Y Cyfarfod Llawn
Plenary
17/01/2023Cynnwys
Contents
Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.
In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.
Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Prynhawn da a chroeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn y prynhawn yma. Yr eitem gyntaf ar ein hagenda ni fydd cwestiynau i'r Prif Weinidog, ac mae'r cwestiwn cyntaf heddiw gan Samuel Kurtz.
Good afternoon and welcome to this afternoon's Plenary meeting. The first item on our agenda will be questions to the First Minister, and the first question is from Samuel Kurtz.
1. Sut mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi prosiectau ynni adnewyddadwy yn y môr Celtaidd? OQ58979
1. How is the Welsh Government supporting renewable energy projects in the Celtic sea? OQ58979
Llywydd, investment in physical infrastructure, and a workforce skilled for the future, are amongst the actions taken by the Welsh Government to support energy technologies in the Celtic sea.
Llywydd, mae buddsoddi mewn seilwaith ffisegol, a gweithlu sy'n fedrus ar gyfer y dyfodol, ymhlith y camau a gymerwyd gan Lywodraeth Cymru i gefnogi technolegau ynni yn y môr Celtaidd.
Diolch, Prif Weinidog. And can I begin by welcoming the Royal Welsh Agricultural Society's rural leadership programme group, who are in the public gallery this afternoon?
Prif Weinidog, this evening, I have the immense honour of hosting a cross-party reception in the Neuadd on the Haven Waterway future energy cluster. It brings together the Haven Waterway's major traditional energy companies with new and exciting renewable developers, and the supply chain, to lead in decarbonisation. You'll be aware, Prif Weinidog, that I'm a big advocate for the opportunities presented to Wales from both the Haven Waterway and the Celtic sea, from floating offshore wind to tidal, wave and hydrogen initiatives, and even the progressive Celtic free-port bid. So, it does feel as if we're on the cusp of a green energy revolution in west Wales. So, given the strategic importance of the Haven Waterway and the Celtic sea, what assurances can you give to developers and groups, such as the future energy cluster, that Welsh Government and Natural Resources Wales will operate in a timely manner to ensure these opportunities aren't lost? Diolch.
Diolch, Prif Weinidog. Ac a gaf i ddechrau drwy groesawu grŵp arweinyddiaeth wledig Cymdeithas Amaethyddol Frenhinol Cymru, sydd yn yr oriel gyhoeddus y prynhawn yma?
Prif Weinidog, heno, mae gen i'r anrhydedd enfawr o gynnal derbyniad trawsbleidiol yn y Neuadd ar glwstwr ynni'r dyfodol Dyfrffordd y Ddau Gleddau. Mae'n dod â phrif gwmnïau ynni traddodiadol Dyfrffordd y Ddau Gleddau ynghyd â datblygwyr adnewyddadwy newydd a chyffrous, a'r gadwyn gyflenwi, i arwain at ddatgarboneiddio. Byddwch yn ymwybodol, Prif Weinidog, fy mod i'n eiriolwr mawr dros y cyfleoedd a gyflwynir i Gymru gan Ddyfrffordd y Ddau Gleddau a'r môr Celtaidd, o wynt arnofiol ar y môr i fentrau llanw, tonnau a hydrogen, a hyd yn oed y cais porthladd rhydd Celtaidd blaengar. Felly, mae'n teimlo ein bod ni ar drothwy chwyldro ynni gwyrdd yn y gorllewin. Felly, o ystyried pwysigrwydd strategol Dyfrffordd y Ddau Gleddau a'r môr Celtaidd, pa sicrwydd allwch chi ei roi i ddatblygwyr a grwpiau, fel clwstwr ynni'r dyfodol, y bydd Llywodraeth Cymru a Cyfoeth Naturiol Cymru yn gweithredu'n brydlon i sicrhau nad yw'r cyfleoedd hyn yn cael eu colli? Diolch.
Well, Llywydd, I thank Sam Kurtz for that question, and congratulate him on hosting the future energy cluster event today; I think it's a great event to have here in the Senedd. And I agree with everything that the Member said about the immense possibilities that renewable energy, including floating offshore wind and other projects in the Celtic sea, hold out for his part of Wales, but for Wales as a whole. And, in that, the Welsh Government is absolutely aware of the need to have a consenting regime that is robust, of course, as it must be, but is also streamlined, effective and enabling. I have been in discussions with NRW myself. I know the Minister has a meeting with NRW today to talk about the end-to-end marine licensing review, which the Welsh Government commissioned, carried out independently. The consultants said that there was nothing, fundamentally, that needed to be repaired in the current regime, but that there were ways in which it could be made to work more effectively.
Developers have their part to play as well in all that. They have responsibilities to submit applications based on early engagement, best available evidence, and where the quality of the application itself doesn't hold up the process. Then, it is for NRW to ensure that they have the necessary resources in place to be able to deal with those applications in a way that respects the very important responsibilities they have as an environmental regulator, but also recognises the huge opportunities that renewable energy provides for Wales, and our contribution that we can make to tackling that great crisis of our time in global warming.
Wel, Llywydd, diolch i Sam Kurtz am y cwestiwn yna, ac rwy'n ei longyfarch ar gynnal y digwyddiad clwstwr ynni'r dyfodol heddiw; rwy'n meddwl ei fod yn ddigwyddiad gwych i'w gael yma yn y Senedd. Ac rwy'n cytuno â phopeth a ddywedodd yr Aelod am y posibiliadau aruthrol sydd gan ynni adnewyddadwy, gan gynnwys gwynt arnofiol ar y môr a phrosiectau eraill yn y môr Celtaidd, i'w ran ef o Gymru, ond i Gymru gyfan. Ac yn hynny o beth, mae Llywodraeth Cymru yn gwbl ymwybodol o'r angen i fod â threfn gydsynio sy'n gadarn, wrth gwrs, fel y mae'n rhaid iddi fod, ond sydd hefyd yn syml, yn effeithiol ac yn galluogi. Rwyf i wedi bod mewn trafodaethau gyda Cyfoeth Naturiol Cymru fy hun. Gwn fod gan y Gweinidog gyfarfod gyda Cyfoeth Naturiol Cymru heddiw i drafod yr adolygiad trwyddedu morol o ddechrau'r broses i'w diwedd, a gomisiynwyd gan Lywodraeth Cymru, ac a gynhaliwyd yn annibynnol. Dywedodd yr ymgynghorwyr nad oedd dim, yn y bôn, yr oedd angen ei drwsio yn y drefn bresennol, ond bod ffyrdd y gellid ei gwneud i weithio'n fwy effeithiol.
Mae gan ddatblygwyr eu rhan i'w chwarae hefyd yn hynny i gyd. Mae ganddyn nhw gyfrifoldebau i gyflwyno ceisiadau yn seiliedig ar ymgysylltu cynnar, y dystiolaeth orau sydd ar gael, a lle nad yw ansawdd y cais ei hun yn oedi'r broses. Yna, mater i Cyfoeth Naturiol Cymru yw sicrhau bod yr adnoddau angenrheidiol ganddyn nhw ar waith i allu ymdrin â'r ceisiadau hynny mewn ffordd sy'n parchu'r cyfrifoldebau pwysig iawn sydd ganddyn nhw fel rheoleiddiwr amgylcheddol, ond hefyd yn cydnabod y cyfleoedd enfawr y mae ynni adnewyddadwy yn eu cynnig i Gymru, a'n cyfraniad ni y gallwn ni ei wneud at fynd i'r afael ag argyfwng mawr hwnnw ein hoes o ran cynhesu byd-eang.
I do think there's real benefit in thinking in a joined-up way about offshore wind off the west coast of Wales—the Celtic and Irish seas. I think the free-port bidding process offers an opportunity to do that. Now, as you can imagine, I'm confident in the quality of the Holyhead/Ynys Môn north Wales free-port bid for what it can offer in terms of growing that sector, as well as mitigation for post-Brexit losses that affected the port of Holyhead. But would the First Minister agree with me that the best way, perhaps, to ensure the growth of that sector, in a way that benefits the whole of Wales, would be to not only support our bid, but also to ensure a second free port, which could enable Celtic sea and Irish sea developments to work in parallel greater than the sum of their parts?
Rwy'n credu bod mantais wirioneddol o feddwl mewn ffordd gydgysylltiedig am wynt ar y môr oddi ar arfordir gorllewinol Cymru—y môr Celtaidd a môr Iwerddon. Rwy'n credu bod y broses cynnig am borthladd rhydd yn cynnig cyfle i wneud hynny. Nawr, fel y gallwch chi ddychmygu, rwy'n hyderus yn ansawdd cais porthladd rhydd Caergybi/Ynys Môn am yr hyn y gall ei gynnig o ran tyfu'r sector hwnnw, yn ogystal â lliniaru colledion ar ôl Brexit a effeithiodd ar borthladd Caergybi. Ond a fyddai'r Prif Weinidog yn cytuno â mi mai'r ffordd orau, efallai, i sicrhau twf y sector hwnnw, mewn ffordd sydd o fudd i Gymru gyfan, fyddai nid yn unig cefnogi ein cais, ond hefyd sicrhau ail borthladd rhydd, a allai alluogi datblygiadau môr Celtaidd a môr Iwerddon i weithio'n gyfochrog yn fwy na chyfanswm eu rhannau?
Well, Llywydd, I must be careful in what I say, because there is a process and bids are being assessed objectively, as they must be, by civil servants both here in Wales and at the Department for Business, Energy and Industrial Strategy. I will just remind Members that the agreement we struck with the UK Government does not rule out there being two free ports here in Wales. One is the expectation, but two is not impossible, and the quality of the bids, and the assessment made of them, will, of course, be pivotal to deciding whether or not we're able to persuade the UK Government to go down that second route.
Wel, Llywydd, mae'n rhaid i mi fod yn ofalus yn yr hyn yr wyf i'n ei ddweud, oherwydd mae proses ac mae ceisiadau yn cael eu hasesu'n wrthrychol, fel y mae'n rhaid iddyn nhw, gan weision sifil yma yng Nghymru ac yn yr Adran Busnes, Ynni a Strategaeth Ddiwydiannol. Hoffwn atgoffa'r Aelodau nad yw'r cytundeb a darwyd gennym ni gyda Llywodraeth y DU yn diystyru cael dau borthladd rhydd yma yng Nghymru. Un yw'r disgwyliad, ond nid yw dau yn amhosibl, a bydd ansawdd y ceisiadau, a'r asesiad a wneir ohonyn nhw, wrth gwrs, yn ganolog i benderfynu pa un a allwn ni berswadio Llywodraeth y DU i ddilyn yr ail drywydd hwnnw ai peidio.
I thank Sam for bringing this question forward, because the potential here in the Celtic sea is, of course, for west Wales, and for the whole of the south Wales seaboard as well, in terms of manufacturing, supply chain, and so on. And we have to have that rigorous consenting regime as well, to make sure this works. But, can I ask you, First Minister—? Learning from the past is important within this. We need the right port infrastructure, and, indeed, it would be great to see two bids going through from Wales as well. We need those local grid connections to actually bring this onshore, but what we've learned from previous iterations is that we need the National Grid to be strengthened as well. So, could I ask you what discussions you're going to have with the UK Government and the regulator about strengthening the market signals that say we must have this investment—Wales deserves its fair share of investment in the grid as well. We can do so much on our own, but we need the UK to step up as well.
Diolch i Sam am gyflwyno'r cwestiwn hwn, oherwydd mae'r potensial yma yn y môr Celtaidd, wrth gwrs, i'r gorllewin, ac i holl arfordir y de hefyd, o ran gweithgynhyrchu, cadwyn gyflenwi, ac ati. Ac mae'n rhaid i ni gael y drefn gydsynio drwyadl honno hefyd, i wneud yn siŵr bod hyn yn gweithio. Ond, a gaf i ofyn i chi, Prif Weinidog—? Mae dysgu o'r gorffennol yn bwysig yn hyn o beth. Mae angen y seilwaith porthladdoedd cywir arnom ni, ac yn wir, byddai'n wych gweld dau gais yn mynd ymlaen o Gymru hefyd. Rydyn ni angen i'r cysylltiadau grid lleol hynny ddod â hyn ar y tir mewn gwirionedd, ond yr hyn rydyn ni wedi ei ddysgu o fersiynau blaenorol yw bod angen cryfhau'r Grid Cenedlaethol hefyd. Felly, a gaf i ofyn i chi pa drafodaethau rydych chi'n mynd i'w cael gyda Llywodraeth y DU a'r rheoleiddiwr ynglŷn â chryfhau arwyddion y farchnad sy'n dweud bod yn rhaid i ni gael y buddsoddiad hwn—mae Cymru yn haeddu ei chyfran deg o fuddsoddiad yn y grid hefyd. Gallwn wneud cymaint ar ein pennau ein hunain, ond rydyn ni angen i'r DU gamu i'r adwy hefyd.
Well, Llywydd, I think they're two very important points made there by Huw Irranca-Davies. We do need to learn the lessons of previous renewables. There is still no offshore wind industrial strategy out of the UK Government, despite the fact that we have been calling for one, and others in the industry have been calling for one. We do have concerns that, in the reliance on competitive processes to drive down the cost of projects, that will result in the cheapest supply chain solutions, rather than investing in the long-term value, which is to be had there for Wales by making sure not only that energy is produced in the Celtic sea, but that everything that goes into that has a local supply chain, creating jobs in the process.
As to the grid, I sometimes think, Llywydd, because it is called the National Grid, that people don't realise that this is a private company, listed on the stock market, distributing £1 billion every year in dividends to shareholders. Indeed, it distributed £4.5 billion in 2017 alone, directly into the hands of shareholders, when we know that there is not enough investment going into the vital connections that the grid provides. When I was in Ireland in the autumn, Llywydd, I took part in a round-table discussion with the foreign Minister of the Irish Government and developers interested in the Celtic sea from the Irish perspective as well. I was struck by what a major developer said there—that their greatest fear was that they would bring the energy all the way to the beach and then there would be nothing that you could do with it, because there would be no connection into the grid.
I saw an article just this week by Molly Scott Cato, the Green economist, saying that there are almost 700 renewable energy projects on hold across the United Kingdom, waiting for the National Grid to find them capacity. Well, my own preference would be to bring the National Grid under public control so that it was run in the public interest and where there was no leakage into private profit of the resources of that company. In the meantime, we work with the company and with others here in Wales. We were glad to see, last year, a move towards anticipatory demand in the grid system, glad to see that the latest energy Minister at the UK Government says that improving the grid is his top priority, in all his responsibilities. There is undoubtedly a need for a step change in making sure that the grid is fit not just for today, but for the future, so that when we put the Celtic sea to work, in the way that Sam Kurtz said in his original question, there will be the infrastructure there to take up the energy that will be produced.
Wel, Llywydd, rwy'n credu eu bod nhw'n ddau bwynt pwysig iawn a wnaed yn y fan yna gan Huw Irranca-Davies. Mae angen i ni ddysgu gwersi ynni adnewyddadwy blaenorol. Nid oes strategaeth ddiwydiannol ynni gwynt ar y môr gan Lywodraeth y DU o hyd, er gwaethaf y ffaith ein bod ni wedi bod yn galw am un, a bod eraill yn y diwydiant wedi bod yn galw am un. Mae gennym ni bryderon, yn y ddibyniaeth ar brosesau cystadleuol i ostwng cost prosiectau, y bydd hynny'n arwain at yr atebion cadwyn gyflenwi rhataf, yn hytrach na buddsoddi yn y gwerth hirdymor, sydd i'w gael yno i Gymru drwy wneud yn siŵr nid yn unig bod ynni'n cael ei gynhyrchu yn y môr Celtaidd, ond bod gan bopeth sy'n mynd i mewn i hynny gadwyn gyflenwi leol, gan greu swyddi yn y broses.
O ran y grid, rwy'n meddwl weithiau, Llywydd, oherwydd mai'r Grid Cenedlaethol yw ei enw, nad yw pobl yn sylweddoli mai cwmni preifat yw hwn, wedi'i restru ar y farchnad stoc, gan ddosbarthu £1 biliwn bob blwyddyn mewn difidendau i gyfranddalwyr. Yn wir, dosbarthodd £4.5 biliwn yn 2017 yn unig, yn uniongyrchol i ddwylo cyfranddalwyr, pan wyddwn ni nad oes digon o fuddsoddiad yn mynd i'r cysylltiadau hanfodol y mae'r grid yn eu darparu. Pan oeddwn i yn Iwerddon yn yr hydref, Llywydd, cymerais ran mewn trafodaeth bord gron gyda Gweinidog tramor Llywodraeth Iwerddon a datblygwyr sydd â diddordeb yn y môr Celtaidd o safbwynt y Gwyddelod hefyd. Cefais fy nharo gan yr hyn a ddywedodd datblygwr mawr yno—mai eu hofn mwyaf oedd y bydden nhw'n dod â'r ynni yr holl ffordd i'r traeth ac yna ni fyddai unrhyw beth y gallech chi ei wneud ag ef, oherwydd ni fyddai unrhyw gysylltiad i'r grid.
Gwelais erthygl dim ond yr wythnos hon gan Molly Scott Cato, yr economegydd Gwyrdd, yn dweud bod bron i 700 o brosiectau ynni adnewyddadwy wedi'u hoedi ar draws y Deyrnas Unedig, yn aros i'r Grid Cenedlaethol ddod o hyd i gapasiti iddyn nhw. Wel, fy newis i fy hun fyddai dod â'r Grid Cenedlaethol o dan reolaeth gyhoeddus fel ei fod yn cael ei redeg er budd y cyhoedd a lle nad oedd unrhyw ollyngiad i elw preifat o adnoddau'r cwmni hwnnw. Yn y cyfamser, rydyn ni'n gweithio gyda'r cwmni a chydag eraill yma yng Nghymru. Roedden ni'n falch o weld, y llynedd, symudiad tuag at ragweld galw yn y system grid, yn falch o weld bod y Gweinidog ynni diweddaraf yn Llywodraeth y DU yn dweud mai gwella'r grid yw ei brif flaenoriaeth, o'i holl gyfrifoldebau. Nid oes amheuaeth bod angen newid sylweddol i wneud yn siŵr bod y grid yn addas nid yn unig ar gyfer heddiw, ond ar gyfer y dyfodol, fel pan fyddwn ni'n gwneud i'r môr Celtaidd weithio, yn y ffordd a ddywedodd Sam Kurtz yn ei gwestiwn gwreiddiol, y bydd y seilwaith yno i fanteisio ar yr ynni a fydd yn cael ei gynhyrchu.
2. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am yr effaith bydd trosglwyddo i drefn newydd y DU ar gyfer rheoli cymhorthdaliadau yn ei chael ar Gymru? OQ58972
2. Will the First Minister make a statement on the impact on Wales of the recent transition to the new UK subsidy control regime? OQ58972
Llywydd, the UK subsidy regime is not the regime the Welsh Government would have designed, nor was it one supported by this Senedd. We will work, however, with public authorities to equip staff to understand and utilise the new regime, mitigating its many imperfections.
Llywydd, nid trefn cymorthdaliadau'r DU yw'r drefn y byddai Llywodraeth Cymru wedi'i dylunio, ac nid yw chwaith yn un a gefnogwyd gan y Senedd hon. Fodd bynnag, byddwn yn gweithio gydag awdurdodau cyhoeddus i baratoi staff i ddeall a defnyddio'r drefn newydd, gan liniaru ei agweddau amherffaith niferus.
Thank you, First Minister. I recently met with a business within my region who are developing technologies that will have a profound impact on helping to reverse the effects of climate change and are in the process of applying for Welsh Government funding, but it seems like the whole process is taking considerable time and much longer than previous applications, which is having a detrimental impact on their forward planning. I'm conscious that you cannot discuss individual applications, but I'm wondering if the delay in the application process is due to a cut in funding, and, in which case, what levels of funding are now available and what will be the ratio of grant to loan in those settlements? Or, if the delay is due to the transition to the new UK subsidy control regime and single-year settlements, what is the Welsh Government doing to smooth the transition to the new system? Thank you.
Diolch. Cefais gyfarfod â busnes yn fy rhanbarth yn ddiweddar sy'n datblygu technolegau a fydd yn cael effaith ddofn ar helpu i wrthdroi effeithiau'r newid yn yr hinsawdd ac sydd wrthi'n gwneud cais am gyllid Llywodraeth Cymru, ond mae'n ymddangos fel bod yr holl broses yn cymryd cryn amser a llawer hirach na cheisiadau blaenorol, sy'n cael effaith niweidiol ar eu blaengynllunio. Rwy'n ymwybodol na allwch chi drafod ceisiadau unigol, ond tybed a yw'r oedi yn y broses ymgeisio yn deillio o doriad i gyllid, ac os felly, pa lefelau o gyllid sydd ar gael erbyn hyn a beth fydd y gymhareb grant i fenthyciad yn y setliadau hynny? Neu, os yw'r oedi oherwydd y trosglwyddiad i drefn newydd rheoli cymorthdaliadau'r DU a setliadau un flwyddyn, beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i liniaru'r newid i'r system newydd? Diolch.
Llywydd, the new subsidy regime is already in force; it came into force on 5 January. I'm obviously not aware of the details of the individual case that Joel James mentions, but I would not be surprised to find that the new complexities of the subsidy regime are playing their part in any delays because, for the very first time, the system, by introducing intra-UK subsidies within the focus of the law, introduced new legal risks into the subsidy process. Two rival companies on the same high street can, for the first time, ask for a judicial review of every single subsidy that their neighbours may have negotiated. Inevitably, that makes those organisations responsible for providing subsidies more cautious in making those decisions, because the legal risks involved in making any award have been increased by the new subsidy control regime. So, if that does lie near the heart of the delay that Joel James mentioned, it doesn't surprise me, and it is inevitable that those members of staff in public authorities responsible for making those decisions will be having to become familiar with the new regime and, in the early days, are likely to take longer in making those decisions. But, in the longer run, there are new risks in the subsidy control arrangements, and they will be risks that will particularly fall hard on us here in Wales.
Llywydd, mae'r drefn cymorthdaliadau newydd eisoes yn weithredol; daeth i rym ar 5 Ionawr. Yn amlwg, nid wyf i'n ymwybodol o fanylion yr achos unigol y mae Joel James yn ei grybwyll, ond ni fyddwn yn synnu o ddarganfod bod cymhlethdodau newydd y drefn cymorthdaliadau yn chwarae eu rhan mewn unrhyw oedi oherwydd, am y tro cyntaf erioed, cyflwynodd y system, trwy gyflwyno cymorthdaliadau o fewn y DU o fewn canolbwynt y gyfraith, risgiau cyfreithiol newydd i'r broses cymorthdaliadau. Gall dau gwmni sy'n cystadlu ar yr un stryd fawr, am y tro cyntaf, ofyn am adolygiad barnwrol o bob un cymhorthdal y gallai eu cymdogion fod wedi ei sicrhau. Yn anochel, mae hynny'n gwneud y sefydliadau hynny sy'n gyfrifol am ddarparu cymorthdaliadau yn fwy gofalus wrth wneud y penderfyniadau hynny, gan fod y risgiau cyfreithiol sy'n gysylltiedig â gwneud unrhyw ddyfarniad wedi cynyddu gan y drefn rheoli cymorthdaliadau newydd. Felly, os yw hynny yn agos at wraidd yr oedi y soniodd Joel James amdano, nid yw'n fy synnu, ac mae'n anochel y bydd yr aelodau hynny o staff mewn awdurdodau cyhoeddus sy'n gyfrifol am wneud y penderfyniadau hynny yn gorfod dod yn gyfarwydd â'r drefn newydd ac, yn y dyddiau cynnar, yn debygol o gymryd mwy o amser yn gwneud y penderfyniadau hynny. Ond, yn y tymor hwy, ceir risgiau newydd yn y trefniadau rheoli cymorthdaliadau, a byddan nhw'n risgiau a fydd yn ein taro ni'n arbennig o galed yma yng Nghymru.
That's no surprise, is it, First Minister, that something created by this UK Government will adversely affect Wales? The Scots have learnt this week about the UK Government's disregard for democracy. What we have understood is that we have a chaotic subsidy control regime introduced post Brexit, when the reality of taking back control was not to give control to the people of Wales, to the communities of Wales, to enable the businesses of Wales to flourish, but to take back control to a few Ministers in London, their cronies in the House of Lords and all their party donors. That's the reality of 'take back control', and the people of Wales and Joel's constituents are suffering as a consequence of it.
Nid yw hynny'n ddim syndod, onid yw, Prif Weinidog, y bydd rhywbeth a grëwyd gan Lywodraeth y DU hon yn cael effaith niweidiol ar Gymru? Mae'r Albanwyr wedi dysgu'r wythnos hon am ddiystyriaeth Llywodraeth y DU o ddemocratiaeth. Yr hyn yr ydym ni wedi ei ddeall yw bod gennym ni drefn rheoli cymorthdaliadau anhrefnus a gyflwynwyd ar ôl Brexit, pan nid realiti cymryd rheolaeth yn ôl oedd rhoi rheolaeth i bobl Cymru, i gymunedau Cymru, i alluogi busnesau Cymru i ffynnu, ond i gymryd rheolaeth yn ôl i ychydig o Weinidogion yn Llundain, eu ffrindiau yn Nhŷ'r Arglwyddi a'r holl roddwyr i'w plaid. Dyna realiti 'cymryd rheolaeth yn ôl', ac mae pobl Cymru ac etholwyr Joel yn dioddef o'i herwydd.
Alun Davies makes a number of very powerful points there. I should remind Members of the Senedd that, of course, this Senedd denied legislative consent to the UK Bill on 1 March last year, and then the Sewel convention was disregarded and the lack of consent from this Parliament was simply ignored by the UK Government that went ahead and imposed this solution on us anyway. Here are just two ways, Llywydd, in which the new system acts against the interest of Wales. First of all, it removes any sense of assisted areas from the subsidy regime. Indeed, the first draft of the Bill referred to the levelling-up principles of the UK Government. That was abandoned by the time the Bill reached the statute book. So, as my colleague Rebecca Evans said in her letter to the UK Government before our consent motion was debated, the Bill puts Mayfair and Merthyr on exactly the same basis when it comes to providing subsidies. That simply means that those with the deepest pockets will use that advantage to make themselves even more advantaged, while those with the least will end up with the greatest struggle.
And here is just a second example, Llywydd. The UK Government insisted that agriculture and fisheries should be brought within the scope of this Bill. They never were, while we were members of the European Union; they were dealt with separately. We asked the UK Government what the evidence was for bringing agriculture and fisheries within scope. They said to us that it was to be found in the responses to consultation. We asked them where the responses to consultation were to be found. We were told that they hadn't been published. We asked if we could see the responses that justified this inclusion, and we were told that, no, we couldn't. So, here we are. We have a major change, which has, I think, real implications for Welsh agriculture, because the system is based on seven principles, the third of those is that any subsidy must be designed to bring about a change of economic behaviour of the beneficiary. Where single farm payments fit into that, I really do not know. But we can't know, because the whole basis on which the UK Government decided to make this major change was unexplained by them, and the evidence that they pointed to was never made available to us.
Mae Alun Davies yn gwneud nifer o bwyntiau grymus iawn yn y fan yna. Dylwn atgoffa Aelodau'r Senedd bod y Senedd hon, wrth gwrs, wedi gwadu caniatâd deddfwriaethol i Fil y DU ar 1 Mawrth y llynedd, ac yna diystyrwyd confensiwn Sewel ac anwybyddwyd diffyg cydsyniad y Senedd hon gan Lywodraeth y DU a aeth ymlaen a gorfodi'r ateb hwn arnom ni beth bynnag. Dyma ddwy ffordd yn unig, Llywydd, y mae'r system newydd yn gweithredu yn groes i fuddiannau Cymru. Yn gyntaf oll, mae'n cael gwared ar unrhyw synnwyr o ardaloedd â chymorth o'r drefn gymorthdaliadau. Yn wir, cyfeiriodd drafft cyntaf y Bil at egwyddorion ffyniant bro Llywodraeth y DU. Cefnwyd ar hynny erbyn i'r Bil gyrraedd y llyfr statud. Felly, fel y dywedodd fy nghyd-Weinidog, Rebecca Evans yn ei llythyr at Lywodraeth y DU cyn i'n cynnig cydsyniad gael ei drafod, mae'r Bil yn rhoi Mayfair a Merthyr ar yr un sail yn union pan ddaw i ddarparu cymorthdaliadau. Mae hynny'n golygu'n syml y bydd y rhai sydd â'r pocedi dyfnaf yn defnyddio'r fantais honno i wneud eu hunain hyd yn oed yn fwy breintiedig, tra bydd y rhai sydd â'r lleiaf yn wynebu'r anawsterau mwyaf.
A dyma ail enghraifft yn unig, Llywydd. Mynnodd Llywodraeth y DU y dylai amaethyddiaeth a physgodfeydd gael eu cynnwys o fewn cwmpas y Bil hwn. Doedden nhw erioed, tra oedden ni'n aelodau o'r Undeb Ewropeaidd; ymdriniwyd â nhw ar wahân. Fe wnaethon ni ofyn i Lywodraeth y DU beth oedd y dystiolaeth ar gyfer cynnwys amaethyddiaeth a physgodfeydd o fewn y cwmpas. Fe'n hysbyswyd ganddyn nhw ei fod i'w weld yn yr ymatebion i'r ymgynghoriad. Fe wnaethon ni ofyn iddyn nhw ble gellid dod o hyd i'r ymatebion i'r ymgynghoriad. Fe'n hysbyswyd nad oedden nhw wedi cael eu cyhoeddi. Fe wnaethon ni ofyn a allem ni weld yr ymatebion a oedd yn cyfiawnhau'r cam hwn, ac fe'n hysbyswyd, na, allen ni ddim. Felly, dyma ni. Mae gennym ni newid mawr, sydd, yn fy marn i, â goblygiadau gwirioneddol i amaethyddiaeth yng Nghymru, gan fod y system yn seiliedig ar saith egwyddor, a'r trydydd o'r rheini yw bod yn rhaid dylunio unrhyw gymhorthdal i sicrhau newid i ymddygiad economaidd y buddiolwr. Lle mae taliadau sengl yn ffitio i mewn i hynny, wn i ddim yn wir. Ond allwn ni ddim gwybod, oherwydd ni esboniwyd yr holl sail y penderfynodd Llywodraeth y DU wneud y newid mawr hwn arni ganddyn nhw, ac ni chafodd y dystiolaeth y gwnaethon nhw gyfeirio ati erioed gael ei gwneud ar gael i ni.
Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd y Ceidwadwyr Cymreig, Andrew R.T. Davies.
Questions now from party leaders. Leader of the Welsh Conservatives, Andrew R.T. Davies
Thank you, Presiding Officer. First Minister, last week, regrettably, Wizz Air chose to leave Cardiff Airport. To date, the Welsh Government have invested or made available to the airport £225 million—nearly £0.25 billion. You are the owners of the airport, albeit you have set up an arm's-length company to operate the airport. Do you believe that £225 million is money well spent?
Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, yr wythnos diwethaf, yn anffodus, dewisodd Wizz Air adael Maes Awyr Caerdydd. Hyd yma, mae Llywodraeth Cymru wedi buddsoddi neu sicrhau bod £225 miliwn ar gael i'r maes awyr—bron i £0.25 biliwn. Chi yw perchnogion y maes awyr, er eich bod chi wedi sefydlu cwmni hyd braich i weithredu'r maes awyr. A ydych chi'n credu bod £225 miliwn yn arian a wariwyd yn dda?
Llywydd, I have always believed that a regional airport is an essential part of the economic infrastructure of any part of the United Kingdom that seeks to support the modern conditions under which the economy must operate. The private sector was unable to do that. It was right that the public purse stepped in. It's an investment in the future of the Welsh economy, and one that this Government was pleased to make.
Llywydd, rwyf i wedi credu erioed bod maes awyr rhanbarthol yn rhan hanfodol o seilwaith economaidd unrhyw ran o'r Deyrnas Unedig sy'n ceisio cefnogi'r amodau modern y mae'n rhaid i'r economi weithredu oddi ynddyn nhw. Nid oedd y sector preifat yn gallu gwneud hynny. Roedd hi'n iawn i bwrs y wlad gamu i'r adwy. Mae'n fuddsoddiad yn nyfodol economi Cymru, ac yn un yr oedd y Llywodraeth hon yn falch o'i wneud.
First Minister, after £0.25 billion, the airport sadly has fewer passengers now than it has had for a very long time. Yes, COVID intervened to obviously affect all airports, but if you take Bristol Airport, it has seen a 22 per cent decline in its passenger numbers but still handles close to 7 million passengers. If you take Birmingham Airport, another competitor, they have seen a 33 per cent decline, and still handle 8.5 million passengers. It is a fact that no airport that I can find has had such a generosity of Government money made available to it—£0.25 billion—and had such poor outcomes achieved. What are the new plans available to make sure that that £225 million is protected, and that, ultimately, you can resurrect the airport, because I think the taxpayer, in fairness, deserves to know is this a bad investment that is going to continue to go wrong, or do you have a long-term plan that can resurrect Cardiff Airport, which, obviously, you acquired back in 2013?
Prif Weinidog, ar ôl £0.25 biliwn, yn anffodus mae gan y maes awyr lai o deithwyr nawr nag y bu ganddo ers amser maith. Do, ymyrrodd COVID i effeithio ar bob maes awyr, yn amlwg, ond os cymerwch chi Faes Awyr Bryste, cafwyd gostyngiad o 22 y cant yn nifer ei deithwyr ond mae'n dal i ymdrin ag yn agos at 7 miliwn o deithwyr. Os cymerwch chi Faes Awyr Birmingham, cystadleuydd arall, cafwyd gostyngiad o 33 y cant yno, ac mae'n dal i ymdrin ag 8.5 miliwn o deithwyr. Mae'n ffaith nad oes unrhyw faes awyr y gallaf ddod o hyd iddo wedi cael y fath haelioni sef bod arian Llywodraeth ar gael iddo—£0.25 biliwn—ac wedi cael canlyniadau mor wael. Beth yw'r cynlluniau newydd sydd ar gael i wneud yn siŵr bod £225 miliwn yn cael ei ddiogelu, ac y gallwch chi atgyfodi'r maes awyr yn y pen draw, oherwydd rwy'n meddwl bod y trethdalwr, er tegwch, yn haeddu gwybod a yw hwn yn fuddsoddiad gwael sy'n mynd i barhau i fynd o'i le, neu a oes gennych chi gynllun hirdymor a all atgyfodi Maes Awyr Caerdydd, a gaffaelwyd gennych, yn amlwg, yn ôl yn 2013?
Well, Llywydd, the Welsh Conservative Party has never supported the airport. It has always done its best to talk down its chances of success. They never like to face up to their own responsibilities, Llywydd. Time after time after time on the floor of the Senedd, I have heard Conservative spokespeople here complain about the airport, suggest that it shouldn't have been taken into public ownership, and generally undermine the airport's prospects of success. The Member will know that figures from the Civil Aviation Authority showed that passenger growth at Cardiff Airport had increased by more than 50 per cent in March 2020, the month in which COVID hit us all, and that growth had happened since the Welsh Government purchased Cardiff Airport—strong growth, and a path that the airport was on, clearly, towards future profitability. Indeed, it had made a profit in that year.
Now, since the pandemic, of course the airport faces a much more difficult future. Demand for air travel has fallen across the world. It has not recovered, and the downturn in the UK economy means that industry experts are now predicting that this coming year will be a year in which air travel recovers more slowly in the United Kingdom than it will elsewhere. But, the rescue and recovery package that we have put in place with the airport, with those who are responsible for its future, is absolutely designed to make Cardiff Airport self-sustainable and profitable for the future. And when I hear Members shout, 'never' to that, that's exactly the sort of remark I meant when I said that, whenever we talk about a successful future for the airport here, Conservative Members intervene to cast doubt on its ability to be a successful part of the Welsh economy.
Wel, Llywydd, nid yw'r Blaid Geidwadol Gymreig erioed wedi cefnogi'r maes awyr. Mae wedi gwneud ei gorau erioed i fychanu ei siawns o lwyddo. Nid ydyn nhw byth yn hoffi wynebu eu cyfrifoldebau eu hunain, Llywydd. Dro ar ôl tro ar ôl tro ar lawr y Senedd, rwyf i wedi clywed llefarwyr y Ceidwadwyr yma yn cwyno am y maes awyr, yn awgrymu na ddylid fod wedi ei gymryd i berchnogaeth gyhoeddus, ac yn tanseilio rhagolygon y maes awyr o lwyddiant yn gyffredinol. Bydd yr Aelod yn gwybod bod ffigurau gan yr Awdurdod Hedfan Sifil yn dangos bod twf teithwyr ym Maes Awyr Caerdydd wedi cynyddu dros 50 y cant ym mis Mawrth 2020, sef y mis pan darodd COVID bob un ohonom ni, a bod y twf hwnnw wedi digwydd ers i Lywodraeth Cymru brynu Maes Awyr Caerdydd—twf cryf, a thrywydd yr oedd y maes awyr arno, yn amlwg, tuag at wneud elw yn y dyfodol. Yn wir, roedd wedi gwneud elw yn y flwyddyn honno.
