20 o bobl yn eistedd o gwmpas yn trafod anghenion Mrs Jones. Rwy'n credu bod yn rhaid i ni allu ymddiried yn ein gilydd yn broffesiynol hefyd. Felly, mae angen i chi wneud asesiad ac yna mae'n cael ei rannu â phawb. Ond, rwyf hefyd yn credu bod llawer i'w ddweud amdano mewn gwirionedd—. Mae gweithio ar wahân yn eithaf anodd, felly, mewn gwirionedd, bydd gweithio mewn tîm, rwy'n credu, yn ein helpu i gadw pobl yn rhai o'r meysydd hynny, gan gynnwys gofalwyr. Felly, mae hynny'n bwysig iawn. Ac o ran cyflog ac amodau, fe fyddan nhw'n cael y cyfraddau cyflog safonol ar gyfer y proffesiwn hwn.
Thank you for your statement this afternoon, Minister. Before I was elected to the Senedd, I worked in physiotherapy for Betsi Cadwaladr University Health Board, so I'm all too aware of the problems that AHPs face in delivering good-quality care in the community. I welcome today's statement and the announcement of the £5 million, because it really is a step in the right direction. I can't remember the amount of times that I'd say to patients, 'Look, I'm happy to give you a referral to community physio, but you do know you might not be seen for two weeks, and that's if you're lucky.' So, it is a step in the right direction, and I'd reiterate what Russell George mentioned in terms of how that will be spent across Wales so that nobody’s missing out, whether they live in Rhoose or in Rhyl.
I'd like to specifically focus on care homes, if I may, and the quality of discharges, as that plays a vital role in the patient flow and ensuring that we prevent bed blocking in step-down facilities. A lot of the problems that AHPs face in the community are due a lack of capacity to treat elderly care home residents, leading to a higher risk of deconditioning, readmission to hospital and a lack of good-quality rehab. So, what assurances can today's statement give that the £5 million announcement will provide a laser-like focus on increasing capacity for AHPs to regularly visit care homes in north Wales specifically, and provide the vital care that our local elderly people so rightly deserve? Thank you.
Diolch am eich datganiad y prynhawn yma, Gweinidog. Cyn i mi gael fy ethol i'r Senedd, roeddwn i'n gweithio ym maes ffisiotherapi i Fwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr, felly rydw i yn ymwybodol iawn o'r problemau sy'n wynebu AHPs wrth ddarparu gofal o ansawdd da yn y gymuned. Rwy'n croesawu'r datganiad heddiw a chyhoeddi'r £5 miliwn, oherwydd mae wir yn gam i'r cyfeiriad cywir. Ni allaf gofio faint o weithiau y byddwn i'n dweud wrth gleifion, 'Edrychwch, rwy'n hapus i'ch atgyfeirio i ffisio cymunedol, ond wyddoch chi efallai na fyddwch chi'n cael eich gweld am bythefnos, ac mae hynny os byddwch chi'n lwcus.' Felly, mae'n gam i'r cyfeiriad cywir, a byddwn i'n ailadrodd yr hyn a grybwyllodd Russell George o ran sut y bydd yn cael ei wario ledled Cymru fel bod neb ar eu colled, p'un a ydyn nhw'n byw yn Y Rhws neu yn Y Rhyl.
Hoffwn ganolbwyntio'n benodol ar gartrefi gofal, os caf i, ac ansawdd y rhyddhau, gan fod hynny'n chwarae rhan hanfodol o ran llif cleifion a sicrhau ein bod yn atal blocio gwelyau mewn cyfleusterau cam-i-lawr. Mae llawer o'r problemau y mae AHPs yn eu hwynebu yn y gymuned oherwydd diffyg capasiti i drin preswylwyr cartrefi gofal oedrannus, gan arwain at risg uwch o waethygu'r cyflwr, aildderbyn i'r ysbyty a diffyg cyfleusterau adsefydlu o ansawdd da. Felly, pa sicrwydd y gall y datganiad heddiw ei roi y bydd y cyhoeddiad o £5 miliwn yn rhoi pwyslais penodol tebyg ar gynyddu capasiti i AHPs ymweld yn rheolaidd â chartrefi gofal yn y gogledd yn benodol, a darparu'r gofal hanfodol y mae ein pobl oedrannus leol yn ei haeddu cymaint? Diolch.
Thanks very much, Gareth. I was aware that I was speaking with an AHP expert in our midst today, so I was a little bit nervous with you being in the audience here. So, there we go.
Physiotherapy is a key part of the treatment that we are hoping to offer here. For me, one of the key things we need to focus on is prehabilitation before surgery—and I've got another expert who will understand that—because what we know is that, actually, getting ready for surgery, you're outcomes are going to be so much better if you go in in the right state. So, I do think this is an area where I hope we can be doing a lot more work in this space. And, obviously, there will be a role for AHPs in that space as well. When it comes to visiting care homes, obviously, care homes are in the community. So, they will definitely be included in what our expectations would be in relation to this programme.
Diolch yn fawr, Gareth. Roeddwn i'n ymwybodol fy mod i'n siarad gydag arbenigwr AHP yn ein plith ni heddiw, felly roeddwn i braidd yn nerfus gyda chi yn y gynulleidfa yn y fan yma. Felly, dyna ni.
Mae ffisiotherapi yn rhan allweddol o'r driniaeth yr ydym yn gobeithio ei chynnig yma. I mi, un o'r pethau allweddol sydd angen i ni ganolbwyntio arno yw rhagsefydlu cyn llawdriniaeth—ac mae gen i arbenigwr arall a fydd yn deall hynny—oherwydd yr hyn yr ydyn ni'n ei wybod yw, mewn gwirionedd, drwy baratoi ar gyfer llawdriniaeth, bydd eich canlyniadau gymaint yn well os ewch chi i mewn yn y cyflwr iawn. Felly, rwy'n credu bod hwn yn faes lle rwy'n gobeithio y gallwn ni fod yn gwneud llawer mwy o waith ynddo. Ac, yn amlwg, bydd rôl i AHPs yn y maes hwnnw hefyd. O ran ymweld â chartrefi gofal, yn amlwg, mae cartrefi gofal yn y gymuned. Felly, byddan nhw yn bendant yn cael eu cynnwys yn yr hyn y byddai ein disgwyliadau o ran y rhaglen hon.
Ac yn olaf, Carolyn Thomas.
And finally, Carolyn Thomas.
Thank you very much. I recently visited the fantastic state-of-the-art facility at Wrexham Glyndŵr—its multimillion pound facility. I believe there's an open day a week on Friday there where they're offering courses on allied health and nursing courses, which is fantastic. I already know a couple of people that have had a change of career to do nursing and paramedics, including my niece, and really enjoying learning there in north-east Wales.
I've also learned that Coleg Llandrillo as well will be providing courses for support workers and care workers—that level just below nursing—which is really fantastic. I was wondering, will you encourage them to work with also the new medical facility that's being built in Bangor, and help to promote and publicise these new jobs and careers that are happening in north Wales? Very often, I travel across north Wales, and I think, 'There are no jobs here.' We talk about industry jobs, but there are jobs there for people working in public services and health and dentistry, nurses—all these that are growing. So I'd like you to work with the education Minister and the economy Minister to promote these fantastic jobs that are being created in north Wales. Thank you.
Diolch yn fawr iawn. Ymwelais â'r cyfleuster arbennig o'r radd flaenaf yn Glyndŵr Wrecsam—y cyfleuster gwerth miliynau o bunnau. Rwy'n credu bod diwrnod agored wythnos i ddydd Gwener yno lle maen nhw'n cynnig cyrsiau nyrsio a perthynol i iechyd, sy'n wych. Rwyf eisoes yn gwybod am gwpl o bobl sydd wedi newid gyrfa a throi at nyrsio a pharafeddygaeth, gan gynnwys fy nith, a wir yn mwynhau dysgu yno yn y gogledd-ddwyrain.
Rwyf hefyd wedi dysgu y bydd Coleg Llandrillo yn ogystal yn darparu cyrsiau ar gyfer gweithwyr cymorth a gweithwyr gofal—y lefel honno, ychydig o dan nyrsio—sy'n wych iawn. Meddwl oeddwn i, a wnewch chi eu hannog i weithio hefyd gyda'r cyfleuster meddygol newydd sy'n cael ei adeiladu ym Mangor, a helpu i hyrwyddo a rhoi cyhoeddusrwydd i'r swyddi a'r gyrfaoedd newydd hyn sy'n digwydd yn y gogledd? Yn aml iawn, rwy'n teithio ar draws y gogledd, ac rwy'n meddwl, 'Does dim swyddi yma.' Rydyn ni'n siarad am swyddi diwydiant, ond mae swyddi yno i bobl sy'n gweithio mewn gwasanaethau cyhoeddus ac iechyd a deintyddiaeth, nyrsys—y rhain i gyd sy'n tyfu. Felly hoffwn i chi weithio gyda'r Gweinidog addysg a Gweinidog yr Economi i hybu'r swyddi gwych hyn sy'n cael eu creu yn y gogledd. Diolch.
Thanks very much. It's great to hear that that facility in Wrexham is up and running, and that they're training those people in Llandrillo as well. As I mentioned earlier, I think support workers are going to be absolutely key, and once you get them on the path, then maybe they'll want to upgrade and whatever, but let's get them into that space first. So, I think that's very exciting.
The whole point of this programme is that it shouldn't be linked to a hospital or a medical school or whatever. This is about support in the community, in whichever community it is. This is about getting that support out of the hospitals, making sure that we understand that people, generally, don't want to go to hospital—they want to be supported in their communities. That's what we're trying to do with this.
In terms of promoting jobs, yes, I think that's fair. We need to work together to try and promote these jobs, and also with the economy Minister, just to make sure people know what's out there. It's amazing how few people know what jobs are available, so there is a job of work to do. Although HEIW have got a really great portal on this, where you can go in and it's a kind of 3D version—you can go in and kind of get experience of what it's like to do different jobs in the NHS. I'd encourage you to go and have a look at that.
Diolch yn fawr. Mae'n wych clywed bod y cyfleuster hwnnw yn Wrecsam yn weithredol, a'u bod yn hyfforddi'r bobl hynny yn Llandrillo hefyd. Fel y soniais i yn gynharach, rwy'n credu bod gweithwyr cefnogol yn mynd i fod yn gwbl allweddol, a phan fyddwch chi'n eu cael ar y llwybr, yna efallai y byddan nhw eisiau uwchraddio a beth bynnag, ond gadewch i ni eu cael nhw i'r maes hwnnw yn gyntaf. Felly, rwy'n credu bod hynny'n gyffrous iawn.
Holl bwynt y rhaglen hon yw na ddylid ei chysylltu ag ysbyty nac ysgol feddygol na beth bynnag. Mae hyn yn ymwneud â chefnogaeth yn y gymuned, ym mha bynnag gymuned ydyw. Mae hyn yn ymwneud â chael y gefnogaeth honno allan o'r ysbytai, gan sicrhau ein bod ni'n deall nad yw pobl, yn gyffredinol, eisiau mynd i'r ysbyty—maen nhw eisiau cael eu cefnogi yn eu cymunedau. Dyna beth rydyn ni'n ceisio ei wneud gyda hon.
O ran hyrwyddo swyddi, ydw, rwy'n credu bod hynny'n deg. Mae angen i ni weithio gyda'n gilydd i geisio hyrwyddo'r swyddi hyn, a hefyd gyda Gweinidog yr Economi, jest i wneud yn siŵr bod pobl yn gwybod beth sydd allan yna. Mae'n anhygoel cyn lleied o bobl sy'n gwybod pa swyddi sydd ar gael, felly mae yna waith i'w wneud. Fodd bynnag, mae gan AaGIC borth gwych iawn ar hyn, lle gallwch chi fynd i mewn ac mae'n fath o fersiwn 3D—gallwch fynd i mewn a chael profiad o sut beth yw gwneud swyddi gwahanol yn y GIG. Byddwn i'n eich annog i fynd i gael golwg ar hwnnw.
Diolch i'r Gweinidog.
Thank you, Minister.
Symudwn ymlaen yn awr i eitem 7, datganiad gan Weinidog y Gymraeg ac Addysg ar gyfrifiad 2021 a'r canlyniadau o ran y Gymraeg. Galwaf ar y Gweinidog i wneud y datganiad—Jeremy Miles.
We'll move on now to item 7, the statement by the Minister for Education and Welsh Language on the census 2021 Welsh language results. I call on the Minister to make the statement—Jeremy Miles.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Dwi wedi dweud yn barod fod penawdau’r cyfrifiad yn siomedig, ac nad dyna roedden ni'n gobeithio gweld. Wedi dweud hynny, mae'n bwysig nodi bod mwy i'r stori na jest y pennawd, ac mae yna fwy i bolisi iaith na jest y cyfrifiad.
Yn gyntaf i gyd, gadewch i ni atgoffa'n hunain o'r canlyniadau. Ar ddiwrnod y cyfrifiad, 21 Mawrth 2021, roedd tua 538,000 o breswylwyr arferol Cymru tair oed ac yn hŷn wedi nodi eu bod nhw'n gallu siarad Cymraeg. Mae hynny jest o dan 18 y cant o'r boblogaeth. Ond mae hwnna bron i 24,000 yn llai o bobl nag yng nghyfrifiad 2011. O ran plant tair i 15 oed, roedd yna leihad o tua 6 phwynt canran yn y gyfran a gafodd ei nodi eu bod nhw'n medru'r Gymraeg. Ond yn yr un cyfnod, roedd twf o dros 11,000 wedi bod ers cyfrifiad 2011 yn y niferoedd mewn addysg cyfrwng Cymraeg.
Mi oedd yna gynnydd bach yn yr oedolion iau sy'n medru'r Gymraeg—hynny yw y grŵp oedran 16 i 44—o 17.2 y cant yn 2011 i 17.9 y cant yn 2021, ac mae yna fwy o ddata ar y ffordd. Bydd hwn yn cynnwys gwahanol lefelau daearyddol, data am ethnigrwydd, a syniad o faint o blant sy'n gallu siarad Cymraeg mewn cartrefi lle mae yna oedolion sy'n gallu siarad Cymraeg hefyd—trosglwyddo'r Gymraeg rhwng y cenedlaethau, i ddefnyddio'r term technegol. Rŷn ni'n gobeithio y bydd y data newydd yma yn cael ei ryddhau o fewn y misoedd nesaf, a dwi'n cael ei weld e ar yr un pryd â phawb arall—dwi ddim yn ei gael e unrhyw funud ynghynt, yn union fel roedd hi yn nôl ym mis Rhagfyr. Dyma ni wedi cael cyfle cychwynnol, felly, i gnoi cil ar y canlyniadau. Y peth sy'n gyfan gwbl amlwg yw bod angen i ni edrych yn fanwl iawn ar y grŵp oedran tair i 15 oed. Heb os, fe fydd angen dadansoddiadau pellach, a byddwn ni'n gweithio ar hyn drwy gydol y flwyddyn.
Mae’n werth nodi, wrth i ni edrych ar wahanol ganlyniadau a gwahanol arolygon ar y Gymraeg, ein bod ni'n gweld eu bod nhw'n dweud pethau gwahanol wrthym ni, ac mae angen i ni wybod pam mae hynny. Mae'r arolwg blynyddol diweddaraf o'r boblogaeth yn dangos bod bron i 900,000 yn gallu siarad Cymraeg, mewn cymhariaeth â'r 538,000 mae cyfrifiad 2021 yn ei nodi. Mae'n harolwg cenedlaethol ni yn dangos cynnydd sylweddol yng nghanran yr oedolion 16 mlwydd oed neu'n hŷn sydd â rhywfaint o allu i siarad Cymraeg. Pam? Mae cwestiwn y cyfrifiad yn eithaf binary a moel, a dwi'n nabod lot o bobl—fel chi, siŵr o fod, hefyd—sy'n dweud wrthyf i, yn Gymraeg, nad ydyn nhw'n ddigon hyderus i dicio bocs Cymraeg y cyfrifiad.
Mae siaradwyr newydd yn hollbwysig i ddyfodol ein hiaith ni. Byddwn i'n hoffi gweld cydnabyddiaeth bod siaradwyr goddefol yn rhan bwysig o'r ateb ar gyfer y dyfodol, sy'n golygu mwy o sgyrsiau dwyieithog a newid diwylliant. Rŷn ni'n adeiladu ar ddegawdau o orfod dewis rhwng Saesneg a Chymraeg lle mai'r realiti i'r rhan fwyaf ohonom ni ydy bywydau dwyieithog. Mae'r Prif Weinidog wedi ysgrifennu at yr ystadegydd gwladol yn gofyn iddo fe edrych ar sut a pham mae gwahanol arolygon am yr un testun yn gallu dangos canlyniadau sy'n amrywio. Rwy'n edrych ymlaen at gydweithio er mwyn deall mwy am hyn. Mae bwlch rhwng yr arolygon; dyw hynny, a dweud y gwir, ddim yn anarferol. Yr hyn sydd yn anarferol yw i'r naill un fynd am i fyny, a’r llall fynd am i lawr. Pan gawn ni’r ateb, a phan gawn ni weddill data’r cyfrifiad, fe wnawn ni ddiweddaru taflwybr ystadegol—y trajectory—ar gyfer 'Cymraeg 2050', yn union fel y gwnaethon ni addo nôl yn 2017.
Thank you, Dirprwy Lywydd. I've already said that the census headline figures were disappointing and not what we'd hoped to see. Having said that, it's important to acknowledge that there's more to the story than just the headlines, and there is more to language policy than just the census.
First of all, let's remind ourselves of the results. On census day, 21 March 2021, around 538,000 usual residents in Wales aged three years or older were reported as being able to speak Welsh. That's just under 18 per cent of the population. But that's almost 24,000 fewer people than in the 2011 census. In terms of children aged three to 15 years old, there was a reduction of around 6 percentage points in the proportion reported as being able to speak Welsh. But during the same period, there was growth of over 11,000 in the numbers in Welsh-medium education since the 2011 census.
There were small increases in the percentage of young adults able to speak Welsh—that is, those aged 16 to 44 years old—from 17.2 per cent in 2011 to 17.9 per cent in 2021, and there are more data on the way. These will include different geographical levels, data about ethnicity, and an idea of how many Welsh-speaking children there are in households where there are Welsh-speaking adults—intergenerational transmission of Welsh, to use the technical term. We're hoping that these new data will be released in the coming months, and I get to see them at the exact same time as everybody else does—not a minute before, exactly as was the case in December. We've had an initial opportunity, therefore, to consider these results. The thing that's blindingly obvious is that we need to look in great detail at the three to 15-year-old group. Without doubt, we'll need more analyses, and we'll work on these throughout the year.
It's worth noting, as we look at different results of different surveys about Welsh, that we see that they tell us different things, and we need to know why that is. The most recent annual population survey states that almost 900,000 people can speak Welsh, compared with the 538,000 reported in the 2021 census. Our national survey for Wales shows a substantial increase in the percentage of people aged 16 or older who have some Welsh-speaking ability. Why? The census question is quite stark and binary, and I know a lot of people—as I'm sure you do, too—who tell me, in Welsh, that they are not confident enough to tick the Welsh language box in the census.
New speakers are all-important for the future of our language. I'd like to see acknowledgment that passive speakers are an important part of the solutions for the future, which means more bilingual conversations and culture change. We're building on decades of having to choose between Welsh and English, whereas the reality for most of us is that we live bilingual lives. The First Minister has written to the national statistician to ask him to examine how and why different surveys about the same topic can produce diverse results. I'm looking forward to co-operating to understand more about this. There's a gap between different surveys; that, in truth, is not unusual. What is unusual is for one to have gone up, whilst another has gone down. And when we get the answer and when we get the remainder of the census data, we'll update our statistical trajectory for 'Cymraeg 2050', exactly as we pledged back in 2017.
Daeth y Llywydd i’r Gadair.
The Llywydd took the Chair.
Mae’n eithaf naturiol, wrth gwrs, i bobl holi beth yw goblygiadau’r canlyniadau diweddaraf yma i’n gwaith ni. Yn gyntaf i gyd, dwi am i chi fod yn siŵr ein bod ni'n dal wedi ymrwymo’n llwyr i filiwn o siaradwyr a hefyd i ddyblu’r nifer ohonon ni sy’n defnyddio’r Gymraeg bob dydd. Ac mae’n bwysig nodi hefyd bod 'Cymraeg 2050' ond wedi bod yn ei lle am lai na phedair blynedd adeg cynnal cyfrifiad 2021. Mae hefyd yn bwysig pwysleisio bod cyfnod sylweddol o’r cyfnod yna wedi cael ei darfu gan bandemig COVID-19. Er gwaethaf y pandemig, rŷn ni wedi gweithio’n galed i greu sylfaen angenrheidiol i’r strategaeth, yn arbennig ym myd addysg, a byddaf i’n gwneud datganiad bellach am addysg a’r Gymraeg yr wythnos nesaf.
Er mwyn cyrraedd y nod, mae wedi bod yn glir erioed bod angen lot mwy na jest ni yn Llywodraeth Cymru. Mae angen i ni i gyd—penaethiaid ysgolion, busnesau, gwleidyddion, awdurdodau lleol, arweinwyr sefydliadau—gymryd mwy o gyfrifoldeb am Gymraeg 2050 a’i gwneud hi’n fwy o flaenoriaeth fel rhan ganolog o bopeth rŷn ni'n ei wneud. Mae’r Gymraeg yn perthyn i ni i gyd, ond felly hefyd y cyfrifoldeb am ei dyfodol hi. Mae hynny’n golygu efallai fod angen newid y ffordd mae’r 'ni' ehangach yn gweithio a’r pethau rŷn ni’n eu gwneud. Ac yn ystod y misoedd sy’n dod, fe fyddaf i’n gwneud tipyn o bethau fy hun. Er enghraifft, dwi am edrych yn galed ar sut mae’r Gymraeg yn gweithio yn ein hysgolion Saesneg ni.
