Y Cyfarfod Llawn

Plenary

24/01/2023

Cynnwys

Contents

1. Cwestiynau i'r Prif Weinidog 1. Questions to the First Minister
2. Datganiad a Chyhoeddiad Busnes 2. Business Statement and Announcement
3. Datganiad gan y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol: Diwrnod Cofio’r Holocost 2023 3. Statement by the Minister for Social Justice: Holocaust Memorial Day 2023
4. Datganiad gan y Gweinidog Newid Hinsawdd: Targedau Ynni Adnewyddadwy 4. Statement by the Minister for Climate Change: Renewable Energy Targets
5. Datganiad gan Weinidog y Gymraeg ac Addysg: Gwella Ysgolion a’r Sylfaen Wybodaeth 5. Statement by the Minister for Education and Welsh Language: School Improvement and the Information Landscape
6. Datganiad gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol: Cynyddu Nifer y Gweithwyr Proffesiynol Perthynol i Iechyd mewn Gofal Sylfaenol a Chymunedol 6. Statement by the Minister for Health and Social Services: Increasing Allied Health Professionals in Primary and Community Care
7. Datganiad gan Weinidog y Gymraeg ac Addysg: Cyfrifiad 2021—Y Canlyniadau o ran y Gymraeg 7. Statement by the Minister for Education and Welsh Language: Census 2021—Welsh Language Results
8. Datganiad gan y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol: Diweddariad ar Wcráin 8. Statement by the Minister for Social Justice: Update on Ukraine
9. Rheoliadau Treth Gwarediadau Tirlenwi (Cyfraddau Treth) (Cymru) (Diwygio) 2022 9. The Landfill Disposals Tax (Tax Rates) (Wales) (Amendment) Regulations 2022
10. Rheoliadau Dyrannu Tai a Digartrefedd (Cymhwystra) (Cymru) (Diwygio) 2023 10. The Allocation of Housing and Homelessness (Eligibility) (Wales) (Amendment) Regulations 2023

Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.

In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.

Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair. 

The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.

1. Cwestiynau i'r Prif Weinidog
1. Questions to the First Minister

Prynhawn da a chroeso i'r Cyfarfod Llawn. Yr eitem gyntaf ar ein hagenda ni y prynhawn yma fydd y cwestiynau i'r Prif Weinidog, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Jane Dodds. 

Good afternoon and welcome to this Plenary meeting. The first item on our agenda this afternoon is questions to the First Minister, and the first question is from Jane Dodds.

Amseroedd Ymateb Ambiwlansys
Ambulance Response Times

1. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am amseroedd ymateb ambiwlansys? OQ59013

1. Will the First Minister make a statement on ambulance response times? OQ59013

I thank Jane Dodds, Llywydd, for that question. Record levels of demand have placed real pressures on ambulance response times, with lengthy delays for some patients. Nevertheless, in December—the most difficult month—the service responded to the highest ever number of red calls within the eight-minute target.

Diolch i Jane Dodds, Llywydd, am y cwestiwn yna. Mae'r lefelau uchaf erioed o alw wedi rhoi pwysau gwirioneddol ar amseroedd ymateb ambiwlansys, gydag oediadau hir i rai cleifion. Serch hynny, ym mis Rhagfyr—y mis anoddaf—ymatebodd y gwasanaeth i'r nifer uchaf erioed o alwadau coch o fewn y targed o wyth munud.

Diolch am yr ateb.

Thank you for that response.

It's 13:30. If somebody phones 999 now because they have chest pains, when would you expect an ambulance to arrive? I'm sure you'll recognise that question from the leader of the Labour Party in Westminster, Keir Starmer, to the Prime Minister. The Prime Minister refused a straight answer, so I'm hoping that we can get a straight answer from you this afternoon. But, from NHS Wales stats, we know that, for the person who's just called 999 with those chest pains—surprisingly not a red call, but an amber call—they will likely wait over an hour for an ambulance to arrive. If the person who'd just called 999 was in a life-threatening situation—a red call—they could wait as long as 15 minutes in Powys. The target, as you know, for those red calls, is eight minutes, and the last time those targets were met was July 2020, and the figures have been in free fall ever since. Our ambulance staff work incredibly hard under very difficult circumstances. 'Diolch' to them all. So, could you tell me when you expect these targets to be met? Will it be another two and a half years before the red call targets can be met? Diolch. 

Mae'n 13:30. Os yw rhywun yn ffonio 999 nawr oherwydd bod ganddo boenau yn ei frest, pryd fyddech chi'n disgwyl i ambiwlans gyrraedd? Rwy'n siŵr y gwnewch chi adnabod y cwestiwn hwnnw gan arweinydd y Blaid Lafur yn San Steffan, Keir Starmer, i Brif Weinidog y DU. Gwrthododd y Prif Weinidog ateb yn blaen, felly rwy'n gobeithio y gallwn ni gael ateb plaen gennych chi y prynhawn yma. Ond, o ystadegau GIG Cymru, rydyn ni'n gwybod, i'r sawl sydd newydd alw 999 gyda'r poenau hynny yn y frest—nad yw'n alwad goch, sy'n syndod, ond yn alwad oren—bydd yn debygol o aros dros awr i ambiwlans gyrraedd. Pe bai'r sawl oedd newydd alw 999 mewn sefyllfa sy'n bygwth ei fywyd—galwad goch—gallai aros cyhyd â 15 munud ym Mhowys. Wyth munud yw'r targed, fel y gwyddoch, ar gyfer y galwadau coch hynny, a Gorffennaf 2020 oedd y tro diwethaf y bodlonwyd y targedau hynny, ac mae'r ffigurau wedi gostwng yn gyflym ers hynny. Mae ein staff ambiwlans yn gweithio'n hynod o galed o dan amgylchiadau anodd iawn. Diolch iddyn nhw i gyd. Felly, a allech chi ddweud wrthyf i pryd rydych chi'n disgwyl i'r targedau hyn gael eu bodloni? A fydd hi'n ddwy flynedd a hanner arall cyn gallu bodloni'r targedau galwadau coch? Diolch. 

Well, Llywydd, let me, first of all, answer the specific question that Jane Dodds asked in introducing her supplementary question. The management information provided in the Welsh NHS suggests that, last week, the week beginning 16 January, had it been a red call, the standard waiting time—the median waiting time—from the minute a call is dispatched to it arriving with a patient was seven minutes, 43 seconds. That means, given the time that a first question on a Tuesday normally takes, by the time the question is over, the ambulance would have left and arrived. And if it were an amber call, as Jane Dodds suggested, then the average response time last week—the standard response time—was 38 minutes, 52 seconds. 

On the broader point, when the ambulance service last reached the target that we have set for it, it had done so for 48 months consecutively. And what happened was, in July 2020, the impact of the pandemic undid those four years of absolutely consistently meeting the targets that had been set. It is a slow recovery from all of that. But, Llywydd, as I said, it is not necessarily because the supply of service has diminished; it's because the demand for the service has gone up. In December, more calls than at any other time—more than any month in that 48-month period—more calls were answered within the target time. It is simply that the volume of calls far exceeds anything that happened in any one of those months, and despite, as Jane Dodds very fairly said, the enormous efforts of ambulance staff, when you have a rise in demand of that sort, the percentage of calls that are answered within the target time cannot be sustained. The combination of additional investment and, particularly, additional staff, is the way in which we will succeed in returning the ambulance to the level of achievement that it itself would wish to see for its patients. 

Wel, Llywydd, gadewch i mi, yn gyntaf oll, ateb y cwestiwn penodol a ofynnodd Jane Dodds wrth gyflwyno ei chwestiwn atodol. Mae'r wybodaeth reoli a ddarperir yn GIG Cymru yn awgrymu, yr wythnos ddiwethaf, yr wythnos a ddechreuodd ar 16 Ionawr, pe bai wedi bod yn alwad goch, mai saith munud, 43 eiliad oedd yr amser aros safonol—yr amser aros canolrifol—o'r funud y caiff galwad ei hanfon i gyrraedd gyda chlaf. Mae hynny'n golygu, o ystyried yr amser y mae cwestiwn cyntaf ar ddydd Mawrth yn ei gymryd fel rheol, erbyn i'r cwestiwn ddod i ben, byddai'r ambiwlans wedi gadael a chyrraedd. Ac os oedd yn alwad oren, fel yr awgrymodd Jane Dodds, yna 38 munud, 52 eiliad oedd yr amser ymateb cyfartalog yr wythnos diwethaf—yr amser ymateb safonol.

Ar y pwynt ehangach, pan fodlonodd y gwasanaeth ambiwlans y targed yr ydym wedi ei osod ar ei gyfer ddiwethaf, roedd wedi gwneud hynny am 48 mis yn olynol. A'r hyn a ddigwyddodd oedd, ym mis Gorffennaf 2020, fe wnaeth effaith y pandemig ddadwneud y pedair blynedd hynny o fodloni'r targedau a osodwyd yn gwbl gyson. Mae'n adferiad araf o hynny i gyd. Ond, Llywydd, fel y dywedais, nid yw o reidrwydd oherwydd bod cyflenwad y gwasanaeth wedi lleihau; mae oherwydd bod y galw am y gwasanaeth wedi cynyddu. Ym mis Rhagfyr, atebwyd mwy o alwadau nag ar unrhyw adeg arall—mwy nag unrhyw fis yn y cyfnod hwnnw o 48 mis—atebwyd mwy o alwadau o fewn yr amser targed. Y ffaith syml yw bod nifer y galwadau yn llawer uwch nag unrhyw beth a ddigwyddodd yn unrhyw un o'r misoedd hynny, ac er gwaethaf, fel y dywedodd Jane Dodds yn deg iawn, ymdrechion enfawr staff ambiwlans, pan fydd gennych chi gynnydd i alw o'r math hwnnw, ni ellir cynnal canran y galwadau sy'n cael eu hateb o fewn yr amser targed. Y cyfuniad o fuddsoddiad ychwanegol ac, yn benodol, staff ychwanegol, yw'r ffordd y byddwn yn llwyddo i ddychwelyd yr ambiwlans i lefel y cyflawniad y byddai ef ei hun yn dymuno ei weld i'w gleifion. 

First Minister, in December, less than 40 per cent of life-threatening calls received an ambulance response time within your Government's eight-minute target—a record low. And if that isn't a crisis, then I wonder what is a crisis. But, given the pressure on the ambulance service, which I understand the reasons for, the Wales air ambulance service is, of course, all the more crucial for constituents like mine in mid Wales. So, given the state of the overall ambulance service in Wales, can I ask if the current service levels will be taken into account in the Wales air ambulance review, which is currently under way, and, if they aren't, do you think they should be? As you know, there is great respect and support for the Wales air ambulance, and it's greatly appreciated by the people of mid Wales. There is anxiety at the moment with people who are waiting for an ambulance, and their families as well, but there's even greater anxiety in mid Wales, and I hope you can understand how the current proposals are causing significant anxiety across my constituency.

Prif Weinidog, ym mis Rhagfyr, derbyniodd llai na 40 y cant o alwadau lle'r oedd bygythiad i fywyd amser ymateb ambiwlans o fewn targed wyth munud eich Llywodraeth—y lefel isaf erioed. Ac os nad yw hynny'n argyfwng, yna tybed beth yw argyfwng. Ond, o ystyried y pwysau ar y gwasanaeth ambiwlans, ac yr wyf i'n deall y rhesymau amdanyn nhw, mae gwasanaeth ambiwlans awyr Cymru, wrth gwrs, yn fwy hanfodol fyth i etholwyr fel fy rhai i yn y canolbarth. Felly, o ystyried cyflwr y gwasanaeth ambiwlans cyffredinol yng Nghymru, a gaf i ofyn a fydd y lefelau gwasanaeth presennol yn cael eu cymryd i ystyriaeth yn adolygiad ambiwlans awyr Cymru, sydd ar y gweill ar hyn o bryd, ac, os na fyddant, a ydych chi'n credu y dylen nhw? Fel y gwyddoch, ceir parch a chefnogaeth fawr i ambiwlans awyr Cymru, ac mae'n cael ei werthfawrogi'n fawr gan bobl y canolbarth. Ceir pryder ar hyn o bryd ymhlith pobl sy'n aros am ambiwlans, a'u teuluoedd hefyd, ond mae hyd yn oed mwy o bryder yn y canolbarth, ac rwy'n gobeithio y gallwch chi ddeall sut mae'r cynigion presennol yn achosi pryder sylweddol ar draws fy etholaeth.

13:35

Llywydd, as I know Russell George will be aware, the chief ambulance service commissioner is leading a review on behalf of the Emergency Ambulance Services Committee. That review is now in the period of formal engagement; no decision on the outcome has been made. And the points that the Member makes, and makes powerfully on behalf of his constituents, will of course be heard in that review, alongside all the other evidence. The aim of the Wales air ambulance service, which is absolutely a very highly respected and very effective service, is to use the resources it has in a way that reaches the largest number of patients and delivers them that effective service. That will be the basis of the review.

Llywydd, fel y gwn y bydd Russell George yn ymwybodol, mae prif gomisiynydd y gwasanaeth ambiwlans yn arwain adolygiad ar ran y Pwyllgor Gwasanaethau Ambiwlans Brys. Mae'r adolygiad hwnnw bellach yn y cyfnod ymgysylltu ffurfiol; nid oes unrhyw benderfyniad wedi'i wneud ar y canlyniad. A bydd y pwyntiau y mae'r Aelod yn eu gwneud, ac yn gwneud yn rymus ar ran ei etholwyr, yn cael eu clywed yn yr adolygiad hwnnw wrth gwrs, ochr yn ochr â'r holl dystiolaeth arall. Nod gwasanaeth ambiwlans awyr Cymru, sy'n sicr yn wasanaeth uchel iawn ei barch ac effeithiol iawn, yw defnyddio'r adnoddau sydd ganddo mewn ffordd sy'n cyrraedd y nifer fwyaf o gleifion ac yn darparu'r gwasanaeth effeithiol hwnnw iddyn nhw. Dyna fydd sail yr adolygiad.

Mae yna gymaint o bethau, wrth gwrs, yn cyfrannu at y pwysau ar y gwasanaeth ambiwlans, y math o bwysau a orfododd etholwraig i fi i aros 24 awr am ambiwlans a hithau wedi torri ei chlun. Rŵan, mae'r cynllun pum pwynt ar gyfer y gwasanaethau iechyd a gofal, a gafodd ei gyhoeddi gan Blaid Cymru heddiw mewn partneriaeth efo nifer o gyrff iechyd, yn cyffwrdd â rhai o'r elfennau a allai helpu yn y tymor byr a'r tymor hir i ymateb i'r pwysau yna: yr angen i setlo'r anghydfod cyflog, i gefnogi'r gweithlu, i wella llif cleifion drwy'r system,  a gweithredu mewn ffordd fwy ataliol er mwyn lleihau pwysau ar y gwasanaeth ambiwlans a gwasanaethau eraill. Mae'r cyfan yn plethu at ei gilydd. Ydy'r Prif Weinidog yn cytuno efo fi mai beth rydyn ni'n gweld yn y pwysau ar y gwasanaeth ambiwlans ydy'r enghraifft orau, o bosib, o'r system iechyd anghynaliadwy sydd gennym ni, a system iechyd mewn creisis, a bod yn rhaid cydnabod hynny er mwyn gallu dechrau rhoi atebion mewn lle?

There are so many things, of course, that contribute to the pressures on the ambulance service, the kinds of pressures that forced a constituent of mine to wait 24 hours for an ambulance, having broken her hip. Now, the five-point plan for health and care services, published today by Plaid Cymru in partnership with many health organisations, touches upon some of the elements that could help in the short term and the longer term in responding to those pressures: the need to settle the pay dispute, supporting the workforce, improving patient flow through the system, and operating in a more preventative way in order to reduce pressures on the ambulance service and other services. It all interweaves. Does the First Minister agree with me that what we are seeing in the pressures on the ambulance service is the best example, possibly, of the unsustainable health system that we have, and a health system in crisis, and that we must acknowledge that in order to start providing solutions and resolutions?

Llywydd, diolch i Rhun ap Iorwerth am y cwestiwn. Dwi wedi cael cyfle byr i gael golwg dros y cynllun y mae Plaid Cymru wedi ei gyhoeddi heddiw. Beth mae'r pwysau yn y maes ambiwlans yn ei olygu yw'r ffaith bod y galw am wasanaethau iechyd dros y gaeaf wedi bod yn un mawr iawn—yn fwy nag ar unrhyw amser erioed yn hanes y gwasanaeth iechyd cenedlaethol. Mae cynllun gyda ni'n barod. Wrth gwrs, rŷn ni'n fodlon ystyried y pwyntiau sydd yn plan Plaid Cymru i weld a oes mwy rŷn ni'n gallu ei wneud. Ond drwy'r buddsoddiadau rŷn ni'n eu gwneud—ariannol, ond hefyd, fel y dywedais i yn yr ateb i Jane Dodds, mewn mwy o bobl i weithio yn y maes—dyna'r ffordd i drio'n helpu ni i wneud yn well yn y dyfodol.

Llywydd, I thank Rhun ap Iorwerth for that question. I've had a brief opportunity to have a look at the plan that Plaid Cymru published today. What the pressure on the ambulance service means is that demand for health services over the winter has been very great—greater than at any time in the history of the NHS. We have a plan already. Of course, we're willing to consider the points in the Plaid Cymru plan to see whether there is more that can be done. But, through the financial investment that we're making, but also, as I said in my reply to Jane Dodds, our investment in more people to work in the area, that's the way to try and help us to do better in the future.

First Minister, it is important that all of us here in Senedd Cymru, the Welsh Parliament, are candid about the real challenges facing our beloved national health service right across the four nations of the United Kingdom. In England, in December, calls from people with life-threatening illness or injuries saw an ambulance response time of 10 minutes and 57 seconds. In Wales, in December, the average response time was 10 minutes, where previously the average, over the four years up to that month, was six minutes. So, two neighbouring countries with almost identical ambulance response times in December for the most urgent calls. Yet, there is one fundamental difference between Wales and England: Wales is led by the Labour Party, which created the national health service and will do all that it can to forever ensure that it continues to be free at the point of care for those who call on its services, whilst in England, the Tory UK Government and ex-English health secretary Sajid Javid are openly theorising about introducing changes and charges to even see a GP—privatisation through the front door. First Minister, what assurances, then, can you give the people of Islwyn and Wales that our NHS will be prioritised in Wales as a truly national, free public health service that lives up to its illustrious legacy, is fit for purpose and offers peace of mind that, when 999 is called, an ambulance will promptly arrive? 

Prif Weinidog, mae'n bwysig bod pob un ohonom ni yma yn Senedd Cymru yn onest am yr heriau go iawn sy'n wynebu ein gwasanaeth iechyd gwladol annwyl ar draws pedair gwlad y Deyrnas Unedig. Yn Lloegr, ym mis Rhagfyr, cafwyd amser ymateb ambiwlans o 10 munud a 57 eiliad i alwadau gan bobl â salwch neu anafiadau a oedd yn bygwth eu bywydau. Yng Nghymru, ym mis Rhagfyr, 10 munud oedd yr amser ymateb cyfartalog, gyda'r ymateb cyfartalog yn flaenorol, dros y pedair blynedd hyd at y mis hwnnw, yn chwe munud. Felly, dwy wlad gyfagos ag amseroedd ymateb ambiwlans bron yr un fath ym mis Rhagfyr ar gyfer y galwadau mwyaf brys. Ac eto, mae un gwahaniaeth sylfaenol rhwng Cymru a Lloegr: mae Cymru'n cael ei harwain gan y Blaid Lafur, a greodd y gwasanaeth iechyd gwladol ac a fydd yn gwneud popeth yn ei gallu i sicrhau am byth ei fod yn parhau i fod am ddim ar bwynt gofal i'r rhai sy'n galw ar ei wasanaethau, ond yn Lloegr, mae Llywodraeth Dorïaidd y DU a chyn-ysgrifennydd iechyd Lloegr, Sajid Javid, yn damcaniaethu'n agored am gyflwyno newidiadau a thaliadau i hyd yn oed weld meddyg teulu—preifateiddio drwy'r drws ffrynt. Prif Weinidog, pa sicrwydd, felly, allwch chi ei roi i bobl Islwyn a Chymru y bydd ein GIG yn cael blaenoriaeth yng Nghymru fel gwasanaeth iechyd cyhoeddus gwirioneddol genedlaethol, am ddim sy'n gweithredu yn unol â'i etifeddiaeth ddisglair, yn addas i'r diben ac yn cynnig tawelwch meddwl, pan fydd 999 yn cael ei ddeialu, y bydd ambiwlans yn cyrraedd yn brydlon?

13:40

Well, Llywydd, the urgent call ambulance that was dispatched when Jane Dodds asked me her question has now been at the scene for the last three minutes. I say that just to give colleagues here some sense of the service that continues to be provided in every part of Wales. I give Rhianon Passmore an assurance, of course, that here in Wales there are no plans to use the pressures faced by the national health service as an excuse to do away with that service. There's no doubt at all, is there, that there are elements in the Conservative Party nationally who think that the pressures that the health service faces are an excuse to undo the work that that service provides across the whole of the United Kingdom. We will never do that here in Wales, where the health Minister and the First Minister, who are responsible for these services in Wales, are able to give Rhianon Passmore exactly the assurance she was asking for. 

Wel, Llywydd, mae'r ambiwlans galwad brys a gafodd ei anfon pan ofynnodd Jane Dodds ei chwestiwn i mi bellach wedi bod yn y fan a'r lle am y tri munud diwethaf. Rwy'n dweud hynny dim ond i roi rhywfaint o synnwyr o'r gwasanaeth sy'n parhau i gael ei ddarparu ym mhob rhan o Gymru i gyd-Aelodau yma. Rhoddaf sicrwydd i Rhianon Passmore, wrth gwrs, nad oes cynlluniau yma yng Nghymru i ddefnyddio'r pwysau sy'n cael eu hwynebu gan y gwasanaeth iechyd gwladol fel esgus i gael gwared ar y gwasanaeth hwnnw. Nid oes unrhyw amheuaeth o gwbl, nac oes, bod elfennau yn y Blaid Geidwadol yn genedlaethol sy'n credu bod y pwysau sy'n wynebu'r gwasanaeth iechyd yn esgus i ddadwneud y gwaith y mae'r gwasanaeth hwnnw yn ei ddarparu ar draws y Deyrnas Unedig gyfan. Wnawn ni fyth wneud hynny yma yng Nghymru, lle mae'r Gweinidog iechyd a'r Prif Weinidog, sy'n gyfrifol am y gwasanaethau yma yng Nghymru, yn gallu rhoi'r union sicrwydd i Rhianon Passmore yr oedd hi'n gofyn amdano. 

Hygyrchedd Trafnidiaeth Gyhoeddus
Public Transport Accessibility

2. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am ba mor hygyrch yw trafnidiaeth gyhoeddus ar gyfer pobl â nam ar eu golwg? OQ59018

2. Will the First Minister make a statement on the accessibility of public transport for those who are visually impaired? OQ59018

I thank the Member for that question, Llywydd. We recognise the importance of making public transport in Wales safe, welcoming and accessible to everyone. We will continue to work with Transport for Wales, local authorities and the public transport providers to ensure services are designed and delivered with the involvement of those with direct experience of visual impairment. 

Diolchaf i'r Aelod am y cwestiwn yna, Llywydd. Rydym ni'n cydnabod pwysigrwydd gwneud trafnidiaeth gyhoeddus yng Nghymru yn ddiogel, yn groesawgar ac yn hygyrch i bawb. Byddwn yn parhau i weithio gyda Trafnidiaeth Cymru, awdurdodau lleol a'r darparwyr trafnidiaeth gyhoeddus i sicrhau bod gwasanaethau'n cael eu dylunio a'u darparu gyda chyfraniad y rhai sydd â phrofiad uniongyrchol o nam ar y golwg.

Thank you, First Minister. As I am sure you'll agree with me, the experience that some disabled people have in Wales when they're accessing public transport still falls woefully short of the standards that we expect and they deserve. I regularly receive communication from residents in my region complaining about the lack of thought and care for them and their needs, and a recent e-mail from a resident who has just lost her eyesight shows how frightening and dangerous travelling by rail from the Valleys into Cardiff, and then on to elsewhere, can be. There was no assistance available for them when boarding or departing any of the trains, which was terrifying for them because of the large gap between the train and the platform. They also received no help whatsoever in trying to get through the ticket barriers, which caused considerable panic as they struggled to find the ticket slot. Moreover, not only were they unable to purchase a ticket prior to travel, as there was no ticket office and the machines weren't suitable for those with visual impairment, but they were even prevented from using their railcard by the onboard ticket collector as they had not purchased their ticket prior to travel, which was actually the wrong course of action. Therefore, First Minister, I'd like to know what assessment has the Welsh Government made of the problems of those who are visually impaired or suffer from blindness are experiencing when using rail services in Wales? And what assurances can you give that assistance will be made available for those with visual impairment and other disabilities when accessing the new south Wales metro system? Thank you. 

Diolch. Fel rwy'n siŵr y byddwch chi'n cytuno â mi, mae'r profiad y mae rhai pobl anabl yng Nghymru yn ei gael wrth ddefnyddio trafnidiaeth gyhoeddus yn dal i fod yn druenus o bell o'r safonau yr ydym ni'n eu disgwyl ac y maen nhw'n eu haeddu. Rwy'n derbyn gohebiaeth reolaidd gan drigolion yn fy rhanbarth yn achwyn am y diffyg ystyriaeth a'r gofal tuag atyn nhw a'u hanghenion, ac mae e-bost diweddar gan breswylydd sydd newydd golli ei golwg yn dangos pa mor frawychus a pheryglus y gall teithio ar y rheilffordd o'r Cymoedd i mewn i Gaerdydd, ac yna ymlaen i rywle arall, fod. Nid oedd unrhyw gymorth ar gael iddyn nhw wrth fynd ar unrhyw un o'r trenau na'u gadael, a oedd yn frawychus iawn iddyn nhw oherwydd y bwlch mawr rhwng y trên a'r platfform. Ni chawson nhw unrhyw gymorth o gwbl chwaith wrth geisio mynd drwy'r clwydi tocynnau, a achosodd gryn banig wrth iddyn nhw gael trafferth wrth geisio dod o hyd i'r slot tocynnau. Ar ben hynny, nid yn unig nad oedden nhw'n gallu prynu tocyn cyn teithio, gan nad oedd swyddfa docynnau ac nad oedd y peiriannau yn addas i'r rhai â nam ar eu golwg, ond fe'u rhwystrwyd rhag defnyddio eu cerdyn rheilffordd hyd yn oed gan y casglwr tocynnau ar y trên gan nad oedden nhw wedi prynu eu tocyn cyn teithio, sef y peth anghywir i'w wneud mewn gwirionedd. Felly, Prif Weinidog, hoffwn wybod pa asesiad y mae Llywodraeth Cymru wedi ei wneud o'r problemau y mae'r rhai hynny sydd â nam ar eu golwg neu sy'n dioddef o ddallineb yn eu cael wrth ddefnyddio gwasanaethau rheilffordd yng Nghymru? A pha sicrwydd allwch chi ei roi y trefnir bod cymorth ar gael i'r rhai sydd â nam ar y golwg ac anableddau eraill wrth ddefnyddio system fetro newydd de Cymru? Diolch.

I thank Joel James for that. It's never good to hear of the sort of experience that he has set out, but I am able to say to him and to the Chamber that this topic was absolutely at the forefront of a recent meeting of the ministerial disability equality forum, chaired by my colleague Jane Hutt, at the end of November—a meeting that focused on the experience of people with disabilities, including a good representation of people who are themselves visually impaired, together with the chief executive of Transport for Wales and senior Welsh Government transport staff. That meeting will be followed up with a further meeting in February. The meeting did explore some of the barriers that people who face difficulties in using public transport have experienced in making their voices powerfully heard with the providers of that transport. But it was a very full and frank exchange of those views, and the conclusion was that it had opened up the way to make sure that, for those people who give their time voluntarily to be part of the accessibility panel that Transport for Wales holds, the work can be more effective in making sure that services are properly available to people who are visually impaired or have other disabilities in the future. That disability panel has been there for some time; it has already had an impact on the work of Transport for Wales. I'm sure, given the account that Joel James read out, he will want to congratulate Transport for Wales on its decision not to close ticket offices in Wales as has been announced for every station in England.

Diolch i Joel James am hynna. Nid yw byth yn dda clywed am y math o brofiad y mae wedi ei rannu, ond gallaf ddweud wrtho ac wrth y Siambr bod y pwnc hwn yn gwbl flaenllaw yng nghyfarfod diweddar y fforwm cydraddoldeb anabledd gweinidogol, dan gadeiryddiaeth fy nghyd-Weinidog Jane Hutt, ddiwedd mis Tachwedd—cyfarfod a oedd yn canolbwyntio ar brofiad pobl ag anableddau, gan gynnwys cynrychiolaeth dda o bobl sydd eu hunain â nam ar eu golwg, ynghyd â phrif weithredwr Trafnidiaeth Cymru ac uwch staff trafnidiaeth Llywodraeth Cymru. Bydd y cyfarfod hwnnw yn cael ei ddilyn gyda chyfarfod arall ym mis Chwefror. Fe wnaeth y cyfarfod archwilio rhai o'r rhwystrau y mae pobl sy'n wynebu anawsterau wrth ddefnyddio trafnidiaeth gyhoeddus wedi eu cael wrth leisio'u barn yn rymus gyda darparwyr y drafnidiaeth honno. Ond roedd y ffeirio geiriau yn llawn a gonest iawn ynghylch y safbwyntiau hynny, a daethpwyd i'r casgliad ei fod wedi agor y ffordd i wneud yn siŵr, i'r bobl hynny sy'n rhoi o'u hamser yn wirfoddol i fod yn rhan o'r panel hygyrchedd y mae Trafnidiaeth Cymru yn ei gynnal, y gall y gwaith fod yn fwy effeithiol i wneud yn siŵr bod gwasanaethau ar gael yn briodol i bobl sydd â nam ar eu golwg neu sydd ag anableddau eraill yn y dyfodol. Mae'r panel anabledd hwnnw wedi bod yno ers cryn amser; mae eisoes wedi cael effaith ar waith Trafnidiaeth Cymru. Rwy'n siŵr, o ystyried yr hanes a ddarllenwyd gan Joel James, y bydd yn dymuno llongyfarch Trafnidiaeth Cymru ar ei benderfyniad i beidio â chau swyddfeydd tocynnau yng Nghymru fel y cyhoeddwyd ar gyfer pob gorsaf yn Lloegr.

13:45

First Minister, turning to bus services, which are, of course, the most heavily utilised part of our public transport system, and, obviously, in light of the fact that the Welsh Government is developing its proposals for legislative change and a new model for running bus services, talking signs are one solution whereby people affected by sight loss can access travel information at bus stops. Has any consideration been given to introducing similar schemes here in Wales in light of the proposals around the future of our bus services?

Prif Weinidog, gan droi at wasanaethau bysiau, sef, wrth gwrs, y rhan o'n system trafnidiaeth gyhoeddus sy'n cael ei defnyddio fwyaf, ac, yn amlwg, yng ngoleuni'r ffaith fod Llywodraeth Cymru yn datblygu ei chynigion ar gyfer newid deddfwriaethol a model newydd ar gyfer rhedeg gwasanaethau bysiau, mae arwyddion llafar yn un ateb i alluogi pobl sydd wedi colli eu golwg gael gafael ar wybodaeth deithio ar safleoedd bws. A roddwyd unrhyw ystyriaeth i gyflwyno cynlluniau tebyg yma yng Nghymru yng ngoleuni'r cynigion ynghylch dyfodol ein gwasanaethau bysiau?

Llywydd, I thank Vikki Howells for that. The White Paper that we published in advance of the bus Bill set out plans to include passenger voices at the very top level of a new bus system, to make sure that direct feedback from people who use that service, and particularly those who need additional assistance to do so, are heard powerfully in the system we intend to create. The idea that Vikki Howells has suggested of bus stops being able to provide information that you can hear as well as information that you can see is something that we will discuss with local authorities as part of a wider programme of work to make bus stops more accessible to a wider range of people. The legislative proposals that we will bring in front of the Senedd will certainly make it easier to share high-quality and up-to-date information about bus services and, therefore, to make them more accessible to passengers.

Llywydd, diolch i Vikki Howells am hynna. Cyflwynodd y Papur Gwyn a gyhoeddwyd gennym ni cyn y Bil bysiau gynlluniau i gynnwys lleisiau teithwyr ar lefel uchaf un system fysiau newydd, i wneud yn siŵr bod adborth uniongyrchol gan bobl sy'n defnyddio'r gwasanaeth hwnnw, ac yn enwedig y rhai sydd angen cymorth ychwanegol i wneud hynny, yn cael ei glywed yn rymus yn y system yr ydym ni'n bwriadu ei chreu. Mae'r syniad y mae Vikki Howells wedi ei awgrymu sef safleoedd bws yn gallu darparu gwybodaeth y gallwch chi ei chlywed yn ogystal â gwybodaeth y gallwch chi ei gweld yn rhywbeth y byddwn ni'n ei drafod gydag awdurdodau lleol yn rhan o raglen waith ehangach i wneud safleoedd bws yn fwy hygyrch i amrywiaeth ehangach o bobl. Bydd y cynigion deddfwriaethol y byddwn ni'n eu cyflwyno gerbron y Senedd yn sicr yn ei gwneud hi'n haws i rannu gwybodaeth o ansawdd uchel a chyfredol am wasanaethau bysiau ac, felly, eu gwneud yn fwy hygyrch i deithwyr.

Cwestiynau Heb Rybudd gan Arweinwyr y Pleidiau
Questions Without Notice from the Party Leaders

Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd y Ceidwadwyr, Andrew R.T. Davies. 

Questions now from the party leaders. Leader of the Conservatives, Andrew R.T. Davies. 

Thank you, Presiding Officer. First Minister, many of us would have watched the tv programme last night and found it deeply uncomfortable, the revelations on BBC Wales about the culture, and the weekly and monthly difficulties that women in sport, in Welsh rugby face. These allegations, obviously, some are proven and some are unproven. I make no direct allegations against any individual, but the programme set out a very troubling sequence of events that was corroborated by several witnesses who had been at the coalface at the Welsh Rugby Union.

I understand that the Deputy Minister for Arts and Sport has spoken with the Welsh Rugby Union today, or certainly very recently. Are you able to update what actions the Welsh Government are taking to engage with the Welsh Rugby Union in light of these allegations? And are you minded, on what you've seen so far, to engage further so that these allegations can be put to rest, and make sure that whoever chooses to play rugby here in Wales, whether they are men or women, plays in a safe environment, an environment that values the contribution that they make to the sport and, above all, the national position that the Welsh Rugby Union holds within our great country?

Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, byddai llawer ohonon ni wedi gwylio'r rhaglen deledu neithiwr a'i chael hi'n anghyfforddus iawn, y datgeliadau ar BBC Cymru am y diwylliant, a'r anawsterau wythnosol a misol y mae menywod ym myd chwaraeon, ym myd rygbi Cymru, yn eu hwynebu. Yr honiadau hyn, yn amlwg, mae rhai wedi'u profi ac mae rhai heb eu profi. Nid wyf i'n gwneud unrhyw honiadau uniongyrchol yn erbyn unrhyw unigolyn, ond cyflwynodd y rhaglen gyfres o ddigwyddiadau sy'n peri gofid mawr a gadarnhawyd gan sawl tyst a oedd wedi bod ar y rheng flaen yn Undeb Rygbi Cymru.

Rwy'n deall bod Dirprwy Weinidog y Celfyddydau a Chwaraeon wedi siarad ag Undeb Rygbi Cymru heddiw, neu'n ddiweddar iawn yn sicr. A allwch chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf am ba gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i ymgysylltu ag Undeb Rygbi Cymru yng ngoleuni'r honiadau hyn? Ac ydych chi'n bwriadu, ar sail yr hyn rydych chi wedi ei weld hyd yma, ymgysylltu ymhellach fel y gellir datrys yr honiadau hyn, a gwneud yn siŵr bod pwy bynnag sy'n dewis chwarae rygbi yma yng Nghymru, boed yn ddynion neu'n fenywod, yn chwarae mewn amgylchedd diogel, amgylchedd sy'n gwerthfawrogi'r cyfraniad y maen nhw'n ei wneud at y gamp ac, yn bwysicaf oll, y lle cenedlaethol sydd gan Undeb Rygbi Cymru yn ein gwlad ardderchog?