Nawr, ers y pandemig, wrth gwrs mae'r maes awyr yn wynebu dyfodol llawer mwy anodd. Mae'r galw am deithiau awyr wedi gostwng ar draws y byd. Nid yw wedi gwella, ac mae'r dirywiad yn economi'r DU yn golygu bod arbenigwyr y diwydiant bellach yn rhagweld y bydd y flwyddyn nesaf hon yn flwyddyn pan fydd teithio awyr yn gwella'n arafach yn y Deyrnas Unedig nag y bydd mewn mannau eraill. Ond, mae'r pecyn achub ac adfer yr ydym ni wedi ei roi ar waith gyda'r maes awyr, gyda'r rhai sy'n gyfrifol am ei ddyfodol, wedi'i gynllunio'n bendant i wneud Maes Awyr Caerdydd yn hunan-gynaliadwy ac yn broffidiol ar gyfer y dyfodol. A phan glywaf Aelodau'n gweiddi, 'byth' i hynny, dyna'r union fath o sylw yr oeddwn i'n ei olygu pan ddywedais i, pryd bynnag y byddwn ni'n sôn am ddyfodol llwyddiannus i'r maes awyr yma, bod Aelodau Ceidwadol yn ymyrryd i fwrw amheuaeth ar ei allu i fod yn rhan lwyddiannus o economi Cymru.
First Minister, it is our job, when £0.25 billion has been spent on a project by the Welsh Government, to ask the questions that deserve the answers. We have brought two blueprints forward for a successful airport: once when it was purchased back in 2013 and in 2019. Most people would say that £225 million deserves some sort of dividend back and some sort of profitable enterprise. To date, the airport, under your ownership, has not turned in a profit. I can hear the Deputy Minister chuntering away there, but instead of chuntering away in this Chamber, he might be better off putting his efforts into trying to turn Cardiff Airport around so that we do have a successful airport. I gave you the figures about Bristol and Birmingham, which are the two closest airports that are rival airports. Cardiff's passenger numbers have dropped by in excess of 50 per cent because of COVID.
What people generally want to know is: do you have a plan to make it profitable and successful, which is what we on this side of the Chamber want to see, or will it require more money, which will be diverted from health, education and the other priorities that the Welsh electorate reasonably expect the Government to spend the money on? So, do you have a plan and can you outline it today to this Chamber—how you're going to turn Cardiff Airport around to get passengers going through the terminal and flights taking off? Because if I look at the accounts on Companies House, I cannot even find the up-to-date accounts because they haven't been filed yet. You're the owners; when are we going to be able to see the accounts, First Minister?
Prif Weinidog, ein cyfrifoldeb ni, pan fo £0.25 biliwn wedi ei wario ar brosiect gan Lywodraeth Cymru, yw gofyn y cwestiynau sy'n haeddu'r atebion. Rydyn ni wedi cyflwyno dau lasbrint ar gyfer maes awyr llwyddiannus: unwaith pan gafodd ei brynu yn ôl yn 2013 ac yn 2019. Byddai'r rhan fwyaf o bobl yn dweud bod £225 miliwn yn haeddu rhyw fath o ddifidend yn ôl a rhyw fath o fenter broffidiol. Hyd yn hyn, nid yw'r maes awyr, o dan eich perchnogaeth chi, wedi gwneud elw. Gallaf glywed y Dirprwy Weinidog yn grwgnach yn y fan yna, ond yn hytrach na grwgnach yn y Siambr hon, efallai y byddai'n well iddo gyfeirio ei ymdrechion at geisio troi Maes Awyr Caerdydd o gwmpas fel bod gennym ni faes awyr llwyddiannus. Rhoddais y ffigurau i chi am Fryste a Birmingham, sef y ddau faes awyr agosaf sy'n feysydd awyr cystadleuol. Mae nifer y teithwyr yng Nghaerdydd wedi gostwng dros 50 y cant oherwydd COVID.
Yr hyn y mae pobl eisiau ei wybod yn gyffredinol yw: a oes gennych chi gynllun i'w wneud yn broffidiol ac yn llwyddiannus, sef yr hyn yr ydym ni ar yr ochr hon i'r Siambr eisiau ei weld, neu a fydd angen mwy o arian arno, a fydd yn cael ei ddargyfeirio oddi wrth iechyd, addysg a'r blaenoriaethau eraill y mae etholwyr Cymru yn disgwyl yn rhesymol i'r Llywodraeth wario'r arian arnyn nhw? Felly, a oes gennych chi gynllun ac a allwch chi ei amlinellu heddiw i'r Siambr hon—sut yr ydych chi'n mynd i droi Maes Awyr Caerdydd o gwmpas i gael teithwyr drwy'r derfynfa ac awyrennau'n hedfan? Oherwydd os edrychaf i ar y cyfrifon ar Dŷ'r Cwmnïau, ni allaf hyd yn oed ddod o hyd i'r cyfrifon cyfredol gan nad ydyn nhw wedi cael eu ffeilio eto. Chi yw'r perchnogion; pryd ydym ni'n mynd i allu gweld y cyfrifon, Prif Weinidog?
Well, you'll see the accounts in March, when they are always published. They will be published in March 2023. They are published every—. The fact that the Member isn't able to find them is not my problem. [Laughter.] He needs to employ people to do his research for him in that case. I just tell the Chamber this, Llywydd: the airport publishes accounts every year. They will be published in March of this year, and the Member, if he's able to, will be able to locate them as a result. I said in my second answer, Llywydd, that there is a rescue and recovery plan in place. It's published, it's available for Members to see.
I'll just end with this point to the Member, that, when this Senedd sought the devolution of air passenger duty, something that is available—[Interruption.] You supported it, but your Government didn't support it, did it? Your Government refused that request because of its wish to protect Bristol Airport. If there was a level playing field at the UK Government, then we would see different results.
Wel, byddwch chi'n gweld y cyfrifon ym mis Mawrth, pan fyddan nhw bob amser yn cael eu cyhoeddi. Byddan nhw'n cael eu cyhoeddi ym mis Mawrth 2023. Maen nhw'n cael eu cyhoeddi bob—. Nid fy mhroblem i yw'r ffaith nad yw'r Aelod yn gallu dod o hyd iddyn nhw. [Chwerthin.] Mae angen iddo gyflogi pobl i wneud ei waith ymchwil iddo felly. Dywedaf hyn wrth y Siambr, Llywydd: mae'r maes awyr yn cyhoeddi cyfrifon bob blwyddyn. Byddan nhw'n cael eu cyhoeddi ym mis Mawrth eleni, a bydd yr Aelod, os yw'n gallu, yn gallu dod o hyd iddyn nhw o ganlyniad. Dywedais yn fy ail ateb, Llywydd, bod cynllun achub ac adfer ar waith. Mae wedi'i gyhoeddi, mae ar gael i Aelodau ei weld.
Fe wnaf orffen gyda'r pwynt hwn i'r Aelod, pan geisiodd y Senedd hon ddatganoli'r doll teithwyr awyr, rhywbeth sydd ar gael—[Torri ar draws.] Fe wnaethoch chi ei gefnogi, ond ni wnaeth eich Llywodraeth ei gefnogi, naddo? Gwrthododd eich Llywodraeth y cais hwnnw oherwydd ei dymuniad i amddiffyn Maes Awyr Bryste. Pe bai chwarae teg yn Llywodraeth y DU, yna byddem ni'n gweld canlyniadau gwahanol.
Arweinydd Plaid Cymru nesaf i ofyn cwestiynau. Adam Price.
The leader of Plaid Cymru next to ask questions. Adam Price.
Diolch, Llywydd. With the news of the teachers' strike on 1 February and the failure of the talks with the health unions last week, public sector strikes in Wales are widening and deepening. What's the strategy of the Government, First Minister, to prevent this winter of discontent continuing on into spring and into summer? Is it your policy that you're going to offer the one-off payment that you referred to in the case of the NHS workforce to the teaching workforce, for example? But, even if you are, then would you not accept that that doesn't get to grips with the central point about this public pay dispute, that as far as the public service unions are concerned, it comes after a decade of erosion of real-terms pay? And are you prepared to acknowledge, in the case of both the health and the teaching unions, that the recommendations of the pay review body relate to evidence taken in late 2021, early 2022, before the Russian-Ukraine war when inflation was about 4 per cent? By the time you accepted the recommendations, the cost of living was already nearing 10 per cent, so is there not a case, First Minister, for asking the pay bodies to revisit their work, and for you as a Government to agree to abide by any higher award if they were to do so on that basis?
Diolch, Llywydd. Gyda'r newyddion am streic yr athrawon ar 1 Chwefror a methiant y trafodaethau gyda'r undebau iechyd yr wythnos diwethaf, mae streiciau'r sector cyhoeddus yng Nghymru yn lledu ac yn dyfnhau. Beth yw strategaeth y Llywodraeth, Prif Weinidog, i atal y gaeaf hwn o anfodlonrwydd rhag parhau i'r gwanwyn ac i'r haf? Ai eich polisi yw eich bod chi'n mynd i gynnig y taliad untro y gwnaethoch chi gyfeirio ato yn achos gweithlu'r GIG i'r gweithlu addysgu, er enghraifft? Ond, hyd yn oed os ydych chi, yna oni fyddech chi'n derbyn nad yw hynny'n mynd i'r afael â'r pwynt canolog am yr anghydfod cyflog cyhoeddus hwn, sef cyn belled ag y bo undebau'r gwasanaethau cyhoeddus yn y cwestiwn, ei fod yn dod ar ôl degawd o erydu tâl mewn termau real? Ac ydych chi'n barod i gydnabod, yn achos yr undebau iechyd ac athrawon, bod argymhellion y corff adolygu cyflogau yn ymwneud â thystiolaeth a dderbyniwyd ddiwedd 2021, dechrau 2022, cyn rhyfel Rwsia-Wcráin pan oedd chwyddiant tua 4 y cant? Erbyn i chi dderbyn yr argymhellion, roedd costau byw eisoes yn agosáu at 10 y cant, felly onid oes dadl, Prif Weinidog, dros ofyn i'r cyrff cyflogau ailystyried eu gwaith, ac i chi fel Llywodraeth gytuno i gyd-fynd ag unrhyw ddyfarniad uwch pe baen nhw'n gwneud hynny ar y sail honno?
Llywydd, first of all, on this, we absolutely recognise the impact that a decade of austerity has had on the pay packets of public sector workers. They are paid less in real terms today than they were 10 years ago, and the impact of inflation has amplified that impact in the lives of families in many parts of Wales. So, of course we understand why people who have never been on strike before feel compelled to take that action.
In the discussions that we had with our trade union colleagues in the health field—and by the way, I don’t accept the leader of Plaid Cymru’s characterisation of those talks as having failed—but in those talks, we put three different aspects on the table for discussion. One of those was how we could act together to re-inject confidence in the pay review process. Now, amongst the ideas that we would be prepared to put on the table would be to see how, in future, trigger points could be built in to the pay review process, so that, if events happened beyond the determination that need to reopen the determination, there would be an agreed path that everybody would understand to make that happen. Whether it is possible to do that retrospectively to the pay review body’s operation for the last financial year, I’m not so sure, but putting new life and new confidence into the process I think is a very important point, and I think the leader of Plaid Cymru’s right to make it.
Llywydd, yn gyntaf oll, ar hyn, rydym ni'n llwyr gydnabod yr effaith y mae degawd o gyni cyllidol wedi ei chael ar becynnau cyflog gweithwyr yn y sector cyhoeddus. Maen nhw'n cael llai o dâl mewn termau real heddiw nag yr oedden nhw 10 mlynedd yn ôl, ac mae effaith chwyddiant wedi cynyddu'r effaith honno ym mywydau teuluoedd mewn sawl rhan o Gymru. Felly, wrth gwrs rydyn ni'n deall pam mae pobl sydd erioed wedi bod ar streic o'r blaen yn teimlo rheidrwydd i gymryd y cam hwnnw.
Yn y trafodaethau a gawsom gyda'n cydweithwyr yn yr undebau llafur ym maes iechyd—a gyda llaw, nid wyf i'n derbyn portread arweinydd Plaid Cymru o'r trafodaethau hynny fel rhai sydd wedi methu—ond yn y trafodaethau hynny, fe wnaethon ni roi tair gwahanol agwedd ar y bwrdd i'w trafod. Un o'r rheini oedd sut y gallem weithredu gyda'n gilydd i ailgyflwyno hyder yn y broses adolygu cyflogau. Nawr, ymhlith y syniadau y bydden ni'n barod i'w rhoi ar y bwrdd fyddai gweld sut, yn y dyfodol, y gellid ymgorffori sbardunau yn y broses adolygu cyflogau, fel pe bai digwyddiadau'n digwydd y tu hwnt i'r penderfyniad sy'n golygu bod angen ailagor y penderfyniad, y byddai llwybr cytûn y byddai pawb yn ei ddeall i wneud i hynny ddigwydd. Pa un a yw'n bosibl gwneud hynny'n ôl-weithredol i weithrediad y corff adolygu cyflogau ar gyfer y flwyddyn ariannol ddiwethaf, nid wyf i mor siŵr, ond rwy'n credu bod rhoi bywyd newydd a hyder newydd i'r broses yn bwynt pwysig iawn, ac rwy'n credu bod arweinydd Plaid Cymru yn iawn i'w wneud ef.
I would urge him to look at that possibility for this financial year as well. One of the other issues that you did bring to the table, which was welcome, was the role of agency staff. Now, we saw the figures from the Royal College of Physicians that show that the total bill in the last financial year was £260 million. Do you accept the logic of the unions that, offering a significantly higher pay rise would reduce that agency bill? It’s an investment that would pay dividends, whereas at the moment, it’s a perniciously false economy. At the very least, should we not be creating a publicly owned staff agency for the NHS so that we can strip out profit and the exorbitant costs of private sector agencies? The last Labour Government in Westminster did this through the creation of NHS Professionals, a publicly owned national staff bank owned by the Department of Health, which reinvests surpluses back in the NHS. Couldn’t we combine that with the judicious use of milestones for capping and reducing the use of private agencies over time as part of a national workforce plan, which gets to grip with the longer term crisis of retention and recruitment that I referred to?
Byddwn yn ei annog i edrych ar y posibilrwydd hwnnw ar gyfer y flwyddyn ariannol hon hefyd. Un o'r materion eraill y gwnaethoch chi eu rhoi ar y bwrdd, a oedd i'w groesawu, oedd swyddogaeth staff asiantaeth. Nawr, gwelsom y ffigurau gan Goleg Brenhinol y Meddygon sy'n dangos mai £260 miliwn oedd cyfanswm y bil yn y flwyddyn ariannol ddiwethaf. A ydych chi'n derbyn rhesymeg yr undebau y byddai cynnig codiad cyflog sylweddol uwch yn lleihau'r bil asiantaeth hwnnw? Mae'n fuddsoddiad a fyddai'n talu ar ei ganfed, ond ar hyn o bryd, mae'n arbediad di-sail niweidiol. Oni ddylem, o leiaf, fod yn creu asiantaeth staff sy'n eiddo cyhoeddus ar gyfer y GIG fel y gallwn ni gael gwared ar elw a chostau afresymol asiantaethau sector preifat? Gwnaeth y Llywodraeth Lafur ddiwethaf yn San Steffan hyn drwy greu NHS Professionals, cronfa staff genedlaethol sy'n eiddo i'r cyhoedd o dan yr Adran Iechyd, sy'n ailfuddsoddi arian dros ben yn ôl yn y GIG. Oni allem ni gyfuno hwnnw gyda'r defnydd doeth o gerrig milltir ar gyfer capio a lleihau'r defnydd o asiantaethau preifat dros amser yn rhan o gynllun gweithlu cenedlaethol, sy'n mynd i'r afael â'r argyfwng tymor hwy o gadw a recriwtio y cyfeiriais ato?
Llywydd, the first thing I want to do is to pay tribute to the work of agency staff. I’m worried about the tone of some of this debate that suggests that, somehow, agency staff are the problem in the NHS. The NHS absolutely depends upon agency staff. So, I’m not saying that the leader of Plaid Cymru did it, but I do hear in the wider debate some sort of sense that agency staff are somehow to blame, and actually, we depend on agency staff all the time. We wish to depend on fewer agency staff in the future—that is common ground. We put that on the table in the discussions with our health union colleagues last week.
It is not as simple as saying that there is £260 million to be saved; a great deal of that would be paid for people who would be in work on a non-agency basis. There is some increment that you can squeeze out of that sum, and that is an important thing for us to try to do. The bank system is a publicly provided way in which people can work on shifts where they would not normally be employed, and there may be, in the discussions we’ll have with our trade unions colleagues, more that we can do in that area. There will always be a role for agency workers to cover short-term absences, when we know that, sometimes, people will be away for training and other things, and if we didn't have them—if we didn't have them—the system would be under an even greater pressure than it is today.
Llywydd, y peth cyntaf yr wyf i eisiau ei wneud yw talu teyrnged i waith staff asiantaeth. Rwy'n poeni am gywair rhywfaint o'r drafodaeth hon sy'n awgrymu, rywsut, mai staff asiantaeth yw'r broblem yn y GIG. Mae'r GIG yn dibynnu'n llwyr ar staff asiantaeth. Felly, nid wyf i'n dweud bod arweinydd Plaid Cymru wedi ei wneud, ond rwy'n clywed yn y drafodaeth ehangach rhyw fath o synnwyr fod staff asiantaeth rywsut ar fai, ac mewn gwirionedd, rydyn ni'n dibynnu ar staff asiantaeth drwy'r amser. Rydyn ni'n dymuno dibynnu ar lai o staff asiantaeth yn y dyfodol—mae hwnnw'n dir cyffredin. Fe wnaethom roi hynny ar y bwrdd yn y trafodaethau gyda'n cydweithwyr yn yr undebau iechyd yr wythnos diwethaf.
Nid yw mor syml â dweud bod £260 miliwn i'w arbed; byddai llawer iawn o hynny yn cael ei dalu am bobl a fyddai mewn gwaith heb fod drwy asiantaeth. Ceir rhywfaint o gynyddran y gallwch chi ei wasgu allan o'r swm hwnnw, ac mae hynny'n beth pwysig i ni geisio ei wneud. Mae'r system gronfa yn ffordd a ddarperir yn gyhoeddus lle gall pobl weithio ar shifftiau pryd na fydden nhw'n cael eu cyflogi fel rheol, ac efallai, yn y trafodaethau y byddwn ni'n eu cael gyda'n cydweithwyr yn yr undebau llafur, y bydd mwy y gallwn ni ei wneud yn y maes hwnnw. Bydd swyddogaeth bob amser i weithwyr asiantaeth weithio yn ystod absenoldebau byrdymor, pan fyddwn ni'n gwybod, weithiau, y bydd pobl i ffwrdd ar gyfer hyfforddiant a phethau eraill, a phe na bai gennym ni nhw—pe na bai gennym ni nhw—byddai'r system o dan fwy fyth o bwysau nag y mae heddiw.
But the point is, First Minister, that that agency doesn't have to be within the private sector, does it, it could be within the public sector.
Now, could I turn to another matter that has already been referred to, the UK Government's veto over the gender recognition reform Bill in Scotland? Do you agree with me that this sets a very dangerous precedent, not only in terms of your own Government's aspirations, which we share, to bring forward similar legislation here, but also in terms of devolution more generally and the use of, in our case, section 114, I believe, in the Government of Wales Act 2006? If you do share that view, will you be urging Welsh Labour MPs to vote against the Secretary for State for Scotland's Order when it's debated on the floor of the House of Commons? If that parliamentary procedure is unsuccessful, are you prepared to consider, at least, the Welsh Government intervening in the legal action that the Scottish Government has indicated that they intend bringing at the Supreme Court, because of this wider principle, not just in terms of the rights of the trans community, but also in terms of our democracy here? And, as a matter of principle, given that Sir Keir Starmer has said he disagrees with the application of the new rules to 16 and 17-year-olds—against the views, it has to be said, of the Labour Party in Scotland—can you set out what is the position of the Labour Party here in Wales in relation to that matter?
Ond y pwynt yw, Prif Weinidog, nad oes rhaid i'r asiantaeth honno fod yn y sector preifat, nac oes, gallai fod yn y sector cyhoeddus.
Nawr, a gaf i droi at fater arall y cyfeiriwyd ato eisoes, sef feto Llywodraeth y DU ar Fil diwygio cydnabod rhywedd yn yr Alban? A ydych chi'n cytuno â mi bod hyn yn creu cynsail peryglus iawn, nid yn unig o ran dyheadau eich Llywodraeth chi, yr ydym ni'n eu rhannu, i gyflwyno deddfwriaeth debyg yma, ond hefyd o ran datganoli yn fwy cyffredinol a'r defnydd o adran 114, yn ein hachos ni, rwy'n credu, yn Neddf Llywodraeth Cymru 2006? Os ydych chi'n rhannu'r farn honno, a fyddwch chi'n annog ASau Llafur Cymru i bleidleisio yn erbyn Gorchymyn Ysgrifennydd Gwladol yr Alban pan fydd yn cael ei drafod ar lawr Tŷ'r Cyffredin? Os bydd y weithdrefn seneddol honno'n aflwyddiannus, a ydych chi'n barod i ystyried, o leiaf, Llywodraeth Cymru yn ymyrryd yn y camau cyfreithiol y mae Llywodraeth yr Alban wedi nodi y mae'n bwriadu eu cymryd yn y Goruchaf Lys, oherwydd yr egwyddor ehangach hon, nid yn unig o ran hawliau'r gymuned draws, ond hefyd o ran ein democratiaeth yma? Ac, fel mater o egwyddor, o gofio bod Syr Keir Starmer wedi dweud ei fod yn anghytuno â gwneud y rheolau newydd yn berthnasol i bobl ifanc 16 ac 17 oed—yn groes, mae'n rhaid dweud, i farn y Blaid Lafur yn yr Alban—a allwch chi nodi beth yw safbwynt y Blaid Lafur yma yng Nghymru o ran y mater hwnnw?
There are a series of questions there, Llywydd, and I'll try and attend to as many as I can. On the biggest question of all, I do agree with the leader of Plaid Cymru; I think the UK Government's decision to use powers that have never been used in the whole history of devolution is a very dangerous moment, and I agree with the First Minister of Scotland that this could be a very slippery slope indeed. The reason why I say that is because, I'm afraid, we have the precedent of what has happened to the Sewel convention in front of us. The Sewel convention was never breached, not once, by Conservative Governments, as well as Labour Governments, for nearly 20 years. Since the first breach of it, we now see, as the Williams and McAllister commission, in their interim report, said, the breach of Sewel becoming almost normalised. I think, by the end of this year, it will have been breached more than 10 times. Now, that just tells you that, once you've done this once, using it again becomes easier, and the second time leads to the third time very rapidly.
That is why I really regret the UK Government's decision to act in this way, but it's part of a wider pattern, Llywydd, of this UK Government. If you find yourself in a different position to somebody else, instead of sitting down, instead of trying to negotiate, instead of trying to find an agreed way forward, you simply use the force you have to overcome them. If you don't like strikers, then you pass a law to stop people striking. If you don't like protesters, you pass a law that criminalises protesters before they've even done anything at all. And if you don't like an Act passed in another Parliament, you use the force you have in your Parliament to overcome what the other Parliament has done. It's a repeated pattern that you see with this Government, and in this instance it quite certainly throws up enormous constitutional ramifications.
Will we associate ourselves with any Supreme Court case? Well, we've shown a willingness to do that in the past. It's premature for me to say how we might be able to do that, given that there isn't a case yet there, but, as the Member will know, we have previously made sure that Welsh interests were represented in the Supreme Court when there were matters of constitutional significance to Wales at stake, and we would certainly be prepared to do that again.
Mae cyfres o gwestiynau yn y fan yna, Llywydd, ac fe wnaf i geisio rhoi sylw i gynifer ag y gallaf. Ar y cwestiwn mwyaf oll, rwy'n cytuno ag arweinydd Plaid Cymru; rwy'n credu bod penderfyniad Llywodraeth y DU i ddefnyddio pwerau sydd erioed wedi cael eu defnyddio yn holl hanes datganoli yn foment beryglus iawn, ac rwy'n cytuno â Phrif Weinidog yr Alban y gallai hwn fod yn llethr llithrig dros ben. Y rheswm pam rwy'n dweud hynny yw oherwydd, mae gen i ofn, bod gennym gynsail sef yr hyn sydd wedi digwydd i gonfensiwn Sewel o'n blaenau. Ni aethpwyd yn groes i gonfensiwn Sewel erioed, nid unwaith, gan Lywodraethau Ceidwadol, yn ogystal â Llywodraethau Llafur, am bron i 20 mlynedd. Ers yr achos cyntaf o fynd yn groes iddo, rydyn ni bellach yn gweld, fel y dywedodd comisiwn Williams a McAllister, yn eu hadroddiad interim, bod mynd yn groes i Sewel bron wedi'i normaleiddio. Rwy'n credu, erbyn diwedd eleni, y bydd 10 o achosion pan aethpwyd yn groes iddo. Nawr, mae hynny'n dweud wrthoch chi, ar ôl i chi wneud hyn unwaith, daw ei ddefnyddio eto'n haws, ac mae'r eildro yn arwain at y trydydd tro yn gyflym iawn.
Dyna pam yr wyf i wir yn gresynu at benderfyniad Llywodraeth y DU i ymddwyn fel hyn, ond mae'n rhan o batrwm ehangach, Llywydd, Llywodraeth hon y DU. Os ydych chi'n cael eich hun mewn sefyllfa wahanol i rywun arall, yn hytrach nag eistedd i lawr, yn hytrach na cheisio trafod, yn hytrach na cheisio dod o hyd i ffordd ymlaen y cytunir arni, y cwbl rydych chi'n ei wneud yw defnyddio'r grym sydd gennych chi i'w goresgyn. Os nad ydych chi'n hoffi streicwyr, yna rydych chi'n pasio deddf i atal pobl rhag streicio. Os nad ydych chi'n hoffi protestwyr, rydych chi'n pasio deddf sy'n gwneud protestwyr yn droseddwyr cyn iddyn nhw hyd yn oed wneud unrhyw beth o gwbl. Ac os nad ydych chi'n hoffi Deddf a basiwyd mewn Senedd arall, rydych chi'n defnyddio'r grym sydd gennych chi yn eich Senedd chi i oresgyn yr hyn y mae'r Senedd arall wedi ei wneud. Mae'n batrwm ailadroddus yr ydych chi'n ei weld gyda'r Llywodraeth hon, ac yn yr achos hwn mae'n eithaf sicr yn creu goblygiadau cyfansoddiadol enfawr.
A wnawn ni gysylltu ein hunain ag unrhyw achos yn y Goruchaf Lys? Wel, rydyn ni wedi dangos parodrwydd i wneud hynny yn y gorffennol. Mae'n rhy gynnar i mi ddweud sut y gallem ni allu gwneud hynny, o gofio nad oes achos yno eto, ond, fel y bydd yr Aelod yn gwybod, rydym ni wedi gwneud yn siŵr o'r blaen bod buddiannau Cymru yn cael eu cynrychioli yn y Goruchaf Lys pan oedd materion o arwyddocâd cyfansoddiadol i Gymru yn y fantol, a bydden ni'n sicr yn barod i wneud hynny eto.
3. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am ddarparu ysbyty cymunedol gogledd sir Ddinbych? OQ58958
3. Will the First Minister make a statement on the delivery of the north Denbighshire community hospital? OQ58958
I thank the Member for that question, Llywydd. Successive Welsh Governments have supported the local health board's ambition to take forward plans for a north Denbighshire community hospital. Escalating costs and falling capital budgets mean that the plan has to be considered in the context of health and social care investments across the whole of north Wales.
Diolch i'r Aelod am y cwestiwn yna, Llywydd. Mae Llywodraethau Cymru olynol wedi cefnogi uchelgais y bwrdd iechyd lleol i fwrw ymlaen â chynlluniau ar gyfer ysbyty cymunedol yng ngogledd sir Ddinbych. Mae costau cynyddol a chyllidebau cyfalaf sy'n lleihau yn golygu bod yn rhaid ystyried y cynllun yng nghyd-destun buddsoddiadau iechyd a gofal cymdeithasol ar draws y gogledd yn gyfan gwbl.
Thank you for that response, First Minister. I want to be the first to acknowledge the fact that the Welsh Government has indeed supported this project historically, and I would like to see this project delivered.
I met just last week with the leader of Denbighshire County Council and, as you will know, one of their key priorities is the delivery of this project, not just because of the impact that it will have on nearby Glan Clwyd Hospital, and the communities that it will serve between Abergele and Prestatyn, but also because of the enormous regeneration impact that this project can have in the town of Rhyl, which, again, has been a focus of the Welsh Government in the past. I appreciate that money is tight. I acknowledge fully that the costs of the project have risen. But, given the importance of this project, given the pressure that's currently out there that the NHS is facing, particularly in north Wales and at Glan Clwyd, can I implore the Welsh Government and for you personally to intervene, to take another look at this project, because I think it is important, for the people of north Denbighshire and beyond, that it is delivered?
Diolch am yr ymateb yna, Prif Weinidog. Hoffwn fod y cyntaf i gydnabod y ffaith bod Llywodraeth Cymru, yn wir, wedi cefnogi'r prosiect hwn yn hanesyddol, a hoffwn weld y prosiect hwn yn cael ei gyflawni.
Cefais gyfarfod yr wythnos diwethaf gydag arweinydd Cyngor Sir Ddinbych ac, fel y byddwch yn gwybod, un o'u blaenoriaethau allweddol yw cyflawni'r prosiect hwn, nid yn unig oherwydd yr effaith y bydd yn ei chael ar Ysbyty Glan Clwyd cyfagos, a'r cymunedau y bydd yn eu gwasanaethu rhwng Abergele a Phrestatyn, ond hefyd oherwydd yr effaith adfywio enfawr y gall y prosiect hwn ei chael yn nhref y Rhyl, sydd, eto, wedi bod yn bwyslais i Lywodraeth Cymru yn y gorffennol. Rwy'n sylweddoli bod arian yn dynn. Rwy'n cydnabod yn llawn bod costau'r prosiect wedi cynyddu. Ond, o ystyried pwysigrwydd y prosiect hwn, o ystyried y pwysau sy'n bodoli ar hyn o bryd y mae'r GIG yn ei wynebu, yn enwedig yn y gogledd ac yng Nglan Clwyd, a gaf i erfyn ar Lywodraeth Cymru ac arnoch chi'n bersonol i ymyrryd, i gymryd golwg arall ar y prosiect hwn, oherwydd rwy'n credu ei fod yn bwysig, i bobl gogledd sir Ddinbych a thu hwnt, ei fod yn cael ei gyflawni?
Well, Llywydd, I thank Darren Millar for the way in which he put that question and for his recognition of the context within which decisions about the scheme have to be taken. I'm keen to assure him that the Welsh Government continues to be directly engaged in all of this. The health Minister herself met with the health board and the local authority in the run-up to Christmas. That meeting agreed that two pieces of work needed to be carried out. The health board does need to undertake a prioritisation exercise. There are schemes right across the whole of north Wales, and just as the Member has this afternoon, absolutely in line with his responsibilities, spoken up for his community and his constituency, so we receive similar letters and representations on the part of many other schemes across the whole of north Wales. So, the board must decide where its own priorities lie. And secondly, in that meeting, it was also agreed that the whole scheme should be put in front of the regional partnership board, for them to discuss it as well.
Now, the Minister's senior officials wrote yesterday to the health board again, and to the local authority, asking them for an update on those two pieces of work. Because, for the Minister to be able to consider the business case again, that can only happen when we have those two very important pieces of contextual information. But I want to provide an assurance to Darren Millar, Llywydd, that the Minister has been directly involved, remains directly involved, and, as soon as we have those replies, she will be able to consider the whole position once again.
Wel, Llywydd, diolch i Darren Millar am y ffordd y gofynnodd y cwestiwn yna ac am ei gydnabyddiaeth o'r cyd-destun y mae'n rhaid gwneud penderfyniadau ynglŷn â'r cynllun ynddo. Rwy'n awyddus i'w sicrhau bod Llywodraeth Cymru yn parhau i ymwneud yn uniongyrchol â hyn i gyd. Cyfarfu'r Gweinidog iechyd ei hun gyda'r bwrdd iechyd a'r awdurdod lleol yn y cyfnod cyn y Nadolig. Cytunodd y cyfarfod hwnnw bod angen cyflawni dau ddarn o waith. Mae angen i'r bwrdd iechyd gynnal ymarfer blaenoriaethu. Ceir cynlluniau ar draws y gogledd i gyd, ac yn union fel y mae'r Aelod y prynhawn yma, yn cyd-fynd yn llwyr â'i gyfrifoldebau, wedi siarad dros ei gymuned a'i etholaeth, felly hefyd yr ydyn ni'n cael llythyrau a sylwadau tebyg ar ran llawer o gynlluniau eraill ar draws y gogledd i gyd. Felly, mae'n rhaid i'r bwrdd benderfynu beth yw ei flaenoriaethau ei hun. Ac yn ail, yn y cyfarfod hwnnw, cytunwyd hefyd y dylid rhoi'r cynllun cyfan gerbron y bwrdd partneriaeth rhanbarthol, iddyn nhw ei drafod hefyd.
Nawr, ysgrifennodd uwch swyddogion y Gweinidog ddoe at y bwrdd iechyd eto, ac at yr awdurdod lleol, yn gofyn iddyn nhw am yr wybodaeth ddiweddaraf am y ddau ddarn o waith hynny. Oherwydd, er mwyn i'r Gweinidog allu ystyried yr achos busnes eto, gall hynny ddigwydd dim ond pan fydd gennym ni'r ddau ddarn pwysig iawn hynny o wybodaeth gyd-destunol. Ond hoffwn roi sicrwydd i Darren Millar, Llywydd, bod y Gweinidog wedi chwarae rhan uniongyrchol, yn parhau i chwarae rhan uniongyrchol, a chyn gynted ag y byddwn ni'n cael yr atebion hynny, bydd yn gallu ystyried y sefyllfa gyfan unwaith eto.
I've also been meeting with the leader of Denbighshire and officers and I was shocked now at the cost—due to inflationary pressures, it could be an £82 million capital build. I understand that capital funding has been cut by 11 per cent over the next few years, and that the borrowing limit for Wales has been restricted as well by the UK Government. We do need to do something, as Darren Millar has said, and I know the leader of Denbighshire is also really concerned. I understand it's a complex issue. So, First Minister, do you agree with me that it is also a social care issue, as well as an NHS issue, and that we should look at the borrowing cap from UK Government being lifted, so that we can do more work like this, as it's really needed in Wales for capital projects such as this one? Thank you.
Rwyf innau hefyd wedi bod yn cyfarfod ag arweinydd sir Ddinbych a swyddogion a chefais fy synnu nawr gan y gost—oherwydd pwysau chwyddiant, gallai fod yn adeiladu ag arian cyfalaf gwerth £82 miliwn. Rwy'n deall bod cyllid cyfalaf wedi cael ei dorri 11 y cant dros y blynyddoedd nesaf, a bod terfyn benthyca Cymru wedi cael ei gyfyngu gan Lywodraeth y DU hefyd. Mae angen i ni wneud rhywbeth, fel y mae Darren Millar wedi ei ddweud, a gwn fod arweinydd sir Ddinbych yn bryderus iawn hefyd. Rwy'n deall ei fod yn fater cymhleth. Felly, Prif Weinidog, a ydych chi'n cytuno â mi ei fod hefyd yn fater gofal cymdeithasol, yn ogystal â mater GIG, ac y dylen ni edrych ar ddiddymu cap benthyg Llywodraeth y DU, fel y gallwn ni wneud mwy o waith fel hyn, gan fod ei wir angen yng Nghymru ar gyfer prosiectau cyfalaf fel hwn? Diolch.
Well, Llywydd, the Member makes some important points, and it is exactly because of those points, that this is a community hospital where social care will be a very important part of the context within which it works, that the regional partnership board has been asked to consider the project. So, I agree with the point she made there.
On the borrowing limit points, I would have hoped that this would be something where we might have common cause across the Chamber here. In 2016, we reached an agreement with the UK Government as to how we would take on our fiscal responsibilities. It set out the borrowing limit of the Welsh Government, the operation of the Welsh reserve. Those figures have never been updated. Our budget is 40 per cent larger in cash terms than it was in 2016, but we're managing it with the same limits that were right for 2016. If they were simply uprated in line with inflation, if their real value didn’t change, but their real value was sustained, then that would give us some additional flexibility around borrowing limits and how we manage the Welsh Government’s money in a sensible way. I think that’s all we’re suggesting. It’s what the Institute for Fiscal Studies suggested in their report on the operation of the fiscal framework. I’m quite sure that, in the very long list of things that UK Government has to think about, this is probably not near the top of it, but it’s just a sensible thing that they could do that would make a difference in sensible use of public money.
Wel, Llywydd, mae'r Aelod yn gwneud rhai pwyntiau pwysig, ac oherwydd y pwyntiau hynny'n union, bydd hwn yn ysbyty cymunedol lle bydd gofal cymdeithasol yn rhan bwysig iawn o'r cyd-destun y mae'n gweithio ynddo, a gofynnwyd i'r bwrdd partneriaeth rhanbarthol ystyried y prosiect. Felly, rwy'n cytuno gyda'r pwynt a wnaeth hi yn y fan yna.