Mae dirywiad pellach yn ein cymunedau Cymraeg. Mae’r comisiwn cymunedau Cymraeg, a wnes i lansio fis Awst diwethaf, wedi estyn galwad am dystiolaeth. Mae gen i ddiddordeb cael gwybod beth yw’r hyn sy'n dod i law. A dwi’n arbennig o awyddus i ddeall mwy am ddiboblogi a'r normal newydd, ac a oes yna gyfleoedd newydd i’r ardaloedd hynny ffynnu mewn ffordd wahanol. Mae mentrau cymdeithasol yn ffordd i gymunedau afael yn eu dyfodol ac mae yna enghreifftiau gwych yn barod. Dyna pam dwi wedi rhoi £400,000 eleni i fudiad Cwmpas weithio mewn partneriaeth gyda ni i gynyddu nifer y rhain sy’n gweithio drwy’r Gymraeg.
Maes arall sy’n bwysig i ni yw’r oedran sero i bedair oed. Mae tyfu addysg cyfrwng Cymraeg yn mynd i barhau i fod yn flaenoriaeth i’r Llywodraeth hon, felly mae gweithio gyda theuluoedd i roi llwybr i bawb i mewn i’r Gymraeg yn y blynyddoedd cynnar yn hollbwysig i ddyfodol y Gymraeg. Ond mae’n werth nodi hefyd fod y grŵp yma o blant yn mynd yn llai o ran nifer, felly mae’n bwysig i ni wneud yn siŵr bod cynifer ag sy’n bosibl yn manteisio ar yr hyn sydd ar gael.
Bydd cohort arall ar ein rhaglen Arwain mewn Gwlad Ddwyieithog. Mae’r rhaglen yma i uwch arweinwyr drafod sut mae gwneud 'Cymraeg 2050' yn eu sefydliadau nhw. Mae hyn am werthoedd personol a sefydliadol, a sut mae dod â chalonnau a meddyliau gyda ni. Mae hefyd yn golygu gwrando’n ddwfn ar straeon pobl am eu profiad eu hunain o’r Gymraeg. Mae cynllunio gweithlu digonol i alluogi defnyddio’r Gymraeg yn y gweithle yn hollbwysig, ac yn bwysicach fyth i’r bobl ifanc sy’n dod drwy’r system addysg. Bydd ein partneriaid ni mor bwysig ag erioed i sicrhau bod cyfleoedd i ni i gyd ddefnyddio'r Gymraeg. Dyna pam dwi newydd gymeradwyo dros £260,000 yn ychwanegol iddyn nhw yn ystod y flwyddyn ariannol gyfredol.
Hoffwn i, dros y flwyddyn nesaf, ddeall mwy am y meysydd canlynol: yn gyntaf, pam nad yw cynifer o blant sy’n derbyn addysg Gymraeg yn hyderus i’w defnyddio hi ar ôl gadael ysgol? Ai diffyg cyfle yw’r broblem neu ffurfioldeb iaith addysg, neu’r ddau, efallai? Ond, i fynd nôl at ffurfioldeb y Gymraeg, mae hwn yn rhywbeth dwi eisiau edrych arno fe’n fwy manwl. Mae sawl un wedi codi gyda fi bod y Gymraeg wedi troi i fod yn iaith cyfieithu, a ddim iaith sy’n eu cyffwrdd nhw fel pobl. A dwi eisiau gwybod beth ymhellach sydd gan dechnoleg i’w gynnig i wneud y Gymraeg yn haws ei defnyddio ac i wneud y Gymraeg yn gyfredol i blant a phobl ifanc. Dwi felly am gadarnhau y byddaf i’n parhau i fuddsoddi yn y maes pwysig yma, a dwi am weld ein cyfrifiaduron yn gallu bod yn siaradwyr Cymraeg yn y dyfodol.
Felly, fy neges heddiw yw bod rhaid i ni barhau i fod yn optimistaidd am ein hiaith ni. Dwi’n teimlo bod siom y canlyniadau wedi sbarduno brwdfrydedd newydd i weithio mewn ffyrdd gwahanol er lles y Gymraeg. Mae Cymdeithas Bêl-droed Cymru ac eraill wedi dangos yn glir bod y Gymraeg yn rhywbeth sy’n gallu dod â ni at ein gilydd, pa faint bynnag ohoni hi rŷn ni’n ei siarad. Mae mwy o falchder yn ein hiaith a’n hunaniaeth ni nag erioed o’r blaen, a dwi’n hyderus bod modd i ni gynyddu nifer ein siaradwyr, bod modd i bawb fod ar daith iaith a bod modd i ni roi cyfleoedd i ddefnyddio’r Gymraeg ym mhob rhan o’n bywydau bob dydd.
It's quite natural, of course, for people to ask what these latest results mean for our work. First, I want to assure you of our complete commitment to 1 million Welsh speakers and to doubling the number of us who use Welsh every day. And it's important also to acknowledge that 'Cymraeg 2050' had only been in place for less than four years at the time the 2021 census was held. It's also important to emphasise that a significant portion of that period was disrupted by the COVID-19 pandemic. Despite the pandemic, we've worked hard to create the necessary infrastructure for our language strategy, particularly in education, and I'll be making a further statement about education and Cymraeg next week.
To achieve these goals, it's always been clear that we need much more than just our efforts in the Welsh Government. All of us—headteachers, businesses, politicians, local authorities, leaders of organisations—need to take more responsibility for 'Cymraeg 2050' and make it more of a priority as an integral part of everything that we do. Cymraeg belongs to us all, and so does the responsibility for its future. This means that we may need to change the way that the wider 'we' work and the things that we do. And, over the next couple of months, I'll be doing quite a few things myself. For example, I want to take a hard look at how Welsh works in our English-medium schools.
There has been a further decline in our Welsh-speaking communities, and the commission for Welsh-speaking communities, which I launched last August, has launched a call for evidence. I'll have an interest in knowing what evidence has come to light. And I'm especially interested in knowing more about depopulation and whether, in this new normal, there are new opportunities for those areas to prosper in a different way. Social enterprises are one way for communities to grasp their future, and there are great examples of these already. That's why I've given £400,000 this year to Cwmpas to work in partnership with us to increase the number of those operating through the medium of Welsh.
Another area that's important is the nought to four age bracket. Growing Welsh-medium education will continue to be a priority for this Government. So, working with families to ensure a route into Welsh for all in the early years is paramount for the future of Welsh. But, it's also worth noting that this age group are decreasing in terms of number. So, it's important that we make sure that as many as possible take up the provision that's available.
We'll have another cohort on our Leading in a Bilingual Country programme. This programme is for senior leaders to discuss how to do 'Cymraeg 2050' in their organisations. It's about values, both personal and organisational, and how to bring hearts and minds with us. It also means listening deeply to people's stories of their own experience with Welsh. Appropriate workforce planning to enable us to use Welsh in the workplace is also vital, and all the more important for young people coming through the education system. Our partners will be just as important as ever to ensure that there will be opportunities for us all to use Welsh. That's why I've just approved more than £260,000 in additional funding for them during the current financial year.
Over the next year, I'd like to understand more about the following areas: why, first of all, do so many children who leave Welsh-medium education not feel confident enough to use their Welsh after leaving school? Is a lack of opportunity the problem, or is it the formality of the Welsh used in education, or both? But, to return to formality and Welsh, that's also something I want to look at in more detail. Lots of people have raised with me the fact that Welsh has become translationese and not something that touches them as people. And I want to know what else technology can offer to make Welsh easier to use and to make it more contemporary for children and young people. I therefore want to confirm that I'll continue to invest in this important field, and I want our computers to be considered Welsh speakers in the future.
So, my message today is that we need to continue to be optimistic about our language. I feel that the disappointment of the results has sparked a new enthusiasm to work in different ways for the benefit of the Welsh language. The Football Association of Wales and others have shown clearly that Cymraeg is something that can bring us together, however much of it we can speak. There’s more pride in our language and in our identity than ever before, and I’m confident that we can increase the number of Welsh speakers, that everyone can be on a language journey and that we can create opportunities to use Welsh in every aspect of our everyday lives.
Diolch i'r Gweinidog am roi golwg o'r datganiad imi o flaen llaw—diolch yn fawr. Roedd canlyniadau cyfrifiad 2021 yn siom, o ystyried uchelgais y Llywodraeth Cymru hon: miliwn o siaradwyr erbyn 2050, rwy'n ei gweld fel setback sylweddol bod Cymru wedi mynd yn ôl ar gyrraedd ein targed. Felly mae'n bwysig nad ydyn ni'n gadael i'r setback yma danseilio'r hyn yr ydym ni'n ceisio ei gyflawni.
Nawr, rydym ni i gyd yn ymwybodol iawn o'r heriau o fewn recriwtio athrawon, yn benodol wrth sicrhau ein bod yn recriwtio digon o addysgwyr Cymraeg eu hiaith i addysgu yn ein hysgolion cyfrwng Cymraeg a dwyieithog—pwynt yr wyf yn meddwl sy'n cael ei amlygu gan ddata'r cyfrifiad. Mae canran uchel o athrawon sy'n siarad Cymraeg yn nesáu at oedran ymddeol tra bod rhai yn dewis gwneud y penderfyniad i adael y proffesiwn yn gynnar. O ystyried nad oes digon o athrawon newydd gymhwyso Cymraeg eu hiaith yn ymuno â'r proffesiwn, mae hyn yn fudiad sylweddol o'n hymdrechion i gyflawni 'Cymraeg 2050'. Yn ôl data Llywodraeth Cymru ei hun, er mwyn cyrraedd targed 'Cymraeg 2050' a gweithredu pob cynllun strategol Cymraeg mewn addysg mewn ffordd effeithiol, dylai Llywodraeth Cymru fod yn recriwtio a hyfforddi 550 o athrawon y flwyddyn. Mewn gwirionedd, mae'r ffigwr hwn yn 250—300 o athrawon yn brin bob blwyddyn. O ystyried hyn, byddai gennyf ddiddordeb mewn gwybod sut mae'r Gweinidog yn bwriadu mynd i'r afael â'r diffyg hwn. Rwy'n siŵr ei fod yn cytuno â mi bod angen gwelliant mawr mewn polisïau recriwtio pe baem ni i gael unrhyw obaith o ran cyrraedd ein targedau.
Yn ogystal â hyn, gwyddom hefyd na fydd addysg Cymraeg a dwyieithog yn unig yn cyflawni niferoedd y siaradwyr Cymraeg sydd eu hangen i gyrraedd targed 2050. Fel y dywedais yn flaenorol, dylen ni ddefnyddio pob offeryn sydd ar gael i ni er mwyn cyrraedd y targed, ac felly, o ystyried y cyfleoedd sydd ar gael i ni o fewn addysg cyfrwng Saesneg, rwy'n siŵr y byddwch chi'n cytuno bod ganddyn nhw rôl gynyddol bwysig i'w chwarae. Mae'r drefn newydd o gategoreiddio ysgolion a gyhoeddir gan Lywodraeth Cymru yn gofyn i bob ysgol cyfrwng Saesneg ddarparu 15 y cant o weithgareddau dysgu drwy gyfrwng y Gymraeg, sef cynnydd ar y lefelau presennol, ond nid oes gan ddigon o athrawon y lefel iawn o sgiliau iaith Gymraeg i gyflawni'r cynnydd hwn, ac adlewyrchwyd hyn o fewn data'r cyfrifiad. Yn y meysydd lle cyflwynir addysg yn bennaf trwy'r Saesneg, yna gwelodd y nifer a gafodd eu defnyddio yn yr iaith Gymraeg ddiffygion sylweddol.
Mae'n rhaid inni fod yn glir bod y problemau ynghylch y gweithlu addysg yn gymhleth iawn ac mae angen cydweithio rhwng Llywodraeth Cymru, prifysgolion, colegau ac awdurdodau lleol i'w datrys. Un maes lle gallai Llywodraeth Cymru leddfu'r broblem hon yn sylweddol yw o fewn ymgynghoriad presennol sy'n asesu'r meini prawf o ran achrediad addysg gychwynol i athrawon, AGA, yng Nghymru, a daeth yr ymgynghoriad i ben yr wythnos ddiwethaf. Mae gan bartneriaethau addysg gychwynnol athrawon y rôl o ddatblygu gweithlu addysg ddwyieithog, ac felly mae meini prawf i'w achredu yn ffordd glir iawn i Lywodraeth Cymru nodi ei disgwyliadau am y Gymraeg i ddarparwyr AGA. Mae'n bwysig bod Llywodraeth Cymru yn sicrhau bod meini prawf sydd wedi eu hadnewyddu yn mynd yn ddigon pell ac yn gyson â pholisi cyfredol y Llywodraeth o gwmpas y Gymraeg ac addysg Gymraeg—ffordd glir ac ymarferol i'r Llywodraeth ddangos y polisi o filiwn o siaradwyr Cymraeg yn darged ac yn uchelgais.
Pwynt olaf ar y cyfrifiad: o ystyried bod dau gyfrfiad i ddod cyn y flwyddyn 2050, hoffwn wybod os yw'r Llywodraeth wedi cyfrifo beth ddylai cyfanswm y siaradwyr Cymraeg fod ar gyfer y ddau gyfrifiad hynny er mwyn sicrhau ein bod ar y llwybr cywir i filiwn o siaradwyr Cymraeg erbyn 2050. Cytunaf â chi, Weinidog, mae'r Gymraeg yn perthyn i ni i gyd, fel y mae'r cyfrifoldeb am ei dyfodol, ond eich Llywodraeth chi sy'n gosod y polisïau ar gyfer ei dyfodol. Felly, pob lwc. Diolch, Llywydd.
Thank you to the Minister for giving me sight of the statement before it was delivered—thank you. The results of the 2021 census were a disappointment, given this Welsh Government's ambition of a million Welsh speakers by 2050. I see it as a significant setback that Wales has moved backwards in moving towards our target. So, it's important that we don't allow this setback to undermine what we're trying to achieve.
Now, we're all highly aware of the challenges in terms of teacher recruitment, particularly in ensuring that we recruit sufficient numbers of Welsh-speaking educators to teach in our Welsh-medium and bilingual schools—a point that is highlighted by the census data. A high percentage of Welsh-speaking teachers are approaching retirement age while some choose to leave the profession early. Given that there aren't enough newly qualified teachers who are Welsh speaking joining the profession, this is a great barrier to delivering the targets of 'Cymraeg 2050'. According to the Welsh Government's own data, in order to reach the target of 'Cymraeg 2050' and to implement every Welsh in education strategic plan effectively, the Welsh Government should be recruiting and training 550 teachers per annum. In reality, this figure is 250—300 teachers short of the numbers necessary every year. Given this, I'd be interested in hearing how the Minister intends to tackle this shortfall. I'm sure that he'd agree with me that we need great improvement in recruitment policies if we are to have any hope of achieving our targets.
In addition to this, we also know that Welsh-medium and bilingual education alone will not deliver the numbers of Welsh speakers required to reach the 2050 target. As I've said previously, we should use all the tools available to us to reach that target, and, therefore, given the opportunities available to us within English-medium education, I'm sure you would agree that they have an increasingly important role to play. The new school categorisation system published by the Welsh Government requires every English-medium school to provide 15 per cent of teaching activities through the medium of Welsh, which is an increase on current levels, but not enough teachers have the right level of Welsh language skills to deliver this increase, and this was reflected within the census data. In the areas where education is delivered mainly through the medium of English, the numbers who use the Welsh language saw serious decline.
We have to be clear that the problems with regard to the education workforce are very complex and we need collaboration between the Welsh Government, colleges, universities and local authorities to resolve them. One area where the Welsh Government could alleviate this problem significantly is within the current consultation that assesses the criteria in terms of initial teacher education accreditation in Wales, and the consultation closed last week. Initial teacher education partnerships have a role in developing a bilingual education workforce, and, therefore, the criteria for accreditation are a clear way for the Welsh Government to set out its expectations in this regard. It's important that the Welsh Government does ensure that the criteria, which will be renewed, go far enough and are consistent with the current Government policy around the Welsh language and Welsh-medium education—a clear and practical way for the Government to show their policy of a million Welsh speakers as being a target and an ambition.
A final point on the census: if you consider that there are two censuses to come before the year 2050, I would like to know whether the Government has calculated what the number of Welsh speakers should be for those next two censuses in order to ensure that we're on the right trajectory towards a million Welsh speakers by 2050. I agree with you, Minister, that the Welsh language belongs to us all, as does the responsibility for its future, but it's your Government that puts policies in place for its future. So, best of luck to you. Thank you, Llywydd.
Diolch i Samuel Kurtz am yr amryw gwestiynau. Fe wnaf i fy ngorau i ddelio gyda'r rhan fwyaf ohonyn nhw, os caf i. Dwi ddim yn mynd i ailddweud yr hyn ddywedais i ynglŷn â'r pwysigrwydd o edrych ar y data yn ei gyd-destun ac edrych ar y ffynonellau eraill o ddata hefyd wrth ddadansoddi lle'n union mae'r rhifau siaradwyr ar hyn o bryd. Dwi ddim fy hunan yn y feddylfryd o edrych ar hyn fel setback. Mae dewis gyda ni: naill ai i edrych arno fe fel setback neu edrych arno fel sbardun. Dwi'n credu, ar y cyfan, fod pobl wedi edrych arno fe fel sbardun. Mae'n sicr bod y ffigurau'n siomedig, ond y dasg nawr yw edrych tua'r dyfodol ac edrych ar beth mae hynny'n dweud wrthym ni, ac ailymrwymo ar draws y genedl.
O ran y gweithlu addysg, mae'r Aelod yn gwybod fy mod i'n gweld hwn yn faes heriol iawn. Mis Mai y llynedd, fe wnaethom ni gyhoeddi 'Cynllun y gweithlu Cymraeg mewn addysg'. Mae'r cynllun hwnnw'n nodi'r camau y byddwn ni'n cymryd mewn partneriaeth gydag amryw o rai eraill i gynyddu nifer yr athrawon, ond hefyd arweinwyr a chynorthwywyr yn y sector cyfrwng Cymraeg, a hefyd—ac mae hyn yn bwysig yng nghyd-destun rhan arall cwestiwn yr Aelod—i ddatblygu sgiliau Cymraeg pob ymarferydd. Mae'r cyfnod 10 mlynedd hwnnw yn cyd-fynd â'r cylch 10 mlynedd ar gyfer y cynlluniau strategol Cymraeg mewn addysg newydd, a bydd arian ychwanegol yn cael ei fuddsoddi dros y tair blynedd nesaf i weithredu'r cynllun 10 mlynedd. Felly, mae hynny'n arwydd clir o'n hymrwymiad ni i fod yn greadigol ac yn uchelgeisiol. Byddwn ni'n ailedrych ar y lefelau recriwtio yn gyson ac yn adrodd yn swyddogol i'r Senedd hon bob dwy flynedd, ond bydd y data ar gael, wrth gwrs, yn fwy aml na hynny.
O ran dysgu'r Gymraeg yn y system addysg Saesneg, mae'r Aelod yn gwybod ein bod ni wedi cyhoeddi fframwaith ar gyfer hyn yn ddiweddar. Fe wnaeth e sôn am gategoreiddio. Mae hynny'n ffordd bwysig iawn o gynyddu'r ddarpariaeth Gymraeg yn y system addysg Saesneg. Am y tro cyntaf, mae gyda ni, fel rhan o'r cwricwlwm newydd, ei fod e'n ofynnol fod y Gymraeg ym mhob ysgol. Felly, mae hynny'n gam mawr o'n blaenau ni. Rwy'n credu mai'r peth pwysig, y cyfle sydd gyda ni, yw uno'r system Gymraeg a Saesneg fel bod gan bob plentyn sy'n mynd drwy'r system, pa bynnag un, gyfle teg i adael y system yn medru'r Gymraeg. Dyna'r her. Nid ein bod ni'n edrych arno fel bod y ddwy system ar wahân, ond ei bod hi'n un system sy'n darparu hynny i bob dysgwr. Mae angen sicrhau ein bod ni'n deall sgiliau'r gweithlu yn well nag yr ŷm ni ar hyn o bryd, gan gynnwys sgiliau goddefol a sgiliau pobl sy'n medru'r Gymraeg ond yn ddihyder yn ei defnyddio hi yn eu gwaith.
Mae'r pwynt mae'r Aelod yn ei wneud am addysg gychwynnol yn bwysig. Rwyf wedi bod yn trafod hyn gyda'r partneriaethau wrth inni edrych ar y cohort o fyfyrwyr sydd gyda nhw ar hyn o bryd. Mae edrych ar y criteria ar gyfer cymhwyso yn rhan o hynny, fel mae'r Aelod yn awgrymu.
Yn olaf, os caf i, o ran y taflwybr ar gyfer 2050 yn gyffredinol, rŷn ni wedi ymrwymo i ailedrych ar hwnnw yn sgil y canlyniadau. Roedden ni'n bwriadu gwneud hynny beth bynnag, felly byddwn ni'n gwneud hynny dros y flwyddyn nesaf.
I thank Samuel Kurtz for those many questions. I'll do my best to deal with most of them, if I may. I'm not going to reiterate what I said about the importance of looking at the data in its context and looking at the other sources of data as well in terms of analysing where the numbers of speakers are at present. Myself, I'm not looking at this as a setback. We have a choice: either to look at it as a setback or as a driver. On the whole, people have looked at it as an inspiration. Certainly, the figures are disappointing, but the task now is to look to the future and look at what it tells us, and to recommit across the nation.