Llywydd, I entirely agree with the sentiments with which the leader of the opposition ended his question. The meeting between Dawn Bowden and the Welsh Rugby Union took place yesterday afternoon. The Welsh Government, in that meeting, made it clear to the WRU that we need to see urgent and transparent action that helps restore confidence in the WRU itself, and that requires a public recognition on the part of the WRU of the scale and nature of the issues that were rehearsed in that programme. We will absolutely continue to engage with the WRU. As Andrew Davies says, it occupies a place in Welsh public life and it needs itself to recognise that significance. We will continue to be in a challenging, where necessary, conversation with them to make sure that a future is set out for the Welsh Rugby Union that commands the confidence of all of those who are players of the game and who are engaged in wanting to see it have a successful future.

Llywydd, rwy'n cytuno'n llwyr â'r safbwyntiau y gwnaeth arweinydd yr wrthblaid wrth orffen ei gwestiwn. Cynhaliwyd y cyfarfod rhwng Dawn Bowden ac Undeb Rygbi Cymru brynhawn ddoe. Yn y cyfarfod hwnnw, fe wnaeth Llywodraeth Cymru ei gwneud yn eglur i Undeb Rygbi Cymru ein bod ni angen gweld gweithredu brys a thryloyw sy'n helpu i adfer hyder yn URC ei hun, ac mae hynny'n gofyn am gydnabyddiaeth gyhoeddus ar ran Undeb Rygbi Cymru o faint a natur y materion a drafodwyd yn y rhaglen honno. Byddwn yn sicr yn parhau i ymgysylltu ag URC. Fel y dywed Andrew Davies, mae ganddo le ym mywyd cyhoeddus Cymru ac mae angen iddo gydnabod yr arwyddocâd hwnnw ei hun. Byddwn yn parhau i fod mewn sgwrs heriol â nhw, pan fo angen, i wneud yn siŵr bod dyfodol yn cael ei gyflwyno ar gyfer Undeb Rygbi Cymru sy'n sicrhau hyder pawb sy'n chwaraewyr y gêm ac sy'n gysylltiedig â'r dymuniad i'w gweld yn cael dyfodol llwyddiannus.

13:50

Thank you for that response, First Minister. I today have written to the Chair of the Culture, Communications, Welsh Language, Sport, and International Relations Committee here in the Senedd, inviting that committee to give consideration to what role it might be able to play in supporting those who've obviously found themselves on the receiving end of this treatment, but also working with the Welsh Rugby Union to, obviously, put in safeguards and make sure best practice is brought to the fore for our national institution, which many of us care very deeply about.

If I could raise another subject with you, which, as you said in response to an earlier question from the Member from Islwyn, is your responsibility, and that of the health Minister, and that is the fabric of our hospitals here in Wales. Last week, a report highlighted the poor fabric of buildings within the Betsi Cadwaladr University Local Health Board area, in particular the Abergele hospital, where 85 per cent of the estate of Abergele hospital is deemed operationally unsafe and does not meet the requirements of the health and safety regulations that any other place would have to meet. Across the Betsi Cadwaladr health board area, only 62 per cent of the estate meets that operationally safe caveat or requirement. As you said in response earlier to the Member from Islwyn, you are responsible, your health Minister's responsible, this health board has been in special measures for six years under direct Government control, why has this situation developed, and will you apologise for it?

Diolch am yr ymateb yna, Prif Weinidog. Rwyf i wedi ysgrifennu heddiw at Gadeirydd y Pwyllgor Diwylliant, Cyfathrebu, y Gymraeg, Chwaraeon, a Chysylltiadau Rhyngwladol yma yn y Senedd, gan wahodd y pwyllgor hwnnw i roi ystyriaeth i ba ran y gallai ei chwarae i gynorthwyo'r rhai hynny sy'n amlwg wedi dioddef y driniaeth hon, ond hefyd i weithio gydag Undeb Rygbi Cymru i, yn amlwg, roi mesurau diogelu ar waith a gwneud yn siŵr bod arferion gorau yn dod i'r amlwg i'n sefydliad cenedlaethol, y mae gan lawer ohonom ni feddwl mawr ohono.

Os caf i godi pwnc arall gyda chi, sydd, fel y dywedoch chi mewn ymateb i gwestiwn cynharach gan yr Aelod o Islwyn, yn gyfrifoldeb i chi, a'r Gweinidog iechyd, sef adeiladwaith ein hysbytai yma yng Nghymru. Yr wythnos diwethaf, fe wnaeth adroddiad dynnu sylw at adeiladwaith gwael adeiladau yn ardal Bwrdd Iechyd Lleol Prifysgol Betsi Cadwaladr, ac ysbyty Abergele yn benodol, lle ystyrir bod 85 y cant o ystâd ysbyty Abergele yn weithredol beryglus ac nad yw'n bodloni gofynion y rheoliadau iechyd a diogelwch y byddai'n rhaid i unrhyw le arall eu bodloni. Ar draws ardal bwrdd iechyd Betsi Cadwaladr, dim ond 62 y cant o'r ystâd sy'n bodloni'r cafeat neu'r gofyniad hwnnw o ran bod yn weithredol ddiogel. Fel y dywedoch chi mewn ymateb yn gynharach i'r Aelod o Islwyn, chi sy'n gyfrifol, mae eich Gweinidog iechyd yn gyfrifol, mae'r bwrdd iechyd hwn wedi bod mewn mesurau arbennig ers chwe blynedd o dan reolaeth uniongyrchol y Llywodraeth, pam mae'r sefyllfa hon wedi datblygu, ac a wnewch chi ymddiheuro amdani?

Let me begin for a moment, Llywydd, by agreeing with what the leader of the opposition said in opening this second question, which is that I think that there is a potential role for a Senedd committee in helping to secure a path for the WRU to a better future by using the powers that a committee here has to look into the allegations and to assist in, as I say, finding a better way ahead. 

As to the second question that the Member asked, we have committed more than £335 million in this financial year, in capital expenditure, to the Welsh NHS. We will commit a further £375 million next year for the same purposes. We face sites that are 30 years and more old, where there are compliance issues being identified, as organisations undertake survey work. And the call on that capital is huge. Last week, I answered a question from the leader of the opposition's colleague Darren Millar, who made a case that he's made regularly on the floor of the Senedd, for investment in a new hospital that would serve people in his constituency. I said then that that scheme would have to be assessed by the board, alongside its many other priorities. It is simply the fact that the call for capital expenditure in the Welsh NHS exceeds our ability to fulfil that demand—and some of the figures, actually, you have to treat them a little bit more carefully than I think the leader of opposition was treating them in his question—and you have to find a way of meeting the most urgent demands from the capital that we have for those purposes.

Gadewch i mi ddechrau am eiliad, Llywydd, drwy gytuno â'r hyn a ddywedodd arweinydd yr wrthblaid wrth agor yr ail gwestiwn hwn, sef fy mod i'n credu fod swyddogaeth bosibl i un o bwyllgorau'r Senedd o ran helpu i sicrhau llwybr i URC at well dyfodol trwy ddefnyddio'r pwerau sydd gan bwyllgor yma i ymchwilio i'r honiadau ac i gynorthwyo, fel y dywedais, i ddod o hyd i well ffordd ymlaen. 

O ran yr ail gwestiwn a ofynnodd yr Aelod, rydym ni wedi ymrwymo mwy na £335 miliwn yn y flwyddyn ariannol hon, mewn gwariant cyfalaf, i GIG Cymru. Byddwn yn ymrwymo £375 miliwn arall y flwyddyn nesaf at yr un dibenion. Rydym ni'n wynebu safleoedd sy'n 30 oed ac yn hŷn, lle mae problemau cydymffurfio yn cael eu nodi, wrth i sefydliadau wneud gwaith arolygu. Ac mae'r gofynion ar y cyfalaf hwnnw yn enfawr. Yr wythnos diwethaf, atebais gwestiwn gan gyd-Aelod arweinydd yr wrthblaid, Darren Millar, a wnaeth achos y mae wedi ei wneud yn rheolaidd ar lawr y Senedd, dros fuddsoddiad mewn ysbyty newydd a fyddai'n gwasanaethu pobl yn ei etholaeth. Dywedais bryd hynny y byddai'n rhaid i'r bwrdd asesu'r cynllun hwnnw, ochr yn ochr â'i flaenoriaethau niferus eraill. Y ffaith syml yw bod y galw am wariant cyfalaf yn GIG Cymru yn fwy na'n gallu i fodloni'r galw hwnnw—a rhai o'r ffigurau, mewn gwirionedd, mae'n rhaid i chi eu trin nhw ychydig yn fwy gofalus nag yr wyf i'n credu yr oedd arweinydd yr wrthblaid yn eu trin nhw yn ei gwestiwn—ac mae'n rhaid i chi ddod o hyd i ffordd o fodloni'r gofynion mwyaf brys o'r cyfalaf sydd gennym ni at y dibenion hynny.

First Minister, the figures I have quoted you are directly out of the board papers from the Betsi Cadwaladr health board. They're not figures that I have made up. At Abergele hospital, only 15 per cent of that hospital is deemed operationally safe. As I said, across the Betsi Cadwaladr health board area, only 62 per cent of the health estate is deemed operationally safe. Across the whole of Wales, that figure rises ever so slightly to 72 per cent.

If we are ever going to get on top of the waiting times, if we are ever going to offer staff and patients a twenty-first century environment to work in, surely making sure that the health estate across Wales—leave alone the Betsi Cadwaladr health board area—is operationally safe should be a priority for your Government, which, as you said, is your responsibility, and your health Minister's responsibility. So I ask you again: will you apologise to the staff who have to work in the environment that I've described in my question to you? And can you give us an indication of when we will start seeing real improvement in the health estate in Wales, so that we do not find hospitals where 85 per cent of their area is operationally unsafe?

Prif Weinidog, mae'r ffigurau yr wyf i wedi eu dyfynnu i chi yn dod yn syth o bapurau'r bwrdd gan fwrdd iechyd Betsi Cadwaladr. Dydyn nhw ddim yn ffigurau yr wyf i wedi eu gwneud i fyny. Yn ysbyty Abergele, dim ond 15 y cant o'r ysbyty hwnnw sy'n cael ei ystyried yn weithredol ddiogel. Fel y dywedais, ar draws ardal bwrdd iechyd Betsi Cadwaladr, dim ond 62 y cant o'r ystâd iechyd sy'n cael eu hystyried yn weithredol ddiogel. Ar draws Cymru gyfan, mae'r ffigur hwnnw'n codi rhyw fymryn bach i 72 y cant.

Os ydym ni'n mynd i gael rheolaeth dros yr amseroedd aros fyth, os ydym ni'n mynd i gynnig amgylchedd unfed ganrif ar hugain i staff a chleifion weithio ynddo, siawns na ddylai gwneud yn siŵr bod yr ystâd iechyd ledled Cymru—heb sôn am ardal bwrdd iechyd Betsi Cadwaladr—yn weithredol ddiogel fod yn flaenoriaeth i'ch Llywodraeth, sydd, fel y gwnaethoch chi ei ddweud, yn gyfrifoldeb i chi, ac yn gyfrifoldeb i'ch Gweinidog iechyd. Felly rwy'n gofyn i chi eto: a wnewch chi ymddiheuro i'r staff sy'n gorfod gweithio yn yr amgylchedd yr wyf i wedi ei ddisgrifio yn fy nghwestiwn i chi? Ac a allwch chi roi syniad i ni pryd y byddwn ni'n dechrau gweld gwelliant gwirioneddol yn yr ystâd iechyd yng Nghymru, fel nad ydym ni'n canfod ysbytai lle mae 85 y cant o'u safle yn weithredol anniogel?

13:55

The capital budgets available to the Welsh Government go down every year; they are 8 per cent lower next year than they are this year. Where does the Member think the money comes from to do the things that he suggests? Not only that, but our capital borrowing limit has remained unchanged since 2016. These are not decisions of the Welsh Government; they are decisions of the Government that he supports.

I would just say to him again—I'll do it slowly, so that he can think about it—that the amount of money available to the Welsh Government is—[Interruption.] I would prefer that he didn't point at me from where he is sitting. I'll try again, because he doesn't listen, but I'm going to try again to explain to him that if your capital budget is falling every year and your ability to borrow is capped at the level that it was, now, seven years ago, then our ability to do the things that we would like to do is constrained by decisions that are not in the hands of the Welsh Government, but are in the hands of his friends and his colleagues, and there we are. Let him think about that and maybe he'll have a better question for me next time.

Mae'r cyllidebau cyfalaf sydd ar gael i Lywodraeth Cymru yn gostwng bob blwyddyn; maen nhw 8 y cant yn is y flwyddyn nesaf nag y maen nhw eleni. O ble mae'r Aelod yn meddwl y mae'r arian yn dod i wneud y pethau y mae'n eu hawgrymu? Nid yn unig hynny, ond nid yw ein terfyn benthyg cyfalaf wedi newid ers 2016. Nid penderfyniadau Llywodraeth Cymru yw'r rhain; penderfyniadau'r Llywodraeth y mae ef yn ei chefnogi ydyn nhw.

Byddwn yn dweud wrtho eto—ac fe wnaf hynny'n araf, fel y gall feddwl amdano—mai'r swm o arian sydd ar gael i Lywodraeth Cymru yw—[Torri ar draws.] Byddai'n well gennyf i pe na bai'n pwyntio ataf i o ble mae'n eistedd. Mi roddaf gynnig arall arni, oherwydd nid yw'n gwrando, ond rwy'n mynd i roi cynnig arall ar geisio egluro iddo os yw eich cyllideb gyfalaf yn gostwng bob blwyddyn ac mae eich gallu i fenthyg yn cael ei gapio ar y lefel yr oedd saith mlynedd yn ôl, erbyn hyn, yna mae ein gallu i wneud y pethau yr hoffem eu gwneud yn cael ei gyfyngu gan benderfyniadau nad ydyn nhw yn nwylo Llywodraeth Cymru, ond yn nwylo ei ffrindiau a'i gydweithwyr, a dyna ni. Gadewch iddo feddwl am hynny ac efallai y bydd ganddo gwestiwn gwell i mi y tro nesaf.

Diolch, Llywydd.

'So for one week will he stop blaming others, take some responsibility, and just admit that on his watch the NHS is in crisis, isn't it?'

I'm quoting the leader of the Labour Party, Keir Starmer, to Rishi Sunak last week at Prime Minister's questions, but they're words that could equally apply to you, First Minister. Labour in Scotland has described the situation in the NHS as being in a state of crisis there also. Why is it that you, as a party, are prepared to declare the NHS to be in crisis everywhere else apart from here in Wales, where you have responsibility and have done so for over 25 years?

Diolch, Llywydd.

'Felly am un wythnos a wnaiff roi'r gorau i feio pobl eraill, cymryd rhywfaint o gyfrifoldeb, a chyfaddef bod y GIG o dan ei oruchwyliaeth ef mewn argyfwng, onid yw?'

Rwy'n dyfynnu arweinydd y Blaid Lafur, Keir Starmer, i Rishi Sunak yr wythnos diwethaf yng nghwestiynau i Brif Weinidog y DU, ond maen nhw'n eiriau a allai fod yr un mor berthnasol i chi, Prif Weinidog. Mae Llafur yn yr Alban wedi disgrifio'r sefyllfa yn y GIG fel un sydd mewn argyfwng yno hefyd. Pam ydych chi, fel plaid, yn barod i ddatgan bod y GIG mewn argyfwng ym mhobman arall heblaw yma yng Nghymru, lle'r ydych chi'n gyfrifol ac wedi bod yn gyfrifol ers dros 25 mlynedd?

Well, Llywydd, I will have lost count of the number of times that I have said in this Chamber that the NHS in Wales is under enormous pressure and that it is not able to do all of the things that we would like it to do in the way that we would like it to do them. If the leader of Plaid Cymru thinks that attaching a label to that somehow, by itself, makes all of that any better, then that is not a point of view that I share.

Wel, Llywydd, rwyf wedi colli cyfrif o'r nifer o weithiau yr wyf i wedi dweud yn y Siambr hon bod y GIG yng Nghymru o dan bwysau aruthrol ac nad yw'n gallu gwneud yr holl bethau yr hoffem iddo eu gwneud yn y ffordd yr hoffem iddo eu gwneud nhw. Os yw arweinydd Plaid Cymru yn credu bod rhoi label ar hynny rywsut, ar ei ben ei hun, yn gwneud hynny i gyd rhyw fymryn yn well, yna nid yw hwnnw'n safbwynt yr wyf i'n ei rannu.

Well, words matter because actually admitting that it's a crisis is an important acknowledgement of the scale, the seriousness and the urgency of the challenges that we face. I think the reason that you don't want to use that word is because the crisis has developed and deepened under you and under your Government. Health is devolved. Five Ministers in your Government—a majority in the Cabinet—have been health Ministers, and it's time you took collective responsibility for the mess the NHS is in.

In refusing to provide health workers with a decent pay rise, you, the Labour Party, are turning your back on health workers, while it's us, in this party, who are standing shoulder to shoulder with them on the picket line. You're rightly proud in the Labour Party that you were there and responsible for the birth of the NHS, but if you don't fundamentally change your policy then you will be responsible for its demise.

The UK Government is refusing as well to acknowledge there's a crisis; they haven't held any COBRA meetings during the NHS emergency there. In Scotland, the equivalent has met three times over the last few months to discuss the problems in the NHS. How often has the Welsh equivalent been convened over this winter to reflect the national emergency we are now facing?

Wel, mae geiriau'n bwysig oherwydd mae cyfaddef mewn gwirionedd ei fod yn argyfwng yn gydnabyddiaeth bwysig o'r raddfa, difrifoldeb a brys yr heriau sy'n ein hwynebu. Rwy'n credu mai'r rheswm nad ydych chi eisiau defnyddio'r gair hwnnw yw oherwydd bod yr argyfwng wedi datblygu a dwysau o dan eich arweinyddiaeth chi a'ch Llywodraeth. Mae iechyd wedi'i ddatganoli. Mae pum Gweinidog yn eich Llywodraeth—mwyafrif yn y Cabinet—wedi bod yn Weinidogion iechyd, ac mae'n bryd i chi gymryd cyfrifoldeb ar y cyd am y llanast y mae'r GIG ynddo.

O wrthod rhoi codiad cyflog teilwng i weithwyr iechyd, rydych chi, y Blaid Lafur, yn troi eich cefn ar weithwyr iechyd, a ni, yn y blaid hon, sy'n sefyll ysgwydd wrth ysgwydd â nhw ar y llinell biced. Rydych chi'n briodol falch yn y Blaid Lafur eich bod chi yno ac yn gyfrifol am enedigaeth y GIG, ond os na fyddwch chi'n newid eich polisi yn sylfaenol yna byddwch yn gyfrifol am ei farwolaeth.

Mae Llywodraeth y DU hefyd yn gwrthod cydnabod bod argyfwng; dydyn nhw ddim wedi cynnal unrhyw gyfarfodydd COBRA yn ystod argyfwng y GIG yno. Yn yr Alban, mae'r sefydliad cyfatebol wedi cyfarfod dair gwaith dros y misoedd diwethaf i drafod y problemau yn y GIG. Pa mor aml mae'r sefydliad cyfatebol yng Nghymru wedi ymgynnull dros y gaeaf hwn i adlewyrchu'r argyfwng cenedlaethol yr ydym ni'n ei wynebu erbyn hyn?

Well, Llywydd, there were figures published last week of performance in the Welsh NHS. Here is the crisis service that the Member described: all waits in the health service in Wales fell in November. The total number of people waiting fell; the total number of people who were waiting over 26 weeks fell, over 52 weeks fell, over two years fell. The number of people waiting for a therapy appointment fell; the number of people waiting for—[Interruption.] These are the facts of the matter. If you want to describe a service that has succeeded in every one of those things as a crisis, that is fine for you to do.

This was a service that, in November, had recovered in-patient and day cases to 93 per cent of the level before the pandemic. It has been above 90 per cent in three of the last four months. Out-patient activity recovered to 114 per cent of the month immediately before the pandemic began. It's been over 100 per cent in three of the last four months. 

The service is under enormous pressure. There are more people working in it than ever before. There is more money invested in it than ever before. And despite all the additional things it has to deal with—COVID, flu, group A streptococcus, strikes—the service manages every single day to reach thousands and thousands of people who, if the health service wasn't there, would never have access to the services that they need. If he wants to describe it as a crisis and thinks that somehow a psychodrama solution is what the health service needs, it's not the view that I take of it.

Wel, Llywydd, cyhoeddwyd ffigurau yr wythnos diwethaf ar berfformiad yn GIG Cymru. Dyma'r gwasanaeth argyfwng a ddisgrifiodd yr Aelod: gostyngodd yr holl arosiadau yn y gwasanaeth iechyd yng Nghymru ym mis Tachwedd. Gostyngodd cyfanswm y bobl a oedd yn aros; gostyngodd nifer y bobl a oedd yn aros dros 26 wythnos, gostyngodd dros 52 wythnos, gostyngodd dros ddwy flynedd. Gostyngodd nifer y bobl sy'n aros am apwyntiad therapi; gostyngodd nifer y bobl sy'n aros am—[Torri ar draws.] Dyma ffeithiau'r mater. Os ydych chi eisiau disgrifio gwasanaeth sydd wedi llwyddo ym mhob un o'r pethau hynny fel argyfwng, mae hynny'n iawn i chi ei wneud.

Roedd hwn yn wasanaeth a oedd, ym mis Tachwedd, wedi adfer achosion cleifion mewnol a dydd i 93 y cant o'r lefel cyn y pandemig. Mae wedi bod yn uwch na 90 y cant yn nhri o'r pedwar mis diwethaf. Fe wnaeth gweithgarwch cleifion allanol adfer i 114 y cant o'r mis yn union cyn i'r pandemig ddechrau. Mae wedi bod dros 100 y cant yn nhri o'r pedwar mis diwethaf. 

Mae'r gwasanaeth o dan bwysau aruthrol. Mae mwy o bobl yn gweithio ynddo nag erioed o'r blaen. Mae mwy o arian yn cael ei fuddsoddi ynddo nag erioed o'r blaen. Ac er gwaethaf yr holl bethau ychwanegol y mae'n rhaid iddo ymdrin â nhw—COVID, ffliw, streptococws grŵp A, streiciau—mae'r gwasanaeth yn llwyddo bob dydd i gyrraedd miloedd ar filoedd o bobl na fydden nhw byth, pe na bai'r gwasanaeth iechyd yno, yn cael mynediad at y gwasanaethau sydd eu hangen arnyn nhw. Os yw ef eisiau ei ddisgrifio fel argyfwng ac mae'n meddwl mai ateb seicodrama rywsut yw'r hyn sydd ei angen ar y gwasanaeth iechyd, nid dyna fy safbwynt i.

14:00

That is beneath the First Minister, to be honest with you. These are not my words; they're the words of the NHS workforce that we've been speaking to and listening to on the picket lines. We have nurses, doctors and others, through burn-out, who are crying on wards, and patients and their relatives because of the experience that they're facing. I'm afraid the state of denial that we've just heard from the First Minister reflects your complete misunderstanding, your complete disconnection from what is happening on the ground.

I welcome the fact that you're willing to look at our ideas positively in the five-point plan. At the heart of them is getting a long-term workforce plan to address this crisis of recruitment, retention and morale, and the problem of burn-out in the health service. Can being more flexible be part of the solution? Well, you could look at not just our ideas, but the ideas in the Senedd committee presented today in terms of a four-day working week. Could that provide some degree of solution in terms of, as well as improving productivity, reducing overwork and exhaustion, but also providing the dual benefit of a happier, healthier workforce, less stressed and sleep deprived? You're committed, you say, as a Government to being innovative and to evidence-based policy; why not look at this idea as part of the potential solution to the crisis of recruitment and retention in our health service?

Mae hynny islaw urddas y Prif Weinidog, a bod yn onest gyda chi. Nid fy ngeiriau i yw'r rhain; dyma eiriau gweithlu'r GIG yr ydym ni wedi bod yn siarad â nhw ac yn gwrando arnyn nhw ar y llinellau piced. Mae gennym ni nyrsys, meddygon ac eraill, trwy orweithio, sy'n crio ar wardiau, a chleifion a'u perthnasau oherwydd y profiad y maen nhw'n ei wynebu. Mae gen i ofn bod yr agwedd o wadu yr ydym ni newydd ei glywed gan y Prif Weinidog yn adlewyrchu eich camddealltwriaeth lwyr, eich datgysylltiad llwyr o'r hyn sy'n digwydd ar lawr gwlad.

Rwy'n croesawu'r ffaith eich bod chi'n fodlon edrych ar ein syniadau yn gadarnhaol yn y cynllun pum pwynt. Yn ganolog iddyn nhw y mae cael cynllun gweithlu hirdymor i fynd i'r afael â'r argyfwng recriwtio, cadw ac ysbryd hwn, a'r broblem o orweithio yn y gwasanaeth iechyd. A all bod yn fwy hyblyg fod yn rhan o'r ateb? Wel, fe allech chi edrych nid yn unig ar ein syniadau ni, ond y syniadau ym mhwyllgor y Senedd a gyflwynwyd heddiw o ran wythnos waith pedwar diwrnod. A allai hynny fod yn rhywfaint o ateb o ran, yn ogystal â gwella cynhyrchiant, lleihau gorweithio a blinder, ond hefyd darparu budd deuol gweithlu hapusach, iachach, â llai o straen ac sydd wedi'u hamddifadu o gwsg yn llai? Rydych chi wedi ymrwymo, meddech chi, fel Llywodraeth i fod yn arloesol ac i bolisi sy'n seiliedig ar dystiolaeth; beth am edrych ar y syniad hwn yn rhan o'r ateb posibl i'r argyfwng recriwtio a chadw staff yn ein gwasanaeth iechyd?

First of all, many people in the health service do work less than a five-day week. It's part of the changing nature of the way in which people who occupy those very pressurised roles choose to make their own future. It's part of the reason why we have more people working in the Welsh health service, in every single aspect of it, than ever before.

We're always willing to look at ways in which the working conditions of people across our public services can be improved. It's part of the discussion that the health Minister has been having with our health service trade unions. A four-day working week is something we know that some businesses in Wales have already embarked upon because they believe that it delivers better productivity and a more contented workplace than would otherwise be the case. We will look carefully at the lessons of that. There is to be an experiment in Scotland. It's yet to begin, but I've discussed it with the Scottish First Minister and we will look to see whether there is anything we can learn from that. The notion that a rapid and wholesale move to four-day working in the health service would be likely to lead to better outcomes for patients is something that I think would need a good deal of examination.

Yn gyntaf oll, mae llawer o bobl yn y gwasanaeth iechyd yn gweithio llai nag wythnos pum diwrnod. Mae'n rhan o natur newidiol y ffordd y mae pobl sydd yn y swyddi hynny lle ceir pwysau mawr yn dewis gwneud eu dyfodol eu hunain. Mae'n rhan o'r rheswm pam mae gennym ni fwy o bobl yn gweithio yng ngwasanaeth iechyd Cymru, ym mhob un agwedd arno, nag erioed o'r blaen.

Rydyn ni bob amser yn barod i edrych ar ffyrdd y gellir gwella amodau gwaith pobl ar draws ein gwasanaethau cyhoeddus. Mae'n rhan o'r drafodaeth y mae'r Gweinidog iechyd wedi bod yn ei chael gyda'n hundebau llafur yn y gwasanaeth iechyd. Mae wythnos waith pedwar diwrnod yn rhywbeth yr ydym ni'n gwybod bod rhai busnesau yng Nghymru eisoes wedi ei ddechrau gan eu bod nhw'n credu ei fod yn sicrhau gwell cynhyrchiant a gweithle mwy bodlon nag a fyddai fel arall yn wir. Byddwn yn edrych yn ofalus ar y gwersi o hynny. Bydd arbrawf yn yr Alban. Nid yw wedi cychwyn eto, ond rwyf i wedi ei drafod gyda Phrif Weinidog yr Alban a byddwn yn edrych i weld a oes unrhyw beth y gallwn ni ei ddysgu o hynny. Mae'r syniad y byddai newid yn gyflym ac yn gyfan gwbl i weithio pedwar diwrnod yn y gwasanaeth iechyd yn debygol o arwain at well canlyniadau i gleifion yn rhywbeth y byddai angen ei archwilio'n drylwyr iawn, rwy'n credu.

Ynni Adnewyddadwy
Renewable Energy

3. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am fuddsoddi mewn ynni adnewyddadwy yng Nghymru? OQ59021

3. Will the First Minister make a statement on investment in renewable energy in Wales? OQ59021

Yr wythnos diwethaf cafodd les gwely'r môr ei dyfarnu i'r prosiect Mona, ac mae hynny’n garreg filltir. Os bydd yr amodau'n iawn, bydd modd denu buddsoddiad mawr o’r sector preifat i greu dyfodol ynni adnewyddadwy i Gymru. 

Last week’s awarding of a seabed lease to the Mona project is a milestone moment. Providing that conditions are right, major private sector investment can be mobilised to create a renewable energy future for Wales. 

Mi ddywedodd y Brenin Siarl wythnos diwethaf ei fod yn awyddus i weld cyfran o elw Ystâd y Goron yn cael ei ddefnyddio at les cyhoeddus ehangach. Byddai nifer ohonom ni'n dadlau y dylai holl arian Ystâd y Goron gael ei ddefnyddio at les cyhoeddus ehangach. Mae'n bolisi bellach gan nifer ohonom ni i ddatganoli Ystâd y Goron. Byddwn i'n falch iawn i glywed pa waith mae'r Llywodraeth yn ei wneud ar hyn o bryd i symud yr agenda yna yn ei flaen. Ond hefyd, ydych chi'n cytuno â fi na ddylai incwm sy'n cael ei greu gan Ystâd y Goron fod yn sail i'r grant sofran sydd yn cynnal y teulu brenhinol? 

King Charles said last week that he was eager to see a percentage of the Crown Estate's profit used for broader public good. Many of us would argue that all of the income of the Crown Estate should be used for the broader public good. It's a policy for many of us to devolve the Crown Estate, and I'd be very pleased to hear what work the Government is currently doing to move that agenda forward. But also, do you agree with me that income generated from the Crown Estate shouldn't be the basis of the sovereign grant that maintains the royal family? 

14:05

Polisi'r Llywodraeth yw cael Ystâd y Goron wedi ei ddatganoli i ni yma yng Nghymru. Rŷm ni wedi cael mwy nag un sgwrs gydag Ystâd y Goron ac rŷm ni wedi rhoi yr un syniad i Lywodraeth y Deyrnas Unedig hefyd. Fel dwi'n gwybod y bydd Llyr Gruffydd yn gwybod, gyda Llywodraeth bresennol y Deyrnas Unedig, bydd dim cyfle, dwi ddim yn meddwl, i symud ymlaen gyda'r syniad yna. Ond ym marn y Llywodraeth, dyna yw'r ffordd orau i wneud pethau. Drwy ei gwneud hi fel yna, bydd yr arian o'r pethau naturiol yma yng Nghymru yn nwylo pobl yng Nghymru, a honno yw'r ffordd orau i symud ymlaen. 

The Government's policy is to have the Crown Estate devolved here to us in Wales. We have had more than one conversation with the Crown Estate and we've presented the same idea to the UK Government as well. As I know Llyr Gruffydd will know, with the current UK Government, there will be no opportunity, I don't think, to move ahead with that idea. But in the opinion of the Government, that's the best way to do it. By doing things in that way, the money from the natural resources here in Wales will be in the hands of the people of Wales, and that's the best way to proceed. 

Development plans, and, indeed, our national development plan, are the backbone when we're looking at future planning on land. We've asked, for many reasons, why there isn't the same detailed approach out at sea. This is a point we've spoken about for several years. I was proud to see a majority in this Welsh Parliament back our legislative proposal to create a national marine development plan for Wales. You've yet to progress with these proposals, and they're backed by RSPB Cymru, other non-governmental organisations and lots of conservationists. Would you agree with me that a spatial approach is key?

Turning to the 2023-24 budget, as Wales Environment Link have highlighted, it's really concerning to see the contrast between the budget lines of marine policy evidence and funding, which is around £1.9 million, and marine energy, set at £7 million. That's quite a gap. Will you explain the £5.1 million gap? I know we need renewables, First Minister, but you have to balance this, and we've been calling on the Minister to do this by having this plan. Would you not agree that more evidence is important now, if Welsh Government are continuing to plan to accelerate offshore renewable deployments, so that these don't come at the cost of our natural biodiversity and our conservation? Thank you.  

Cynlluniau datblygu, ac, yn wir, ein cynllun datblygu cenedlaethol, yw'r asgwrn cefn pan fyddwn ni'n edrych ar gynllunio yn y dyfodol ar dir. Rydym ni wedi gofyn, am sawl rheswm, pam nad oes yr un dull manwl allan ar y môr. Mae hwn yn bwynt rydym ni wedi siarad amdano ers sawl blwyddyn. Roeddwn i'n falch o weld mwyafrif yn y Senedd Cymru hon yn cefnogi ein cynnig deddfwriaethol i greu cynllun datblygu morol cenedlaethol i Gymru. Nid ydych chi wedi bwrw ymlaen â'r cynigion hyn eto, ac maen nhw wedi'u cefnogi gan RSPB Cymru, sefydliadau anllywodraethol eraill a llawer o gadwraethwyr. A fyddech chi'n cytuno â mi bod dull gofodol yn allweddol?

Gan droi at gyllideb 2023-24, fel y mae Cyswllt Amgylchedd Cymru wedi ei amlygu, mae'n peri gofid mawr gweld y gwrthgyferbyniad rhwng llinellau cyllideb tystiolaeth a chyllid polisi morol, sydd oddeutu £1.9 miliwn, ac ynni morol, sydd wedi'i osod ar £7 miliwn. Mae hwnnw'n gryn fwlch. A wnewch chi egluro'r bwlch o £5.1 miliwn? Gwn fod angen ynni adnewyddadwy arnom ni, Prif Weinidog, ond mae'n rhaid i chi gydbwyso hyn, ac rydyn ni wedi bod yn galw ar y Gweinidog i wneud hyn drwy gael y cynllun yma. Oni fyddech chi'n cytuno bod mwy o dystiolaeth yn bwysig nawr, os yw Llywodraeth Cymru yn parhau i gynllunio i gyflymu datblygiadau ynni adnewyddadwy ar y môr, fel nad yw'r rhain yn dod ar draul ein bioamrywiaeth naturiol a'n cadwraeth? Diolch.

We have a marine plan. The first Wales marine plan was published in November 2019 and the first three-year review of that plan was laid before the Senedd on 10 November. So, I'm not absolutely sure what the Member is asking for when that plan exists and it's been reported here to Senedd Members. On the specific issue of the budget, the Minister is in front of committee tomorrow and will no doubt be able to respond to that point. However, Llywydd, it is difficult for me to know quite how to respond to the contradictory messages that I receive from members of the Conservative Party. I receive letters from the Secretary of State for Wales urging me to get on with development and not to allow environmental considerations to hold up the necessary work of renewable energy, and I have the Member here from the same party urging me not to rush ahead with energy development so that we can protect the environment.

The truth of the matter is you have to balance both of those considerations, and it's a difficult balancing act. As I said last week in answering Sam Kurtz, I want Natural Resources Wales to be an enabling organisation. I want it to be able to give confidence to renewable energy developers, including developments of marine energy. I want those developers to have confidence that the system exists in Wales to get them the consents that they need. At the same time, NRW must discharge its responsibilities as an environmental regulator. In Wales we won't sacrifice the precious environment that is the sea in a short-term dash to see developments that aren't capable of being consented. But holding those two things in balance is a challenging business. And we discuss it; I know the Minister was discussing it with NRW only last week. 