O ran y pwyntiau terfyn benthyg, byddwn wedi gobeithio y byddai hyn yn rhywbeth a allai fod yn achos cyffredin i ni ar draws y Siambr yma. Yn 2016, daethom i gytundeb gyda Llywodraeth y DU o ran sut y bydden ni'n ymgymryd â'n cyfrifoldebau cyllidol. Roedd yn nodi terfyn benthyg Llywodraeth Cymru, gweithrediad cronfa wrth gefn Cymru. Nid yw'r ffigurau hynny erioed wedi cael eu diweddaru. Mae ein cyllideb 40 y cant yn fwy o ran arian parod nag yr oedd yn 2016, ond rydym ni'n ei rheoli gyda'r un terfynau a oedd yn iawn ar gyfer 2016. Pe baen nhw'n cael eu huwchraddio'n syml yn unol â chwyddiant, pe na bai eu gwerth go iawn yn newid, ond eu gwir werth yn cael ei gynnal, yna byddai hynny'n rhoi rhywfaint o hyblygrwydd ychwanegol i ni ynghylch terfynau benthyg a sut rydyn ni'n rheoli arian Llywodraeth Cymru mewn ffordd synhwyrol. Rwy'n credu mai dyna'r cwbl rydyn ni'n ei awgrymu. Dyma'r hyn a awgrymodd y Sefydliad Astudiaethau Cyllidol yn ei adroddiad ar weithrediad y fframwaith cyllidol. Rwy'n eithaf sicr, ar y rhestr faith iawn o bethau y mae'n rhaid i Lywodraeth y DU feddwl amdanyn nhw, ei bod hi'n debyg nad yw hyn yn agos at ei frig, ond mae'n beth synhwyrol y gallen nhw ei wneud a fyddai'n gwneud gwahaniaeth o ran defnydd synhwyrol o arian cyhoeddus.
4. A wnaiff y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am gefnogaeth Llywodraeth Cymru ar gyfer Dechrau'n Deg? OQ58938
4. Will the First Minister provide an update on Welsh Government support for Flying Start? OQ58938
Flying Start is the Welsh Government’s flagship early years programme. It continues to make a real difference to the lives of children in some of our most disadvantaged communities, and we have reaffirmed our commitment to support the programme throughout the term of this Government.
Dechrau'n Deg yw rhaglen blynyddoedd cynnar flaenllaw Llywodraeth Cymru. Mae'n parhau i wneud gwahaniaeth gwirioneddol i fywydau plant yn rhai o'n cymunedau mwyaf difreintiedig, ac rydym ni wedi ailddatgan ein hymrwymiad i gefnogi'r rhaglen drwy gydol tymor y Llywodraeth hon.
Thank you, First Minister. I’m convinced of the benefits of Flying Start. It stops children starting formal schooling with a developmental age substantially below their actual age. We have seen in England the PM scrapping changes to the childcare system drawn up by his predecessor. In non-homogenous areas, lower super-output areas result in missed pockets of poverty. Does the Government plan a reappraisal, based upon the 2021 census results, with a view to identifying the child poverty being missed?
Diolch. Rwyf i wedi fy argyhoeddi o fanteision Dechrau'n Deg. Mae'n atal plant rhag dechrau addysg ffurfiol ag oedran datblygiadol sy'n sylweddol is na'u hoedran go iawn. Rydym ni wedi gweld yn Lloegr y Prif Weinidog yn diddymu newidiadau i'r system gofal plant a luniwyd gan ei ragflaenydd. Mewn ardaloedd nad ydynt yn unffurf, mae ardaloedd uwch-allbwn is yn arwain at bocedi o dlodi sy'n cael eu methu. A yw'r Llywodraeth yn bwriadu cynnal ailarfarniad, yn seiliedig ar ganlyniadau cyfrifiad 2021, gyda'r bwriad o nodi'r tlodi plant sy'n cael ei fethu?
I completely agree with Mike Hedges, Llywydd, about the fantastic work that has been done by the Flying Start programme, and it's one of the benefits of devolution that we've been able to sustain that programme now for what will soon be 20 years. And of course its expansion forms part of the co-operation agreement with Plaid Cymru, and we have already seen the fruits of that—2,000 more children already benefitting from Flying Start—and we’ve agreed on the next phase as well, which will come into being from 1 April. Over time, that will see the childcare aspect of Flying Start universally available to all children from the age of two onwards, so there are plans in hand to do much of what Mike Hedges has asked. In the meantime we have Flying Start outreach, which is an ability for local authorities to offer Flying Start help to those families who don’t fall within its geographical boundaries, and it’s always a dilemma of geographically based programmes that there will be people outside those geographies who would equally have benefitted from the service that Flying Start provides. The agreement that we have with Plaid Cymru, the £46 million additional that we will invest as a result, will go a long way to answering the points the Member has made.
Rwy'n cytuno'n llwyr â Mike Hedges, Llywydd, am y gwaith ardderchog sydd wedi cael ei wneud gan raglen Dechrau'n Deg, ac mae'n un o fanteision datganoli ein bod ni wedi gallu cynnal y rhaglen honno bellach am gyfnod a fydd yn 20 mlynedd cyn bo hir. Ac wrth gwrs mae ei ehangu'n rhan o'r cytundeb cydweithredu â Phlaid Cymru, ac rydyn ni eisoes wedi gweld ffrwyth hynny—2,000 yn fwy o blant eisoes yn elwa ar Dechrau'n Deg—ac rydyn ni wedi cytuno ar y cam nesaf hefyd, a fydd yn dod i fodolaeth o 1 Ebrill. Dros amser, bydd hynny'n arwain at wneud elfen gofal plant Dechrau'n Deg ar gael yn gyffredinol i bob plentyn o ddwy oed ymlaen, felly mae cynlluniau ar y gweill i wneud llawer o'r hyn y mae Mike Hedges wedi ei ofyn. Yn y cyfamser mae gennym ni allgymorth Dechrau'n Deg, sy'n allu i awdurdodau lleol gynnig cymorth Dechrau'n Deg i'r teuluoedd hynny nad ydyn nhw o fewn ei ffiniau daearyddol, ac mae bob amser yn benbleth i raglenni sy'n seiliedig ar ddaearyddiaeth y bydd pobl y tu allan i'r daearyddiaethau hynny a fyddai wedi elwa'r un faint ar y gwasanaeth y mae Dechrau'n Deg yn ei darparu. Bydd y cytundeb sydd gennym ni gyda Phlaid Cymru, y £46 miliwn yn ychwanegol y byddwn ni'n ei fuddsoddi o ganlyniad, yn mynd ymhell i ateb y pwyntiau y mae'r Aelod wedi eu gwneud.
First Minister, the Flying Start scheme was introduced back in 2007 as one of the Government’s top priorities for tackling poverty in Wales, but currently Wales has the highest rate of children living in poverty compared to the rest of the nations in the UK. First Minister, this is quite frankly unacceptable and a damning record of 25 years of Labour Government here in Wales. So, what actions are you going to take to make sure that Flying Start is supported properly going forward, and when will we finally see real results and an end to the postcode lottery, particularly for my constituents in Denbighshire?
Prif Weinidog, cyflwynwyd cynllun Dechrau'n Deg yn ôl yn 2007 fel un o brif flaenoriaethau'r Llywodraeth ar gyfer mynd i'r afael â thlodi yng Nghymru, ond ar hyn o bryd Cymru sydd â'r gyfradd uchaf o blant sy'n byw mewn tlodi o'i chymharu â gweddill gwledydd y DU. Prif Weinidog, mae hyn yn gwbl annerbyniol ac yn record ddamniol o 25 mlynedd o Lywodraeth Lafur yma yng Nghymru. Felly, pa gamau ydych chi'n mynd i'w cymryd i wneud yn siŵr bod Dechrau'n Deg yn cael ei gefnogi'n iawn yn y dyfodol, a phryd fyddwn ni'n gweld canlyniadau go iawn o'r diwedd a diwedd ar y loteri cod post, yn enwedig i fy etholwyr i yn sir Ddinbych?
Well, Llywydd, I still manage to be amazed that a Conservative Member is willing to stand up here and criticise the growth in child poverty when his own Government—his own Government—publishes documents alongside their budget saying that the actions they have taken will lead directly—directly—to thousands and thousands more children across the United Kingdom living in poverty. Does he not feel any sense of shame that he represents a party that takes decisions deliberately, knowingly, that lead to children being in poverty? Here in Wales we do everything we can to mitigate that impact, and it’s right—the hill to reduce child poverty gets steeper with every year of austerity and cuts to public services that his Government introduces. But Flying Start is a flagship programme that has done fantastic work and continues to do fantastic work in many, many families right across Wales. Twenty-seven per cent of children in Wales benefit from it, and as a result of an agreement between my party and Plaid Cymru, even more families will benefit from it in future.
Wel, Llywydd, rwy'n dal i gael fy rhyfeddu bod Aelod Ceidwadol yn fodlon sefyll i fyny yma a beirniadu'r twf mewn tlodi plant pan fo'i Lywodraeth ei hun—ei Lywodraeth ei hun—yn cyhoeddi dogfennau ochr yn ochr â'u cyllideb yn dweud y bydd y camau y maen nhw wedi eu cymryd yn arwain yn uniongyrchol—yn uniongyrchol—at filoedd ar filoedd yn fwy o blant ledled y Deyrnas Unedig yn byw mewn tlodi. Onid yw'n teimlo unrhyw synnwyr o gywilydd ei fod yn cynrychioli plaid sy'n gwneud penderfyniadau'n fwriadol, yn bwrpasol, sy'n arwain at roi plant mewn tlodi? Yma yng Nghymru, rydyn ni'n gwneud popeth o fewn ein gallu i liniaru'r effaith honno, ac mae'n iawn—mae'r mynydd i leihau tlodi plant yn mynd yn fwy serth gyda phob blwyddyn o gyni cyllidol a thoriadau i wasanaethau cyhoeddus y mae ei Lywodraeth ef yn eu cyflwyno. Ond mae Dechrau'n Deg yn rhaglen flaenllaw sydd wedi gwneud gwaith ardderchog ac sy'n parhau i wneud gwaith ardderchog mewn llawer iawn o deuluoedd ledled Cymru. Mae dau ddeg saith y cant o blant yng Nghymru yn elwa arno, ac yn sgil cytundeb rhwng fy mhlaid i a Phlaid Cymru, bydd hyd yn oed mwy o deuluoedd yn elwa arno yn y dyfodol.
5. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am ymdrechion i fynd i’r afael â thlodi gwledig yng Nghanolbarth a Gorllewin Cymru? OQ58975
5. Will the First Minister make a statement on efforts to tackle rural poverty in Mid and West Wales? OQ58975
Llywydd, eleni rydyn ni’n darparu cymorth gwerth £1.6 biliwn drwy raglenni sy’n diogelu cartrefi difreintiedig. Yn benodol, rydyn ni’n rhoi cymorth i gartrefi yng nghefn gwlad nad ydyn nhw ar y grid, buddsoddi mewn mentrau bwyd cymunedol a darparu canolfannau clyd. Mae hyn yn helpu pobl sy’n ei chael hi’n anodd talu costau bwyd a chadw’n gynnes.
Llywydd, this year we are providing support worth £1.6 billion in programmes that protect disadvantaged households. In particular, we are providing support to rural households that use off-grid energy, investing in community food initiatives and providing warm hubs. This supports people who are struggling with food costs and keeping warm.
Diolch yn fawr iawn. Yn ôl Canolfan Polisi Cyhoeddus Cymru, mae tlodi gwledig yn aml yn cael ei guddio o dan yr wyneb gan gyfoeth cymharol ein hardaloedd gwledig ni, a gan ddiwylliant o hunan-ddibyniaeth. Fel y dywedais i yn nadl Plaid Cymru ar dlodi plant cyn gwyliau'r Nadolig, mae aelwydydd ar draws y canolbarth a'r gorllewin yn fwy agored i dlodi oherwydd nifer o ffactorau fel incwm is na'r cyfartaledd, hefyd diffyg mynediad at wasanaethau a thrafnidiaeth gyhoeddus, lefelau anghymesur o dlodi tanwydd a thlodi bwyd, rhenti uwch a diffyg tai fforddiadwy.
Nawr, rydym ni'n gwybod bod y rhai sy'n byw mewn ardaloedd gwledig fel arfer yn gwario rhyw 10 i 20 y cant yn fwy ar nwyddau a gwasanaethau bob dydd, o gymharu â rhai sydd yn byw mewn ardaloedd trefol. O ganlyniad, mae amddifadedd ar gynnydd yn ein cymunedau ni, gyda phump allan o'r chwe awdurdod lleol sydd â'r lefelau uchaf o dlodi plant yn yr ardaloedd gwledig yng Nghymru. A yw'r Prif Weinidog yn cytuno â mi felly fod cymunedau gwledig yn wynebu heriau unigryw, ac a yw e'n barod i ymrwymo i gynnal ymchwil pellach i'r mater er mwyn datblygu strategaeth i fynd i'r afael â lefelau cynyddol o dlodi gwledig?
Thank you very much. According to the Wales Centre for Public Policy, rural poverty is often hidden under the surface by the comparative wealth of our rural areas, and a culture of self-reliance. As I said in the Plaid Cymru debate on child poverty before the Christmas recess, households across mid and west Wales are more vulnerable to poverty because of a number of factors such as lower than average incomes, lack of access to services and public transport, disproportionate levels of fuel poverty and food poverty, higher rents and a lack of affordable housing.
Now, we know that those who live in rural areas usually spend around 10 to 20 per cent more on everyday services and products, as compared to those who live in urban areas. As a result, deprivation is increasing in our communities, with five out of the six local authorities that have the highest levels of child poverty being located in those rural areas in Wales. Does the First Minister agree with me therefore that rural communities face unique challenges, and is he willing to commit to undertaking further research into this issue to develop a strategy to tackle increasing levels of rural poverty?
Wrth gwrs, Llywydd, dwi'n cydnabod bod yna ffactorau sy'n unigryw i bobl sy'n byw yng nghefn gwlad, a gallaf gytuno â beth ddywedodd yr Aelod: ambell waith, mae'n anodd gweld tlodi mewn rhai cymunedau gwledig. Wrth gwrs, mae pob rhan o Gymru yn wynebu sialens ar hyn o bryd—pa un ai eich bod chi'n byw yn y Cymoedd, eich bod chi'n byw yng nghanol Caerdydd, mae sialensau unigryw i'w cael ym mhob man. Gallaf ddweud wrth yr Aelod y bydd cynllun yn dod lan. Mae'r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol yn gweithio ar hyn o bryd ar bethau ymarferol y gallwn ni eu gwneud i helpu, yn enwedig ym maes tlodi plant.
Yn y cyfamser, wrth gwrs, mae nifer o bethau pwysig rydym ni'n eu gwneud yn barod. Prydau bwyd am ddim yn ein hysgolion—mae hwnna'n mynd i fod yn help mawr i blant ble bynnag maen nhw'n byw yng Nghymru. Ac yn rhanbarth yr Aelod, ar ôl lansiad y polisi nôl ym mis Medi diwethaf, mae 10,000 o ddisgyblion newydd wedi dod i mewn i'r cynllun yna, a chyn diwedd mis Ebrill bydd y nifer yn cynyddu i 13,000 o blant yn y rhanbarth hefyd.
Of course, Llywydd, I recognise that there are certain factors that are unique to people living in rural areas, and I can agree with what the Member said: it is sometimes difficult to identify poverty in some of our rural communities. Of course, every part of Wales is facing a challenge at the moment—whether you live in the Valleys, in the centre of Cardiff, there are unique challenges in all parts of Wales. I can tell the Member that a plan will be drawn up. The Minister for Social Justice is currently working on practical steps that we can take to help, particularly in the area of child poverty.
In the meantime, of course, there are a number of important things that are already in place. Free meals in our schools—that will be of great assistance to children wherever they live in Wales. And certainly within the Member's region, following the launch of the policy back in September of last year, there are 10,000 new pupils that have been captured under that programme, and by the end of April that number will increase to 13,000 children in the region too.
6. Beth yw blaenoriaethau Llywodraeth Cymru ar gyfer gofal sylfaenol yng Nghanolbarth a Gorllewin Cymru? OQ58976
6. What are the Welsh Government's priorities for primary care in Mid and West Wales? OQ58976
I thank the Member for that question, Llywydd. In the first part of this Senedd term, we are in the process of agreeing new, reformed contracts with all four branches of primary care across Wales. Our priority is to secure maximum value from those contracts for patients, in terms of access, service sustainability and quality of care.
Diolch i'r Aelod am y cwestiwn yna, Llywydd. Yn rhan gyntaf tymor y Senedd hon, rydyn ni wrthi'n cytuno ar gytundebau newydd, diwygiedig gyda phob un o'r pedair cangen o ofal sylfaenol ledled Cymru. Ein blaenoriaeth yw sicrhau'r gwerth mwyaf posibl o'r contractau hynny i gleifion, o ran mynediad, cynaliadwyedd gwasanaethau ac ansawdd gofal.
Diolch yn fawr iawn am yr ateb.
Thank you very much for the response.
One aspect of primary care that I think most people know that I'm really concerned about is teeth, and particularly the teeth of our children across Wales. I understand that we don't have data about how many children are actually waiting for an NHS dentist. The only health boards that we've been able to get data from, having asked them specifically, were from Powys and from Cardiff. And, in Powys, a staggering 800 children are recorded as needing, and waiting for, NHS dental care. I met with a mother the other day who had had a phone call from her dentist to tell her that her children could no longer access that particular dentist, because they were switching to private care.63
First Minister, we understand many of the pressures that our dentists are under, but surely in this Siambr, we must be worried about the teeth of our children. So, could I ask you: when will we be getting data on the number of children across Wales who are waiting for an NHS dentist? Diolch yn fawr iawn.
Un agwedd ar ofal sylfaenol yr wyf i'n credu bod y rhan fwyaf o bobl yn gwybod fy mod i'n poeni'n fawr amdani yw dannedd, ac yn enwedig dannedd ein plant ledled Cymru. Rwy'n deall nad oes gennym ni ddata am faint o blant sy'n aros am ddeintydd y GIG mewn gwirionedd. Yr unig fyrddau iechyd yr ydyn ni wedi gallu cael data ganddyn nhw, ar ôl gofyn iddyn nhw'n benodol, oedd Powys a Chaerdydd. Ac, ym Mhowys, cofnodir bod nifer syfrdanol o 800 o blant angen, ac yn aros am ofal deintyddol y GIG. Fe wnes i gyfarfod â mam ychydig ddiwrnodau yn ôl a oedd wedi cael galwad ffôn gan ei deintydd i ddweud wrthi na allai ei phlant ddefnyddio'r deintydd penodol hwnnw mwyach, gan eu bod nhw'n newid i ofal preifat.63
Prif Weinidog, rydyn ni'n deall llawer o'r pwysau sydd ar ein deintyddion, ond heb os nac oni bai mae'n rhaid i ni, yn y Siambr hon, boeni am ddannedd ein plant. Felly, a gaf i ofyn i chi: pryd fyddwn ni'n cael data ar nifer y plant ledled Cymru sy'n aros am ddeintydd y GIG? Diolch yn fawr iawn.
Llywydd, I can't offer the Member an answer to that question, because I think it's actually quite a difficult question to answer, because you are trying to find children who don't do something rather than children who do. In terms of children who do something, then in Powys, since the new contract came to be used by dentists, there have been 1,100 new appointments for children in the last eight months. In the whole of the Member's region, 5,500 new children's appointments have been available in that period, and there is more to come.
So, while we absolutely want to do more, we want to diversify the profession so that there are different ways in which care for our children in the dental field can be provided. When the Minister made her statement on the new contract back in June of last year, we anticipated around 120,000 new appointments in NHS dentistry in Wales; we will exceed that with a quarter of the year still to go. So, while the position remains challenging in many parts of Wales, in the Member's own region, taking Hywel Dda and Powys together, there will be over 13,000 new appointments that weren't available last year that will already have been undertaken this year, with more to come.
Llywydd, ni allaf gynnig ateb i'r cwestiwn hwnnw i'r Aelod, gan fy mod i'n meddwl ei fod yn gwestiwn eithaf anodd ei ateb mewn gwirionedd, gan eich bod chi'n ceisio dod o hyd i blant nad ydyn nhw yn gwneud rhywbeth yn hytrach na phlant sydd yn gwneud rhywbeth. O ran plant sy'n gwneud rhywbeth, yna ym Mhowys, ers i'r contract newydd ddechrau cael ei ddefnyddio gan ddeintyddion, bu 1,100 o apwyntiadau newydd ar gael i blant yn yr wyth mis diwethaf. Yn holl ranbarth yr Aelod, mae 5,500 o apwyntiadau plant newydd wedi bod ar gael yn y cyfnod hwnnw, ac mae mwy i ddod.
Felly, er ein bod ni'n sicr eisiau gwneud mwy, rydyn ni eisiau arallgyfeirio'r proffesiwn fel bod gwahanol ffyrdd y gellir darparu gofal i'n plant yn y maes deintyddol. Pan wnaeth y Gweinidog ei datganiad ar y contract newydd yn ôl ym mis Mehefin y llynedd, roedden ni'n rhagweld tua 120,000 o apwyntiadau newydd ym maes deintyddiaeth y GIG yng Nghymru; byddwn yn rhagori ar hynny gyda chwarter y flwyddyn yn dal i fynd. Felly, er bod y sefyllfa'n parhau i fod yn heriol mewn sawl rhan o Gymru, yn rhanbarth yr Aelod ei hun, o gymryd Hywel Dda a Phowys gyda'i gilydd, bydd dros 13,000 o apwyntiadau newydd nad oeddent ar gael y llynedd a fydd eisoes wedi cael eu defnyddio eleni, gyda mwy i ddod.
7. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am fynediad at feddygfeydd yn Nwyrain De Cymru? OQ58977
7. Will the First Minister make a statement on access to GP surgeries in South Wales East? OQ58977
Llywydd, despite the enormous pressures facing the sector, access to GP surgeries has improved in every year since standards were first agreed in 2019. Eighty-nine per cent of practices across Wales now achieve all the standards, and those standards will become mandatory in April of this year.
Llywydd, er gwaethaf y pwysau enfawr y mae'r sector yn ei wynebu, mae mynediad at feddygfeydd meddyg teulu wedi gwella ym mhob blwyddyn ers i safonau gael eu cytuno gyntaf yn 2019. Mae wyth deg naw y cant o feddygfeydd ledled Cymru yn bodloni'r holl safonau erbyn hyn, a bydd y safonau hynny'n dod yn orfodol ym mis Ebrill eleni.
Diolch, Prif Weinidog. Constituents have contacted me with concern about news that two different surgeries in my region are set to close. The Aber Medical Centre was proposing to close its Bedwas surgery, which would leave patients in Bedwas, Trethomas and Machen going to Abertridwr or Llanbradach, and those wouldn't be straightforward journeys, if you don't have a car, particularly if you're unwell and not feeling up to a lengthy journey. I've also heard that Crickhowell Group Practice have applied to close their branch surgery in Gilwern.
I'm concerned about a worrying pattern here—in Caerphilly, certainly. Penyrheol, Lansbury Park and Gilfach surgeries have closed in recent years; the story seems to be the same over the region. Can you appreciate, Prif Weinidog, why so many people are worried these closures will inevitably lead to upheaval for patients, longer waiting times, and more pressure on GPs? And what is your Government doing, please, to advise health boards about the need to improve and not worsen the patient experience? Because, surely, it's in nobody's interest for so many surgeries to potentially be closing.
Diolch, Prif Weinidog. Mae etholwyr wedi cysylltu â mi gyda phryder am newyddion bod dwy wahanol feddygfa yn fy rhanbarth i ar fin cau. Roedd Canolfan Feddygol Aber yn bwriadu cau ei meddygfa ym Medwas, a fyddai'n golygu bod cleifion ym Medwas, Tretomas a Machen yn gorfod mynd i Abertridwr neu Lanbradach, ac ni fyddai'r rheini'n deithiau rhwydd, os nad oes gennych chi gar, yn enwedig os ydych chi'n sâl a ddim yn teimlo y gallwch chi ymdopi â thaith hir. Rwyf i hefyd wedi clywed bod Practis Grŵp Crucywel wedi gwneud cais i gau eu meddygfa gangen yng Ngilwern.
Rwy'n pryderu am batrwm pryderus yma—yng Nghaerffili, yn sicr. Mae meddygfeydd Penyrheol, Parc Lansbury a Gilfach wedi cau yn y blynyddoedd diwethaf; mae'n ymddangos bod y stori yr un fath ar draws y rhanbarth. A allwch chi werthfawrogi, Prif Weinidog, pam mae cymaint o bobl yn poeni y bydd cau'r meddygfeydd hyn yn arwain yn anochel at dryblith i gleifion, amseroedd aros hwy, a mwy o bwysau ar feddygon teulu? A beth mae eich Llywodraeth yn ei wneud, os gwelwch yn dda, i gynghori byrddau iechyd ynghylch yr angen i wella a pheidio â gwaethygu profiad y claf? Oherwydd, siawns nad yw o fudd i neb fod cymaint o feddygfeydd o bosib yn cau.
Well, Llywydd, change is inevitable in the health service. Some surgeries close, new surgeries open. It's been like that since 1948. There are more directly managed services in Wales now than there were before, and that's a reflection of the changing nature of the profession, as the old model, the principle of a practice-owned model, becomes less attractive to new doctors entering general practice. I would expect Aneurin Bevan health board to deal with any changes sensitively, to make sure that they are in contact with their local patient populations, and to do what needs to be done if there are access issues that emerge as a result. Patterns of access are changing as well, Llywydd. In future, a far higher proportion of consultations will take place remotely, by telephone, or by video call. We can't expect the NHS to be set in aspic—it never has. Change has to be handled sensitively, but change is inevitable, and change actually can make things better, as well as sometimes making things more difficult.
Wel, Llywydd, mae newid yn anochel yn y gwasanaeth iechyd. Mae rhai meddygfeydd yn cau, mae meddygfeydd newydd yn agor. Mae hi wedi bod felly ers 1948. Mae mwy o wasanaethau a reolir yn uniongyrchol yng Nghymru nawr nag yr oedd o'r blaen, ac mae hynny'n adlewyrchiad o natur newidiol y proffesiwn, wrth i'r hen fodel, yr egwyddor o fodel eiddo i bractis, ddod yn llai deniadol i feddygon newydd sy'n dechrau ymarfer cyffredinol. Byddwn yn disgwyl i fwrdd iechyd Aneurin Bevan ymdrin ag unrhyw newidiadau mewn modd sensitif, i wneud yn siŵr eu bod mewn cysylltiad â'u poblogaethau cleifion lleol, ac i wneud yr hyn y mae angen ei wneud os oes problemau mynediad sy'n dod i'r amlwg o ganlyniad. Mae patrymau mynediad yn newid hefyd, Llywydd. Yn y dyfodol, bydd cyfran uwch o lawer o ymgynghoriadau yn digwydd o bell, dros y ffôn, neu drwy alwad fideo. Allwn ni ddim disgwyl i'r GIG gael ei gadw mewn asbig—ni wnaed hynny erioed. Mae'n rhaid ymdrin â newid mewn modd sensitif, ond mae newid yn anochel, ac mewn gwirionedd gall newid wneud pethau'n well, yn ogystal â gwneud pethau'n fwy anodd weithiau.
Cwestiwn 8 yn olaf—Sarah Murphy.
Finally, question 8—Sarah Murphy.
8. Sut mae Llywodraeth Cymru'n mynd i'r afael â thlodi digidol? OQ58951
8. How is the Welsh Government tackling digital poverty? OQ58951
Llywydd, tackling digital exclusion is a social justice and inequality priority for Government. Our digital inclusion and health programme, Digital Communities Wales, supports organisations across all communities and sectors to help people maximise the opportunities digital can offer. Over 125,200 people have received support for basic digital skills, motivation and confidence.
Llywydd, mae mynd i'r afael ag allgáu digidol yn flaenoriaeth cyfiawnder cymdeithasol ac anghydraddoldeb i'r Llywodraeth. Mae ein rhaglen cynhwysiant ac iechyd digidol, Cymunedau Digidol Cymru, yn cefnogi sefydliadau ar draws pob cymuned a sector i helpu pobl i fanteisio i'r eithaf ar y cyfleoedd y gall digidol eu cynnig. Mae dros 125,200 o bobl wedi derbyn cymorth ar gyfer sgiliau digidol sylfaenol, ysgogiad a hyder.
Thank you, First Minister. Digital poverty is an issue that I deeply care about. I think the true implications were very much brought into the mainstream during the pandemic, when we relied on all things digital to connect with one another during lockdowns, or used digital appliances to work from home or school. That said, we continue to see its impact now during the cost-of-living crisis, because so much of the support and resources that people need to access are online, and people are being excluded due to the costs because we know that as budgets become tight, broadband is likely to be the thing that gets turned off in homes. At one point, there was this assumption that broadband and digital tech was a luxury, but the reality is that it's a necessity, and for some people they are missing out due to a lack of means.
I know that tackling digital exclusion is a priority for this Government, and I'm pleased to see within the digital strategy for Wales that the Welsh Government is working collaboratively with the Digital Poverty Alliance to end digital poverty by 2030, and in partnership with the Good Things Foundation on the national databank initiative that provides free mobile data, texts and calls to people in need.
I've also been liaising with the Bridgend Association of Voluntary Organisations, and a Welsh broadband company, Ogi, who are delivering high-speed broadband across Porthcawl—[Interruption.]—and Caerphilly to see if there is any scope to provide Wi-Fi at warm banks across Bridgend. So, will the First Minister provide an update on the roll-out of the warm hubs across Bridgend? What assessment has been done to see if we can incorporate having high-speed broadband access into those hubs to create that legacy of access for our communities?
Diolch, Prif Weinidog. Mae tlodi digidol yn fater sy'n bwysig iawn i mi. Rwy'n credu y daethpwyd â'r gwir oblygiadau i'r brif ffrwd yn sicr yn ystod y pandemig, pan oedden ni'n dibynnu ar bob peth digidol i gysylltu â'n gilydd yn ystod y cyfyngiadau symud, neu'n defnyddio offer digidol i weithio gartref neu'r ysgol. Wedi dweud hynny, rydyn ni'n parhau i weld ei effaith nawr yn ystod yr argyfwng costau byw, gan fod cymaint o'r cymorth a'r adnoddau y mae angen i bobl gael gafael arnyn nhw ar-lein, ac mae pobl yn cael eu heithrio oherwydd y costau gan ein bod ni'n gwybod wrth i gyllidebau fynd yn dynn, ei bod yn debygol mai band eang fydd y peth sy'n cael ei ddiffodd mewn cartrefi. Ar un adeg, roedd y dybiaeth hon fod band eang a thechnoleg ddigidol yn foethusrwydd, ond y gwir yw ei fod yn anghenraid, ac i rai pobl maen nhw ar eu colled oherwydd diffyg modd.
Gwn fod mynd i'r afael ag allgáu digidol yn flaenoriaeth i'r Llywodraeth hon, ac rwy'n falch o weld yn y strategaeth ddigidol i Gymru bod Llywodraeth Cymru yn gweithio ar y cyd â'r Gynghrair Tlodi Digidol i roi terfyn ar dlodi digidol erbyn 2030, ac mewn partneriaeth â'r Good Things Foundation ar y fenter cronfa ddata genedlaethol sy'n darparu data symudol, negeseuon testun a galwadau am ddim i bobl mewn angen.
Rwyf i hefyd wedi bod mewn cysylltiad â Chymdeithas Mudiadau Gwirfoddol Pen-y-bont ar Ogwr, a chwmni band eang yng Nghymru, Ogi, sy'n darparu band eang cyflym ar draws Porthcawl—[Torri ar draws.] —a Chaerffili i weld a oes unrhyw le i ddarparu Wi-Fi mewn canolfannau cynnes ar draws Pen-y-bont ar Ogwr. Felly, a wnaiff y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf ar gyflwyno'r canolfannau cynnes ar draws Pen-y-bont ar Ogwr? Pa asesiad a wnaed i weld a allwn ni ymgorffori mynediad at fand eang cyflym yn y canolfannau hynny i greu'r etifeddiaeth honno o fynediad i'n cymunedau?
Well, Llywydd, the Cabinet committee on the cost of living heard direct evidence from organisations in the field about the way in which families faced with so many pressures on their budgets often feel that it is the digital spend they make that has to go first, and yet, in an increasingly digital world, that causes them all sorts of other difficulties, so the points the Member makes are very well made and important.
In terms of warm hubs, there are over 300 warm hubs now across Wales, and those are just the ones we know about. I think it has been the most amazing, spontaneous effort that we have seen from so many community groups, sports clubs, faith groups, as well as public bodies, to respond to the needs that people see during this winter.
I do know that in Bridgend all the local authority-sponsored warm spaces do have digital access, and together with the Welsh Local Government Association, we are currently surveying digital connectivity at warm hubs across Wales, so that we are in a better position in the future to make sure that the important points that the Member has made this afternoon can be attended to.
Wel, Llywydd, clywodd pwyllgor y Cabinet ar gostau byw dystiolaeth uniongyrchol gan sefydliadau yn y maes am y ffordd y mae teuluoedd sy'n wynebu cymaint o bwysau ar eu cyllidebau yn aml yn teimlo mai'r gwariant digidol y maen nhw'n ei wneud sy'n gorfod mynd yn gyntaf, ac eto, mewn byd cynyddol ddigidol, mae hynny'n achosi pob math o anawsterau eraill iddyn nhw, felly mae'r pwyntiau y mae'r Aelod yn eu gwneud yn cael eu gwneud yn dda iawn ac yn bwysig.
O ran canolfannau cynnes, ceir dros 300 o ganolfannau cynnes ledled Cymru erbyn hyn, a dim ond y rhai yr ydym ni'n gwybod amdanyn nhw yw'r rheini. Rwy'n credu ei bod hi'n ymdrech fwyaf anhygoel, digymell yr ydym ni wedi ei gweld gan gymaint o grwpiau cymunedol, clybiau chwaraeon, grwpiau ffydd, yn ogystal â chyrff cyhoeddus, i ymateb i'r anghenion y mae pobl yn eu gweld yn ystod y gaeaf hwn.
Gwn fod gan bob man cynnes a noddir gan yr awdurdod lleol ym Mhen-y-bont ar Ogwr fynediad digidol, ac ynghyd â Chymdeithas Llywodraeth Leol Cymru, rydyn ni wrthi'n arolygu cysylltedd digidol mewn canolfannau cynnes ledled Cymru, fel ein bod ni mewn sefyllfa well yn y dyfodol i wneud yn siŵr y gellir rhoi sylw i'r pwyntiau pwysig y mae'r Aelod wedi eu gwneud y prynhawn yma.
Diolch yn fawr i'r Prif Weinidog.
Pwynt o drefn nawr yn deillio allan o'r cwestiynau gan Darren Millar.
Thank you very much to the First Minister.
A point of order emanating from the questions by Darren Millar.
Diolch, Llywydd. I'd like to raise a point of order, if I may, in relation to comments made by the First Minister during his exchange with the leader of the opposition during First Minister's questions.
The First Minister indicated that the annual accounts for Cardiff International Airport Limited were in the public domain, and published every March. He indicated also that the accounts for the last financial year were already in the public domain. However, as any Member can see by simply clicking onto the Companies House website and looking at the airport's page, this is not the case. The accounts for the year ending 31 March 2022 have not yet been published and, in fact, are overdue. I'm sure the First Minister did not wish to mislead the Senedd during his exchange, and had he been aware of these facts, I'm sure that his comments would have been rather different.
Diolch, Llywydd. Hoffwn godi pwynt o drefn, os caf, o ran sylwadau a wnaed gan y Prif Weinidog yn ystod ei drafodaeth ag arweinydd yr wrthblaid yn ystod cwestiynau i'r Prif Weinidog.
Nododd y Prif Weinidog bod y cyfrifon blynyddol ar gyfer Maes Awyr Rhyngwladol Caerdydd Cyfyngedig yn gyhoeddus, ac yn cael eu cyhoeddi bob mis Mawrth. Nododd hefyd bod y cyfrifon ar gyfer y flwyddyn ariannol ddiwethaf eisoes wedi'u cyhoeddi. Fodd bynnag, fel y gall unrhyw Aelod ei weld dim ond trwy glicio ar wefan Tŷ'r Cwmnïau ac edrych ar dudalen y maes awyr, nid yw hyn yn wir. Nid yw'r cyfrifon ar gyfer y flwyddyn a ddaeth i ben ar 31 Mawrth 2022 wedi eu cyhoeddi eto ac, a dweud y gwir, maen nhw'n hwyr. Rwy'n siŵr nad oedd y Prif Weinidog yn dymuno camarwain y Senedd yn ystod ei drafodaeth, a phe bai wedi bod yn ymwybodol o'r ffeithiau hyn, rwy'n siŵr y byddai ei sylwadau wedi bod yn dra gwahanol.
Llywydd, of course, I'm absolutely happy to investigate the points the Member has made. I don't make up answers in front of the Senedd; I rely on the information that I'm provided with. The information I had in front of me quite definitely said that the accounts would be lodged with Companies House in March of this year. I'm absolutely happy to look at the point the Member makes, and if the record needs to be corrected, then of course it will be.