In terms of the education workforce, the Member knows that I do see this as a very challenging area. In May last year, we published the 'Welsh in education workforce plan'. That plan notes the steps that we will take in partnership with other organisations to increase the number of teachers but also school leaders and assistants in the Welsh-medium sector, and also—this is important in the context of another question asked by the Member—to develop the Welsh language skills of all practitioners. That 10-year period does align with the 10-year cycle for the new WESPs and additional funding will be invested in the next three years to implement the 10-year plan. So, that is a clear sign of our commitment to being creative and ambitious. We will be looking again at the recruitment levels consistently and will be reporting officially to the Senedd every two years, but the data, of course, will be available more often than that.
In terms of learning Welsh in the English-medium sector, the Member knows that we have published a framework on this recently. He talked about categorisation. That's an important way of increasing Welsh-medium provision in the English-medium sector. For the first time, we have, as part of the new curriculum, a requirement that Welsh is in every school. So, that's a big stride to make. I think the opportunity that we have is to unify the Welsh and English systems so that every child who goes through the system, whichever one, has a fair chance of leaving the system with Welsh language skills. That's the challenge. It's not that we look at the two systems separately, but that it is one system that provides those opportunities for every learner. We need to understand the skills of the workforce better than we do at present, particularly the passive skills and also the skills of people who can speak Welsh but lack confidence in terms of its use in the workplace.
The point that the Member makes in terms of initial teacher education is important. I've been discussing this with the partnerships as we look at the cohort that we have of students at present. Looking at the criteria for qualifications is a part of that, as the Member suggests.
Finally, in terms of the trajectory for 2050 generally, we are committed to looking at that again after the census results. We were intending to do that anyway, so we'll be doing that over the next year.
Diolch, Weinidog, am y datganiad pwysig hwn heddiw. Dwi'n derbyn y pwynt rydych chi'n ei wneud yn llwyr o ran rydyn ni i gyd yn adnabod pobl sydd ddim wedi ticio'r bocs o ran y Gymraeg. Ond, mae'n rhaid i mi ddweud, dwi yn pryderu o'ch clywed chithau, amryw o weithiau rŵan, a'r Prif Weinidog—fe wnaethoch chi ddefnyddio’r geiriau 'jest' y cyfrifiad. Ond, yn amlwg, mae'r cyfrifiad yn eithriadol o bwysig. Yn 2011, dywedodd y Llywodraeth, yn sgil y canlyniadau hynny, y byddai canlyniadau'r cyfrifiad yn llywio eich gwaith ar yr iaith Gymraeg nawr ac yn y dyfodol.
Yn sicr, dwi ddim eisiau i ni roi yr argraff fod y cyfrifiad ddim yn arf pwysig tu hwnt. Os ydyn ni'n meddwl bod 96.4 y cant o breswylwyr wedi ymateb o gymharu efo'r 12,000 sydd yn cymryd rhan yn arolwg cenedlaethol Cymru, efallai fod yna gwestiynau i'w gofyn o ran yr arolwg cenedlaethol a'r ffurf hwnnw, yn fwy, felly, na'r cyfrifiad. Beth fyddwn i'n hoffi gweld ydy ein bod ni ddim yn difrïo neu diystyru'r canlyniadau hyn, ond ein bod ni'n cymryd y rhybudd amlwg hwnnw, y rhybudd cawsom ni yn 2011, ac mi oedd y Llywodraeth yn cydnabod pa mor bwysig oedd y cyfrifiad o ran hynny. Oherwydd, yn amlwg, mae'r cyfrifiad yn edrych i sicrhau bod yr ystadegau hynny yn edrych ar yr holl ddata sydd ar gael er mwyn rhoi'r sicrwydd bod yr ystadegau hyn o'r ansawdd a'r gwerth gorau posib i ddefnyddwyr. Felly, gaf i ofyn pam, felly, mae yna newid wedi bod ers 2011 i rŵan o ran sut mae Llywodraeth Cymru yn ystyried canlyniadau'r cyfrifiad, a pha reswm sydd yna i gwestiynu'n arbennig, felly, y data y tro yma? Buaswn i jest yn hoffi deall, yn enwedig os oedd y pwyslais mor bwysig yn y gorffennol, pam y newid rŵan, os ydych chi'n cyfeirio at sampl o 12,000 yn yr arolwg cenedlaethol mae Llywodraeth Cymru yn ei arwain arno fo.
Ond dydy hyn ddim yn ein helpu ni o ran—. Rydyn ni'n gwybod o brofiadau pobl rydyn ni'n siarad efo nhw. Mi oedd yna ddisgyblion o ysgol cyfrwng Saesneg mewn heddiw, yn 13 a 14 oed, yn dweud, 'Rydyn ni'n barod wedi colli'r cyfle o ran cael y Gymraeg.' Mae'r rhain yn ein system addysg ni ers i'r Senedd hon fodoli, wedi mynd i'r ysgol uwchradd ers i'r targed o filiwn o siaradwyr Cymraeg fodoli, felly rydyn ni'n gwybod am bobl sydd yn colli allan ar y cyfleon yn ein system addysg ni rŵan. Roeddwn i'n falch o'ch clywed chi'n dweud bod hwnna'n flaenoriaeth i chi, wrth ystyried yr ymateb—beth ydy profiadau pob disgybl yng Nghymru, pa bynnag ysgol maen nhw ynddi? Dwi'n sicr yn meddwl bod hwn yn gwestiwn oedd yn cael ei ofyn ddegawd yn ôl, ond, os ydyn ni o ddifrif am sicrhau bod y targed yna o filiwn o siaradwyr yn darged, yn hytrach na dim ond uchelgais, yna mae'n rhaid inni weld y gweithredu. Ac yn sicr, dwi ddim eisiau gweld y targed hwn yn digwydd yn yr un modd ag yr oedd y targed o ddileu tlodi plant erbyn 2020, lle mae gennym ni'r sefyllfa bod tlodi plant yn uwch nag erioed. Mae'n rhaid i hwn fod yn darged. Dyna pam rydyn ni wedi bod yn cael y cynlluniau strategol yma. Ac mae yna dargedau yn y rheini sydd wedi cael eu colli dro ar ôl tro, ac mi oedd Sam Kurtz yn berffaith iawn o ran y targed yna. Dim jest y canlyniadau hyn sydd yn bryderus, ond y targedau sydd o dan y strategaeth miliwn o siaradwyr sydd yn cael eu colli yn barod, hyd yn oed ym mlynyddoedd cynnar hynny.
Mae'r pwynt o ran nifer yr athrawon yn un eithriadol o bwysig oherwydd—. Rydyn ni wedi cwestiynu hyn nifer o weithiau ac mae o'n gwestiwn eithriadol o bwysig o ran, os ydyn ni'n dweud bod angen hyfforddi tua 550 bob blwyddyn, a'n bod ni'n cyrraedd 250, yna, wrth gwrs, dydyn ni ddim yn mynd i gyrraedd y targed—mae hynny'n berffaith amlwg. Pan oeddwn i'n gynghorydd ar gyngor Rhondda Cynon Taf, roeddwn i'n gweld flwyddyn ar ôl blwyddyn ein bod ni'n methu nifer o'r targedau, os ydyn ni am gyrraedd y filiwn o siaradwyr, o ran y sir o ran nifer y disgyblion mewn addysg cyfrwng Cymraeg. Felly, dwi'n meddwl bod yn rhaid i'r ymyriadau rydyn ni'n eu gwneud fod yn rhai llawer mwy radical oherwydd, yn amlwg, os ydyn ni'n gwybod bod y targedau, ein bod ni'n mynd ar ei hôl hi'n barod, wel sut mae hynny wedyn yn cyd-fynd â chanlyniadau'r cyfrifiad ac ati?
Yr hyn hoffwn i ei ofyn hefyd ydy—. Rydych chi'n cyfeirio at ymdeimlad, ac mae'n eithriadol o bwysig bod yr ymdeimlad a'r balchder cenedlaethol yma yn rhan o hynny, ond dydy hynny ddim yn mynd i gadw'r iaith Gymraeg yn fyw, ac mae angen sicrhau bod y cyfleoedd hynny y tu hwnt i'r dosbarth. Beth sydd yn fy mhryderu i ydy, efo'r argyfwng costau byw, mai dyna'r math o weithgareddau rydyn ni'n mynd i weld yn cael eu colli os nad oes defnydd ohonyn nhw, os dydy cynghorau sir ac ati ddim yn gweld eu gwerth nhw, neu'n meddwl eu bod nhw'n wasanaethau sydd ddim yn statudol. Dwi'n meddwl bod yn rhaid inni edrych o ddifrif.
Mi oeddech chi'n sôn yn eich datganiad ynglŷn â rôl pawb, ond, yn amlwg, mae yna rôl flaenllaw i'r Llywodraeth o ran hyn, gan darged y Llywodraeth. Felly'r hyn byddwn i'n hoffi ei gael yn glir heddiw ydy beth ydy'r newid o ran agwedd tuag at ystadegau'r cyfrifiad. Pam nid jest y cyfrifiad rydych chi'n cyfeirio ato fo? A sut o ddifrif ydyn ni am sicrhau ein bod ni ddim yn colli'r targedau hynny, ein bod ni'n cydweithio efo'n gilydd, yn lle dod at ein gilydd mewn 10 mlynedd i ddweud bod angen gweithredu radical pan fo'r cyfle gennym ni rŵan?
Thank you, Minister, for this important statement today. I fully accept the point that you've made, we all know people who haven't ticked that box in terms of the Welsh language in the census. But, I have to say that I am concerned in hearing you say a number of times, as the First Minister has also done—you used the words 'just' the census. But, the census is exceptionally important. In 2011, the Government said, as a result of those results, that the census results would steer their work on the Welsh language now and for the future.
Certainly, I don't want us to give the impression that the census isn't a very important tool. If we think that 96.4 per cent of residents did respond, compared to the 12,000 who take part in the annual Welsh survey, there might be questions to ask of that survey, more so than of the census. What I would like to see is that we shouldn't discount these results, but that we take that clear warning, the warning that we received in 2011, and the Government acknowledged how important the census was in those terms. Because, clearly, the census does seek to ensure that those statistics look at all of the data available in order to provide assurances that the statistics are of the best quality and value for users. So, can I ask, therefore, why there's been a change between 2011 and now in how the Government considers the census results, and what reason is there to question particularly the data this time? I would like to understand, particularly if the emphasis has been so important in the past, why this change now, if you're referring to a sample of 12,000 in the Welsh Government's annual survey.
But this doesn't help us in terms of—. We know of people's experiences; we speak to them. There were pupils from an English-medium school who were in today, aged 13 and 14, saying, 'Well, we've already missed out on the opportunity of accessing the Welsh language.' These have been in our education system since the establishment of this Senedd, they've gone to secondary school since the target of a million Welsh speakers has existed, so we know of people who are losing out on opportunities in our education system now. I was pleased to hear you say that that is a priority of yours, in considering your response—what are the experiences of every pupil in Wales, whatever school they attend? And I certainly feel that this is a question that was asked a decade ago, but, if we are serious about ensuring that that target of a million Welsh speakers is a target, rather than simply being an aspiration, then we have to see action. And certainly, I don't want to see this target being treated in the same way as the target of eradicating child poverty by 2020, where we have a situation that child poverty is higher than ever. This has to be a real target. And that's why we have been seeing these WESPs develop. And there are targets there that have been missed time and time again, and Sam Kurtz was quite right about that target. It's not just these results that are worrying, but it's the targets underneath the million Welsh speakers that are being missed already, even in the early years of the programme.
And the point on the number of teachers is exceptionally important because—. We have questioned this on a number of occasions and it's very important in terms of, if we say that we need to train around 550 teachers every year, and we're only reaching 250, then, obviously, we're not going to reach the target—that's quite clear. When I was a councillor on RCT council, I saw year on year that we were missing targets, if we are to reach a million Welsh speakers, in terms of the number of pupils in Welsh-medium education. So, I think that our interventions have to be far more radical, because, if we know that the targets we're already pursuing, we're falling behind in that regard, then how can that equate to the census results?
What I'd also like to ask is—. You refer to that feeling of national pride as part of all of this, but that isn't going to keep the Welsh language alive, and we do need to ensure that those opportunities outside the classroom are available. What concerns me with the cost-of-living crisis is that those are the kinds of activities that we will see being lost if there isn't use of them and if councils don't see their value, or because they're non-statutory services. And I think we do have to look seriously at that.
You mentioned in your statement that everyone has a role, but there is a prominent role for Government here, because it is the Government's target. So, what I would like some clarity on today is what is the change in terms of your attitude towards the census results. Why don't you refer to just the census? And in earnest, how are we to ensure that we don't miss those targets, that we do work together, rather than coming together in another 10 years to then say we need radical action when we have the opportunity now?
Ambell gwestiwn teg fanna. Y peth i gadarnhau ydy dydyn ni ddim wedi newid o gwbl ein safbwynt tuag at y cyfrifiad—hwnnw sydd yn dangos inni'r ffigurau o fewn y strategaeth. Rŷn ni wedi dweud hwnna ar y cychwyn cyntaf, a dyw hynny ddim wedi newid, ond gallwch chi ddim jest edrych ar hyn yn unllygeidiog. Mae dwy ffynhonnell ddata sydd yn dweud pethau gwahanol iawn wrthych chi—a, gyda llaw, nid Llywodraeth Cymru sydd yn arwain ar hyn; mae'r ONS yn gwneud y ddau. Dyna pam rôn i wedi ysgrifennu at yr ystadegydd gwladol i ofyn iddyn nhw i'n helpu ni ddeall y gwahaniaeth rhwng y ddau er mwyn edrych ar ymyriadau polisi sydd yn ymarferol ac yn uchelgeisiol yn y ffordd rwy'n cytuno gyda'r Aelod yw'r ateb ar gyfer hyn. Mae'n rhaid edrych ar y cyd-destun yn llwyr; dyw jest un darn o ddata ddim yn ddigonol. Ond jest i fod yn glir, dŷn ni ddim yn diystyru beth mae’r cyfrifiad yn ei ddweud, ond mae’r ffaith ei fod wedi digwydd yn yr amser mae wedi digwydd, yng nghanol COVID, yn amlwg yn rhywbeth na allwch chi jest ei anwybyddu. Allwch chi byth fod yn unllygeidiog am hyn. Mae’n rhaid edrych ar y cyd-destun i gyd. Byddwn ni’n edrych ar y taflwybr eto yn sgil beth rŷn ni wedi'i weld yn y cyfrifiad.
O ran yr ymyriadau rŷch chi’n sôn amdanyn nhw, mae gyda ni ddewis, os hoffech chi—dewis ar un lefel, efallai, sy’n ddewis gwleidyddol. Hynny yw, mae ystod o bethau y gellid wedi eu dal yn ôl fel ymateb i’r cyfrifiad rŷn ni wedi bod yn eu gwneud dros y flwyddyn ddiwethaf. Rwyf wedi sôn am rai ohonyn nhw yn barod heddiw—y cynllun iaith strategol, y cynllun gweithlu addysg, a lot o bethau eraill o ran gwersi am ddim i bobl. Gallem ni fod wedi dal y rheini nôl, ond, ar ddiwedd y dydd, petasai’r ffigurau yma wedi dangos cynnydd sylweddol, byddai dal angen gwneud y pethau yna a'u gyrru yn eu blaenau. Felly, dyna’r penderfyniad strategol i’w gymryd. Mae angen cynyddu’r nifer hyd yn oed o’r 900,000 sy’n cael ei ddangos yn yr adolygiad. Felly, dyna’r dewis y gwnes i—bwrw ati yn hytrach nag aros, ac rwy’n sicr eich bod chi’n cytuno mai dyna’r peth iawn i’w wneud, wrth gwrs.
Ond mae yna bethau i’w dysgu sy'n dod allan o’r cyfrifiad. Rwyf wedi sôn amdanyn nhw eisoes heddiw. Mae eisiau edrych o ddifrif ar gyfraniad dysgu Cymraeg yn y system addysg Saesneg. Rwyf eisiau edrych ar y rhanbarthau hynny lle mae’r cwymp wedi bod yn sylweddol, fel sir Gaerfyrddin, sydd, am yr ail dro, dros ddau gyfrifiad, yn dangos gostyngiad. Mae hynny yn wir yn peri gofid. Felly, mae angen edrych ar lefel gymunedol, neu fwy o ymchwil gymunedol, i weld beth yn union sy’n digwydd. Rwy’n bwriadu gwneud cyfres o gyfarfodydd lleol i edrych i mewn i'r ffactorau lleol sydd wedi bod, efallai, yn berthnasol i hyn hefyd.
Ond rwyf wedi sôn mewn cyd-destun arall, o flaen y pwyllgor yn ddiweddar, ein bod ni’n edrych eto ar y cynllun grantiau i weld ydy e’n wir yn gyrru’r nod sydd gennym ni. Felly, dwi ddim yn mynd i jest ddweud, ‘Wel, mae gennym ni un set o ffigurau sy’n dangos cynnydd, felly dyna ni’; mae angen gweithio a bwrw yn ein blaenau. Mae gyda ni bethau rŷn ni wedi’u gwneud dros y flwyddyn ddiwethaf, ond mae ystod o bethau mwy y gallen ni eu gwneud, ac rŷn ni’n bwriadu eu gwneud, dros y flwyddyn nesaf hefyd.
Some fair questions there. The thing to confirm, though, is that we haven't changed our viewpoint on the census—that is what shows us the figures within the strategy. We've said that at the outset, and that hasn't changed, but you can't just look at this through one eye. You have two sources of data that are telling you very different things—and, by the way, it's not the Welsh Government leading on this; the ONS does both. That's why I've asked the national statistician to explain the difference between the two in terms of looking at policy interventions that are practical and ambitious, which is the solution, and I agree with the Member about that. We have to look at the context in its entirety; one piece of data isn’t sufficient. But, just to be clear, we're not disregarding what the census says, but the fact that it has happened in the time frame that it has, during COVID, is obviously something that you can’t just ignore. You can't just look at this with one eye. You have to look at the broader context. We will be looking at the trajectory again in the wake of what we’ve seen in the census.
In terms of the interventions that you mention, we have a choice, if you like—on one level a political choice, perhaps. There’s a range of things that we could have held back as a response to the census that we've been doing over the past year. I’ve talked about some of those things today—the education workforce plan, and free lessons for people and so forth. We could have held them back, but, at the end of the day, if these figures had shown a significant increase, we'd still need to do those things and press ahead with them. So, that’s the strategic decision to be taken. We need to increase the numbers even from the 900,000 that’s shown in the survey. So, that’s the choice that I made—to press ahead rather than to wait, and I’m sure that you agree that that’s the right thing to do, of course.
But there are things to be learned that emerge from the census. I've mentioned them already. We need to look seriously at the contribution of learning Welsh in the English-medium education system. I want to look at those regions where there has been a significant decline, such as Carmarthenshire, which, for the second time, for two censuses in a row, has shown a decline. That does cause us great concern. So, we need to look at a community level, or do more research at that level, to see exactly what’s happening. I intend to undertake a series of local meetings to look into the local factors that have been relevant to that as well.
But I mentioned in another context, in the committee, that we’re looking again at the grant scheme to see whether it does drive the objectives that we have. So, I’m not just going to say, ‘Well, we have one set of figures that show an increase, or progress’; we have to press ahead. We have some things that we’ve done over the last year, but there’s always more that we can do, and we do intend to do, over the years to come.
The census is a very poor measure of the number of Welsh speakers. Of course, in the early censuses, the question was ‘Welsh, English or both’. It is self-choosing. Parents also make a decision on behalf of their children, so it’s not an accurate method of collecting information. I speak Welsh every day, but rarely in debates, and I only speak to people I am confident will not try and trap me with my lack of fluency.
Mae'r cyfrifiad yn fesur gwael iawn o nifer y siaradwyr Cymraeg. Wrth gwrs, yn y cyfrifiadau cynnar, y cwestiwn oedd 'Cymraeg, Saesneg neu'r ddau'. Mae'n hunan-ddewis. Mae rhieni hefyd yn gwneud penderfyniad ar ran eu plant, felly nid yw'n ddull cywir o gasglu gwybodaeth. Rwy'n siarad Cymraeg bob dydd, ond yn anaml iawn mewn dadleuon, ac rwyf dim ond yn siarad â phobl rwy'n ffyddiog na fyddan nhw'n ceisio fy maglu i gyda fy niffyg rhuglder.
Dwi ddim yn hyderus yn siarad Cymraeg.
I'm not confident speaking Welsh.
I ticked the ‘speak Welsh’ box, but could have ticked the ‘do not speak Welsh’ box. Does the Minister agree with me that, in future censuses, after ‘Do you speak Welsh?’, you should have a question of, ‘How often? Is it daily, more than once a week or more than once a month?' I await the additional data that will identify the areas where most people speak Welsh. Where over three in four people speak Welsh, such as Caernarfon, it becomes the language used in society, in shops and in pubs. Does the Minister agree with me that, with the growth of incidental Welsh in primary schools, almost all children in primary schools can be said to speak some Welsh? The census won’t pick that up, but do you think we ought to be finding out more about the standard of Welsh of children in English-medium primary schools who are picking up a substantial amount of social Welsh?