Mae gennym ni gynllun morol. Cyhoeddwyd cynllun morol cyntaf Cymru ym mis Tachwedd 2019 a gosodwyd yr adolygiad tair blynedd gyntaf o'r cynllun hwnnw gerbron y Senedd ar 10 Tachwedd. Felly, nid wyf i'n hollol siŵr beth mae'r Aelod yn gofyn amdano pan fo'r cynllun hwnnw yn bodoli ac wedi cael ei adrodd yma i Aelodau'r Senedd. Ar fater penodol y gyllideb, mae'r Gweinidog gerbron y pwyllgor yfory ac rwy'n siŵr y bydd yn gallu ymateb i'r pwynt hwnnw. Fodd bynnag, Llywydd, mae'n anodd i mi wybod yn iawn sut i ymateb i'r negeseuon anghyson yr wyf i'n eu cael gan aelodau o'r Blaid Geidwadol. Rwy'n derbyn llythyrau gan Ysgrifennydd Gwladol Cymru yn fy annog i fwrw ymlaen â datblygiad ac i beidio â chaniatáu i ystyriaethau amgylcheddol oedi gwaith angenrheidiol ynni adnewyddadwy, ac mae gen i'r Aelod yma o'r un blaid yn fy annog i beidio â rhuthro ymlaen â datblygiad ynni fel y gallwn ni ddiogelu'r amgylchedd.

Y gwir amdani yw bod yn rhaid i chi gydbwyso'r ddwy ystyriaeth hynny, ac maen nhw'n anodd eu cydbwyso. Fel y dywedais yr wythnos diwethaf wrth ateb Sam Kurtz, rwyf i eisiau i Cyfoeth Naturiol Cymru fod yn sefydliad sy'n galluogi. Rwyf i eisiau iddo allu rhoi hyder i ddatblygwyr ynni adnewyddadwy, gan gynnwys datblygiadau ynni morol. Rwyf i eisiau i'r datblygwyr hynny fod yn ffyddiog bod y system yn bodoli yng Nghymru i gael y cydsyniadau sydd eu hangen arnyn nhw. Ar yr un pryd, mae'n rhaid i Cyfoeth Naturiol Cymru gyflawni ei gyfrifoldebau fel rheoleiddiwr amgylcheddol. Yng Nghymru, ni wnawn ni aberthu amgylchedd gwerthfawr y môr mewn rhuthr byrdymor i weld datblygiadau nad oes modd cydsynio iddyn nhw. Ond mae cydbwyso'r ddau beth hynny yn beth anodd. Ac rydym ni'n ei drafod; gwn i'r Gweinidog ei drafod gyda Cyfoeth Naturiol Cymru dim ond yr wythnos diwethaf.

I welcome the First Minister's statement in answer to Llyr Gruffydd supporting the devolution of the Crown Estate. I think that's a very important move in terms of providing renewable energy supplies for Wales, and I'm looking forward to the Minister for Climate Change's statement later this afternoon on those targets. But, First Minister, as well as ensuring that we have the ability to deliver the large-scale developments that are required to meet net-zero targets, is it also possible to balance that with a greater emphasis on local community-owned renewable generation? Because when I speak to my constituents, they have fears about some of the larger scale developments that could take place on the valley tops around Blaenau Gwent, but what they want is a commitment to net zero, and they want to play their part in delivering net zero. And that means local schemes, which we can feel an ownership of and which we feel we can be a part of, to ensure that every part of our community has access to renewable energy generation at a reasonable cost.

Rwy'n croesawu datganiad y Prif Weinidog wrth ymateb i Llyr Gruffydd yn cefnogi datganoli Ystâd y Goron. Rwy'n credu bod hwnnw'n gam pwysig iawn o ran darparu cyflenwadau ynni adnewyddadwy i Gymru, ac rwy'n edrych ymlaen at ddatganiad y Gweinidog Newid Hinsawdd yn ddiweddarach y prynhawn yma ar y targedau hynny. Ond, Prif Weinidog, yn ogystal â sicrhau bod y gallu gennym ni i ddarparu'r datblygiadau graddfa fawr sydd eu hangen i gyrraedd targedau sero net, a yw hefyd yn bosibl cydbwyso hynny â mwy o bwyslais ar gynhyrchu adnewyddadwy lleol sy'n eiddo i'r gymuned? Oherwydd pan fyddaf yn siarad â'm hetholwyr, mae ganddyn nhw ofnau am rai o'r datblygiadau ar raddfa fwy a allai ddigwydd ar bennau'r cymoedd sydd o amgylch Blaenau Gwent, ond yr hyn y maen nhw ei eisiau yw ymrwymiad i sero net, ac maen nhw eisiau chwarae eu rhan i sicrhau sero net. Ac mae hynny'n golygu cynlluniau lleol, y gallwn ni deimlo'n gyfrifol amdanyn nhw ac yr ydym ni'n teimlo y gallwn ni fod yn rhan ohonyn nhw, i sicrhau bod gan bob rhan o'n cymuned fynediad at gynhyrchiad ynni adnewyddadwy am gost resymol.

14:10

I certainly agree about the importance of local community energy. In the statement that the Minister will make later this afternoon, I anticipate that she will have something to say about new and more ambitious targets in that part of what we do.

The Welsh Government has significantly increased our support for Community Energy Wales. It's chaired these days by our former colleague Leanne Wood, and I was grateful for some recent discussions with her about some potential community energy developments in the Cardiff West constituency. So, I think, as Alun Davies has said about his constituents, so in every part of Wales there are individuals and organisations that want to see, in addition to the absolutely necessary large-scale commitment to renewables, the ability to do things in that local sense. We're committed to a very significant proportion of renewable energy in Wales generated through that local route, and the support of communities across Wales for it is part of the strength that Wales brings to this agenda.

Rwy'n sicr yn cytuno ynghylch pwysigrwydd ynni cymunedol lleol. Yn y datganiad y bydd y Gweinidog yn ei wneud yn ddiweddarach y prynhawn yma, rwy'n rhagweld y bydd ganddi rywbeth i'w ddweud am dargedau newydd a mwy uchelgeisiol yn y rhan honno o'r hyn rydyn ni'n ei wneud.

Mae Llywodraeth Cymru wedi cynyddu ein cefnogaeth i Ynni Cymunedol Cymru yn sylweddol. Ein cyn gyd-Aelod Leanne Wood sy'n cadeirio y dyddiau yma, ac roeddwn i'n ddiolchgar am drafodaethau diweddar gyda hi am rai datblygiadau ynni cymunedol posibl yn etholaeth Gorllewin Caerdydd. Felly, rwy'n credu, fel mae Alun Davies wedi dweud am ei etholwyr, ym mhob rhan o Gymru mae unigolion a sefydliadau sydd eisiau gweld, yn ogystal â'r ymrwymiad graddfa fawr hollol angenrheidiol i ynni adnewyddadwy, y gallu i wneud pethau yn yr ystyr leol honno. Rydyn ni wedi ymrwymo i gynhyrchu cyfran sylweddol iawn o ynni adnewyddadwy yng Nghymru drwy'r llwybr lleol hwnnw, ac mae cefnogaeth cymunedau ledled Cymru iddo yn rhan o'r cryfder y mae Cymru yn ei gynnig i'r agenda hon.

Cefnogaeth ar gyfer Dibyniaeth ar Gyffuriau
Drug Addiction Support

4. Sut mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi pobl sy'n dioddef o ddibyniaeth ar gyffuriau yng Ngorllewin De Cymru? OQ58991

4. How is the Welsh Government supporting people with drug addictions in South Wales West? OQ58991

The Welsh Government continues to support people who experience problematic use of both drugs and alcohol. We are investing almost £64 million in our substance misuse agenda in this financial year, and that will increase to almost £67 million in 2023-24. 

Mae Llywodraeth Cymru yn parhau i gynorthwyo pobl sydd â phroblemau defnyddio cyffuriau ac alcohol. Rydym ni'n buddsoddi bron i £64 miliwn yn ein hagenda camddefnyddio sylweddau yn y flwyddyn ariannol hon, a bydd hynny'n cynyddu i bron i £67 miliwn yn 2023-24.

Thank you, First Minister. I'm sorry to say that Swansea suffers from the largest number of drug-related deaths in Wales, with nearly 200 people dying of drug misuse over the last five years. The situation has now been worsened by the flooding of fake benzodiazepines onto Swansea's streets. Last week it was also reported that one in 10 of those on a drug rehabilitation programme in the Swansea Bay health board area were waiting over 40 weeks for treatment. I know you'll be likely to blame COVID—and, yes, it's had an impact on services—however, the problems in Swansea date back to before the pandemic. Overall in Wales, drug-related deaths have jumped by 44 per cent over the last year. So, what urgent measures are you taking to ensure that people in Swansea are getting the treatment that they need, and do you recognise that the substance misuse delivery plan is failing to deliver for those who need it the most?

Diolch, Prif Weinidog. Mae'n ddrwg gen i ddweud bod Abertawe yn dioddef o'r nifer fwyaf o farwolaethau yn gysylltiedig â chyffuriau yng Nghymru, gyda bron i 200 o bobl wedi marw o gamddefnyddio cyffuriau dros y pum mlynedd diwethaf. Mae'r sefyllfa bellach wedi ei gwaethygu gan lif enfawr o bensodiasepinau ffug i strydoedd Abertawe. Yr wythnos diwethaf, adroddwyd hefyd bod un o bob 10 o'r rhai ar raglen adsefydlu cyffuriau yn ardal bwrdd iechyd Bae Abertawe yn aros dros 40 wythnos am driniaeth. Gwn y byddwch chi'n debygol o roi'r bai ar COVID—ac, ydy, mae wedi cael effaith ar wasanaethau—fodd bynnag, mae'r problemau yn Abertawe yn dyddio'n ôl cyn y pandemig. Yn gyffredinol yng Nghymru, mae marwolaethau yn gysylltiedig â chyffuriau wedi cynyddu 44 y cant yn ystod y flwyddyn ddiwethaf. Felly, pa fesurau brys ydych chi'n eu cymryd i sicrhau bod pobl yn Abertawe yn cael y driniaeth sydd ei hangen arnyn nhw, ac a ydych chi'n cydnabod bod y cynllun cyflawni ar gamddefnyddio sylweddau yn methu â chyflawni ar gyfer y rhai sydd ei angen fwyaf?

I fundamentally disagree with the last point the Member made. He's right to say that drug-related deaths in the last year for which figures are available rose in Wales, as they did in every part of the United Kingdom, but they fell in Swansea. So, that's an important thing to recognise as well. I do accept that there are particular challenges in the Swansea Bay area, and we need a full commitment from all members of the area planning board in that area to bringing about improvement. The Swansea Bay truth commission, chaired by a former very senior public health consultant and a former police assistant chief constable, is itself bringing together local players and people with direct experience of these matters, to try to make sure that there is a pathway to improvement, and we look forward to their final report in September of this year.

Waiting times are too long in the Swansea Bay area, and they can be better. In Bridgend, which was until quite recently part of the Swansea Bay health board, waiting times are now 10 days for treatment. If you can do it in Bridgend, it can be done in Swansea as well, and it's important that lessons are learnt from good practice in places that have struggled to be in the same position.

We continue to work closely across the jagged edge of devolved and non-devolved services in this area, and we've been pleased to work closely, through the Police and Crime Commissioner Alun Michael, with the Home Office project ADDER—Addiction, Diversion, Disruption, Enforcement and Recovery—a project that seeks to bring together the forces of both policing and treatment to make a difference in the Swansea area. I know that my colleague Lynne Neagle visited that project in October of last year, and it is by bringing together the different services that can make a difference in this area that we will be able to make the progress that we want to see in Swansea Bay.

Rwy'n anghytuno'n sylfaenol â'r pwynt olaf a wnaeth yr Aelod. Mae'n iawn i ddweud bod marwolaethau yn gysylltiedig â chyffuriau yn y flwyddyn ddiwethaf y mae'r ffigurau ar gael ar ei chyfer wedi cynyddu yng Nghymru, fel y gwnaethon nhw ym mhob rhan o'r Deyrnas Unedig, ond fe wnaethon nhw ostwng yn Abertawe. Felly, mae hynny'n beth pwysig i'w gydnabod hefyd. Rwy'n derbyn bod heriau penodol yn ardal Bae Abertawe, ac rydyn ni angen ymrwymiad llawn gan holl aelodau bwrdd cynllunio'r ardal yn yr ardal honno i sicrhau gwelliant. Mae comisiwn gwirionedd Bae Abertawe, sydd wedi'i gadeirio gan gyn-feddyg ymgynghorol iechyd cyhoeddus uchel iawn a chyn-brif gwnstabl cynorthwyol yr heddlu, ei hun yn dod â ffigyrau lleol a phobl sydd â phrofiad uniongyrchol o'r materion hyn ynghyd, i geisio gwneud yn siŵr bod llwybr at welliant, ac edrychwn ymlaen at eu hadroddiad terfynol ym mis Medi eleni.

Mae amseroedd aros yn rhy hir yn ardal Bae Abertawe, ac fe allan nhw fod yn well. Ym Mhen-y-bont ar Ogwr, a oedd tan yn weddol ddiweddar yn rhan o fwrdd iechyd Bae Abertawe, mae'r amseroedd aros bellach yn 10 diwrnod ar gyfer triniaeth. Os gallwch chi ei wneud ym Mhen-y-bont ar Ogwr, gellir ei wneud yn Abertawe hefyd, ac mae'n bwysig bod gwersi'n cael eu dysgu o arferion da mewn mannau sydd wedi cael trafferth i fod yn yr un sefyllfa.

Rydyn ni'n parhau i weithio'n agos ar draws dannedd miniog gwasanaethau sydd wedi'u datganoli a heb eu datganoli yn y maes hwn, ac rydyn ni wedi bod yn falch o weithio'n agos, drwy'r Comisiynydd Heddlu a Throseddu Alun Michael, gyda phrosiect ADDER—Addiction, Diversion, Disruption, Enforcement and Recovery—y Swyddfa Gartref, sy'n ceisio dod â grymoedd plismona a thriniaeth ynghyd i wneud gwahaniaeth yn ardal Abertawe. Gwn fod fy nghyd-Weinidog, Lynne Neagle, wedi ymweld â'r prosiect hwnnw ym mis Hydref y llynedd, a thrwy ddod â'r gwahanol wasanaethau a all wneud gwahaniaeth yn y maes hwn ynghyd y byddwn ni'n gallu gwneud y cynnydd yr ydym ni eisiau ei weld ym Mae Abertawe.

14:15

Speaking of Bridgend, before being elected, I was a trustee to Brynawel drug and rehab centre, which is in my colleague Huw Irranca-Davies's constituency of Ogmore. They offer a wide range of holistic approaches to support people with their rehabilitation from addictions. I have seen what fantastic support is out there, and the barriers that people can overcome when they have the access to the right support.

Research from the Centre for Social Justice argues that today, actually, more of us are vulnerable to addiction than ever before, with over-prescription practices, drugs culture infiltrating social media, the growth of the dark web, aggressive gambling marketing, and conditions like anxiety being exploited by dealers in illicit medication. In their report, 'Road to Recovery: addiction in our society – the case for reform', they call for a whole-person approach to help individuals with recovery. As they put it, recovery starts with the individual, but it takes a compassionate and determined community to make that a reality.

So, First Minister, would you agree with me that, despite the continued challenge to tackle substance misuse, the partnership work that we have here in Wales through the area planning board structure and the £67 million of funding that is being protected and increased within our budget, along with our long-standing commitment to a harm-reduction approach, has underpinned Wales's strong response to tackling a very complex and multifaceted issue? Diolch.

Wrth siarad am Ben-y-bont ar Ogwr, cyn cael fy ethol, roeddwn i'n ymddiriedolwr i ganolfan cyffuriau ac adsefydlu Brynawel, sydd yn etholaeth fy nghydweithiwr Huw Irranca-Davies yn Aberogwr. Maen nhw'n cynnig amrywiaeth eang o ddulliau cyfannol i gefnogi pobl gyda'u hadsefydlu o gaethiwed. Rwyf wedi gweld y gefnogaeth wych sydd ar gael, a'r rhwystrau y gall pobl eu goresgyn pan fydd ganddyn nhw gyfle i fanteisio ar y gefnogaeth gywir.

Mae ymchwil gan y Ganolfan Cyfiawnder Cymdeithasol yn dadlau bod mwy ohonom ni, a dweud y gwir, yn agored i gaethiwed nag erioed o'r blaen, gydag arferion gor-bresgripsiynu, diwylliant cyffuriau yn ymdreiddio i'r cyfryngau cymdeithasol, twf y we dywyll, marchnata gamblo ymosodol, a chyflyrau fel gorbryder yn cael eu hecsploetio gan werthwyr meddyginiaeth anghyfreithlon. Yn eu hadroddiad, 'Road to Recovery: addiction in our society – the case for reform', maen nhw'n galw am ddull person cyfan o helpu unigolion gydag adferiad. Fel mae nhw'n ei ddweud, mae adferiad yn dechrau gyda'r unigolyn, ond mae'n cymryd cymuned dosturiol a phenderfynol i wireddu hynny.

Felly, Prif Weinidog, a fyddech chi'n cytuno â mi, er gwaethaf yr her barhaus i ymdrin â chamddefnyddio sylweddau, mae'r gwaith partneriaeth sydd gennym ni yma yng Nghymru drwy strwythur y byrddau cynllunio'r ardal a'r £67 miliwn o gyllid sy'n cael ei warchod a'i gynyddu o fewn ein cyllideb, ynghyd â'n hymrwymiad hirsefydlog i ddull o leihau niwed, wedi bod yn sail i ymateb cryf Cymru i fynd i ymdrin â mater cymhleth ac amlochrog iawn? Diolch.

Well, Llywydd, I begin by paying tribute to the work that goes on at Brynawel—a project that unites people across this Chamber in the work that's been invested in making it a success. The approach we've taken in Wales is a harm-reduction approach, one that recognises the pressures that exist and that propel people into these difficulties, and thinks of substance misuse as a public health issue, not one that is solely related to criminal justice. The partnership approach is absolutely fundamental to that, and so is using new opportunities as they come our way.

When I chaired the policing board for Wales last, we were joined by the then policing Minister at the UK Government, Kit Malthouse, and we discussed the way in which, in Wales, we have led the way in making available a new form of treatment, buvidal. Over 1,200 service users across Wales are now benefiting from that form of treatment, with 172 in the Swansea bay area. Kit Malthouse said at that meeting that the investment that Wales is making in that new and innovative treatment is leading the way across the whole of the United Kingdom. So, it's a combination, isn't it, of using our strengths, the partnerships we have on the ground, while at the same time being willing to invest in new opportunities that can do good in the lives of people who otherwise have experienced such significant harm.

Wel, Llywydd, rwy'n dechrau drwy dalu teyrnged i'r gwaith sy'n digwydd ym Mrynawel—prosiect sy'n uno pobl ar draws y Siambr hon yn y gwaith sydd wedi'i fuddsoddi i'w wneud yn llwyddiant. Mae'r dull yr ydym ni wedi'i ddefnyddio yng Nghymru yn ddull lleihau niwed, un sy'n cydnabod y pwysau sy'n bodoli ac sy'n gwthio pobl i'r anawsterau hyn, ac sy'n ystyried camddefnyddio sylweddau fel mater iechyd cyhoeddus, nid un sy'n gysylltiedig â chyfiawnder troseddol yn unig. Mae'r dull partneriaeth yn gwbl sylfaenol i hynny, ac felly mae'n defnyddio cyfleoedd newydd wrth iddyn nhw ddod ein ffordd ni.

Pan oeddwn i'n cadeirio bwrdd plismona Cymru ddiwethaf, ymunodd gweinidog plismona ar y pryd Llywodraeth y DU, Kit Malthouse, â ni a gwnaethon ni drafod y ffordd, yr ydym ni, yng Nghymru, wedi arwain y ffordd o wneud math newydd o driniaeth, buvidal, ar gael. Mae dros 1,200 o ddefnyddwyr gwasanaeth ledled Cymru nawr yn elwa ar y math yna o driniaeth, gyda 172 yn ardal bae Abertawe. Dywedodd Kit Malthouse yn y cyfarfod hwnnw bod y buddsoddiad y mae Cymru'n ei wneud yn y driniaeth newydd ac arloesol honno yn arwain y ffordd ar draws y Deyrnas Unedig gyfan. Felly, mae'n gyfuniad, on'd yw, o ddefnyddio'n cryfderau, y partneriaethau sydd gennym ni ar lawr gwlad, tra bod, ar yr un pryd, yn fodlon buddsoddi mewn cyfleoedd newydd a all wneud daioni ym mywydau pobl sydd fel arall wedi wynebu niwed mor sylweddol.

Gwasanaethau Fasgiwlar
Vascular Services

5. A wnaiff y Prif Weinidog roi diweddariad am wasanaethau fasgiwlar i gleifion yn Arfon? OQ58981

5. Will the First Minister provide an update on vascular services for patients in Arfon? OQ58981

Diolch i Siân Gwenllian am y cwestiwn, Llywydd. Dros yr wythnosau nesaf, bydd sawl adroddiad yn helpu’r bwrdd gyda’r gwaith angenrheidiol o wella’r gwasanaeth fasgiwlar i gleifion yn Arfon. Bydd hynny'n cynnwys yr ail-arolygiad diweddar o’r gwasanaeth gan Arolygiaeth Iechyd Cymru, archwiliad cynaliadwyedd annibynnol, a'r adroddiad a gafodd ei gomisiynu drwy banel ansawdd fasgiwlar y bwrdd ei hun.

I thank Siân Gwenllian for the question, Llywydd. Over the coming weeks, a number of reports will assist the board in the necessary work of improving vascular service for patients in Arfon. That will include a recent re-inspection of the service by Health Inspectorate Wales and the report commissioned through the board’s own vascular quality panel.

Unwaith eto, dwi'n cefnogi etholwr o Arfon sydd wedi dioddef yn enbyd yn sgil camgymeriadau sylfaenol a difrifol iawn gan yr uned fasgiwlar yn Ysbyty Glan Clwyd. Dwi wedi dadlau'n gyson fod y bwrdd iechyd wedi datgymalu uned o safon uchel ym Mangor am y rhesymau anghywir. Dyma ond un o benderfyniadau gwael a wnaed efo sêl bendith eich Gweinidogion chi dros y blynyddoedd, diwethaf sydd wedi golygu dirywiad mewn gwasanaethau i bobl yn y gogledd orllewin.

Tanfuddsoddi arian cyfalaf yn Ysbyty Gwynedd ydy un arall o'r penderfyniadau gwael hynny sydd wedi dod i'r amlwg yn ddiweddar. Mae cyfres o benderfyniadau disynnwyr ac o gamreoli wedi cyfrannu yn fawr at yr argyfwng iechyd yn y rhan yma o Gymru. Dydy'r trefniadau fasgiwlar presennol ddim yn gweithio ar gyfer fy etholwyr i. Rydych chi wedi rhestru nifer o adroddiadau—mwy o adroddiadau—ond beth ydych chi’n mynd i'w wneud i stopio’r sefyllfaoedd torcalonnus sydd yn parhau i ddigwydd yng Nglan Clwyd?

Once again, I'm supporting a constituent from Arfon who has suffered terribly because of fundamental and very serious errors by the vascular unit at Glan Clwyd Hospital. I've consistently argued that the health board has destroyed a high-quality unit in Bangor for all the wrong reasons. This is just one of the poor decisions made with the approval of your Ministers over recent years, which has led to a decline in services for people in north-west Wales.

Underinvestment of capital in Ysbyty Gwynedd is another of those poor decisions that has emerged recently. A series of senseless decisions and mismanagement has contributed greatly to the health crisis in this part of Wales. The current vascular arrangements do not work for my constituents. You've listed a number of reports—more and more reports—but what are you actually going to do to stop these heartbreaking situations that continue to arise in Glan Clwyd Hospital?

14:20

Wel, Llywydd, rŷn ni wedi bod ar ôl hanes gwasanaethau fasgiwlar yn y gogledd yn fwy nag unwaith ar lawr y Senedd. Dwi ddim yn cytuno, dydy’r bwrdd iechyd ddim yn cytuno a dydy’r colegau brenhinol ddim yn cytuno gyda beth mae'r Aelod wedi awgrymu dros y blynyddoedd. Llywydd, mae'r Gweinidog iechyd wedi derbyn bod dal pryderon gyda'r gwasanaeth fasgiwlar yn y gogledd a'r cynnydd wrth weithredu'r cynllun gwella fasgiwlar. Mae swyddogion Llywodraeth Cymru yn monitro’r cynnydd hwnnw yn agos. Mae'r arweinydd clinigol cenedlaethol ar gyfer gwasanaethau fasgiwlar, sydd newydd ei benodi, eisoes wedi ymweld â gogledd Cymru, a bydd ymgynghorwyr fasgiwlar sy'n gweithio yn y gogledd yn cymryd rhan yng nghynhadledd fasgiwlaidd cyntaf Cymru gyfan ym mis Chwefror. Drwy gydweithio fel yna, gydag arweinyddiaeth y Gweinidog—dyna’r ffordd orau i weld gwasanaethau yn y gogledd yn y lle gorau ar gyfer y dyfodol.

Well, Llywydd, we've looked at the history of vascular services in north Wales more than once in the Senedd. I don't agree, the health board doesn't agree and the royal colleges don't agree with what the Member has been suggesting over the years. Llywydd, the health Minister has accepted that there continue to be concerns with vascular services in north Wales and the progress in vascular improvement. Now, the Welsh Government is closely monitoring the improvement of that programme, and the national clinical lead for vascular services, who's just been appointed, has already visited north Wales, and vascular consultants working in north Wales will participate in the first all-Wales vascular conference in February. So, by collaborating in that way, with the leadership of the Minister—that is the best way of ensuring that services in north Wales are best placed for the future.

Rhaglen Ddeddfwriaethol Llywodraeth y DU
The UK Government’s Legislative Programme

6. Pa asesiad mae'r Prif Weinidog wedi ei wneud o effaith rhaglen ddeddfwriaethol Llywodraeth y DU ar Gymru? OQ59005

6. What assessment has the First Minister made of the impact of the UK Government’s legislative programme on Wales? OQ59005

Well, Llywydd, the UK Government continues to deploy its legislative programme in ways that disregard the Sewel convention and undermine the devolution settlement by stealth. Of current Bills, the arbitrary and ideologically driven Retained EU Law (Revocation and Reform) Bill poses really significant risks to the Welsh Government and to this Senedd.

Wel, Llywydd, mae Llywodraeth y DU yn parhau i ddefnyddio ei rhaglen ddeddfwriaethol mewn ffyrdd sy'n diystyru confensiwn Sewel ac yn tanseilio'r setliad datganoli yn llechwraidd. O'r Biliau presennol, mae'r Bil Cyfraith yr UE (Dirymu a Diwygio) mympwyol ac sydd wedi'i lywio gan ideoleg yn peri risgiau sylweddol iawn i Lywodraeth Cymru ac i'r Senedd hon.

First Minister, thanks for that answer. If the Retained EU Law (Revocation and Reform) Bill proceeds as it is now, and on the arbitrary timescale set by the UK Government, then by December next year, we will see thousands upon thousands of regulations covering essential environmental and employment protections and much more, many of which fall directly within devolved competence, being stripped away unilaterally and without any meaningful engagement with the Welsh Government, and which, from this summer onwards, could seriously risk overwhelming the capacity of Welsh Government and of this Senedd. And, indeed, because of the unseemly haste and the lack of detailed analysis by the UK, it could effectively bypass scrutiny and lead to a legislative logjam here in Wales.

So, what hope does the First Minister have that the UK Government may see sense in the face of opposition in the House of Lords, from a growing number of Conservative backbenchers in the Commons, as well as right across the opposition benches, and from the public and concerned organisations right across the UK? And if the Government do not see sense, would he work with this Senedd to find legislative ways within our competence to give our Government and our committees time to do the job properly for the people of Wales, even if the UK Government want to take England headlong over a cliff of their own making?

Prif Weinidog, diolch am yr ateb hwnnw. Os bydd Bil Cyfraith yr UE a Ddargedwir (Dirymu a Diwygio) yn mynd yn ei flaen fel y mae ar hyn o bryd, ac yn ôl yr amserlen fympwyol sydd wedi'i gosod gan Lywodraeth y DU, yna erbyn mis Rhagfyr y flwyddyn nesaf, byddwn ni'n gweld miloedd ar filoedd o reoliadau sy'n cynnwys diogeliadau amgylcheddol a chyflogaeth hanfodol a llawer mwy, y mae llawer ohonyn nhw'n disgyn yn uniongyrchol o fewn cymhwysedd datganoledig, yn cael eu dileu yn unochrog a heb unrhyw ymgysylltu ystyrlon â Llywodraeth Cymru, ac a allai, o'r haf ymlaen, beri risg o lethu'n ddifrifol capasiti Llywodraeth Cymru a'r Senedd hon. Ac, yn wir, oherwydd y brys amhriodol a'r diffyg dadansoddi manwl gan y DU, gallai osgoi craffu i bob pwrpas ac arwain at dagfa ddeddfwriaethol yma yng Nghymru.

Felly, pa mor obeithiol ydy'r Prif Weinidog y gallai Llywodraeth y DU ddod at eu coed yn wyneb gwrthwynebiad yn Nhŷ'r Arglwyddi, gan nifer cynyddol o aelodau'r meinciau cefn Ceidwadol yn Nhŷ'r Cyffredin, yn ogystal ag ar draws meinciau'r gwrthbleidiau, a gan y cyhoedd a sefydliadau sy'n bryderus ledled y DU? Ac os nad yw'r Llywodraeth yn dod at eu coed, a fyddai ef yn gweithio gyda'r Senedd hon i ddod o hyd i ffyrdd deddfwriaethol o fewn ein cymhwysedd i roi amser i'n Llywodraeth a'n pwyllgorau wneud y gwaith yn gywir i bobl Cymru, hyd yn oed os yw Llywodraeth y DU am gymryd Lloegr yn bendramwnwgl dros ddibyn y maen nhw eu hunain wedi'i greu?

Well, Llywydd, those are very important points indeed that Huw Irranca-Davies has made this afternoon. The best hope that we have of the UK Government stepping back from the precipice of its own making is that it will listen, not simply to voices here in Wales or in Scotland, by those many voices in academic life, environmental groups, and particularly in the field of business. And Huw Irranca-Davies is right to say that there are clearly growing concerns on Conservative Party back benches in the House of Commons. I see that the former Secretary of State for Wales, Sir Robert Buckland, was leading attempts by Conservative Members to put this whole business in a better position than it is at the moment. Can we be optimistic about that? I think it's difficult to be optimistic when we have a Prime Minister who is captured by a small number of Brexit extremists in his own ranks. Nevertheless, there was a meeting earlier today between the Counsel General and Minister Felicity Buchan, from the department of levelling-up, and she did offer to convey our concerns in a constructive way to the UK Government, and we will continue to pursue those arguments with them.

One of the really big differences between the powers that are being offered to Wales in this Bill and powers that UK Ministers are retaining for themselves is the power to extend the sunset deadline. So, at the moment, UK Ministers, seeing the cliff edge coming, are able, themselves, to extend the deadline. Those powers are not available to this Senedd or to Welsh Ministers. They ought to be, because the same difficulties will face us as well. And when I said in my original answer, Llywydd, that there are significant risks not just to the Welsh Government but also to the Senedd, it is in the way in which the time that we have available to pass the necessary legislation could simply be overtaken by the sheer volume of amendments that will be needed if we're not to have a statute book that will simply be inoperable after the end of this calendar year. And, of course, I'm absolutely happy to give an assurance to the Chair of the legislative committee that we will work with the Senedd to mitigate those risks to the maximum extent that we can.

Wel, Llywydd, mae'r rheiny wir yn bwyntiau pwysig iawn y gwnaeth Huw Irranca-Davies y prynhawn yma. Y gobaith gorau sydd gennym ni o Lywodraeth y Deyrnas Unedig yn camu'n ôl o'r dibyn y mae wedi'i greu ei hun yw y bydd yn gwrando, nid yn unig ar leisiau yma yng Nghymru neu yn yr Alban, ond ar y llu o leisiau hynny mewn bywyd academaidd, grwpiau amgylcheddol, ac yn arbennig ym maes busnes. Ac mae Huw Irranca-Davies yn iawn i ddweud ei bod hi'n amlwg bod pryderon cynyddol ar feinciau cefn y Blaid Geidwadol yn Nhŷ'r Cyffredin. Rydw i'n gweld bod cyn Ysgrifennydd Gwladol Cymru, Syr Robert Buckland, yn arwain ymdrechion gan Aelodau Ceidwadol i roi'r holl fusnes hwn mewn sefyllfa well nag y mae ar hyn o bryd. A allwn ni fod yn obeithiol am hynny? Rwy'n credu ei bod hi'n anodd bod yn obeithiol pan fo gennym ni Brif Weinidog sydd wedi'i ei ddal gan nifer fach o eithafwyr Brexit yn ei rengoedd ei hun. Er hynny, roedd cyfarfod yn gynharach heddiw rhwng y Cwnsler Cyffredinol a'r Gweinidog Felicity Buchan, o'r adran ffyniant bro, a gwnaeth hi gynnig cyfleu ein pryderon mewn ffordd adeiladol i Lywodraeth y DU, a byddwn yn parhau i ddilyn y dadleuon hynny gyda nhw.

Un o'r gwahaniaethau mawr iawn rhwng y pwerau sy'n cael eu cynnig i Gymru yn y Bil hwn a'r pwerau y mae Gweinidogion y DU yn eu cadw drostyn nhw eu hunain yw'r pŵer i ymestyn y dyddiad machlud. Felly, ar hyn o bryd, mae Gweinidogion y DU, wrth weld ymyl y dibyn yn dod, yn gallu ymestyn y dyddiad cau eu hunain. Nid yw'r pwerau hynny ar gael i'r Senedd hon nac i Weinidogion Cymru. Dylen nhw fod, oherwydd bydd yr un anawsterau yn ein hwynebu ni hefyd. A phan ddywedais i yn fy ateb gwreiddiol, Llywydd, fod risgiau sylweddol nid yn unig i Lywodraeth Cymru ond hefyd i'r Senedd, o ran y gallai'r amser sydd gennym ni ar gael i basio'r ddeddfwriaeth angenrheidiol, yn syml, gael ei oddiweddyd gan swmp y gwelliannau y bydd eu hangen os bydd gennym ni lyfr statud na fydd, yn syml, yn weithredadwy ar ôl diwedd y flwyddyn galendr hon. Ac, wrth gwrs, rwy'n gwbl hapus i roi sicrwydd i Gadeirydd y pwyllgor deddfwriaethol y byddwn ni'n gweithio gyda'r Senedd i liniaru'r peryglon hynny y gorau oll y gallwn ni.

14:25
Yr Argyfwng Costau Byw
The Cost-of-living Crisis

7. Sut mae Llywodraeth Cymru yn mynd i'r afael â'r argyfwng costau byw yng Ngorllewin Casnewydd? OQ59015

7. How is the Welsh Government tackling the cost-of-living crisis in Newport West? OQ59015

Llywydd, people across Wales, including in Newport West, are experiencing the largest and sharpest fall in living standards since records began. This financial year, we will spend £1.6 billion on targeted cost-of-living support and universal programmes to tackle poverty and to leave money in people's pockets.

Llywydd, mae pobl ledled Cymru, gan gynnwys yng Ngorllewin Casnewydd, yn wynebu'r cwymp mwyaf a mwyaf serth mewn safonau byw y cafodd eu cofnodi erioed. Y flwyddyn ariannol hon, byddwn ni'n gwario £1.6 biliwn ar gymorth costau byw wedi'i dargedu a rhaglenni cyffredinol i ymdrin â thlodi ac i adael arian ym mhocedi pobl.

Diolch, Prif Weinidog. The Federation of Small Businesses has suggested that almost one in four of the UK's small companies could be forced to close, downsize, or restructure, thanks to the UK Government slashing subsidies for companies' energy bills. They have estimated that many small companies will get as little as £50 per year in future Government support, whilst the Resolution Foundation's living standards outlook 2023 suggests that although wholesale energy prices are falling, energy bills will go up again in April, and help with those costs will fall. A typical household will pay £850 more in energy bills in 2023-24 than in the current financial year. In addition to all this, the UK Government refused to reinstate the £20 universal credit uplift, and are shelving important childcare reforms at a time when parents need them the most. Prif Weinidog, would you agree with the conclusion reached by the Resolution Foundation that this UK Parliament is set to be the worst Parliament on record for living standards for almost all parts of the income distribution?