Llywydd, wrth gwrs, rwy'n sicr yn hapus i ymchwilio i'r pwyntiau y mae'r Aelod wedi'u gwneud. Dydw i ddim yn creu atebion o flaen y Senedd; rwy'n dibynnu ar y wybodaeth sy'n cael ei darparu i mi. Roedd y wybodaeth a oedd gen i o fy mlaen yn eithaf pendant yn dweud y byddai'r cyfrifon yn cael eu cyflwyno i Dŷ'r Cwmnïau ym mis Mawrth eleni. Rwy'n sicr yn hapus i edrych ar y pwynt mae'r Aelod yn ei wneud, ac os oes angen cywiro'r cofnod, yna wrth gwrs fe gaiff hynny ei wneud.
Thank you for that exchange.
Diolch am y sylwadau hynny.
Y datganiad a chyhoeddiad busnes sydd nesaf. Felly, y Trefnydd i wneud hwnnw—Lesley Griffiths.
The business statement and announcement is next, and I call on the Trefnydd, Lesley Griffiths.
Diolch, Llywydd. There are four changes to this week's business. The Minister for Climate Change will make a statement on flooding after the business statement and announcement, and that will be followed by a statement from the Minister for Health and Social Services to update Members on her meeting with the NHS trade unions. To accommodate this, the oral statement on Ukraine has been postponed until next week. Finally, the debate on the legislative consent memorandum on the Social Housing (Regulation) Bill has been postponed until 14 February. Draft business for the next three weeks is set out on the business statement and announcement, which can be found amongst the meeting papers available to Members electronically.
Diolch, Llywydd. Mae pedwar newid i'r busnes yr wythnos hon. Bydd y Gweinidog Newid Hinsawdd yn gwneud datganiad ar lifogydd wedi'r datganiad busnes a'r cyhoeddiad, a bydd datganiad gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol ar ôl hynny i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau ar ei chyfarfod ag undebau llafur y GIG. Er mwyn rhoi amser ar gyfer hyn, mae'r datganiad llafar ar Wcráin wedi'i ohirio tan yr wythnos nesaf. Yn olaf, mae'r drafodaeth ar y memorandwm cydsyniad deddfwriaethol ar y Bil Tai Cymdeithasol (Rheoleiddio) wedi'i gohirio tan 14 Chwefror. Mae busnes drafft ar gyfer y tair wythnos nesaf wedi'i nodi ar y datganiad busnes a'r cyhoeddiad, sydd i'w weld ymhlith papurau'r cyfarfod sydd ar gael i'r Aelodau yn electronig.
Minister, could I ask for a statement, please, from the health Minister about the detrimental effect the Welsh Government's failure to recruit a sufficient number of GPs is having on my constituents in Monmouthshire? I know my colleague Delyth Jewell raised this earlier in one of her questions about the GPs that are retiring and leaving their practice, and I completely accept the First Minister's response when he mentioned that healthcare is changing in Wales. But, I would like a statement from the Minister for health about what action she is taking to address the serious shortage of GPs in Wales, which is causing concern, and will potentially cause considerable inconvenience and distress to a lot of elderly and vulnerable people across my region, particularly in the area of Gilwern, who may not be able to access the healthcare they need and deserve.
And if I can be so bold as to ask for a second statement as well, please. May I ask for a statement from the Minister for health about plans to reduce financial help for some of the poorest and most vulnerable people in Wales—towards the cost of their NHS glasses, to be specific? I understand the proposal is to actually lower the current amount of a £39.10 contribution for children and adults on some benefits to be now £22 going forward. The Welsh Government claims the amount was agreed with a group that represents optometrists in Wales. However, Optometry Wales say that, as a negotiating team, they were not in favour of supporting the changes to the voucher system proposed by the Welsh Government. Indeed, in a statement, they say the plans have caused significant concerns, with practitioners worried about the level of support patients on means-tested benefits will have, and be able to access, under the new contract. They go on to say patient choice is likely to be reduced as a result of these changes, and that practices might struggle to offer what they do now within the voucher range. So, could we have a statement from the Minister for health about this reduction in an important patient benefit, and the impact of this policy decision on patients, given the current economic circumstances, and for those also in domiciliary care? Thanks, Minister.
Gweinidog, a gaf i ofyn am ddatganiad, os gwelwch yn dda, gan y Gweinidog iechyd am yr effaith niweidiol mae methiant Llywodraeth Cymru i recriwtio digon o feddygon teulu yn ei gael ar fy etholwyr yn sir Fynwy? Rwy'n gwybod bod fy nghyd-Aelod Delyth Jewell wedi codi hyn yn gynharach yn un o'i chwestiynau ynghylch y meddygon teulu sy'n ymddeol ac sy'n gadael eu practisau, ac rwy'n derbyn ymateb y Prif Weinidog yn llwyr pan soniodd fod gofal iechyd yn newid yng Nghymru. Ond, hoffwn i ddatganiad gan y Gweinidog Iechyd am ba gamau y mae hi'n eu cymryd i ymdrin â'r prinder difrifol o feddygon teulu yng Nghymru, sy'n achosi pryder, a bydd o bosibl yn achosi cryn anghyfleustra a gofid i lawer o bobl oedrannus a phobl agored i niwed ar draws fy rhanbarth i, yn enwedig yn ardal Gilwern, na fydd efallai'n gallu cael y gofal iechyd y maen nhw ei angen ac yn ei haeddu.
Ac os caf i fentro â gofyn am ail ddatganiad hefyd, os gwelwch yn dda. A gaf i ofyn am ddatganiad gan y Gweinidog Iechyd am gynlluniau i leihau'r cymorth ariannol i rai o'r bobl dlotaf a mwyaf bregus yng Nghymru—tuag at gost eu sbectol yn y GIG, i fod yn benodol? Rwy'n deall mai'r cynnig mewn gwirionedd yw gostwng y cyfraniad presennol o £39.10 i blant ac oedolion ar rai budd-daliadau i fod yn £22 nawr o hyn ymlaen. Mae Llywodraeth Cymru yn honni bod y swm wedi'i gytuno gyda grŵp sy'n cynrychioli optometryddion yng Nghymru. Ond mae Optometreg Cymru yn dweud nad oedden nhw, fel tîm trafod, o blaid cefnogi'r newidiadau i'r system dalebau sydd wedi'i chynnig gan Lywodraeth Cymru. Yn wir, mewn datganiad, maen nhw'n dweud bod y cynlluniau wedi achosi pryderon sylweddol, gydag ymarferwyr yn poeni am lefel y gefnogaeth y bydd cleifion ar fudd-daliadau sy'n seiliedig ar brawf modd yn gallu ei chael ac yn gallu manteisio arni, o dan y contract newydd. Maen nhw'n mynd ymlaen i ddweud bod dewis cleifion yn debygol o gael ei leihau o ganlyniad i'r newidiadau hyn, ac y gallai practisau ei chael hi'n anodd cynnig yr hyn maen nhw'n ei wneud nawr o fewn ystod y talebau. Felly, a gawn ni datganiad gan y Gweinidog iechyd am y gostyngiad hwn mewn budd pwysig i gleifion, ac effaith y penderfyniad polisi hwn ar gleifion, o ystyried yr amgylchiadau economaidd presennol, ac i'r rhai sydd hefyd mewn gofal cartref? Diolch.
In relation to your first point around the number of GPs, the Minister for Health and Social Services continues to do a great deal of work in bringing forward more trainee GPs every year. I think you will see that year on year over the past few years that has absolutely been the case. The Minister obviously also works very hard and very closely with our health boards, because it is a matter for the health boards to ensure there are enough GPs for the local population.
In response to your second request around the voucher system in relation to NHS glasses et cetera, again, the Minister is looking at optometry as a whole; we're looking at new contracts for optometrists. You quoted one person that wasn't in favour; I would imagine the Minister will have looked at all the responses she had and decided on the most appropriate way forward.
O ran eich pwynt cyntaf ynghylch nifer y meddygon teulu, mae'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol yn parhau i wneud llawer iawn o waith i gyflwyno mwy o feddygon teulu dan hyfforddiant bob blwyddyn. Rwy'n credu y gwelwch chi, blwyddyn ar ôl blwyddyn dros y blynyddoedd diwethaf, bod hyn yn sicr wedi bod yn wir. Mae'n amlwg bod y Gweinidog hefyd yn gweithio'n galed iawn ac yn agos iawn gyda'n byrddau iechyd, gan mai mater i'r byrddau iechyd yw sicrhau bod digon o feddygon teulu i'r boblogaeth leol.
Mewn ymateb i'ch ail gais ynghylch y system dalebau o ran sbectolau'r GIG ac ati, unwaith eto, mae'r Gweinidog yn ystyried optometreg yn ei chyfanrwydd; rydyn ni'n ystyried contractau newydd ar gyfer optometryddion. Fe wnaethoch chi ddyfynnu un person nad oedd o blaid; byddwn i'n dychmygu y bydd y Gweinidog wedi ystyried yr holl ymatebion a gafodd a phenderfynu ar y ffordd fwyaf priodol o fwrw ymlaen.
A gaf i ofyn, os gwelwch yn dda, Trefnydd, am ddatganiad llafar gan y Gweinidog dros y celfyddydau a chwaraeon o ran dyfodol gwasanaethau sydd ddim yn statudol yn y meysydd diwylliant a chwaraeon? Yn benodol felly, rydyn ni'n gweld ar y funud nifer o awdurdodau lleol yn ymgynghori o ran newidiadau arfaethedig yn sgil y setliad ariannol, a dwi yn pryderu'n fawr o weld nifer o amgueddfeydd, ac hefyd o ran chwaraeon ac ati, ymysg y toriadau hynny, gan eu bod nhw ddim yn statudol. Felly, mi fyddai hi'n fuddiol, yng nghyd-destun y cytundeb cydweithio sydd rhwng Llywodraeth Cymru a Phlaid Cymru hefyd, a'r strategaeth ddiwylliannol yn honna, i gael diweddariad o ran yr hyn y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud er mwyn cefnogi'r awdurdodau lleol sydd yn wynebu'r penderfyniadau anodd eithriadol yma sydd yn codi pryder o ran dyfodol diwylliant a chwaraeon ledled y wlad.
May I ask, Trefnydd, for an oral statement from the Minister for arts and sport on the future of services that are not statutory in the areas of culture and sport? Specifically, we are seeing a number of local authorities consulting on proposed changes as a result of the financial settlement, and I am deeply concerned seeing many museums and sports facilities being proposed among those cuts as they're not statutory services. It would be very beneficial, in the context of the co-operation agreement between the Welsh Government and Plaid Cymru, and the cultural strategy within that, to have an update in terms of what the Welsh Government is doing to support local authorities who are facing these exceptionally difficult decisions that raise concerns about the future of culture and sport across the country.
Thank you. Whilst local authorities, I think in general, would say they had a better settlement than they had anticipated, clearly there are some very difficult choices to be made by our local authorities, and of course, it's always the services that they don't have a statutory responsibility for that are the first to be looked at when it comes to cuts. The Deputy Minister for culture works very closely with the local authorities to see what can be done, but we do appreciate there are very difficult options to be explored. I'm sure the designated Member, which I think is probably Siân Gwenllian, will have a further conversation with the Minister.
Diolch. Er y byddai awdurdodau lleol, rwy'n credu yn gyffredinol, yn dweud bod ganddyn nhw setliad gwell nag yr oedden nhw wedi'i ragweld, yn amlwg mae rhai dewisiadau anodd iawn i'w gwneud gan ein hawdurdodau lleol, ac wrth gwrs, y gwasanaethau nad oes ganddyn nhw gyfrifoldeb statudol amdanyn nhw, yw'r cyntaf bob amser i gael eu hystyried pan ddaw hi at doriadau. Mae'r Dirprwy Weinidog diwylliant yn gweithio'n agos iawn gyda'r awdurdodau lleol i weld beth y mae modd ei wneud, ond rydyn ni'n gwerthfawrogi bod dewisiadau anodd iawn i'w harchwilio. Rwy'n siŵr y bydd yr Aelod dynodedig, Siân Gwenllian siŵr o fod, rwy'n credu, yn cael sgwrs arall gyda'r Gweinidog.
I'm asking for a Government statement on basic farm payments. I'm asking for a statement providing an update on the provision of basic farm payments and explaining why the Welsh Government is opposed to the Farmers Union of Wales proposal to cap basic farm payments.
I'm also asking for a statement to provide an update on proposals regarding the remediation of cladding on buildings. I have a constituent who believes the solution is simple, and that it just needs the Welsh Government to implement sections 116 to 125 of the Building Safety Act 2022. He further believes that the problem is being solved in England. I'm requesting an update in the statement on how developers like Bellway are working with residents on developments such as Altamar and the progress being made.
Rwy'n gofyn am ddatganiad gan y Llywodraeth ar daliadau fferm sylfaenol. Rwy'n gofyn am ddatganiad yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf am ddarparu taliadau fferm sylfaenol ac yn egluro pam mae Llywodraeth Cymru yn gwrthwynebu cynnig Undeb Amaethwyr Cymru i gapio taliadau fferm sylfaenol.
Rwy'n gofyn hefyd am ddatganiad i roi'r wybodaeth ddiweddaraf ar gynigion ynglŷn â chyweirio cladin ar adeiladau. Mae gennyf i etholwr sy'n credu bod y datrysiad yn syml, a bod ond angen i Lywodraeth Cymru weithredu adrannau 116 i 125 o Ddeddf Diogelwch Adeiladau 2022. Ar ben hyn, mae'n credu bod y broblem yn cael ei datrys yn Lloegr. Rwy'n gofyn am yr wybodaeth ddiweddaraf yn y datganiad am sut mae datblygwyr fel Bellway yn gweithio gyda thrigolion ar ddatblygiadau fel Altamar a'r cynnydd sy'n cael ei wneud.
Thank you. The Member will be aware that we are currently looking at bringing forward the sustainable farming scheme, and that there will be a transition from the basic payment scheme to the sustainable farming scheme. One thing we are looking at within the SFS is whether capping payments should be brought in as part of SFS, to ensure that funding is distributed in a fair way. I would not say I was opposed to it at all, but obviously we are now going from the basic payment scheme to SFS. Potential payment options of SFS will be looked at and presented in the final scheme proposals, which won't be until much later this year.
In relation to the cladding on buildings request, you'll be aware that the Minister for Climate Change, who's got responsibility for this, is continuing to work very closely with developers and with leaseholders. My understanding is that formal documentation with the Home Builders Federation has now been shared and further comments are being awaited from developers.
Diolch. Bydd yr Aelod yn ymwybodol ein bod ni'n edrych ar hyn o bryd ar gyflwyno'r cynllun ffermio cynaliadwy, ac y bydd pontio o gynllun y taliad sylfaenol i'r cynllun ffermio cynaliadwy. Un peth yr ydym ni'n ei ystyried o fewn y cynllun ffermio cynaliadwy yw a ddylai capio taliadau gael ei gyflwyno yn rhan o'r cynllun ffermio cynaliadwy, er mwyn sicrhau bod cyllid yn cael ei ddosbarthu mewn ffordd deg. Ni fyddwn i'n dweud fy mod i'n gwrthwynebu'r peth o gwbl, ond yn amlwg rydyn ni nawr yn mynd o'r cynllun taliadau sylfaenol i'r cynllun ffermio cynaliadwy. Bydd dewisiadau talu posibl y cynllun ffermio cynaliadwy yn cael eu hystyried a'u cyflwyno yng nghynigion terfynol y cynllun, na fydd tan lawer yn hwyrach eleni.
O ran y cais cladin adeiladau, byddwch chi'n ymwybodol bod y Gweinidog Newid Hinsawdd, sydd â'r cyfrifoldeb am hyn, yn parhau i weithio'n agos iawn gyda datblygwyr a gyda lesddalwyr. Fy nealltwriaeth i yw bod dogfennau ffurfiol gyda'r Ffederasiwn Adeiladwyr Cartrefi nawr wedi cael eu rhannu ac mae disgwyl sylwadau pellach gan ddatblygwyr.
I would like to request a statement from the Minister for Climate Change on actions the Welsh Government are taking to accelerate energy efficiency improvements to Wales's social housing stock. Recently, Friends of the Earth Cymru unveiled their list of the coldest neighbourhoods in Wales. They calculated the energy crisis hotspots using statistics on consumption and fuel price. These results were combined with neighbourhood-level data from the Welsh index of multiple deprivation to identify those areas with above-average energy costs and below-average incomes. This revealed the coldest neighbourhoods where homes were hardest to heat. In my region of South Wales West, we saw three neighbourhoods ranking in the top-10 coldest. Trefnydd, local authorities are spending millions on improvements to social housing, yet homes in these communities remain amongst the hardest to heat in Europe. As Russia's illegal war in Ukraine continues to fuel the energy crisis, and as Wales is plunged into an Arctic freeze, it is therefore an opportune time for the Welsh Government to outline what actions it is taking to improve the energy efficiency of social housing stock in the coldest neighbourhoods in Wales. I therefore request a statement from the Minister for Climate Change as soon as possible. Thank you.
Hoffwn i ofyn am ddatganiad gan y Gweinidog Newid Hinsawdd am gamau mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i gyflymu gwelliannau effeithlonrwydd ynni i stoc tai cymdeithasol Cymru. Yn ddiweddar, dadorchuddiodd Cyfeillion y Ddaear Cymru eu rhestr o gymdogaethau oeraf Cymru. Gwnaethon nhw gyfrifo'r mannau argyfwng ynni mwyaf problemus gan ddefnyddio ystadegau ar ddefnydd a phris tanwydd. Cafodd y canlyniadau hyn eu cyfuno â data lefel cymdogaeth o fynegai Cymru o amddifadedd lluosog i nodi'r ardaloedd hynny â chostau ynni uwch na'r cyfartaledd ac incwm is na'r cyfartaledd. Datgelodd hyn y cymdogaethau oeraf lle'r oedd y cartrefi anoddaf eu gwresogi. Yn fy rhanbarth i yng Ngorllewin De Cymru, roedd tair cymdogaeth wedi'i cynnwys ymhlith y 10 oeraf. Trefnydd, mae awdurdodau lleol yn gwario miliynau ar welliannau i dai cymdeithasol, ac eto mae cartrefi yn y cymunedau hyn yn parhau i fod ymhlith y rhai anoddaf i'w gwresogi yn Ewrop. Wrth i ryfel anghyfreithlon Rwsia yn Wcráin barhau i waethygu'r argyfwng ynni, ac wrth i Gymru fynd i gyfnod rhewllyd o'r Arctig, mae'n gyfnod amserol felly i Lywodraeth Cymru amlinellu pa gamau mae'n eu cymryd i wella effeithlonrwydd ynni stoc dai cymdeithasol yn y cymdogaethau oeraf yng Nghymru. Felly, rwy'n gofyn am ddatganiad gan y Gweinidog Newid Hinsawdd cyn gynted â phosibl. Diolch.
Thank you. I think the Welsh Government has a very good story to tell about the improvements that we've made to a great number of houses within our housing stock. You'll be aware that, here in Wales, we have some very old housing stock, which has certainly required a great deal of refurbishment. What the Minister has is a rolling programme of schemes that she works closely with local authorities on in relation to energy efficiency.
Diolch. Rwy'n credu bod gan Lywodraeth Cymru stori dda iawn i'w hadrodd am y gwelliannau yr ydym ni wedi'u gwneud i nifer fawr o dai o fewn ein stoc dai. Byddwch chi'n ymwybodol bod gennym ni stoc dai hen iawn yma yng Nghymru, ac mae wedi bod angen llawer iawn o waith adnewyddu, yn sicr. Yr hyn sydd gan y Gweinidog yw rhaglen dreigl o gynlluniau y mae hi'n gweithio'n agos gydag awdurdodau lleol arni o ran effeithlonrwydd ynni.
I'd like to request a statement, please, on women's safety in urban areas after dark. I've raised the point before about the need for adequate lighting near railway stations and bus stops. I'm concerned that a second local authority in my region has decided to switch off street lights overnight. Newport is set to follow Caerphilly in doing this. I've raised before a number of times the worry that's felt by women, by older people, and those less steady on their feet as well, about how walking about in the dark and not being able to do this would impinge on their freedom in the evenings. This decision could, in effect, imprison many groups of people in their homes after a certain time, and there are worries about crime rates as well. Can a statement please reiterate the importance of safeguarding women's safety in our towns and cities, and could it outline what advice is given to local authorities on this issue, please? Diolch.
Hoffwn i ofyn am ddatganiad, os gwelwch yn dda, ar ddiogelwch menywod mewn ardaloedd trefol ar ôl iddi dywyllu. Rwyf i wedi codi'r pwynt o'r blaen bod angen digon o oleuadau ger gorsafoedd rheilffordd a safleoedd bysiau. Rwy'n bryderus bod ail awdurdod lleol yn fy rhanbarth i wedi penderfynu diffodd goleuadau stryd dros nos. Mae disgwyl i Gasnewydd ddilyn Caerffili wrth wneud hyn. Rwyf i wedi codi sawl gwaith cyn hyn y pryder y mae menywod, pobl hŷn, a'r rhai llai sicr ar eu traed hefyd yn teimlo, ynghylch sut y byddai cerdded o gwmpas yn y tywyllwch a methu gwneud hyn yn amharu ar eu rhyddid gyda'r nos. Gallai'r penderfyniad hwn, i bob pwrpas, gaethiwo llawer o grwpiau o bobl i'w cartrefi ar ôl amser penodol, ac mae pryderon am gyfraddau troseddu hefyd. A all datganiad ailbwysleisio pwysigrwydd diogelu menywod yn ein trefi a'n dinasoedd, ac a allai amlinellu pa gyngor sy'n cael ei roi i awdurdodau lleol ar y mater hwn, os gwelwch yn dda? Diolch.
Thank you. I think you raise a very important point. When you started to ask me that question, you automatically think, as you say, about women and safety, but I think the point you raise about people who may not be as secure on their feet as many of us are also can impose some real concerns. I will certainly ask the Minister for Social Justice to bring forward a written statement, particularly around the guidance that's given to local authorities.
Diolch. Rwy'n credu eich bod chi'n codi pwynt pwysig iawn. Pan ddechreuoch chi ofyn y cwestiwn yna i mi, rydych chi'n meddwl yn awtomatig, fel yr ydych chi'n ei ddweud, am fenywod a diogelwch, ond rwy'n credu bod y pwynt yr ydych chi'n ei godi am bobl nad ydyn nhw o bosibl mor sicr ar eu traed, fel y mae llawer ohonom ni, hefyd yn gallu peri rhai pryderon gwirioneddol. Yn sicr, fe wnaf i ofyn i'r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol gyflwyno datganiad ysgrifenedig, yn enwedig ynghylch y canllawiau sy'n cael eu rhoi i awdurdodau lleol.
Minister, you'll be aware that, on Friday, the south Wales coroner made a ruling that two nurses who died as a consequence of contracting COVID at work died of an industrial disease. This will clearly have some significant repercussions for the approach of the Welsh Government in dealing with these matters. I've raised issues around public service workers in my own constituency who have had long COVID and have suffered as a consequence of that, and I'd like to ask for a statement from the health Minister on how the Welsh Government will respond to this coroner's ruling.
Also, last week, Minister, I visited Llys yr Efail in Blaina. It's a sheltered housing scheme, and I met several residents there who've been asked to contribute towards the heating costs of communal areas. We know that people are already suffering as a consequence of the Tory cost-of-living crisis, and we are also aware that some of the people who live in sheltered hosing are the more vulnerable parts of our community. Would the Welsh Government be able to look at how any support might be provided from here to ensure that some of our most vulnerable people don't have this issue facing them as a consequence of Conservative Party failure?
Gweinidog, byddwch chi'n ymwybodol i grwner de Cymru wneud dyfarniad ddydd Gwener bod dwy nyrs a fu farw o ganlyniad i ddal COVID yn y gwaith wedi marw o glefyd diwydiannol. Yn amlwg bydd hyn yn cael rhywfaint o effeithiau sylweddol ar ddull gweithredu Llywodraeth Cymru wrth ymdrin â'r materion hyn. Rwyf i wedi codi materion yn ymwneud â gweithwyr gwasanaethau cyhoeddus yn fy etholaeth i fy hun sydd wedi cael COVID hir ac wedi dioddef o ganlyniad i hynny, a hoffwn i ofyn am ddatganiad gan y Gweinidog Iechyd ar sut y bydd Llywodraeth Cymru yn ymateb i ddyfarniad y crwner hwn.
Hefyd, wythnos diwethaf, Gweinidog, ymwelais â Llys yr Efail yn y Blaenau. Cynllun tai gwarchod ydyw, a chwrddais â nifer o breswylwyr yno sydd wedi cael cais i gyfrannu tuag at gostau gwresogi ardaloedd cymunedol. Rydym ni'n gwybod bod pobl eisoes yn dioddef o ganlyniad i argyfwng costau byw'r Torïaid, ac rydym ni hefyd yn ymwybodol mai rhai o'r bobl sy'n byw mewn tai gwarchod yw'r rhannau mwy agored i niwed o'n cymuned. A fyddai modd i Lywodraeth Cymru ystyried sut y byddai modd darparu unrhyw gymorth yma er mwyn sicrhau nad yw rhai o'n pobl fwyaf agored i niwed yn wynebu'r broblem hon o ganlyniad i fethiant y Blaid Geidwadol?
Thank you. My initial answer to your first request is that I know the Minister for Health and Social Services is looking with the health board at the detail of the ruling that came forward to understand what broader lessons may need to be learned. It was deeply concerning to hear that report last week in relation to the two nurses.
On your second point around costs facing people who live in sheltered accommodation and being requested to put funding forward towards the cost of heating communal areas, I know the Minister for Climate Change is very aware of these concerns. Obviously, housing associations themselves are under pressures around increasing costs, and extra-care accommodation and older person's housing are also under the same pressures as everybody else. I know the Minister is working closely with them and has made some recent announcements. Obviously, the Welsh Government is absolutely committed to doing all we can to support the people of Wales in these very challenging times.
Diolch. Fy ateb cychwynnol i'ch cais cyntaf yw fy mod i'n gwybod bod y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol yn ystyried gyda'r bwrdd iechyd fanylion y dyfarniad a gafodd ei gyflwyno er mwyn deall pa wersi ehangach y gallai fod angen eu dysgu. Roedd yn destun pryder mawr clywed yr adroddiad hwnnw yr wythnos ddiwethaf am y ddwy nyrs.
O ran eich ail bwynt ynghylch costau y mae pobl sy'n byw mewn llety gwarchod yn eu hwynebu a bod gofyn iddyn nhw roi arian tuag at y gost o wresogi ardaloedd cymunedol, rwy'n gwybod bod y Gweinidog Newid Hinsawdd yn ymwybodol iawn o'r pryderon hyn. Yn amlwg, mae cymdeithasau tai eu hunain dan bwysau ynghylch costau cynyddol, ac mae llety gofal ychwanegol a thai pobl hŷn hefyd dan yr un pwysau â phawb arall. Rwy'n gwybod bod y Gweinidog yn gweithio'n agos gyda nhw ac wedi gwneud rhai cyhoeddiadau yn ddiweddar. Yn amlwg, mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo'n llwyr i wneud popeth o fewn ein gallu ni i gefnogi pobl yng Nghymru yn ystod y cyfnod heriol iawn hwn.
Good afternoon, Minister. You may recall that, on 15 November, during the business statement, I called for a Welsh Government statement outlining the full economic costings of the introduction of the default 20 mph speed limit in Wales. I requested this on the back of a letter that all councillors in Wales received from the Government outlining that the 20 mph speed limit change would save the public purse around £100 million in the first year. But, what it failed to do was outline the economic cost to Wales of around £4.5 billion, which is from the Welsh Government's own explanatory memorandum. On 15 November, you did state, and I quote:
'I will ask the Deputy Minister for Climate Change to come forward with a written statement on that issue.'
Since then, we have seen numerous news articles, including from the BBC and WalesOnline, outlining the £4.5 billion hit to the economy. So, I wonder, Minister, when we should anticipate seeing this statement that you committed to on 15 November.
Prynhawn da, Gweinidog. Efallai eich bod chi'n cofio fy mod i, ar 15 Tachwedd, yn ystod y datganiad busnes, wedi galw am ddatganiad gan Lywodraeth Cymru yn amlinellu costau economaidd llawn cyflwyno'r terfyn cyflymder diofyn o 20 mya yng Nghymru. Gofynnais i am hyn yn sgil llythyr a gafodd pob cynghorydd yng Nghymru gan y Llywodraeth yn amlinellu y byddai'r newid terfyn cyflymder o 20 mya yn arbed tua £100 miliwn i bwrs y wlad yn y flwyddyn gyntaf. Fodd bynnag, methodd ag amlinellu'r gost economaidd i Gymru o tua £4.5 biliwn, sydd o femorandwm esboniadol Llywodraeth Cymru ei hun. Ar 15 Tachwedd, gwnaethoch chi ddatgan, a dyfynnaf:
'Byddaf i'n gofyn i'r Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd gyflwyno datganiad ysgrifenedig ar y mater hwnnw.'
Ers hynny, rydym ni wedi gweld nifer o erthyglau newyddion, gan gynnwys gan y BBC a WalesOnline, yn amlinellu'r ergyd o £4.5 biliwn i'r economi. Felly, tybed, Gweinidog, pryd y dylen ni ddisgwyl gweld y datganiad hwn y gwnaethoch chi ymrwymo iddo ar 15 Tachwedd.
I will certainly go back to what I said to you on 15 November and speak to the Deputy Minister to see when he can bring forward that statement.
Fe wnaf yn sicr fynd yn ôl at yr hyn a ddywedais i wrthych chi ar 15 Tachwedd a siarad â'r Dirprwy Weinidog i weld pryd y gall ef gyflwyno'r datganiad hwnnw.
A gaf i ofyn am ddatganiad brys gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol am yr ymgynghoriad sy'n digwydd ar hyn o bryd gan Bwyllgor Gwasanaethau Iechyd Arbenigol Cymru, er bod hi'n anodd iawn dod o hyd i wybodaeth am yr ymgynghoriad, ynglŷn â newidiadau sy'n cael eu cynnig i wasanaethau ffrwythlondeb yng Nghymru? Dwi'n ofni, er bod yr ymgynghoriad yn dal i barhau, ac wedi cael ei ymestyn rywfaint, fod yna benderfyniad gwael iawn ar fin cael ei wneud yn fan hyn, allai fod yn niweidiol iawn ac yn gam yn ôl o'r system sydd gennym ni ar hyn o bryd. Ar hyn o bryd, mae merched o dan 40 yn cael dau gylched llawn, a'r cynnig ydy mynd i un, er bod NICE yn argymell tri. Fyddai yna ddim cefnogaeth o gwbl i ferched rhwng 40 a 42 yng Nghymru. Mae yna un gylched ar gael ar hyn o bryd. A dwi hefyd yn ymwybodol bod yna beryglon o ran rhwystrau ychwanegol ar gyfer pobl sengl a chyplau un rhyw hefyd. Rŵan, mi ydyn ni yma mewn peryg fan hyn o gau y drws ar nifer fawr o ferched ar yr adeg pan fyddan nhw fwyaf ei angen o. Mae yna siom, mae yna syndod. Mae rhwydwaith ffrwythlondeb Cymru yn dweud ein bod ni mewn lle da ar hyn o bryd a bod hyn yn hynod o siomedig. Mi ddylem ni fod yn chwilio am ffyrdd o helpu pobl ar eu siwrnai i feichiogrwydd, ond mae'r cynlluniau yma yn sicr yn gam yn ôl.
May I ask for an urgent statement by the Minister for Health and Social Services about the consultation currently underway by the Welsh Health Specialised Services Committee, even though it's very difficult to find information about the consultation regarding changes proposed to fertility treatment in Wales? I'm concerned, although the consultation is still ongoing, and has been extended, that a very poor decision is about to be made in this regard, that could be damaging and could be a retrograde step in terms of the system we currently have. At the moment, women under 40 can have two full cycles, and the proposal is to reduce that to one, even though NICE recommends three cycles. There would be no support at all for women between 40 and 42 years of age in Wales. There is one cycle currently available. And I'm also aware that there are dangers in terms of additional barriers to single people and same-sex couples too. We are in danger here of closing the door on a number of women at a time when they most need this provision. There's disappointment, there's surprise. The Wales fertility network says that we are in a good place at the moment and that this is very disappointing. We should be seeking ways of helping people on their journey to pregnancy, but these plans certainly are a retrograde step.
I absolutely agree with you that we should be providing that support to anyone who wants to have a family, and people who particularly have got fertility issues. You mentioned there was a consultation, and I am aware that the Welsh Health Specialised Services Committee are currently reviewing the policy and considering how to strengthen the support provided for a range of women's health conditions more broadly, but that obviously does include the role of wider professionals looking at fertility issues. So, I don't think a statement at the moment—. I think we should await the responses, but I would urge everybody to put forward their views.
Rwy'n cytuno'n llwyr â chi y dylem ni fod yn darparu'r gefnogaeth honno i unrhyw un sydd eisiau cael teulu, ac yn arbennig pobl sydd wedi cael problemau ffrwythlondeb. Gwnaethoch chi grybwyll bod ymgynghoriad, ac rwy'n ymwybodol bod Pwyllgor Gwasanaethau Iechyd Arbenigol Cymru wrthi'n adolygu'r polisi ac yn ystyried sut i gryfhau'r cymorth sy'n cael ei ddarparu ar gyfer amrywiaeth o gyflyrau iechyd menywod yn ehangach, ond mae hynny'n amlwg yn cynnwys rhan gweithwyr proffesiynol ehangach sy'n ystyried materion ffrwythlondeb. Felly, dydw i ddim yn credu y dylid cael datganiad ar hyn o bryd—. Rwy'n credu y dylem ni aros am yr ymatebion, ond byddwn i'n annog pawb i gyflwyno'u barn.
I call for a statement from the Minister for Health and Social Services on Welsh Government support for GP practices to implement the new GP contract in Wales, starting this year. For example, the single consulting room, cramped and crowded workspace and restricted waiting room at Hanmer surgery, near the Shropshire border in north-east Wales, means that their GP is unable to comply with the new regulations. He's been seeking to develop a purpose-built premises, fit for the demands of the twenty-first century and the increasing GP contractual obligations required by Welsh Government since 2012. A nearby site was identified over a decade ago. We know that an investigation into governance and leadership at Betsi Cadwaladr University Health Board is currently taking place, and Hanmer surgery patients action group states that the constant changes in personnel within the health board's east area team and primary care senior management has resulted in obfuscation, misinformation and a lack of continuity and information flow on a situation that should have received urgent attention, and that the real issue is the total lack of communication from the health board and the apparent lack of any appreciation of the situation. Promises have been made but never fulfilled, they say—no information from a meeting on 11 November, no monthly updates, as promised in November. There is just no engagement and absolutely no accountability. This is an example, and I call for an urgent statement accordingly, not just on this case but on the wider implications for primary care services in that area.
Rwy'n galw am ddatganiad gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol ar gymorth Llywodraeth Cymru i bractisau meddygon teulu er mwyn gweithredu'r cytundeb meddygon teulu newydd yng Nghymru, gan ddechrau eleni. Er enghraifft, mae'r unig ystafell ymgynghori, gofod gwaith cyfyng a gorlawn ac ystafell aros gyfyngedig ym meddygfa Hanmer, ger y ffin â sir Amwythig yng ngogledd-ddwyrain Cymru, yn golygu nad yw eu meddyg teulu'n gallu cydymffurfio â'r rheoliadau newydd. Mae ef wedi bod yn ceisio datblygu safle pwrpasol, sy'n addas ar gyfer gofynion yr unfed ganrif ar hugain a'r cynnydd yn y rhwymedigaethau cytundebol gan feddygon teulu sydd eu hangen ar Lywodraeth Cymru ers 2012. Cafodd safle cyfagos ei nodi dros ddegawd yn ôl. Rydym ni'n gwybod bod ymchwiliad i lywodraethiant ac arweinyddiaeth ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr yn cael ei gynnal ar hyn o bryd, ac mae grŵp gweithredu cleifion Hanmer yn dweud bod y newidiadau cyson mewn personél o fewn tîm ardal ddwyreiniol y bwrdd iechyd ac uwch reolwyr gofal sylfaenol wedi arwain at gymylu, camwybodaeth a diffyg dilyniant a llif gwybodaeth ar sefyllfa a ddylai fod wedi cael sylw brys, A'r gwir broblem, yn ôl pob golwg, yw'r diffyg cyfathrebu llwyr gan y Bwrdd Iechyd ac nad ydynt wedi deall y sefyllfa. Mae addewidion wedi'u gwneud ond byth wedi eu cyflawni, yn ôl y sôn—dim gwybodaeth o gyfarfod ar 11 Tachwedd, dim diweddariadau misol, fel y cafodd ei haddo ym mis Tachwedd. Nid oes unrhyw ymgysylltu a dim atebolrwydd o gwbl. Mae hyn yn enghraifft, ac rwy'n galw am ddatganiad brys yn unol â hynny, nid yn unig o ran yr achos hwn ond ar y goblygiadau ehangach i wasanaethau gofal sylfaenol yn y maes hwnnw.