Fe wnes i dicio'r blwch 'siarad Cymraeg', ond gallwn i fod wedi ticio'r blwch 'nid wyf yn siarad Cymraeg'. A yw'r Gweinidog yn cytuno â mi, mewn cyfrifiadau yn y dyfodol, ar ôl 'Ydych chi'n siarad Cymraeg?', dylech fod â chwestiwn yn gofyn, 'Pa mor aml? A yw'n ddyddiol, fwy nag unwaith yr wythnos neu fwy nag unwaith y mis?' Rwy'n disgwyl am y data ychwanegol fydd yn nodi'r ardaloedd lle mae'r rhan fwyaf o bobl yn siarad Cymraeg. Lle mae mwy na thri o bob pedwar o bobl yn siarad Cymraeg, fel Caernarfon, mae'n dod yn iaith sy'n cael ei defnyddio mewn cymdeithas, mewn siopau ac mewn tafarndai. Ydy'r Gweinidog yn cytuno â mi, gyda thwf mewn Cymraeg achlysurol mewn ysgolion cynradd, y gellir dweud bod bron pob plentyn mewn ysgolion cynradd yn siarad rhywfaint o Gymraeg? Fydd y cyfrifiad ddim yn nodi hynny, ond ydych chi'n credu y dylem ni fod yn dod i wybod mwy am safon Cymraeg plant mewn ysgolion cynradd cyfrwng Saesneg sy'n codi llawer iawn o Gymraeg cymdeithasol?
Diolch i'r Aelod am hynny. Mae hynny’n bwysig; mae jest yn taflu rhywfaint o oleuni, rwy’n credu, ar y sgwrs rwyf newydd ei chael gyda Heledd Fychan. Mae’n rhaid edrych ar a deall beth mae’r ffigurau yma yn ei ddweud wrthym ni. Rwyf yn cytuno, os ŷch chi’n gofyn y cwestiwn ‘Ydych chi’n medru’r Gymraeg?’ ar yr un llaw, a’r llall, ‘Faint o’r Gymraeg ydych chi’n gallu siarad?’ rŷch chi’n debygol o gael canlyniadau gwahanol. Mae cynnydd wedi bod yn nifer y plant mewn addysg cyfrwng Cymraeg, ac mae’r ffigurau hynny’n uwch na nifer y plant yr oedd eu rhieni yn datgan eu bod yn medru’r Gymraeg. Felly, mae rhywbeth yn sicr y mae’n rhaid edrych arno fe yn hynny o beth. Rwyf yn cytuno bod yr adolygiad blynyddol yn gofyn cwestiynau tebycach i ‘Ba mor aml ydych chi’n siarad y Gymraeg?’, ac felly mae hynny’n debygol o ddangos darlun mwy cymhleth, rwy’n credu.
Os edrychwch ar ble mae’r ffigurau o ran tair i 15 oed wedi gostwng, mae yn yr ardaloedd hynny o Gymru lle mae dwysedd y siaradwyr ar ei hisaf, efallai, er enghraifft, llefydd fel Torfaen, Casnewydd, Blaenau Gwent, ac rwy’n credu bod hynny yn gyd-destun pwysig hefyd i ymwybyddiaeth neu ganfyddiad rhieni am allu eu plant i siarad Cymraeg mewn cyfnod pan oedden nhw wedi bod allan o’r ysgol am gyfnodau oherwydd COVID. Rwy’n credu bod jest yn rhaid i ni ddeall y cyd-destun i hwnnw hefyd.
I thank the Member for that. That’s very important; it does throw some light on the discussion I just had with Heledd Fychan. We need to look at and understand what these figures tell us. I do agree that, if you ask the question, ‘Can you speak Welsh?’ on the one hand, and then the other question is, ‘How much Welsh can you speak?’, you’re likely to get different results. There has been an increase in the number of children in Welsh-medium education, and those figures are higher than the number of children whose parents said they could speak Welsh. So, we need to look at that, and I do agree that the annual survey does ask questions more similar to, ‘How often do you speak Welsh?’, and so it’s likely to show a more complex picture.
If you look at where the figures in terms of a reduction among ages three to 15 are, they are in those areas of Wales where there is a lower density of Welsh speakers, for example, Torfaen, Newport and Blaenau Gwent, and I think that’s an important context as well in terms of the perception of parents regarding the ability of their children to speak Welsh in a period when they have been out of school for periods because of COVID. I think we do need to understand that context as well.
Diolch am y datganiad, Weinidog. Mae canlyniadau’r cyfrifiad yn dangos dirywiad yn y ganran o siaradwyr Cymraeg yn bron bob ardal, gan gynnwys ar gyfer pob oed, ac ymhlith plant tair i 15 oed ym mhob sir yn fy rhanbarth i. Felly, mae’n hollbwysig bod yr amrywiaeth o fentrau lleol sy'n hybu’r iaith, yn enwedig rhai sydd wedi derbyn buddsoddiad gan Lywodraeth Cymru, yn parhau i gael eu cefnogi, fel gwnaethoch chi sôn.
Mae Tŷ’r Gwrhyd, fel rŷch chi'n gwybod, yn ganolfan Gymraeg ym Mhontardawe, a sefydlwyd â chefnogaeth grant buddsoddi cyfalaf Bwrw Mlaen, ac mae'n enghraifft dda o’r hyn sy'n bosib i sicrhau cefnogaeth anffurfiol ar gyfer addysg cyfrwng Cymraeg i blant ac oedolion a sicrhau defnydd cymunedol yr iaith, ac yn gwneud y gwaith hollbwysig yna o godi hyder y tu hwnt i'r ystafell ddosbarth. Mae'r ganolfan, trwy ei siop lyfrau, yn cynhyrchu incwm sy'n cael ei fuddsoddi'n llwyr yn y ganolfan a'i gweithgareddau, gan gynnwys hefyd darparu cyflogaeth i ddau siaradwr Cymraeg lleol, ond dyw’r incwm ddim yn ddigon i gynnal y fenter i’r hirdymor ar ôl i daliadau yr adeilad gyda grant Bwrw Mlaen orffen yn 2026. Beth felly mae'r Llywodraeth yn ei wneud i gefnogi mentrau fel Tŷ’r Gwrhyd, sydd â thrac record llwyddiannus o gryfhau’r Gymraeg ar lefel gymunedol, ond sy'n wynebu dyfodol ansicr yn sgil y wasgfa economaidd fel y darluniwyd gan Heledd Fychan?
Thank you for your statement, Minister. The census results do show a decline in the percentage of Welsh speakers in almost every area, including for all ages, and among children aged three to 15 in every county in my region. Therefore, it's very important that the broad range of local initiatives that promote the language, especially those that have received investment from Welsh Government, continue to receive support, as you mentioned.
Tŷ'r Gwrhyd, as you know, is a Welsh language centre in Pontardawe that was established with the support of the Bwrw Mlaen capital investment grant, and it's a good example of what's possible in terms of ensuring informal support for Welsh-medium education for children and adults and community use of the language, and does that crucial work of increasing people's confidence outside the classroom. The centre, through its bookshop, generates income that's reinvested entirely in the centre and its activities, including providing employment for two local Welsh speakers, but the income isn't enough to sustain the initiative in the long term, after the building's rental payments through the Bwrw Mlaen grant end in 2026. So, what is the Welsh Government doing to support initiatives such as Tŷ'r Gwrhyd, which has a successful track record of strengthening the Welsh language at a community level, but faces an uncertain future due to the economic crisis as was outlined by Heledd Fychan?
Mae Menter Iaith Castell-nedd Port Talbot yn un o'r mentrau sydd wedi cael dyraniad cyllideb fel rhan o'r datganiad gwnes i heddiw ar gyfer edrych ar y pwysau cyfredol sydd o ran costau ychwanegol, felly bydd cyllideb bellach yn mynd i'r fenter honno. Roeddwn i yno wythnosau nôl mewn noson ddiddanol iawn gan Cleif Harpwood yn lansio ei lyfr e. Roedd hi'n noson hwylus iawn, ac mae hynny'n enghraifft o'r pethau cymunedol grêt sy'n digwydd gyda'n mentrau ni. Yr her, rwy'n credu, yw ein bod ni'n sicrhau ein bod ni'n symud y lens i ymrymuso cymdeithasol—hynny yw, beth yw rôl y fenter yn creu capasiti yn y gymuned i allu defnyddio'r Gymraeg, a chreu gofodau eraill lle mae'r Gymraeg hefyd yn gallu cael ei defnyddio.
Dyna pam roeddwn i'n falch o allu dyrannu rhyw £400,000 i Cwmpas i allu gweithio gyda'r mentrau i ddatblygu gofodau cymdeithasol Cymraeg. Rŷm ni wedi gweithio gyda phedair menter, rwy'n credu, sydd wedi gwneud hynny o fewn eu strwythurau nhw eu hunain. Mae hynny'n dangos bod creadigrwydd ac arloesi'n digwydd o fewn y sector. Felly, mae'r gwaith mae amryw o fentrau yn ei wneud yn bwysig iawn, ac mae hynny'n cael ei adlewyrchu yn ein hymrwymiad ni fel Llywodraeth.
Menter Iaith Castell-nedd Port Talbot is one of those initiatives that has been allocated funding as part of the statement that I made today in terms of looking at the current pressures as a result of additional costs, so there will be additional funding presented to that initiative. I was there some weeks ago for a very entertaining evening with Cleif Harpwood, who launched his book. It was a very entertaining night, and that's an example of the great community events that are happening. I think the challenge is ensuring that we move the lens to empower communities—so, what is the role of an initiative in terms of increasing capacity in the community to use the Welsh language, and creating other spaces where the Welsh language can be used.
That's why I was very pleased to be able to allocate about £400,000 to Cwmpas to work with initiatives to develop Welsh-speaking social spaces. I think we've worked with four initiatives that have done that within their own structures. That shows that creativity and innovation is happening within the sector. So, the work that a variety of initiatives are undertaking is very important, and that's been reflected in our commitment as a Government.
Rwy'n croesawu'r datganiad gan y Gweinidog y prynhawn yma, a dwi'n meddwl ei fod e'n bwysig bod y Gweinidog yn ymateb i ganlyniadau'r cyfrifiad a dwi'n falch ei fod e wedi, a dwi'n croesawu'r gweithgareddau mae wedi eu datgan y prynhawn yma. Dwi'n credu ei fod e'n bwysig ei fod e'n ymateb yn y ffordd mae wedi. Mae yna dri pheth hoffwn i ddweud wrtho fe heddiw—tair blaenoriaeth, efallai, yn ffordd well o esbonio fy hun.
Yn gyntaf, addysg. Rydyn ni wedi trafod addysg yn barod yn y sesiwn yma. Mae addysg yn hollbwysig pan ŷm ni'n dod i sicrhau ein bod ni'n creu siaradwyr newydd, yn rhoi cyfle i bobl sydd yn dod o deuluoedd di-Gymraeg i ddysgu'r iaith a magu hyder yn y Gymraeg, a hefyd dysgu'r plant amboutu'r iaith a rhoi cyfle i blant gael gafael ar yr iaith. So, mae addysg yn hollbwysig.
Yr ail beth yw cymunedau. Rydyn ni yn gwybod am y pwysau sydd ar y Gymraeg mewn sawl un o'r cymunedau lle mae'r Gymraeg yn draddodiadol wedi bod y brif iaith, yn iaith gref, ac mae'n bwysig ein bod ni'n amddiffyn dyfodol y cymunedau Cymraeg.
Y trydydd peth—dwi ddim eisiau torri ar draws y Llywydd fan hyn—yw hybu'r Gymraeg, achos mae yna sawl person dwi'n ei adnabod—mae Mike wedi trafod hyn—sydd â'r gallu i ddefnyddio'r Gymraeg ond sydd ddim â'r hyder ambell waith i ddefnyddio'r Gymraeg. Mae yna sawl cyd-destun hefyd lle mae pobl wedi dod i arfer defnyddio'r Saesneg, a dwi yn meddwl bod yn rhaid inni greu y math o ddiwylliant lle mae pobl yn teimlo'n ddigon cyfforddus i ddefnyddio'r Gymraeg lle maen nhw wedi defnyddio Saesneg o'r blaen, ond hefyd rhoi cyfleoedd gwahanol a newydd i bobl ddefnyddio'r Gymraeg. A dwi'n lot fwy hyderus nag efallai rai pobl yn y Siambr fan hyn, a dwi wedi gweld newid trwy fy mywyd i mewn agweddau tuag at y Gymraeg. Dwi'n hollol sicr ein bod ni'n gallu cyrraedd targed o filiwn o siaradwyr, a hefyd ein bod ni'n gallu creu'r Cymru ddwyieithog mae pob un ohonom ni'n cytuno rydyn ni eisiau ei gweld, ond dydyn ni erioed wedi ei gweld yn y gorffennol. So, daliwch ati, Weinidog—dwi'n hyderus iawn yn eich gallu.
I welcome the Minister's statement this afternoon, and I do think it is important that the Minister does respond to the census results and I'm pleased that he's done so, and I welcome what he's outlined this afternoon. I think it's important that he does respond in the way that he has. There are three things that I would like to say this afternoon—three priorities, perhaps, would be a better way of expressing it.
First of all, education. We've discussed education already during this session, and education is crucially important when it comes to ensuring that we create new Welsh speakers, providing opportunities for those from non-Welsh-speaking backgrounds to learn the language and to develop confidence, and also teaching children about the language and giving children an opportunity to acquire the language. So, education is crucially important.
The second thing is communities. We do know about the pressures on the Welsh language in many of those communities where the Welsh language has been strong, has traditionally been the main language, and it's important that we safeguard the future of our Welsh-speaking communities.
The third thing—and I don't want to upset the Llywydd here—is we also need to promote the Welsh language, because there are a number of people I know—Mike alluded to this—who have the ability to use the Welsh language but don't have the confidence always to use it. There are a number of contexts where people have grown used to using the English language, and I do think that we have to create a culture where people feel comfortable in using the Welsh language where they previously used English, but also that there are new opportunities for people to use the Welsh language. And I'm a lot more confident than many in the Chamber here today, and I've seen a change during my lifetime in attitudes towards the Welsh language. I am convinced that we can reach that target of a million Welsh speakers, and also that we can create the bilingual Wales that we all agree that we want to see, but we've never achieved in the past. So, keep going, Minister—I'm very confident in your abilities.
Wel, rwy'n cytuno'n llwyr â'r Aelod o ran ei flaenoriaethau. Rŷn ni wedi sôn eithaf lot am addysg, ond jest i wneud dau bwynt am hynny—yn gyntaf, pa mor bwysig yw'r cynllun trochi i ganiatáu bod unrhyw un sy'n symud i Gymru sydd eisiau cael mynediad at addysg Gymraeg yn llwyddo i wneud hynny. Mae gyda ni gronfa nawr, o nawr tan ddiwedd tymor y Senedd, o tua £6.6 miliwn i'w gwario ar hynny. Mae pob rhan o Gymru, pob awdurdod lleol, wedi cael dyraniad o'r gronfa honno. Mae hynny yn ei hunan yn beth calonogol iawn. Fe wnes i gael fy nghyfweld lan llofft yn gynharach heddiw gan ferch chwe blwydd oed, a oedd wedi symud o Loegr, o deulu o Fecsico, i Gymru ym mis Medi, ac fe wnaeth hi fy nghyfweld i yn Gymraeg, ar ôl bod drwy'r system drochi. Mae'r peth yn fwy nag effeithiol; mae e, ar un lefel, yn wyrthiol, i weld pa mor gyflym y mae'r broses drochi'n gallu cael canlyniadau. Dyna'r peth cyntaf. A'r ail beth yw'r ymwybyddiaeth yn yr ysgol o'r Gymraeg fel cyd-destun diwylliannol i addysg pobl ifanc—yn y cwricwlwm, gwaith y siarter iaith, ac ati. Rwy'n cytuno'n llwyr bod hynny'n bwysig.
O ran y pwyslais ar y cymunedau, rŷn ni wedi trafod hynny, wrth gwrs, eisoes mewn amryw o gwestiynau, ond, jest i ddweud, mae hi wir yn bwysig, ynghyd â chwestiwn rhifau, ein bod ni'n edrych ar ddaearyddiaeth yr iaith hefyd. Mae'r Gymraeg mewn sefyllfa lle mae hi'n iaith genedlaethol ond hefyd yn iaith gymunedol, ac mae'r ddau beth yna'n hollbwysig o ran ymateb polisi'r Llywodraeth ac yn ehangach.
Jest ar ei bwynt ynglŷn â hybu, rwy'n cytuno mai un o'r heriau o'n blaenau ni yw her hyder. Mae plant yn gadael ysgol addysg Gymraeg efallai ddim â'r hyder i'w siarad. Mae pobl fel Mike, sy'n medru'r Gymraeg, ond, fel mae e ei hunan yn dweud, ddim â digon o hyder. Dyna'r her nesaf sydd gyda ni—dod o hyd i ble mae pobl yn gallu'r Gymraeg ond bod angen mwy o gefnogaeth arnyn nhw i'w defnyddio hi, ac mae angen pwyslais cliriach ar hynny, efallai, yn y dyfodol.
Well, I agree entirely with the Member in terms of his priorities. We've talked a lot about education, but I'd just make two points about that—firstly, how important the immersion scheme is in terms of ensuring that anyone who moves to Wales and wants access to Welsh language education succeeds in doing that. We have a fund now, from now until the end of the Senedd term, of around £6.6 million to spend on that. Every part of Wales, every local authority, has had an allocation from that fund. That in itself is very encouraging. I was interviewed upstairs earlier today by a six-year-old girl who had moved from England, from a Mexican family, to Wales in September, and she interviewed me in Welsh, after being through the immersion system. It's more than effective; it is, on one level, miraculous, to see how quickly the immersion process can engender results. That's the first thing. And the second thing is the awareness in schools of Welsh as a cultural context for the education of young people—in the curriculum, the work of the language charter, and so forth. I agree entirely that that's vital.
In terms of the emphasis on communities, we have discussed that already, of course, in a variety of questions, but I'd just say that it's vital, as well as the question of numbers, that we do look at the geography of the language as well. Welsh is in a situation where it is a national language but also a community language, and those two things are vital in terms of the Government's policy response and more broadly.
Just in terms of his point on promotion, I do agree that one of the challenges we face is the confidence challenge. There are children leaving Welsh-medium education who perhaps don't have the confidence to speak it. There are people like Mike, who can speak Welsh but, as he himself says, doesn't have enough confidence to use it. That's the next challenge that we have—finding those people who can speak Welsh but who need more support to use it, and we need a clearer emphasis on that in the future, perhaps.
Diolch i'r Gweinidog am y datganiad—mae yna dipyn o waith cnoi cil yn y fan honno. Mae hi'n bryder, wrth gwrs, gweld y cwymp yng Ngwynedd, er enghraifft. Mae'n rhaid i fi, ar yr adeg yma, rŵan, gymryd y cyfle i dalu teyrnged i waith rhagorol Cyngor Gwynedd dros gyfnod o ddegawdau er mwyn sicrhau bod yn agos i bob plentyn sy'n mynd drwy'r system addysg yno yn rhugl yn y Gymraeg. Ond sut, felly, mae sgwario hynny efo canlyniad y cyfrifiad, sy'n dangos niferoedd y siaradwyr Cymraeg yng Ngwynedd yn disgyn? Mae'n rhaid bod yna rywbeth arall ar waith yma.
Mae'n demograffeg ni yn dangos ein bod ni'n heneiddio, ac mi rydyn ni'n gwybod bod mudo yn chwarae rhan bwysig, yn enwedig allfudo ein pobl ifanc o gadarnleoedd y Gymraeg. A dyma, o bosib, yr agoriad i ddatrys y broblem yma, ac rydych chi wedi sôn amdano fo yn eich cyflwyniad agoriadol. Mae'n rhaid edrych i mewn i hynny mewn dyfnder, felly. Ymhlith yr holl elfennau sy'n chwarae rhan yn hyn, mae elfen tai—diffyg fforddiadwyedd tai, diffyg argaeledd tai, ac, yr un mor bwysig, mae diffygion isadeiledd er mwyn cynnal economi hyfyw. Felly, dwi am ofyn i chi sicrhau bod y comisiwn rydych chi'n ei gynnal yn cynnal deep-dive—ymchwiliad trylwyr, manwl—i mewn i allfudo: pam nad yw pobl ifanc yn aros yn y cymunedau hynny, a pha rôl y mae tai a diffyg isadeiledd yn ei chwarae yn hynny?
Yn olaf, mae'n rhaid hefyd sôn am faes technoleg. Dwi'n gweld fy mhlant i, o bump i 15 oed, ac maen nhw'n byw ar Netflix, YouTube, TikTok, ac yn y blaen, a does nemor ddim cynnwys Cymraeg ar y platfformau hynny. Mae'n rhaid edrych i weld sut y gallwn ni ddefnyddio'r platfformau hynny er mwyn hyrwyddo'r Gymraeg yn well a sicrhau bod y Gymraeg yn iaith fyw ar y platfformau modern yma. Diolch.
Thank you to the Minister for the statement—there's a great deal to digest there. It is concerning, of course, to see the decline in Gwynedd, for example. At this point, I have to take this opportunity to pay tribute to the excellent work of Gwynedd Council over a period of decades in ensuring that almost all children going through the education system there are fluent in Welsh. But how, therefore, can you equate that to the census result, which shows the numbers of Welsh speakers in Gwynedd declining? There must be something else going on here.
Our demographics show that we are ageing, and we know that migration does play an important part, particularly the out-migration of our young people from the Welsh-speaking heartlands. And this perhaps is the key to resolving this problem, and you mentioned it yourself in your opening statement. We have to look at this in depth. Among all of the elements that play a part in this, there is the element of housing—the lack of affordable housing, the lack of the availability of housing, and, as important, there are also infrastructure problems in maintaining a viable economy. So, I am going to ask you to ensure that the commission that you are establishing does hold a deep-dive, a detailed inquiry, into out-migration: why do young people not remain in those communities, and what role does housing and the lack of infrastructure play in that?
And finally, we also have to mention technology. I see my own children, from five to 15, and they live on Netflix, YouTube, TikTok, and so on, and there's hardly any Welsh-medium content on those platforms. We have to look at how we can use those platforms in order to promote the Welsh language more effectively and ensure that the Welsh language is a living language on these modern platforms. Thank you.