Diolch, Prif Weinidog. Mae Ffederasiwn y Busnesau Bach wedi awgrymu y gallai bron i un o bob pedwar o gwmnïau bach y DU gael eu gorfodi i gau, lleihau, neu ailstrwythuro, diolch i Lywodraeth y DU yn torri cymorthdaliadau ar gyfer biliau ynni cwmnïau. Maen nhw wedi amcangyfrif y bydd llawer o gwmnïau bach yn cael cyn lleied â £50 y flwyddyn o gefnogaeth gan y Llywodraeth yn y dyfodol, tra bod rhagolygon safonau byw y Resolution Foundation 2023 yn awgrymu, er bod prisiau ynni cyfanwerthu yn gostwng, y bydd biliau ynni'n codi eto ym mis Ebrill, a bydd cymorth gyda'r costau hynny yn gostwng. Bydd aelwyd arferol yn talu £850 yn fwy mewn biliau ynni yn 2023-24 nag yn y flwyddyn ariannol bresennol. Yn ogystal â hyn oll, gwrthododd Llywodraeth y DU adfer y cynnydd mewn credyd cynhwysol o £20, ac maen nhw'n rhoi diwygiadau gofal plant pwysig o'r neilltu ar adeg pan fo'r rhieni eu hangen fwyaf. Prif Weinidog, a fyddech chi'n cytuno â'r casgliad a ddaeth gan y Resolution Foundation mai Senedd y DU hon fydd y Senedd waethaf erioed o ran safonau byw ar gyfer bron pob rhan o'r dosbarthiad incwm?

Well, Llywydd, I don't think there is any doubt; I think it's just a statement of fact that living standards will fall in this financial year and next financial year, to an extent that we've never seen before.

Llywydd, I think Jayne Bryant makes two very important points. It sometimes seems to me to a be a bit hidden in the public reporting and discussion of assistance with energy bills the extent to which the UK Government has stood away from the help that is currently available to businesses with those bills. The Federation of Small Businesses estimate that, in the next financial year, a small business will get on average £47 in assistance with their energy bills. The UK Government's own figures say this: that a pub that, at the moment, is receiving £3,100 per month to the end of March, will receive £190 a month from 1 April onwards. But a typical small retail store, which the Government has believed needed £500 a month in support at the moment and up to the end of March, will get £33 a month from then onwards. It's little wonder, then, that the British Chambers of Commerce is predicting that literally thousands of small businesses will go under as a result of that factor alone, and that will undoubtedly affect businesses in Newport West and other parts of Wales. 

As to the broader points that the Member made, the Resolution Foundation's living standards outlook report of last week makes very, very grim reading. A typical household will pay £850 more in energy bills in the next financial year than in the current financial year, with much less help available to them. The average household with a mortgage that needs to renew their mortgage in 2023, will face an annual increase of £3,000 in mortgage costs. No wonder the Resolution Foundation says that living standards will be under pressure this year and next as never before. 

Wel, Llywydd, nid wyf i'n credu bod unrhyw amheuaeth; rwy'n credu ei fod yn ddatganiad o ffaith y bydd safonau byw yn disgyn yn y flwyddyn ariannol hon a'r flwyddyn ariannol nesaf, i raddau nad ydym ni erioed wedi'u gweld o'r blaen.

Llywydd, rwy'n credu bod Jayne Bryant yn gwneud dau bwynt pwysig iawn. Mae'n ymddangos i mi weithiau bod y graddau y mae Llywodraeth y DU wedi ymbellhau o'r cymorth sydd ar gael i fusnesau gyda'r biliau ynni ar hyn o bryd wedi'i guddio ychydig yn yr adrodd cyhoeddus a'r trafodaethau ar y cymorth gyda'r biliau hynny. Yn ôl Ffederasiwn y Busnesau Bach, yn y flwyddyn ariannol nesaf, bydd busnesau bach yn cael £47 ar gyfartaledd o gymorth gyda'u biliau ynni. Mae ffigyrau Llywodraeth y DU eu hunain yn dweud hyn: y bydd tafarn sydd, ar hyn o bryd, yn cael £3,100 y mis hyd at ddiwedd Mawrth, yn cael £190 y mis o 1 Ebrill ymlaen. Ond bydd siop fanwerthu fach arferol, y mae'r Llywodraeth wedi credu bod angen £500 y mis mewn cymorth arni ar hyn o bryd a hyd at ddiwedd Mawrth, yn cael £33 y mis o hynny ymlaen. Nid yw'n fawr syndod, felly, bod Siambrau Masnach Prydain yn rhagweld y bydd miloedd o fusnesau bach yn llythrennol yn mynd i'r wal o ganlyniad i'r ffactor hwnnw'n unig, a bydd hynny'n sicr o effeithio ar fusnesau yng Ngorllewin Casnewydd a rhannau eraill o Gymru. 

O ran y pwyntiau ehangach y gwnaeth yr Aelod, mae adroddiad rhagolygon safonau byw y Resolution Foundation yr wythnos ddiwethaf yn ddeunydd darllen erchyll iawn, iawn. Bydd aelwyd arferol yn talu £850 yn fwy mewn biliau ynni yn y flwyddyn ariannol nesaf nag yn y flwyddyn ariannol bresennol, a llawer llai o gymorth ar gael iddyn nhw. Bydd yr aelwyd gyffredin â morgais y mae angen iddyn nhw ei adnewyddu yn 2023, yn wynebu cynnydd blynyddol o £3,000 mewn costau morgais. Nid oes syndod bod y Resolution Foundation yn dweud y bydd safonau byw o dan bwysau eleni a'r flwyddyn nesaf fel na fuon nhw erioed o'r blaen. 

14:30

Yn olaf, cwestiwn 8, Rhianon Passmore. 

And finally, question 8, Rhianon Passmore. 

Y Berthynas Waith rhwng Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU
The Working Relationship between the Welsh Government and the UK Government

8. A wnaiff y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am y berthynas waith rhwng Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU? OQ59022

8. Will the First Minister provide an update on the working relationship between the Welsh Government and the UK Government? OQ59022

Llywydd, the instability of the UK Government and frequent UK ministerial changes have made it difficult to form dependable and productive links in the past year. We continue to press for implementation of the reformed inter-governmental relations machinery and the predictable, respectful system it implies.

Llywydd, mae ansefydlogrwydd Llywodraeth y DU a newidiadau gweinidogol aml yn y DU wedi'i gwneud hi'n anodd ffurfio cysylltiadau dibynadwy a chynhyrchiol yn ystod y flwyddyn ddiwethaf. Rydyn ni'n parhau i bwyso am weithredu'r peirianwaith cysylltiadau rhyng-lywodraethol diwygiedig a'r system ragweladwy, barchus y mae'n ei awgrymu.

Diolch, First Minister. Downing Street last week sought to deny reports that Tory MPs in marginal seats have been told to stop using the phrase 'levelling up' ahead of the next election, because voters did not know what it meant, and instead use 'stepping up' or 'enhancing communities'. First Minister, no wonder no-one can understand Boris Johnson's now unloved levelling-up concept, as Rishi Sunak has been mired in defending how the richer south-east of England got or gets more money than its poorer north-east counterparts.

First Minister, what discussions did you and your Welsh Government have with Prime Minister Rishi Sunak and his UK Tory Government before these arbitrary announcements of some extra bits and pieces of funding for Wales? First Minister, isn't it obvious to all that this tired, clapped-out Tory UK Government does not work for Wales, does not work in the UK national interest, but instead works tirelessly for one thing and one thing only, the Conservative Party, irrespective of the damage, unfairness and inequities it exposes the people of Islwyn and Wales to? 

Diolch, Prif Weinidog. Yr wythnos diwethaf ceisiodd Downing Street wadu adroddiadau bod Aelodau Seneddol Torïaidd mewn seddi ymylol wedi cael cyfarwyddyd i roi'r gorau i ddefnyddio'r ymadrodd 'codi'r gwastad' cyn yr etholiad nesaf, oherwydd nad oedd pleidleiswyr yn gwybod beth oedd yn ei olygu, ac yn hytrach i ddefnyddio 'camu ymlaen' neu 'gwella cymunedau'. Prif Weinidog, nid oes syndod na all neb ddeall cysyniad gwael codi'r gwastad Boris Johnson erbyn hyn, gan fod Rishi Sunak wedi cael ei ddal mewn magl yn amddiffyn sut y cafodd de-ddwyrain cyfoethocach Lloegr, neu sut y mae yn cael, mwy o arian nag ardaloedd tlotach y gogledd-ddwyrain.

Prif Weinidog, pa drafodaethau wnaethoch chi a'ch Llywodraeth Cymru eu cael gyda'r Prif Weinidog Rishi Sunak a'i Lywodraeth Dorïaidd yn y DU cyn y cyhoeddiadau mympwyol hyn am rai darnau ychwanegol o arian i Gymru? Prif Weinidog, onid yw'n amlwg i bawb nad yw Llywodraeth Dorïaidd y DU flinedig, dreuliedig hon yn gweithio dros Gymru, yn gweithio er budd cenedlaethol y DU, ond yn hytrach, mae'n gweithio'n ddiflino dros un peth ac un peth yn unig, y Blaid Geidwadol, beth bynnag yw'r difrod, yr annhegwch a'r anghydraddoldeb y mae'n amlygu pobl Islwyn a Chymru iddo? 

Well, Llywydd, just to make sure that this is properly on the record, the amount of money available for the whole of Wales from the levelling-up fund is less than the money available to the south-east of England. Now, should we surprised at that? Well, I don't suppose we would be, because the current Prime Minister was on record during his campaign to become Prime Minister as having said that he himself—he himself—had seen to it that money was diverted away from deprived urban areas so that it could be spent in places like Tunbridge Wells. He was in Tunbridge Wells when he said it. I hope that his party is proud of that. I look forward to hearing them defend the fact that there's more money going to the south-east of England than to the whole of Wales. 

Let's just put that in context a little for a moment as well—[Interruption.]

Wel, Llywydd, dim ond i wneud yn siŵr bod hyn ar y cofnod yn gywir, mae'r swm o arian sydd ar gael i Gymru gyfan o'r gronfa ffyniant bro yn llai na'r arian sydd ar gael i dde-ddwyrain Lloegr. Nawr, a ddylen ni synnu at hynny? Wel, nid ydw i'n credu y bydden ni, oherwydd roedd y Prif Weinidog presennol ar gofnod yn ystod ei ymgyrch i fod yn Brif Weinidog wedi dweud ei fod ef ei hun—ef ei hun—wedi sicrhau bod arian yn cael ei ddargyfeirio i ffwrdd o ardaloedd trefol difreintiedig fel y bod modd  ei wario mewn llefydd fel Tunbridge Wells. Roedd ef yn Tunbridge Wells pan ddywedodd ef hynny. Gobeithio bod ei blaid yn falch o hynny. Rwy'n edrych ymlaen at eu clywed nhw'n amddiffyn y ffaith bod mwy o arian yn mynd i dde-ddwyrain Lloegr nag i Gymru gyfan. 

Gadewch i ni roi hynny yn ei gyd-destun ychydig am eiliad hefyd—[Torri ar draws.]

I can't hear the First Minister. I can't hear the First Minister, so if people can be silent to listen to the remaining few sentences of the First Minister's response. 

Nid ydw i'n gallu clywed y Prif Weinidog. Nid ydw i'n gallu clywed y Prif Weinidog, felly os gall pobl fod yn dawel i wrando ar yr ychydig frawddegau sy'n weddill o ymateb y Prif Weinidog. 

Diolch, Llywydd. To put it in context for a moment, Wales received 22 per cent of the European Union's UK allocation from the last round of structural funds—22 per cent. We received 10 per cent of the levelling-up fund. Remember, Llywydd—remember—we were not to be a single penny worse off as a result of leaving the European Union. What nonsense that turned out to be. 

To answer the Member's point directly, Llywydd, the Welsh Government had no involvement in the development of the levelling-up fund, has had no role in its strategy or delivery, we were given no advance notice of the bids being announced last week. Every single thing about this fund is money taken away from Wales, decisions taken away from Wales. Everything about it is designed in Whitehall, and that distance really matters. The money isn't being used to do the things that Wales needs, and anybody who looks at it objectively could come to no other conclusion.

Diolch, Llywydd. Er mwyn ei roi yn ei gyd-destun am eiliad, derbyniodd Cymru 22 y cant o ddyraniad DU yr Undeb Ewropeaidd o'r rownd olaf o gronfeydd strwythurol—22 y cant. Cawsom ni 10 y cant o'r gronfa ffyniant bro. Cofiwch, Llywydd—cofiwch—nid oeddem ni i fod un geiniog yn waeth ein byd o ganlyniad i adael yr Undeb Ewropeaidd. Nonsens oedd hynny yn y pen draw. 

I ateb pwynt yr Aelod yn uniongyrchol, Llywydd, ni chafodd Lywodraeth Cymru unrhyw ran yn natblygiad y gronfa ffyniant bro, ac ni chafodd unrhyw ran yn ei strategaeth na'i chyflawniad, ni chawsom unrhyw rybudd ymlaen llaw o'r ceisiadau y cafodd eu cyhoeddi'r wythnos diwethaf. Mae pob un peth am y gronfa hon yn arian sy'n cael ei gymryd oddi ar Gymru, penderfyniadau sy'n cael eu cymryd oddi ar Gymru. Mae popeth amdano wedi'i gynllunio yn Whitehall, ac mae'r pellter hwnnw'n bwysig iawn. Nid yw'r arian yn cael ei ddefnyddio i wneud y pethau y mae eu hangen ar Gymru, ac ni allai unrhyw un sy'n edrych arno'n wrthrychol ddod i unrhyw gasgliad arall.

14:35
2. Datganiad a Chyhoeddiad Busnes
2. Business Statement and Announcement

Yr eitem nesaf, felly, fydd y datganiad a chyhoeddiad busnes, a dwi'n galw ar y Trefnydd i wneud y datganiad hwnnw—Lesley Griffiths.

The next item is the business statement and announcement, and I call on the Trefnydd to make that statement—Lesley Griffiths.

Diolch, Llywydd. There is one change to this week's Plenary business. The time allocated to Senedd Commission questions tomorrow has been reduced to 10 minutes. Draft business for the next three weeks is set out on the business statement and announcement, which can be found amongst the meeting papers available to Members electronically.

Diolch, Llywydd. Mae un newid i fusnes y Cyfarfod Llawn yr wythnos hon. Mae'r amser sy'n cael ei neilltuo i gwestiynau Comisiwn y Senedd yfory wedi ei leihau i 10 munud. Mae busnes drafft ar gyfer y tair wythnos nesaf wedi'i nodi ar y datganiad busnes a'r cyhoeddiad, sydd i'w weld ymhlith papurau'r cyfarfod sydd ar gael i Aelodau yn electronig.

This week is obviously Holocaust Remembrance Week, and the Minister may be aware—the Trefnydd may be aware—that there's work that is ongoing in north Wales to try to chart the history of Jewish communities in the region. That work is being led by Nathan Abrams, who's a professor at Bangor University, and he's already undertaken a great deal of work in Anglesey, Gwynedd and other parts of north Wales. In order to progress and complete that work, around £50,000 is needed, which I know is a significant sum in terms of research, but it's not a significant sum in terms of the importance of this work. Can I ask for a statement from the appropriate Welsh Government Minister on our Jewish heritage here in Wales and what action is being taken in order to promote it, particularly in the north Wales region?

In addition to that, it shouldn't have escaped anybody looking at my social media feeds over the weekend that we marked Red Squirrel Appreciation Day this weekend. And as the red squirrel champion in this Senedd, I don't want to miss the opportunity to seek an update on the support that the Welsh Government is giving to the conservation work that is taking place for red squirrels. I took part in a webinar yesterday with the UK Squirrel Accord to talk about the good work that's being done, collectively, in Wales, to promote and boost the numbers of red squirrels in the country. But one issue of concern that was raised was the fact that the Prevention of Damage by Pests Act 1949 apparently only covers rodents, and gives responsibilities to councils and local authorities to take action to minimise rodents as pests in people's homes and businesses. But there's no provision for the pest damage that, of course, grey squirrels can also cause—stripping electrical wiring, and burrowing into people's properties and causing damage to the timber. I know I'm going on, but if I may just finish—

Yr wythnos hon, yn amlwg, yw Wythnos Cofio'r Holocost, ac efallai fod y Gweinidog yn ymwybodol—efallai fod y Trefnydd yn ymwybodol—fod gwaith yn digwydd yn y gogledd i geisio olrhain hanes cymunedau Iddewig yn y rhanbarth. Nathan Abrams, athro ym Mhrifysgol Bangor, sy'n arwain y gwaith hwnnw, ac mae ef eisoes wedi cyflawni llawer iawn o waith yn Ynys Môn, Gwynedd a rhannau eraill o'r gogledd. Er mwyn symud ymlaen a chwblhau'r gwaith hwnnw, mae angen tua £50,000, sydd yn swm sylweddol o ran ymchwil rwy'n gwybod, ond nid yw'n swm sylweddol o ran pwysigrwydd y gwaith hwn. A gaf i ofyn am ddatganiad gan Weinidog priodol yn Llywodraeth Cymru ar ein treftadaeth Iddewig yma yng Nghymru a pha gamau sy'n cael eu cymryd er mwyn ei hyrwyddo, yn enwedig yn rhanbarth y gogledd?

Yn ogystal â hynny, ni ddylai fod wedi dianc sylw unrhyw un a oedd yn edrych ar fy ffrydiau cyfryngau cymdeithasol dros y penwythnos ein bod ni wedi nodi Diwrnod Gwerthfawrogi'r Wiwer Goch y penwythnos hwn. Ac fel hyrwyddwr y wiwer goch yn y Senedd hon, nid ydw i eisiau colli'r cyfle i ofyn am yr wybodaeth ddiweddaraf am y gefnogaeth y mae Llywodraeth Cymru yn ei rhoi i'r gwaith cadwraeth sy'n digwydd i wiwerod coch. Fe wnes i gymryd rhan mewn gweminar ddoe gyda UK Squirrel Accord i siarad am y gwaith da sy'n cael ei wneud, ar y cyd, yng Nghymru, er mwyn hyrwyddo a hybu niferoedd y gwiwerod coch yn y wlad. Ond un mater o bryder a gafodd ei godi oedd y ffaith bod Deddf Atal Difrod gan Blâu 1949 yn ôl pob tebyg ond yn cynnwys cnofilod, ac yn rhoi cyfrifoldebau i gynghorau ac awdurdodau lleol weithredu i leihau cnofilod fel plâu yng nghartrefi a busnesau pobl. Ond nid oes darpariaeth ar gyfer difrod pla y gall gwiwerod llwyd, wrth gwrs, ei achosi—stripio gwifrau trydanol, a thyllu i eiddo pobl ac achosi difrod i'r pren. Rwy'n gwybod fy mod i'n rhygnu ymlaen, ond os caf i ond gorffen—

Sorry. It's handy that you're going on, because I was losing myself in laughter there at the idea of you in the squirrel webinar yesterday. [Laughter.]

Mae'n drwg gen i. Mae'n gyfleus eich bod chi'n rhygnu ymlaen, oherwydd roeddwn i'n chwerthin yn y fan yna ar y syniad ohonoch chi yng ngweminar y wiwer ddoe. [Chwerthin.]

Me in the squirrel webinar, yes. It wasn't just attended by squirrels, I have to say. [Laughter.]

But, clearly, there is significant damage that is done to timber, that is done to trees, because they strip trees of bark as well, and we've got an ambitious tree-planting programme here in Wales. And therefore I would ask if we could have an update on red squirrel conservation work in Wales from you as Minister, and whether you could incorporate some reflections on whether it would be a good idea to broaden the Prevention of Damage by Pests Act in order to encompass the damage caused by grey squirrels in particular. Thank you.

Fi yng ngweminar y wiwer, oeddwn. Nid dim ond gwiwerod oedd yn bresennol, mae'n rhaid i mi ddweud. [Chwerthin.]

Ond yn amlwg, mae difrod sylweddol wedi'i wneud i bren, sy'n cael ei wneud i goed, gan eu bod yn stripio'r rhisgl oddi ar coed hefyd, ac mae gennym ni raglen plannu coed uchelgeisiol  yma yng Nghymru. Ac felly, rwy'n gofyn a gawn ni'r wybodaeth ddiweddaraf am waith cadwraeth gwiwerod coch yng Nghymru gennych chi fel Gweinidog, ac a allwch chi gynnwys rhai myfyrdodau ynghylch a fyddai'n syniad da i ehangu'r Ddeddf Atal Difrod gan Blâu er mwyn cwmpasu'r difrod sy'n cael ei achosi gan wiwerod llwyd yn benodol. Diolch.

Thank you. In relation to your first question, I am aware of the work that you referred to that's going on in north Wales, and I will certainly speak to my colleague Jane Hutt, who would be the Minister with responsibility, to see if she and her officials are aware of that work. It just sounds excellent work, and I will make sure the Minister is aware of that.

In relation to your second question, which is obviously asking for a statement from myself, I have to say, since I've been in post, it's very apparent—and you just referred to an Act from 1949—that a lot of the legislation around this, and I'm sure the Minister for Climate Change would agree, is very, very dated. So, I'll certainly be very happy to look at that as a whole, and then if I think it's, obviously, worthy of a statement, I'd be happy to bring one forward.

Diolch. O ran eich gwestiwn cyntaf, rwy'n ymwybodol o'r gwaith y gwnaethoch chi gyfeirio ato sy'n digwydd yn y gogledd, ac yn sicr, fe wnaf i siarad â fy nghyd-Aelod Jane Hutt, sef y Gweinidog a fyddai'n gyfrifol, i weld a yw hi a'i swyddogion yn ymwybodol o'r gwaith hwnnw. Mae'n swnio'n fel gwaith ardderchog, a gwnaf i'n siŵr bod y Gweinidog yn ymwybodol o hynny.

O ran eich ail gwestiwn, sy'n amlwg yn gofyn am ddatganiad gennyf i fy hun, mae'n rhaid i mi ddweud, ers i mi fod yn y swydd, mae'n amlwg iawn—ac rydych chi newydd gyfeirio at Ddeddf o 1949—bod llawer o'r ddeddfwriaeth ynghylch hyn, ac rwy'n siŵr y byddai'r Gweinidog Newid Hinsawdd yn cytuno, wedi dyddio'n fawr iawn. Felly, yn sicr, byddaf i'n hapus iawn i ystyried hynny yn ei gyfanrwydd, ac yna os ydw i'n credu ei fod, yn amlwg, yn deilwng o ddatganiad, byddwn i'n hapus i gyflwyno un.

I'd like a statement, please, about community right to buy. A beautiful local asset, bluebell wood, near Llanbradach was destroyed a few months ago, and the council issued a restoration order. The site is up for auction, and the new owner will be obliged to restore the land. A group of local residents is trying to raise funds to buy the land for the community, but I'm sure that residents across Wales would welcome other chances and other ways of protecting beloved local sites. I know the Government is looking at establishing a new commission around community empowerment. Could a statement take this further, please, including explaining how local groups, like that one I mentioned in Llanbradach, could feed into a process, because so many buildings and even green fields in our valleys hold a collective memory, a sense of connecting us to our past. It would be wonderful to help ensure that spaces like this, which are so important, could be protected for the future. Thank you. 

Hoffwn i ddatganiad, os gwelwch yn dda, ynghylch hawl y gymuned i brynu. Cafodd ased lleol hardd, sef coedwig clychau'r gog, ger Llanbradach ei ddifetha ychydig fisoedd yn ôl, ac fe gyhoeddodd y cyngor orchymyn i'w adfer. Mae'r safle'n cael ei arwerthu, a bydd rheidrwydd ar y perchennog newydd i adfer y tir. Mae grŵp o drigolion lleol yn ceisio codi arian i brynu'r tir ar gyfer y gymuned, ond rwy'n siŵr y byddai trigolion ledled Cymru yn croesawu cyfleoedd eraill a ffyrdd eraill o warchod safleoedd lleol sy'n annwyl iddynt. Rwy'n gwybod bod y Llywodraeth yn ystyried sefydlu comisiwn newydd ynghylch grymuso cymunedau. A fyddai modd i ddatganiad fynd â hyn ymhellach, os gwelwch yn dda, gan gynnwys egluro sut y gallai grwpiau lleol, fel yr un hwnnw y soniais i amdano yn Llanbradach, gyfrannu at broses, gan fod cymaint o adeiladau a hyd yn oed caeau gwyrdd yn ein cymoedd yn dal cof cyfunol, ymdeimlad o'n cysylltu ni â'n gorffennol. Byddai'n wych helpu i sicrhau y gallai mannau fel hyn, sydd mor bwysig, gael eu diogelu ar gyfer y dyfodol. Diolch. 

14:40

Thank you. I think you raise a very important point, and, as you alluded to, the Minister for Climate Change is certainly leading on a significant piece of work in relation to that. I think, in the first case, it might be better if you write to the Minister for Climate Change on that specific point, and I'm sure, as the work progresses, the Minister will be happy to bring forward a statement. 

Diolch. Rwy'n credu eich bod chi'n codi pwynt pwysig iawn, a fel i chi gyfeirio ato, mae'r Gweinidog Newid Hinsawdd yn sicr yn arwain ar ddarn sylweddol o waith o ran hynny. Rwy'n credu, yn yr achos cyntaf, y gallai fod yn well os ydych chi'n ysgrifennu at y Gweinidog Newid Hinsawdd ar y pwynt penodol hwnnw, ac rwy'n siŵr, wrth i'r gwaith fynd yn ei flaen, bydd y Gweinidog yn hapus i gyflwyno datganiad. 

In this very cold weather, I just wanted to highlight the situation of a constituent of mine whose boiler has broken down: a family of four with two disabled children, they absolutely don't have the money to replace this boiler, with a combined income of £19,000 and two disabled children. So, they've no savings to fall back on and Nest has told them that they can't help them, because he uses his home as his business address. So, if he'd been a mobile hairdresser, apparently he could have got help, but because he's a mobile IT engineer, who does a small part of his work remotely, helping his clients get their IT systems back up and running again, and only part of his work is done in people's offices and homes, they've told him he's not eligible. So, I wondered if we could have  statement from the Minister for Climate Change regarding the decision-making processes that Nest is supposed to adhere to, because there seem to be some huge anomalies here, which don't keep up with the fact that people often work remotely, as we do occasionally. And also, when can we see light of day on the new Warm Homes programme, which might be the best and most elegant way of rectifying this anomalous situation for really desperate people? 

Yn y tywydd oer iawn hwn, roeddwn i eisiau tynnu sylw at sefyllfa etholwr i mi y mae ei foeler wedi methu: teulu o bedwar gyda dau blentyn anabl, nid oes ganddyn nhw'r arian i newid y boeler hwn, gydag incwm cyfunol o £19,000 a dau blentyn anabl. Felly, nid oes ganddyn nhw unrhyw gynilion i ddibynnu arnyn nhw ac mae Nyth wedi dweud wrthyn nhw nad ydyn nhw'n gallu'u helpu nhw, oherwydd ei fod yn defnyddio ei gartref yn gyfeiriad busnes. Felly, pe bai wedi bod yn berson trin gwallt symudol, mae'n debyg y gallai fod wedi cael help, ond oherwydd ei fod yn beiriannydd TG symudol, sy'n gwneud rhan fach o'i waith o bell, gan helpu ei gleientiaid i gael eu systemau TG i weithio eto, a dim ond rhan o'i waith sy'n cael ei wneud mewn swyddfeydd a chartrefi pobl, maen nhw wedi dweud wrtho nad yw'n gymwys. Felly, tybed a gawn ni ddatganiad gan y Gweinidog Newid Hinsawdd ynglŷn â'r prosesau gwneud penderfyniadau y mae Nyth i fod i gadw atyn nhw, oherwydd mae'n ymddangos bod rhai anghysonderau enfawr yma, nad ydyn nhw'n dygymod â'r ffaith bod pobl yn aml yn gweithio o bell, fel rydyn ni'n ei wneud yn achlysurol. A hefyd, pryd allwn ni weld golau dydd ar y rhaglen Cartrefi Clyd newydd, a allai fod y ffordd orau a mwyaf cain o unioni'r sefyllfa anghyson hon i bobl sy'n anobeithio'n fawr? 

Unless you have already done so, I would advise you to write to the Minister for Climate Change, because it could be that there's some flexibility within the criteria that would allow your constituent—. I think you raise a very important point, particularly post COVID pandemic, when many people have seen a change in their work style, and many more people are working from home. So, I would suggest you do that, in the first place, if you haven't done that already. 

Oni bai eich bod chi eisoes wedi gwneud hynny, byddwn i'n eich cynghori chi i ysgrifennu at y Gweinidog Newid Hinsawdd, oherwydd gallai fod rhywfaint o hyblygrwydd o fewn y meini prawf a fyddai'n caniatáu i'ch etholwr—. Rwy'n credu eich bod chi'n codi pwynt pwysig iawn, yn enwedig ar ôl pandemig COVID, pan fyddai llawer o bobl wedi gweld newid yn eu harddull gwaith, ac mae llawer mwy o bobl yn gweithio gartref. Felly, byddwn i'n awgrymu eich bod chi'n gwneud hynny, yn y lle cyntaf, os nad ydych chi wedi gwneud hynny'n barod. 

Can I ask for a statement from the Minister for Economy this afternoon on the upcoming closure of HSBC in Denbigh, which is due to close in August? Now, I understand it's part of a nationwide closure of 114 banks, I think, but I really believe that HSBC has been shortsighted in its strategy of closures, particularly in rural areas. Denbigh is a rural town in the heart of the Vale of Clwyd, and HSBC is one of the last banks in the town, as Barclays and Nat West vacated some years ago, and many people in the town and surrounding villages simply can't travel as far as Ruthin or Rhyl to do their banking, particularly if they have no access to a private vehicle or public transport. I set up an online petition in December, and I've circulated paper copies around local pubs and businesses, and I've so far received over 200 signatures, and I hope this increases over the next couple of weeks. So, could I have a statement from the Government this afternoon in response to the planned closure of banks in Denbigh and what support can be available to help my constituents who struggle to travel around rural areas to carry out their business? Thank you. 

A gaf i ofyn am ddatganiad gan Weinidog yr Economi y prynhawn yma ar gau HSBC yn Ninbych sydd ar fin digwydd ym mis Awst? Nawr, rwy'n deall ei fod yn rhan o gau 114 o fanciau ledled y wlad, rwy'n credu, ond rydw i wir yn credu bod HSBC wedi bod yn gibddall yn ei strategaeth o gau banciau, yn enwedig mewn ardaloedd gwledig. Tref wledig yw Dinbych yng nghanol Dyffryn Clwyd, ac mae HSBC yn un o'r banciau olaf yn y dref, wedi i Barclays a Nat West adael rai blynyddoedd yn ôl, ac ni all llawer o bobl yn y dref a'r pentrefi cyfagos deithio cyn belled â Rhuthun neu'r Rhyl i wneud eu bancio, yn enwedig os nad oes ganddyn nhw gyfle i ddefnyddio cerbyd preifat neu drafnidiaeth gyhoeddus. Sefydlais i ddeiseb ar-lein ym mis Rhagfyr, ac rwyf i wedi dosbarthu copïau papur o amgylch tafarndai a busnesau lleol, ac rwyf i hyd yma wedi derbyn dros 200 o lofnodion, ac rwy'n gobeithio y bydd hyn yn cynyddu yn ystod yr wythnosau nesaf. Felly, a gawn ni ddatganiad gan y Llywodraeth y prynhawn yma mewn ymateb i'r bwriad i gau'r banciau yn Ninbych, a pha gymorth all fod ar gael i helpu fy etholwyr sy'n ei chael hi'n anodd teithio o gwmpas ardaloedd gwledig i gynnal eu busnes? Diolch. 

Well, banking is a reserved matter, so I don't think it would be appropriate for a statement.

Wel, mae bancio yn fater a gedwir yn ôl, felly nid ydw i'n credu y byddai'n briodol ar gyfer datganiad.

A gaf i ofyn am gyhoeddiad brys, os gwelwch yn dda, gan y Dirprwy Weinidog dros drafnidiaeth ynghylch cyhoeddiad a wnaed wythnos diwethaf gan gwmni bysiau Llew Jones, sydd yn mynd i ddirwyn i ben y gwasanaeth T19 o Flaenau Ffestiniog i Landudno mewn pythefnos ar 11 Chwefror? Cafodd y gwasanaeth T19 ei lansio flwyddyn a hanner yn ôl, i gymryd lle'r X19. Mae nifer fawr o bobl bro Ffestiniog yn ei ddefnyddio ar gyfer apwyntiadau meddygol, dibenion addysg, siopa a hamddena, ac mae'n allweddol iddyn nhw ar gyfer eu bywyd dyddiol. Mae bywydau pobl am gael ei amharu yn dilyn y cyhoeddiad. Wrth gwrs, mae yna wasanaeth trên, ond mae tocyn trên i Landudno dros £9, tra bod tocyn bws yn £5, ac mae'r trên wedi bod yn anghyson. Mae'r cyhoeddiad yma am fod yn ergyd i fro Ffestiniog, ac mae'n anghyson efo uchelgais a chynlluniau'r Llywodraeth o ran cynyddu'r defnydd o drafnidiaeth gyhoeddus. A gawn ni, felly, gyhoeddiad brys gan y Dirprwy Weinidog ynghylch pa gamau mae'r Llywodraeth am eu cymryd er mwyn sicrhau ailgyflwyno'r gwasanaeth bws yma, boed yn fws Fflecsi neu wrth addasu'r amserlen, neu'n fuddsoddiad ariannol, os gwelwch yn dda?

May I ask for an urgent statement from the Deputy Minister for transport on an announcement made last week by the Llew Jones bus company, which is going to bring to an end the T19 service from Blaenau Ffestiniog to Llandudno in a fortnight on 11 February? The T19 service was launched 18 months ago, to replace the X19. Many people in the Ffestiniog area use it for medical appointments, education, shopping and leisure, and it's crucial to them for their day-to-day lives. People's lives will be affected as a result of this announcement. Of course, there is a train service, but a train ticket to Llandudno is more than £9, whilst a bus ticket is £5, and the train has been inconsistent in terms of service. This announcement will be a blow to the Ffestiniog area, and it's not consistent with the ambition of Government in increasing the use of public transport. Can we therefore have an urgent statement from the Deputy Minister on what steps the Government will take in order to ensure the reintroduction of this bus service, be it a Fflecsi bus, or on a revised timetable, or a financial investment? Thank you.

14:45

Diolch. It was very unfortunate that Llew Jones Coaches did serve notice that they intended to withdraw from operating the TrawsCymru T19 bus service, with effect from Saturday 11 February. As you referred to, there are other public transport options available to passengers in the Conwy valley, and Welsh Government is working very closely with our partners to ensure that those vital public transport links are maintained for our rural communities along that route. I am aware that the Deputy Minister for Climate Change is expecting a further update within the next, I think, week to 10 days, and continues to work with Transport for Wales, Bus Users Cymru and Conwy County Borough Council. 

Diolch. Roedd yn anffodus iawn bod Llew Jones Coaches wedi cyflwyno rhybudd eu bod yn bwriadu tynnu'n ôl o weithredu gwasanaeth bws T19 TrawsCymru, a hynny o ddydd Sadwrn 11 Chwefror. Fel y gwnaethoch chi gyfeirio ato, mae dewisiadau trafnidiaeth gyhoeddus eraill ar gael i deithwyr yn nyffryn Conwy, ac mae Llywodraeth Cymru'n gweithio'n agos iawn gyda'n partneriaid i sicrhau bod y cysylltiadau trafnidiaeth gyhoeddus hanfodol hynny'n cael eu cynnal ar gyfer ein cymunedau gwledig ar hyd y llwybr hwnnw. Rwy'n ymwybodol bod y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd yn disgwyl diweddariad arall o fewn yr wythnos i 10 diwrnod nesaf, rwy'n credu, ac mae'n parhau i weithio gyda Trafnidiaeth Cymru, Defnyddwyr Bysiau Cymru a Chyngor Bwrdeistref Sirol Conwy. 