Thank you. Well, as you referred in your question, there is a new GP contract coming forward this year, and that's just part of that rolling programme, really, of reform that we have here in Wales of our primary care services. You may be aware that Betsi Cadwaladr University Health Board have a new director of primary care, and I would urge you to write to her—Rachel Page—to see, on that specific case, if she can bring that to a favourable conclusion.
Diolch. Wel, fel y cyfeirioch chi ato yn eich cwestiwn, mae yna gytundeb meddygon teulu newydd yn cael ei gyflwyno eleni, ac mae hynny ond yn rhan o'r rhaglen dreigl honno, mewn gwirionedd, o ddiwygio sydd gennym ni yma yng Nghymru o'n gwasanaethau gofal sylfaenol. Efallai eich bod chi'n ymwybodol bod gan Fwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr gyfarwyddwr gofal sylfaenol newydd, a byddwn i'n eich annog chi i ysgrifennu ati—Rachel Page—i weld, ar yr achos penodol hwnnw, os gall hi ddwyn hynny i gasgliad ffafriol.
Trefnydd, I'd like to ask for a Government statement this afternoon on the news that senior Denbighshire county councillors have been meeting in private to discuss reductions in care home fees that will take the county's offering to below some other north Wales authorities and affect some of the most vulnerable people in my constituency. The chair of Care Forum Wales, Mario Kreft said, and I quote:
'Instead of hiding behind closed doors, the discussion should take place in an open and transparent way. There is no credible commercial reason why the report about this matter should be considered in private, but it's clear that senior figures on the council, including the leader...want to avoid proper scrutiny by the public of Denbighshire and the press. It's shameful. What have they got to hide?
'All this will be utterly meaningless unless Denbighshire's cabinet reverses this contemptible betrayal of vulnerable people and finally decides to pay fair fees that enable care homes to provide sustainable care and to reward hard-working, dedicated front-line staff with better wages.'
He added,
'If Denbighshire fails to do the right thing this time, the cabinet should resign en bloc and hang their heads in shame because this is discrimination against people with dementia who don't have a voice.'
He went on to say,
'I understand certain individuals have personal political ambitions, but hiding behind a veil of secrecy is totally unacceptable when the likely result is going to put further financial pressure with a stealth tax on loving families.'
Does the Welsh Government agree with Mr Kreft's comment?
Trefnydd, hoffwn i ofyn am ddatganiad gan y Llywodraeth y prynhawn yma ar y newyddion bod uwch gynghorwyr sir Ddinbych wedi bod yn cwrdd yn breifat i drafod gostyngiadau mewn ffioedd cartrefi gofal fydd yn mynd â'r hyn y mae'r sir yn ei gynnig yn is na rhai o awdurdodau eraill y gogledd ac yn effeithio ar rai o'r bobl fwyaf agored i niwed yn fy etholaeth. Dywedodd cadeirydd Fforwm Gofal Cymru, Mario Kreft, ac rwy'n dyfynnu:
'Yn lle cuddio y tu ôl i ddrysau caeedig, dylai'r drafodaeth ddigwydd mewn ffordd agored a thryloyw. Does dim rheswm masnachol credadwy pam y dylai'r adroddiad ar y mater hwn gael ei ystyried yn breifat, ond mae'n amlwg bod uwch ffigyrau ar y cyngor, gan gynnwys yr arweinydd...eisiau osgoi craffu priodol gan gyhoedd sir Ddinbych a'r wasg. Mae'n gywilyddus. Beth sydd ganddyn nhw i'w guddio?
'Bydd hyn i gyd yn gwbl ddiystyr oni bai bod cabinet sir Ddinbych yn gwrthdroi'r brad dirmygus hwn o bobl agored i niwed ac yn penderfynu talu ffioedd teg o'r diwedd sy'n galluogi cartrefi gofal i ddarparu gofal cynaliadwy a gwobrwyo staff rheng flaen ymrwymedig â chyflogau gwell.'
Ychwanegodd,
'Os yw sir Ddinbych yn methu â gwneud y peth iawn y tro hwn, dylai'r cabinet ymddiswyddo yn gyfan gwbl a chywilyddio, oherwydd dyma wahaniaethu yn erbyn pobl â dementia sydd heb lais.'
Aeth ymlaen i ddweud,
'Rwy'n deall bod gan rai unigolion uchelgeisiau gwleidyddol personol, ond mae cuddio y tu ôl i len o gyfrinachedd yn gwbl annerbyniol pan fo'r canlyniad tebygol yn mynd i roi pwysau ariannol arall gyda threth lechwraidd ar deuluoedd cariadus.'
Ydy Llywodraeth Cymru'n cytuno â sylw Mr Kreft?
You asked for an urgent statement, and I don't think that would be appropriate. This is a matter for Denbighshire County Council. What I would agree with is that as much transparency as possible, I think, is the way forward for every local authority in Wales when they make decisions.
Fe wnaethoch chi alw am ddatganiad brys, a dydw i ddim o'r farn y byddai hynny'n briodol. Mater i Gyngor Sir Ddinbych yw hwn. Yr hyn y byddwn i'n cytuno ag ef yw mai bod â chymaint o dryloywder â phosibl, rwy'n credu, yw'r ffordd ymlaen i bob awdurdod lleol yng Nghymru o ran gwneud eu penderfyniadau.
Diolch i'r Trefnydd.
I thank the Trefnydd.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r datganiad gan y Gweinidog Newid Hinsawdd ar lifogydd, a dwi'n galw ar y Gweinidog i wneud ei datganiad—Julie James.
The next item is the statement by the Minister for Climate Change on flooding, and I call on the Minister to make her statement—Julie James.
Diolch, Llywydd. Over the past week, Wales has been impacted by continuous heavy rain. In some locations, we have seen over six weeks' rain in the first two weeks of the year. This fell on already saturated ground, increasing surface water run-off and resulting in very high river levels across Wales. Since Wednesday, Natural Resources Wales have issued 50 flood warnings and 95 flood alerts. This is yet more evidence that our weather is becoming increasingly volatile and it is due to climate change. Rainfall events are becoming more severe and intense, and they are occurring more regularly.
Sadly, we have received reports of 84 properties being impacted by flooding, as well as impacts on both rail and road. Flooding is a distressing experience for residents, business owners and communities as a whole, but especially so for householders who have seen their homes flooded. My thoughts, and those of my colleagues, are with all those who have been affected. Under such circumstances, I implore householders to double-check their insurance cover and look into the flood risk to their property. We know that levels of understanding and preparedness vary greatly amongst our communities. It is important that all residents know where to access flood information, such as Natural Resources Wales's 'check your flood risk' web pages, and we continue to work our risk management authorities to increase flood awareness.
But whilst there have been impacts, we should keep in mind that the flooding could have been much worse without the efforts of the emergency services, local authorities, NRW staff, transport agencies, and volunteers. It is sometimes easy to forget, but all of our infrastructure requires people to maintain it and keep it functioning, especially during severe weather. Without their efforts, the impacts to our communities could have been much worse. On behalf of the Government, I want to express my gratitude to all those who helped in the response to the recent event.
But it is important to remember also that risk management authorities don't just respond to floods. They are constantly working to improve our flood risk management infrastructure, investing in new schemes supported by Welsh Government funding, while continuously working to improve our historic assets. They must also deal with the legacy of our mining heritage, such as disused coal tips, in the face of increasing risk from climate change.
During the previous Senedd term, the Welsh Government invested £390 million in flood and coastal erosion risk management. This has helped to reduce the risk of flooding for over 47,000 properties, by creating and managing infrastructure that would have been tested in recent weeks. We will always strive to do more. Our programme for government has a clear and ambitious target: we will provide additional flood protection to over 45,000 homes in Wales. This will not be an easy task, and requires significant investment. As we look to meet this target, I am pleased to confirm that our coastal risk management programme continues to deliver at pace. We have five coastal schemes currently in construction, at Porthcawl, Colwyn Bay, Penrhyn Bay, Aberdyfi and Mumbles. Two further schemes at Rhyl and Prestatyn, totalling £92 million, were awarded their construction funding in December, and we will see a further six schemes approaching construction over the next year, including Cardiff, Aberaeron and Hirael bay.
We don't just invest in large schemes. This year, our small-scale works grant received 90 different applications, totalling £3.8 million. The scheme provides local authorities with funding to address smaller, more discrete flooding problems. We estimate that 3,100 properties will benefit from this grant funding. We are also increasing our investment in natural flood risk management. One of our programme for government commitments was to deliver nature-based solutions in all major river catchments. We are investing more than £3 million through our natural flood management programme, as we look to utilise natural processes to store, slow and infiltrate flood waters to reduce flood risk. We estimate this will benefit around 800 properties, whilst also providing much wider benefits such as improved water quality, wildlife habitats and better land management.
For coal tip safety, we continue to deliver a programme of work in collaboration with our partners. We are committed to introducing new legislation during this Senedd to establish a consistent approach to the management, monitoring and oversight of disused tips throughout Wales. This will help protect communities and ensure people can feel safe and secure in their own homes. We continue to commission the Coal Authority to inspect higher rated disused coal tips. The fifth round of inspections is currently in progress. We have a funding programme in place to support local authorities to carry out any maintenance and capital works that have been identified from the inspection programme. For example, our funding is supporting RCT's tip remediation works on the Tylorstown tip. And last week, Rhondda Cynon Taf County Borough Council also announced it has commenced work to improve the management of surface water drainage at Wattstown national tip.
And we are not complacent. While we constantly invest in new flood schemes, we know we must learn from every flood event. This is because we are constantly seeking to improve our ways of working. The Wales independent flood and coastal erosion committee, chaired by Mr Martin Buckle, has taken forward two separate reviews prescribed by our national strategy for flood and coastal risk management. The first review considered the resource challenges faced by our risk management authorities. The review found that, despite sustained, ongoing investment, the flood risk management sector was experiencing a skills gap. This skills gap was evident in both the public and private sectors. The report includes recommendations on how this issue can be addressed, and I look forward to working with the committee to develop options to address this challenge.
The committee's second review was into the current legislation that underpins our flood risk management policy. The extreme nature of the 2020-21 storms has stepped up the debate around delivery, particularly with regard to roles and responsibilities. I recognise that the legislation around flood risk management is robust, but not perfect. I will continue to work with the committee on any potential improvements that can be made as we seek to address the challenges posed by climate change.
Llywydd, this has been a challenging week for all of the people and organisations who work to keep us safe from flooding, but especially for those householders and businesses who have been impacted. My thoughts are with them at this time. Diolch.
Diolch, Llywydd. Dros yr wythnos ddiwethaf, mae glaw trwm parhaus wedi effeithio ar Gymru. Mewn rhai mannau, fe welsom ni dros chwe wythnos o law yn ystod pythefnos cyntaf y flwyddyn. Disgynnodd hwnnw ar dir a oedd eisoes yn ddirlawn, gan gynyddu dŵr ar yr wyneb, gan arwain at lefelau uchel iawn yn yr afonydd ledled Cymru. Ers dydd Mercher, mae Cyfoeth Naturiol Cymru wedi cyhoeddi 50 o rybuddion llifogydd a 95 rhybudd llifogydd. Dyna fwy o dystiolaeth eto bod ein tywydd ni'n mynd yn fwyfwy cyfnewidiol ac oherwydd newid hinsawdd y mae hynny. Mae digwyddiadau glaw yn mynd yn fwy difrifol a dwys, ac maen nhw'n digwydd yn fwy rheolaidd.
Yn anffodus, rydym ni wedi cael adroddiadau bod llifogydd wedi effeithio ar 84 o dai, yn ogystal ag effeithiau ar y rheilffyrdd a'r ffyrdd. Mae llifogydd yn brofiad dirdynnol i drigolion, perchnogion busnesau a chymunedau yn gyffredinol, ond yn enwedig felly i berchnogion tai sydd wedi gweld eu cartrefi yn gorlifo â dŵr. Mae fy meddyliau, a meddyliau fy nghydweithwyr, gyda phawb yr effeithiwyd arnyn nhw. O dan y fath amgylchiadau, rwy'n erfyn ar berchnogion tai i wirio eu hyswiriant eto ac ymchwilio i'r risg o lifogydd i'w tŷ. Fe wyddom ni fod lefelau dealltwriaeth a pharodrwydd yn amrywio yn fawr ymysg ein cymunedau. Mae hi'n bwysig bod pob preswylydd yn gwybod ble i gael gafael ar wybodaeth am lifogydd, fel tudalennau gwe 'gweld eich risg llifogydd' Cyfoeth Naturiol Cymru, ac rydym ni'n parhau i weithio gyda'n hawdurdodau rheoli risg i gynyddu ymwybyddiaeth am lifogydd.
Ond er bod effeithiau wedi bod, fe ddylem ni gadw mewn cof y gallai'r llifogydd fod waeth o lawer heb ymdrechion y gwasanaethau brys, awdurdodau lleol, staff CNC, asiantaethau trafnidiaeth, a gwirfoddolwyr. Mae hi'n hawdd anghofio weithiau, ond mae ein seilwaith ni i gyd yn ddibynnol ar bobl i'w gynnal a'i gadw'n weithredol, yn enwedig yn ystod y tywydd garw. Heb eu hymdrechion nhw, fe allai'r effeithiau i'n cymunedau ni fod yn llawer gwaeth. Ar ran y Llywodraeth, rwyf i am ddiolch o galon i bawb a helpodd yn yr ymateb i'r digwyddiadau diweddar.
Ond mae hi'n bwysig cofio hefyd nad ymateb i lifogydd yn unig mae'r awdurdodau rheoli risg. Maen nhw'n gweithio trwy'r amser i wella ein seilwaith rheoli perygl llifogydd, gan fuddsoddi mewn cynlluniau newydd a gefnogir gan gyllid Llywodraeth Cymru, gan weithio yn barhaus i rymuso ein hasedau hanesyddol ni. Mae'n rhaid iddyn nhw ymdrin hefyd ag etifeddiaeth ein treftadaeth lofaol, megis tomenni glo segur, yn wyneb perygl cynyddol newid hinsawdd.
Yn ystod y tymor Seneddol blaenorol, fe fuddsoddodd Llywodraeth Cymru £390 miliwn mewn rheoli risg llifogydd ac erydu arfordirol. Mae hyn wedi helpu i leihau'r risg o lifogydd i dros 47,000 o dai, drwy greu a rheoli seilwaith a fyddai wedi cael ei brofi yn ystod yr wythnosau diwethaf. Fe fyddwn ni'n ymdrechu bob amser i wneud rhagor. Mae gan ein rhaglen lywodraethu nod eglur ac uchelgeisiol: fe fyddwn ni'n darparu amddiffyniad ychwanegol rhag llifogydd i dros 45,000 o gartrefi yng Nghymru. Nid tasg rwydd fydd honno, ac mae angen buddsoddiad sylweddol ynddi. Wrth i ni geisio cyrraedd y nod hwn, rwy'n falch o gadarnhau bod ein rhaglen rheoli risg arfordirol yn parhau i gyflawni ar gyflymder. Mae gennym ni bum cynllun arfordirol sy'n cael eu hadeiladu ar hyn o bryd, ym Mhorthcawl, Bae Colwyn, Bae Penrhyn, Aberdyfi a'r Mwmbwls. Dyfarnwyd cyllid adeiladu i ddau gynllun arall yn y Rhyl a Phrestatyn, sef cyfanswm o £92 miliwn, ac fe fyddwn ni'n gweld chwe chynllun arall yn nesáu at y gwaith adeiladu dros y flwyddyn nesaf, gan gynnwys Caerdydd, Aberaeron a Bae Hirael.
Nid dim ond buddsoddi mewn cynlluniau mawr yr ydym ni. Eleni, fe dderbyniodd ein grant gwaith ar raddfa fach 90 o wahanol geisiadau, sef cyfanswm o £3.8 miliwn. Mae'r cynllun yn rhoi arian i awdurdodau lleol fynd i'r afael â phroblemau llifogydd sydd o faint llai, a mwy ar wahân. Rydym ni'n amcangyfrif y bydd 3,100 o dai yn elwa ar y cyllid grant hwn. Rydym ni'n cynyddu ein buddsoddiad mewn rheoli risg llifogydd naturiol hefyd. Un o'n rhaglenni ar gyfer ymrwymiadau'r llywodraeth oedd darparu atebion ar sail y byd naturiol ym mhob un o brif ddalgylchoedd yr afonydd. Rydym ni'n buddsoddi mwy na £3 miliwn trwy ein rhaglen rheoli llifogydd yn naturiol, wrth i ni geisio defnyddio prosesau naturiol i storio, arafu ac ymdreiddio dyfroedd llifogydd i leihau perygl llifogydd. Rydym ni'n amcangyfrif y bydd hynny o fudd i tua 800 o dai, gan ddarparu buddion llawer ehangach hefyd megis gwell ansawdd dŵr, cynefinoedd bywyd gwyllt a rheoli tir mewn ffyrdd amgen.
O ran diogelwch tomenni glo, rydym yn parhau i ddarparu rhaglen waith ar y cyd â'n partneriaid. Rydym wedi ymrwymo i gyflwyno deddfwriaeth newydd yn ystod y Senedd hon i sefydlu dull cyson o reoli, monitro a goruchwylio tomenni segur ledled Cymru. Fe fydd hyn yn helpu i ddiogelu cymunedau a sicrhau bod pobl yn gallu teimlo yn ddiogel yn eu cartrefi eu hunain. Rydym ni'n parhau i gomisiynu'r Awdurdod Glo i archwilio tomenni glo segur ystyriaeth uwch. Mae'r bumed rownd o arolygiadau ar y gweill ar hyn o bryd. Mae gennym ni raglen ariannu ar waith i gefnogi awdurdodau lleol i wneud unrhyw waith cynnal a chadw a chyfalaf a nodwyd o'r rhaglen arolygu. Er enghraifft, mae ein cyllid ni'n cefnogi gwaith adfer tipiau Rhondda Cynon Taf ar domen Pendyrus. Ac wythnos ddiwethaf, cyhoeddodd Cyngor Bwrdeistref Sirol Rhondda Cynon Taf ei fod wedi dechrau ar y gwaith o wella rheolaeth draeniad dŵr wyneb yn nhomen Aberllechau.
Ac nid ydym ni'n llaesu dwylo. Er ein bod ni'n buddsoddi mewn cynlluniau llifogydd newydd yn gyson, rydym ni'n gwybod ei bod hi'n rhaid i ni ddysgu oddi wrth bob achos o lifogydd. Mae hyn oherwydd ein bod ni'n ceisio gwella ein ffyrdd ni o weithio trwy'r amser. Mae pwyllgor llifogydd ac erydu arfordirol annibynnol Cymru, dan gadeiryddiaeth Mr Martin Buckle, wedi bwrw ymlaen â dau wahanol adolygiad rhagnodol ar gyfer ein strategaeth genedlaethol i reoli perygl llifogydd ac arfordirol. Roedd yr adolygiad cyntaf o'r farn fod heriau o ran adnoddau yn wynebu ein hawdurdodau rheoli risg ni. Roedd yr adolygiad yn canfod bod y sector rheoli risg llifogydd, er gwaethaf buddsoddiad parhaus, yn gweld bwlch o ran sgiliau. Roedd y bwlch sgiliau hwn yn amlwg yn y sectorau cyhoeddus a phreifat. Mae'r adroddiad yn cynnwys argymhellion ynglŷn â sut y gellir mynd i'r afael â'r mater hwn, ac rwy'n edrych ymlaen at weithio gyda'r pwyllgor i ddatblygu dewisiadau i fynd i'r afael â'r her hon.
Roedd ail adolygiad y pwyllgor ynghylch ddeddfwriaeth bresennol sy'n rhoi sail i'n polisi rheoli perygl llifogydd ni. Mae natur eithafol stormydd 2020-21 wedi cynyddu'r ddadl ynghylch cyflawni, yn enwedig o ran swyddogaethau a chyfrifoldebau. Rwy'n cydnabod bod y ddeddfwriaeth ynglŷn â rheoli risg llifogydd yn gadarn, ond nid yw hi'n berffaith. Rwyf i am barhau i weithio gyda'r pwyllgor ar unrhyw welliannau posibl y gellir eu gwneud nhw wrth i ni geisio mynd i'r afael â'r heriau a achosir gan newid hinsawdd.
Llywydd, mae hon wedi bod yn wythnos heriol i'r holl bobl a mudiadau sy'n gweithio i'n cadw ni'n ddiogel rhag llifogydd, ond yn arbennig i'r deiliaid tai a'r busnesau hynny yr effeithiwyd arnynt. Rwy'n meddwl amdanyn nhw ar hyn o bryd. Diolch.
Janet Finch-Saunders.
Janet Finch-Saunders.
Diolch, Llywydd, and a happy new year.
Wales, of course, is not alone in being hit very hard as climate change continues to worsen, and that, in effect, causes a lot of the problems that you've mentioned in terms of flooding. Last week alone, on just one evening, a total of 27 flood warnings and 43 flood alerts were issued as downpours flooded fields and closed many of our roads. As Dr Paul Jennings said on Sunday,
'Our roads, railways and settlements are hopelessly inadequate to face the challenges ahead'.
There's no denying there has been considerable investment. Between 2016 and 2021, the Welsh Government invested £390 million in helping to manage flood risk, and this financial year it is true that revenue funding for the flood risk management and water revenue BEL increased by around £12 million, whilst capital funding increased by £21 million. Nonetheless, Andrew Morgan, leader of Rhondda Cynon Taf council, has made it very clear that more sustainable investment is now needed, as responding to flooding incidents is now actually having a direct negative impact on councils' resources. He has made the cost of not having that investment very clear. Over 20 properties were flooded, unfortunately, through culverts being overwhelmed because of the volume of water, because of debris washed off the mountains. So, it goes to show they do still need that investment. Rhondda is a prime example of the situation that we have in Wales that needs turning on its head. Whilst more than £14 million has been spent on infrastructure upgrades in Rhondda Cynon Taf since storm Dennis in 2020, £20 million has been spent just on storm repairs over the same time period. Now, as a climate change committee, we've made this very clear in several reports. The Welsh Government should change its approach to revenue allocation for local authorities and take account of current and projected future flood risk. So, Minister, can you clarify that revenue allocation for local authorities in 2023-24 will be based on both current and a new projected flood risk?
We are now eight months on from the announcement of an independent review of flooding events across Wales during the winter of 2021. Professor Elwen Evans KC has been tasked with establishing key findings, shared concerns, lessons learned, successes and good practice, as well as identifying areas for improvement. So, has Professor Evans indicated by when the review will conclude, and has she given any preliminary recommendations for the Welsh Parliament to consider now? Undoubtedly, there are lessons we can all learn and measures that we must all take some responsibility for. However, we do need to see that review.
We have hundreds of ordinary watercourses across Wales where riparian owners have absolutely no idea what their own responsibilities are. In fact, in my own constituency, there are sections of riverside land with no identified owners. So, riparian responsibilities are going ignored. There is a risk to overlooking tributaries and streams. But, as we know in Aberconwy, they can actually be the real cause of some devastating flooding. So, what action are you going to take to ensure that all riparian owners are identified and that they know their duties and their duties are upheld?
Finally, as you will be aware, the Welsh Government has spent £4.25 million on Gilestone Farm. My colleague James Evans MS courageously captured first-hand evidence of the site during a storm, which now shows it almost completely under water. So, Minister, can you explain how on earth can it be safe for your Welsh Government to host events there and whether, in your procuring of this—[Interruption.] Sorry, I'm speaking to the Minister, not the Deputy. And whether flood risk was considered at any point before you made such an investment. Diolch, Llywydd.
Diolch, Llywydd, a blwyddyn newydd dda.
Nid yw Cymru, wrth gwrs, ar ei phen ei hun yn cael ei tharo yn galed iawn wrth i newid hinsawdd barhau i waethygu, ac mae hynny, i bob pwrpas, yn achosi llawer o'r problemau y gwnaethoch chi eu crybwyll o ran llifogydd. Dim ond wythnos diwethaf, ar un noson yn unig, fe gyhoeddwyd cyfanswm o 27 o rybuddion llifogydd a 43 o rybuddion llifogydd wrth i gaeau orlifo gan gau llawer o'n ffyrdd. Fel dywedodd Dr Paul Jennings ddydd Sul,
'Mae ein ffyrdd, rheilffyrdd a'n haneddiadau ni'n echrydus o annigonol i wynebu'r heriau sydd o'n blaenau ni'.
Ni ellir amau'r buddsoddiad sylweddol sydd wedi bod. Rhwng 2016 a 2021, fe fuddsoddodd Llywodraeth Cymru £390 miliwn i helpu i reoli'r perygl o lifogydd, a'r flwyddyn ariannol hon mae hi'n wir fod cyllid refeniw ar gyfer rheoli risg llifogydd a refeniw dŵr BEL wedi cynyddu tua £12 miliwn, tra bod cyllid cyfalaf wedi cynyddu £21 miliwn. Er hynny, mae Andrew Morgan, arweinydd cyngor Rhondda Cynon Taf, wedi dweud yn blaen iawn fod angen buddsoddiad mwy cynaliadwy erbyn hyn, gan fod yr ymateb i ddigwyddiadau llifogydd bellach yn cael effaith ddinistriol yn uniongyrchol ar adnoddau'r cynghorau. Mae hyn wedi gwneud y gost o beidio â gwneud y buddsoddiad hwnnw'n amlwg iawn. Cafodd dros 20 o dai eu gorlifo, yn anffodus, oherwydd ceuffos yn methu ag ymdopi â swm y dŵr, oherwydd malurion a gafodd eu golchi i lawr o'r mynyddoedd. Felly, mae'n hynny'n amlygu eu bod nhw'n dal i fod ag angen am y buddsoddiad hwnnw. Mae Rhondda yn enghraifft wych o'r sefyllfa sydd gennym ni yng Nghymru y mae angen ei gwyrdroi. Tra bod dros £14 miliwn wedi cael ei wario ar uwchraddio seilwaith yn Rhondda Cynon Taf ers storm Dennis yn 2020, mae £20 miliwn wedi cael ei wario ar atgyweirio ar ôl stormydd dros yr un cyfnod. Nawr, yn y pwyllgor newid hinsawdd, rydyn ni wedi gwneud hyn yn eglur iawn mewn sawl adroddiad. Fe ddylai Llywodraeth Cymru newid ei dull o ddyrannu refeniw ar gyfer awdurdodau lleol ac ystyried y perygl presennol o lifogydd a'r hyn a ragamcanir yn y dyfodol. Felly, Gweinidog, a wnewch chi egluro y bydd dyraniad refeniw ar gyfer awdurdodau lleol yn 2023-24 ar sail risg llifogydd ar hyn o bryd a risg a ragwelir?
Mae wyth mis wedi bod erbyn hyn ers cyhoeddiad adolygiad annibynnol o achosion llifogydd ledled Cymru yn ystod gaeaf 2021. Yr Athro Elwen Evans KC sydd â'r gorchwyl o sefydlu canfyddiadau allweddol, rhannu pryderon, y gwersi a ddysgwyd, llwyddiannau ac arfer da, yn ogystal â nodi meysydd ar gyfer gwelliant. Felly, a yw'r Athro Evans wedi dweud pa bryd y daw'r adolygiad i ben, ac a yw hi wedi rhoi unrhyw argymhellion rhagarweiniol i Senedd Cymru eu hystyried nawr? Yn ddiamau, fe geir gwersi y gallwn ni i gyd ddysgu ohonyn nhw a mesurau y mae'n rhaid i bob un ohonom ni gymryd rhywfaint o gyfrifoldeb amdanyn nhw. Eto i gyd, mae angen i ni gael gweld yr adolygiad hwnnw.
Mae gennym ni gannoedd o gyrsiau dŵr cyffredin ledled Cymru lle nad oes gan berchnogion glannau afon syniad o gwbl beth yw eu cyfrifoldebau nhw'n unigol. Yn wir, yn fy etholaeth fy hun, mae darnau o dir ar lan yr afon heb unrhyw berchnogion dynodedig o gwbl. Felly, fe gaiff cyfrifoldebau am lannau afonydd eu hanwybyddu. Mae perygl o anwybyddu llednentydd a nentydd. Ond, fel gwyddom ni yn Aberconwy, fe allai'r rhain fod yn achosi rhai llifogydd gwir ddinistriol. Felly, pa gamau a fyddwch chi'n eu cymryd i sicrhau y bydd pob perchennog glannau afon yn cael ei nodi a'u bod nhw'n gwybod beth yw eu dyletswyddau a bod eu dyletswyddau'n cael eu cynnal?
Yn olaf, fel gwyddoch chi, mae Llywodraeth Cymru wedi gwario £4.25 miliwn ar Fferm Gilestone. Gyda dewrder, fe wnaeth fy nghyd-Aelod yn y Senedd James Evans ffilmio tystiolaeth uniongyrchol o'r safle mewn storm, sydd yn dangos ei fod bron yn llwyr dan ddŵr erbyn hyn. Felly, Gweinidog, a wnewch chi esbonio sut ar wyneb y ddaear y gall hi fod yn ddiogel i Lywodraeth Cymru gynnal digwyddiadau yno ac, yn eich gwaith chi o'i gaffael—[Torri ar draws.] Mae'n ddrwg gen i, gyda'r Gweinidog yr wyf i'n siarad, nid gyda'r Dirprwy. Ac a ystyriwyd y perygl o lifogydd ar unrhyw adeg cyn i chi wneud buddsoddiad o'r fath. Diolch, Llywydd.
Thank you, Janet. So, on the budget issues, I can tell you that the impact of the investments that we have made has been very considerable. So, for example, over the course of the most recent heavy rainfall, the flood defences in Rhondda Cynon Taf, which you referenced, prevented flooding to over 800 properties. The recently completed defence schemes in Park Lane, Aberdare, and Nant y Pentre alone reduced the risk to over 320 properties, and the defences in Rhydyfelin, Abercynon and Mountain Ash provided protection to 133, 123 and 144 properties respectively. The flood gates also helped reduce the risk for properties in Edward Street in Ystrad Mynach and a number of others. We will invest over £71 million in flood and coastal risk management this year, which is the highest annually ever, and the three-year capital budget totals £102 million to allow us to better plan our investment.
But, the bottom line, Janet, is that if we didn't have to pay for the coal tip safety programme, which is the responsibility of the UK Government, we would have many hundreds of millions of pounds more. So, the best thing you could do for your constituents and the people of Wales is to get the Government at UK level, which is run by your party, to step up to its really serious—really serious—obligations to protect all of the people of the UK from the difficulties of coal tip safety. Those coal tips are a legacy of all our shared industrial past, not of the Welsh devolved Government. It is an outrage that the UK Government does not do that, and I absolutely defy you to tell me that we should move budget from somewhere else when we've got to cover off a programme that the UK Government should quite clearly be paying for. So, I'll take no lessons from you on how to do budgeting, for that or anything else.
In terms of the inquiries, that's part of our co-operation agreement with Plaid Cymru. That is a conversation that is ongoing. Elwen Evans has to be allowed to complete her inquiry as it goes ahead. No doubt, the spokesperson from Plaid Cymru will want to go into that further, Llywydd, so I won't go into that in any greater detail.
Diolch i chi, Janet. Felly, o ran materion y gyllideb, fe allaf ddweud wrthych chi fod effaith y buddsoddiadau a wnaethom ni wedi bod yn sylweddol iawn. Er enghraifft, yn ystod y glaw trwm diweddaraf, roedd yr amddiffynfeydd llifogydd yn Rhondda Cynon Taf, yr oeddech chi'n cyfeirio atyn nhw, yn atal llifogydd i dros 800 o gartrefi. Yn ddiweddar, ar eu pennau eu hunain, gwnaeth cynlluniau amddiffyn Park Lane, Aberdâr, a Nant y Pentre leihau'r risg i dros 320 o dai, a rhoddodd yr amddiffynfeydd yn Rhydyfelin, Abercynon ac Aberpennar amddiffyniad i 133, 123 a 144 o dai yn y drefn honno. Cynorthwyodd y llifddorau hefyd wrth leihau'r risg i eiddo yn Stryd Edward yn Ystrad Mynach a nifer o rai eraill. Fe fyddwn ni'n buddsoddi dros £71 miliwn mewn rheoli peryglon o lifogydd ac arfordirol eleni, sef y swm blynyddol mwyaf erioed, ac mae cyfanswm y gyllideb gyfalaf tair blynedd o £102 miliwn yn ein galluogi ni i gynllunio ein buddsoddiad ni'n well.
Ond, diwedd y gân, Janet, yw pe na fyddai raid i ni dalu am raglen ddiogelwch y tomenni glo, sy'n gyfrifoldeb i Lywodraeth y DU, fe fyddai gennym ni gannoedd lawer o filiynau o bunnoedd yn rhagor. Felly, y peth gorau y gallech chi ei wneud i'ch etholwyr a phobl Cymru yw cael y Llywodraeth ar lefel y DU, sy'n cael ei rhedeg gan eich plaid chi, i wneud ei dyletswyddau gwirioneddol ddifrifol—gwirioneddol ddifrifol—o ran ei rhwymedigaethau i amddiffyn holl bobl y DU rhag anawsterau oherwydd peryglon tomenni glo. Mae'r tomenni glo hyn yn waddol ein gorffennol diwydiannol cyffredin ni, nid i Lywodraeth ddatganoledig Cymru. Gwarth o beth yw nad yw Llywodraeth y DU yn gwneud felly, ac rwy'n rhyfeddu atoch yn ddweud wrthyf i y dylem ni symud cyllideb o rywle arall pan fo'n rhaid i ni dalu am raglen y dylai Llywodraeth y DU fod yn talu amdani yn gwbl amlwg. Felly, nid wyf i am gymryd unrhyw wersi oddi wrthych chi ynglŷn â sut i lunio cyllidebau, ar gyfer hyn nac unrhyw beth arall.
O ran yr ymholiadau, mae hynny'n rhan o'n cytundeb cydweithredu gyda Phlaid Cymru. Mae honno'n sgwrs sy'n parhau. Mae'n rhaid i Elwen Evans allu cwblhau ei hymchwiliad wrth iddo fynd rhagddo. Yn ddiamau, fe fydd llefarydd Plaid Cymru yn awyddus i ymhelaethu eto ar hynny, Llywydd, felly ni fyddaf i'n manylu ar hynny o gwbl.
Well, good timing. Heledd Fychan.
Wel, amseru da. Heledd Fychan.
Diolch Llywydd. I welcome the statement today from the Minister, and in particular, my thoughts are also with those who were devastated by flooding. For any of us who have seen it first-hand, it is absolutely devastating. And, there are people to whom it has happened time and time again. Last week, there were two properties in my region that were affected twice—on Thursday and Saturday—and it’s just soul destroying. So, I think all of my statements today are made thinking of those people who can’t sleep every time it rains heavily now—that concern. And also for those businesses that can’t have insurance, or residents who simply have been costed out of insurance, despite a flood Re and such schemes.
Diolch Llywydd. Rwy'n croesawu datganiad heddiw gan y Gweinidog, ac yn arbennig, rwy'n meddwl am bob un sydd wedi dioddef difrod yn sgil lifogydd. I unrhyw rai ohonom ni sydd wedi gweld hynny'n uniongyrchol, mae'n beth cwbl ddinistriol. Ac, mae yna bobl y mae hyn wedi digwydd iddyn nhw dro ar ôl tro. Wythnos diwethaf, effeithiwyd ar ddau dŷ yn fy rhanbarth i ddwy waith—ddydd Iau a dydd Sadwrn—ac mae hynny'n gwbl anrheithiol. Felly, rwy'n credu bod pob un o'r datganiadau a wnaf i heddiw yn cael eu gwneud gyda'r bobl hynny mewn cof nad ydyn nhw'n gallu cysgu nawr bob tro mae hi'n glawio yn drwm—am y pryder hwnnw. A'r busnesau hynny hefyd nad ydyn nhw'n gallu cael yswiriant, a thrigolion nad ydynt yn gallu fforddio yswiriant, i bob pwrpas, er gwaethaf Flood Re a chynlluniau o'r fath.
I would like to ask a number of questions, please, Minister, because as we’ve said, this is an issue that is going to continue to affect communities across Wales because of the climate emergency. This isn’t something that is concerning for the future, but is evidence of climate change and its impact now. And we must do more, I believe, to support those living in at-risk communities.
You referenced the independent review rather than the inquiry. There is a distinction; I fought very hard for an inquiry, but was pleased that we were able to at least secure a review. But I would like clarity, Minister, in terms of how elected representatives will be able to submit evidence in terms of that review. I think it is crucial that work moves forward, and I know communities that have been affected yet again. Some of these that were devastated in 2020 and 2021 will, of course, want to submit more recent evidence, especially when there has been work, but that hasn’t perhaps proved successful.
Secondly, I would like to ask—. Following the devastating flooding of 2020, your predecessor emphasised the need for a national conversation and for greater support to be available for communities to become more resilient. I would like to ask: where is that direct support? Because the experience of communities across Wales that I’ve been speaking to is that it’s very ad hoc, it’s up to them, where you have people who are very proactive or may have expertise in this area, who are able to lead that as volunteers. There are some very effective schemes in place with flood action groups, but perhaps for communities that are more vulnerable and perhaps don’t have that expertise, they feel that they’re being left without that support. And something that was questioned at the time was, yes, we agree that a national conversation is needed, we won’t be able to protect every home and business, unfortunately, but how do we have that national conversation, and who is going to lead that conversation? Because two years on, it hasn’t happened, and I think we urgently need that.