Diolch i Mabon ap Gwynfor am y cwestiynau hynny. Rwy'n credu ei fod e'n iawn i ddweud bod elfennau o ran symud, o ran mudo, o ran demograffeg, o ran cyfleoedd, ac mae'r comisiwn, yn sicr, yn mynd i fynd i'r afael â'r mathau hynny o bethau—dadansoddiad sosio-economaidd yw rhan o'r gwaith y maen nhw wrthi'n ei wneud ar hyn o bryd. Mae'r galw wedi bod am dystiolaeth ac mae hynny'n dod i law, ac rwy'n disgwyl y gwnawn ni glywed pethau heriol yn sgil hynny—clywed yr ateb onest, gyda'r dystiolaeth go iawn ar lawr gwlad, yw'r hyn sydd ei angen yn sail i bolisi. Felly, rwy'n croesawu hynny.
O ran yr her economaidd, rwy'n credu bod gyda ni—. Os edrychwch chi ar y dosbarthiad o ran cymunedau, mae rôl bwysig iawn, rwy'n credu, gan ein prifysgolion ni fel gyrwyr economaidd mewn rhannau o Gymru lle mae hyn yn her. Mae angen edrych ar beth mwy y gallem ni ei wneud yn y maes hwnnw. Mae rhaglen Arfor, wrth gwrs, eisoes yn gwneud ei gwaith, ond rwy'n ffyddiog iawn bod y gwaith wnaiff y comisiwn yn mynd i fod yn arwyddocaol iawn o'r safbwynt hwnnw.
O ran buddsoddiad mewn technoleg, rŷn ni fel Llywodraeth eisoes yn buddsoddi mewn ffyrdd cyfredol, er enghraifft, y buddsoddiad mewn VR ar gyfer trochi pobl ifanc, fel eu bod nhw'n gallu gwneud hynny mewn cyd-destun virtual reality—felly, pethau mae pobl ifanc yn eu hadnabod fel cyfle, yn defnyddio hynny i ledaenu'r iaith hefyd. Ond rwyf yn credu bod yr Aelod yn iawn i sôn am bethau fel YouTube a Netflix hefyd nawr. Mae'r streamers, y cwmnïau fel Netflix ac Amazon Prime, yn gyfle pwysig iawn. Mae Dal y Mellt, wrth gwrs, ar Netflix nawr, sydd yn grêt—gobeithio'r cyntaf o lot o gynnwys Cymraeg yn mynd ar y rhwydweithiau hynny.
I thank Mabon ap Gwynfor for those questions. I think he's right to say that there are elements in terms of moving, in terms of out-migration, in terms of demographics, in terms of opportunities, and the commission is certainly going to tackle those sorts of issues—part of the work that they are currently doing is socioeconomic analysis. They have called for evidence and that is coming in, and I expect that we'll hear some challenging things as a result of that—hearing honest answers, with real evidence on the ground, is what's needed as the basis for policy. So, I do welcome that.
In terms of the economic challenge, I do think that we have—. If you look at the distribution in terms of communities, I believe that there is a very important role to be played by our universities as economic drivers in different parts of Wales where this is a challenge. We need to look at what more we can do in that area, Of course, the Arfor programme is doing its work, but I am very confident that the work that the commission will do is going to be very significant in that context.
Regarding investing in technology, we as a Government are already investing in contemporary items, such as the investment in VR for immersion for young people, so they can do that in a virtual-reality context—so, things that young people do identify as opportunities, to use that to spread the language. But I do think the Member is right to mention things like YouTube and Netflix and so forth. The streaming services, such as Amazon Prime and Netflix, are very important. Dal y Mellt is on Netflix now, which is great. I hope that'll be the first of many items of Welsh content on those streaming services.
Delyth Jewell yn olaf.
Finally, Delyth Jewell.
Diolch, Llywydd. Mae'r Gymraeg wedi profi nifer o heriau dros y canrifoedd, ac mae hi wedi dyfalbarhau, ond beth rŷn ni angen gweld ydy’r iaith nid yn unig yn goroesi, ond yn blodeuo. Fydd hynny ddim yn dod o fyd y plant yn unig, wrth gwrs; mae'n rhaid ffeindio ffyrdd gwell o normaleiddio dysgu’r iaith ymysg pobl hŷn, oedolion. Mae canolfannau gwych fel Canolfan Soar ym Merthyr yn bodoli. Pa gefnogaeth sydd yna i alluogi cymunedau i gymryd risg, i annog awdurdodau i fuddsoddi mewn canolfannau fydd yn gwneud mwy na chreu enillion economaidd, gan greu enillion diwylliannol, enillion i enaid ein cymdeithas? Achos soniodd Waldo Williams am obaith fel meistr, ac mae gobaith yn angenrheidiol. Ond rhaid i’r gobaith wreiddio; mae'n rhaid iddo fagu gwraidd yn rhywbeth. Felly, fe wnaf i ofyn, Weinidog: sut bydd Llywodraeth Cymru yn ymgorffori'r gobaith hwnnw yn ein cymunedau?
Thank you, Llywydd. The Welsh language has gone through a number of challenges over the centuries, and it has endured, but what we need to see is the language not only surviving but flourishing. That won't come through children alone; we have to find better ways of normalising the learning of the language among older people and adults. We have great centres such as Canolfan Soar in Merthyr. What support is there to enable communities to take risks, to encourage authorities to invest in centres that will do more than create economic benefits, but create cultural benefits and benefits for the soul of our society? Waldo Williams spoke about hope as a master, and hope is essential. But the hope must take root; it must take root in something. So, I will ask you, Minister: how will the Welsh Government incorporate this hope into our communities?
Diolch yn fawr am hynny. Wel, o ran y dilyniant i ddysgu gydol oes, mae hynny wir yn bwysig, ac un o'r pethau rŷn ni eisiau gwneud yw sicrhau ein bod ni'n deall sut mae'r holl ffyrdd sydd gyda ni o ddysgu'r Gymraeg yn eistedd ar gontinwwm yn erbyn ei gilydd, os hoffwch chi—hynny yw, cymwysterau TGAU a lefel A, ond hefyd gymwysterau addysg oedolion. Mae dangos y llwybr a dangos y dilyniant yna yn ffordd bwysig o ysgogi pobl i barhau â'u dysgu o'r Gymraeg neu i ddechrau o'r cychwyn cyntaf, os nad ydyn nhw wedi cael cyfle yn yr ysgol. Felly, mae'r gwaith yna yn waith pwysig.
Rwy'n credu bod yr Aelod yn gwneud pwynt pwysig iawn ynglŷn â'r gofodau cymdeithasol hynny lle gall y Gymraeg gael ei defnyddio, ac rwy'n credu bod capel Soar yn fetaffor da am hyn, rwy'n credu. Mae'r capeli, ar y cyfan—. Nid y rheini sydd yn gyrru defnydd cymdeithasol o'r Gymraeg yn ein cymunedau ni, am resymau y byddwn ni i gyd yn eu deall. Ond yr her i ni yw beth yw'r gofodau sydd yn gwneud hynny. Os ydych chi yma yng Nghaerdydd, mae gyda chi lefydd fel Chapter, lle mae pobl yn gallu jest dod a bod gyda phobl eraill. Dyw hynny ddim yn bodoli ym mhob cymuned, felly beth yw'r cyfle inni wneud hynny? Felly, mae hynny yn rhan o'r feddylfryd hefyd, a dwi'n cytuno'n llwyr gyda'r weledigaeth optimistaidd sydd gan yr Aelod yn ei chwestiwn.
Thank you very much for that. In terms of lifelong learning, that's truly very important, and what we want to do is to understand how all of the ways of learning Welsh do sit on the continuum—that is, GCSE and A-level qualifications, but also adult education. We need to reflect that pathway, and that's an important way of encouraging people to continue with their learning or to start afresh, if they haven't had an opportunity in school. So, that work is very important.
I think the Member makes a very important point on those social spaces where the Welsh language can be used, and I do think that Soar chapel is a good metaphor for this. The chapels, generally speaking, aren't driving the social use of the Welsh language in our communities, for reasons that we'll all understand. But the challenge for us is to identify the spaces that do that. If you look at Cardiff, for example, you have places such as Chapter, where people can come and be with others, but that doesn't exist in every community. So, where are the opportunities there? So, that's part of the aspiration too, and I agree entirely with the optimistic vision set out by the Member in her question.
Diolch i'r Gweinidog am y datganiad yna.
I thank the Minister for that statement.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r datganiad gan y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol, yn ddiweddariad ar Wcráin. Y Gweinidog i wneud y datganiad—Jane Hutt.
The next item is a statement by the Minister for Social Justice, which is an update on Ukraine. The Minister to make the statement—Jane Hutt.
Diolch, Llywydd. I'm pleased to provide an update to Members about our ongoing work to support people from Ukraine seeking sanctuary in Wales. When I last updated Senedd Members on arrivals in November, Wales had welcomed just over 6,100 Ukrainians under the Homes for Ukraine scheme, including our supersponsor route. Arrivals have slowed in the recent months, with just over 6,300 Ukrainians, sponsored by the Welsh Government and Welsh households, arriving in Wales by 17 January. There have been additional arrivals under the Ukraine Family Scheme, but we're not given that data by the UK Government.
Each of those 6,300 Ukrainians spent Christmas 2022 away from loved ones and away from their homeland. They may have lost homes, friends or even relatives, and, for some, they will have celebrated Christmas in an entirely different way, even celebrating on 25 December, as well as the more traditional 7 January, for the first time. We can't begin to imagine how it felt to mark Christmas in this way. However, those 6,300 people are safe here in Wales. They've found sanctuary, and I thank all those who've worked with us as a nation of sanctuary during 2022 to ensure this was the case. Around 8,700 visas have now been granted in total to people from Ukraine who have sponsors in Wales, so we can expect the number of arrivals to continue to grow steadily.
Diolch, Llywydd. Rwy'n falch o roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau am ein gwaith parhaus i gefnogi pobl o Wcráin sy'n chwilio am noddfa yng Nghymru. Pan roddais yr wybodaeth ddiweddaraf am gyraeddiadau i Aelodau'r Senedd nôl ym mis Tachwedd, roedd Cymru wedi croesawu ychydig dros 6,100 o Wcreiniaid o dan y cynllun Cartrefi i Wcráin, gan gynnwys ein llwybr uwch-noddwr. Mae cyraeddiadau wedi arafu yn ystod y misoedd diwethaf, gydag ychydig dros 6,300 o Wcreiniaid, a noddir gan Lywodraeth Cymru ac aelwydydd Cymru, yn cyrraedd Cymru erbyn 17 Ionawr. Bu cyraeddiadau ychwanegol o dan y Cynllun Teuluoedd o Wcráin, ond nid ydym yn cael y data hwnnw gan Lywodraeth y DU.
Treuliodd pob un o'r 6,300 o Wcreiniaid hynny Nadolig 2022 ymhell o anwyliaid ac ymhell o'u mamwlad. Efallai eu bod wedi colli cartrefi, ffrindiau neu hyd yn oed berthnasau, ac, i rai, byddant wedi dathlu'r Nadolig mewn ffordd hollol wahanol, hyd yn oed dathlu ar 25 Rhagfyr, yn ogystal â'r 7 Ionawr mwy traddodiadol, am y tro cyntaf. Allwn ni ddim dechrau dychmygu sut roedd hi'n teimlo i nodi'r Nadolig fel hyn. Ond mae'r 6,300 hynny yn ddiogel yma yng Nghymru. Maen nhw wedi dod o hyd i noddfa, a diolch i bawb sydd wedi gweithio gyda ni fel cenedl noddfa yn ystod 2022 i sicrhau bod hyn yn wir. Mae cyfanswm o tua 8,700 o fisâu wedi'u rhoi bellach i bobl o Wcráin sydd â noddwyr yng Nghymru, felly gallwn ddisgwyl i'r nifer sy'n cyrraedd barhau i dyfu'n gyson.
We are mindful that events in Ukraine can have a direct impact on the number of Ukrainians who may arrive in Wales. Although we have seen a small number of individuals seeking to return to Wales after a period back in Ukraine, we are still not seeing a significant change at present.
In December, I updated Members via a written statement about UK Government’s financial announcements in relation to the Homes for Ukraine scheme. We are very disappointed with the decision to almost halve the integration tariff to £5,900 for new arrivals from 1 January, as well as the decision not to provide a year 2 integration tariff. These decisions are out of step with other resettlement schemes and reduce vital funding to local authorities at a time of immense budgetary pressure. Under other resettlement schemes, local authorities have generally received around £20,000 per person over a three- to five-year period. For Ukrainian arrivals from 1 January 2023, this will be just under £6,000 instead. We have repeatedly called for funding parity between the Homes for Ukraine scheme and the Ukraine Family Scheme and Ukraine Extension Scheme. Unfortunately, again, the UK Government has decided not to implement this parity, which compounds the pressure on local authorities.
We were pleased to see confirmation that host 'thank you' payments will be extended for a second year. This is very important because, when hosting placements work well, this can relieve housing demand and create a support network. The decision to uplift the 'thank you' payments to £500 per month is also welcome, though we regret that this will not happen until after 12 months of arrival for the hosted person.
Due to the wider housing pressures across Wales, we're working more intensively to find more hosts who can support Ukrainians who need accommodation. We continue to urge potential hosts to come forward and register an interest at www.gov.wales/offer-home-wales-refugees-ukraine, and to attend one of the 'introduction to hosting' sessions facilitated by Housing Justice Cymru. Hosting provides flexible and cost-effective accommodation that enables people to regain some independence and to integrate with local communities. Hosts are not alone and can receive excellent support from Housing Justice Cymru’s host support service, which offers everything from practical advice or a listening ear, to support robust and happy hosting placements for both the host and the guest, as well as refer to our Welsh Government sanctuary website. We are particularly keen to hear from those who could host families or those with pets.
The UK Government has announced that there will be a new UK £150 million fund for Ukrainian housing support during 2023-24, but details are currently scant. We are keen to work closely with UK Government and Welsh local authorities to ensure we can draw down maximum funding for Wales and use it effectively to relieve some of the pressures I have already mentioned. We will be working with local government to understand the full on-the-ground impact of the UK Government funding announcements. Our draft Welsh Government budget includes £40 million to support the Ukraine response in 2023-24, with the majority of that intended to support the supersponsor route. We will explore viable options in terms of reduced funding in the coming weeks from the UK Government.
In terms of the support we are currently providing, our revised approach to initial accommodation support was implemented from 9 January, with guests informed of impending changes on 1 December. Thus far, we have received positive feedback about the changes we have made, with guests actively engaging with the 'move on' processes we have in place. Indeed, we have now had more than 1,200 supersponsor arrivals move on, over 800 of whom have settled into longer term accommodation in Wales, such as host arrangements or the private rented sector. I’m grateful for the work of local authorities and third sector partners in supporting our Ukrainian guests to move on and put down roots within our local communities.
Since my last statement on Ukraine, we also held our first Holodomor commemoration event in Cardiff on 26 November. I wanted to mark the importance of that event and the gratitude we received from the 60 or so Ukrainians who joined us, in heavy rain, to commemorate it with us. We had participation from the deputy ambassador of Ukraine to the UK, Ukrainian support organisations, the Ukrainian orthodox church, the Archbishop of Cardiff, the Deputy Lord Lieutenant, the Welsh Local Government Authority leader Andrew Morgan, and Welsh Ministers, including the First Minister and the Counsel General. The event was led by the honorary chaplain to Cardiff Council, Reverend Canon Stewart Lisk. The commemoration fulfilled a commitment made in this Siambr in May 2022 to commemorate Holodomor, and we intend to continue that work in 2023.
Rydym yn ymwybodol y gall digwyddiadau yn Wcráin gael effaith uniongyrchol ar nifer yr Wcreiniaid a allai gyrraedd Cymru. Er ein bod wedi gweld nifer fach o unigolion yn ceisio dychwelyd i Gymru ar ôl cyfnod nôl yn Wcráin, rydyn ni'n dal heb weld newid sylweddol ar hyn o bryd.
Ym mis Rhagfyr, fe wnes i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau trwy ddatganiad ysgrifenedig am gyhoeddiadau ariannol Llywodraeth y DU mewn cysylltiad â'r cynllun Cartrefi i Wcráin. Rydym yn siomedig iawn gyda'r penderfyniad i haneru'r tariff integreiddio bron i £5,900 ar gyfer newydd-ddyfodiaid o 1 Ionawr ymlaen, yn ogystal â'r penderfyniad i beidio â darparu tariff integreiddio blwyddyn 2. Nid yw'r penderfyniadau hyn yn cyd-fynd â chynlluniau adsefydlu eraill ac maen nhw'n lleihau cyllid hanfodol i awdurdodau lleol ar adeg o bwysau cyllidebol aruthrol. O dan gynlluniau adsefydlu eraill, ar y cyfan mae awdurdodau lleol wedi derbyn tua £20,000 y pen dros gyfnod o dair i bum mlynedd. Ar gyfer y rhai yn cyrraedd o Wcráin o 1 Ionawr 2023, bydd hwn ychydig yn llai na £6,000. Rydym wedi galw dro ar ôl tro am gydraddoldeb ariannu rhwng cynllun Cartrefi i Wcráin a Chynllun Teuluoedd o Wcráin a'r Cynllun Estyn Cyfnod Gwladolion o Wcráin. Yn anffodus, unwaith eto, mae Llywodraeth y DU wedi penderfynu peidio â gweithredu'r cydraddoldeb hwn, sy'n dwysáu'r pwysau ar awdurdodau lleol.
Roeddem yn falch o weld cadarnhad y bydd taliadau 'diolch' i'r gwesteiwyr yn cael eu hymestyn am yr ail flwyddyn. Mae hyn yn bwysig iawn oherwydd, pan fo lleoliadau lletya'n gweithio'n dda, gall hyn leddfu'r galw am dai a chreu rhwydwaith o gymorth. Mae'r penderfyniad i godi'r taliadau 'diolch' i £500 y mis hefyd i'w groesawu, er ein bod yn siomedig na fydd hyn yn digwydd tan ar ôl 12 mis ar ôl i'r person sy'n cael ei letya gyrraedd.
Oherwydd y pwysau tai ehangach ar draws Cymru, rydym yn gweithio'n ddwysach i ddod o hyd i fwy o westeiwyr sy'n gallu cefnogi Wcreiniaid sydd angen llety. Rydym yn parhau i annog gwesteiwyr posibl i ddod ymlaen a chofrestru diddordeb yn www.llyw.cymru/cynnig-cartref-yng-nghymru-i-ffoaduriaid-o-wcrain a mynd i un o'r sesiynau 'Cyflwyniad i Westeio' a hwylusir gan Housing Justice Cymru. Mae lletya yn darparu llety hyblyg a chost-effeithiol sy'n galluogi pobl i adennill rhywfaint o annibyniaeth ac i integreiddio â chymunedau lleol. Nid yw gwesteiwyr ar eu pen eu hunain a gallant gael cefnogaeth wych gan wasanaeth cymorth i westeiwyr Housing Justice Cymru, sy'n cynnig popeth o gyngor ymarferol neu glust i wrando, i gefnogi lleoliadau lletya cadarn a hapus ar gyfer y gwesteiwr a'r gwestai, yn ogystal â chyfeirio at ein gwefan noddfa Llywodraeth Cymru. Rydym yn arbennig o awyddus i glywed gan rai a allai letya teuluoedd neu rai sydd ag anifeiliaid anwes.
Mae Llywodraeth y DU wedi cyhoeddi y bydd cronfa newydd werth £150 miliwn ar gyfer cymorth tai i Wcreiniaid yn ystod 2023-24, ond mae'r manylion yn brin ar hyn o bryd. Rydym yn awyddus i weithio'n agos gyda Llywodraeth y DU ac awdurdodau lleol Cymru i sicrhau ein bod yn gallu tynnu'r cyllid mwyaf posibl i lawr ar gyfer Cymru a'i ddefnyddio'n effeithiol i leddfu rhywfaint o'r pwysau yr wyf eisoes wedi'i grybwyll. Byddwn ni'n gweithio gyda llywodraeth leol i ddeall effaith lawn ar lawr gwlad y cyhoeddiadau cyllid gan Lywodraeth y DU. Mae ein cyllideb ddrafft Llywodraeth Cymru yn cynnwys £40 miliwn i gefnogi'r ymateb o ran Wcráin yn 2023-24, gyda'r mwyafrif o hynny ar gyfer cefnogi'r llwybr uwch-noddwr. Byddwn yn edrych ar opsiynau hyfyw o ran llai o gyllid yn yr wythnosau nesaf gan Lywodraeth y DU.
O ran y gefnogaeth yr ydym yn ei darparu ar hyn o bryd, gweithredwyd ein dull diwygiedig o gefnogi llety cychwynnol o 9 Ionawr, gyda gwesteion yn cael gwybod am newidiadau sydd ar y gorwel ar 1 Rhagfyr. Hyd yma, rydym wedi cael adborth cadarnhaol am y newidiadau yr ydym wedi'u gwneud, gyda gwesteion yn mynd ati i ymgysylltu â'r prosesau 'symud ymlaen' sydd gennym ar waith. Yn wir, rydym bellach wedi gweld mwy na 1,200 o bobl a ddaeth drwy'r llwybr uwch-noddwr yn symud ymlaen, ac mae dros 800 ohonyn nhw wedi ymgartrefu mewn llety mwy hirdymor yng Nghymru, fel trefniadau gwesteiwyr neu'r sector rhentu preifat. Rwy'n ddiolchgar am waith awdurdodau lleol a phartneriaid yn y trydydd sector i gefnogi ein gwesteion Wcreinaidd i symud ymlaen a gosod gwreiddiau o fewn ein cymunedau lleol.