Trefnydd, this week is Cervical Cancer Prevention Week. Around 160 cases of cervical cancer are diagnosed annually. It's the most common type of cancer for women under 35. I've been working with Jo's Cervical Cancer Trust to increase take-up of the HPV vaccine and cervical screening, as we know that regular screening reduces risk by up to 70 per cent. Could we have an update from the health Minister on Welsh Government interventions to eliminate cervical cancer?

And, in addition, the leader and deputy leader of the Welsh Local Government Association have written to UK Government, calling on them to clarify which council services will qualify for the energy bill discount scheme. This is important so that our councils can get assurances that important community assets, such as leisure centres, will get support towards their energy costs. So, could I ask also for an oral statement from Welsh Government on its discussions with its UK counterpart to ensure this vital support for our councils is put in place?

Trefnydd, yr wythnos hon yw Wythnos Atal Canser Serfigol. Mae tua 160 diagnosis o achosion o ganser serfigol bob blwyddyn. Dyma'r math mwyaf cyffredin o ganser i fenywod o dan 35 oed. Rwyf i wedi bod yn gweithio gydag Jo's Cervical Cancer Trust i gynyddu'r nifer sy'n dewis cael brechlyn HPV a sgrinio serfigol, gan ein bod ni'n gwybod bod sgrinio rheolaidd yn lleihau'r risg hyd at 70 y cant. A gawn ni'r wybodaeth ddiweddaraf gan y Gweinidog Iechyd ar ymyriadau Llywodraeth Cymru i ddileu canser serfigol?

A hefyd mae arweinydd a dirprwy arweinydd Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru wedi ysgrifennu at Lywodraeth y DU, gan alw arnyn nhw i egluro pa wasanaethau cyngor fydd yn gymwys ar gyfer cynllun disgownt y bil ynni. Mae hyn yn bwysig fel y gall ein cynghorau gael sicrwydd y bydd asedau cymunedol pwysig, fel canolfannau hamdden, yn cael cymorth tuag at eu costau ynni. Felly, a gaf i ofyn hefyd am ddatganiad llafar gan Lywodraeth Cymru ynghylch ei thrafodaethau gyda'i hadran gyfatebol yn y DU i sicrhau bod y gefnogaeth hanfodol hon i'n cynghorau yn cael ei rhoi ar waith?

I think it's very good that you've raised Cervical Cancer Prevention Week here in the Chamber. It's very important that we do always continue to raise awareness and, as you know, Welsh Government has committed to improving cervical cancer outcomes through a combination of screening and HPV vaccination, and also access to treatment. I think it's fair to say the cervical screening programme has fully recovered from the impact of the pandemic now, and there's a significant number of eligible people participating in the programme. Take-up of the HPV adolescent programme was affected by the pandemic because of the school closures, and the vaccination teams have really made some significant efforts to recover and increase the uptake, and I think we as Members should do all we can to make sure people are aware of that vaccination programme. 

With regard to your second point, I am aware of the letter from the WLGA to the UK Government on the energy bill discount scheme. We've expressed concerns at ministerial level, and our officials have, regarding future support for non-domestic energy consumers, in particular the need for that continued support when we have that cliff edge that's coming down the track at the end of March. It's our expectation that all council services will be covered by the energy bill discount scheme when it's introduced in April. And, as I mentioned at the outset, our officials continue to engage with the UK Government to stress the importance of comprehensive support for all, alongside the higher level of support for those most impacted by energy price changes. 

Over the longer term, we believe the UK Government need to implement market reform to decouple the consumer cost of renewable energy from global gas prices, and we really do all want to work together to build a more localised, renewables-based energy system to replace our reliance on imported fossil fuels. 

Rwy'n credu ei bod hi'n dda iawn eich bod chi wedi codi Wythnos Atal Canser Serfigol yma yn y Siambr. Mae'n bwysig iawn ein bod ni bob amser yn parhau i godi ymwybyddiaeth ac, fel y gwyddoch chi, mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i wella canlyniadau canser serfigol drwy gyfuniad o sgrinio a brechu HPV, a mynediad at driniaeth hefyd. Rwy'n credu ei bod hi'n deg dweud bod y rhaglen sgrinio serfigol wedi adfer yn llwyr o effaith y pandemig erbyn hyn, ac mae nifer sylweddol o bobl gymwys wedi cymryd rhan yn y rhaglen. Cafodd y rhaglen glasoed HPV ei heffeithio gan y pandemig oherwydd i ysgolion gau, ac mae'r timau brechu wir wedi gwneud ymdrech sylweddol i adfer a chynyddu'r nifer sy'n derbyn y cynnig, ac rwy'n credu y dylem ni fel Aelodau wneud popeth o fewn ein gallu i sicrhau bod pobl yn ymwybodol o'r rhaglen frechu honno. 

O ran eich ail bwynt, rwy'n ymwybodol o'r llythyr gan CLlLC at Lywodraeth y DU ar y cynllun gostyngiadau biliau ynni. Rydym ni wedi mynegi pryderon ar lefel weinidogol, ac mae ein swyddogion wedi gwneud hynny, ynglŷn â chefnogaeth i ddefnyddwyr ynni annomestig yn y dyfodol, yn arbennig o ran yr angen am y gefnogaeth barhaus honno pan fo gennym ni ymyl y clogwyn hwnnw'n dod ddiwedd mis Mawrth. Rydym ni'n disgwyl y bydd holl wasanaethau'r cyngor yn cael eu cynnwys yn y cynllun gostyngiadau biliau ynni pan fydd yn cael ei gyflwyno ym mis Ebrill. Ac, fel y soniais i ar y dechrau, mae ein swyddogion yn parhau i ymgysylltu â Llywodraeth y DU i bwysleisio pwysigrwydd cefnogaeth gynhwysfawr i bawb, ochr yn ochr â'r lefel uwch o gefnogaeth i'r rhai yr effeithir arnynt fwyaf gan newidiadau ym mhrisiau ynni.

Yn y tymor hirach, rydym ni'n credu bod angen i Lywodraeth y DU ddiwygio'r farchnad i ddatgysylltu cost ynni adnewyddadwy o brisiau nwy byd-eang i ddefnyddwyr, ac rydyn ni i gyd wir eisiau gweithio gyda'n gilydd i ddatblygu system ynni mwy lleol, adnewyddadwy i ddisodli ein dibyniaeth ar danwydd ffosil wedi'i fewnforio. 

Business Minister, a whole term has now passed since the beginning of the Curriculum for Wales's implementation in schools, and Estyn inspection teams have, of course, been very busy. For the first time in many years now, the inspection process is the only method by which primary schools are held to account. Secondary and all-age schools have the additional pressure of the external examinations, of course, with results at age 16, but these soon, too, will be changing. Given the importance of these changes, can I ask the business Minister for an oral statement from the education Minister on how the inspection process has changed since the new curriculum entered our schools? Thank you.

Gweinidog busnes, mae tymor cyfan wedi mynd heibio ers dechrau gweithredu'r Cwricwlwm i Gymru mewn ysgolion, ac mae timau arolygu Estyn, wrth gwrs, wedi bod yn brysur iawn. Am y tro cyntaf ers blynyddoedd lawer, y broses arolygu yw'r unig ddull sy'n cael ei ddefnyddio i ddwyn ysgolion cynradd i gyfrif. Mae gan ysgolion uwchradd ac ysgolion pob oed bwysau ychwanegol yr arholiadau allanol, wrth gwrs, gyda chanlyniadau yn 16 oed, ond cyn hir, bydd y rhain hefyd, yn newid. O ystyried pwysigrwydd y newidiadau hyn, a gaf i ofyn i'r Gweinidog busnes am ddatganiad llafar gan y Gweinidog addysg ar sut mae'r broses arolygu wedi newid ers i'r cwricwlwm newydd ddod i'n hysgolion? Diolch.

14:50

I will certainly raise it directly with the Minister for education. I would have thought he might think it's a bit early in the timescale of the changes to have an oral statement at the moment, but I will certainly raise it with him.

Yn sicr, fe wnaf i ei godi'n uniongyrchol gyda'r Gweinidog addysg. Rwy'n credu y gallai fod ychydig yn gynnar yn amserlen y newidiadau i gael datganiad llafar ar hyn o bryd, ond yn sicr, fe wnaf i ei godi gydag ef.

It's good to see that already today colleagues have been raising the issue of the effect on businesses of the cliff edge at the end of March of the drop in support for energy prices. Both Vikki and Jayne Bryant have raised this. I think they're right in raising the fact of the impact of this upon things such as retail outlets, local pubs and clubs, and so on—that's absolutely right. But I would welcome a statement, Trefnydd, on this issue that also focuses on some of those small-to-medium-scale local foundational economy businesses that are employed in food manufacturing. Within the Bridgend area, we still have a number of these businesses, and I've spoken to them. They have, when I say, significant fears, they genuinely worry that they will close in April or May, and the reason is they've managed to get this far with support, on good order books, by the way, and, in fact, many of them could take on more. These are good, family-owned businesses, some of which go back three, four or five generations. But the energy costs now are tipping them over the edge, and they're looking to pay 70p or 80p per unit price for electricity, whereas, a year ago, they were paying 30p. They could pay a little bit more, but they cannot pay 70p or 80p. It means their cash flow will take them under. Their banks can't help them any more, and no development bank of Wales or anybody else can help them. The energy cliff edge will push them over.

Now, these are jobs where people walk to work. They may not be highly paid jobs, but they employ hundreds upon hundreds of people in every community in my valleys, and also in Bridgend and the RCT area as well. Perhaps I could, in asking for a statement, reflect the views of one of these businesses—a family-run business who's been there for many generations—who said, 'I would welcome the Minister not just calling on the UK Government to extend the support, but to bring the energy companies into a room and lock the door until they renegotiate, some of which has been done through brokers, the unit price energy costs.' There's a role for UK Government, but there's a role for the energy companies as we see wholesale costs falling, to sit in that room and give back to some of these companies, because it's no good to those energy companies if these companies go bust, and I'm seriously worried we could be looking at a tsunami of job losses and businesses closing.

Mae'n dda gweld bod cyd-Aelodau eisoes heddiw wedi bod yn codi mater effaith ymyl y dibyn ddiwedd mis Mawrth o ostyngiad y gefnogaeth i brisiau ynni ar fusnesau. Mae Vikki a Jayne Bryant wedi codi hyn. Rwy'n credu eu bod nhw'n iawn i godi effaith hyn ar bethau fel siopau manwerthu, tafarndai a chlybiau lleol, ac yn y blaen—mae hynny'n hollol iawn. Ond byddwn i'n croesawu datganiad, Trefnydd, ar y mater hwn sydd hefyd yn canolbwyntio ar rai o'r busnesau economi sylfaenol leol ar raddfa fach a chanolig hynny sy'n ymwneud â gweithgynhyrchu bwyd. Yn ardal Pen-y-bont ar Ogwr, mae yn dal gennym ni nifer o'r busnesau hyn, ac rydw i wedi siarad â nhw. Mae ganddyn nhw, pan ddywedaf i, ofnau sylweddol, maen nhw wir yn poeni y byddan nhw'n cau ym mis Ebrill neu fis Mai, a'r rheswm yw eu bod wedi llwyddo hyd yn hyn gyda chefnogaeth, ar lyfrau archebion da, gyda llaw, ac, a dweud y gwir, gallai llawer ohonyn nhw ymgymryd â mwy. Mae'r rhain yn fusnesau da, teuluol, rhai ohonyn nhw'n mynd yn ôl tair, pedair neu bum cenhedlaeth. Ond mae'r costau ynni nawr yn eu gwthio dros y dibyn, ac maen nhw'n disgwyl talu 70c neu 80c yr uned am drydan, ond, flwyddyn yn ôl, roedden nhw'n talu 30c. Gallen nhw dalu ychydig yn fwy, ond ni allan nhw dalu 70c neu 80c. Mae'n golygu y bydd eu llif arian yn mynd â nhw i'r wal. Ni all eu banciau eu helpu mwyach, ac ni all unrhyw fanc datblygu Cymru nac unrhyw un arall eu helpu nhw. Bydd ymyl y dibyn ynni yn eu gwthio drosodd.

Nawr, mae'r rhain yn swyddi lle mae pobl yn cerdded i'r gwaith. Efallai nad ydyn nhw'n swyddi â chyflog uchel, ond maen nhw'n cyflogi cannoedd ar gannoedd o bobl ym mhob cymuned yn fy nghymoedd i, a hefyd ym Mhen-y-bont ar Ogwr ac ardal Rhondda Cynon Taf hefyd. Efallai y gallwn i, wrth ofyn am ddatganiad, adlewyrchu barn un o'r busnesau hyn—busnes teuluol sydd wedi bod yno ers sawl cenhedlaeth—a ddywedodd, 'Byddwn i'n croesawu'r Gweinidog nid yn unig yn galw ar Lywodraeth y DU i ymestyn y gefnogaeth, ond i ddod â'r cwmnïau ynni i mewn i ystafell a chloi'r drws nes iddyn nhw ail-drafod, peth o hyn wedi'i gyflawni drwy froceriaid, sef costau ynni pris yr uned.' Mae rôl i Lywodraeth y DU, ond mae rôl i'r cwmnïau ynni wrth i ni weld costau cyfanwerthu yn disgyn, i eistedd yn yr ystafell honno a rhoi yn ôl i rai o'r cwmnïau yma, oherwydd nid yw'n dda i'r cwmnïau ynni hynny os yw'r cwmnïau yma'n mynd i'r wal, ac rwy'n poeni'n ddifrifol y gallem ni fod yn wynebu swnami o golli swyddi a busnesau'n cau.

Thank you. You will have heard me say in my earlier answer to Vikki Howells that the UK Government is responsible for the energy bill relief scheme that does provide support to businesses to help them cope with the increase in the energy costs they're experiencing. I know the Welsh Government prepared a response to the UK Government's consultation that they had on the future of the EBRS, and that did include representations on behalf of not just the companies that you refer to, but also the energy-intensive sectors as well, and I know that the Minister is very aware of the concerns of stakeholders and continues to make representations to the UK Government. I'm sure having a summit is something that he will consider, now he's heard you asking him to do so.

Diolch. Byddwch chi wedi fy nghlywed i'n dweud yn fy ateb cynharach wrth Vikki Howells mai Llywodraeth y Deyrnas Unedig sy'n gyfrifol am y cynllun rhyddhad biliau ynni sy'n darparu cefnogaeth i fusnesau i'w helpu i ymdopi â'r cynnydd yn y costau ynni maen nhw'n eu hwynebu. Rwy'n gwybod bod Llywodraeth Cymru wedi paratoi ymateb i ymgynghoriad Llywodraeth y DU y gwnaethon nhw ei gael ar ddyfodol y cynllun rhyddhad ar filiau ynni, ac roedd hynny'n cynnwys sylwadau ar ran nid yn unig y cwmnïau yr ydych chi'n cyfeirio atyn nhw, ond hefyd y sectorau ynni-ddwys hefyd, ac rwy'n gwybod bod y Gweinidog yn ymwybodol iawn o bryderon rhanddeiliaid ac yn parhau i gyflwyno sylwadau i Lywodraeth y DU. Rwy'n siŵr bod cael uwchgynhadledd yn rhywbeth y bydd yn ei ystyried, nawr ei fod wedi'ch clywed chi'n gofyn iddo wneud hynny.

Good afternoon, Minister. I'm going to continue the theme of ambulances and waiting times. It was reported in our local paper, the County Times, that Welsh patients arriving at English hospitals, given that most of the patients on the border with England in Mid and West Wales actually use those hospitals, are potentially waiting longer because they are from Powys. Given that the area I represent in Mid and West Wales has that long border with England and many constituents of mine access emergency medical care, this, of course, is a concern, on top of the issues around ambulance waiting times anyway. For that reason, may I ask for a statement from the Minister for Health and Social Services regarding these claims and investigating them to see whether patients in border communities from Powys are experiencing worse outcomes with regard to emergency care? Thank you. Diolch.

Prynhawn da, Gweinidog. Rwy'n mynd i barhau â'r thema ambiwlansys ac amseroedd aros. Roedd adroddiad yn ein papur lleol, y County Times, bod cleifion o Gymru sy'n cyrraedd ysbytai Lloegr, o gofio bod y rhan fwyaf o'r cleifion ar y ffin â Lloegr yng Nghanolbarth a Gorllewin Cymru yn defnyddio'r ysbytai hynny, o bosibl yn aros yn hirach oherwydd eu bod yn dod o Bowys. O ystyried bod gan yr ardal yr wyf i'n ei chynrychioli yng Nghanolbarth a Gorllewin Cymru y ffin hir honno â Lloegr a bod nifer o etholwyr i mi yn defnyddio gofal meddygol brys, mae hyn, wrth gwrs, yn bryder, ar ben y materion sy'n ymwneud ag amseroedd aros ambiwlansys beth bynnag. Am y rheswm hwnnw, a gaf i ofyn am ddatganiad gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol ynglŷn â'r honiadau hyn ac ymchwilio iddyn nhw i weld a yw cleifion mewn cymunedau ar y ffin o Bowys yn wynebu canlyniadau gwaeth o ran gofal brys? Diolch.

Thank you. My understanding is English trusts do not treat Welsh residents differently, in the way that you've suggested, and I think the best way forward, the best course of action, probably would be to ask the Minister for Health and Social Services to get her officials to monitor that. Certainly, her officials would monitor any commissioning arrangements that they had with English hospitals. I'm not sure if ambulance waiting times is something that would be considered as part of those commissioning arrangements, but, certainly, I think it would be good for the Minister to ask her officials to look into this and write to you.

Diolch. Fy nealltwriaeth i yw nad yw ymddiriedolaethau Lloegr yn trin trigolion Cymru yn wahanol, yn y ffordd yr ydych chi wedi awgrymu, ac rwy'n credu mai'r ffordd orau ymlaen, y ffordd orau o weithredu, mae'n debyg fyddai gofyn i'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol i gael ei swyddogion hi i fonitro hynny. Yn sicr, byddai ei swyddogion hi'n monitro unrhyw drefniadau comisiynu yr oedd ganddyn nhw ag ysbytai Lloegr. Nid ydw i'n siŵr a yw amseroedd aros am ambiwlans yn rhywbeth a fyddai'n cael ei ystyried fel rhan o'r trefniadau comisiynu hynny, ond, yn sicr, rwy'n credu y byddai'n beth da i'r Gweinidog ofyn i'w swyddogion i edrych ar hyn ac ysgrifennu atoch chi.

14:55

Trefnydd, the First Minister said in First Minister's questions, in answer to Andrew R.T. Davies, that he thought that 'urgent and transparent action' was needed by the WRU to ensure it responded properly to rectify the horrific allegations that were made of it in last night's BBC Wales special. But, as a major contributor to the finances of the WRU, we need to understand the action that the Welsh Government is taking here as well, which is why I'm calling for a statement from the Deputy Minister for Arts and Sport to explain that. For example, we heard that she met with the WRU yesterday, but we need to understand the implications of that meeting and whether she raised linked issues as well—for example, the Welsh Rugby Union has resisted calls to publish its 2021 review of the women's game. Where is that and why has that been delayed? Surely she's aware of this review and, if that has not been forthcoming, why has it not been? And finally, we need to better understand to what extent the important work the WRU does with Welsh Government money is contingent on cultural change within the organisation. So, a statement would be very welcome, to clarify those matters. Thank you. 

Trefnydd, dywedodd y Prif Weinidog yng ngwestiynau'r Prif Weinidog, wrth ateb Andrew R.T. Davies, ei fod o'r farn bod angen 'gweithredu brys a thryloyw' gan URC er mwyn sicrhau ei bod yn ymateb yn gywir i gywiro'r honiadau erchyll a gafodd eu gwneud yn rhaglen arbennig BBC Cymru neithiwr. Ond, fel un o brif gyfrannwyr cyllid URC, mae angen i ni ddeall y camau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd yma hefyd, a dyna pam rwy'n galw am ddatganiad gan Ddirprwy Weinidog y Celfyddydau a Chwaraeon i egluro hynny. Er enghraifft, gwnaethon ni glywed ei bod hi wedi cyfarfod ag Undeb Rygbi Cymru ddoe, ond mae angen i ni ddeall goblygiadau'r cyfarfod hwnnw ac a oedd hi'n codi materion cysylltiedig hefyd—er enghraifft, mae Undeb Rygbi Cymru wedi gwrthod y galwadau i gyhoeddi ei hadolygiad o'r gêm i fenywod yn 2021. Ble mae hwnnw a pham mae hwnnw wedi'i ohirio? Siawns ei bod hi'n ymwybodol o'r adolygiad hwn ac, os nad yw hynny ar y ffordd, pam nad ydyw? Ac yn olaf, mae angen i ni ddeall yn well i ba raddau y mae'r gwaith pwysig y mae URC yn ei wneud gydag arian Llywodraeth Cymru yn ddibynnol ar newid diwylliannol o fewn y sefydliad. Felly, byddai croeso mawr i ddatganiad, i egluro'r materion hynny. Diolch. 

Thank you. Well, of course, the Deputy Minister is aware of the report you refer to and has called on the WRU to publish it, I don't think on one occasion, but on many occasions, and continues to do that. As you heard the First Minister say, the Deputy Minister for Arts and Sport did meet with the WRU ahead of the airing of that programme last night. She continues to engage with them on immediate actions that must be taken to address the allegations set out in the investigation. I think the details that were provided in the testimonies were devastating, and we absolutely recognise the courage it takes for people to come forward after experiencing any form of harassment, bullying or abuse. The Deputy Minister will continue to meet with the WRU, and her officials too are engaged in this. It is a direct matter for the WRU, as it relates to their employment practices as an independent organisation, but, of course, there is a very clear public interest, and I think the leader of the opposition did refer to this, as the WRU being right at the heart, really, of our sporting and civic life. So, they will need to further explain how they're taking these matters very seriously. The Deputy Minister wants to know what action they will be taking to improve the current practices and the culture, and how they are going to provide a safe and welcoming environment for its staff and wider stakeholders. 

Diolch. Wel, wrth gwrs, mae'r Dirprwy Weinidog yn ymwybodol o'r adroddiad yr ydych yn cyfeirio ato ac wedi galw ar URC i'w gyhoeddi, nid ar un achlysur, ond ar sawl achlysur, rwy'n credu, ac yn parhau i wneud hynny. Fel y clywsoch chi'r Prif Weinidog yn ei ddweud, gwnaeth Dirprwy Weinidog y Celfyddydau a Chwaraeon gyfarfod ag Undeb Rygbi Cymru cyn i'r rhaglen honno gael ei darlledu neithiwr. Mae hi'n parhau i ymgysylltu â nhw ar gamau gweithredu di-oed y mae'n rhaid eu cymryd i ymdrin â'r honiadau y cafodd eu nodi yn yr ymchwiliad. Rwy'n credu bod y manylion a gafodd eu darparu yn y tystiolaethau yn ddinistriol, ac rydym ni'n cydnabod yn llwyr y dewrder y mae'n ei gymryd i bobl gamu ymlaen ar ôl wynebu unrhyw fath o aflonyddu, bwlio neu gam-drin. Bydd y Dirprwy Weinidog yn parhau i gyfarfod ag Undeb Rygbi Cymru, ac mae ei swyddogion hefyd yn cymryd rhan yn hyn. Mae'n fater uniongyrchol i Undeb Rygbi Cymru, gan ei fod yn ymwneud â'u harferion cyflogaeth fel sefydliad annibynnol, ond, wrth gwrs, mae yna fuddiant cyhoeddus clir iawn, ac rwy'n credu bod arweinydd yr wrthblaid yn cyfeirio at hyn, gan fod URC wir wrth wraidd ein bywyd chwaraeon a dinesig. Felly, bydd angen iddyn nhw egluro ymhellach sut y maen nhw'n cymryd y materion hyn o ddifrif. Mae'r Dirprwy Weinidog eisiau gwybod pa gamau y byddan nhw'n eu cymryd i wella'r arferion a'r diwylliant presennol, a sut maen nhw'n mynd i ddarparu amgylchedd diogel a chroesawgar i'w staff a'i rhanddeiliaid ehangach. 

In light of the recent reported cases of allegation of sexual harassment and/or domestic abuse by serving officers in the Metropolitan Police, Gwent Police and the South Wales Fire and Rescue Service, the public need to be assured that all public services are safe places to work. Trefnydd, I'd like to ask for a statement from the Minister for Social Justice on what action she has taken or is going to take to ensure that people who work in the public sector and large organisations are free from sexual harassment in their workplace, and that those individuals who do come forward to report incidents can be assured that they will be heard and taken seriously at all levels of that organisation. Furthermore, what is being done to ensure that detailed vetting is carried out to root out perpetrators of domestic abuse and sexual harassment who will be then in charge of ensuring the safety of those individuals who fall victim?

Yn sgil yr achosion diweddar a adroddwyd o honiad o aflonyddu rhywiol a/neu gam-drin domestig gan swyddogion sy'n gwasanaethu yn yr Heddlu Metropolitan, Heddlu Gwent a Gwasanaeth Tân ac Achub De Cymru, mae angen sicrhau'r cyhoedd fod pob gwasanaethau cyhoeddus yn lle diogel i weithio ynddynt. Trefnydd, hoffwn i ofyn am ddatganiad gan y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol ar ba gamau y mae hi wedi'u cymryd neu'n mynd i'w cymryd i sicrhau bod pobl sy'n gweithio yn y sector cyhoeddus a sefydliadau mawr yn rhydd o aflonyddu rhywiol yn eu gweithle, a bod modd sicrhau'r unigolion hynny sy'n camu ymlaen i adrodd am ddigwyddiadau y byddan nhw'n cael eu clywed a'u cymryd o ddifrif ar bob lefel o'r sefydliad hwnnw. Ar ben hynny, beth sy'n cael ei wneud i sicrhau bod archwilio manwl yn cael ei gyflawni i ddod o hyd i ddrwgweithredwyr cam-drin domestig ac aflonyddu rhywiol a phwy wedyn fydd yn gyfrifol am sicrhau diogelwch yr unigolion hynny sy'n dioddef?

Thank you. The Minister for Social Justice has always been very clear about her commitment to end violence against women and girls. It's a societal problem and it obviously requires a societal response. The Minister is absolutely adamant we've got to change attitudes shaped by long-standing structural misogyny and making lasting changes in order to tackle violent, abusive and controlling behaviours. You'll be very well aware, Joyce Watson, of our programme of government commitments to strengthening the violence against women, domestic abuse and sexual violence strategy, and that includes a special focus on violence against women in the workplace, as well as in the home and as well as in public places, in order to make Wales the safest place to be a woman. 

The Minister delivers the strategy through a collaborative blueprint approach, which brings together all relevant authorities, as outlined in the Act, with non-devolved organisations. I know the Minister co-chairs the national partnership board with Dafydd Llywelyn, the lead police and crime commissioner for Wales. I'm sure the Minister will be very happy to bring forward a written statement to update us.

Diolch. Mae'r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol bob amser wedi bod yn glir iawn am ei hymrwymiad i roi diwedd ar drais yn erbyn menywod a merched. Mae'n broblem gymdeithasol ac yn amlwg mae angen ymateb cymdeithasol. Mae'r Gweinidog yn gwbl bendant bod yn rhaid i ni newid agweddau sydd wedi'u llywio gan gasineb at fenywod strwythurol hirsefydlog a gwneud newidiadau parhaol er mwyn ymdrin ag ymddygiadau treisgar, sarhaus a rheoli. Byddwch chi'n ymwybodol iawn, Joyce Watson, o'n hymrwymiadau yn y rhaglen lywodraethu i gryfhau'r strategaeth trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol, ac mae hynny'n cynnwys canolbwyntio'n arbennig ar drais yn erbyn menywod yn y gweithle, yn ogystal ag yn y cartref ac yn ogystal ag mewn mannau cyhoeddus, er mwyn gwneud Cymru y lle mwyaf diogel i fod yn fenyw. 

Mae'r Gweinidog yn cyflwyno'r strategaeth drwy ddull glasbrint cydweithredol, sy'n dod â'r holl awdurdodau perthnasol ynghyd, fel sydd wedi'i amlinellu yn y Ddeddf, gyda sefydliadau heb eu datganoli. Rwy'n gwybod bod y Gweinidog yn cyd-gadeirio'r bwrdd partneriaeth cenedlaethol gyda Dafydd Llywelyn, prif gomisiynydd yr heddlu a throseddu Cymru. Rwy'n siŵr y bydd y Gweinidog yn hapus iawn i gyflwyno datganiad ysgrifenedig i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni.

15:00

Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.

The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Minister, I'd be very grateful for a statement on the status of the Wrexham Gateway project in light of the failure by the UK Government to support the scheme through the levelling-up bid process. This is a hugely important scheme for north Wales. It was conceived by Welsh Government; it's backed by Welsh Government, by the local authority, by the university and by the football club, but sadly not by UK Government as yet. The people of the region would very much appreciate an update on where the project stands and confirmation that the Welsh Government continues to support the Wrexham Gateway project, both in terms of administrative support and, of course, with financial support too.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Gweinidog, fe fyddwn i'n ddiolchgar iawn o gael datganiad am statws prosiect Porth Wrecsam o ystyried methiant Llywodraeth y DU i gefnogi'r cynllun drwy broses cyflwyno ceisiadau ffyniant bro. Mae hwn yn gynllun hynod bwysig i'r gogledd. Cafodd ei lunio gan Lywodraeth Cymru; a chaiff ei gefnogi gan Lywodraeth Cymru, gan yr awdurdod lleol, gan y brifysgol a chan y clwb pêl-droed, ond yn anffodus nid gan Lywodraeth y DU hyd yn hyn. Fe fyddai pobl y rhanbarth yn gwerthfawrogi'r wybodaeth ddiweddaraf yn fawr o ran sefyllfa gyfredol y prosiect a chael cadarnhad o gefnogaeth barhaus Llywodraeth Cymru i brosiect Porth Wrecsam, o ran cefnogaeth weinyddol ac, wrth gwrs, gyda chefnogaeth ariannol hefyd.

Thank you. It was certainly very disappointing that, for the second time, the levelling-up bid by, as you mentioned, a group of partners in the Wrexham Gateway partnership was rejected by the UK Government. I, obviously, declare an interest as the constituency Member, and it certainly went down very badly with Wrexham's residents, because the gateway partnership, and the project, is such an important aspect of the ambitions for the new city.

I know that Welsh Government officials met with the Wrexham Gateway partnership last week, following the news that the bid had been rejected. They agreed unanimously that the commitment to deliver the Wrexham Gateway project remains resolute, and that, obviously, includes Welsh Government, and alternative funding options would be looked at in relation to the Kop part of the development. Those discussions are ongoing with Wrexham Association Football Club. I know a further meeting is to take place between the club and the partnership this week. Obviously, there are other very important elements of Wrexham Gateway, and they will continue to be considered as the project progresses.

Diolch. Yn sicr roedd hi'n siomedig iawn, am yr eildro, i'r cais ffyniant bro, fel roeddech chi'n sôn, gan grŵp o bartneriaid ym mhartneriaeth Porth Wrecsam, gael ei wrthod gan Lywodraeth y DU. Yn amlwg, rwy'n datgan buddiant gan mai fi yw Aelod yr etholaeth, ac yn sicr roedd hynny'n siomedig i drigolion Wrecsam, oherwydd mae partneriaeth y porth, a'r prosiect, yn agwedd mor bwysig o'r uchelgeisiau ar gyfer y ddinas newydd.

Rwy'n gwybod bod swyddogion Llywodraeth Cymru wedi cwrdd â phartneriaeth Porth Wrecsam wythnos diwethaf, yn dilyn y newyddion am wrthod y cais. Cytunwyd yn unfrydol bod yr ymrwymiad i gyflawni prosiect Porth Wrecsam yn parhau i fod yn gadarn, ac mae hynny, yn amlwg, yn cynnwys Llywodraeth Cymru, ac y byddai dewisiadau eraill ynglŷn â chyllid yn cael eu hystyried o ran datblygu'r Kop. Mae'r trafodaethau hynny'n parhau gyda Chlwb Pêl-droed Wrecsam. Fe wn i fod cyfarfod arall am gael ei gynnal rhwng y clwb a'r bartneriaeth yr wythnos hon. Yn amlwg, fe geir elfennau eraill pwysig iawn o Borth Wrecsam, ac fe gaiff y rhain eu hystyried yn barhaus wrth i'r prosiect fynd rhagddo.

3. Datganiad gan y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol: Diwrnod Cofio’r Holocost 2023
3. Statement by the Minister for Social Justice: Holocaust Memorial Day 2023

Eitem 3 y prynhawn yma yw'r datganiad gan y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol ar Ddiwrnod Cofio'r Holocost 2023. Galwaf ar y Gweinidog, Jane Hutt.

Item 3 this afternoon is a statement by the Minister for Social Justice on Holocaust Memorial Day 2023. I call on the Minister, Jane Hutt.

Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. This Friday, we remember the millions of people who were persecuted and killed during the Holocaust and subsequent genocides. The theme for Holocaust Memorial Day 2023 is 'Ordinary People'. During the Holocaust and the genocides that have followed, it was ordinary people who found themselves persecuted and murdered because they belonged to a community of people. It was ordinary people who took action and helped those being targeted. It was ordinary people who did nothing and accepted hateful propaganda. The theme highlights a stark reality of genocide: in many cases, these atrocities were facilitated by ordinary people.

In their introduction to this year's theme, the trust underlines how ordinary people have enabled horrific actions:

'Ordinary people were policemen involved in rounding up victims, secretaries typing the records of genocide, dentists and doctors carrying out selections, ordinary people were neighbours wielding machetes in Rwanda, schoolteachers turned concentration-camp guards in Bosnia.'

The theme has a powerful message that is relevant to us all. We are all 'ordinary people' who have the power to make a difference with our actions, for good or ill. We, as individuals, have a choice to stand up to hate and prejudice. We can all challenge divisive narratives that aim to fragment our communities and demonise certain groups of people.

For 2023, the Welsh Government has funded the Holocaust Memorial Day Trust to employ a support worker in Wales to inspire involvement across the nation. The support worker has been engaging with communities, encouraging their participation, and helping to support local commemoration events through guidance and the provision of resources.

There are a number of events taking place across Wales, including a memorial service at Tŷ Pawb in Wrexham on 27 January, which I will be attending. The headline speaker is poet Adam Kammerling, who has written poetry based on his Jewish heritage and about his grandfather being a Holocaust survivor. The exhibition, 'Sophie Scholl and the White Rose', will be on show at both the Art Central gallery, Barry, and at Penarth pier pavilion. The exhibition tells the story of Sophie Scholl and her brother Hans, who became activists, risking their lives by distributing anti-Nazi leaflets throughout Germany. This week, both the Chapter Arts Centre in Cardiff and the Josef Herman Art Foundation in Swansea are hosting public screenings of films about the Holocaust. The Wales Hate Support Centre is holding an online webinar about the Holocaust on 26 January.

Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Ddydd Gwener yr wythnos hon, fe fyddwn ni'n cofio'r miliynau o bobl a gafodd eu herlid a'u lladd yn ystod yr Holocost a hil-laddiadau eraill wedi hynny. Y thema ar gyfer Diwrnod Cofio'r Holocost 2023 yw 'Pobl Gyffredin'. Yn ystod yr Holocost a'r hil-laddiadau sydd wedi dilyn, pobl gyffredin a brofodd erledigaeth ac a  lofruddiwyd am eu bod nhw'n aelodau o gymuned o bobl. Pobl gyffredin a oedd yn gweithredu ac yn helpu'r rhai a oedd yn cael eu herlid. Pobl gyffredin hefyd oedd y rhai na wnaeth unrhyw beth ac a lyncodd y propaganda atgas. Mae'r thema yn tynnu sylw at wirionedd cignoeth hil-laddiad: mewn llawer o achosion, fe hwyluswyd yr erchyllterau hyn gan bobl gyffredin.

Yn eu cyflwyniad i thema eleni, mae'r ymddiriedolaeth yn tanlinellu sut mae pobl gyffredin wedi gwneud gweithredoedd erchyll yn bosibl:

'Pobl gyffredin oedd y plismyn a oedd â rhan wrth gasglu'r dioddefwyr at ei gilydd, a'r ysgrifenyddion a oedd yn teipio cofnodion yr hil-laddiad, a'r deintyddion a'r meddygon a oedd yn dewis a dethol, pobl gyffredin oedd y cymdogion a arfogwyd â machetes yn Rwanda, athrawon ysgol a aeth yn warchodwyr y gwersylloedd crynhoi yn Bosnia.'