We’ve referenced before as a party the need for a Welsh flood forum as we see a national flood forum in England, a Scottish flood forum in Scotland, and what they do is go into communities to help with setting up things like flood action groups and providing that emergency response on the ground. That includes counselling, support and advice around housing and all sorts of things, because what we are also seeing now in many of the communities affected in 2020 and 2021 are perhaps the impact, because homes weren’t dried out properly; people couldn’t afford it because they didn’t have insurance, and that’s now creating huge health problems in terms of respiratory diseases. So, therefore, there is that need, I think, on the ground for a direct response. So, I would like to know where that national conversation is, who’s going to be leading on that, and how that is going to facilitate, then, that resilience. Because I think just repeating ‘communities need to become more resilient’ doesn’t actually help them in terms of becoming resilient, and I don’t think it will take a lot of funding in terms of that support.
Another point I would like to raise is what you referenced in terms of the skills gap, and this was also emphasised by Audit Wales in their report published before Christmas. Worryingly, it stated in that report that some local authorities aren’t even able to put in bids for the funding that is available, because they don’t have the staff and the expertise to develop those bids. Therefore, Audit Wales emphasised—quite a rare thing to say in the Senedd—that this isn’t a matter that the funding isn’t available; the funding is there, but local authorities aren’t able to apply for the funding because of the skills gap. And worryingly as well, not all local authorities across Wales are able to implement the schemes either, which means that they’re not able to avail of the funding through the co-operation agreement. Therefore, how are we addressing the skills gap you reference here? But, when we will receive an update as a Senedd, and are we assured that Natural Resources Wales have the number of staff to deal with flooding? They mentioned that, after the 2020 floods, at least 70 more staff members were needed. Are we assured that they have those staff in place, and how are we going to ensure that we are doing everything possible to ensure that no-one goes through flooding unnecessarily? Diolch.
Fe hoffwn i ofyn nifer o gwestiynau, os gwelwch chi'n dda, Gweinidog, oherwydd fel rydym ni wedi dweud, mater yw hwn a fydd yn parhau i effeithio ar gymunedau ledled Cymru oherwydd yr argyfwng hinsawdd. Nid rhywbeth yw hyn sy'n peri pryder i'r dyfodol, ond tystiolaeth o newid hinsawdd a'i effaith nawr. Ac mae'n rhaid i ni wneud mwy, rwy'n credu, i gefnogi'r rhai sy'n byw mewn cymunedau sydd mewn perygl.
Roeddech chi'n cyfeirio at yr adolygiad annibynnol yn hytrach na'r ymchwiliad. Mae yna wahaniaeth; fe wnes i frwydro yn galed iawn am ymchwiliad, ond roeddwn i'n falch ein bod ni wedi gallu sicrhau adolygiad o leiaf. Ond fe hoffwn i gael eglurder, Gweinidog, o ran sut y bydd cynrychiolwyr etholedig yn gallu cyflwyno tystiolaeth o ran yr adolygiad hwnnw. Rwyf i o'r farn ei bod hi'n hanfodol bod y gwaith yn symud yn ei flaen, ac rwy'n gwybod am gymunedau yr effeithiwyd arnyn nhw unwaith eto. Wrth gwrs, fe fydd rhai o'r rhain a gafodd eu effeithio'n ofnadwy yn 2020 a 2021 yn awyddus i gyflwyno tystiolaeth fwy diweddar, yn enwedig pan fo gwaith wedi bod, ond hwnnw efallai heb fod yn llwyddiant.
Yn ail, fe hoffwn i ofyn—. Yn dilyn llifogydd dinistriol 2020, fe bwysleisiodd eich rhagflaenydd yr angen am sgwrs genedlaethol a bod mwy o gefnogaeth ar gael i gymunedau allu bod yn fwy cadarn. Fe hoffwn i ofyn: ble mae'r gefnogaeth uniongyrchol honno? Oherwydd profiad cymunedau yr wyf i wedi bod yn siarad â nhw ledled Cymru yw ei bod, am y tro, i raddau helaeth, yn gyfrifoldeb arnyn nhw, lle mae gennych chi bobl sy'n rhagweithiol iawn neu sydd ag arbenigedd yn y maes hwn, sy'n gallu arwain hynny wrth wirfoddoli. Fe geir rhai cynlluniau effeithiol iawn ar waith gyda grwpiau sy'n gweithredu o ran llifogydd, ond mewn rhai cymunedau sy'n fwy agored i niwed efallai nad yw'r arbenigedd hwnnw yno, maen nhw'n teimlo eu bod nhw'n cael eu gadael yn amddifad o'r cymorth hwnnw. A rhywbeth a gafodd ei amau ar y pryd oedd, ydym, rydym ni'n cytuno bod angen sgwrs genedlaethol, ond na fyddwn ni'n gallu diogelu pob cartref a busnes, yn anffodus, ond sut mae cael y sgwrs genedlaethol honno, a phwy sy'n mynd i arwain y sgwrs honno? Oherwydd ddwy flynedd yn ddiweddarach, nid yw honno wedi digwydd, ac rwyf i o'r farn fod angen honno arnom ni ar fyrder.
Mae ein plaid ni wedi cyfeirio o'r blaen at yr angen am fforwm llifogydd Cymru pan welwn ni fforwm llifogydd cenedlaethol yn Lloegr, a fforwm llifogydd yn yr Alban, a'r hyn y maen nhw'n ei wneud yw mynd i gymunedau i helpu i sefydlu pethau fel grwpiau gweithredu llifogydd a darparu ymateb brys fel hyn ar lawr gwlad. Mae hynny'n cynnwys cwnsela, cefnogaeth a chyngor ynghylch tai a phob math o bethau eraill, oherwydd yr hyn yr ydym ni'n ei weld hefyd nawr efallai mewn llawer o'r cymunedau yr effeithiwyd arnynt yn 2020 a 2021 yw'r effaith, oherwydd na chafodd cartrefi pobl eu sychu yn briodol; nid oedd pobl yn gallu fforddio hynny oherwydd nad oedd ganddyn nhw yswiriant, ac mae hynny'n creu problemau iechyd enfawr o ran clefydau anadlol. Felly, mae'r angen hwnnw, rwy'n credu, ar lawr gwlad i fod ag ymateb sy'n uniongyrchol. Felly, fe hoffwn i wybod am y sefyllfa o ran y sgwrs genedlaethol honno, pwy fydd yn arwain honno, a sut fydd honno'n hwyluso'r cadernid hwnnw wedyn. Oherwydd rwyf i o'r farn nad yw ailadrodd 'mae angen i gymunedau fod yn fwy cadarn' mewn gwirionedd yn eu helpu nhw o ran bod yn fwy cadarn, ac nid wyf i'n credu y byddai'n cymryd llawer o gyllid o ran y gefnogaeth honno.
Pwynt arall yr hoffwn ei godi yw'r hyn yr oeddech chi'n cyfeirio ato o ran bwlch sgiliau, ac fe gafodd hynny ei bwysleisio hefyd gan Archwilio Cymru yn eu hadroddiad a gyhoeddwyd cyn y Nadolig. Yn bryderus iawn, roedd yr adroddiad hwnnw'n dweud nad yw rhai awdurdodau lleol hyd yn oed yn gallu cyflwyno ceisiadau am y cyllid sydd ar gael, oherwydd nad oes ganddyn nhw'r staff na'r arbenigedd i ddatblygu'r ceisiadau hynny. Roedd Archwilio Cymru yn pwysleisio, felly—peth anghyffredin iawn i'w ddweud yn y Senedd—nad mater o ran diffyg cyllid ar gael yw hwn; mae'r arian ar gael, ond nid yw awdurdodau lleol yn gallu gwneud cais am yr arian oherwydd y bwlch sgiliau. Ac yn bryderus hefyd, nid yw pob awdurdod lleol ledled Cymru yn gallu gweithredu'r cynlluniau ychwaith, sy'n golygu nad ydyn nhw'n gallu manteisio ar y cyllid trwy'r cytundeb cydweithredu. Felly, sut rydym ni am fynd i'r afael â'r bwlch sgiliau yr ydych chi'n cyfeirio ato yma? Ond, pan fyddwn ni'n cael ein diweddaru yn y Senedd, ac a ydym ni'n sicr bod gan Cyfoeth Naturiol Cymru'r niferoedd o staff i ymdrin â llifogydd? Roedden nhw'n crybwyll, ar ôl llifogydd 2020, bod angen o leiaf 70 aelod arall o staff eto. A oes sicrwydd gennym ni fod y staff ganddyn nhw yn eu lle, a sut fyddwn ni'n sicrhau ein bod nhw'n gwneud popeth posibl i sicrhau nad oes neb yn profi llifogydd yn ddiangen? Diolch.
Diolch, Heledd. Just in terms of the review, as was part of the discussion between us, there are a number of different types of review going on. I just referenced the two by the flood and coastal erosion committee, for example. So, Professor Elwen Evans KC's review fits into a pattern of other pieces of work that are going on, so just to reassure that it's not intended to be a catch-all, and I know you know that.
She will be writing out to relevant elected representatives asking them for input at an appropriate time in her review. She's got to be allowed to get on with it, it's independent, obviously, although it's been commissioned jointly between us under the co-operation agreement. I anticipate that that will not be very much longer now, and it's up to her how she does that, though the terms of reference are pretty clear that she has to do that. I would be very surprised indeed if the Rhondda area wasn't a part of that, because that's obviously where much of the flooding has just occurred, and this is a review that we want to learn lessons from, not just from the past, but ongoing. I'm sure that there will be other many-times impacted areas of Wales that she'll want to discuss with elected representatives there. So, I anticipate that happening shortly. I don't have the actual date on me—well, I don't know the actual date, it's up to her, but that was something that she certainly discussed with myself and the designated Member for this purpose, so I'm sure that that's on its way.
What we want to do is learn lessons from those sets of reviews about how things are working on the ground and what improvements there will need to be. We know that there will need to be improvements, we wouldn't be asking for the reviews if we thought everything was tremendous. So, we will be wanting to look at those, digest them and then come forward with a set of improvements. One of the things that we are looking at is this whole flood awareness issue, so, again, I want to pay tribute to the people who've been out in all weathers across Wales from every single responder service, including NRW. I think we forget a little bit that the hard resource that we see in the river, the intervention, requires those people to be out making sure that it works. So, I do want to just make sure that we acknowledge the difficulty of their working conditions.
But also, it's just heartbreaking to have your house flooded, never mind if it's happening twice in three days. We absolutely know that, and that's why we've got this big investment programme, and, again, we've got an agreement in the co-operation agreement to put the coastal risk programme up—sorry, I've suddenly got a frog in my throat, excuse me—and that's very welcome. What is very good to see is that, in the response coming back from the local authorities this time, the properties the had been protected were protected. So, it's not like it didn't work, it's just that it's getting worse, so more properties keep getting into the flooding area. But the ones that were at risk last time and had the flood defences put in were protected, so that's something to be grateful for, although, as we see, climate change is accelerating, so we need to expand the programme.
I don't have any problem at all with the suggestion about looking at flood action groups, only to say that we are just waiting on the review outcomes so that we can go through them, and I'm sure that that will be one of the things that we consider. The skills gap is also something we've been considering, as is the insurance. Vaughan Gething and I met to discuss the issues around insurance, particularly commercial insurance, very recently. I think it might have been yesterday, but my time sense is terrible, it might have been the day before—well, it wouldn't have been the day before, would it, so it was probably Monday or Friday, anyway. We will be approaching the UK Government about putting in place a similar scheme for businesses, although it's more complicated for commercial properties. I don't know why I'm suddenly coughing. [Interruption.] So, I share your concern and want to reassure you that we are doing what you've asked. Sorry.
Diolch, Heledd. Dim ond o ran yr adolygiad, a oedd yn rhan o'r drafodaeth a fu rhyngom ni, fe geir nifer o wahanol fathau o adolygiad yn digwydd ar hyn o bryd. Fe gyfeiriais i at y ddau gan y pwyllgor llifogydd ac erydu arfordirol, er enghraifft. Felly, mae adolygiad yr Athro Elwen Evans KC yn dilyn patrwm darnau eraill o waith sy'n digwydd, felly dim ond ar gyfer tawelu meddyliau nad y bwriad yw i hwnnw gwmpasu popeth, ac fe wn i eich bod chi'n gwybod hynny.
Fe fydd hi'n ysgrifennu at gynrychiolwyr etholedig perthnasol yn gofyn iddyn nhw am fewnbwn ar gam priodol yn ei hadolygiad hi. Mae'n rhaid i ni ganiatáu iddi hi fwrw ymlaen, mae'r adolygiad yn annibynnol, yn amlwg, er iddo gael ei gomisiynu ar y cyd rhyngom ni yn unol â'r cytundeb cydweithredu. Rwy'n rhagweld na fydd hi'n cymryd llawer mwy i hwnnw ddod nawr, a mater iddi hi yw sut y bydd hi'n gwneud hynny, er bod y cylch gwaith yn eglur iawn ei bod hi'n ofynnol iddi wneud hynny. Fe fyddwn i'n synnu'n fawr yn wir pe na fyddai ardal y Rhondda yn rhan o'r adolygiad hwnnw, oherwydd yn amlwg dyna ble roedd llawer o'r llifogydd diweddar iawn, ac mae hwn yn adolygiad yr ydym ni'n awyddus i ddysgu gwersi ohono, nid dim ond o'r gorffennol yn unig, ond trwy'r amser. Rwy'n siŵr y bydd yna ardaloedd eraill yng Nghymru yr effeithiwyd arnyn nhw sawl gwaith y bydd angen eu trafod gyda chynrychiolwyr etholedig yn y mannau hynny. Felly, rwy'n rhagweld y bydd hynny'n digwydd yn fuan. Nid oes gennyf i ddyddiad gwirioneddol yma—wel, ni wn i am y dyddiad gwirioneddol, mater iddi hi yw hwnnw, ond, yn sicr fe drafodwyd hynny gyda'r Aelod dynodedig a minnau at y diben hwn, felly rwy'n siŵr bod yr adolygiad ar ei ffordd.
Yr hyn yr ydym ni'n dymuno ei wneud yw dysgu gwersi o'r setiau hynny o adolygiadau ynglŷn â sut mae pethau yn gweithio ar lawr gwlad a pha welliannau fydd eu hangen. Rydym ni'n gwybod y bydd angen gwelliannau, ni fyddem wedi gofyn am adolygiadau pe byddem ni'n credu bod popeth yn rhagorol. Felly, fe fyddwn ni'n dymuno edrych ar y rhain, pori drostyn nhw a chyflwyno cyfres o welliannau wedyn. Un o'r pethau yr ydym ni'n eu hystyried yw'r holl fater hwn o ymwybyddiaeth am lifogydd, felly, unwaith eto, fe hoffwn i roi teyrnged i'r bobl sydd wedi bod allan ym mhob tywydd ledled Cymru o bob un o'r gwasanaethau ymatebwyr, yn cynnwys CNC. Rwy'n credu ein bod ni'n anghofio rhywfaint o'r adnodd gwirioneddol a welwn ni yn yr afon, sef yr ymyrraeth, yn gofyn i'r bobl hyn fod allan yn sicrhau ei fod yn gweithio. Felly, fe hoffwn ni wneud yn siŵr ein bod ni'n cydnabod anhawster eu hamodau gwaith.
Ond hefyd, peth torcalonnus yw cael llifogydd yn eich cartref, heb sôn am i'r peth ddigwydd ddwywaith mewn tridiau. Rydym ni'n llwyr gydnabod hynny, a dyna pam mae'r rhaglen fuddsoddi fawr hon gennym ni, ac, unwaith eto, mae gennym ni gytundeb yn y cytundeb cydweithredu i sefydlu'r rhaglen risg arfordirol—mae'n ddrwg gen i, rwyf wedi mynd yn grug yn sydyn, esgusodwch fi—ac mae hynny i'w groesawu yn fawr. Yr hyn sy'n dda iawn i'w weld, yn yr ymateb sy'n dod gan yr awdurdodau lleol y tro hwn, yw bod y tai a amddiffynnwyd wedi cael eu diogelu. Felly, nid yw hi fel pe bai hynny heb weithio, dim ond bod llifogydd yn gwaethygu, felly mae mwy o dai eto yn cael eu nodi mewn ardaloedd lle ceir llifogydd. Ond roedd y rhai a oedd mewn perygl y tro diwethaf ac a gafodd yr amddiffynfeydd rhag llifogydd wedi cael eu diogelu, felly mae hynny'n rhywbeth i fod yn ddiolchgar amdano, er, fel rydym ni'n ei weld, mae newid hinsawdd yn cyflymu, felly mae angen i ni ehangu'r rhaglen hon.
Nid oes gennyf i unrhyw broblem o gwbl gyda'r awgrym ynglŷn ag edrych ar grwpiau gweithredu llifogydd, dim ond dweud ein bod ni'n aros am ganlyniadau'r adolygiad ar gyfer mynd trwyddyn nhw, ac rwy'n siŵr y bydd hwnnw'n un o'r pethau y byddwn ni'n rhoi ystyriaeth iddyn nhw. Mae'r bwlch sgiliau yn rhywbeth yr ydym ni wedi bod yn ei ystyried hefyd, fel yswiriant. Fe wnaeth Vaughan Gething a minnau gyfarfod i drafod materion yswiriant, yn enwedig yswiriant masnachol, yn ddiweddar iawn. Rwy'n credu efallai mai ddoe oedd hi, ond mae fy synnwyr i o amser yn ofnadwy, efallai mai echdoe oedd hi—wel, nid echdoe a fyddai hi chwaith, felly mae'n debyg mai dydd Llun neu ddydd Gwener oedd hi, beth bynnag am hynny. Rydym ni am fynd at Lywodraeth y DU i drafod sefydlu cynllun tebyg ar gyfer busnesau, er y byddai hynny'n fwy cymhleth ar gyfer eiddo masnachol. Rwy'n pesychu yn sydyn, heb wybod pam. [Torri ar draws.] Felly, rwy'n rhannu eich pryderon chi ac yn awyddus i'ch sicrhau chi ein bod ni'n gwneud yr hyn y gwnaethoch chi ofyn yn ei gylch. Mae'n ddrwg gen i.
Thank you for that statement, Minister. In December, the Red Cross launched its new report, 'Every time it rains', which highlighted that more needs to be done to support communities to better prepare for and recover from flooding. The report raises several points, but most concerning for me were the findings that awareness of flood risk among those living in areas that are at risk of flooding is low, as you've mentioned, Minister. Lack of awareness impacts on many households having inadequate flood insurance and leads people to being unaware of the actions that they can take to prepare for a worst-case scenario.
Some communities, like Afon Village in my constituency, have flood volunteer groups, who help alert residents to flood risk, liaise with authorities on blockages in rivers and give out information on what to do with valuables, amongst many other things. We've seen, over the last few years, that flooding and extreme weather events are increasingly becoming the norm, and the emotional and financial cost after a devastating event can be huge, so resources can be better placed in building resilience in the first place. So, what actions are the Welsh Government taking to ensure that those living in areas at risk of flooding in Wales know what to do to prepare for a flood? You've mentioned the review, but what more can be done to promote flood volunteer groups to expand to include more communities that are now at risk?
Diolch i chi am y datganiad hwn, Gweinidog. Ym mis Rhagfyr, lansiodd y Groes Goch ei adroddiad newydd, 'Every time it rains', a oedd yn tynnu sylw at yr angen i wneud mwy i gefnogi cymunedau i baratoi yn well ar gyfer llifogydd ac adfer ohonyn nhw. Mae'r adroddiad yn codi sawl pwynt, ond y mwyaf pryderus yn fy marn i oedd y canfyddiadau bod ymwybyddiaeth o berygl llifogydd ymhlith y rhai sy'n byw mewn ardaloedd sydd mewn perygl o lifogydd yn isel, fel rydych chi wedi sôn, Gweinidog. Mae diffyg ymwybyddiaeth yn effeithio ar lawer o aelwydydd o ran bod ag yswiriant llifogydd sy'n annigonol ac yn arwain pobl i ddiffyg ymwybyddiaeth o'r camau y gallan nhw eu cymryd i baratoi ar gyfer y sefyllfa waethaf bosibl.
Mae gan rai cymunedau, fel Pentref Afon yn fy etholaeth i, grwpiau o wirfoddolwyr llifogydd, sy'n helpu i dynnu sylw trigolion at berygl llifogydd, a chysylltu ag awdurdodau ar rwystrau mewn afonydd a rhoi gwybodaeth ynglŷn â'r hyn i'w wneud gyda phethau gwerthfawr, ymhlith llawer o bethau eraill. Rydym ni wedi gweld, dros y blynyddoedd diwethaf, bod llifogydd a thywydd eithafol yn dod yn gynyddol arferol, ac fe all y gost emosiynol ac ariannol ar ôl digwyddiad dinistriol fod yn enbydus, felly fe ellid rhoi'r adnoddau mewn sefyllfa well o ran meithrin cadernid yn y man cychwynnol. Felly, pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i sicrhau bod y rhai sy'n byw mewn ardaloedd sydd mewn perygl o lifogydd yng Nghymru yn gwybod beth i'w wneud i baratoi ar gyfer llifogydd? Rydych chi wedi sôn am yr adolygiad, ond beth arall y gellir ei wneud i annog grwpiau llifogydd gwirfoddol i ehangu er mwyn cynnwys mwy o gymunedau sydd mewn perygl erbyn hyn?
Thank you, Jayne. I will be meeting the British Red Cross very shortly to discuss their report with them; we're very interested in the findings. And indeed, we're interested in working with all groups right across Wales who've got something to add to this plan of action, really, because there's no argument with any of us that we need to do this as fast as possible, and we need to employ every single lever we have to make sure that people are as flood aware as they possibly can be, and that, if they are flooded out, they absolutely understand what to do to recover as fast as possible and who to reach out to for support. But that needs to also be happening—. As soon as you know you're in a flood-risk property, you need to be able to understand what needs to happen to get the protection that you require. So, I absolutely agree with you. I'm meeting them shortly to discuss it. I'd be more than happy to discuss that meeting with you once it's happened.
Diolch i chi, Jayne. Fe fyddaf i'n cwrdd â'r Groes Goch Brydeinig yn fuan iawn i drafod eu hadroddiad gyda nhw; mae gennym ni ddiddordeb mawr yn y canfyddiadau. Ac yn wir, mae gennym ni ddiddordeb mewn gweithio gyda phob grŵp yn iawn ledled Cymru sydd â rhywbeth i'w ychwanegu at y cynllun gweithredu hwn, mewn gwirionedd, oherwydd nid oes unrhyw ddadl gan unrhyw un ohonom ni ynglŷn â'r angen i ni wneud hyn mor gyflym â phosibl, ac mae angen i ni ddefnyddio pob un ysgogiad sydd gennym i sicrhau bod pobl mor ymwybodol o lifogydd ag y gallan nhw fod, a'u bod nhw, os ydyn nhw'n cael llifogydd, yn deall yn union beth i'w wneud i adfer mor gyflym â phosib a phwy i ofyn iddyn nhw am gefnogaeth. Ond mae angen i hynny fod yn digwydd hefyd—. Cyn gynted ag y byddwch chi'n gwybod eich bod chi mewn tŷ sydd mewn perygl o lifogydd, mae angen i chi allu deall beth fydd angen iddo ddigwydd er mwyn bod â'r amddiffyniadau y mae eu hangen arnoch chi. Felly, rwy'n cytuno â chi'n gyfan gwbl. Fe fyddaf i'n cyfarfod â nhw'n fuan i drafod y mater. Fe fyddaf i'n fwy na pharod i drafod y cyfarfod hwnnw gyda chi pan fydd hwnnw wedi bod.
Minister, the floods that have, yet again, devastated people's lives don't just take a toll on carpets and wallpaper. When dirty water is cleaned away, the stains aren't just physical. People are left traumatised, frightened and unsure of what the next heavy rainfall will bring. We've already heard from Jayne Bryant that the red cross's report, 'Every time it rains', talks about the need to increase awareness of flood risks. I do commend the report to you.
I'd like to press you, please, on what psychological support will be offered to people who've been flooded again. I know of at least one street in my region where flooding has been caused by the same reason as in early 2020: a blocked culvert. If the same thing keeps happening, how can these residents trust that their properties will be safe in the future? And finally, what counselling services will be made available in schools in affected areas, please, because particularly very little children can find these incidents really deeply damaging? Thank you.
Gweinidog, mae'r llifogydd sydd, unwaith eto, wedi dinistrio bywydau pobl nid yn unig yn difrodi carpedi a phapur wal. Pan fydd dŵr budr yn cael ei lanhau i ffwrdd, nid staeniau ffisegol yn unig sydd ar ôl. Mae pobl yn cael eu gadael gydag archoll, maen nhw'n ofnus ac yn ansicr o'r hyn a ddaw yn sgil y glaw trwm nesaf. Rydym ni wedi clywed eisoes gan Jayne Bryant bod adroddiad y Groes Goch, 'Every time it rains', yn sôn am yr angen i gynyddu ymwybyddiaeth o beryglon llifogydd. Rwy'n cymeradwyo'r adroddiad i chi.
Fe hoffwn i bwyso arnoch chi, os gwelwch chi'n dda, ynglŷn â'r pha gymorth seicolegol a gaiff ei gynnig i bobl sydd wedi dioddef llifogydd unwaith eto. Fe wn am o leiaf un stryd yn fy rhanbarth i lle cafodd llifogydd eu hachosi gan yr un rheswm ag yn gynnar yn 2020: ceuffos wedi blocio. Os bydd yr un peth yn parhau i ddigwydd, sut all y trigolion hyn ymddiried y bydd eu tai nhw'n ddiogel yn y dyfodol? Ac yn olaf, pa wasanaethau cwnsela a fydd ar gael mewn ysgolion mewn ardaloedd a effeithiwyd, os gwelwch chi'n dda, oherwydd mae plant bach iawn yn arbennig yn canfod y digwyddiadau hyn yn wirioneddol andwyol iawn? Diolch i chi.
Thank you, Delyth. That is absolutely right. I've met myself with many of the families that have been affected, and it's absolutely right that they are very severely impacted. One family told me that their three-year-old was very scared every time it rained even normally because they'd been flooded and she was worried about it. So, it's a real problem.
The first thing to do is to make sure that we manage to get a programme in place that extends the flood protection to properties, so that we can minimise that risk as much as is humanly possible. I will certainly speak to my colleague Jeremy Miles about doing something in the schools in particularly affected areas—I think that's a very good idea, to just discuss exactly how the children feel about it and what can be done. So, I'm certainly very happy to do that.
We have got the National Infrastructure Commission for Wales—I should have mentioned earlier—also looking at this from the point of view of resilience for infrastructure. But infrastructure includes social infrastructure as well, so I'd be very interested to see what they come up with. We are very aware of the society and community impacts of this. This isn't just, as you say, about carpets and so on, although that can be pretty devastating. It is absolutely about the psychological effect of having your home no longer feel like your home, so we certainly do get that.
I've visited a number of homes that have been flooded and people have kept a small mark on the wall to show where it got to, because it's traumatising for them. So, I completely accept that, Delyth, and I think we really do want to work with our communities to make sure (a) that they're as resilient as possible, and (b) that the recovery process is as fast as is humanly possible. And I've already mentioned that we'll be working with the UK Government to do something about the insurance situation. The Flood Re insurance is available for domestic properties, but, actually, it's got a time limit on it, so we need to make sure that there's another programme in place. And as I said, commercial property currently isn't covered by it, and there's a range of issues around the difficulty of that. But that shouldn't be impossible to overcome, so we've asked for meetings with the insurance sector about how to do that, in conjunction with the UK Government, because, frankly, the market isn't big enough in Wales for us to be able to make any impact, so we'll work with them to make sure that we can get a suitable scheme in place. In the meantime, we've asked our local authorities to assess the damage for local businesses and to work with them to make sure they can recover.
Diolch i chi, Delyth. Mae hynny'n gwbl gywir. Rwyf i wedi cyfarfod yn bersonol gyda nifer o'r teuluoedd sydd wedi cael eu heffeithio, ac mae hi'n gwbl gywir eu bod nhw wedi cael eu dylanwadu mewn ffordd ddifrifol iawn. Dywedodd un teulu wrthyf i fod eu plentyn tair oed yn bryderus iawn bob tro yr oedd hi'n bwrw glaw hyd yn oed yn arferol am eu bod nhw wedi cael llifogydd ac roedd hi'n poeni am hynny. Felly, mae hi'n broblem wirioneddol.
Y peth cyntaf i'w wneud yw sicrhau ein bod ni'n llwyddo i gael rhaglen ar waith sy'n ehangu amddiffyniad rhag llifogydd i dai, er mwyn lleihau'r perygl o hynny gymaint ag y gallwn ni. Fe fyddaf yn sicr o siarad â'm cydweithiwr Jeremy Miles ynglŷn â gwneud rhywbeth yn yr ysgolion mewn ardaloedd a gafodd eu heffeithio yn arbennig—rwy'n credu bod hwnnw'n syniad da iawn, sef trafod yn union sut mae'r plant yn teimlo ynghylch hyn a'r hyn a ellir ei wneud. Felly, rwy'n sicr yn hapus iawn i wneud hynny.
Mae Comisiwn Seilwaith Cenedlaethol Cymru gennym ni—fe ddylwn i fod wedi sôn amdano'n gynharach—sydd hefyd yn edrych ar hyn o safbwynt cadernid ar gyfer seilwaith. Ond mae seilwaith yn cynnwys seilwaith cymdeithasol hefyd, felly fe fydd hi'n dda iawn gennyf i gael gwybod beth fydden nhw'n ei gynnig. Rydym ni'n ymwybodol iawn o effeithiau hyn yn gymdeithasol a chymunedol. Nid, fel y dywedwch chi, am garpedi ac ati yw hyn, er y gall hynny fod yn ddinistriol iawn. Mae hyn yn sicr yn ymwneud ag effaith seicolegol cael eich amddifadu o ymdeimlad o gartref, felly rydym ni'n sicr yn amgyffred hynny.
Rwyf i wedi ymweld â nifer o gartrefi sydd wedi gweld llifogydd ac mae pobl wedi rhoi marc bach ar y wal i ddangos i le y cyrhaeddodd, am fod hynny wedi cael cymaint o effaith arnyn nhw. Felly, rwy'n derbyn hynny'n llwyr, Delyth, ac rwy'n credu ein bod ni wir yn awyddus i weithio gyda'n cymunedau i wneud yn siŵr (a) eu bod nhw mor gadarn â phosibl, a (b) bod y broses adfer mor gyflym â phosibl. Ac rwyf i wedi sôn eisoes y byddwn ni'n gweithio gyda Llywodraeth y DU i wneud rhywbeth am y sefyllfa o ran yswiriant. Mae yswiriant Flood Re ar gael ar gyfer tai domestig, ond, mewn gwirionedd, mae terfyn amser yn hynny o beth, felly mae angen i ni wneud yn siŵr bod rhaglen arall yn ei lle. Ac fel y dywedais i, nid yw eiddo masnachol yn cael ei gynnwys yn hynny ar hyn o bryd, ac fe geir amrywiaeth o faterion sy'n peri anhawster ynglŷn â hynny. Ond ni ddylai hynny fod yn amhosib ei oresgyn, ac felly rydym ni wedi gofyn am gyfarfodydd gyda'r sector yswiriant ynglŷn â dulliau o wneud hynny, ar y cyd â Llywodraeth y DU, oherwydd, a dweud y gwir, nid yw'r farchnad yn ddigon eang yng Nghymru i ni allu bod ag unrhyw ddylanwad, felly fe wnawn ni weithio gyda nhw i sicrhau ein bod ni'n gallu rhoi cynllun addas ar waith. Yn y cyfamser, rydym ni wedi gofyn i'n hawdurdodau lleol asesu'r difrod i fusnesau lleol a gweithio gyda nhw i wneud yn siŵr y gallan nhw gael eu hadfer.
Minister, over the weekend areas in Newport East saw flooding, such as Llanwern, Langstone and St Julians, which unfortunately is not an uncommon occurrence, and it has become more frequent over the last few years, with many residents and businesses contacting myself and my office. One of the issues, which I’m sure you’re familiar with, Minister, is finding out who is responsible and who is accountable for flooding when it comes to land use and land management, and very often it’s difficult for householders and businesses to achieve that. On the one hand it’s Natural Resources Wales, it’s possibly Welsh Water, possibly Network Rail, local authorities, private development, and I just wonder, Minister, whether there’s anything you’re considering in terms of bringing potential organisations with responsibilities together in those sorts of circumstances to bottom out who is responsible, because it's an ongoing situation, it’s not a one-off, and it needs to be resolved for the future.
One other matter, Minister—you mentioned the use of the natural environment, which I think is excellent and needs to be done to a greater extent. We’ve seen some attempts to manage hard surfaces in urban areas—householders' and others'—is there any more that you’re considering, so that we have fewer of those hard surfaces that allow water to immediately run off, rather than to absorb, hold and slowly release?
Gweinidog, dros y penwythnos mewn ardaloedd yn Nwyrain Casnewydd, fel Llanwern, Langstone a St Julians, gwelwyd llifogydd ac nid digwyddiad anghyffredin mohonyn nhw'n anffodus, sydd wedi mynd yn fwy tebygol dros y blynyddoedd diwethaf, gyda llawer o drigolion a busnesau yn cysylltu â mi a'm swyddfa i. Un o'r materion yr ydych chi'n siŵr o fod yn gyfarwydd â nhw, Gweinidog, yw canfod pwy sy'n gyfrifol a phwy sy'n atebol am lifogydd o ran defnydd tir a rheoli tir, ac yn aml iawn mae hi'n anodd i berchnogion tai a busnesau wneud hynny. Ar y naill law Cyfoeth Naturiol Cymru sydd â chyfrifoldeb, neu Ddŵr Cymru o bosibl, neu Network Rail, yr awdurdodau lleol, datblygwyr preifat, a tybed, Gweinidog, a oes unrhyw beth yr ydych chi'n ei ystyried o ran dod â sefydliadau sydd â chyfrifoldebau o bosibl at ei gilydd mewn amgylchiadau fel hyn i ddarganfod pwy sy'n gyfrifol, oherwydd mae honno'n sefyllfa sy'n parhau, nid digwyddiad untro, ac mae angen datrys hyn i'r dyfodol.
Un mater arall, Gweinidog—fe wnaethoch chi sôn am y defnydd o'r amgylchedd naturiol, sy'n rhagorol yn fy marn i ac mae angen gwneud hynny'n fwy eang. Rydym ni wedi gweld rhai ymdrechion i reoli arwynebau caled mewn ardaloedd trefol—rhai deiliaid tai ac eraill—a ydych chi'n ystyried unrhyw rai eraill, fel bydd cyfran lai o'r arwynebau caled hyn sy'n caniatáu i'r dŵr redeg i ffwrdd yn syth, yn hytrach na'i amsugno, ei gadw a'i ollwng dros amser hir?
Thank you, John. I agree it’s a complex picture, if you like, of who’s responsible for what. But, actually, if you’re a householder who’s experienced flooding, you should contact your local authority, and they should be perfectly capable of putting you through to anyone else, but it will be them for 98 per cent of people. It will only be people who have very specific circumstances who will not be being helped by the local authority in the first instance. So, it definitely is the local authority.
The local authority also needs to contact us—I notice that Newport isn’t on my list, I’m afraid. So, they need to make sure that they’re contacting us as the flood management authority to make sure that they’re taking advantage of Welsh Government assistance as well, and I’ll certainly make sure that we do that the other way round in this instance.
The other thing is to say that we are very keen to make sure that people are as resilient as possible in the run-up, in that they understand where to look for the flood alerts and how to make sure that they know what’s coming. So, obviously, most people access social media for news and TV news and so on. The weather reports were pretty straightforward; unless you were just not looking at anything at all, you would have seen them. But you wouldn’t necessarily have known where to look to see if your particular street was impacted, so I agree with you that we need to do a lot more to make sure that people understand how to get those alerts. We will be working with the local authorities to make sure that we can get an alert system in place for properties that are impacted. It’s a difficulty, because there’s no getting away from the fact that this effect is spreading out.
So, I’m very pleased that the work that we’ve already done in communities that were experiencing flooding has worked, they’re protected, but you can see that climate change is accelerating. These have been extreme weather events, and we all remember that we've had the driest summer we’ve ever had just gone, so this water is impacting on land that has become suddenly saturated. That is a real problem in terms of how the land reacts to that impact of water. We’re really only just understanding ourselves what some of the impacts of that are for some of our land. So, we’ll need to work with our populations to make sure that we’re on top of that, and I’ve already referenced a number of the reviews that are taking place—because we’ve seen it coming, we’ve got the reviews in place, so we need to get those now, the results of those, so that we can work through them.
If you have very specific instances, John, of constituents, do please write in and let me know. There may be specific circumstances that we can address more particularly.