Ers fy natganiad diwethaf am Wcráin, cynhaliwyd hefyd ein digwyddiad coffáu'r Holodomor cyntaf yng Nghaerdydd ar 26 Tachwedd. Roeddwn i eisiau nodi pwysigrwydd y digwyddiad hwnnw a'r diolchgarwch a ddangosodd y 60 o Wcreiniaid a ymunodd â ni, mewn glaw trwm, i'w goffáu gyda ni. Cawsom gyfranogiad gan ddirprwy lysgennad Wcráin i'r DU, sefydliadau cymorth Wcráin, yr eglwys uniongred Wcreinaidd, Archesgob Caerdydd, y Dirprwy Arglwydd Raglaw, arweinydd Awdurdod Llywodraeth Leol Cymru Andrew Morgan, a Gweinidogion Cymru, gan gynnwys y Prif Weinidog a'r Cwnsler Cyffredinol. Arweinydd y digwyddiad oedd caplan anrhydeddus Cyngor Caerdydd, y Parchedig Ganon Stewart Lisk. Cyflawnodd y coffáu ymrwymiad a wnaed yn y Siambr hon ym mis Mai 2022 i goffáu'r Holodomor, ac rydym yn bwriadu parhau â'r gwaith hwnnw yn 2023.
Clearly, the horrific ongoing events in Ukraine, following Putin's illegal invasion, have a direct impact on the number of Ukrainians arriving in Wales, and will continue to do so in the future, with January's UK Government figures showing that 8,700 visas have been issued to those with a sponsor in Wales, and with 6,300 people with sponsors in Wales having arrived in Wales, of which almost half have the Welsh Government as a supersponsor.
However, only last week, we saw media coverage of the mum and daughter who fled fighting in Ukraine, but now face homelessness as their Welsh sponsor pulls out, who now have until 20 February to find a new sponsor, but can't afford private rent and fear they could end up on the streets. It was also reported that many sponsors had not anticipated housing people from Ukraine for months and years with no end in sight, and are pulling out of the scheme, where currently any refugee asked to leave by their sponsor must present as homeless to their local authority. What specific and proactive action are you therefore taking to meet this need, Minister?
Of course, this is separate to the Welsh Government's supersponsor scheme, which is acting as the host in place of a family or household sponsor, putting refugees directly into welcome centres like hotels. How is the Welsh Government, therefore, accommodating the greater numbers of people arriving under the supersponsor scheme than originally planned for, and addressing the impact this has on local services and communities?
The Irish Government has announced that it will be delivering 700 modular homes for Ukrainian refugees this year, including 200 accommodating 800 Ukrainian guests to be built by Easter, as it scrambles to find housing. Given that Wales has a long-standing affordable-housing supply crisis, what work, if any, has the Welsh Government done on this option, both stand-alone and with the UK Government?
During my visit to Mold job centre last summer, I was impressed by the work they're doing to support Ukrainian refugees, and was not surprised to learn that the refugees don't want to be dependent and are keen to work and contribute. What, if any, work is the Welsh Government, therefore, undertaking with the Department for Work and Pensions to ensure that Ukrainian guests can also access relevant devolved services via a single point of access, including the transferability of qualifications and English as a second language or ESOL courses, or Welsh if they live in the areas where that's the predominant language of use?
The report on the north Wales Ukraine response, issued by charity Link International earlier this month, reflected on their journey together with the their Ukrainian guests over the previous 10 months. This includes reference to the various meetings they've taken part in with the Welsh Government and to the regular updates they've provided to the Welsh Government and local leaders about their work. This also refers, for example, to their having been made aware of various safeguarding issues that have caused concern, and to their work with the charity Haven of Light, highlighting the risks around exploitation, modern slavery and human trafficking. Minister, have you read and responded to this report, which you may or may not have received? And if not, will you do so now that I've made you aware of it?
Responding to your statement on Ukraine here last month, I again referred to discussions you're having with the UK Government regarding a possible uplift to the monthly £350 payment to people hosting Ukrainians in their own homes. I therefore welcomed confirmation the following day that the UK Government had been actively working on this when a new support package for Ukrainians of over £650 million was announced, including an increase in payments to £500 month to Homes for Ukraine hosts. Your written statement a week later acknowledged this, but also called for clarity about funding tariffs for Homes for Ukraine visa holders, or alternative funds to continue to support people from Ukraine while they're in the UK. What further engagement are you therefore having with the UK about this?
This month's briefing on its response to the invasion of Ukraine by the Catholic Bishops Conference of England and Wales asked that Members continue to raise the Ukrainian humanitarian crisis in the Senedd, do not allow it to be forgotten, and support the Welsh and UK Governments to work towards an end to the conflict through peaceful means. How is the Welsh Government therefore engaging with faith groups regarding their response to the humanitarian, and potential global food crisis, caused by the invasion of Ukraine, as highlighted by the Catholic Bishops Conference for England and Wales?
And, finally, just a comment, I look forward to seeing you at the Polish integration support centre on Friday, when their help for Ukrainian refugees can also be discussed. Diolch yn fawr.
Mae'n amlwg bod y digwyddiadau erchyll parhaus yn Wcráin, yn dilyn goresgyniad anghyfreithlon Putin, yn cael effaith uniongyrchol ar nifer yr Wcreiniaid sy'n cyrraedd Cymru, a byddant yn parhau i wneud hynny yn y dyfodol, gyda ffigurau Llywodraeth y DU ym mis Ionawr yn dangos bod 8,700 o fisâu wedi'u rhoi i'r rheiny sydd â noddwyr yng Nghymru, a gyda 6,300 o bobl â noddwyr yng Nghymru wedi cyrraedd Cymru, y mae gan bron i hanner ohonyn nhw Lywodraeth Cymru yn uwch-noddwr.
Fodd bynnag, dim ond yr wythnos diwethaf, gwelsom hanes yn y cyfryngau am y fam a'r ferch a wnaeth ffoi rhag yr ymladd yn Wcráin, ond sydd bellach yn wynebu digartrefedd gan i'w noddwr yng Nghymru dynnu'n ôl, a bellach mae ganddyn nhw tan 20 Chwefror i ddod o hyd i noddwr newydd, ond maen nhw'n methu fforddio rhent preifat ac yn ofni y gallen nhw ddiweddu'n byw ar y stryd. Adroddwyd hefyd nad oedd llawer o noddwyr wedi rhagweld y bydden nhw'n lletya pobl o Wcráin am fisoedd a blynyddoedd heb ddiwedd mewn golwg, ac felly'n gadael y cynllun, ac ar hyn o bryd mae'n rhaid i unrhyw ffoadur y gofynnir iddo adael gan eu noddwr gyflwyno ei hun fel rhywun digartref i'w awdurdod lleol. Pa gamau penodol a rhagweithiol ydych chi felly yn eu cymryd i ddiwallu'r angen hwn, Gweinidog?
Wrth gwrs, mae hyn ar wahân i gynllun uwch-nodddwr Llywodraeth Cymru, sy'n gweithredu fel gwesteiwr yn lle noddwr teulu neu aelwyd, gan roi ffoaduriaid yn uniongyrchol mewn canolfannau croeso fel gwestai. Sut mae Llywodraeth Cymru, felly, yn lletya'r niferoedd mwy o bobl sy'n cyrraedd o dan y cynllun uwch-noddwr nag a gynlluniwyd yn wreiddiol, a mynd i'r afael â'r effaith y mae hyn yn ei chael ar wasanaethau a chymunedau lleol?
Mae Llywodraeth Iwerddon wedi cyhoeddi y bydd yn darparu 700 o gartrefi modiwlar ar gyfer ffoaduriaid o Wcráin eleni, gan gynnwys 200 gyda lle i 800 o westeion Wcreinaidd i'w hadeiladu erbyn y Pasg, wrth iddi ymgiprys i ddod o hyd i dai. O ystyried bod gan Gymru argyfwng cyflenwad tai fforddiadwy hirsefydlog, pa waith, os o gwbl, y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud ar yr opsiwn hwn, yn annibynnol a gyda Llywodraeth y DU?
Yn ystod fy ymweliad â chanolfan gwaith y Wyddgrug yr haf diwethaf, roedd y gwaith maen nhw'n ei wneud i gefnogi ffoaduriaid Wcreinaidd wedi creu argraff arnaf, a doeddwn i ddim yn synnu o ddeall nad yw'r ffoaduriaid eisiau bod yn ddibynnol a'u bod yn awyddus i weithio a chyfrannu. Pa waith, os o gwbl, y mae Llywodraeth Cymru felly yn ei wneud gyda'r Adran Gwaith a Phensiynau i sicrhau bod gwesteion Wcreinaidd hefyd yn gallu cael mynediad at wasanaethau datganoledig perthnasol drwy un pwynt mynediad, gan gynnwys trosglwyddo cymwysterau a chyrsiau Saesneg fel ail iaith neu ESOL, neu Gymraeg os ydyn nhw'n byw yn yr ardaloedd lle mae'r Gymraeg yn brif iaith?
Roedd yr adroddiad ar ymateb Wcráin gogledd Cymru, a gyhoeddwyd gan elusen Link International yn gynharach yn y mis, yn myfyrio ar eu taith ynghyd â'u gwesteion Wcreinaidd dros y 10 mis blaenorol. Mae hyn yn cynnwys cyfeirio at y cyfarfodydd amrywiol y maen nhw wedi cymryd rhan ynddyn nhw gyda Llywodraeth Cymru ac at y diweddariadau rheolaidd y maen nhw wedi eu rhoi i Lywodraeth Cymru ac arweinwyr lleol ynghylch eu gwaith. Mae hyn hefyd yn cyfeirio, er enghraifft, at y ffaith eu bod wedi cael gwybod am wahanol faterion diogelu sydd wedi achosi pryder, ac at eu gwaith gyda'r elusen Haven of Light, yn tynnu sylw at y risgiau ynghylch camfanteisio, caethwasiaeth fodern a masnachu pobl. Gweinidog, ydych chi wedi darllen ac ymateb i'r adroddiad hwn, yr ydych wedi ei dderbyn neu beidio efallai? Ac os nad ydych, a fyddwch chi'n gwneud hynny, nawr fy mod i wedi eich gwneud chi'n ymwybodol ohono?
Wrth ymateb i'ch datganiad am Wcráin yma fis diwethaf, cyfeiriais eto at drafodaethau yr ydych chi'n eu cael gyda Llywodraeth y DU ynghylch cynnydd posibl i'r taliad misol o £350 i bobl sy'n lletya Wcreiniaid yn eu cartrefi eu hunain. Felly, croesawais gadarnhad y diwrnod canlynol bod Llywodraeth y DU wedi bod wrthi'n gweithio ar hyn pan gyhoeddwyd pecyn cymorth newydd i Wcreiniaid o dros £650 miliwn, gan gynnwys cynnydd mewn taliadau i £500 mis i westeiwyr Cartrefi i Wcráin. Roedd eich datganiad ysgrifenedig wythnos yn ddiweddarach yn cydnabod hyn, ond galwodd hefyd am eglurder am dariffau ariannu ar gyfer deiliaid fisa Wcreinaidd, neu gronfeydd eraill i barhau i gefnogi pobl o Wcráin tra byddan nhw yn y DU. Pa ymgysylltu pellach ydych chi felly yn ei gael gyda'r DU ynghylch hyn?
Gofynnodd cyfarfod briffio Cynhadledd Esgobion Catholig Cymru a Lloegr ar oresgyniad Wcráin, i Aelodau barhau i godi argyfwng dyngarol Wcráin yn y Senedd, peidiwch â chaniatáu iddo gael ei anghofio, a chefnogi Llywodraethau Cymru a'r DU i weithio tuag at ddiwedd i'r gwrthdaro trwy ddulliau heddychlon. Sut mae Llywodraeth Cymru felly yn ymgysylltu â grwpiau ffydd ynghylch eu hymateb i'r argyfwng dyngarol ac o bosibl argyfwng bwyd byd-eang, a achosir gan yr ymosodiad ar Wcráin, fel yr amlygwyd gan Gynhadledd Esgobion Catholig Cymru a Lloegr?
Ac, yn olaf, dim ond sylw bach, edrychaf ymlaen at eich gweld yn y ganolfan gymorth integreiddio Pwylaidd ddydd Gwener, pan fydd modd trafod eu cymorth i ffoaduriaid Wcreinaidd hefyd. Diolch yn fawr.
Diolch yn fawr, Mark Isherwood, and I look forward as well to my visit on Friday to the Polish integration centre. Also, just in terms of links to the third sector and faith groups, I'm also very much looking forward to meeting Link International in north Wales during my visit later this week. Also, I will be holding a meeting next week with the third sector, which includes the faith groups.
I think it is important to recognise that we are pleased to be providing sanctuary for so many people. There's been a huge team Wales response to a terrible ongoing conflict, as you said. And it's this partnership approach that will continue as we support people to move on into longer term accommodation, either to hosts or into private or social housing across Wales. I've already identified the very good news that 1,200 have moved on, 800 into other hosts or, indeed, to private rented accommodation.
You ask about the ways in which we are supporting working with local authorities to provide interim and longer term accommodation. This is about all those in housing need in Wales, making sure that we use the transitional accommodation capital programme. We're investing £89 million through that programme to deliver more good-quality longer term accommodation, and it will help everyone in housing need. We're also investing over £197 million in homelessness and housing support. But we've taken the decision, as I've said, to include that £40 million in our draft budget, to continue our support for the people of Ukraine in this coming financial year. And these allocations underpin and highlight our commitment to supporting Ukrainian guests as they come to Wales. And I think it's important, in terms of that £89 million, that this is enabling local authorities to develop innovative ways in which they can accommodate those in housing need.
I think it's important to say in terms of the UK Government that we're very disappointed with the funding announcements they've made; I've made that clear in my statement. We believe the decisions to cut integration tariff funding for new arrivals, to scrap year 2 funding altogether, is short-sighted and counter-productive, because local authorities are working tirelessly to support Ukrainians and their hosts, but these funding cuts withdraw vital funding at a time of immense pressure on public services. I met the UK Minister, Felicity Buchan, before Christmas, with the Minister for refugees from Scotland, Neil Gray, and, indeed, we've got a meeting next week with Felicity Buchan. So, I'm glad that, again, Mark, we are moving forward on a trilateral basis to raise these issues. But there's no clarity, as I said in my statement, about the £150 million housing support that was announced before Christmas.
Just in terms of the breakdown or ending of placements, if, for any reason, sponsorship arrangements need to be ended early, the local authority is the one that should be notified. The authority needs to be notified as soon as possible. They'll help Ukrainians. They're all working flat out across Wales to help Ukrainians in these situations. But, also, we're funding the Welsh Refugee Council to provide support for those who need support directly, and they can in fact contact the Welsh Refugee Council. If we look at the nation of sanctuary website, the numbers are given, and they can contact and they will get bespoke advice and support on an individual family household basis. But this is about a partnership that we have with Housing Justice Cymru and Asylum Justice Cymru, who are also helping Ukrainian guests with immigration problems and questions as well.
So, as you know, this is about the team Wales approach, working together, supporting all of those who come to stay and live with us here in Wales, and giving them the support that we feel that they are entitled to. And, of course, many now are moving into jobs, into further and higher education, and we are addressing, and indeed the education Minister is clearly addressing, many of the issues that you've raised in terms of access to education. But also, we are addressing the issues relating to qualifications as well. This is something where, I think, in terms of the powers that we've got—. We've updated eligibility guidance for post-16 funding for those arriving under the Home Office Ukraine visa schemes, and all universities are keen to offer refuge for academics and students, and also working on the issues regarding the transferability of qualifications.
Diolch yn fawr, Mark Isherwood, ac edrychaf ymlaen hefyd at fy ymweliad ddydd Gwener â'r ganolfan integreiddio Pwylaidd. Hefyd, o ran cysylltiadau â'r trydydd sector a'r grwpiau ffydd, rwy'n edrych ymlaen yn fawr hefyd at gwrdd â Link International yn y gogledd yn ystod fy ymweliad yn ddiweddarach yr wythnos hon. Hefyd, byddaf yn cynnal cyfarfod yr wythnos nesaf gyda'r trydydd sector, sy'n cynnwys y grwpiau ffydd.
Rwy'n credu ei bod yn bwysig cydnabod ein bod yn falch o fod yn darparu noddfa i gymaint o bobl. Bu ymateb enfawr gan dîm Cymru i'r gwrthdaro parhaus ofnadwy, fel y dywedoch chi. A'r dull partneriaeth hwn fydd yn parhau wrth i ni gefnogi pobl i symud ymlaen i lety mwy hirdymor, naill ai at letywyr neu i dai preifat neu gymdeithasol ledled Cymru. Rwyf eisoes wedi nodi'r newyddion da iawn bod 1,200 wedi symud ymlaen, 800 at westeiwyr eraill neu, yn wir, i lety rhent preifat.
Rydych yn gofyn am y ffyrdd yr ydym yn cefnogi gweithio gydag awdurdodau lleol i ddarparu llety dros dro a llety mwy hirdymor. Mae hyn yn ymwneud â phawb sydd angen tai yng Nghymru, gan sicrhau ein bod yn defnyddio'r rhaglen gyfalaf ar gyfer llety dros dro. Rydym yn buddsoddi £89 miliwn drwy'r rhaglen honno i ddarparu mwy o lety tymor hirach o ansawdd da, a bydd yn helpu pawb sydd angen tai. Rydym hefyd yn buddsoddi dros £197 miliwn mewn digartrefedd a chymorth tai. Ond rydym wedi gwneud y penderfyniad, fel y dywedais, i gynnwys y £40 miliwn hwnnw yn ein cyllideb ddrafft, i barhau â'n cefnogaeth i bobl o Wcráin yn y flwyddyn ariannol hon sydd i ddod. Ac mae'r dyraniadau hyn yn tanategu ac yn amlygu ein hymrwymiad i gefnogi gwesteion o Wcráin wrth iddyn nhw ddod i Gymru. Ac rwy'n credu ei bod hi'n bwysig, o ran yr £89 miliwn hwnnw, fod hyn yn galluogi awdurdodau lleol i ddatblygu ffyrdd arloesol o gefnogi'r rhai sydd angen tai.
Rwy'n credu ei bod yn bwysig dweud o ran Llywodraeth y DU ein bod yn siomedig iawn gyda'r cyhoeddiadau ariannu y mae wedi eu gwneud; rwyf wedi gwneud hynny'n glir yn fy natganiad. Credwn fod y penderfyniadau i dorri cyllid tariff integreiddio ar gyfer newydd-ddyfodiaid, i gael gwared ar gyllid blwyddyn 2 yn gyfan gwbl, yn gibddall ac yn wrthgynhyrchiol, oherwydd bod awdurdodau lleol yn gweithio'n ddiflino i gefnogi Wcreiniaid a'u gwesteiwyr, ond mae'r toriadau cyllid hyn yn tynnu cyllid hanfodol yn ôl ar adeg o bwysau aruthrol ar wasanaethau cyhoeddus. Cwrddais â Gweinidog y DU, Felicity Buchan, cyn y Nadolig, gyda'r Gweinidog dros ffoaduriaid o'r Alban, Neil Gray, ac, yn wir, mae gennym ni gyfarfod yr wythnos nesaf gyda Felicity Buchan. Felly, rwy'n falch ein bod ni, unwaith eto, Mark, yn symud ymlaen ar sail deirochrog i godi'r materion hyn. Ond does dim eglurder, fel y dywedais i yn fy natganiad, ynghylch y £150 miliwn o gymorth tai a gyhoeddwyd cyn y Nadolig.
O ran torri neu ddiweddu lleoliadau, os, am unrhyw reswm, bod angen dod â threfniadau noddi i ben yn gynnar, yr awdurdod lleol yw'r un y dylid rhoi gwybod iddo. Mae angen rhoi gwybod i'r awdurdod cyn gynted â phosib. Byddan nhw'n helpu Wcreiniaid. Maen nhw i gyd yn gweithio fel lladd nadroedd ar draws Cymru i helpu Wcreiniaid yn y sefyllfaoedd hyn. Ond hefyd, rydyn ni'n ariannu Cyngor Ffoaduriaid Cymru i roi cymorth i'r rhai sydd angen cymorth yn uniongyrchol, ac mewn gwirionedd maen nhw'n gallu cysylltu â Chyngor Ffoaduriaid Cymru. Os edrychwn ar wefan Cenedl Noddfa, rhoddir y rhifau, a gallant gysylltu a byddant yn cael cyngor a chymorth pwrpasol ar sail aelwyd deuluol unigol. Ond mae hyn yn ymwneud â phartneriaeth sydd gennym ni gyda Housing Justice Cymru ac Asylum Justice Cymru, sydd hefyd yn helpu gwesteion o Wcráin gyda phroblemau mewnfudo a chwestiynau hefyd.
Felly, fel y gwyddoch chi, mae hyn yn ymwneud â dull Tîm Cymru, cydweithio, cefnogi pawb sy'n dod i aros a byw gyda ni yma yng Nghymru, a rhoi'r gefnogaeth iddyn nhw yr ydym yn teimlo bod ganddyn nhw hawl iddi. Ac, wrth gwrs, mae llawer nawr yn symud i swyddi, i addysg bellach ac addysg uwch, ac rydyn ni, ac yn wir y Gweinidog addysg yn glir yn mynd i'r afael â llawer o'r materion yr ydych chi wedi'u codi o ran mynediad at addysg. Ond hefyd, rydym yn mynd i'r afael â'r materion sy'n ymwneud â chymwysterau hefyd. Mae hyn yn rhywbeth, rwy'n credu, o ran y pwerau sydd gennym ni—. Rydym wedi diweddaru canllawiau cymhwysedd ar gyfer cyllid ôl-16 ar gyfer y rhai sy'n cyrraedd o dan gynlluniau fisa Wcráin y Swyddfa Gartref, ac mae pob prifysgol yn awyddus i gynnig lloches i academyddion a myfyrwyr, a hefyd yn gweithio ar y materion sy'n ymwneud â throsglwyddo cymwysterau.