Mae i'r thema hon neges rymus sy'n berthnasol i bawb ohonom ni. Rydym ni i gyd yn 'bobl gyffredin' sydd â'r gallu i wneud gwahaniaeth â'n gweithredoedd ni, er gwell neu er gwaeth. Mae gennym ni, fel unigolion, ddewis i wrthsefyll casineb a rhagfarn. Fe allwn ni i gyd herio naratifau rhwygol a fwriadwyd i ddarnio ein cymunedau a difenwi grwpiau o bobl.

Ar gyfer 2023, mae Llywodraeth Cymru wedi ariannu Ymddiriedolaeth Diwrnod Cofio'r Holocost i gyflogi gweithiwr cymorth yng Nghymru i ysgogi cyfranogiad ledled y genedl. Mae'r gweithiwr cymorth wedi bod yn ymgysylltu â chymunedau, gan eu hannog i gyfranogi, a helpu i gefnogi digwyddiadau coffáu lleol drwy ganllawiau a darparu adnoddau.

Bydd nifer o ddigwyddiadau yn cael eu cynnal ledled Cymru, gan gynnwys gwasanaeth coffa yn Nhŷ Pawb yn Wrecsam ar 27 Ionawr, ac fe fyddaf i'n mynd i hwnnw. Y prif siaradwr yw'r bardd Adam Kammerling, sydd wedi ysgrifennu barddoniaeth yn seiliedig ar ei dreftadaeth Iddewig ef ac am ei daid a oroesodd yr Holocost. Bydd yr arddangosfa, 'Sophie Scholl and the White Rose', i'w gweld yn oriel Art Central, Y Barri, ac ym mhafiliwn pier Penarth. Mae'r arddangosfa yn adrodd hanes Sophie Scholl a'i brawd Hans, a ddaeth yn ymgyrchwyr, gan beryglu eu bywydau trwy ddosbarthu taflenni gwrth-Natsïaidd ledled yr Almaen. Yr wythnos hon, mae Canolfan Gelfyddydau'r Chapter yng Nghaerdydd a Sefydliad Celf Josef Herman yn Abertawe yn cynnal dangosiadau cyhoeddus o ffilmiau am yr Holocost. Mae Canolfan Cymorth Casineb Cymru yn cynnal gweminar ar-lein am yr Holocost ar 26 Ionawr.

We are pleased to work alongside the trust once again, both to support this work at a grass-roots level as well as with the organisation of the national commemoration. The Wales national ceremony will be available online from 11 a.m. on Holocaust Memorial Day. It will be an opportunity to hear the harrowing testimonies of Holocaust survivor Joan Salter MBE, and Antoinette Mutabazi, a survivor of the genocide in Rwanda. We are grateful to both Joan and Antionette, and many other survivors of genocide, who devote hours of their time to share their stories and ensure the victims of these barbaric events are not forgotten.

At 4 p.m. on 27 January, people across the UK will take part in a national moment to remember those who were killed during the Holocaust and other genocides. I hope you are all able to join in with the 'light the darkness' moment by lighting a candle and placing it in a window. The trust asks that we also join in with the national conversation and share a photo of our candles on social media.

Buildings and landmarks across the UK will also light up in purple during this national moment of commemoration and solidarity. Many places across Wales are taking part, including Welsh Government offices, the National Waterfront Museum in Swansea, the National Library of Wales in Aberystwyth, and Cyfarthfa Castle in Merthyr.

The trust has also worked with the Royal Drawing School to organise the (Extra)Ordinary Portraits competition, which was open to anyone in the UK under 25 years of age. Participants were asked to create a portrait of an individual affected by the Holocaust, genocide, or identity-based persecution. An expert judging panel chose 30 portraits to be displayed for Holocaust Memorial Day, with five of the winning entrants coming from Wales, which are now available to view on the Holocaust Memorial Day’s website.

The Welsh Government also continues to fund the Holocaust Educational Trust to deliver the Lessons from Auschwitz programme in Wales. Since 2008, the programme has provided students across Wales with the opportunity to visit Auschwitz-Birkenau and to hear from Holocaust survivors. After two years of virtual delivery, I am pleased that the students will once again take part in person this year. All participants become young ambassadors and are asked to continue to share their knowledge and encourage others to remember the Holocaust. One young ambassador is speaking at the Wales national ceremony on Friday.

We welcome Lord Mann’s recent report on tackling antisemitism in the UK. The Welsh Government contributed to the development of the review, and we look forward to continuing to work with him on this important issue. As Lord Mann highlighted in his report, tackling antisemitism goes beyond education about the Holocaust.

It is important that our education system equips our young people to understand and respect their own and each other’s histories, cultures and traditions. Our new curriculum reflects the true diversity of our population and that learners understand how diversity has shaped modern Wales, through mandatory teaching of black, Asian and minority ethnic histories, contributions and experiences. This is a key part of our 'Anti-racist Wales Action Plan', which is driving us towards meaningful change.

The Holocaust is an extremely painful and distressing part of history, but it is a part of history that we and future generations cannot forget. It happened because of divisive narratives and abuse of power. We must never lower our guard to these same toxic narratives that remain present today.

This year is the seventy-fifth anniversary of the United Nations' Universal Declaration of Human Rights. A historic and important milestone for humankind, which was developed in response to the atrocities and inhumanity of the second world war. The universal declaration states that:

'All human beings are born free and equal in dignity and rights.'

And that these rights are

'the foundation of freedom, justice and peace in the world'.

It is well worth remembering the origins of these sentiments at a time when there has been a growth in anti-human rights rhetoric across the world.

So, I will close this statement by thanking the Holocaust Memorial Day Trust and the Holocaust Educational Trust for their important work. I remain grateful to them for holding the lessons of history before us and continuing to speak out against hate and prejudice. Diolch yn fawr.

Rydyn ni'n falch o allu gweithio ochr yn ochr â'r ymddiriedolaeth unwaith eto, i gefnogi'r gwaith hwn ar lawr gwlad yn ogystal â threfnu'r coffáu cenedlaethol. Fe fydd seremoni genedlaethol Cymru ar gael ar-lein o 11 a.m. ar Ddiwrnod Cofio'r Holocost. Fe fydd hwnnw'n gyfle i glywed tystiolaeth ddirdynnol gan oroeswraig yr Holocost, Joan Salter MBE, ac Antoinette Mutabazi, un o oroeswyr yr hil-laddiad yn Rwanda. Rydym ni'n ddiolchgar i Joan ac Antionette, a llawer o oroeswyr hil-laddiadau eraill, sy'n rhoi oriau o'u hamser i rannu eu straeon a sicrhau nad yw dioddefwyr y digwyddiadau barbaraidd hyn yn mynd yn angof.

Am 4 p.m. ar 27 Ionawr, bydd pobl ledled y DU yn cymryd rhan mewn moment genedlaethol i gofio'r rhai a laddwyd yn ystod yr Holocost a hil-laddiadau eraill. Rwy'n gobeithio y byddwch chi i gyd yn gallu ymuno â'r foment 'goleuo'r tywyllwch' drwy gynnau cannwyll a'i gosod hi yn y ffenestr. Mae'r ymddiriedolaeth yn gofyn i ni ymuno hefyd gyda'r sgwrs genedlaethol a rhannu llun o'n canhwyllau ar y cyfryngau cymdeithasol.

Bydd adeiladau a thirnodau hefyd ledled y DU yn cael eu goleuo yn borffor yn ystod y foment genedlaethol hon o goffadwriaeth ac undod. Bydd llawer o leoedd ledled Cymru yn cymryd rhan, gan gynnwys swyddfeydd Llywodraeth Cymru, Amgueddfa Genedlaethol y Glannau yn Abertawe, Llyfrgell Genedlaethol Cymru yn Aberystwyth, a Chastell Cyfarthfa ym Merthyr.

Mae'r ymddiriedolaeth wedi gweithio gyda'r Ysgol Arlunio Frenhinol hefyd i drefnu'r gystadleuaeth (Extra)Ordinary Portraits, a oedd yn agored i unrhyw un yn y DU dan 25 oed. Gofynnwyd i'r cyfranogwyr lunio portread o unigolyn yr effeithiwyd arno gan yr Holocost, hil-laddiad, neu erledigaeth ar sail ei hunaniaeth. Dewisodd panel beirniadu arbenigol 30 o bortreadau i'w harddangos ar Ddiwrnod Cofio'r Holocost, a phump o'r ymgeiswyr buddugol yn dod o Gymru, sydd ar gael i'w gweld ar wefan Diwrnod Cofio'r Holocost erbyn hyn.

Mae Llywodraeth Cymru hefyd yn parhau i ariannu Ymddiriedolaeth Addysgol yr Holocost i ddarparu'r rhaglen Gwersi o Auschwitz yng Nghymru. Ers 2008, mae'r rhaglen wedi estyn cyfle i fyfyrwyr ledled Cymru ymweld ag Auschwitz-Birkenau a chlywed gan oroeswyr yr Holocost. Ar ôl dwy flynedd o'i chyflwyno ar ffurf rithwir, rwy'n falch y bydd y myfyrwyr yn cymryd rhan wyneb yn wyneb eleni unwaith eto. Mae'r holl gyfranogwyr yn dod yn llysgenhadon ifanc ac fe ofynnir iddyn nhw barhau i rannu eu gwybodaeth ac annog eraill i gofio am yr Holocost. Bydd un llysgennad ifanc yn siarad yn seremoni genedlaethol Cymru ddydd Gwener.

Rydym ni'n croesawu adroddiad diweddar yr Arglwydd Mann ar fynd i'r afael â gwrthsemitiaeth yn y DU. Cyfrannodd Llywodraeth Cymru at ddatblygu'r adolygiad, ac edrychwn ymlaen at barhau i weithio gydag ef ar y mater pwysig hwn. Fel roedd Arglwydd Mann yn tynnu sylw ato yn ei adroddiad ef, mae mynd i'r afael â gwrthsemitiaeth yn mynd y tu hwnt i addysg am yr Holocost.

Mae hi'n bwysig bod ein system addysg yn arfogi ein pobl ifanc i ddeall a pharchu hanes, diwylliannau a thraddodiadau pobl eraill ynghyd â'u rhai eu hunain. Mae ein cwricwlwm newydd yn adlewyrchu gwir amrywiaeth ein poblogaeth a bod dysgwyr yn deall sut mae amrywiaeth wedi ffurfio Cymru fodern, drwy wneud dysgu am hanes, cyfraniadau a phrofiadau pobl dduon, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig yn orfodol. Mae honno'n rhan allweddol o'n 'Cynllun Gweithredu Cymru Gwrth-hiliol', sy'n ein hysgogi ni tuag at newid sy'n ystyrlon.

Mae'r Holocost yn ddarn hynod boenus a gofidus o hanes, ond mae'n ddarn o hanes na ddylem ni na chenedlaethau'r dyfodol anghofio amdano. Fe ddigwyddodd oherwydd naratifau rhwygol a chamddefnydd o awdurdod. Ni ddylem fyth â phallu yn ein hamddiffyniad rhag naratifau gwenwynig o'r fath sy'n parhau i fod yn bresennol heddiw.

Mae eleni yn nodi saith deg a phump o flynyddoedd ers Datganiad Cyffredinol o Hawliau Dynol y Cenhedloedd Unedig. Mae honno'n garreg filltir hanesyddol a phwysig i'r ddynoliaeth, a ddatblygwyd mewn ymateb i erchyllterau ac annynoldeb yr ail ryfel byd. Mae'r datganiad cyffredinol yn dweud:

'Caiff pob bod dynol ei eni â rhyddid a chydraddoldeb o ran urddas a hawliau.'

A bod yr hawliau hyn yn

'sylfaen i ryddid, cyfiawnder a heddwch yn y byd'.

Mae hi'n werth cofio ffynhonnell yr ymagwedd hon mewn cyfnod o gynnydd yn y rhethreg yn fyd-eang yn erbyn hawliau dynol.

Felly, rwyf i am gloi'r datganiad hwn trwy ddiolch i Ymddiriedolaeth Diwrnod Cofio'r Holocost ac Ymddiriedolaeth Addysgol yr Holocost am eu gwaith pwysig. Rwy'n parhau i fod yn ddiolchgar iddyn nhw am ddodi gwersi hanes ger ein bron ac am ddal ati i wrthsefyll casineb a rhagfarn. Diolch yn fawr.

15:10

I have eight Members who wish to speak today on this statement, and I hope to call them all. So, your help would be appreciated in making sure your contributions are within your time allocations. 

Mae gen i wyth Aelod sy'n dymuno siarad ynghylch datganiad heddiw, ac rwy'n gobeithio galw arnyn nhw i gyd. Felly, pe byddech chi'n sicrhau eich bod chi'n cadw at eich dyraniadau amser gyda'ch cyfraniadau, byddem yn gwerthfawrogi eich cymorth yn fawr.

Thank you for your statement, Minister. Friday marks the seventy-eighth anniversary of the day that Auschwitz, the largest Nazi death camp, was liberated by Soviet forces; 1.1 million people were murdered at that camp, nine out of every 10 of whom were Jewish. This is why 27 January is chosen to mark Holocaust Memorial Day. Why do we each year remember this Holocaust? It reminds us to learn the lessons of the past, to remember the stories of 6 million murdered Jews and those millions of Gypsy, Roma and Travellers, LGBT people, disabled people and black people who were also murdered in Nazi death camps. The world said, 'Never again', yet genocide has continued to take place since those terrible atrocities committed by Nazi Germany.

The Holocaust Memorial Day Trust also teaches us to remember those executed in the genocides of Cambodia, Rwanda, Bosnia and Darfur, but even after all these terrible events, we fail to learn. Tragically, in the twenty-first century genocide is still being perpetrated around the globe. We have Rohingya Muslims being slaughtered in Myanmar, Uighur Muslims in the Chinese province of Xinjiang being placed in concentration camps at the hands of the Chinese Communist Party, and perhaps saddest of all, we see the sons and grandsons of the heroic troops that liberated Auschwitz in 1945 carrying out war crimes and, quite possibly, genocide in Ukraine. The world cannot sit idly by and allow these atrocities to happen.

I would like to thank the Holocaust Memorial Day Trust as well as the Holocaust Educational Trust for their invaluable work in educating future generations about the Holocaust and, more recently, crimes against humanity. Sadly, not everyone heeds these lessons, and we have seen a tragic rise in antisemitism in recent years. It was deeply disturbing to read the independent report into the NUS, which found that the National Union of Students has failed to sufficiently challenge antisemitism and hostility towards the Jews in our own structures. Minister, what discussions have you and Cabinet member colleagues held with the NUS here in Wales about the steps they are taking to stamp out antisemitism in our university campuses?

As you point out in your statement, the theme of this year's Holocaust Memorial Day is 'Ordinary People'. Genocide is facilitated by ordinary people. Watching the trial of Adolf Eichmann, Holocaust survivor Hannah Arendt coined the phrase 'the banality of evil', meaning that evil acts are not necessarily perpetrated by evil people. Rather, they are the result of ordinary people obeying orders. Minister, how do we get this message across to people that everyone has a responsibility to stand up to hatred, that all of us have a duty to call out inequality?

Finally, Minister, your referenced the report of Lord Mann and the fact that tackling antisemitism goes beyond education about the Holocaust. You rightly point out that this year marks 75 years since the United Nations' Universal Declaration of Human Rights was adopted. Will you be marking the anniversary by introducing your Welsh human rights Bill? Diolch yn fawr. 

Diolch i chi am eich datganiad, Gweinidog. Mae dydd Gwener yn nodi saith deg wyth o flynyddoedd ers y diwrnod i Auschwitz, gwersyll marwolaeth mwyaf y Natsïaid, gael ei ryddhau gan luoedd arfog Sofietaidd; llofruddiwyd 1.1 miliwn o bobl yn y gwersyll hwnnw, naw o bob 10 ohonynt yn Iddewon. Dyma pam y dewisir 27 Ionawr i nodi Diwrnod Cofio'r Holocost. Pam rydym ni'n yn cofio'r Holocost hwn bob blwyddyn? Am fod hynny'n ein hatgoffa ni i ddysgu gwersi o'r gorffennol, a chofio am hanesion 6 miliwn o Iddewon a lofruddiwyd a'r miliynau hynny o Sipsiwn, Roma a Theithwyr, pobl LHDT, pobl anabl a phobl ddu a gafodd eu llofruddio hefyd mewn gwersylloedd marwolaeth Natsïaidd. Dywedodd y byd, 'Byth eto', ond eto mae hil-laddiad wedi parhau i ddigwydd ers yr erchyllterau ofnadwy hynny a gyflawnwyd gan yr Almaen Natsïaidd.

Mae Ymddiriedolaeth Diwrnod Cofio'r Holocost yn ein dysgu ni hefyd i gofio am y rhai a ddienyddiwyd yn hil-laddiadau Cambodia, Rwanda, Bosnia a Darfur, ond hyd yn oed ar ôl y digwyddiadau ofnadwy hyn i gyd, rydym ni'n methu â dysgu. Yn sobr o drist, yn yr unfed ganrif ar hugain mae hil-laddiad yn parhau i ddigwydd ledled y byd. Mae Mwslimiaid Rohingya yn cael eu lladd ym Myanmar, Mwslimiaid Uighur yn nhalaith Tsieineaidd Xinjiang yn cael eu rhoi mewn gwersylloedd crynhoi yn nwylo Plaid Gomiwnyddol Tsieina, ac efallai yn fwyaf trist, rydym ni'n gweld disgynyddion y milwyr arwrol a ryddhaodd Auschwitz yn 1945 yn cyflawni troseddau rhyfel ac, yn bur bosibl, hil-laddiad yn Wcráin. Ni all y byd eistedd yn ôl a chaniatáu i'r erchyllterau hyn ddigwydd.

Fe hoffwn i ddiolch i Ymddiriedolaeth Diwrnod Cofio'r Holocost yn ogystal ag Ymddiriedolaeth Addysgol yr Holocost am eu gwaith amhrisiadwy wrth addysgu cenedlaethau'r dyfodol am yr Holocost ac am droseddau mwy diweddar yn erbyn y ddynoliaeth. Yn anffodus, nid pawb sy'n gwrando ar y gwersi hyn, ac rydym ni wedi gweld cynnydd trist iawn mewn gwrthsemitiaeth yn ystod y blynyddoedd diwethaf. Roedd hyn yn destun pryder mawr wrth ddarllen yr adroddiad annibynnol i Undeb Cenedlaethol y Myfyrwyr, a oedd yn canfod bod Undeb Cenedlaethol y Myfyrwyr wedi methu â herio yn ddigonol gwrthsemitiaeth a gelyniaeth tuag at yr Iddewon yn ein strwythurau ni ein hunain. Gweinidog, pa drafodaethau sy'n cael eu cynnal rhyngoch chi a'ch cyd-Aelodau yn y Cabinet gydag Undeb Cenedlaethol y Myfyrwyr yma yng Nghymru ynglŷn â'r camau y maen nhw'n eu cymryd i ddileu gwrthsemitiaeth ar ein campysau prifysgol?

Fel gwnaethoch chi ei nodi yn eich datganiad, thema Diwrnod Cofio'r Holocost eleni yw 'Pobl Gyffredin'. Mae hil-laddiad yn cael ei hwyluso gan bobl gyffredin. Wrth wylio achos llys Adolf Eichmann, fe fathodd un oroeswraig i'r Holocost yr ymadrodd 'cyffredinedd camwedd', sy'n golygu nad yw gweithredoedd drwg o reidrwydd yn cael eu gwneud gan bobl ddrwg. Yn hytrach, maen nhw'n digwydd o ganlyniad i bobl gyffredin sy'n ufuddhau i orchmynion. Gweinidog, sut mae cyfleu'r neges i bobl am gyfrifoldeb pawb i wrthsefyll casineb, a bod dyletswydd ar bob un ohonom ni i dynnu sylw at anghydraddoldebau?

Yn olaf, Gweinidog, fe wnaethoch chi gyfeirio at adroddiad yr Arglwydd Mann a'r ffaith bod mynd i'r afael â gwrthsemitiaeth yn mynd y tu hwnt i addysg am yr Holocost. Rydych chi'n nodi yn gywir bod eleni yn nodi 75 mlynedd ers mabwysiadu Datganiad Cyffredinol o Hawliau Dynol y Cenhedloedd Unedig. A ydych chi am nodi'r digwyddiad trwy gyflwyno eich Bil hawliau dynol chi i Gymru? Diolch yn fawr. 

Diolch yn fawr, Altaf Hussain, and thank you so much for your support for this statement, again reminding us of those horrific statistics of those slaughtered in the camps and the horror afflicted on 6 million Jews, but also on the Gypsy, Roma and Traveller people. We stood shoulder to shoulder at the candlelit vigil—very moving today, cross party—hosted by Julie Morgan, as she's done year after year, hearing also from our Traveller community here in Wales, but also recognising the fact that disabled people were also slaughtered—Aktion T4, we won't forget that—and LGBTQ+ people, but also reminding us of the genocides across the world as well.

The theme is ordinary people, and I do want to just respond to your point about the NUS and universities. The Minister for Education and Welsh Language met the previous NUS Wales president last year. He had an introductory meeting with the new NUS Wales president in October. But he also met Lord Mann—you've mentioned, of course, the report on antisemitism—the UK Government's adviser on antisemitism. He met him last year to discuss the work and to raise awareness of antisemitism. He also met with representatives of the Union of Jewish Students in February, and he discussed the experience of Jewish students in higher education. And also recognising that we expect, from the NUS—. We continue regular engagement with this, but we expect, in terms of the investigation and subsequent report into antisemitism, an open and transparent engagement with them.

I want to finish by thanking you very much indeed for recognising that this is about human rights, and it is about learning the lessons. Commemorating the Holocaust is so important to ensure we don't forget, and never forget, how dangerous hate from divisive narratives can be and what can happen when people and communities are targeted and dehumanised because of who they are. I very much welcome—and I hope this is welcomed by your colleagues—a Welsh human rights Bill.

Diolch yn fawr, Altaf Hussain, a diolch yn fawr iawn i chi am eich cefnogaeth i'r datganiad hwn, gan ein hatgoffa ni unwaith eto am yr ystadegau erchyll hynny ynghylch y niferoedd a laddwyd mewn gwersylloedd a'r erchyllter a welodd 6 miliwn o Iddewon, ond pobl y Sipsiwn, Roma a Theithwyr hefyd. Roeddem ni'n sefyll ysgwydd wrth ysgwydd yn yr wylnos gannwyll—yn ddirdynol iawn heddiw, ac yn drawsbleidiol—a gynhaliwyd gan Julie Morgan, fel mae hi'n ei wneud flwyddyn ar ôl blwyddyn, gan glywed hefyd oddi wrth ein cymuned ni o Deithwyr yma yng Nghymru, ond gan gydnabod y ffaith hefyd fod pobl anabl wedi cael eu lladd—Aktion T4, nid anghofiwn am hynny—a phobl LHDTQ+, ond yn ein hatgoffa ni o'r hil-laddiadau eraill ledled y byd hefyd.

Pobl gyffredin yw'r thema, ac fe hoffwn i ymateb i'ch pwynt chi am UCM a'r prifysgolion. Fe wnaeth Gweinidog y Gymraeg ac Addysg gwrdd â chyn-lywydd UCM Cymru'r llynedd. Cynhaliodd gyfarfod rhagarweiniol gyda llywydd newydd UCM Cymru ym mis Hydref. Ond fe gwrddodd â'r Arglwydd Mann hefyd—rydych chi wedi sôn, wrth gwrs, am yr adroddiad ar wrthsemitiaeth—ymgynghorydd Llywodraeth y DU ar wrthsemitiaeth. Fe wnaeth ef gwrdd y llynedd ag ef i drafod y gwaith a chodi ymwybyddiaeth o wrthsemitiaeth. Bu mewn cyfarfod â chynrychiolwyr Undeb y Myfyrwyr Iddewig ym mis Chwefror hefyd, ac fe drafododd brofiad myfyrwyr Iddewig mewn addysg uwch. A chydnabod hefyd ein bod ni'n disgwyl, gan UCM—. Rydym ni'n parhau i ymgysylltu yn rheolaidd yn hyn o beth, ond rydym ni'n disgwyl, o ran yr ymchwiliad a'r adroddiad dilynol i wrthsemitiaeth, bod ag ymgysylltiad agored a thryloyw â nhw.

Rwy'n dymuno gorffen trwy ddiolch yn fawr iawn i chi am gydnabod bod hyn yn ymwneud â hawliau dynol, ac yn ymwneud â dysgu'r gwersi. Mae coffáu'r Holocost mor bwysig i sicrhau nad ydym ni'n anghofio, fyth yn anghofio, pa mor beryglus y gall casineb o naratifau rhwygol fod a beth sy'n gallu digwydd pan fydd pobl a chymunedau yn cael eu targedu a'u annynoli oherwydd eu hunaniaethau. Rwy'n croesawu yn fawr—ac rwy'n gobeithio y caiff hyn ei groesawu gan eich cydweithwyr chi—Bil hawliau dynol i Gymru.

15:15

I certainly echo that call, Minister. Holocaust Memorial Day is dedicated to remembering those who were persecuted and killed because they were marginalised and othered by those in power. The theme of Holocaust Memorial Day, ordinary people, is one that has much to teach us today, as you have referenced, worldwide, and here in Wales. Because while Holocaust Memorial Day ensures we remember people, ordinary people, who are victims of atrocity, who were witnesses to such inhumanity, it also demands, while doing so, that we remember the fact that ordinary people inflicted those atrocities, were bystanders to bigotry, lies, hatred and obscene acts of violence. It forces us to confront what leads to such hatred, what facilitates such atrocities then and now. The author and Holocaust survivor Primo Levy said in his book The Reawakening:

'Monsters exist, but they are too few in number to be truly dangerous. More dangerous are the common men, the functionaries ready to believe and to act without asking questions.'

How are we ensuring that those questions are always asked in Wales? In her report on the war crimes trial of Adolf Eichmann, the philosopher Hannah Arendt famously called Eichmann, one of the functionaries of the Nazi machine, 'terrifyingly normal'. She concluded in her subsequent celebrated study, 'Eichmann in Jerusalem: A Report on the Banality of Evil', that his evil stemmed from

'an inability to think from the standpoint of somebody else'.

Thus, she suggested, an individual, and therefore those who serve a Government or operate on behalf of a state, can do evil without being inherently monstrously evil. That lack of empathy, that ability to see others as less, to detach from shared humanity, is what we must constantly guard against in society, in Government and in the media. Minister, do you therefore agree with me that compassion and empathy for those who are our brothers and sisters is crucial and that compassion and empathy must be expressed by Government through the language it uses and its actions? Given your comments on anti-human rights rhetoric, Minister, do you therefore also agree that we need to devolve further powers from Westminster to ensure our aim to be a nation of sanctuary is realised?

Freedom from Torture, an advocacy charity for torture survivors, recently posted footage online where Holocaust survivor Joan Salter confronted the UK Home Secretary Suella Braverman's dehumanising rhetoric regarding refugees and asylum seekers. Quoting words such as 'swarms' and 'invasions', Ms Salter asked the Home Secretary a very important question:

'I am reminded of the language used to dehumanise and justify the murder of my family and millions of others. Why do you find the need to use that kind of language?'

Yet the Home Secretary refused to apologise for the language she has used. As we mark Holocaust Memorial Day this week, will you, Minister, take this opportunity to join with me and my party in publicly denouncing the Home Secretary’s rhetoric used to describe people, ordinary people, fleeing from extraordinary circumstances and looking for sanctuary, and also the dog whistles such as the comments regarding small boats made by those in the Tory party both in Westminster and, sadly, by those who sit in this Chamber?

Rwy'n sicr yn adleisio'r alwad honno, Gweinidog. Mae Diwrnod Cofio'r Holocost wedi ei neilltuo i gofio'r rhai a gafodd eu herlid a'u lladd am eu bod nhw ar y cyrion a'u gwneud yn wrthun gan rai a oedd mewn awdurdod. Mae thema Diwrnod Cofio'r Holocost, sef pobl gyffredin, yn un sydd â llawer i'n haddysgu ni heddiw, fel rydych chi wedi sôn, yn fyd-eang, ac yma yng Nghymru. Oherwydd er bod Diwrnod Cofio'r Holocost yn sicrhau ein bod ni'n cofio pobl, pobl gyffredin, sydd wedi dioddef erchyllterau, a thystio i'r fath annynoldeb, mae hynny hefyd yn mynnu, wrth wneud hynny, ein bod ni'n dwyn y ffaith i gof mai pobl gyffredin a achosodd yr erchyllterau hynny hefyd, gan fynd gyda llif rhagfarn, celwyddau, casineb a gweithredoedd ffiaidd o drais. Mae'n ein gorfodi ni i wynebu'r hyn sy'n arwain at gasineb o'r fath, yr hyn sydd wedi hwyluso'r fath erchyllterau bryd hynny ac yn yr oes bresennol. Dywedodd yr awdur a'r goroeswr i'r Holocost, Primo Levy, yn ei lyfr The Reawakening:

'Mae angenfilod yn bodoli, ond maen nhw'n rhy ychydig mewn nifer i fod yn wirioneddol beryglus. Yn fwy peryglus yw'r bobl gyffredin, y swyddogion sy'n barod i gredu a gweithredu heb holi cwestiynau.'

Sut ydym ni am sicrhau bod y cwestiynau hynny'n cael eu holi bob amser yng Nghymru? Yn ei hadroddiad ar achos llys troseddau rhyfel Adolf Eichmann, yn enwog iawn, fe alwodd yr athronydd Hannah Arendt Eichmann, sef un o swyddogaethau'r peirianwaith Natsïaidd, yn 'frawychus o normal'. Fe ddaeth hi i'r casgliad yn ei hastudiaeth enwog a ddilynodd, 'Eichmann yn Jerwsalem: A Report on the Banality of Evil', bod ei gamwedd ef yn deillio o'i

'anallu i feddwl o safbwynt rhywun arall'.

Felly, roedd hi'n awgrymu, fe all unigolyn, ac felly rai sy'n gweinyddu Llywodraeth neu sy'n gweithredu ar ran gwladwriaeth, wneud drwg heb fod yn gynhenid ddrygionus yn ei hanfod. Y diffyg hwnnw o gydymdeimlad, sef y gallu i weld pobl eraill yn llai gwerthfawr, i ymwrthod â dynoliaeth gyffredin pobl, yw'r hyn y mae'n rhaid i ni ei ochel yn ei erbyn drwy'r amser yn y gymdeithas, yn y Llywodraeth ac yn y cyfryngau. Gweinidog, a ydych chi'n cytuno â mi felly fod tosturi a chydymdeimlad gyda rhai sy'n frodyr a chwiorydd i ni'n hollbwysig a'i bod hi'n rhaid mynegi tosturi a chydymdeimlad y Llywodraeth drwy'r iaith y mae hi'n ei defnyddio a'i gweithgarwch? O ystyried eich sylwadau chi ynglŷn â rhethreg yn erbyn hawliau dynol, Gweinidog, a ydych chi felly hefyd yn cytuno bod angen i ni ddatganoli rhagor o bwerau oddi wrth San Steffan i sicrhau bod ein nod ni o fod yn genedl noddfa yn cael ei wireddu?

Yn ddiweddar, rhododd Freedom from Torture, elusen eiriolaeth ar gyfer goroeswyr artaith, fideo ar-lein yn dangos goroeswraig i'r Holocost, Joan Salter, yn wynebu rhethreg annynol Ysgrifennydd Cartref y DU, Suella Braverman, ynghylch ffoaduriaid a cheiswyr lloches. Gan ddyfynnu geiriau fel 'heidiau' ac 'ymosodiadau', fe ofynnodd Ms Salter gwestiwn pwysig iawn i'r Ysgrifennydd Cartref:

'Rwy'n cael fy atgoffa o'r iaith a ddefnyddir i annynoli a chyfiawnhau llofruddiaeth aelodau o fy nheulu i a miliynau o bobl eraill. Pam ydych chi o'r farn fod angen defnyddio iaith o'r fath?'

Eto i gyd, fe wrthododd yr Ysgrifennydd Cartref ymddiheuro am yr iaith a ddefnyddiwyd ganddi. Wrth i ni nodi Diwrnod Cofio'r Holocost yr wythnos hon, a wnewch chi, Gweinidog, achub ar y cyfle hwn i ymuno â mi a fy mhlaid i gondemnio ar goedd y rhethreg a ddefnyddiodd yr Ysgrifennydd Cartref i ddisgrifio pobl, pobl gyffredin, sy'n ffoi rhag amgylchiadau anghyffredin ac yn chwilio am noddfa, a'r geiriau awgrymog megis y sylwadau ynghylch cychod bach a wnaeth rhai yn y blaid Dorïaidd yn San Steffan ac, ysywaeth, rai sy'n eistedd yn y Siambr hon?

15:20

Diolch yn fawr, Sioned Williams. Can I just thank you again for your powerful statement as well as questions and your support for this statement today? As you say, the Holocaust didn't happen overnight; it began with a gradual erosion of human rights and divisive rhetoric against people who were different, who were perceived to be different to others. This is about the commitment again that we give as the Welsh Government—and it should be driven and expressed across this Chamber—that we want to drive out stigma and hatred and ensure people feel safe. I think what is happening over these coming weeks and months in terms of the work of the Holocaust Educational Trust is crucial in terms of ensuring that that underpins not only us as the Welsh Government but throughout all our public services, indeed every sector and facet of life. So, I'm really glad that we've got all those local authorities and organisations delivering a range of events and communication for Holocaust Memorial Day, and joining in the 'light the darkness' national moment.

Just very briefly, I want to say how important it is that we've funded the Holocaust Educational Trust since 2008 to run the Lessons from Auschwitz programme in Wales, as many of you will know, as you've met students who've actually engaged with this. Now this year they're able to actually personally engage in it. In 2023, the Lessons from Auschwitz project is running in February and March with 110 students from 55 Welsh schools signed up already. That will include six schools that are taking part in the programme for the first time—the first in-person Welsh project since the pandemic. And also, the online project is involving 131 students from 43 schools.

In terms of the expression of concern that you raise about statements by the Home Secretary back in December, I raised this this morning at an asylum and refugee taskforce that I chaired, which was attended by a Home Office official. I raised the concerns on our behalf from the Welsh Government, and it's good to have your support of that about the rhetoric and about the impact that that will have on people's lives. What does this mean for us as a nation of sanctuary? It actually goes right to the core against everything that we believe. I actually wrote to the Minister, Robert Jenrick, about this as well. So, I thank you for those points. I do think it is important that we look to the work that we're doing with the human rights advisory committee, looking towards us being able to—. We've established this new human rights advisory group. You also chair a very important cross-party human rights group so that we can move towards securing our legislation in terms of a human rights Bill. This is where we have huge concerns about the UK Government Bill of rights Bill, which seeks to repeal the Human Rights Act 1998. This is directly against what we wish to take forward in terms of our commitment in Wales, I believe, in the Welsh Government, and I thank you for your support on this issue.

Diolch yn fawr, Sioned Williams. A gaf i ddiolch unwaith eto am eich datganiad grymus yn ogystal â'ch cwestiynau a'ch cefnogaeth chi i'r datganiad hwn heddiw? Fel rydych chi'n dweud, ni ddigwyddodd yr Holocost dros nos; fe ddechreuodd gydag erydiad graddol o hawliau dynol a rhethreg rwygol yn erbyn pobl a oedd yn wahanol, a oedd yn cael eu hystyried yn wahanol i bobl eraill. Unwaith eto, mae hyn yn ymwneud â'r ymrwymiad yr ydym ni'n ei roi yn Llywodraeth Cymru—ac fe ddylai gael ei hybu a'i ddatgan ar draws y Siambr hon—ein bod ni'n dymuno diddymu gwaradwydd a chasineb a sicrhau bod pobl yn teimlo yn ddiogel. Rwy'n credu bod yr hyn sy'n digwydd dros yr wythnosau a'r misoedd nesaf hyn o ran gwaith Ymddiriedolaeth Addysgol yr Holocost yn hanfodol o ran sicrhau bod hynny'n sail nid yn unig i ni yn Llywodraeth Cymru ond drwy ein gwasanaethau cyhoeddus ni i gyd, yn wir ar bob sector ac agwedd o'n bywyd. Felly, rwy'n falch iawn bod yr awdurdodau a sefydliadau lleol hyn i gyd yn cyflwyno amrywiaeth o ddigwyddiadau a chyfathrebu ar gyfer Diwrnod Cofio'r Holocost, ac yn ymuno yn y foment genedlaethol 'goleuo'r tywyllwch'.