Diolch, John. Rwy'n cytuno bod hwn yn ddarlun cymhleth, os hoffech chi, o ran pwy sy'n gyfrifol am beth. Ond, mewn gwirionedd, os ydych chi'n ddeiliaid tŷ sydd â phrofiad o lifogydd, fe ddylech chi gysylltu â'ch awdurdod lleol, ac fe ddylen nhw fod yn berffaith alluog i'ch rhoi chi mewn cysylltiad ag unrhyw un arall, ond y nhw a fydd yn gyfrifol am 98 y cant o'r boblogaeth. Dim ond rhai mewn amgylchiadau arbennig iawn na fydd yn derbyn cymorth gan yr awdurdod lleol yn y lle cyntaf. Felly, yr awdurdod lleol yw'r man cychwyn yn bendant.
Mae angen i'r awdurdod lleol gysylltu gyda ni hefyd—rwy'n sylwi nad yw Casnewydd ar fy rhestr i, mae arnaf i ofn. Felly, mae'n rhaid iddyn nhw sicrhau eu bod nhw'n cysylltu â ni sef yr awdurdod sy'n rheoli llifogydd i sicrhau eu bod nhw'n cymryd mantais o gymorth gan Lywodraeth Cymru hefyd, ac yn sicr fe fyddaf i'n gwneud yn siŵr ein bod ni'n gwneud hynny o'r pen arall yn yr achos hwn.
Y peth arall i'w ddweud yw ein bod ni'n awyddus iawn i sicrhau bod pobl mor wydn â phosib yn y cyfnod o flaen y llifogydd, sef eu bod nhw'n deall lle i chwilio am rybuddion llifogydd a sut i sicrhau eu bod nhw'n gwybod beth sydd ar ddod. Felly, yn amlwg, mae'r rhan fwyaf o bobl yn gallu defnyddio'r cyfryngau cymdeithasol ar gyfer newyddion a newyddion teledu ac ati. Roedd adroddiadau tywydd yn ddigymhlethdod; heb i chi fod heb edrych ar unrhyw beth o gwbl, fe fyddech chi wedi gweld y rhain. Ond ni fyddech chi wedi gwybod ble i edrych o reidrwydd ar gyfer gweld a fyddai eich stryd chi eich hun yn cael ei heffeithio arni, ac felly rwy'n cytuno â chi bod angen i ni wneud llawer mwy i wneud yn siŵr bod pobl yn deall sut i gael y rhybuddion hynny. Fe fyddwn ni'n gweithio gyda'r awdurdodau lleol i wneud yn siŵr y gallwn gael system rybuddio ar waith ar gyfer tai sy'n cael eu heffeithio arnyn nhw. Mae hwnnw'n anhawster, oherwydd ni ellir dianc rhag y ffaith fod yr effaith hon yn mynd ar led.
Felly, rwy'n falch iawn fod y gwaith a wnaethom ni eisoes mewn cymunedau a oedd yn cael llifogydd wedi gweithio, maen nhw'n cael eu hamddiffyn, ond fe allwch chi weld bod newid hinsawdd yn cyflymu. Mae'r rhain wedi bod yn ddigwyddiadau tywydd eithafol, ac rydym ni i gyd yn cofio ein bod ni wedi cael yr haf sychaf a welsom ni erioed, felly mae'r dŵr hwn yn effeithio ar dir a aeth yn orlawn o ddŵr yn sydyn. Mae honno'n broblem wirioneddol o ran sut mae'r tir yn ymateb i effaith dŵr fel hyn. Dim ond dechrau deall ein hunain ydym ni mewn gwirionedd o ran rai o'r effeithiau hynny i beth o'n tir. Felly, fe fydd angen i ni weithio gyda'n poblogaethau i wneud yn siŵr ein bod ni'n rheoli hynny, ac rwyf i wedi cyfeirio eisoes at nifer o'r adolygiadau sy'n digwydd—oherwydd ein bod ni wedi gweld hyn yn dod, mae adolygiadau hyn yn digwydd gennym ni, felly mae angen i ni gael y rhain nawr, a chasgliadau'r rhain, fel gallwn ni weithio drwyddyn nhw.
Os oes gennych achosion neilltuol iawn, John, o etholwyr, ysgrifennwch ataf i a gadewch i mi wybod. Efallai y bydd amgylchiadau neilltuol y gallwn ni fynd i'r afael â nhw mewn ffordd fwy penodol.
Finally, Carolyn Thomas.
Ac yn olaf, Carolyn Thomas.
Diolch. I welcome this statement, and also the investment in coastal defence in north Wales, which is significant. Flooding, like rainfall, impacts on our highway infrastructure, roads, bridges and pavements, and we’ve seen what’s happened in north Wales, with landslides in Flintshire, Newbridge and Llanerch Bridge that have cost millions to put right. Heavy rainfall also power washes away highway services, causes potholes and blocked gullies, which are a nightmare for local authorities, as you’ve mentioned, and residents alike. I was disappointed to see that the resilient roads fund, which was £20 million, has now been cut to zero in the draft budget. I saw that £20 million has now gone to local government for decarbonisation, and I'm just wondering if it's the same funding, but being shifted. And also would you consider a slice of the local transport fund being used possibly for local authorities towards resilience? Thank you.
Diolch. Rwy'n croesawu'r datganiad hwn, a'r buddsoddiad mewn amddiffyn arfordirol yn y gogledd hefyd, sy'n sylweddol. Mae llifogydd, fel glaw, yn effeithio ar seilwaith ein priffyrdd ni, ein ffyrdd ni, ein pontydd a'n palmentydd ni, ac rydym ni wedi gweld beth sydd wedi digwydd yn y gogledd, gyda thirlithriadau yn sir y Fflint, Trecelyn a Phont Llanerch sydd wedi costio miliynau i'w hadfer. Mae glaw trwm yn golchi gwasanaethau priffyrdd i ffwrdd, yn achosi tyllau yn y ffyrdd a blocio'r cwteri, sy'n hunllefus i awdurdodau lleol, fel gwnaethoch chi sôn, a thrigolion fel ei gilydd. Fe gefais i fy siomi o weld bod y gronfa ffyrdd cydnerth, a oedd yn £20 miliwn, wedi cael ei thorri i ddim erbyn hyn yn y gyllideb ddrafft. Fe welais fod £20 miliwn wedi mynd i lywodraeth leol erbyn hyn ar gyfer datgarboneiddio, ac rwy'n meddwl tybed ai'r un cyllid yw hwnnw, wedi cael ei symud. A hefyd a fyddech chi'n ystyried tamaid o'r gronfa drafnidiaeth leol i'w defnyddio o bosib ar gyfer awdurdodau lleol ar gyfer gwytnwch? Diolch i chi.
I'm not too sure which budget you're referring to there, Carolyn, I'm afraid. So, there's a very specific flood management budget, and it's ring-fenced for flood management for NRW. Local authorities have it as part of the revenue support grant, but they are expected to put a programme in place. So, I'm happy to discuss the specifics with you there. But it's not a mix and match of budgets—it's a very specific budget.
I just wanted to say—actually, in response to John Griffiths as well as to yourself—there is already in place in Wales the need to actually obtain planning consent to pave over your front garden. This is widely ignored, I have to say, and I'm planning to remind local authorities that that's the case. And I do think we need to have a programme of awareness and alertness for people to understand what happens if they make their front gardens impermeable. Joyce Watson has been talking about this for many years now, but I think it's becoming more and more obvious that people need to understand their own contribution to some of the things that are happening locally to them. If you stop your garden being able to absorb water, that water just pours straight into the gullies, taking with it anything that it's picked up along the way, and it causes the kind of blockages that you're talking about. So, I do think people need to be aware of that. If you want to park a car on your front garden and that's what it's for, there are many permeable surfaces that are perfectly appropriate for that, and allow some kind of biodiversity to thrive as well. It's not necessary to put a hard paving on it.
But we are working very closely with our local authorities, Carolyn, to understand what the wider impact of the flooding and the extreme weather events that we've had will be. This, unfortunately, is not going to be an isolated incident. We know that last year was the warmest year on record. It's also rapidly becoming the wettest winter on record. So, I'm afraid this is a real measure of the times we live in, and we will have to find ways of becoming much more resilient, both in our relationships and in our response.
Dydw i ddim yn rhy siŵr pa gyllideb rydych chi'n cyfeirio ati yn y fan yna, Carolyn, mae gen i ofn. Felly mae yna gyllideb benodol iawn i reoli llifogydd, ac mae hi wedi'i chlustnodi ar gyfer rheoli llifogydd ar gyfer CNC. Mae awdurdodau lleol yn ei chael fel rhan o'r grant cynnal refeniw, ond mae disgwyl iddyn nhw roi rhaglen ar waith. Felly, rwy'n hapus i drafod y manylion gyda chi yn y fan yna. Ond nid yw'n gymysgedd o gyllidebau—mae'n gyllideb benodol iawn.
Roeddwn i eisiau dweud—mewn gwirionedd, mewn ymateb i John Griffiths yn ogystal ag i chi—mae eisoes ar waith yng Nghymru yr angen i gael caniatâd cynllunio i osod palmant dros eich gardd flaen, mewn gwirionedd. Mae hyn yn cael ei anwybyddu'n eang, mae'n rhaid i mi ddweud, ac rwy'n bwriadu atgoffa awdurdodau lleol bod hynny'n wir. Ac rwy'n credu bod angen i ni gael rhaglen o ymwybyddiaeth a rhybuddio fel bod pobl yn deall beth fydd yn digwydd os byddan nhw'n gwneud eu gerddi blaen yn anathraidd. Mae Joyce Watson wedi bod yn sôn am hyn ers blynyddoedd bellach, ond rwy'n credu ei fod yn dod yn fwy ac yn fwy amlwg bod angen i bobl ddeall eu cyfraniad eu hunain i rai o'r pethau sy'n digwydd yn lleol iddyn nhw. Os ydych chi'n atal eich gardd rhag gallu amsugno dŵr, mae'r dŵr hwnnw'n arllwys yn syth i mewn i'r gwteri, ac yn mynd ag unrhyw beth y mae'n ei godi ar hyd y ffordd gydag ef, ac mae'n achosi'r math o flociau yr ydych chi'n sôn amdanyn nhw. Felly, rwy'n credu bod angen i bobl fod yn ymwybodol o hynny. Os ydych chi eisiau parcio car ar eich gardd flaen a dyna beth yw ei bwrpas, mae yna lawer o arwynebau athraidd sy'n gwbl briodol ar gyfer hynny, ac sy'n caniatáu i ryw fath o fioamrywiaeth ffynnu hefyd. Does dim angen rhoi palmant caled arni.
Ond rydym yn gweithio'n agos iawn gyda'n hawdurdodau lleol, Carolyn, i ddeall beth fydd effaith ehangach y llifogydd a'r tywydd eithafol rydyn ni wedi'u cael. Nid yw hyn, yn anffodus, yn mynd i fod yn ddigwyddiad ynysig. Gwyddom mai llynedd oedd y flwyddyn gynhesaf ar gofnod. Mae hefyd yn prysur ddod y gaeaf gwlypaf ar gofnod. Felly, mae gen i ofn bod hwn yn fesur go iawn o'r cyfnod yr ydym ni'n byw ynddo, a bydd yn rhaid i ni ddod o hyd i ffyrdd o ddod yn llawer mwy cydnerth, yn ein perthynas ac yn ein hymateb.
Diolch i'r Gweinidog.
Thank you, Minister.
Yr eitem nesaf felly yw'r datganiad gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol ar y diweddariad ar gyfarfod ag undebau llafur y gwasanaeth iechyd, a'r Gweinidog, felly, i wneud ei datganiad—Eluned Morgan.
The next item is a statement by the Minister for Health and Social Services, an update on meeting with the NHS trade unions, and I call on the Minister to make the statement—Eluned Morgan.
Diolch yn fawr, Llywydd. I'd like to take this opportunity to update Members following my meeting on 12 January with the NHS trade unions. I wrote to the unions on 6 January in advance of the meeting, inviting them to discuss a package of measures aiming to find a way to offer some additional reward to the workforce so they felt able to call off their industrial action. I suggested that the discussion could include a potential package including: on pay, a non-consolidated award funded through this year’s Welsh Government budget; ways in which we can move forward on the issues highlighted in the staff welfare project and reducing agency spend; and ways in which we can work together to restore confidence in the pay review body process.
Hard choices have been required to find the money for the proposed one-off cash payment. We will have to draw on our reserves and reorder spend from across Government if trade unions want to take up this opportunity. If we use this money now to increase pay, it means we can’t use it for other purposes, but we are confident that this is the right thing to do and would put more money into the pockets of NHS workers this winter, many of whom are struggling with the cost-of-living crisis.
The autumn statement was a missed opportunity for the UK Government to give hard-working public sector workers a pay rise in 2022-23, and to prevent widespread disruptive industrial action across the United Kingdom. The 2022-23 'Agenda for Change' pay award, which has been implemented, provided a 7.5 per cent pay rise on average for the lowest-paid staff—those on bands 1 to 4—which make up nearly half of the 'Agenda for Change' workforce. For staff at the top of bands 6 and 7, the award was equivalent to a 4 per cent pay rise. Unfortunately, our financial settlement falls far short of what is needed to provide the consolidated pay awards that the unions have been campaigning for on behalf of their members. So, we're not in a position to increase the consolidated pay award already given.
Last week’s meeting was attended by representatives of the Royal College of Nursing, GMB, Unite, Unison, the British Association of Occupational Therapists, the Chartered Society of Physiotherapists, the Society of Radiographers, the Royal College of Midwives and the British Medical Association. I'd like to give thanks to those who attended the meeting. There was a great deal of recognition in that meeting of the position that we find ourselves in in Wales, and an acknowledgement that we are making efforts to end this dispute, unlike the approach being taken in England.
I was realistic in terms of my expectations for that meeting, and whilst the trade unions felt that a one off non-consolidated payment was not enough to stop industrial action, the trade unions agreed to go away, and, as a collective, consider next steps. Whilst I have heard back from the chair of the health trade unions this morning, we agreed, as a collective, to not give a running commentary on the discussions, and I will respect that agreement. I will continue to engage with trade unions.
Unlike the UK Government, we are not responding to the strikes by bringing forward new, draconian laws that would trample over the devolution settlement and restrict workers' rights further.
There are currently strikes planned in the Welsh NHS. The RCN and GMB—the Welsh ambulance service—have already taken industrial action, and the Royal College of Midwives and the Chartered Society of Physiotherapy have a mandate for strike action, but have not yet announced dates. Unite—the Welsh ambulance service—will be striking this week and next, on 19 and 23 January. The RCN have now also announced two additional days of strike action on 6 and 7 February. We are committed to working with our trade unions, with a view to ending this industrial action within the means available to us.
We recognise and respect the strength of feeling demonstrated by NHS staff members in these ballots, and through the industrial action taken, but we are committed to working in social partnership with unions to explore a way to resolve the current dispute over pay. I reminded the unions in the meeting that the clock is ticking on this matter. In order to get the money into NHS pay packets this financial year, we must come to an agreement by around the mid to the end of February. Diolch.
Diolch yn fawr, Llywydd. Hoffwn fanteisio ar y cyfle hwn i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau yn dilyn fy nghyfarfod ar 12 Ionawr gydag undebau llafur y GIG. Ysgrifennais at yr undebau ar 6 Ionawr cyn y cyfarfod, gan eu gwahodd i drafod pecyn o fesurau sydd â'r nod o ddod o hyd i ffordd o gynnig rhywfaint o dâl ychwanegol i'r gweithlu fel eu bod yn teimlo eu bod yn gallu dileu eu gweithredu diwydiannol. Awgrymais y gallai'r drafodaeth gynnwys pecyn posib gan gynnwys: ar gyflog, dyfarniad anghyfunol wedi'i ariannu drwy gyllideb Llywodraeth Cymru eleni; ffyrdd y gallwn ni symud ymlaen ar y materion a amlygwyd yn y prosiect lles staff a lleihau'r gwariant ar asiantaethau; a ffyrdd y gallwn ni weithio gyda'n gilydd i adfer hyder ym mhroses y corff adolygu cyflogau.
Roedd angen dewisiadau anodd er mwyn dod o hyd i'r arian ar gyfer y taliad arian parod untro arfaethedig. Bydd yn rhaid i ni ddefnyddio ein cronfeydd wrth gefn ac aildrefnu gwariant o bob rhan o'r Llywodraeth os yw undebau llafur am fanteisio ar y cyfle hwn. Os byddwn yn defnyddio'r arian hwn nawr i gynyddu cyflogau, mae'n golygu na allwn ni ei ddefnyddio at ddibenion eraill, ond rydym yn hyderus mai dyma'r peth iawn i'w wneud a byddai'n rhoi mwy o arian ym mhocedi gweithwyr y GIG y gaeaf hwn, llawer ohonyn nhw'n ei chael hi'n anodd gyda'r argyfwng costau byw.
Roedd datganiad yr hydref yn gyfle a gollwyd i Lywodraeth y DU roi codiad cyflog yn 2022-23 i weithwyr y sector cyhoeddus sy'n gweithio'n galed, ac atal gweithredu diwydiannol aflonyddgar eang ledled y Deyrnas Unedig. Rhoddodd dyfarniad cyflog 'Agenda ar gyfer Newid' 2022-23, sydd wedi'i weithredu, godiad cyflog o 7.5 y cant ar gyfartaledd i'r staff sy'n derbyn y cyflogau isaf—y rhai hynny ar fandiau 1 i 4—sy'n ffurfio bron i hanner y gweithlu 'Agenda ar gyfer Newid'. I staff ar frig bandiau 6 a 7, roedd y dyfarniad yn cyfateb i godiad cyflog o 4 y cant. Yn anffodus, nid yw ein setliad ariannol yn ddigon ar gyfer yr hyn sydd ei angen i roi'r dyfarniadau cyflog cyfunol y mae'r undebau wedi bod yn ymgyrchu drostynt ar ran eu haelodau. Felly, nid ydym mewn sefyllfa i gynyddu'r dyfarniad cyflog cyfunol a roddwyd eisoes.
Daeth cynrychiolwyr o'r Coleg Nyrsio Brenhinol, GMB, Unite, Unison, Cymdeithas Therapyddion Galwedigaethol Prydain, Cymdeithas Siartredig y Ffisiotherapyddion, Cymdeithas y Radiograffwyr, Coleg Brenhinol y Bydwragedd a'r Gymdeithas Feddygol Brydeinig i'r cyfarfod yr wythnos diwethaf. Hoffwn ddiolch i'r rhai a ddaeth i'r cyfarfod. Roedd llawer o gydnabyddiaeth yn y cyfarfod hwnnw o'r sefyllfa yr ydym yn ein cael ein hunain ynddi yng Nghymru, a chydnabyddiaeth ein bod yn gwneud ymdrechion i ddod â'r anghydfod hwn i ben, yn wahanol i'r hyn sy'n digwydd yn Lloegr.
Roeddwn i'n realistig o ran fy nisgwyliadau ar gyfer y cyfarfod hwnnw, ac er bod yr undebau llafur yn credu nad oedd taliad untro anghyfunol yn ddigon i atal gweithredu diwydiannol, cytunodd yr undebau llafur i fynd i ffwrdd ac ystyried y camau nesaf ar y cyd. Er fy mod wedi clywed yn ôl gan gadeirydd yr undebau llafur iechyd y bore yma, fe gytunon ni, ar y cyd, i beidio â rhoi sylwebaeth gyson ar y trafodaethau, a byddaf yn parchu'r cytundeb hwnnw. Byddaf yn parhau i ymgysylltu ag undebau llafur.
Yn wahanol i Lywodraeth y DU, nid ydym yn ymateb i'r streiciau drwy gyflwyno deddfau newydd, llym a fyddai'n sathru ar y setliad datganoli ac yn cyfyngu ar hawliau gweithwyr ymhellach.
Ar hyn o bryd mae streiciau wedi'u cynllunio yn y GIG yng Nghymru. Mae'r RCN a GMB—gwasanaeth ambiwlans Cymru—eisoes wedi gweithredu'n ddiwydiannol, ac mae gan Goleg Brenhinol y Bydwragedd a Chymdeithas Siartredig Ffisiotherapi fandad ar gyfer streic, ond dydyn nhw ddim wedi cyhoeddi dyddiadau eto. Bydd Unite—gwasanaeth ambiwlans Cymru—yn streicio yr wythnos hon a'r nesaf, ar 19 a 23 Ionawr. Mae'r RCN bellach hefyd wedi cyhoeddi dau ddiwrnod ychwanegol o streicio ar 6 a 7 Chwefror. Rydym wedi ymrwymo i weithio gyda'n hundebau llafur, gyda'r bwriad o roi diwedd ar y gweithredu diwydiannol hwn o fewn y dulliau sydd ar gael i ni.
Rydym yn cydnabod ac yn parchu cryfder y teimladau a ddangoswyd gan aelodau staff y GIG yn y pleidleisiau hyn, a thrwy'r camau diwydiannol a gymerwyd, ond rydym wedi ymrwymo i weithio mewn partneriaeth gymdeithasol ag undebau i ystyried ffordd o ddatrys yr anghydfod presennol dros gyflog. Atgoffais yr undebau yn y cyfarfod bod y cloc yn tician ar y mater hwn. Er mwyn cael yr arian i becynnau cyflog y GIG y flwyddyn ariannol hon, mae'n rhaid i ni ddod i gytundeb erbyn tua chanol i ddiwedd Chwefror. Diolch.
Can I thank you, Minister, for your statement this afternoon? You are in a very difficult position; that's something I would accept. And I appreciate how tough these negotiations are for you, Minister; it's not easy at all. And it is regrettable, as you will agree as well—and as the RCN will agree—it is regrettable that we've got a further announcement of strike action in February.
You mention in your statement, Minister, ways in which we can work together to restore confidence in the pay review body process. So, can I ask you for your assessment of that? What is your assessment of the pay review body process, please?
You also mentioned payments—the one-off payments—and I appreciate that you said you worked across Government to look where you could find that additional funding. But that won't do anything, I would suggest, to stabilise the workforce, or attract people into the profession, which is a large part of the issues that we're talking about. Or do you think I'm wrong in making that assessment?
You said in your statement, Minister, this afternoon, that,
'Unlike the UK Government, we are not responding to the strikes by bringing forward new, draconian laws that would trample over the devolution settlement and restrict workers' rights further.'
Now, in your oral statement last week, you stated that the impact on capacity as a result of recent industrial action has placed additional pressures on our system. So, you must therefore agree with the International Labour Organization, which the TUC subscribes to, that minimum service levels are a proportionate way of balancing the right to strike with the need to maintain vital services, such as health services.
Minister, the other issue, of course, is taking the pressure off our Welsh NHS, and we've seen how successful surgical hubs are in England. Where they've been introduced, we've seen the two-year wait virtually being eliminated in England, yet, in Wales, we've still got tens of thousands of people waiting for over two years for treatment. Now, I think that, last week, you almost lost your temper with me, Minister, saying, 'Look, you keep banging on about surgical hubs; well, we've got them, they exist.' But the reason I'm asking is because that's your response yourself—you've been saying that for some months to me—'They exist, they exist.' But in freedom of information requests, in a written response to Andrew R.T. Davies at the end of November, just less than eight weeks ago, you responded to him,
'At present, there are no dedicated surgical hubs across Wales.'
So, this is why I keep raising this with you, Minister, because we do get different answers on that point.
And my final question to you, Minister, is, quite simply: do you think you will resolve the pay dispute any time soon?
A gaf i ddiolch i chi, Gweinidog, am eich datganiad y prynhawn yma? Rydych chi mewn sefyllfa anodd iawn; mae hynny'n rhywbeth y byddwn i'n ei dderbyn. Ac rwy'n sylweddoli pa mor anodd yw'r trafodaethau hyn i chi, Gweinidog; dydi hyn ddim yn hawdd o gwbl. Ac mae'n destun gofid, fel y byddwch chi'n cytuno hefyd—ac fel y bydd yr RCN yn cytuno—mae'n destun gofid ein bod ni wedi cael cyhoeddiad arall am streicio ym mis Chwefror.
Rydych chi'n sôn yn eich datganiad, Gweinidog, am ffyrdd y gallwn ni weithio gyda'n gilydd i adfer hyder ym mhroses y corff adolygu cyflogau. Felly, a gaf i ofyn i chi am eich asesiad chi o hynny? Beth yw eich asesiad o broses y corff adolygu cyflogau, os gwelwch yn dda?
Fe wnaethoch chi hefyd sôn am daliadau—y taliadau untro—ac rwy'n gwerthfawrogi eich bod wedi dweud eich bod wedi gweithio ar draws y Llywodraeth i edrych ble y gallech chi ddod o hyd i'r cyllid ychwanegol hwnnw. Ond ni fydd hynny'n gwneud dim, byddwn i'n ei awgrymu, i sefydlogi'r gweithlu, na denu pobl i'r proffesiwn, sy'n rhan fawr o'r materion yr ydyn ni'n sôn amdanyn nhw. Neu ydych chi'n credu fy mod i'n anghywir wrth wneud yr asesiad hwnnw?
Fe ddywedoch chi yn eich datganiad, Gweinidog, y prynhawn yma,
'Yn wahanol i Lywodraeth y DU, nid ydym yn ymateb i'r streiciau drwy gyflwyno deddfau newydd, llym a fyddai'n sathru ar y setliad datganoli ac yn cyfyngu ar hawliau gweithwyr ymhellach.'
Nawr, yn eich datganiad llafar yr wythnos diwethaf, fe ddywedoch chi fod yr effaith ar gapasiti o ganlyniad i weithredu diwydiannol diweddar wedi rhoi pwysau ychwanegol ar ein system. Felly, mae'n rhaid eich bod chi felly yn cytuno â'r Sefydliad Llafur Rhyngwladol, y mae'r TUC yn tanysgrifio iddo, bod lefelau isafswm gwasanaeth yn ffordd gymesur o gydbwyso'r hawl i streicio â'r angen i gynnal gwasanaethau hanfodol, fel gwasanaethau iechyd.
Gweinidog, y mater arall, wrth gwrs, yw tynnu'r pwysau oddi ar GIG Cymru, ac rydyn ni wedi gweld pa mor llwyddiannus y mae hybiau llawfeddygol yn Lloegr. Lle maen nhw wedi cael eu cyflwyno, rydyn ni wedi gweld y rhestr aros dwy flynedd o hyd mwy neu lai yn cael ei dileu yn Lloegr, ond eto, yng Nghymru, mae gennym ddegau o filoedd o bobl yn dal i aros am dros ddwy flynedd am driniaeth. Nawr, rwy'n credu, yr wythnos diwethaf, y bu bron i chi golli eich tymer gyda mi, Gweinidog, gan ddweud, 'Edrychwch, rydych chi'n cadw sôn am hybiau llawfeddygol; wel, mae gynnon ni nhw, maen nhw'n bodoli.' Ond y rheswm rwy'n gofyn yw oherwydd dyna eich ymateb eich hun—rydych chi wedi bod yn dweud hynny ers rhai misoedd i mi—'Maen nhw'n bodoli, maen nhw'n bodoli.' Ond mewn ceisiadau rhyddid gwybodaeth, mewn ymateb ysgrifenedig i Andrew R.T. Davies ddiwedd mis Tachwedd, llai nag wyth wythnos yn ôl, fe wnaethoch chi ymateb iddo gan ddweud,
'Ar hyn o bryd, nid oes hybiau llawfeddygol pwrpasol ledled Cymru.'
Felly, dyma pam rwy'n cadw codi hyn gyda chi, Gweinidog, oherwydd rydyn ni'n cael atebion gwahanol ar y pwynt hwnnw.
A fy nghwestiwn olaf i chi, Gweinidog, yn syml iawn, yw: ydych chi'n credu y byddwch chi'n datrys yr anghydfod cyflog cyn bo hir?
Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.
Thanks very much, Russell, and thanks for your understanding that this is a very tough negotiation and a very difficult time for all of those working in the NHS.
You asked about the confidence in the pay review body process. I think there are things that can change. I'm obviously very keen to hear what the NHS unions think in terms of what could be improved, but one thing that is very clear to me is that, when the pay review body took the temperature of inflation, they took it at the beginning of the year. And that was at a time when inflation was at about 6 per cent or so, and it was just after the war started in Ukraine, so we hadn't seen the impact that early in the year. So, I think there is a really good case to be made for making sure that you can somehow perhaps have some kind of mechanism whereby if it goes above a certain thing, you can revisit. So, I think there is room for us to think around some very practical issues like that.
In terms of stabilising the workforce, you'll be aware that more people work in the NHS today than have ever worked before. We are still recruiting and, tomorrow, I will be issuing a statement in terms of how Health Education and Improvement Wales will be training the future workforce, in terms of what they have planned in the next years.
In terms of the minimum service levels, I think we've got to be absolutely clear what we're talking about here. The people who go into the NHS are not irresponsible people; they are people who are committed to public service, and they are the ones who help to determine what the derogations are. So, you won't see people, irrespective of what's going on in the strikes, walking out of the ITU service, or those areas that are absolutely critical for care. So, effectively, those derogations are the minimum levels of service. But I think it's absolutely right to make sure that people understand that the right to strike is something that has been hard fought for, and something that we as a Labour Party certainly sign up to.
In terms of surgical hubs, I think there is a bit of confusion around this, because the definitions are slightly different. So, you could argue, for example, that Abergele, which is a ring-fenced place, where it's not knocked out by what happens in relation to A&E, is a surgical hub. We haven't labelled it as such, but that, effectively, is what it is. We now have the Vanguard centre in Cardiff, which is a new centre, and is definitely ring-fenced and won't be knocked out by A&E. So, that's my definition of what a surgical hub is. I'm not quite sure what yours is, but that's mine—is it going to be knocked out by things just flowing through the doors, and will it knock out the planned care? And obviously, there's a new facility in Llanelli, which is really up and running, and only just opened. So, we are doing things, and we've got, again, a ring-fenced facility that won't be knocked out by the urgent care that comes through the door.
I think you've got to be really careful here as well, though, Russell, just to understand that it is so much easier if you live in a big city to have two hospitals, where one is A&E and the other one you can have as separate, then it doesn't get knocked out by what comes through the front door. We're already doing that. In Cardiff, we can do it. You've got the Heath, but then you've got Llandough, where they can just get on with things. In Swansea, they've effectively got three hospitals and now they're starting to say, 'Look, I'll tell you what, most of the orthopaedic we'll put into Neath, so we'll keep it away.' There are always going to be complex cases where you're going to need—. For example, if you've got somebody who needs a hip operation, but they've also got a heart problem, you can't do that in a ring-fenced hub because you need somebody who's an expert in hearts quite near. So, the complex cases are always going to have to be in the big hospitals. The problem we have in Wales is that we've got lots—it's not a problem, it's a good thing—we've got lots and lots of hospitals, but because of the geography of the area you can't have more than one. So, if you want more planned care centres, we would have to switch off some of the A&E. That's very difficult when you live in such a spread-out area. In England, because populations tend to live in big cities and big urban centres, it's much easier for them to whip through things with those separations. That is much more difficult in Wales.
Diolch yn fawr, Russell, a diolch am eich dealltwriaeth bod hon yn drafodaeth anodd iawn ac yn gyfnod anodd iawn i bawb sy'n gweithio yn y GIG.
Fe wnaethoch chi ofyn am yr hyder ym mhroses y corff adolygu cyflogau. Rwy'n credu bod yna bethau all newid. Rwy'n amlwg yn awyddus iawn i glywed beth mae undebau'r GIG yn ei feddwl o ran yr hyn y gellid ei wella, ond un peth sy'n amlwg iawn i mi yw, pan wnaeth y corff adolygu cyflogau gymryd mesuriad o chwyddiant, eu bod wedi gwneud hynny ar ddechrau'r flwyddyn. Ac roedd hynny ar adeg pan oedd chwyddiant tua 6 y cant, ac roedd ychydig ar ôl i'r rhyfel ddechrau yn Wcráin, felly doedden ni ddim wedi gweld yr effaith mor gynnar â hynny yn y flwyddyn. Felly, rwy'n credu bod achos da iawn i'w wneud dros sicrhau eich bod yn gallu rhywsut efallai cael rhyw fath o ddull lle os yw'n mynd uwchben peth penodol, gallwch ailedrych ar hynny. Felly, rwy'n credu bod lle i ni feddwl am rai materion ymarferol iawn fel yna.
O ran sefydlogi'r gweithlu, byddwch yn ymwybodol bod mwy o bobl yn gweithio yn y GIG heddiw nag sydd erioed wedi gweithio ynddo o'r blaen. Rydym yn dal i recriwtio ac, yfory, byddaf yn cyhoeddi datganiad o ran sut y bydd Addysg a Gwella Iechyd Cymru yn hyfforddi gweithlu'r dyfodol, o ran yr hyn sydd ganddyn nhw wedi'i gynllunio yn y blynyddoedd nesaf.
O ran y lefelau gwasanaeth lleiaf, rwy'n credu bod yn rhaid i ni fod yn hollol glir beth rydyn ni'n sôn amdano fan hyn. Nid yw'r bobl sy'n mynd i mewn i'r GIG yn bobl anghyfrifol; maen nhw'n bobl sydd wedi ymrwymo i wasanaeth cyhoeddus, a nhw yw'r rhai sy'n helpu i benderfynu beth yw'r rhanddirymiadau. Felly, ni fyddwch yn gweld pobl, waeth beth sy'n digwydd yn y streiciau, yn cerdded allan o'r gwasanaeth uned therapi dwys, neu'r meysydd hynny sy'n gwbl hanfodol ar gyfer gofal. Felly, i bob pwrpas, y rhanddirymiadau hynny yw'r lefelau lleiaf o wasanaeth. Ond rwy'n credu ei bod hi'n gwbl iawn i sicrhau bod pobl yn deall bod yr hawl i streicio yn rhywbeth y brwydrwyd yn galed amdano, ac yn rhywbeth yr ydyn ni fel Plaid Lafur yn sicr yn ei gefnogi.
O ran hybiau llawfeddygol, rwy'n credu bod ychydig o ddryswch ynghylch hyn, oherwydd mae'r diffiniadau ychydig yn wahanol. Felly, gallech chi ddadlau, er enghraifft, fod Abergele, sy'n lle wedi'i glustnodi, lle na fydd yr hyn sy'n digwydd mewn perthynas ag adrannau damweiniau ac achosion brys yn effeithio arno, yn hyb llawfeddygol. Dydyn ni ddim wedi ei labelu felly, ond, i bob pwrpas, dyna beth yw e. Mae gennym ni nawr y ganolfan Vanguard yng Nghaerdydd, sy'n ganolfan newydd, ac yn bendant wedi'i chlustnodi ac ni effeithir arni gan adrannau damweiniau ac achosion brys. Felly, dyna fy niffiniad i o beth yw hyb llawfeddygol. Dydw i ddim yn hollol siŵr beth yw eich un chi, ond dyna yw fy un i—a effeithir arno gan bethau dim ond yn llifo drwy'r drysau, ac a fydd yn effeithio ar ofal a gynlluniwyd? Ac yn amlwg, mae cyfleuster newydd yn Llanelli, sy'n gwbl weithredol, a dim ond newydd agor. Felly, rydyn ni yn gwneud pethau, ac mae gennym, eto, gyfleuster wedi'i glustnodi na fydd gofal brys sy'n dod drwy'r drws yn effeithio arno.
Rwy'n credu bod yn rhaid i chi fod yn ofalus iawn yn y fan yma hefyd, er hynny, Russell, i ddeall ei bod hi'n gymaint haws os ydych chi'n byw mewn dinas fawr i fod â dau ysbyty, lle mae gan un adran damweiniau ac achosion brys ac yn yr un arall gallwch chi ei gael fel un ar wahân, yna nid yw'r hyn sy'n dod trwy'r drws ffrynt yn effeithio arno. Rydyn ni eisoes yn gwneud hynny. Yng Nghaerdydd, gallwn ni wneud hynny. Mae gennych chi Ysbyty Athrofaol Cymru, ond wedyn mae gennych chi Llandochau, lle maen nhw'n gallu bwrw ymlaen â phethau. Yn Abertawe, mae ganddyn nhw dri ysbyty i bob pwrpas a nawr maen nhw'n dechrau dweud, 'Edrychwch, fe ddyweda i wrthych chi beth, fe wnawn ni roi'r rhan fwyaf o'r gwaith orthopedig yng Nghastell-nedd, felly byddwn ni'n ei gadw draw.' Bydd achosion cymhleth bob amser lle bydd angen i chi—. Er enghraifft, os oes gennych chi rywun sydd angen llawdriniaeth ar ei glun, ond sydd hefyd â phroblem gyda'r galon, allwch chi ddim gwneud hynny mewn hyb wedi'i glustnodi oherwydd mae angen rhywun sy'n arbenigwr mewn calonnau yn eithaf agos. Felly, mae'r achosion cymhleth wastad yn mynd i orfod bod yn yr ysbytai mawr. Y broblem sydd gennym yng Nghymru yw bod gennym lawer—dydy hyn ddim yn broblem, mae'n beth da—mae gennym lawer iawn o ysbytai, ond oherwydd daearyddiaeth yr ardal allwch chi ddim bod â mwy nag un. Felly, os ydych chi eisiau mwy o ganolfannau gofal wedi'u cynllunio, byddai'n rhaid i ni ddileu rhai o'r adrannau damweiniau ac achosion brys. Mae hynny'n anodd iawn pan ydych chi'n byw mewn ardal wasgaredig iawn. Yn Lloegr, oherwydd bod poblogaethau yn tueddu i fyw mewn dinasoedd mawr a chanolfannau trefol mawr, mae'n llawer haws iddyn nhw fynd yn gyflym drwy bethau gyda'r gwahaniadau hynny. Mae hynny'n llawer anoddach yng Nghymru.