Diolch am y datganiad, Weinidog. Er bod Llywodraeth y Deyrnas Gyfunol wedi datgelu pecyn newydd o gymorth milwrol Prydeinig ar gyfer Wcráin, mae'r cymorth, fel ŷch chi wedi sôn, y maen nhw'n ei ddarparu ar gyfer y rhai sydd wedi gorfod ffoi rhag y rhyfel—menywod a phlant yn bennaf—gan chwilio am noddfa yma, yn druenus o annigonol, a'r lefelau ar gyfer y flwyddyn nesaf yn bryderus, ac mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn ceisio llenwi'r bylchau yn y cyllid ar gyfer awdurdodau lleol, ar gyfer gwersi iaith, trafnidiaeth am ddim, ac yn y blaen. Felly, yn ystod sesiwn craffu gweinidogol ein Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol yr wythnos diwethaf, fe wnaethoch chi sôn, Weinidog, am sut oeddech chi'n gobeithio cael cyfarfod gyda Llywodraeth San Steffan ynghylch y cymorth yma, ac ŷch chi newydd sôn yn eich ateb chi i Mark Isherwood y bydd hynny'n digwydd yr wythnos nesaf. Felly, a gaf i ofyn beth yn union ŷch chi'n gobeithio ei godi yn benodol yn y cyfarfod hwn, a pha fylchau sydd yna yn y cymorth sy'n tanseilio ein dyhead ni yma yng Nghymru i fod yn genedl noddfa?
Weinidog, fe'ch cwestiynwyd chi yn y pwyllgor hefyd ynghylch y gallu cyllidebol i ddarparu cymorth pe bai pawb o Wcráin a gafodd fisa dan nawdd Llywodraeth Cymru yn dod draw. Yn ôl yr hyn a ddeallaf, mae'r gyllideb wedi'i dyrannu ar gyfer nifer y ffoaduriaid o Wcráin y disgwylir iddynt droi lan ac nid y nifer sydd â fisas, ac mae hyn wrth gwrs yn amodol, fel rŷn ni wedi clywed y prynhawn yma, ar unrhyw ddirywiad neu newid mawr newydd yn yr hynt neu natur y rhyfel. Felly, a allech chi roi rhywfaint mwy o eglurder i ni o ran sut y byddwch chi'n ymdrin â'r pwysau cyllidol os bydd Llywodraeth Cymru yn canfod bod eu cyfrifiadau nhw yn anghywir? Beth yn union yw'r ffigwr hwn? A fydd cyllid ar gael os bydd mwy na'r disgwyl yn cyrraedd?
Ac yn olaf, cyn y Nadolig, fe wnaethoch chi ddatganiad yn mynegi eich bwriad i annog ffoaduriaid o Wcráin i symud ymlaen o'u llety cychwynnol dros dro—y canolfannau croeso, wrth gwrs, dan nawdd Llywodraeth Cymru. Ac roeddech chi'n sôn yn eich datganiad heddiw fod 1,200 wedi symud ymlaen; 800 nawr mewn llety preifat neu gyda noddwyr yng Nghymru. Felly, beth yw sefyllfa y 400 arall? Ydyn ni'n monitro lle maen nhw wedi mynd? A hefyd, beth yw'r cynnydd o ran y ffoaduriaid eraill sy'n dal i fod yn y canolfannau croeso ac sydd heb fedru symud ymlaen? Beth yw'r hyn sy'n eu rhwystro nhw rhag symud ymlaen? Diolch.
Thank you for your statement, Minister. Although the UK Government has unveiled a new package of British military aid for Ukraine, the help, as you've mentioned, that they have provided for those who have had to flee the war—mainly women and children—looking for sanctuary here, is woefully inadequate, and the levels for next year are also concerning, and the Welsh Government has been trying to fill those funding gaps for local authorities, for language lessons, free transport and so on and so forth. So, during the ministerial scrutiny session at the Equality and Social Justice Committee last week, you mentioned, Minister, how you hoped to have a meeting with the Westminster Government regarding this aid, and you've just mentioned in your response to Mark Isherwood that that will happen next week. So, may I ask what exactly you hope to raise in this meeting, and what gaps are there in the support that undermine our desire in Wales to be a nation of sanctuary?
Minister, you were also questioned in committee on your funding ability to provide support if everyone from Ukraine who got a visa under the auspices of the Welsh Government came over. As I understand it, the budget has been allocated for the number of Ukrainian refugees that are expected to turn up, and not for the number with visas, and of course this is subject, as we've heard, to any further deterioration or major change in the progress or nature of the war. So, can you provide us with more clarity as to how you will deal with that funding pressure if the Welsh Government finds that its calculations were wrong? What exactly is this figure? Will funding be available if more people than expected arrive?
And finally, before Christmas, you made a statement expressing your intention to encourage refugees from Ukraine to move on from their initial temporary accommodation—the welcome centres, of course, sponsored by Welsh Government. And in your statement today you mentioned that 1,200 had moved on; 800 are now in private accommodation or with sponsors in Wales. So, what is the situation of the other 400? Are we monitoring where they have gone? And also, what progress is being made in terms of the other refugees who are still in the welcome centres and who haven't been able to move on? What are the barriers to them from moving on? Thank you.
Diolch yn fawr, Sioned Williams, and thank you again for recognising the challenges that we face but also the responsibilities that we are taking as a nation of sanctuary, and as a supersponsor. This has been an important responsibility, and that's why, indeed, we provide that wraparound support, which is what was always a key objective of the supersponsor route, and we do provide that wraparound support from the moment a guest arrives from Ukraine, and it has been in our welcome centres. But also, in more recent times, we have had some refugees arriving from Ukraine, some guests, who we have also managed to find a host for, because as I said in my statement, the hosting route has proved to be very beneficial to many Ukrainian guests who've come to Wales, fleeing the Putin invasion and atrocities, which, of course, continue. We do have that responsibility.
As I laid out in my statement, we know that there are more visas that have been approved—8,700 visas have been granted, as I said, in total, to people from Ukraine who have sponsors in Wales, and we have 6,300 Ukrainians through the Homes for Ukraine scheme with us now. So, I think we are very mindful, and that's why, indeed, in terms of the draft budget for next year, the £40 million, that is based on our commitment. This is not something we had in our budget before; the funding that we've put into the supersponsor scheme and the funding that we've put in to provide all of those services, those wraparound services, has been what we as a Welsh Government have seen as a priority. We have costed and estimated the cost in terms of those additional arrivals that we anticipate. It has been very slow, the number arriving. We actually also are working with the UK Government to check the data about the numbers coming, because some may not come as a result of the supersponsor route. But our doors are open. We are here to support those who will arrive.
We do get an integration tariff from the UK Government to help with that wraparound support, and of course this is about the time that is spent in our welcome centres. But the vast majority of that tariff is passed on to local authorities to provide support. As I said, also, in response to Mark Isherwood, after people move on to longer term accommodation, the remainder of the tariff will move with them to the onward local authority. I think the reduction of the tariff from £10,500, which was when they arrived in 2022, to £5,900, as I said, is short-sighted, it is counter-productive, it will reduce vital funding whilst public services are under strain. The £350 per month 'thank you' payment for hosts will be made available to the Welsh Government for every Ukrainian household accommodated under the supersponsor route, but I have to say that these issues in terms of the cutbacks, the fact that the £500 isn't paid until 12 months into the hosting arrangement, these are the items that are going to be on the agenda for our meeting next week with the UK Government Minister, Felicity Buchan.
Diolch yn fawr, Sioned Williams, a diolch eto am gydnabod yr heriau yr ydym yn eu hwynebu ond hefyd y cyfrifoldebau yr ydym yn eu cymryd fel cenedl noddfa, ac fel uwch-noddwr. Mae hwn wedi bod yn gyfrifoldeb pwysig, a dyna pam, yn wir, yr ydym yn darparu'r gefnogaeth gofleidiol honno, sef yr hyn a oedd bob amser yn un o amcanion allweddol y llwybr uwch-noddwr, ac rydym yn darparu'r gefnogaeth gofleidiol honno o'r eiliad y mae gwestai yn cyrraedd o Wcráin, ac mae wedi bod yn ein canolfannau croeso. Ond hefyd, mewn cyfnod mwy diweddar, rydym wedi gweld rhai ffoaduriaid yn cyrraedd o Wcráin, rhai gwesteion, yr ydym hefyd wedi llwyddo i ddod o hyd i westeiwyr iddyn nhw, oherwydd fel y dywedais i yn fy natganiad, mae'r llwybr lletya wedi profi'n fuddiol iawn i lawer o westeion o Wcráin sydd wedi dod i Gymru, gan ffoi rhag goresgyniad ac erchyllterau Putin, sydd, wrth gwrs, yn parhau. Mae gennym ni y cyfrifoldeb hwnnw.
Fel y nodais yn fy natganiad, rydyn ni'n gwybod bod mwy o fisâu wedi'u cymeradwyo—mae 8,700 o fisâu wedi'u caniatáu, fel y dywedais i, i gyd, i bobl o Wcráin sydd â noddwyr yng Nghymru, ac mae gennym 6,300 o Wcreiniaid drwy gynllun Cartrefi i Wcráin gyda ni nawr. Felly, rwy'n credu ein bod yn ymwybodol iawn, a dyna pam, yn wir, o ran y gyllideb ddrafft ar gyfer y flwyddyn nesaf, mae'r £40 miliwn, yn seiliedig ar ein hymrwymiad. Nid yw hyn yn rhywbeth oedd gennym yn ein cyllideb o'r blaen; mae'r cyllid rydym wedi'i roi i'r cynllun uwch-noddwr a'r cyllid rydym wedi'i roi i mewn i ddarparu'r holl wasanaethau hynny, y gwasanaethau cofleidiol hynny, wedi bod yr hyn yr ydym ni fel Llywodraeth Cymru wedi ei weld fel blaenoriaeth. Rydym wedi costio ac amcangyfrif y gost o ran y rhai ychwanegol yr ydym yn rhagweld y bydd yn cyrraedd. Mae wedi bod yn araf iawn, y nifer yn cyrraedd. Mewn gwirionedd, rydym hefyd yn gweithio gyda Llywodraeth y DU i wirio'r data ynghylch y niferoedd sy'n dod, oherwydd efallai na fydd rhai yn dod o ganlyniad i'r llwybr uwch-noddwr. Ond mae'n drysau ni ar agor. Rydym yma i gefnogi'r rhai fydd yn cyrraedd.
Rydym yn cael tariff integreiddio gan Lywodraeth y DU i helpu gyda'r gefnogaeth gofleidiol honno, ac wrth gwrs mae hyn ynghylch yr amser sy'n cael ei dreulio yn ein canolfannau croeso. Ond mae mwyafrif llethol y tariff hwnnw'n cael ei drosglwyddo i awdurdodau lleol i roi cymorth. Fel y dywedais i, hefyd, mewn ymateb i Mark Isherwood, ar ôl i bobl symud ymlaen i lety tymor hwy, bydd gweddill y tariff yn symud gyda nhw, ymlaen i'r awdurdod lleol perthnasol. Rwy'n credu bod gostyngiad tariff o £10,500, sef yr hyn oedd e' pan gyrhaeddon nhw yn 2022, i £5,900, fel y dywedais i, yn gibddall, mae'n wrthgynhyrchiol, bydd yn lleihau cyllid hanfodol tra bod gwasanaethau cyhoeddus dan straen. Bydd y taliad o £350 y mis sef y 'diolch' i'r gwesteiwyr ar gael i Lywodraeth Cymru ar gyfer pob aelwyd Wcreinaidd sy'n cael ei llety o dan y llwybr uwch-noddwr, ond mae'n rhaid i mi ddweud bod y materion hyn o ran y toriadau, y ffaith nad yw'r £500 yn cael ei dalu tan fydd 12 mis o'r trefniant lletya wedi mynd heibio, dyma'r eitemau sy'n mynd i fod ar yr agenda ar gyfer ein cyfarfod yr wythnos nesaf gyda Gweinidog Llywodraeth y DU, Felicity Buchan.
Diolch i'r Gweinidog.
I thank the Minister.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r Rheoliadau Treth Gwarediadau Tirlenwi (Cyfraddau Treth) (Cymru) (Diwygio) 2022. Y Gweinidog i wneud y cynnig yma. Rebecca Evans.
The next item is the Landfill Disposals Tax (Tax Rates) (Wales) (Amendment) Regulations 2022. The Minister to move the motion. Rebecca Evans.
Cynnig NDM8186 Lesley Griffiths
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 27.5:
1. Yn cymeradwyo Rheoliadau Treth Gwarediadau Tirlenwi (Cyfraddau Treth) (Cymru) (Diwygio) 2022 a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 15 Rhagfyr 2022.
Motion NDM8186 Lesley Griffiths
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 27.5:
1. Approves The Landfill Disposals Tax (Tax Rates) (Wales) (Amendment) Regulations 2022 laid in the Table Office on 15 December 2022.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
The Landfill Disposals Tax (Tax Rates) (Wales) (Amendment) Regulations 2022 relate to setting the 2023-24 tax rates for landfill disposals tax. They were made using the made affirmative procedure. These regulations set the standard, lower and unauthorised disposal rates for landfill disposals tax, which, subject to the outcome of today's debate, will apply to taxable disposals made on or after 1 April 2023.
In accordance with my announcement at the draft budget on 13 December, the standard and lower rates for landfill disposals tax will increase in line with retail price index inflation, as forecast by the Office for Budget Responsibility in autumn 2021. This approach ensures that the rate remains consistent with the UK Government landfill tax for the next financial year, providing the stability that businesses have told us that they need. By setting tax rates that are consistent with the UK landfill tax, public services in Wales will continue to benefit from tax revenue while ensuring the risk of the movement of waste across the border is reduced.
Further work will be taken forward this year to consider the longer term agenda for landfill disposals tax rates. I've also commissioned an independent review of the Landfill Disposals Tax (Wales) Act 2017, which will conclude later in the spring. Any findings from the review will feed into future policy development. The standard rate will be increased to £102.10, and the lower rate will be £3.25 per tonne. The unauthorised rate, maintained at 150 per cent of the standard rate to discourage illegal waste activity, will be £153.15 per tonne. I ask Members to approve these regulations.
Mae Rheoliadau Treth Gwarediadau Tirlenwi (Cyfraddau Treth) (Cymru) (Diwygio) 2022 yn ymwneud â gosod cyfraddau treth 2023-24 ar gyfer treth gwarediadau tirlenwi. Fe'u gwnaed gan ddefnyddio'r weithdrefn gadarnhaol. Mae'r rheoliadau hyn yn gosod y cyfraddau gwaredu safonol, is ac anawdurdodedig ar gyfer treth gwarediadau tirlenwi, a fydd, yn amodol ar ganlyniad y ddadl heddiw, yn berthnasol i warediadau trethadwy a wneir ar 1 Ebrill 2023 neu ar ôl hynny.
Yn unol â fy nghyhoeddiad yn y gyllideb ddrafft ar 13 Rhagfyr, bydd y cyfraddau safonol ac is ar gyfer treth gwarediadau tirlenwi yn cynyddu yn unol â chwyddiant mynegai prisiau manwerthu, fel y rhagwelwyd gan y Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol yn hydref 2021. Mae'r dull hwn yn sicrhau bod y gyfradd yn parhau i fod yn gyson â threth tirlenwi Llywodraeth y DU ar gyfer y flwyddyn ariannol nesaf, gan ddarparu'r sefydlogrwydd y mae busnesau wedi dweud wrthym eu bod ei angen. Trwy osod cyfraddau treth sy'n gyson â threth tirlenwi'r DU, bydd gwasanaethau cyhoeddus yng Nghymru yn parhau i elwa ar refeniw trethi gan sicrhau bod y risg o symud gwastraff dros y ffin yn gostwng.
Bydd rhagor o waith yn cael ei wneud eleni i ystyried yr agenda tymor hwy ar gyfer cyfraddau treth gwarediadau tirlenwi. Rwyf hefyd wedi comisiynu adolygiad annibynnol o Ddeddf Treth Gwarediadau Tirlenwi (Cymru) 2017, a fydd yn dod i ben yn ddiweddarach yn y gwanwyn. Bydd unrhyw ganfyddiadau'r adolygiad yn cyfrannu at ddatblygiad polisi yn y dyfodol. Bydd y gyfradd safonol yn cynyddu i £102.10, a bydd y gyfradd is yn £3.25 y dunnell. Bydd y gyfradd anawdurdodedig, sy'n cael ei chynnal ar 150 y cant o'r gyfradd safonol er mwyn annog pobl i beidio ag ymgymryd â gweithgarwch gwastraff anghyfreithlon, yn £153.15 y dunnell. Gofynnaf i Aelodau gymeradwyo'r rheoliadau hyn.
Cadeirydd y Pwyllgor Cyllid, Peredur Owen Griffiths, sydd yn ymddangos fel ei fod e mewn rhywfaint o sioc i fi ei alw e. Does dim rhaid cyfrannu, wrth gwrs. Felly, fe wnaf i ofyn i Gadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad—ydy e'n disgwyl i fi ei alw e? Ydy. Felly, Huw Irranca-Davies.
The Chair of the Finance Committee, Peredur Owen Griffiths, who seems slightly surprised at being called. You don't have to contribute, of course. So, I will invite the Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee—is he expecting to be called? He is, yes. Huw Irranca-Davies.
Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Fe wnaethon ni drafod y rheoliadau hyn ar 16 Ionawr ac mae ein hadroddiad wedi cael ei osod er gwybodaeth i'r Aelodau yn y ddadl y prynhawn yma.
We considered these regulations on 16 January and our report has been laid to inform Members in this afternoon’s debate.
Our report on these regulations contains three merits points, and I thank the Minister very much for providing a timely response. I'm going to focus on our third merits point, which I'm going to chalk up as a small but very important piece of progress in terms of the Welsh language and actually having Welsh and English legislation and regulations at the same time. Because it noted that the Welsh Government has relied on Standing Order 15.4 to justify the laying of an English-only explanatory memorandum, on the grounds that, in quotes,
'it is not considered appropriate in the circumstances or reasonably practicable to lay it in English and Welsh'.
In our report, we argued that a Welsh language explanatory memorandum would indeed help any Welsh speakers who are interested in these regulations. And so, we asked the Welsh Government to explain why it is not considered appropriate or reasonably practicable to lay the explanatory memorandum in Welsh. This has been something of an ongoing theme for my committee for some time. The response we initially received, again, noted Standing Order 15.4 and stated that the Welsh Government had consulted guidance provided by the office of the Welsh Language Commissioner, and that
'As the Regulations are of a technical nature and will affect only an extremely small proportion of the population, the Explanatory Memorandum has not been deemed a priority for translation'.
However—hold on—we note that this response has indeed now been superseded by a commitment we have secured from the Permanent Secretary to the Welsh Government, and we really welcome that. I mentioned earlier that the too-often lack of available Welsh language explanatory memoranda for Welsh-made subordinate legislation has been a concern to our committee. So, we wrote to the Permanent Secretary just before Christmas, with the agreement of all the committee members, and stated our belief again that we're not persuaded—we were not persuaded then as we're not now—that Standing Order 15.4 should be used as a means to not produce Welsh language explanatory memoranda, particularly in light of the Welsh Government’s commitment to the accessibility of Welsh law. We also said that explanatory memoranda accompanying any legislation should always be made available in Welsh, and we believe this would follow the spirit of the Welsh language standards.
As a committee, we have been concerned that there may be issues of resourcing in the Welsh Government and we asked for the Permanent Secretary’s assessment of whether Government has sufficient capacity to produce all explanatory memoranda to subordinate legislation in Welsh. We are grateful to the Permanent Secretary for a prompt reply and we very much welcome the commitment that, following a brief bedding-in period, the Welsh Government will produce explanatory memoranda to Welsh subordinate legislation bilingually.
I draw this to Members' attention this afternoon and I chalk it down to a small success of good collaborative working with the Welsh Government and the committee. Diolch yn fawr iawn.
Mae ein hadroddiad ar y rheoliadau hyn yn cynnwys tri phwynt rhinwedd, a diolch yn fawr i'r Gweinidog am ddarparu ymateb amserol. Rwy'n mynd i ganolbwyntio ar ein trydydd pwynt rhinwedd, ac rwy'n mynd i'w nodi fel darn bach ond pwysig iawn o gynnydd o ran y Gymraeg ac mewn gwirionedd o ran cael deddfwriaeth a rheoliadau Cymraeg a Saesneg ar yr un pryd. Oherwydd nododd bod Llywodraeth Cymru wedi dibynnu ar Reol Sefydlog 15.4 i gyfiawnhau gosod memorandwm esboniadol Saesneg yn unig, ar y sail bod, mewn dyfyniadau,
'nid yw'n cael ei ystyried yn briodol o dan yr amgylchiadau neu'n rhesymol ymarferol i'w osod yn Gymraeg a Saesneg'.
Yn ein hadroddiad, dadleuwyd y byddai memorandwm esboniadol Cymraeg yn wir yn helpu unrhyw siaradwyr Cymraeg sydd â diddordeb yn y rheoliadau hyn. Ac felly, gwnaethom ofyn i Lywodraeth Cymru esbonio pam nad yw'n cael ei hystyried yn briodol neu'n rhesymol ymarferol i osod y memorandwm esboniadol yn Gymraeg. Mae hyn wedi bod yn dipyn o thema barhaus i fy mhwyllgor ers tro. Roedd yr ymateb a gawsom yn wreiddiol, unwaith eto, yn nodi Rheol Sefydlog 15.4 a nododd fod Llywodraeth Cymru wedi ymgynghori â chanllawiau a ddarparwyd gan swyddfa Comisiynydd y Gymraeg, a
'Gan fod y Rheoliadau o natur dechnegol a byddant yn effeithio ar gyfran hynod fach yn unig o'r boblogaeth, nid yw'r Memorandwm Esboniadol wedi cael ei ystyried yn flaenoriaeth ar gyfer ei gyfieithu'.