Yn gryno iawn, fe hoffwn i ddweud pa mor bwysig yw hi ein bod ni wedi ariannu Ymddiriedolaeth Addysgol yr Holocost ers 2008 i gynnal rhaglen Gwersi o Auschwitz yng Nghymru, fel gŵyr llawer ohonoch chi, gan eich bod chi wedi cwrdd â disgyblion sydd wedi bod â rhan wirioneddol yn hynny. Eleni nawr maen nhw'n gallu bod â rhan bersonol ynddi mewn gwirionedd. Yn 2023, bydd prosiect Gwersi o Auschwitz yn cael ei gynnal ym mis Chwefror a mis Mawrth gyda 110 o ddisgyblion o 55 o ysgolion yng Nghymru wedi ymrwymo eisoes. Bydd hynny'n cynnwys chwe ysgol sydd â rhan yn y rhaglen am y tro cyntaf—y prosiect wyneb yn wyneb cyntaf yng Nghymru ers y pandemig. A hefyd, mae'r prosiect ar-lein yn cynnwys 131 o ddisgyblion o 43 o ysgolion.

O ran y pryder yr ydych cyn ei fynegi am ddatganiadau gan yr Ysgrifennydd Cartref yn ôl ym mis Rhagfyr, fe godais i'r mater hwn y bore yma mewn tasglu lloches a ffoaduriaid yr oeddwn i'n ei gadeirio, ac roedd swyddog o'r Swyddfa Gartref yn bresennol. Fe godais i'r pryderon ar ein rhan ni yn Lywodraeth Cymru, ac mae eich cefnogaeth chi'n werthfawr ynglŷn â'r rhethreg ac am yr effaith a gaiff hynny ar fywydau pobl. Beth mae hyn yn ei olygu i ni fel cenedl noddfa? Mewn gwirionedd mae'n mynd yn gwbl groes i bopeth yr ydym ni'n ei gredu. Mewn gwirionedd, fe ysgrifennais i at y Gweinidog, Robert Jenrick, ynglŷn â hyn hefyd. Felly, diolch i chi am y pwyntiau hyn. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig ein bod ni'n edrych at y gwaith yr ydym ni'n ei wneud gyda'r pwyllgor cynghori ar hawliau dynol, gan edrych tuag at ein galluogi i—. Rydym ni wedi sefydlu'r grŵp cynghori newydd hwn ar hawliau dynol. Rydych chi'n cadeirio grŵp hawliau dynol trawsbleidiol pwysig iawn hefyd er mwyn i ni allu symud tuag at sicrhau ein deddfwriaeth ni o ran Bil hawliau dynol. Yn hyn o beth, mae pryderon enfawr gennym ni ynglŷn â Bil Hawliau Llywodraeth y DU, sy'n ceisio diddymu Deddf Hawliau Dynol 1998. Mae hyn yn gyfan gwbl groes i'r hyn yr ydym ni am fwrw ymlaen ag ef o ran ein hymrwymiad ni yng Nghymru, rwy'n credu, yn Llywodraeth Cymru, ac rwy'n diolch am eich cefnogaeth chi gyda'r mater hwn.

15:25

I agree with the words of Lord Mann that tackling antisemitism goes beyond education about the Holocaust. However, it would be a mistake for us to think that there is not still an enormous job of work to be done to describe exactly what happened during the Holocaust and the things that were then subsequently suppressed. There was a deliberate policy after the second world war of drawing a veil over the Nazi terror in western Germany. My uncle was a colonel in the army of occupation, who told me, in some detail, about all the Nazis who were not put on trial but who were invited instead to resume their roles as administrators, as judges, and as police in the new post-war administration. Friends of mine who were of German-Jewish heritage, who've investigated the past, have huge amounts of stories to tell about those of them who managed to flee Germany. But we have to remember all the ones who failed to get here—all the Kindertransport that were denied entry into this country—rather than just the ones that we are proud to say we have accepted. We really have so much work to do to look at our own role. What did we know about the concentration camps and what could we have done to bomb the railroads that were taking people to their murderous end? So, Minister, I wondered what conversations you might have had with the education Minister on how we can ensure that the Holocaust is never forgotten and that we reflect on a new approach, a new eye on the things that we really do need to remember, because if we forget, we will simply repeat history.

Rwy'n cytuno â geiriau'r Arglwydd Mann bod mynd i'r afael â gwrthsemitiaeth yn mynd y tu hwnt i addysg am yr Holocost. Fodd bynnag, fe fyddai hi'n gamgymeriad i ni feddwl nad oes gwaith aruthrol i'w wneud eto o ran cael disgrifiad llawn o ba bethau yn union a ddigwyddodd yn ystod yr Holocost a'r pethau a gafodd eu cuddio wedyn. Cafwyd polisi bwriadol wedi'r ail ryfel byd o dynnu gorchudd dros derfysg y Natsïaid yng ngorllewin yr Almaen. Roedd fy ewythr yn gyrnol yn y fyddin feddiannol, ac fe ddywedodd ef wrthyf i, gyda pheth manylder, am yr holl Natsïaid na chafodd eu rhoi ar brawf ond yn hytrach a gafodd eu gwahodd i ailgydio yn eu swyddogaethau fel gweinyddwyr, barnwyr, ac yn heddweision yn y weinyddiaeth newydd wedi'r rhyfel. Mae gan gyfeillion i mi o dras Almaenig-Iddewig, sydd wedi ymchwilio i'r gorffennol, lawer iawn o straeon i'w hadrodd am y rhai ohonyn nhw a lwyddodd i ffoi o'r Almaen. Ond mae'n rhaid i ni gofio am y rhai na lwyddodd i gyrraedd yma—yr holl Kindertransport y gwrthodwyd eu mynediad i'r wlad hon—yn hytrach na dim ond cofio am y rhai yr ydym ni'n falch o allu dweud ein bod ni wedi eu derbyn. Mae gennym ni gymaint o waith i'w wneud eto o ran ystyried ein rhan ni ein hunain. Beth oeddem ni'n ei wybod am y gwersylloedd crynhoi a beth allem ni fod wedi ei wneud i fomio'r rheilffyrdd a oedd yn cludo pobl i'w tranc? Felly, Gweinidog, tybed pa sgyrsiau y gallech chi fod wedi eu cael gyda'r Gweinidog addysg ynglŷn â sut y gallwn ni sicrhau nad yw'r Holocost fyth yn cael ei anghofio a'n bod ni'n myfyrio ar ymagwedd o'r newydd, bwrw golwg o'r newydd ar y pethau y mae gwir angen i ni gofio amdanyn nhw, oherwydd os anghofiwn ni, fe fyddwn, yn syml, yn ailadrodd hanes.

Thank you very much, indeed, Jenny Rathbone, recognising that so much was suppressed, so much in our generation—in fact, in many family histories across this Chamber. We need to revisit that history.

Some Members may have had the opportunity—if you haven't, I do recommend it—to watch How the Holocaust Began, which was a film broadcast last night presented by James Bulgin. It was about the atrocities leading to the Holocaust. Again, it's unravelling the history that led to the Holocaust—the poisonous ideology that was being developed of ordinary people betraying their neighbours. All of this led up to the establishment of the camps as a result of mass shootings becoming unsustainable—Jewish people just being murdered. I've mentioned T4 in terms of disabled people. I think one of the horrific things that was said is that they referred to disabled people as 'life unworthy of life'.

I can assure you that we're taking Lord Mann’s report very seriously, but it is about what can we do in terms of that history. I would just say that this is really important, I think, with the new opportunities with the curriculum. Diversity is a cross-cutting theme in the Curriculum for Wales. We've also led the way becoming the first part of the UK to make it mandatory to teach black, Asian and minority ethnic histories, contributions and experiences as part of the story of Wales in the curriculum, with statutory guidance that makes it very clear the opportunities for our learners, but also helping our teaching profession as well with the diversity and anti-racism professional learning. And this, of course, will help in terms of widening our understanding of what history actually means—living history—for our learners in Wales.

Diolch yn fawr iawn wir, Jenny Rathbone, am gydnabod bod cymaint wedi cael ei guddio, cymaint yn ein cenhedlaeth ni—mewn gwirionedd, mewn llawer o hanesion teuluol ar draws y Siambr hon. Mae angen i ni edrych o'r newydd ar yr hanes hwnnw.

Efallai fydd rhai Aelodau wedi cael cyfle—os na chawsoch chi, fe fyddwn i'n ei argymell—i wylio How the Holocaust Began, sef y ffilm a ddarlledwyd neithiwr a gyflwynwyd gan James Bulgin. Roedd hi'n ymwneud â'r erchyllterau a arweiniodd at yr Holocost. Unwaith eto, mae'n dirwyn hanes y pethau a arweiniodd at yr Holocost—yr ideoleg wenwynig a gafodd ei ddatblygu fel bod pobl gyffredin yn bradychu eu cymdogion. Arweiniodd hyn i gyd at sefydlu'r gwersylloedd oherwydd roedd saethu tyrfaoedd o bobl yn mynd yn rhy anodd ei gynnal—pobl Iddewig yn cael eu llofruddio. Rwyf i wedi crybwyll T4 o ran pobl anabl. Rwy'n credu mai un o'r pethau erchyll a gafodd ei ddweud yw eu bod nhw'n cyfeirio at bobl anabl fel 'bywydau anhaeddiannol o fywyd'.

Fe allaf i eich sicrhau chi ein bod ni'n cymryd adroddiad yr Arglwydd Mann o ddifrif, ond mae hyn yn ymwneud â'r hyn y gallwn ni ei wneud o ran yr hanes hwnnw. Fe fyddwn i'n dweud bod hynny'n bwysig iawn, rwy'n credu, gyda'r cyfleoedd newydd gyda'r cwricwlwm. Mae amrywiaeth yn thema drawsbynciol yng nghwricwlwm Cymru. Rydym ni wedi arwain y ffordd hefyd o fod y rhan gyntaf o'r DU i'w gwneud hi'n orfodol i addysgu hanesion, cyfraniadau a phrofiadau pobl ddu, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig yn rhan o stori Cymru yn y cwricwlwm, gyda chanllawiau statudol sy'n ei gwneud hi'n eglur iawn o ran y cyfleoedd i'n dysgwyr, ond hefyd ar gyfer helpu ein proffesiwn addysgu hefyd o ran amrywiaeth a dysgu proffesiynol ynghylch gwrth-hiliaeth. Ac fe fydd hyn, wrth gwrs, o gymorth gydag ehangu ein dealltwriaeth ni o'r hyn y mae hanes yn ei olygu mewn gwirionedd—hanes byw—i'n dysgwyr ni yng Nghymru.

It's so hard, isn't it, to talk about this, and, yet, it is so essential. It is so important that we remember these events, these horrific events, which should pervade our life, and we must never forget them. One thing I will never forget is standing in Kigali in Rwanda, on the site where 125,000 people were buried. It's hard to imagine that ordinary people in Rwanda, in a period of only 100 days, we found that Hutus were murdered by Tutsis—800,000 were murdered, and the world stood by and did absolutely nothing.

I've worked with refugees, and I've volunteered at Calais. I know how important language is in our discussions, and I associate myself with all of the remarks made earlier, particularly the remarks made by Sioned with regard to the language of our Conservative Ministers. It is absolutely unacceptable. We must look at our language. We mustn't call people 'migrants'; they are people—they are people desperately looking for a different way of life. And, in everything we do, we must remember what happened in the Holocaust. We must remember what's happened over the years in countries around the world, and we must always challenge what is going on today in this country, because it's about language, it's about challenging injustice, and challenging hatred. Thank you for your remarks, and thank you for the work that you're doing, Minister. Diolch yn fawr iawn. 

Mae hi mor anodd, onid yw hi, siarad am hyn, ac, eto, mae hi'n gwbl hanfodol. Mae hi mor bwysig ein bod ni'n dwyn y digwyddiadau hyn i gof, y digwyddiadau erchyll hyn, a ddylai dreiddio drwy ein bywydau ni, ac ni ddylem fyth â'u hanghofio. Un peth na wnaf i fyth mo'i anghofio yw sefyll yn Kigali yn Rwanda, ar y safle lle claddwyd 125,000 o bobl.  Mae hi'n anodd dychmygu bod pobl gyffredin yn Rwanda, mewn cyfnod o ddim ond 100 diwrnod, wedi gweld Hutus yn cael eu llofruddio gan Tutsis—llofruddiwyd 800,000, ac fe safodd y byd cyfan i'r naill ochr heb wneud dim o gwbl.

Rwyf i wedi gweithio gyda ffoaduriaid, ac rwyf i wedi gwirfoddoli yn Calais. Fe wn i pa mor bwysig yw'r ieithwedd yn ein trafodaethau ni, ac rwy'n cysylltu fy hun â'r holl sylwadau a wnaethpwyd ynghynt, yn enwedig y sylwadau a wnaeth Sioned o ran ieithwedd ein Gweinidogion Ceidwadol. Mae'n gwbl annerbyniol. Mae'n rhaid i ni ystyried ein hieithwedd ni. Mae'n rhaid i ni beidio â galw pobl yn 'fudwyr'; pobl ydyn nhw—maen nhw'n bobl sy'n chwilio yn ddyfal am ffordd amgen o fyw. Ac, ym mhopeth a wnawn ni, mae'n rhaid inni gofio'r hyn a ddigwyddodd yn yr Holocost. Mae'n rhaid inni gofio'r hyn a ddigwyddodd dros y blynyddoedd mewn gwledydd ledled y byd, ac mae'n rhaid inni bob amser herio'r hyn sy'n digwydd heddiw yn y wlad hon, oherwydd mae hynny'n ymwneud ag iaith, mae'n ymwneud â herio anghyfiawnder, a herio casineb. Diolch am eich sylwadau chi, a diolch am y gwaith yr ydych chi'n ei wneud, Gweinidog. Diolch yn fawr iawn. 

15:30

Diolch yn fawr, Jane. And it is so hard, but it is so essential, as you say. And I did want to also respond to the point that follows up what Sioned has said about the strength and the bravery of people who have spoken out. And I think the fact that Joan Salter was filmed confronting the Home Secretary, Suella Braverman, in January, about the language used to describe refugees—. And Joan Salter said to the Home Secretary,

'When I hear you using words against refugees like "swarms" and "invasion", I'm reminded of the language used to dehumanise and justify the murder of my family and millions of others'.

And I think it is important that we put that on the record today. 

Diolch yn fawr, Jane. Ac mae hi mae mor anodd, ond mor hanfodol, fel dywedwch chi. Ac roeddwn i'n dymuno ymateb hefyd i'r pwynt sy'n dilyn yr hyn a ddywedodd Sioned am gryfder a dewrder pobl sydd wedi lleisio eu pryderon. Ac rwy'n credu bod y ffaith i Joan Salter gael ei ffilmio yn wynebu'r Ysgrifennydd Cartref, Suella Braverman, ym mis Ionawr, oherwydd yr iaith a ddefnyddiwyd i ddisgrifio ffoaduriaid—. Ac fe ddywedodd Joan Salter wrth yr Ysgrifennydd Cartref,

'Pan fyddaf i'n eich clywed chi'n defnyddio geiriau am ffoaduriaid fel "heidiau" ac "ymosodiad", rwy'n cael fy atgoffa o'r iaith sy'n cael ei defnyddio i annynoli a chyfiawnhau llofruddiaethau fy mherthnasau i a miliynau o bobl eraill'.

Ac rwy'n credu ei bod hi'n bwysig ein bod ni'n rhoi hynny ar gofnod heddiw. 

I'm very grateful to have a chance to contribute to and respond to today's statement. As has already been stated, Holocaust Memorial Day is a day on which we remember all of those lives sadly lost in the Holocaust. With this year's theme being 'ordinary people', it is worth remembering those ordinary people and who they were. Approximately six million Jews, half a million Romany people, 270,000 disabled people and up to 15,000 LGBT people, and many others from many other groups, were victims—all ordinary people who perished at the hands of pure evil. 

As a school pupil, I was able to join a trip with my peers to visit Auschwitz-Birkenau concentration and death camps—an experience that will live with me for the rest of my life. To see for ourselves the site where so many ordinary people had suffered and died due to their race, sexual orientation or religious backgrounds can never be replicated by watching a film or reading a book. That trip made such an impression on me that I think it's imperative that others visit and learn exactly what happened, because, as each year passes, those who survived the Holocaust are sadly lost to us as they die.

Therefore, I would like to ask you, Minister, if you are willing to work with me, and organisations such as the Holocaust Educational Trust, to set up a cross-party visit to Auschwitz-Birkenau before the end of the sixth Senedd, to give our fellow Welsh parliamentarians the same opportunity that I had 15 years ago. Diolch. 

Rwy'n ddiolchgar iawn o gael cyfle i gyfrannu at y datganiad heddiw ac ymateb iddo. Fel nodwyd eisoes, mae Diwrnod Cofio'r Holocost yn ddiwrnod yr ydym ni'n cofio am bob un o'r bywydau hynny a gollwyd yn yr Holocost yn drist iawn. Am mai'r thema eleni yw 'pobl gyffredin', mae hi'n werth cofio am y bobl gyffredin hynny a phwy oedden nhw. Roedd tua chwe miliwn o Iddewon, hanner miliwn o bobl Romani, 270,000 o bobl anabl a hyd at 15,000 o bobl LHDT, a llawer o rai eraill o lawer o wahanol grwpiau, yn ddioddefwyr—pob un yn unigolyn cyffredin a aeth i'w dranc dan law drygioni o'r mwyaf. 

Yn ddisgybl yn yr ysgol, fe gefais i'r cyfle i fynd ar daith gyda fy nghyfoedion i ymweld â gwersylloedd crynhoi a marwolaeth Auschwitz-Birkenau—profiad a fydd yn byw gyda mi am weddill fy nyddiau. Ni allai edrych ar unrhyw ffilm na darllen unrhyw lyfr greu cymaint o argraff na gweld y safle drosom ni ein hunain lle'r oedd cymaint o bobl gyffredin wedi dioddef a marw oherwydd eu hil, cyfeiriadedd rhywiol neu gefndir crefyddol. Gwnaeth y daith honno gymaint o argraff arnaf i fel fy mod o'r farn ei bod hi'n hanfodol i eraill ymweld a dysgu yn uniongyrchol am yr hyn a ddigwyddodd, oherwydd, wrth i bob blwyddyn fynd heibio, mae'r rhai sydd wedi goroesi'r Holocost yn cael eu colli i ni yn anffodus wrth iddyn nhw farw.

Felly, fe hoffwn i ofyn i chi, Gweinidog, os ydych chi'n barod i weithio gyda mi, a sefydliadau fel Ymddiriedolaeth Addysgol yr Holocost, i sefydlu ymweliad trawsbleidiol ag Auschwitz-Birkenau cyn diwedd y chweched Senedd, i roi'r un cyfle a gefais i 15 mlynedd yn ôl i'n cyd-seneddwyr ni yng Nghymru. Diolch. 

Diolch. Can I thank the Member so much for his—? Well, he is a testimony today to the impact that the experience had on you as a young person growing up in Wales. And that has been very powerful as a contribution to the statement this afternoon.

I've already highlighted the fact that this is really moving forward in 2023, in terms of our visits, back in-person, in terms of the Lessons from Auschwitz Wales project. And it is important that this is—. Looking at the Lessons from Auschwitz project, where you would have benefited from this unique four-part course, with two seminars, one-day visit to Poland and next-steps project. It's a journey of learning and exploration about the history of the Holocaust and the world that we live in. But, also, the fact that you, I'm sure now, will always be a lifelong ambassador, a Holocaust Educational Trust ambassador. And I think it's important, as I said, that there will be a young person, a student from Ysgol Gyfun Gymraeg Rhydywaun, Penywaun, who's going to be taking part in the ceremony on the memorial day, on Friday. So, I certainly would be very happy to look at that proposal. I think this is really important, that we do join across the Senedd in terms of the support. And tomorrow, I look forward to the event, which, of course, is being hosted, cross-party, by Jane Dodds, Darren Millar, Jenny Rathbone, and Llyr Gruffydd as well. And we will make sure that, again, we express that support, I'm sure, at that event, and hear, indeed, from a survivor herself.

Diolch. A gaf i ddiolch yn fawr iawn i'r Aelod am ei—? Wel, mae e'n dystiolaeth heddiw o'r effaith a gafodd y profiad arnoch yn berson ifanc yn tyfu fyny yng Nghymru. Ac roedd hwnnw'n gyfraniad grymus iawn i'r datganiad y prynhawn yma.

Rwyf eisoes wedi tynnu sylw at y ffaith bod hyn wir yn symud ymlaen yn 2023, o ran ein hymweliadau, yn ôl yn bersonol, o ran prosiect Gwersi o Auschwitz Cymru. Ac mae hi'n bwysig bod hyn—. Wrth edrych ar y prosiect Gwersi o Auschwitz, lle byddech wedi elwa ar gwrs unigryw sydd mewn pedair rhan, gyda dau seminar, ymweliad undydd â Gwlad Pwyl a'r prosiect camau nesaf. Mae hi'n daith o ddysgu ac archwilio am hanes yr Holocost a'r byd yr ydym ni'n byw ynddo. Ond, hefyd, mae'r ffaith y byddwch chi, rwy'n siŵr nawr, bob amser yn llysgennad ar hyd eich oes, yn llysgennad Ymddiriedolaeth Addysgol yr Holocost. Ac rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn, fel dywedais i, y bydd person ifanc, sy'n ddisgybl yn Ysgol Gyfun Gymraeg Rhydywaun, Penywaun, yn cymryd rhan yn y seremoni ar ddiwrnod y cofio, ddydd Gwener. Felly, yn sicr fe fyddwn i'n hapus iawn i ystyried y cynnig hwnnw. Rwy'n credu bod hyn yn bwysig iawn, ein bod ni'n ymuno ar draws y Senedd o ran ein cefnogaeth. Ac rwy'n edrych ymlaen at y digwyddiad yfory, sydd, wrth gwrs, yn cael ei gynnal yn drawsbleidiol, gan Jane Dodds, Darren Millar, Jenny Rathbone, a Llŷr Gruffydd hefyd. Ac fe wnawn ni'n siŵr, unwaith eto, ein bod ni'n mynegi'r gefnogaeth honno, rwy'n siŵr, yn y digwyddiad hwnnw, ac yn cael clywed tystiolaeth bersonol gan un oroeswraig, yn wir.

15:35

On Holocaust Memorial Day, as so often, I'll be thinking about Zigi Shipper, an Auschwitz survivor, who died last week, on his ninety-third birthday. I had the honour of meeting Zigi in Westminster, and I heard him speak, not only about the horrors he faced during that period, when man's hatred of other human beings was allowed to conquer all sense of humanity, but also about the wonderful life he'd lived in the years since, because chance allowed him to survive. His story overwhelmed me, and when I was leaving the room, he grabbed my hand, and he said, 'I saw that you were crying. Why do you cry? I'm so happy'. Minister, I worry that, as more survivors pass away, the immediacy of their testimony could be lost, that that direct link that reminds us of the consequences of unchecked hatred could be loosened. What is the Welsh Government doing, please, to capture that testimony, working with the Holocaust Educational Trust and others, to teach not only schoolchildren but grown adults too about how easy it was for human beings to slip into that ugliness, and how easily it could happen again?

Ar Ddiwrnod Cofio'r Holocost, fel mor aml, fe fyddaf i'n meddwl am Zigi Shipper, un a oroesodd Auschwitz, a fu farw'r wythnos ddiwethaf, ar ei ben-blwydd yn naw deg a thair oed. Fe gefais i'r fraint o gyfarfod â Zigi yn San Steffan, ac fe'i clywais ef yn siarad, nid yn unig am yr erchyllterau a wynebodd ef yn ystod y cyfnod hwnnw, pan ganiatawyd i gasineb dyn at fodau dynol eraill goncro pob ymdeimlad arall o'i ddynoliaeth, ond hefyd am y bywyd bendigedig yr oedd ef wedi ei fyw yn y blynyddoedd ers hynny, oherwydd roedd lwc wedi caniatáu iddo oroesi. Roedd ei stori ef yn fy llorio i, a phan oeddwn i'n ymadael â'r ystafell, fe afaelodd yn fy llaw i, a dywedodd, 'Fe sylwais i eich bod chi'n wylo. Pam ydych chi'n wylo? Rwyf i mor hapus'. Gweinidog, rwy'n gofidio, wrth i fwy o oroeswyr ymadael â'r bywyd hwn, y gellid colli uniongyrchedd eu tystiolaeth nhw, y gellid gwanio'r cysylltiad uniongyrchol hwnnw sy'n ein hatgoffa ni o ganlyniadau casineb dilyffethair. Beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud, os gwelwch chi'n dda, i gynnal y dystiolaeth honno, gan weithio gydag Ymddiriedolaeth Addysgol yr Holocaust ac eraill, i addysgu nid yn unig plant yn yr ysgol ond rai yn eu hoed a'u hamser hefyd ynghylch pa mor hawdd yr oedd hi i fodau dynol lithro i'r hyllter hwnnw, a pha mor hawdd y gallai hynny ddigwydd eto?

Thank you very much for reminding us of that Holocaust survivor, who you met in the House of Commons, who died last year. And as I said, we're honoured to meet and to hear from a survivor tomorrow, and, indeed, in the national commemoration as well. This is why this event, this day and this statement are so important—it is not a one-off; this is about the way we live. I think it goes back to the point that was made by Sioned Williams—that this is a test of us as a compassionate society.

I do want to just very briefly mention the fact that we fund the Wales hate support centre, run by Victim Support Cymru. And it's very important that that centre is actually reaching out, to ensure that we tackle hate crime, and particularly, focus on an anti-hate-crime communications campaign, which, of course, is going to run right over this year, called Hate Hurts Wales. We've got to ensure that we get that message over. And I think it is important that we recognise the work of Lord Mann, in terms of tackling antisemitism in the UK. I think, now, what we have to do is make the connections between, yes, that important report, but then standing up for what we believe in Wales in terms of the people who we welcome to Wales—going back to Jane's point: it's the people we welcome to Wales. And that has to be reflected, not just in education, it's got to be reflected in the work that we're doing, not just in terms of tackling hate crime, not just in terms of education and supporting the trust, but also in our work to take forward, strengthening and advancing equality and human rights in Wales.

Diolch yn fawr iawn i chi am ein hatgoffa ni am y gŵr hwnnw a oroesodd yr holocost, a wnaethoch chi gyfarfod ag ef yn Nhŷ'r Cyffredin, a fu farw'r llynedd. Ac fel dywedais i, mae hi'n anrhydedd i ni gael cyfarfod a chlywed oddi wrth oroeswraig yfory, ac, yn wir, yn ystod y coffáu cenedlaethol hefyd. Dyma pam mae'r digwyddiad hwn, y diwrnod hwn a'r datganiad hwn mor bwysig—nid peth untro ydyw; mae hyn yn ymwneud â'r ffordd yr ydym ni'n byw. Rwy'n credu bod hyn yn mynd â ni'n ôl at y pwynt a wnaeth Sioned Williams—sef bod hwn yn brawf ein bod ni'n gymdeithas dosturiol.

Rwyf i am ymdrin yn gryno iawn ynglŷn â'r ffaith mai ni sy'n ariannu canolfan cymorth casineb Cymru, sy'n cael ei rhedeg gan Victim Support Cymru. Ac mae hi'n bwysig iawn bod y ganolfan honno'n ymestyn allan mewn gwirionedd, i sicrhau ein bod ni'n mynd i'r afael â throseddau casineb, ac yn arbennig felly, yn canolbwyntio ar ymgyrch gyfathrebu gwrth-gasineb, a fydd, wrth gwrs, yn rhedeg gydol y flwyddyn eleni, o'r enw Mae Casineb yn Brifo Cymru. Mae'n rhaid i ni sicrhau ein bod ni'n cyfleu'r neges honno. Ac rwy'n credu ei bod hi'n bwysig ein bod yn cydnabod gwaith yr Arglwydd Mann, o ran mynd i'r afael â gwrthsemitiaeth yn y DU. Rwy'n credu, nawr, mai'r hyn sy'n rhaid i ni ei wneud yw cysylltu rhwng, ie, yr adroddiad pwysig hwnnw, ond sefyll wedyn dros yr hyn yr ydym ni'n ei gredu yng Nghymru o ran y bobl yr ydyn ni'n eu croesawu i Gymru—gan fynd yn ôl at bwynt Jane: dyma'r bobl yr ydym ni'n eu croesawu nhw i Gymru. Ac mae'n rhaid adlewyrchu hynny, nid yn unig gydag addysg, mae'n rhaid adlewyrchu hynny yn y gwaith yr ydym ni'n ei wneud, nid yn unig o ran mynd i'r afael â throseddau casineb, nid yn unig o ran addysg a chefnogi'r ymddiriedolaeth, ond yn ein gwaith ni hefyd i ddatblygu, cryfhau a hyrwyddo cydraddoldeb a hawliau dynol yng Nghymru.

I'm grateful to the Minister for her statement this afternoon, and I also welcome the cross-party unity that we see on this subject. I'm glad that she referenced the BBC programme last night, How the Holocaust Began, because I think it is an important aspect for us to understand—the way that ordinary people were both the victims and the perpetrators of the Holocaust. And I think that that programme did chart the development of the genocide in the second world war and before the second world war, and told again a story that we need to know and understand. I have borne witness to genocide twice in my life: in Rwanda and in the former Yugoslavia, and I think that creates a very real awareness that evil can always be there, that what happened in the 1940s wasn't a unique episode of evil, but it is something that can be just around the corner, even in today's world. 

Minister, we are losing the generation that bore witness to the Holocaust and the second world war; we're losing the human contact, the human link with the death camps in the second world war; and we're losing the testimony of those people, their voices speaking to us directly. And what I would like to ask you this afternoon is: how can we, in Wales today, ensure that young people growing up, particularly, understand the profound nature of what happened over 70 years ago? I would like to see us exploring ways in which young people can visit Auschwitz to understand the enormity of what happened there, but also that the Holocaust is a part of a curriculum, where people understand not simply the technicality and the numbers, but the human impact of a genocide against the Jewish and other peoples of Europe, so that we can hope that the people who are being educated today in Wales, although they will have lost the human connection, will have that human understanding of genocide and of what the Holocaust did to all of us today. 

Rwy'n ddiolchgar i'r Gweinidog am ei datganiad hi'r prynhawn yma, ac rwyf innau hefyd yn croesawu'r undod trawsbleidiol a welwn ni ar y pwnc hwn. Rwy'n falch ei bod hi wedi cyfeirio at raglen gan y BBC neithiwr, How the Holocaust Began, oherwydd rwy'n credu bod honno'n agwedd bwysig i ni ddeall—sut yr oedd pobl gyffredin yn ddioddefwyr ac yn gyflawnwyr yn yr Holocost. Ac rwy'n credu i'r rhaglen honno olrhain datblygiad hil-laddiad yn yr ail ryfel byd a chyn yr ail ryfel byd, ac ailfynegi hanes y mae angen i ni wybod amdano a'i ddeall. Rwyf innau wedi bod yn dyst i hil-laddiad ddwywaith yn fy mywyd i: yn Rwanda ac yn yr hen Iwgoslafia, ac rwy'n credu bod hynny'n creu ymwybyddiaeth wirioneddol iawn o sut y gall drygioni fod bob amser yn bresennol, ac nad oedd yr hyn a ddigwyddodd yn y 1940au yn bennod unigryw o ddrygioni, ond mae hynny'n rhywbeth sy'n gallu bod rownd y gornel, hyd yn oed yn yr oes bresennol.

Gweinidog, rydym ni'n colli'r genhedlaeth a dystiodd i'r Holocost a'r ail ryfel byd; rydym ni'n colli'r cyswllt dynol, y cysylltiad dynol gyda gwersylloedd marwolaeth yr Ail Ryfel Byd; ac rydym ni'n colli tystiolaeth y bobl hynny, y lleisiau sy'n gallu siarad yn uniongyrchol â ni. A'r hyn yr hoffwn i ei ofyn i chi'r prynhawn yma yw: sut y gallwn ni, yng Nghymru heddiw, sicrhau bod pobl ifanc sy'n tyfu i fyny, yn arbennig felly, yn deall dwyster yr hyn a ddigwyddodd dros 70 mlynedd yn ôl? Fe hoffwn i ein gweld ni'n archwilio ffyrdd i alluogi pobl ifanc i ymweld ag Auschwitz i ddeall anferthedd yr hyn a ddigwyddodd yno, ond bod yr Holocost yn rhan o'r cwricwlwm hefyd, lle gall pobl gael deall nid yn unig am y manylion technegol a'r niferoedd, ond effaith ddynol hil-laddiad Iddewon a phobloedd eraill yn Ewrop, er mwyn i ni obeithio y bydd y bobl sy'n cael eu haddysg heddiw yng Nghymru, er y byddan nhw wedi colli'r cysylltiad dynol, yn meddu ar y ddealltwriaeth ddynol honno o hil-laddiad ac o'r hyn y gwnaeth yr Holocost i bob un ohonom ni heddiw.

15:40

Diolch yn fawr, Alun Davies. Thank you, again, for highlighting that theme of the ordinary people: the victims and the perpetrators, so clearly expressed in that broadcast last night. But, also, we've seen it in all the genocides; we saw it, as was mentioned, in terms of Rwanda, and the experience that Jane Dodds had. Thank you for sharing your experience of the impact of genocide yourself, personally. I think this is where—I won't repeat again the work that we're doing with the Holocaust Educational Trust. Actually, this is about priorities, isn't it? It is about, since 2008, funding that Holocaust Educational Trust, and I remember, as education Minister at the time, recognising how important it was that, even in a very pressurised budget, this must be a priority. Because, actually, as you say, Alun, this is about what we teach our children, what they learn and what are the opportunities we've got with the new curriculum. And I will share with the Minister for Education and Welsh Language the fact that I think this is really important learning, and the points you make for the diversity and anti-racism professional learning project. It is being driven forward by Cardiff Metropolitan University and the BAMEed Wales network. It needs to ensure that we can embrace this wider understanding of the history, and young people will be benefiting this week, I know, from hearing from those last survivors. 

Diolch yn fawr, Alun Davies. Diolch i chi, unwaith eto, am dynnu sylw at thema arbennig pobl gyffredin: y dioddefwyr a'r cyflawnwyr, a fynegwyd mor eglur yn y darllediad hwnnw neithiwr. Ond, hefyd, rydym ni wedi gweld hynny ym mhob hil-laddiad; a'i weld, fel soniwyd am hynny, yn Rwanda, a'r profiad a gafodd Jane Dodds. Diolch i chi am rannu eich profiad personol o effaith hil-laddiad eich hun, yn unigol. Rwy'n credu mai dyma lle—nid wyf am ailadrodd fy hun o ran y gwaith a wnawn ni gydag Ymddiriedolaeth Addysgol yr Holocaust. Mewn gwirionedd, mae hyn yn ymwneud â blaenoriaethau, on'd yw e? Mae hyn yn ymwneud ag ariannu Ymddiriedolaeth Addysgol yr Holocost ers 2008, ac rwy'n cofio cydnabod, pan oeddwn yn Weinidog Addysg ar y pryd, pa mor bwysig yr oedd hi, hyd yn oed mewn cyllideb dan bwysau mawr, i honno fod yn flaenoriaeth bwysig. Oherwydd, mewn gwirionedd, fel rydych chi'n dweud, Alun, mae hyn yn ymwneud â'r hyn yr ydym ni'n ei ddysgu i'n plant, beth maen nhw'n ei ddysgu a beth yw'r cyfleoedd sydd gennym ni gyda'r cwricwlwm newydd. Ac fe fyddaf i'n rhannu gyda Gweinidog y Gymraeg ac Addysg y ffaith fy mod i'n credu bod hyn yn wirioneddol bwysig i'w ddysgu, a'r pwyntiau yr ydych chi'n eu gwneud nhw ynglŷn â'r prosiect dysgu proffesiynol amrywiaeth a gwrth-hiliaeth. Mae hwnnw'n cael ei ysgogi gan Brifysgol Metropolitan Caerdydd a rhwydwaith BAMEed Cymru. Mae angen sicrhau y gallwn ni groesawu'r ddealltwriaeth ehangach hon o'r hanes, ac fe wn i y bydd pobl ifanc yn elwa ar yr wythnos hon wrth iddyn nhw glywed hanesion gan yr ychydig rai a oroesodd sydd ar ôl. 

Diolch, Dirprwy Lywydd, and thank you, Minister, for your statement. The sheer extent of the evil of the Holocaust remains unfathomable to comprehension. I have also had the honour and privilege of speaking to a number of Holocaust survivors now: children, people, human beings, and it was and is evil in its purest. A number of Members have spoken to the horrors of the Rwanda genocide, but I also wish to disassociate myself with the comments of the Home Secretary regarding 'swarms'.

It is powerful that the theme for Holocaust Memorial Day is ordinary people. It is too convenient and too comfortable for us to fool ourselves that the Holocaust horror was perpetrated by an extreme and abnormal group of political fanatics, and, as BBC2's compelling documentary by James Bulgin demonstrated, the true horror for humanity was the willingness of ordinary men and women to be complicit in this evil: a process of the dehumanisation of people, the acceptance of hate, the use of language by politicians and the acceptance of propaganda. One of the most shocking scenes presented in the documentary was a German soldier's home movie, which showed men being thrown into a trench in Lithuania before being shot, but all as a large crowd of onlookers gathered, desperate to watch. Observing this, Bulgin stated, 'It's almost as if shooting Jews has become a spectator sport'—so truly horrifying to watch, eight decades later. And these horrific scenes were also replicated in The U.S. and the Holocaust, which presented us with pits of shot, naked women and infants, and the helpers filmed and laughed as the children were just executed. So, Minister, what can the Welsh Government and civil society do to ensure that future generations never forget such horror and evil? What lessons does it teach us about the power of individuals to effect good or ill on our fellow brothers and sisters?

Diolch, Dirprwy Lywydd, a diolch i chi, Gweinidog, am eich datganiad. Mae camwedd aruthrol yr Holocost yn parhau i fod yn rhy ddyrys i'w amgyffred. Rwyf innau hefyd wedi cael yr anrhydedd a'r fraint o siarad â nifer o oroeswyr yr Holocost erbyn hyn: plant, pobl, bodau dynol, a roedd ac mae'n parhau i fod yn gamwedd o'r fath waethaf. Mae nifer o Aelodau wedi siarad ynghylch erchyllterau hil-laddiad Rwanda, ond fe hoffwn i ddatgysylltu fy hunan hefyd oddi wrth sylwadau'r Ysgrifennydd Cartref ynghylch 'heidiau'.

Peth grymus yw mai'r thema ar gyfer Diwrnod Cofio'r Holocost yw pobl gyffredin. Mae hi'n rhy gyfleus ac yn rhy gyfforddus i ni ein twyllo ni ein hunain mai'r hyn a achosodd erchyllter yr Holocost oedd grŵp eithafol ac annormal o gefnogwyr gwleidyddol, ac, fel roedd y rhaglen ddogfen gymhellol ar BBC2 gan James Bulgin yn ei ddangos, yr hyn sy'n achos gwir arswyd i'r ddynoliaeth gyfan yw parodrwydd dynion a menywod cyffredin i fod â rhan yn y camwedd hwnnw: proses o annynoli pobl, derbyn casineb, defnydd o iaith gan wleidyddion a phobl yn llyncu propaganda. Un o'r golygfeydd mwyaf ysgytwol a gyflwynwyd yn y rhaglen ddogfen oedd ffilm gartref milwr o'r Almaen, a oedd yn dangos dynion yn cael eu taflu i ffos yn Lithwania cyn cael eu saethu, ond y cyfan yn digwydd o flaen tyrfa fawr a ddaeth yno i wylio, a oedd yn ysu am gael gweld. Wrth sylwebu ar hyn, fe ddywedodd Bulgin, 'Mae hi bron fel pe bai saethu Iddewon wedi mynd yn rhywbeth i'w wylio fel chwaraeon'—roedd mor wirioneddol arswydus i'w wylio, wyth degawd wedi'r digwydd. Ac fe efelychwyd y golygfeydd erchyll hyn hefyd yn yr Unol Daleithiau a'r Holocost, a oedd yn dangos lluniau i ni o dyllau yn y ddaear yn llawn o rai a saethwyd yn gelain, menywod noeth a babanod, a'r rhai a oedd yno'n helpu ac yn ffilmio yn chwerthin wrth i'r plant gael eu dienyddio. Felly, Gweinidog, beth all Llywodraeth Cymru a chymdeithas wâr ei wneud i sicrhau na fydd cenedlaethau'r dyfodol fyth yn anghofio'r fath arswyd a drygioni? Pa wersi mae hyn yn eu dysgu i ni am rym unigolion i effeithio ar ein brodyr a'n chwiorydd ni er gwell neu er gwaeth?

15:45

I thank Rhianon Passmore for her contribution. It is a contribution—. Everyone who's spoken has been so moved by the fact that we're making this statement, and just recalling all the horror of the Holocaust. We must never forget that. It is about those ordinary people, and we must watch those programmes—we must learn from them. And also we must be very clear what we want to do in Wales. I won't repeat again what I've said about the opportunities through education, through our community cohesion, our anti-hate programmes as well. But also I have to say that we have raised our concerns with the UK Government, particularly not just about language, but the Nationality and Borders Act 2022—the fact is that it's diametrically opposed to our nation of sanctuary and the overall Welsh Government aim to have a more equal Wales—and the differentiation of refugees by their method of arrival. We must also continue, and we will do as a Government, and many of us around this Chamber raise these concerns with the UK Government, to be very clear what we believe and what we mean by a nation of sanctuary, and, hopefully, bring us together on understanding the history. So, I am really pleased to say thank you, Altaf Hussain, for starting this afternoon with that powerful contribution, because I think that really demonstrated that there is a lot that unites us on these issues.

Diolch i Rhianon Passmore am ei chyfraniad. Mae'n gyfraniad—. Mae pawb a siaradodd wedi cael eu symud gymaint gan y ffaith ein bod yn gwneud y datganiad hwn, a dwyn i gof holl erchylltra'r Holocost. Ddylen ni byth anghofio hynny. Mae'n ymwneud â'r bobl gyffredin hynny, ac mae'n rhaid i ni wylio'r rhaglenni hynny—mae'n rhaid i ni ddysgu ganddyn nhw. A hefyd mae'n rhaid i ni fod yn glir iawn beth hoffem ni ei wneud yng Nghymru. Wna i ailadrodd eto beth rwyf wedi ei ddweud am y cyfleoedd drwy addysg, drwy ein rhaglenni cydlyniant cymunedol, ein rhaglenni gwrth-gasineb hefyd. Ond hefyd mae'n rhaid i mi ddweud ein bod ni wedi sôn wrth Lywodraeth y DU, yn enwedig nid am iaith yn unig, ond Deddf Cenedligrwydd a Ffiniau 2022—y gwir amdani yw ei bod yn wrthbwynt llwyr i'n cenedl noddfa a nod cyffredinol Llywodraeth Cymru yw cael Cymru sy'n fwy cyfartal—a gwahaniaethu ffoaduriaid trwy sut maen nhw'n cyrraedd yma. Mae'n rhaid i ni hefyd barhau, a byddwn ni'n gwneud fel Llywodraeth, ac mae llawer ohonom ni o amgylch y Siambr hon yn codi'r pryderon hyn gyda Llywodraeth y DU, i fod yn glir iawn beth rydym ni'n ei gredu a'r hyn rydym ni'n ei olygu wrth genedl noddfa, a, gobeithio, yn dod â ni at ein gilydd o ran deall yr hanes. Felly, rwy'n falch iawn o ddweud diolch, Altaf Hussain, am ddechrau'r prynhawn yma gyda'r cyfraniad pwerus yna, oherwydd rwy'n credu bod hynny wir wedi dangos bod llawer sy'n ein huno ar y materion hyn.

4. Datganiad gan y Gweinidog Newid Hinsawdd: Targedau Ynni Adnewyddadwy
4. Statement by the Minister for Climate Change: Renewable Energy Targets

Eitem 4 sydd nesaf, datganiad gan y Gweinidog Newid Hinsawdd, targedau ynni adnewyddadwy. Galwaf ar y Gweinidog, Julie James.

Item 4 is next, the statement by the Minister for Climate Change on renewable energy targets. I call on the Minister, Julie James.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Today, I am publishing our consultation on revising Welsh Government's energy targets. Alongside this, I am also delighted to announce some important investment we are making to stimulate the renewables supply chain, driving economic growth alongside emissions reduction and energy security.

Our current targets signalled Wales's high ambitions for renewable energy and this Government's priority to move away from fossil fuels. We are making progress towards those targets, and we need a strong final push on the projects in development if we are going to meet our 2030 target for renewables to supply 70 per cent of our annual consumption.

But the climate crisis and recent energy price surge has brought into sharp focus the need for a further step change in our ambitions. A local supply of secure, affordable renewable energy, within the context of a strong Great Britain network, is the foundation to a prosperous, zero-carbon society.

I can, therefore, announce that we propose a headline target for Wales to generate the equivalent of 100 per cent of our annual electricity consumption from renewable electricity by 2035. Furthermore, we propose that we continue to keep pace with consumption, which is likely to at least double by 2050.

The evidence that is published alongside our proposals indicates the pipeline of projects in development and an illustrative pathway to meeting this target. It is clear that we will need a range of technologies and scales of development to achieve our ambitions. And we will need to be flexible on the right solutions for our communities, and ensure renewable energy can sit alongside Wales's outstanding environmental assets.

What is clear, though, is the role offshore wind is expected to play to reach our goal. Last week, the Crown Estate announced they had issued seabed leases to 8 GW of offshore wind projects. This includes the 1.5 GW Mona project off the north Wales coast. This is a major milestone towards the goal of delivering these projects by the end of this decade.

Fixed offshore wind is already supporting the local economy in north Wales, sustaining 240 good-quality jobs at the port of Mostyn. We are determined to build on this with the upcoming projects, working with the developers to identify local suppliers and build a skilled workforce. We must also learn the lessons of some missed opportunities to capture a greater share of the supply chain for fixed offshore wind, particularly in high-value manufacturing, integration and deployment. I'm therefore delighted to announce that we are granting up to £1 million of support for Port Talbot. This grant will match fund the preparatory work from Associated British Ports to enable future floating offshore wind projects to deploy from Wales. This investment signals to both the industry and the UK Government Welsh Government’s commitment to the floating wind sector. It also provides important funding for the infrastructure that we will need to deliver floating wind to meet our ambitions. Of course, this is not the end of our support, and we will continue to work closely with Port Talbot, Milford Haven Port Authority and colleagues in the Celtic sea alliance to maximise the benefits from floating wind to Wales.

Alongside the production of clean electricity, and the supply chain and employment opportunities it can create, it is also important that communities benefit directly and feel connected to the energy they use in our renewable energy future. The Welsh Government has long been an advocate of local and community ownership across a broad range of renewable technologies and scales of development. To achieve this, we have significantly scaled up the support we offer to communities. We have boosted our Welsh Government energy service offer and provided Community Energy Wales with significantly increased support to enable them to scale up their activities. A local energy grant scheme for community-led projects helps fill the gap left by the UK Government’s decision to end the feed-in tariff scheme. And our guidance on local and shared ownership helps communities to negotiate shared ownership of larger scale projects. And of course, establishing our new public sector renewable energy developer is an important aspect, which will directly retain greater value locally.

Renewing our target demonstrates our continued ambition for that local ownership. We are proposing a target for at least 1.5 GW of renewable energy capacity to be locally owned by 2035, scaling up our current target for 1 GW by 2030. Additionally, recognising the importance of heat decarbonisation, we propose an additional 5.5 GW of renewable energy capacity to be produced by heat pumps by 2035, contingent on scaled-up support from the UK Government and reductions in the cost of deploying this technology. In proposing this target, we welcome any supporting evidence that consultees can provide to inform it. Underpinning all of our proposals and targets are the infrastructure, supply chain and flexibility that will ensure successful delivery of our pipeline of renewable development projects and our energy security.

I've already talked about our support for the development of port infrastructure. Through our manufacturing plan, we are undertaking a supply chain mapping exercise of the marine energy sector. We are particularly looking at the capacity, capability and resilience of existing supply chains and identifying where we can take advantage of opportunities like fixed and floating offshore wind. We are working with network operators and Ofgem to understand and champion the needs of Wales for energy networks capable of supporting a net zero society. And we are encouraging the deployment of storage solutions to support a more resilient energy system. We already have some exemplar skills partnerships, notably the training provided at Coleg Llandrillo Menai to develop specialists in offshore wind. But we want to build on that, and our net zero action plan will set out the steps we will take to develop a world-class workforce for our local projects and great opportunities for school leavers, graduates and those seeking a new career path.

I have often said that Wales must feel the benefit of our renewables revolution and that we cannot make the same mistakes of the past and allow the benefit and profit from our resources to flow out of the country. This statement of intent was made clear in our deep-dive into renewable energy, which provided a vision for Wales to generate renewable energy to at least fully meet our energy needs and to maximise local ownership, retaining economic and social benefits in Wales. Our net zero ambitions will have a large impact on the Welsh economy and our communities as the shift in demand for goods, services and skills evolves. We want to ensure a just transition that provides economic opportunities across Wales, delivering benefit for businesses, communities and citizens.

The opportunities for floating offshore wind in the Celtic sea alone offer opportunities for many thousands of good-quality jobs and tens of billions of pounds of local economic benefit. Working in partnership with private, public and community sector developers, infrastructure operators, skills providers and businesses, we can build a world-class renewables industry here in Wales. Setting these targets is a demonstration of our ambition, and I invite you all to work with us to make this vision a reality. Diolch.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Heddiw, rydw i'n cyhoeddi ein hymgynghoriad ar ddiwygio targedau ynni Llywodraeth Cymru. Ochr yn ochr â hyn, rwyf hefyd yn falch iawn o gyhoeddi rhywfaint o fuddsoddiad pwysig yr ydym ni'n ei wneud i ysgogi'r gadwyn gyflenwi adnewyddadwy, gan ysgogi twf economaidd ochr yn ochr â lleihau allyriadau a diogelwch ynni.

Roedd ein targedau presennol yn arwydd o uchelgeisiau uchel Cymru ar gyfer ynni adnewyddadwy a blaenoriaeth y Llywodraeth hon i gefnu ar danwydd ffosil. Rydym yn gwneud cynnydd tuag at y targedau hynny, ac mae angen gwthiad terfynol cryf ar y prosiectau sy'n cael eu datblygu os ydym ni'n mynd i gyrraedd ein targed yn 2030 i ynni adnewyddadwy gyflenwi 70 y cant o'n defnydd blynyddol.

Ond mae'r argyfwng hinsawdd ac ymchwydd diweddar prisiau ynni wedi rhoi pwyslais amlwg ar yr angen am newid sylweddol pellach yn ein huchelgeisiau. Cyflenwad lleol o ynni adnewyddadwy diogel, fforddiadwy, yng nghyd-destun rhwydwaith Prydain Fawr gref, yw'r sylfaen i gymdeithas ffyniannus, ddi-garbon.

Gallaf, felly, gyhoeddi ein bod yn cynnig targed penodol i Gymru gynhyrchu'r hyn sy'n cyfateb i 100 y cant o'n defnydd trydan blynyddol o drydan adnewyddadwy erbyn 2035. Ar ben hynny, cynigiwn ein bod yn parhau i gadw i fyny gyda'r defnydd, sy'n debygol o ddyblu o leiaf erbyn 2050.

Mae'r dystiolaeth a gyhoeddir ochr yn ochr â'n cynigion yn dangos y gyfres o brosiectau mewn datblygiad a llwybr darluniadol at gyrraedd y targed hwn. Mae'n amlwg y bydd angen amrywiaeth o dechnolegau a graddfeydd datblygu arnom i gyflawni ein huchelgeisiau. A bydd angen i ni fod yn hyblyg o ran yr atebion cywir i'n cymunedau, a sicrhau bod ynni adnewyddadwy yn gydnaws ag asedau amgylcheddol eithriadol Cymru.

Yr hyn sy'n amlwg, serch hynny, yw'r swyddogaeth y mae disgwyl i wynt ar y môr ei chwarae i gyrraedd ein nod. Yr wythnos diwethaf, cyhoeddodd Ystâd y Goron eu bod wedi cyhoeddi prydlesi gwely'r môr i 8 GW o brosiectau gwynt ar y môr. Mae hyn yn cynnwys prosiect 1.5 GW Mona oddi ar arfordir y gogledd. Dyma garreg filltir bwysig tuag at y nod o gyflawni'r prosiectau hyn erbyn diwedd y degawd hwn.

Mae cynlluniau sefydlog gwynt ar y môr eisoes yn cefnogi'r economi leol yn y gogledd, gan gynnal 240 o swyddi o ansawdd da ym mhorthladd Mostyn. Rydym yn benderfynol o adeiladu ar hyn gyda'r prosiectau sydd i ddod, gan weithio gyda'r datblygwyr i nodi cyflenwyr lleol ac adeiladu gweithlu medrus. Rhaid i ni hefyd ddysgu gwersi o'r rhai cyfleoedd a fethwyd i ddal cyfran fwy o'r gadwyn gyflenwi ar gyfer cynlluniau ynni gwynt sefydlog ar y môr, yn enwedig mewn gweithgynhyrchu, integreiddio a defnyddio gwerth uchel. Rydw i'n falch iawn felly o gyhoeddi ein bod yn rhoi hyd at £1 miliwn o gefnogaeth i Bort Talbot. Bydd y grant hwn yn cyfateb i ariannu'r gwaith paratoi y mae Associated British Ports yn ei wneud er mwyn galluogi prosiectau gwynt ar y môr arnofiol yn y dyfodol i gychwyn eu taith yng Nghymru. Mae'r buddsoddiad hwn yn arwydd o'r diwydiant ac ymrwymiad Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU i'r sector cynlluniau ynni gwynt arnofiol. Mae hefyd yn darparu cyllid pwysig i'r seilwaith y bydd ei angen arnom i gyflawni cynlluniau ynni gwynt arnofiol i gyflawni ein huchelgeisiau. Wrth gwrs, nid dyma ddiwedd ein cefnogaeth, a byddwn yn parhau i weithio'n agos gyda Phort Talbot, Awdurdod Porthladd Aberdaugleddau a chydweithwyr yn y gynghrair môr Celtaidd i sicrhau'r buddion mwyaf posibl o gynlluniau ynni gwynt arnofiol i Gymru.

Ochr yn ochr â chynhyrchu trydan glân, a'r gadwyn gyflenwi a'r cyfleoedd gwaith y gall ei greu, mae hefyd yn bwysig bod cymunedau'n elwa'n uniongyrchol ac yn teimlo cysylltiad â'r ynni maen nhw'n ei ddefnyddio yn y dyfodol o ran ynni adnewyddadwy. Mae Llywodraeth Cymru wedi eiriol ers amser maith dros berchnogaeth leol a chymunedol ar draws ystod eang o dechnolegau adnewyddadwy a graddfeydd datblygu. I gyflawni hyn, rydyn ni wedi cynyddu'r gefnogaeth rydyn ni'n ei gynnig i gymunedau yn sylweddol. Rydyn ni wedi rhoi hwb i'r cynnig gwasanaeth ynni yr ydyn ni, Llywodraeth Cymru, yn ei gynnig, a rhoi mwy o gefnogaeth sylweddol i Ynni Cymunedol Cymru i'w galluogi i gynyddu eu gweithgareddau. Mae cynllun grant ynni lleol ar gyfer prosiectau cymunedol yn helpu i lenwi'r bwlch a adawyd gan benderfyniad Llywodraeth y DU i ddod â'r cynllun tariff cyflenwi trydan i ben. Ac mae ein canllawiau ar gydberchnogaeth leol yn helpu cymunedau i drafod cydberchnogaeth o brosiectau ar raddfa fwy. Ac wrth gwrs, mae sefydlu ein datblygwr ynni adnewyddadwy newydd yn y sector cyhoeddus yn agwedd bwysig, a fydd yn cadw mwy o werth yn uniongyrchol yn lleol.

Mae adnewyddu ein targed yn dangos ein huchelgais parhaus ar gyfer y berchnogaeth leol honno. Rydym yn cynnig targed ar gyfer o leiaf 1.5 GW o gapasiti ynni adnewyddadwy i fod dan berchnogaeth leol erbyn 2035, gan wella ein targed presennol o 1 GW erbyn 2030. Yn ogystal, gan gydnabod pwysigrwydd datgarboneiddio gwres, rydym yn cynnig 5.5 GW ychwanegol o gapasiti ynni adnewyddadwy i'w gynhyrchu gan bympiau gwres erbyn 2035, yn ddibynnol ar ragor o gymorth gan Lywodraeth y DU a gostyngiadau yn y gost o ddefnyddio'r dechnoleg hon. Wrth gynnig y targed hwn, rydym yn croesawu unrhyw dystiolaeth ategol a all fod yn sail i hynny drwy ymgynghori. Yn sail i'n holl gynigion a'n targedau mae'r seilwaith, y gadwyn gyflenwi a'r hyblygrwydd a fydd yn sicrhau bod ein cyfres o brosiectau datblygu adnewyddadwy a'n diogelwch ynni yn llwyddiannus.

Rwyf eisoes wedi siarad am ein cefnogaeth i ddatblygu seilwaith porthladdoedd. Drwy ein cynllun gweithgynhyrchu, rydym yn cynnal ymarfer i fapio cadwyn gyflenwi'r sector ynni morol. Rydym yn edrych yn benodol ar gapasiti, gallu a chydnerthedd y cadwyni cyflenwi presennol a nodi lle gallwn fanteisio ar gyfleoedd fel cynlluniau ynni gwynt sefydlog ac arnofiol ar y môr. Rydym yn gweithio gyda gweithredwyr rhwydwaith ac Ofgem i ddeall a hyrwyddo anghenion Cymru ar gyfer rhwydweithiau ynni sy'n gallu cefnogi cymdeithas sero net. Ac rydym yn annog defnyddio datrysiadau storio i gefnogi system ynni mwy cydnerth. Mae gennym ni eisoes bartneriaethau sgiliau rhagorol, yn enwedig yr hyfforddiant a ddarperir yng Ngholeg Llandrillo Menai i ddatblygu arbenigwyr ym maes gwynt ar y môr. Ond hoffem adeiladu ar hynny, a bydd ein cynllun gweithredu sero net yn nodi'r camau y byddwn yn eu cymryd i ddatblygu gweithlu o'r radd flaenaf ar gyfer ein prosiectau lleol a chyfleoedd gwych i bobl sy'n gadael yr ysgol, graddedigion a'r rhai sy'n chwilio am lwybr gyrfa newydd.

Rwyf wedi dweud yn aml fod yn rhaid i Gymru deimlo budd ein chwyldro adnewyddadwy ac na allwn wneud yr un camgymeriadau o'r gorffennol a chaniatáu i'r budd a'r elw o'n hadnoddau lifo allan o'r wlad. Gwnaed y datganiad hwn o fwriad yn glir yn ein harchwiliad dwfn i ynni adnewyddadwy, a oedd yn darparu gweledigaeth i Gymru cynhyrchu ynni adnewyddadwy i ddiwallu ein hanghenion ynni yn llawn o leiaf ac i sicrhau bod cymaint o berchnogaeth leol â phosibl, gan gadw buddion economaidd a chymdeithasol yng Nghymru. Bydd ein huchelgeisiau sero net yn cael effaith fawr ar economi Cymru a'n cymunedau wrth i'r newid yn y galw am nwyddau, gwasanaethau a sgiliau esblygu. Hoffem sicrhau pontio teg sy'n darparu cyfleoedd economaidd ledled Cymru, gan sicrhau budd i fusnesau, cymunedau a dinasyddion.

Mae'r cyfleoedd o ran cynlluniau ynni gwynt arnofiol ar y môr yn y môr Celtaidd yn unig yn cynnig cyfleoedd i filoedd lawer o swyddi o ansawdd da a degau o filiynau o bunnau o fudd economaidd lleol. Gan weithio mewn partneriaeth â datblygwyr yn y sector preifat, cyhoeddus a chymunedol, gweithredwyr seilwaith, darparwyr sgiliau a busnesau, gallwn adeiladu diwydiant ynni adnewyddadwy o'r radd flaenaf yma yng Nghymru. Mae gosod y targedau hyn yn arwydd o'n huchelgais, ac rwy'n eich gwahodd chi i gyd i weithio gyda ni i wireddu'r weledigaeth hon. Diolch.

15:50

I'd like to thank the Minister for her statement. We all agree that a local supply of secure, affordable renewable energy within the context of a strong GB network is the foundation to a prosperous zero-carbon society. We need to be ambitious to achieve that community that we want to see Wales being, so I welcome your decision, Minister, to set a target for Wales to generate the equivalent of 100 per cent of our annual electricity consumption from renewable electricity by 2035. By 2050, electricity consumption is anticipated to increase by between 200 per cent and 300 per cent. This is likely to be mainly due to increased consumption in the heat and transport sectors. So, a question, Minister: alongside pursuing the roll-out of new renewable technologies, what steps will you be taking to try and encourage our community, where they can, to use less electricity?

Now, you have proposed a target for at least 1.5 GW of renewable energy capacity to be locally owned by 2035—[Interruption.] Sorry about my voice. Of the almost 73,000 locally owned renewable electricity and heat projects in Wales, nearly 90 per cent are domestic. The majority of these domestic projects are solar PV and heat pumps, which can be an expensive upfront cost for home owners, and, in our inquiry for retrofitting homes, this turned out to be quite a barrier. Now although 2020 saw 20 out of 22 local authorities increase their generation, just five saw an increase of more than 5 per cent. So, while, clearly, there is some progress being made, it is simply not rapid enough to meet your Government's near-term targets. So, what incentives, Minister, are your Government providing to empower domestic home owners and local authorities to speed up the rate of renewable energy generation?

For example, we know that business rates are a barrier to private hydro schemes. The cost of providing business rates relief to privately owned hydro projects during the 2021 financial year, when we saw so many come on line with this scheme, the last year they were eligible within the scheme, was £380,000. So, to help the drive towards producing more renewable energy and make hydro schemes on farms available, will you consider reintroducing the business rates support for landowners going forward to 2023-24?

In order for these ambitions to be worth something, there has to be a tangible framework for delivery. This includes the development of green jobs, investing in skills and training to deliver well-paid opportunities to the workforce who will be needed to make these renewable projects a success. Therefore, it was disappointing that the publication of the Net Zero Wales skills plan in the autumn of 2022 has been delayed. This means that Wales is the only Government across the whole of UK not to have published anything on net zero skills. So, will you commit, Minister, to the publication of a coherent plan for education and skills training so that these highly paid green jobs can actually become a reality?

Finally, I recently held a meeting with the Crown Estate. They are fully focused on delivery. They do have a wonderful track record of successfully leasing seabed, to the point that the UK is the second most successful market in the world. As they have made clear to me, there is an opportunity for Wales themselves to be global leaders if we move at pace and we encourage businesses to invest. So, Minister, will you please confirm that you are fully focused on delivery and moving at pace, and, as such, will you rule out pursuing Plaid Cymru's what can only be determined obsession with devolving the Crown Estate? If you don't agree with me, could you tell me what you believe the benefits would be by the devolution of the Crown Estate? But we as a group remain firmly opposed to that. Thank you. Diolch, Dirprwy Lywydd.

Hoffwn ddiolch i'r Gweinidog am ei datganiad. Rydym i gyd yn cytuno mai cyflenwad lleol o ynni adnewyddadwy diogel, fforddiadwy o fewn cyd-destun rhwydwaith Brydeinig gref yw'r sylfaen i gymdeithas ddi-garbon ffyniannus. Mae angen i ni fod yn uchelgeisiol i gyflawni'r gymuned honno yr ydym eisiau i Gymru fod, felly rwy'n croesawu eich penderfyniad, Gweinidog, i osod targed i Gymru gynhyrchu cyfwerth â 100 y cant o'n defnydd trydan blynyddol o drydan adnewyddadwy erbyn 2035. Erbyn 2050, rhagwelir y bydd y defnydd o drydan yn cynyddu rhwng 200 y cant a 300 y cant. Mae hyn yn debygol o fod yn bennaf oherwydd bod mwy o ddefnydd yn y sectorau gwres a thrafnidiaeth. Felly, cwestiwn, Gweinidog: ochr yn ochr â dilyn cyflwyno technolegau adnewyddadwy newydd, pa gamau fyddwch chi'n eu cymryd i geisio annog ein cymuned, lle gallant, i ddefnyddio llai o drydan?

Nawr, rydych chi wedi cynnig targed ar gyfer o leiaf 1.5 GW o gapasiti ynni adnewyddadwy i fod yn eiddo lleol erbyn 2035—[Torri ar draws.] Mae'n ddrwg gennyf am fy llais. O'r bron i 73,000 o brosiectau trydan adnewyddadwy a gwres sydd dan berchnogaeth leol yng Nghymru, mae bron i 90 y cant yn ddomestig. Mae'r mwyafrif o'r prosiectau domestig hyn yn bympiau solar PV a gwres, a all fod yn gost ddrud ymlaen llaw i berchnogion cartrefi, ac, yn ein hymchwiliad am ôl-osod cartrefi, trodd hyn yn dipyn o rwystr. Nawr er bod 2020 wedi gweld 20 allan o 22 awdurdod lleol yn cynyddu faint o drydan adnewyddadwy maen nhw'n ei gynhyrchu, dim ond pump welodd gynnydd o fwy na 5 y cant. Felly, er, yn amlwg, bod rhywfaint o gynnydd, yn syml, nid yw'n ddigon cyflym i gyrraedd targedau tymor byr eich Llywodraeth. Felly, pa gymhellion, Gweinidog, mae eich Llywodraeth yn darparu i rymuso perchnogion cartrefi domestig ac awdurdodau lleol i gyflymu cyfradd cynhyrchu ynni adnewyddadwy?

Er enghraifft, rydyn ni'n gwybod bod trethi busnes yn rhwystr i gynlluniau ynni dŵr preifat. Cost darparu rhyddhad ardrethi busnes i brosiectau ynni dŵr dan berchnogaeth breifat yn ystod blwyddyn ariannol 2021, pan welsom ni gynifer yn cofrestru ar y cynllun yma, y flwyddyn ddiwethaf roedden nhw'n gymwys ar gyfer y cynllun, oedd £380,000. Felly, er mwyn helpu'r ymgyrch tuag at gynhyrchu mwy o ynni adnewyddadwy a sicrhau bod cynlluniau ynni dŵr ar gael ar ffermydd, a fyddwch chi'n ystyried ailgyflwyno'r cymorth trethi busnes i dirfeddianwyr wrth symud ymlaen at 2023-24?

Er mwyn i'r uchelgeisiau hyn fod yn werth rhywbeth, mae'n rhaid cael fframwaith diriaethol ar gyfer cyflawni. Mae hyn yn cynnwys datblygu swyddi gwyrdd, buddsoddi mewn sgiliau a hyfforddiant i ddarparu cyfleoedd sy'n talu'n dda i'r gweithlu y bydd eu hangen i wneud y prosiectau adnewyddadwy hyn yn llwyddiant. Felly, roedd hi'n siomedig bod oedi cyn cyhoeddi cynllun sgiliau sero net Cymru yn hydref 2022. Mae hyn yn golygu mai Cymru yw'r unig Lywodraeth ar draws y DU gyfan i beidio â chyhoeddi unrhyw beth ar sgiliau sero net. Felly, a fyddwch yn ymrwymo, Gweinidog, i gyhoeddi cynllun cydlynol ar gyfer hyfforddiant addysg a sgiliau fel y gall y swyddi gwyrdd â chyflogau da hyn ddod yn realiti mewn gwirionedd?

Yn olaf, cynhaliais gyfarfod ag Ystâd y Goron yn ddiweddar. Maen nhw'n canolbwyntio'n llwyr ar gyflawni. Mae ganddyn nhw hanes gwych o brydlesu gwely'r môr yn llwyddiannus, i'r graddau mai'r DU yw'r ail farchnad fwyaf llwyddiannus yn y byd. Fel y maen nhw wedi egluro i mi, mae cyfle i Gymru ei hun fod yn arweinydd byd-eang os ydyn ni'n symud yn gyflym ac yn annog busnesau i fuddsoddi. Felly, Gweinidog, a wnewch chi gadarnhau eich bod yn canolbwyntio'n llwyr ar gyflawni a gweithredu'n gyflym, ac, o'r herwydd, a wnewch chi ddiystyru dilyn yr hyn na ellir ond ei alw'n obsesiwn Plaid Cymru gyda datganoli Ystâd y Goron? Os nad ydych chi'n cytuno â mi, a allech chi ddweud wrthyf beth rydych chi'n credu byddai buddion datganoli Ystâd y Goron? Ond rydyn ni fel grŵp yn parhau i wrthwynebu hynny'n gadarn. Diolch, Dirprwy Lywydd.

15:55

Thank you, Janet. I hope your throat gets better soon; I have every sympathy. As you know, I've had a very similar problem myself, so many sympathies there.

Just in terms of the Crown Estate, obviously, we are in favour of the devolution of the Crown Estate, and the benefits of that are just really obvious. First off, the revenue itself is worth having, just straight up. So, even if we didn't want to do anything else, it's clear that the revenue would be worth having. But, actually, what's much, much better in terms of the devolution that we would like to see is what we would then be able to do with ensuring that local supply chain and local employment were embedded into the auction round. Now, I'm very sorry to say that the last auction round, although we are delighted to see it be granted and go ahead, didn't have the kinds of safeguards we would have liked to have seen for local supply and ownership. It was a pass/fail only, and it's not part of the contract conditions.

I'm really sorry about that, because what we've got there is a race to the highest bidder, and then when the contracts for difference round comes out from the Government, that will be a race to the lowest price. And the people who get squeezed in the middle of those two conflicting competitions, run by the same Government, are the suppliers, while the main energy companies who have got the benefit of the auction for leases squeeze their supply chain in order to get the cost for the contracts for difference down as far as possible. And as I said only very recently in the Senedd in another statement, the real problem there is to make sure that the big multinational companies that have won, because of the way that the auction was run, don't simply just revert to their own supply chains at home as the quickest and fastest way of getting that price down, and that's a real problem for us.

If the Crown Estate was devolved, we would have been able to directly influence that, and I'm very sorry that we weren't able to. That supply is actually worth more than the price or the revenue implication, and if you look what's happened in Scotland, that's exactly what they've been able to do. So, I regret that the Crown Estate didn't see fit to do that, and we will continue to work with them for future rounds to make sure that smaller companies, consortiums of smaller companies, and community and locally owned renewables, can be directly associated with the auction, and not part way down the supply chain. So, I think that's a really direct example to you of why it would matter to us. I know your party doesn't agree with it, but I really fail to understand why, to be honest, because the benefits are really, really obvious. 

In terms of energy efficiency, we do have energy efficiency in our planning. It's part of our carbon budget, and it's part of the climate committee recommendations to us. We expect everyone in Wales to play their part. It's not part of this particular statement, but I recommend to you the carbon budget documents themselves, which set out what we expect in terms of energy efficiency. Of course we want to only use the energy that is necessary; of course we want the most efficient grid, and that's part of the same conversation that I've rehearsed, Dirprwy Lywydd, on the floor of this Chamber many times. We need the grid to be as efficient and effective as possible, we need people to be as efficient and effective as possible in their use of energy, both at business and industrial level, and at local level, but, we know, and you set it out yourself, that because of the direction of travel for heat, for electric vehicles, for a whole range of other things, we know that the energy consumption will grow and, as I said in my statement, we're confident that our plan to have 100 per cent renewables will match that ambition, because of the real opportunity that we ha