Fodd bynnag—arhoswch eiliad—rydyn ni'n nodi bod yr ymateb hwn yn wir bellach wedi ei ddisodli gan ymrwymiad yr ydym ni wedi'i gael gan Ysgrifennydd Parhaol Llywodraeth Cymru, ac rydyn ni'n croesawu hynny mewn gwirionedd. Soniais yn gynharach bod y diffyg memoranda esboniadol Cymraeg sydd ar gael yn rhy aml ar gyfer is-ddeddfwriaeth a wnaed gan Gymru wedi bod yn bryder i'n pwyllgor. Felly, ysgrifennom ni at yr Ysgrifennydd Parhaol ychydig cyn y Nadolig, gyda chytundeb holl aelodau'r pwyllgor, a datgan ein cred eto nad ydyn ni wedi ein perswadio—ni chawsom ein perswadio bryd hynny nac yn awr—y dylid defnyddio Rheol Sefydlog 15.4 fel modd i beidio â chynhyrchu memoranda esboniadol Cymraeg, yn enwedig yng ngoleuni ymrwymiad Llywodraeth Cymru i hygyrchedd cyfraith Cymru. Dywedon ni hefyd y dylai memoranda esboniadol sy'n gysylltiedig ag unrhyw ddeddfwriaeth fod ar gael yn Gymraeg bob amser, a chredwn y byddai hyn yn dilyn ysbryd y safonau Cymraeg.
Fel pwyllgor, rydym wedi bod yn pryderu y gall fod problemau o ran sicrhau adnoddau yn Llywodraeth Cymru a gofynnom am asesiad yr Ysgrifennydd Parhaol ynghylch pa un a oes gan y Llywodraeth ddigon o gapasiti i gynhyrchu'r holl femoranda esboniadol i is-ddeddfwriaeth yn Gymraeg. Rydym yn ddiolchgar i'r Ysgrifennydd Parhaol am ateb prydlon ac rydym yn croesawu'n fawr yr ymrwymiad y bydd Llywodraeth Cymru, yn dilyn cyfnod byr o ymsefydlu, yn llunio memoranda esboniadol i is-ddeddfwriaeth Cymru yn ddwyieithog.
Tynnaf hyn i sylw'r Aelodau y prynhawn yma ac fe'i nodaf fel llwyddiant bach o gydweithio da gyda Llywodraeth Cymru a'r pwyllgor. Diolch yn fawr iawn.
I understand that Peredur Owen Griffiths has got over his shock at being called now and is ready to contribute.
Rwy'n deall fod Peredur Owen Griffiths wedi dod dros y sioc o gael ei alw nawr a'i fod yn barod i gyfrannu.
Felly, Cadeirydd y Pwyllgor Cyllid, Peredur Owen Griffths.
Chair of the Finance Committee, Peredur Owen Griffiths.
Diolch, Llywydd, ac ymddiheuriadau am beidio â bod yn barod yn fanna.
Thank you, Llywydd, and apologies for not being ready there.
I'm pleased to speak in the debate. The committee considered these regulations at our meeting last Thursday after the Legislation, Justice and Constitution Committee had laid its report. We have no further reporting points to make other than those already covered by that committee and therefore consider it appropriate and proportionate on this occasion not to produce our own separate report.
However, I'd like to emphasise the importance of the Finance Committee, as the gatekeeper of financial scrutiny in the Senedd, having an opportunity to scrutinise regulations of this nature. Although we have no policy issues to raise in this instance, we fully expect any future tax instruments to be referred to us by the Business Committee.
I'd also like to give assurance to Members that, as a committee, we will continue to keep a close eye on the legal framework governing the operation of devolved taxes in Wales. This includes any subordinate legislation made by Welsh Ministers in this area and the outcome of the independent review of landfill disposals tax, as referenced in the report of the Legislation, Justice and Constitution Committee. Diolch yn fawr.
Rwy'n falch o gael siarad yn y ddadl. Fe wnaeth y pwyllgor ystyried y rheoliadau hyn yn ein cyfarfod ddydd Iau diwethaf ar ôl i'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad osod ei adroddiad. Nid oes gennym unrhyw bwyntiau adrodd pellach i'w gwneud ar wahân i'r rhai sydd eisoes yn dod o dan y pwyllgor hwnnw ac felly rydym yn ei ystyried yn briodol ac yn gymesur ar yr achlysur hwn i beidio â chynhyrchu ein hadroddiad ar wahân ein hunain.
Ond hoffwn bwysleisio pwysigrwydd y ffaith fod y Pwyllgor Cyllid, fel porthor craffu ariannol yn y Senedd, yn cael cyfle i graffu ar reoliadau o'r fath. Er nad oes gennym unrhyw faterion polisi i'w codi yn yr achos hwn, rydym yn llwyr ddisgwyl i unrhyw offerynnau treth yn y dyfodol gael eu cyfeirio atom gan y Pwyllgor Busnes.
Hoffwn hefyd roi sicrwydd i Aelodau y byddwn, fel pwyllgor, yn parhau i gadw llygad barcud ar y fframwaith cyfreithiol sy'n llywodraethu'r gwaith o weithredu trethi datganoledig yng Nghymru. Mae hyn yn cynnwys unrhyw is-ddeddfwriaeth a wneir gan Weinidogion Cymru yn y maes hwn a chanlyniad yr adolygiad annibynnol o'r dreth gwarediadau tirlenwi, fel y cyfeirir ato yn adroddiad y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad. Diolch yn fawr.
Y Gweinidog i ymateb.
The Minister to respond.
I'll just take the opportunity to thank both committees for their work. I think the important points that both Chairs have made this afternoon go certainly well beyond the scope of the narrow regulations that we are discussing this afternoon, but I think the points that were made were really important, and I'm glad that we've been able to come to a good conclusion with the work in terms of the LJC committee demonstrating some good collaborative work between the Welsh Government and committees.
Fe wnaf fanteisio ar y cyfle i ddiolch i'r ddau bwyllgor am eu gwaith. Rwy'n credu bod y pwyntiau pwysig y mae'r ddau gadeirydd wedi'u gwneud y prynhawn yma yn sicr yn mynd ymhell y tu hwnt i gwmpas y rheoliadau cul yr ydym yn eu trafod y prynhawn yma, ond rwy'n credu bod y pwyntiau a wnaed yn bwysig iawn, ac rwy'n falch ein bod ni wedi gallu dod i gasgliad da gyda'r gwaith o ran y pwyllgor deddfwriaeth, cyfiawnder a'r cyfansoddiad yn dangos rhywfaint o waith cydweithredol da rhwng Llywodraeth Cymru a phwyllgorau.
Y cwestiwn, felly, yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, mae'r cynnig yna wedi ei dderbyn.
The proposal is to agree the motion. Does any Member object? There are no objections. The motion is therefore agreed.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Eitem 10 sydd nesaf, Rheoliadau Dyrannu Tai a Digartrefedd (Cymhwystra) (Cymru) (Diwygio) 2023. Y Gweinidog Newid Hinsawdd sy'n cynnig rhain, Julie James.
We move to item 10, the Allocation of Housing and Homelessness (Eligibility) (Wales) (Amendment) Regulations 2023. The Minister for Climate Change to move these, Julie James.
Cynnig NDM8185 Lesley Griffiths
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 27.5:
1. Yn cymeradwyo bod y fersiwn ddrafft o Reoliadau Dyrannu Tai a Digartrefedd (Cymhwystra) (Cymru) (Diwygio) 2023 yn cael ei llunio yn unol â’r fersiwn ddrafft a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 13 Rhagfyr 2022.
Motion NDM8185 Lesley Griffiths
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 27.5:
1. Approves that the draft The Allocation of Housing and Homelessness (Eligibility) (Wales) (Amendment) Regulations 2023 is made in accordance with the draft laid in the Table Office on 13 December 2022.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Llywydd. We've made the draft Allocation of Housing and Homelessness (Eligibility) (Wales) (Amendment) Regulations 2023 in order to amend the Allocation of Housing and Homelessness (Eligibility) (Wales) Regulations 2014, known as the 2014 regulations, so that victims and survivors of slavery and human trafficking granted temporary permission to stay in the UK can access housing or housing assistance in Wales. People who are granted this temporary permission to stay will be able to remain in the UK for up to 30 months. This entitlement gives them the right to work, study and access public funds, notably housing and housing assistance.
I hope that Members will approve the motion, as this will provide victims and survivors of slavery and human trafficking with important rights and ensure that housing laws in Wales are made consistent with the United Kingdom's immigration laws, which are due to change next week. Victims and survivors of slavery and human trafficking are already entitled to remain temporarily in the UK through the Home Office's discretionary powers. The amendments put forward today will ensure that the 2014 regulations formalise the eligibility of victims and survivors of slavery and human trafficking within, rather than outside, the current immigration rules.
I hope that Members will recognise that their support for the regulations will help strengthen Wales's commitment to be a nation of sanctuary, committed to human rights and promoting peace. Diolch.
Diolch, Llywydd. Rydym wedi gwneud y fersiwn ddrafft o Reoliadau Dyrannu Tai a Digartrefedd (Cymhwystra) (Cymru) (Diwygio) 2023 er mwyn diwygio Rheoliadau Dyrannu Tai a Digartrefedd (Cymhwystra) (Cymru) 2014, a elwir yn rheoliadau 2014, fel bod dioddefwyr a goroeswyr caethwasiaeth a masnachu pobl a gafodd ganiatâd dros dro i aros yn y DU yn gallu cael mynediad at dai neu at gymorth tai yng Nghymru. Bydd pobl sy'n cael y caniatâd dros dro hwn i aros yn gallu aros yn y DU am hyd at 30 mis. Mae'r hawl hwn yn rhoi'r hawl iddyn nhw weithio, astudio a chael mynediad at arian cyhoeddus, yn arbennig tai a chymorth tai.
Rwy'n gobeithio y bydd Aelodau yn cymeradwyo'r cynnig, gan y bydd hwn yn rhoi hawliau pwysig i ddioddefwyr a rhai sydd wedi goroesi caethwasiaeth a masnachu pobl a sicrhau bod cyfreithiau tai yng Nghymru yn cael eu gwneud yn gyson â deddfau mewnfudo'r Deyrnas Unedig, sydd i fod i newid yr wythnos nesaf. Mae gan ddioddefwyr a goroeswyr caethwasiaeth a masnachu pobl eisoes hawl i aros dros dro yn y DU trwy bwerau disgresiwn y Swyddfa Gartref. Bydd y gwelliannau a gyflwynwyd heddiw yn sicrhau bod rheoliadau 2014 yn ffurfioli cymhwysedd dioddefwyr a goroeswyr caethwasiaeth a masnachu pobl o fewn yn hytrach na thu allan i'r rheolau mewnfudo presennol.
Gobeithio y bydd Aelodau'n cydnabod y bydd eu cefnogaeth i'r rheoliadau yn helpu i gryfhau ymrwymiad Cymru i fod yn genedl noddfa, wedi ymrwymo i hawliau dynol a hyrwyddo heddwch. Diolch.
Cadeirydd y pwyllgor deddfwriaeth, Huw Irranca-Davies.
Chair of the legislation committee, Huw Irranca-Davies.
Diolch eto, Llywydd. Fe wnaethon ni drafod hefyd y rheoliadau hyn ar 16 Ionawr, ac mae ein hadroddiad wedi'i gynnwys ar agenda'r prynhawn yma i lywio'r ddadl hon.
Thank you once again, Llywydd. We also considered these regulations on 16 January and our report is included with this afternoon’s agenda to inform this debate.
Our report on these regulations contains two merits points. I will start with the second, which noted that there had been no consultation on the regulations. In particular, we noted a paragraph in the explanatory memorandum accompanying the regulations that states that as temporary permission to stay is a product of reserved UK Government policy—namely immigration—the Welsh Government did not consider it in this case possible to undertake a meaningful consultation on alternative approaches, as the effect of the regulations—as the Minister has indeed said—is to ensure consistency between Welsh housing law and immigration law. So, we note that.
Our first merits reporting point, however, rehearses the same point I made in the previous debate. The explanatory memorandum to the regulations was laid in English only. Before we received the relevant letter from the Permanent Secretary, which I referred to my previous contribution, we asked the Welsh Government to explain why a Welsh language version of the explanatory memorandum had not been laid for these regulations. The response we received again noted Standing Order 15.4, and stated that the Welsh Government had consulted guidance provided by the office of the Welsh Language Commissioner, and so on, and so on, to refer to the transcript of the previous debate. But as we noted before, and as per the commitment from the Permanent Secretary, the Welsh Government will now produce explanatory memoranda to Welsh subordinate legislation bilingually, following a brief bedding-in period. So, we're really grateful for that clarification.
Mae ein hadroddiad ar y rheoliadau hyn yn cynnwys dau bwynt rhinweddau. Fe ddechreuaf gyda'r ail, a nododd na fu unrhyw ymgynghoriad ar y rheoliadau. Yn benodol, nodwyd paragraff yn y memorandwm esboniadol sy'n gysylltiedig â'r rheoliadau sy'n nodi, gan fod caniatâd dros dro i aros yn gynnyrch polisi Llywodraeth y DU a gedwir yn ôl—sef mewnfudo—nid oedd Llywodraeth Cymru yn ystyried yn yr achos hwn ei bod yn bosibl cynnal ymgynghoriad ystyrlon ar ddulliau amgen, gan mai effaith y rheoliadau—fel y dywedodd y Gweinidog yn wir—yw sicrhau cysondeb rhwng cyfraith tai Cymru a chyfraith mewnfudo. Felly, rydyn ni'n nodi hynny.
Fodd bynnag, mae ein pwynt adrodd rhinweddau cyntaf, yn ailadrodd yr un pwynt a wnes i yn y ddadl flaenorol. Gosodwyd memorandwm esboniadol y rheoliadau yn Saesneg yn unig. Cyn i ni dderbyn y llythyr perthnasol gan yr Ysgrifennydd Parhaol, y cyfeiriais ato yn fy nghyfraniad blaenorol, fe ofynnom ni i Lywodraeth Cymru esbonio pam nad oedd fersiwn Gymraeg o'r memorandwm esboniadol wedi'i gosod ar gyfer y rheoliadau hyn. Roedd yr ymateb a gawsom eto yn nodi Rheol Sefydlog 15.4, ac yn datgan bod Llywodraeth Cymru wedi ymgynghori â chanllawiau a ddarparwyd gan swyddfa Comisiynydd y Gymraeg, ac ati, i gyfeirio at drawsgrifiad y ddadl flaenorol. Ond fel y nodwyd o'r blaen, ac yn unol â'r ymrwymiad gan yr Ysgrifennydd Parhaol, bydd Llywodraeth Cymru nawr yn cynhyrchu memoranda esboniadol i is-ddeddfwriaeth Cymru yn ddwyieithog, yn dilyn cyfnod byr o ymsefydlu. Felly, rydyn ni'n ddiolchgar iawn am yr eglurhad hwnnw.
Diolch am y datganiad y prynhawn yma; mae o i'w groesawu yn fawr iawn. Mae o'n dangos dyhead ac uchelgais Cymru i fod yn wlad ac yn genedl o noddfa, ac mae'r datganiad yma'n sicr yn gam pwysig i'r cyfeiriad hwnnw.
Fel y gŵyr y Gweinidog, mae'r Pwyllgor Llywodraeth Leol a Thai yn cynnal ymgynghoriad i ffoaduriaid o Wcráin sydd yn dod i Gymru er mwyn dianc troseddau Putin ar hyn o bryd. Mae'r dystiolaeth wedi bod yn ddirdynnol, ac mae'n deg dweud bod gweithredoedd Llywodraeth Cymru wedi bod yn llawer iawn gwell na'r hyn sydd i'w weld gan Lywodraeth San Steffan.
Ond erys y pwynt fod yna ddiffyg tai yma, a gwersi i'w dysgu o'r profiadau diweddar. Felly, a gawn ni sicrwydd fod anheddau addas i bwrpas yn cael eu paratoi yn ddi-oed er mwyn sicrhau bod gennym ni'r adnoddau angenrheidiol i groesawu a chartrefi y bobl yma sydd ddirfawr angen ein cymorth, a bod gennym ni'r cyfrifoldeb i'w llochesi nhw?
Ac yn olaf, rydyn ni wedi clywed dros y dyddiad diwethaf y newyddion brawychus am 200 o blant oedd yn ceisio lloches yn diflannu o westai lloches y Swyddfa Gartref yn Lloegr. A fydd y newid yma i TPS yn sicrhau mwy o ddiogelwch i'r bobl fregus iawn yma, a pha gamau sy'n cael eu cymryd, wrth gyflwyno'r rheoliadau yma, i sicrhau na fydd plant ac eraill sy'n cael eu croesawu yma yng Nghymru yn mynd ar goll? Diolch.
Thank you for your contribution this afternoon; it's to be warmly welcomed. It shows Wales's aspiration to be a nation of sanctuary, and these regulations are an important step in that direction.
As the Minister will know, the Local Government and Housing Committee is holding a consultation on Ukrainian refugees coming to Wales to escape the crimes of Putin at the moment. The evidence has been heart-rending, and it's fair to say that the actions of the Welsh Government have been far better than what's been seen provided by the Westminster Government.
The point remains that there is a shortage of housing here, and lessons to be learned from recent experiences. So, can we have an assurance that fit-for-purpose accommodation is prepared without delay to ensure that we have the necessary resources to welcome and home these people who truly need our support, and that we have a responsibility to ensure that they are housed?
And finally, we've heard over recent days the frightening news of 200 children who were seeking refuge disappearing from Home Office hotels in England. Will this change to TPS ensure greater safety for these most vulnerable of people, and what steps are being taken, in introducing these regulations, to ensure that children and others who are welcome here to Wales will not go missing from the system?
Y Gweinidog Newid Hinsawdd i ymateb.
The Minister for Climate Change to respond.
Diolch, Llywydd. Just on the consultation point that the legislation and justice committee Chair raised, I'll just reiterate what I said: the amendments brought about by the draft regulations clearly reflect changes to immigration law, which are reserved matters. The changes are quite limited, leaving little or no impact on public services, as compared to present. Any consultation would have limited value, as we don't have the powers to offer any material alternative approaches. I think that makes the point pretty succinctly. Obviously, I have no objection to the Welsh language issues—we're happy to do that, of course.
On the safety and housing supply issues, this regularises the situation. So, where this was at the Home Office's discretion, it now gives people the right to be considered for housing services and that they, then, have the same right as everybody else has to have those services. And, of course, it will help increase safety, because having the right, rather than having to apply for the discretion, is clearly a better position to be in.
I welcome the opportunity to have debated the regulations, Llywydd, and thank Members for their contributions. Given the clear benefit that the regulations will bring, I hope Members will support the motion. Diolch.
Diolch, Llywydd. Ar y pwynt ymgynghori a gododd Cadeirydd y pwyllgor deddfwriaeth a chyfiawnder, fe wnaf ailadrodd yr hyn a ddywedais: mae'r gwelliannau a gyflwynwyd gan y rheoliadau drafft yn adlewyrchu'n glir newidiadau i gyfraith mewnfudo, sy'n faterion a gedwir yn ôl. Mae'r newidiadau'n eithaf cyfyngedig, gan adael ychydig neu ddim effaith ar wasanaethau cyhoeddus, o'u cymharu â'r sefyllfa bresennol. Byddai gwerth cyfyngedig i unrhyw ymgynghoriad, gan nad oes gennym y pwerau i gynnig unrhyw ddulliau gweithredu amgen perthnasol. Rwy'n credu bod hynny'n gwneud y pwynt yn eithaf cryno. Yn amlwg, does gen i ddim gwrthwynebiad i'r materion Cymraeg—rydyn ni'n hapus i wneud hynny, wrth gwrs.
O ran y materion diogelwch a chyflenwad tai, mae hyn yn unioni'r sefyllfa. Roedd hyn yn arfer bod yn ôl disgresiwn y Swyddfa Gartref, ond mae nawr yn rhoi'r hawl i bobl gael eu hystyried ar gyfer gwasanaethau tai a'u bod nhw, wedyn, yn cael yr un hawl â phawb arall i gael y gwasanaethau hynny. Ac, wrth gwrs, bydd yn helpu i gynyddu diogelwch, oherwydd mae cael yr hawl, yn hytrach na gorfod gwneud cais am y disgresiwn, yn amlwg yn sefyllfa well i fod ynddi.
Rwy'n croesawu'r cyfle a gawsom i drafod y rheoliadau, Llywydd, a diolch i'r Aelodau am eu cyfraniadau. O ystyried y budd clir a ddaw yn sgil y rheoliadau, rwy'n gobeithio y bydd Aelodau'n cefnogi'r cynnig. Diolch.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes, does yna ddim gwrthwynebiad, felly mae'r cynnig wedi'i dderbyn.
The proposal is to agree the motion. Does any Member object? There are no objections, therefore the motion is agreed.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Sy'n golygu nad oes gyda ni bleidleisiau i'w cymryd heno. Dyna ddiwedd ein busnes ni am y dydd heddiw, felly. Diolch yn fawr.
We will not, therefore, need to move to voting time this evening. That brings today's proceedings to a close. Thank you very much.
Daeth y cyfarfod i ben am 18:47.
The meeting ended at 18:47.