I'll begin in a constructive way with those areas where I agree with the Minister. On non-pay issues, I'm pleased that there's serious focus on staff welfare and that reducing agency costs is a part of what Government sees as the way forward, although I couldn't quite get the First Minister's attitude today, when he seemed to be defending the structures through which agency working currently happens. What we're saying is take the private profit out of it, so that that money can be fed back into the health service. I also very much agree with the Minister in condemning the actions of the UK Government regarding the legislation that's been brought in to limit the right to strike.
But, as much as I agree also with Welsh Government's opinions about the level of public spending from UK Government—we need to see that level increase—Welsh Government cannot hide away from its own responsibilities to resolve the problem that we face currently, which is that we have thousands upon thousands of public workers in the health sector, and elsewhere too now, that are taking industrial action because they feel that they have no other option. They gave opportunities to resolve this sooner.
In terms of the offer of a one-off, non-consolidated payment, it's clear that's not going to be accepted by the unions. The GMB are making it clear that their members would not accept a one-off payment, the RCN are also saying that it's not good enough. In real terms, cuts have been consolidated, real-term cuts in pay have been consolidated and reinforced for a decade and more, and we've got to break that cycle. You know what? This isn't happening at a very good time. Government finances are tight. But the truth is that the finances of our health workers are tight too, and they've been getting tighter and tighter. There was an opportunity in recent years to break that cycle when there was a little bit more flexibility in the system.
A few weeks ago, before Christmas, we were told there was no flexibility at all, no reserves, no unallocated money. We know that's not true, and now we have an admission that there is an offer that can be made. But that offer has to be increased. That is the bottom line. We, as a party, have spelt out how we believe it can be increased, and increased to a point where we believe a deal, hopefully, can be struck. There's a feeling that I'm getting very clearly from the unions that Government isn't negotiating seriously enough. The Minister said today:
'we are making efforts to end this dispute, unlike the approach being taken in England.'
We were here for weeks and weeks, asking Welsh Government to negotiate and they were refusing to negotiate with the unions. Whilst in Scotland, again, strike action has been paused—it was paused initially, put back on the agenda, and now it's been paused again. And here, the Welsh Government was refusing to even negotiate, whilst we were seeing health workers out on the picket lines. We've spelt out how we believe it can be done, but the bottom line is it simply has to be done, and there is a way.
Fe ddechreuaf i mewn ffordd adeiladol gyda'r meysydd hynny lle rwy'n cytuno â'r Gweinidog. O ran materion heblaw am dâl, rwy'n falch bod pwyslais difrifol ar les staff a bod lleihau costau asiantaeth yn rhan o'r hyn y mae'r Llywodraeth yn ei weld fel y ffordd ymlaen, er na allwn ddeall agwedd y Prif Weinidog yn llwyr heddiw, pan oedd yn ymddangos ei fod yn amddiffyn y strwythurau y mae gwaith asiantaeth yn digwydd drwyddyn nhw ar hyn o bryd. Yr hyn rydyn ni'n ei ddweud yw tynnu'r elw preifat allan ohono, er mwyn gallu bwydo'r arian yna yn ôl i'r gwasanaeth iechyd. Rydw i hefyd yn cytuno'n gryf â'r Gweinidog wrth gondemnio gweithredoedd Llywodraeth y DU ynglŷn â'r ddeddfwriaeth sydd wedi ei chyflwyno i gyfyngu ar yr hawl i streicio.
Ond, er cymaint yr ydw i'n cytuno hefyd â barn Llywodraeth Cymru am lefel gwariant cyhoeddus gan Lywodraeth y DU—mae angen i ni weld y cynnydd yn y lefel honno—ni all Llywodraeth Cymru guddio rhag ei chyfrifoldebau ei hun i ddatrys y broblem sy'n ein hwynebu ar hyn o bryd, sef bod gennym filoedd ar filoedd ar filoedd o weithwyr cyhoeddus yn y sector iechyd, ac mewn mannau eraill hefyd nawr, sy'n gweithredu'n ddiwydiannol oherwydd eu bod yn teimlo nad oes ganddyn nhw opsiwn arall. Fe roddon nhw gyfleoedd i ddatrys hyn yn gynt.
O ran y cynnig o daliad anghyfunol untro, mae'n amlwg nad yw'n mynd i gael ei dderbyn gan yr undebau. Mae'r GMB yn ei gwneud hi'n glir na fyddai eu haelodau nhw'n derbyn taliad untro, mae'r RCN hefyd yn dweud nad yw'n ddigon da. Mewn termau real, mae toriadau wedi eu cyfuno, mae toriadau termau real mewn cyflogau wedi eu cyfuno a'u hatgyfnerthu ers degawd a mwy, ac mae'n rhaid i ni dorri'r cylch hwnnw. Wyddoch chi beth? Dydy hyn ddim yn digwydd ar amser da iawn. Mae cyllid y Llywodraeth yn brin. Ond y gwir amdani yw bod cyllid ein gweithwyr iechyd yn brin hefyd, ac maen nhw wedi bod yn mynd yn brinnach ac yn brinnach. Roedd cyfle yn y blynyddoedd diwethaf i dorri'r cylch hwnnw pan oedd ychydig mwy o hyblygrwydd yn y system.
Ychydig wythnosau yn ôl, cyn y Nadolig, cawsom wybod nad oedd yna hyblygrwydd o gwbl, dim arian wrth gefn, dim arian heb ei ddyrannu. Rydyn ni'n gwybod nad yw hynny'n wir, ac erbyn hyn mae gennym gyfaddefiad bod yna gynnig y gellir ei wneud. Ond mae'n rhaid cynyddu'r cynnig hwnnw. Dyna'r gwir amdani. Rydyn ni, fel plaid, wedi manylu ar sut rydyn ni'n credu y gellir ei gynyddu, a'i gynyddu i bwynt lle rydyn ni'n credu y gellir taro bargen, gobeithio. Mae yna deimlad yr wyf i'n ei gael yn glir iawn gan yr undebau nad yw'r Llywodraeth yn trafod yn ddigon difrifol. Dywedodd y Gweinidog heddiw:
'ein bod yn gwneud ymdrechion i ddod â'r anghydfod hwn i ben, yn wahanol i'r hyn sy'n digwydd yn Lloegr.'
Mi fuon ni yma am wythnosau ac wythnosau, yn gofyn i Lywodraeth Cymru drafod ac roedden nhw'n gwrthod trafod gyda'r undebau. Tra yn yr Alban, eto, mae gweithredu drwy streicio wedi ei oedi—cafodd ei oedi i ddechrau, ei roi yn ôl ar yr agenda, a nawr mae wedi ei oedi eto. Ac yma, roedd Llywodraeth Cymru yn gwrthod hyd yn oed trafod, tra oedd gweithwyr iechyd i'w gweld allan ar y llinellau piced. Rydyn ni wedi manylu ar sut rydyn ni'n credu y gellir ei wneud, ond y gwir amdani yw bod yn rhaid gwneud hyn, ac mae yna ffordd.
Thanks very much. First of all, on the issue of agency workers, I think it's really important we put this into a context. So, 65 per cent of what we spend in the NHS is spent directly on staffing, and, of that, about 6 per cent is spent on agency workers. That's too much, and we need to bring it down. But what was clear to me—. I spent a bit of time in Withybush hospital on the weekend. Friday night, I was in Withybush with nurses, looking at what they're doing, and it was really interesting, because 50 per cent of the nurses on duty there—50 per cent—were agency nurses. So, we can take that away, but you'd have to shut the hospital; let's be absolutely clear. The interesting thing for me was that actually most of those agency workers had come from outside of Wales. So we're not talking generally about people who are NHS workers in Wales who go to an expensive agency; these were people who were coming in. I think it's really important that people understand that this is not something that is easy, because I'm not in the business of shutting hospitals, and if we try and go too quickly on this, that's going to be the consequence. I can't be doing that.
This is a time when we've got 7 per cent of NHS workers off sick, so we have to backfill that. These are not things that you can plan in advance. We didn't know we were going to have flu and COVID and everything else. We can plan to an extent, but actually there's just not enough people who are on bank to fill those spaces. [Interruption.] We have got an agency; it's called the bank. That's what it's called. You need to go and look at how the actual system works. We have banks. So we do use people from banks, but there's not enough of them. And don't talk to me about hiding from our responsibilities. We know that we have choices, and we have made choices.
I'm going to ask you to write these figures down, because it's really important that you understand how difficult it is to get to the amounts of money that you would want to put on the table to get to a consolidated—. Don't forget, this is not a one-off payment. This is not money that you can find this year—. But if you want to increase the pay of NHS workers by 1 per cent, you have to find £55 million, okay? So, in Wales, the number of people who pay the additional rate is 9,000. It's 9,000 people. If you put that up by 1p, you'd make £3 million. That's how much you'd get. So, you're miles away from the £55 million that you would need to get to a 1 per cent increase. So, you look then at the people who earn between £50,000—[Interruption.] Stop moaning; listen to me. If you look at the people who earn between £50,000 and £150,000, and you put their income tax up by 1p, you'd get to £33 million. Again, miles away from the £55 million for 1 per cent. So the only place you've got to go to get anywhere near—anywhere near—the 1 per cent, let alone the 17 per cent that the RCN are asking for, is the basic rate taxpayers. If you raised it by 1p, you'd get to £237 million, so that would be an increase of about 4.5 per cent. Asking the poorest members in Wales, who are up against it at the moment—. That's your approach; that's what you want to do. And, yes, we are making some political decisions, because we think people are struggling with the cost-of-living crisis at the moment. So, I think it's really important that people understand quite how difficult this is, because we have made a political decision, and we are not going to raise income tax for the poorest people in Wales at the moment.
It's really important also that people understand—. I'm not going to give a running commentary on the discussions, but you will understand that what we get in Wales in terms of increases in health is directly proportionate to what happens in England. What was really interesting is that, in 2008, we'd got to a point where we had met the EU average of the 14—. So, we compared ourselves to the 14 richest parts of the EU, and we'd met the EU average. But, between 2010 and 2019, in Britain, we saw an increase of 15 per cent. In the EU, it rose by 21 per cent. In Germany, it was by 39 per cent. The UK spent £40 billion less on healthcare than the European average. That meant that money didn't come to us, which means we couldn't put up the payments. And the answer is that, actually, austerity is a deliberate policy of the Tory Government over 10 years, and that is why nurses are so frustrated. And we understand that. We understand that. Because it's not today; it's an accumulation of 10 years of austerity, and that is your responsibility.
Diolch yn fawr. Yn gyntaf oll, ar fater gweithwyr asiantaeth, rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn ein bod ni'n rhoi hyn mewn cyd-destun. Felly, mae 65 y cant o'r hyn rydyn ni'n ei wario yn y GIG yn cael ei wario'n uniongyrchol ar staffio, ac, o hynny, mae tua 6 y cant yn cael ei wario ar weithwyr asiantaeth. Mae hynny'n ormod, ac mae angen i ni ei ostwng. Ond beth oedd yn glir i mi—. Fe dreuliais i dipyn o amser yn ysbyty Llwynhelyg ar y penwythnos. Nos Wener, roeddwn i yn Llwynhelyg gyda nyrsys, yn edrych ar beth maen nhw'n ei wneud, ac roedd yn ddiddorol iawn, oherwydd roedd 50 y cant o'r nyrsys ar ddyletswydd yno—50 y cant—yn nyrsys asiantaeth. Felly, gallwn ni ddileu hynny, ond byddai'n rhaid i chi gau'r ysbyty; gadewch i ni fod yn hollol glir. Y peth diddorol i mi oedd bod y rhan fwyaf o'r gweithwyr asiantaeth hynny mewn gwirionedd wedi dod o'r tu allan i Gymru. Felly dydyn ni ddim yn sôn yn gyffredinol am bobl sy'n weithwyr y GIG yng Nghymru sy'n mynd i asiantaeth ddrud; roedd y rhain yn bobl a oedd yn dod i mewn. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn bod pobl yn deall nad yw hyn yn rhywbeth sy'n hawdd, achos dydw i ddim yn y busnes o gau ysbytai, ac os byddwn ni'n trio mynd ati yn rhy gyflym ar hyn, dyna fydd y canlyniad. Fedra i ddim gwneud hynny.
Mae hwn yn gyfnod lle mae gennym ni 7 y cant o weithwyr y GIG i ffwrdd yn sâl, felly mae'n rhaid i ni ôl-lenwi hynny. Nid pethau y gallwch chi eu cynllunio ymlaen llaw yw'r rhain. Doedden ni ddim yn gwybod ein bod ni'n mynd i gael ffliw a COVID a phopeth arall. Gallwn ni gynllunio i raddau, ond mewn gwirionedd does dim digon o bobl ar ôl yn y gronfa i lenwi'r swyddi gwag hynny. [Torri ar draws.] Mae gennym ni asiantaeth; yr enw arni yw'r gronfa. Dyna mae'n cael ei alw. Mae angen i chi fynd i ystyried sut mae'r system go iawn yn gweithio. Mae gennym ni gronfeydd. Felly rydyn ni'n defnyddio pobl o gronfeydd, ond does dim digon ohonyn nhw. A pheidiwch â siarad â fi am guddio o'n cyfrifoldebau. Rydyn ni'n gwybod bod gennym ni ddewisiadau, ac rydyn ni wedi gwneud dewisiadau.
Rydw i'n mynd i ofyn i chi ysgrifennu'r ffigurau hyn i lawr, oherwydd mae'n bwysig iawn eich bod chi'n deall pa mor anodd yw hi i gyrraedd y swm o arian y byddech chi eisiau ei roi ar y bwrdd i gael taliad cyfunol. Cofiwch, nid taliad untro yw hwn. Nid arian y gallwch chi ddod o hyd iddo eleni yw hwn—. Ond os ydych chi eisiau cynyddu cyflog gweithwyr y GIG 1 y cant, mae'n rhaid i chi ddod o hyd i £55 miliwn, iawn? Felly yng Nghymru, nifer y bobl sy'n talu'r gyfradd ychwanegol yw 9,000. Mae'n 9,000 o bobl. Os byddech chi'n cynyddu honno 1c, byddech chi'n gwneud £3 miliwn. Dyna faint fyddech chi'n ei gael. Felly, rydych chi filltiroedd i ffwrdd o'r £55 miliwn y byddai ei angen i gael cynnydd o 1 y cant. Felly, rydych chi'n edrych wedyn ar y bobl sy'n ennill rhwng £50,000—[Torri ar draws.] Peidiwch â chwyno; gwrandewch arnaf i. Os ydych chi'n edrych ar y bobl sy'n ennill rhwng £50,000 a £150,000, ac rydych chi'n rhoi eu treth incwm i fyny 1c, byddech yn cael £33 miliwn. Eto, filltiroedd i ffwrdd o'r £55 miliwn am 1 y cant. Felly yr unig le mae'n rhaid i chi fynd i gael unrhyw le yn agos—unrhyw le yn agos—i'r 1 y cant, heb sôn am yr 17 y cant y mae'r RCN yn gofyn amdano, yw'r trethdalwyr cyfradd sylfaenol. Os byddech chi'n ei godi 1c, byddech chi'n cael £237 miliwn, felly byddai hynny'n gynnydd o tua 4.5 y cant. Gofyn i'r aelodau tlotaf yng Nghymru, sydd mewn trafferthion ar hyn o bryd—. Dyna'ch dull chi o weithredu; dyna beth rydych chi eisiau ei wneud. Ac ydyn, rydyn ni yn gwneud rhai penderfyniadau gwleidyddol, oherwydd rydyn ni'n credu bod pobl yn cael trafferthion gyda'r argyfwng costau byw ar hyn o bryd. Felly rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn bod pobl yn deall yn iawn pa mor anodd yw hyn, achos rydyn ni wedi gwneud penderfyniad gwleidyddol, a dydyn ni ddim yn mynd i godi treth incwm i bobl dlotaf Cymru ar hyn o bryd.
Mae'n bwysig iawn hefyd bod pobl yn deall—. Dydw i ddim yn mynd i roi sylwebaeth gyson ar y trafodaethau, ond fe fyddwch chi'n deall bod yr hyn rydyn ni'n ei gael yng Nghymru o ran cynnydd mewn iechyd yn union gymesur â'r hyn sy'n digwydd yn Lloegr. Yr hyn oedd yn ddiddorol iawn, yn 2008, ein bod wedi cyrraedd pwynt lle roedden ni wedi bodloni cyfartaledd yr UE o'r 14—. Felly, fe wnaethon ni gymharu ein hunain â'r 14 rhan gyfoethocaf o'r UE, ac roedden ni wedi bodloni cyfartaledd yr UE. Ond, rhwng 2010 a 2019, ym Mhrydain, gwelsom gynnydd o 15 y cant. Yn yr UE, cododd 21 y cant. Yn yr Almaen, roedd yn 39 y cant. Gwariodd y DU £40 biliwn yn llai ar ofal iechyd na'r cyfartaledd Ewropeaidd. Roedd hynny'n golygu na ddaeth arian atom ni, sy'n golygu nad oedden ni'n gallu cynyddu'r taliadau. A'r ateb yw bod cyni, mewn gwirionedd, yn bolisi bwriadol gan y Llywodraeth Dorïaidd dros 10 mlynedd, a dyna pam mae nyrsys mor rhwystredig. Ac rydyn ni'n deall hynny. Rydyn ni'n deall hynny. Oherwydd nid heddiw ydyw; mae'n groniad o 10 mlynedd o gyni, a'ch cyfrifoldeb chi yw hynny.
I talked to nurses on the picket line, because I wanted to hear their views as well, and they did say to me that it's not just about money, but it's also about work-life pressures as well. Many are doing 12-hour shifts. And there's a lack of flexibility as well, with childcare et cetera. They did also mention agency costs, and it upsets them if they know they're working with somebody who's paid more. They haven't got the experience on that ward as well, because you don't have the same people on the ward that they have, so they have to fill in for them as well.
I was really interested to hear about having a nationally owned bank, not just for nurses—I know you've mentioned it as well, actually, Eluned, before—but for social care workers and for teachers. You know, with austerity, all these strikes that are happening now, it would be really interesting. I'd love to hear more about your going on the night shift at Withybush hospital, because I think it's really interesting hearing the views of the nurses and to hear about what did you learn while you with there.
And this one-off payment—I know it's not what's needed, but, because we've got this current cost-of-living crisis and a lot of newly qualified nurses, that one-off payment would be really welcome. Talking to nurses, they would really welcome that, until we can get something sorted with the UK Government, to ensure that everybody, all these people working in public services, are properly paid and there's an end to austerity. So, I'd like to just hear your views on that, please. Thank you.
Siaradais i â nyrsys ar y llinell biced, oherwydd roeddwn i eisiau clywed eu barn nhw hefyd, ac fe wnaethon nhw ddweud wrthyf nad arian yn unig sy'n bwysig, ond mae hefyd yn ymwneud â phwysau bywyd-gwaith hefyd. Mae llawer yn gwneud shifftiau 12 awr. Ac mae diffyg hyblygrwydd hefyd, gyda gofal plant ac ati. Fe wnaethon nhw hefyd sôn am gostau asiantaeth, ac mae'n eu poeni nhw os ydyn nhw'n gwybod eu bod nhw'n gweithio gyda rhywun sy'n cael mwy o dâl. Does ganddyn nhw ddim y profiad ar y ward honno ychwaith, oherwydd does gennych chi ddim yr un bobl ar y ward ag sydd ganddyn nhw, felly mae'n rhaid iddyn nhw lenwi drostyn nhw hefyd.
Roedd gen i ddiddordeb mawr mewn clywed am fod â chronfa sy'n eiddo cenedlaethol i ni, nid yn unig i nyrsys—rwy'n gwybod eich bod wedi sôn am hyn hefyd, mewn gwirionedd, Eluned, o'r blaen—ond i weithwyr gofal cymdeithasol ac i athrawon. Wyddoch chi, gyda chyni, yr holl streiciau hyn sy'n digwydd nawr, byddai'n ddiddorol iawn. Byddwn i wrth fy modd yn clywed mwy amdanoch chi'n mynd ar y shifft nos yn ysbyty Llwynhelyg, oherwydd rwy'n credu ei bod yn ddiddorol iawn clywed barn y nyrsys a chlywed am yr hyn a ddysgoch chi tra oeddech chi yno.
A'r taliad untro hwn—rwy'n gwybod nad dyna sydd ei angen, ond, oherwydd bod gennym ni yr argyfwng costau byw presennol hwn a llawer o nyrsys sydd newydd gymhwyso, byddai croeso gwirioneddol i'r taliad untro hwnnw. Wrth siarad â nyrsys, bydden nhw wir yn croesawu hynny, tan y gallwn ni gael rhywbeth wedi'i drefnu gyda Llywodraeth y DU, i sicrhau bod pawb, yr holl bobl yma sy'n gweithio mewn gwasanaethau cyhoeddus, yn cael eu talu'n iawn a bod yna ddiwedd ar gyni. Felly, hoffwn glywed eich barn ar hynny, os gwelwch yn dda. Diolch.
Thanks very much, Carolyn. Certainly, we're very aware that it's not just about pay; there are lots of other issues around this, which is why I was really pleased to have been presented with the staff welfare project on Monday, by representatives of the trade union movement, just setting out the kinds of things where they'd really like to see us make some movement. And so, obviously, I'll be looking at that in detail, just to see how much further we can go with that.
On agency costs, we are determined to try and bear down on certainly the most expensive agencies. And, as you say, all of the health boards have their own banks. To what extent we could have a Welsh bank—. I mean, I don't think that's rocket science; it's something we could probably try and move towards.
In terms of the night shift in Withybush, I can't tell you how fascinating it was. It's really important not just to get a sense of it through reading about what the situation is and listening to people. When you actually see the pressure on the ground, when you actually see the number of in particular older people who shouldn't really be in hospital, because they've had their treatment and there are real issues with delayed transfers of care, it really makes a difference and hits home. Some of that information in relation to agency workers I found really very useful. I had no idea we had quite so many people coming in en masse from England, but of course it's a real issue of how we staff, especially hospitals that are perhaps further away from the big centres. So, it's a real challenge and it's not going to be easy to fix.
The other thing is, on the one-off payment, I think it's really important for people to understand, first of all, that this is money where we've asked all around Cabinet for people to slow down their spending this year. If we ask them to, if we get an agreement on this, we'll ask them to slow down spending and maybe push it into next year. So, this is not money that is easy to come by, this is not underspends; this is money that has already been allocated and we're asking a big favour of the rest of the Cabinet. And it's about reserves as well. There's a big risk with going into reserves. We don't know if we're going to get a new COVID variant that is going to bypass our vaccines next year. We would be taking a risk with this. So, this is really high-risk politics, but it's something we're prepared to do because we actually want to stand by our NHS workers. So, this would be a one-off payment, and it's not going to be on the table for very long, because the end of the financial year is coming very, very quickly, and if they want it in their pay packets, we've got to get it in at the start of March, which means that an agreement has to be made before that. So, the clock is ticking here. And, of course, we haven't taken the money away from anybody yet. Obviously, people would be more than happy to hold on to that. We're asking a really, really big favour of people, and taking a risk on reserves. So, we'd have to have a very good reason to be doing that, and obviously this is a negotiation.
Diolch yn fawr, Carolyn. Yn sicr, rydyn ni'n ymwybodol iawn nad yw'n ymwneud â chyflog yn unig; mae llawer o faterion eraill yn ymwneud â hyn, a dyna pam roeddwn i'n falch iawn o fod wedi cael fy nghyflwyno â'r prosiect lles staff ddydd Llun, gan gynrychiolwyr y mudiad undebau llafur, dim ond yn nodi'r mathau o bethau yr hoffen nhw ein gweld ni'n ymdrin â nhw. Ac felly, yn amlwg, mi fydda i'n edrych ar hynny'n fanwl, dim ond i weld faint ymhellach allwn ni fynd gyda hynny.
O ran costau asiantaeth, rydyn ni'n benderfynol o roi pwysau ar yr asiantaethau drutaf yn sicr. Ac, fel y dywedwch chi, mae gan bob un o'r byrddau iechyd eu cronfeydd eu hunain. I ba raddau y gallen ni gael cronfa Cymru—. Hynny yw, dydw i ddim yn credu bod hynny'n anodd iawn; mae'n rhywbeth y gallem ni geisio symud tuag ato mae'n debyg.
O ran y shifft nos yn Llwynhelyg, alla i ddim dweud wrthych pa mor ddiddorol oedd hynny. Mae'n bwysig iawn nid yn unig i gael synnwyr o'r peth trwy ddarllen am beth yw'r sefyllfa a gwrando ar bobl. Pan fyddwch chi mewn gwirionedd yn gweld y pwysau ar lawr gwlad, pan fyddwch chi mewn gwirionedd yn gweld nifer y bobl hŷn yn benodol na ddylen nhw fod yn yr ysbyty mewn gwirionedd, oherwydd eu bod wedi cael eu triniaeth ac mae problemau gwirioneddol gyda throsglwyddiadau gofal gohiriedig, mae wir yn gwneud gwahaniaeth ac yn taro deuddeg. Roedd rhywfaint o'r wybodaeth honno o ran gweithwyr asiantaeth yn ddefnyddiol iawn i mi. Doedd gen i ddim syniad bod gennym ni gymaint o bobl yn dod i mewn yn eu niferoedd o Loegr, ond wrth gwrs mae'n fater go iawn o sut rydyn ni'n staffio, yn enwedig ysbytai sydd efallai yn bellach i ffwrdd o'r canolfannau mawr. Felly, mae'n her go iawn ac nid yw'n mynd i fod yn hawdd ei datrys.
Y peth arall yw, ar y taliad untro, rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn i bobl ddeall, yn gyntaf oll, mai arian yw hwn lle rydyn ni wedi gofyn o amgylch y Cabinet i gyd i bobl arafu eu gwariant eleni. Os gofynnwn iddyn nhw, os cawn ni gytundeb ar hyn, byddwn ni'n gofyn iddyn nhw arafu gwariant ac efallai ei wthio i'r flwyddyn nesaf. Felly, nid arian sy'n hawdd ei gael yw hwn, nid tanwariant yw hwn; mae hwn yn arian sydd eisoes wedi'i ddyrannu ac rydyn ni'n gofyn ffafr fawr gan weddill y Cabinet. Ac mae'n ymwneud â chronfeydd wrth gefn hefyd. Mae yna risg fawr gyda defnyddio cronfeydd wrth gefn. Dydyn ni ddim yn gwybod a ydyn ni am gael amrywiad COVID newydd sy'n mynd i osgoi ein brechlynnau y flwyddyn nesaf. Byddem yn cymryd risg gyda hyn. Felly, mae hyn yn wleidyddiaeth risg uchel iawn, ond mae'n rhywbeth rydyn ni'n barod i'w wneud oherwydd ein bod ni mewn gwirionedd eisiau cefnogi ein gweithwyr GIG. Felly, taliad untro fyddai hwn, ac nid yw'n mynd i fod ar y bwrdd yn hir iawn, oherwydd mae diwedd y flwyddyn ariannol yn dod yn gyflym iawn, iawn, ac os ydyn nhw eisiau hynny yn eu pecynnau cyflog, mae'n rhaid i ni ei gael i mewn ar ddechrau mis Mawrth, sy'n golygu bod yn rhaid gwneud cytundeb cyn hynny. Felly, mae'r cloc yn tician yn y fan yma. Ac, wrth gwrs, dydyn ni ddim wedi tynnu'r arian oddi ar neb eto. Yn amlwg, byddai pobl yn fwy na pharod i ddal eu gafael arno. Rydyn ni'n gofyn ffafr fawr iawn, iawn gan bobl, ac yn cymryd risg ar gronfeydd wrth gefn. Felly, byddai'n rhaid i ni gael rheswm da iawn dros wneud hynny, ac yn amlwg mae hon yn drafodaeth.
Diolch i'r Gweinidog.
I thank the Minister.
Eitem 5 y prynhawn yma yw'r datganiad gan Weinidog yr Economi ar flaenoriaethau economaidd a chysylltiadau Llywodraeth y DU. Galwaf ar y Gweinidog i wneud y datganiad—Vaughan Gething.
Item 5 this afternoon is a statement by the Minister for Economy on economic priorities and UK Government relations. I call on the Minister for Economy to make the statement—Vaughan Gething.
Thank you, Dirprwy Lywydd. I come to Plenary this afternoon having earlier on today had the first inter-ministerial group for business and industry meeting of this year. It was the first such meeting since spring last year. The Welsh Government is firmly committed to proper partnership working arrangements with the UK Government and other devolved nations, and we do so in the joint interests of Wales and the wider UK economy. I am cautiously optimistic that, having had discussions about the regularity and the importance of the IMG today, the new UK Government is showing signs of more meaningful engagement on our joint economic priorities. That is what the new Prime Minister indicated that he wanted when he met with the heads of devolved Governments in November last year. The proof, of course, will be in the action that is taken.
It is vital that we work collaboratively, in proper constructive partnership arrangements, to navigate the severe economic challenges we are facing. The UK begins 2023 on the brink of recession. People and businesses across the UK are under intense pressure from the cost-of-living crisis, with inflation expected to remain in double digits over the first half of this year. A toxic combination of Brexit, a lack of public and private investment, and the UK Government's disastrous early autumn mini budget has severely damaged the UK economy. This had led directly to a widespread expectation that living standards will fall, and fall by record amounts, across all parts of the UK. Productivity has been stagnant for more than a decade and the UK Government’s commitment to
'end the geographical inequality which is such a striking feature of the UK'
remains unfulfilled. The continuing but reduced support for high energy costs announced last week will provide some certainty for business after March. However, the new scheme does not protect against energy price volatility or match the higher level of comparative support offered in other European countries.
In Wales, collaboration and partnership are the cornerstone of our approach in Government. Wales has a stable, mature Government and a network of social partners that help us to make the right decisions. That doesn't mean that all decisions, of course, are easy. Together, we have developed a long-standing framework for future-focused inclusive economic growth, underpinned by our groundbreaking Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015; an economic strategy that has been revisited, refreshed and refocused, as we recover and reconstruct our economy in the aftermath of the pandemic; and a mission that has a clear commitment to social value, firmly rooted in a greener economy, with well-being, dignity, and fairness at its centre.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Rwy'n dod i'r Cyfarfod Llawn y prynhawn yma ar ôl bod, yn gynharach heddiw, yng nghyfarfod cyntaf eleni o'r grŵp rhyngweinidogol ar gyfer busnes a diwydiant. Hwn oedd y cyfarfod cyntaf o'i fath ers gwanwyn y llynedd. Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo'n llwyr i drefniadau gweithio mewn partneriaeth briodol gyda Llywodraeth y DU a chenhedloedd datganoledig eraill, ac rydym yn gwneud hynny er budd Cymru ac economi ehangach y DU. Rwy'n ofalus obeithiol, ar ôl cael trafodaethau am reoleidd-dra a phwysigrwydd yr IMG heddiw, bod Llywodraeth newydd y DU yn dangos arwyddion o ymgysylltu mwy ystyrlon ynghylch ein blaenoriaethau economaidd ar y cyd. Dyna awgrymodd Prif Weinidog newydd y DU ei fod eisiau pan wnaeth gyfarfod â phenaethiaid y Llywodraethau datganoledig ym mis Tachwedd y llynedd. Bydd y prawf, wrth gwrs, yn y camau a fydd yn cael eu cymryd.
Mae'n hanfodol ein bod yn gweithio ar y cyd, mewn trefniadau partneriaeth adeiladol iawn, i lywio drwy'r heriau economaidd difrifol yr ydym ni'n eu hwynebu. Mae'r DU yn dechrau 2023 ar drothwy dirwasgiad. Mae pobl a busnesau ledled y DU dan bwysau mawr yn sgil yr argyfwng costau byw, gyda disgwyl i chwyddiant aros mewn ffigurau dwbl dros hanner cyntaf eleni. Mae'r cyfuniad gwenwynig o Brexit, diffyg buddsoddiad cyhoeddus a phreifat, a chyllideb fach drychinebus Llywodraeth y DU ar ddechrau'r hydref wedi niweidio economi'r DU yn ddifrifol. Roedd hyn wedi arwain yn uniongyrchol at ddisgwyliad eang y byddai safonau byw yn gostwng, ac yn gostwng i lefel hanesyddol o isel, ar draws pob rhan o'r DU. Mae cynhyrchiant wedi bod yn ddisymud ers dros ddegawd ac mae ymrwymiad Llywodraeth y DU i
'roi diwedd ar yr anghydraddoldeb daearyddol sy'n nodwedd mor drawiadol o'r DU'
yn dal heb ei gyflawni. Bydd y gefnogaeth barhaus, ond llai, ar gyfer costau ynni uchel gafodd eu cyhoeddi'r wythnos diwethaf, yn rhoi rhywfaint o sicrwydd i fusnesau ar ôl mis Mawrth. Fodd bynnag, nid yw'r cynllun newydd yn amddiffyn rhag anwadalwch prisiau ynni nac yn cyd-fynd â'r lefel uwch o gefnogaeth gymharol a gynigir mewn gwledydd Ewropeaidd eraill.
Yng Nghymru, cydweithredu a phartneriaeth yw conglfeini ein dull o weithredu yn y Llywodraeth. Mae gan Gymru Lywodraeth sefydlog, aeddfed a rhwydwaith o bartneriaid cymdeithasol sy'n ein helpu ni i wneud y penderfyniadau cywir. Nid yw hynny'n golygu bod pob penderfyniad, wrth gwrs, yn hawdd. Gyda'n gilydd, rydym wedi datblygu fframwaith hirsefydlog ar gyfer twf economaidd cynhwysol sy'n canolbwyntio ar y dyfodol, a danategir gan ein Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015 sy'n arloesol; strategaeth economaidd sydd wedi cael ei hailystyried, ei hadnewyddu ac sydd â phwyslais newydd, wrth i ni adfer ac ail-greu ein heconomi yn sgil y pandemig; a chenhadaeth sydd ag ymrwymiad clir i werth cymdeithasol, wedi'i gwreiddio'n gadarn mewn economi wyrddach, gyda llesiant, urddas, a thegwch yn ganolog iddi.
Our long-term plan remains delivering a prosperous, green economic future for Wales and investing in the skills of the future. Our vision for the Welsh economy is clearly aligned with independent thought leaders, such as the Resolution Foundation, and their proposals for rebooting Britain with a return to inclusive growth. But, all of the UK has needed the UK Government to develop a responsible, coherent economic direction for recovery and growth for some time—a clear plan created in partnership and founded in the economic strengths of each nation. Without it, and with the economic outlook deteriorating, the UK Government must work with us to ensure that there is purposeful public investment to address the current crises and deliver a more productive economy.
Our Government in Wales is clear that, together, the UK is a proud, interwoven union of nations capable of being greater than the sum of our parts. Without proper structured engagement between all UK nations over the last year, there has been a clear void that has brought about incoherent and inconsistent economic approaches in different sectors, led by different UK departments. Some approaches have been more constructive. Together, we have made good progress on free ports, we co-designed the prospectus, including commitments to fair work, and we're co-assessing the applications. Ministers from the Welsh Government and UK Government will together select the successful bid. The approach to investment zones has now moved to a more constructive path. The current UK Government has chosen not to proceed with the previous policy announced in the autumn, as the evidence of the potential benefits from that previous approach from months ago was far from clear, and we agree that a rethink and a more focused approach is required, working with us not around us. The current UK Government now appears to be taking seriously the need to engage on borders policy. That must continue if we are to get the right answer for Wales and Britain.
Some approaches, though, need urgent attention. The UK Government cannot delay action any longer to secure the long-term future of steel. They must deliver on investment that aligns with our commitment in Wales to a green economic future. They hold many of the powers that relate to decarbonising UK steel, and the resources that are needed to help transform our energy-intensive industries. The UK Government must provide clarity on measures that it will use to fund energy efficiency, and the technologies that deliver a low-carbon future. We have repeatedly called on the UK Government to bring industrial energy prices in line with competitors in Europe and to ensure a level playing field for UK steel production.
The semiconductor cluster in Wales is another vitally important contributor to our economy today and in the future. The time taken by the UK Government to reach its decision to revoke the acquisition of Newport Wafer Fab by Nexperia, on national security grounds, has caused great uncertainty to the business and its workforce. The UK Government must set out a clear position for the sector and publish its very long-awaited semiconductor strategy.
The UK Government's choice in designing the shared prosperity fund has disregarded devolution and 20 years' experience delivering EU funds. Wales remains set to lose over £1 billion as manifesto promises are broken on EU replacement funds. Meanwhile, local authorities are still awaiting decisions on bids for round 2 of the levelling-up fund, despite submitting bids at the start of August last year. The UK Government's approach has placed local government in an appalling position. Other sectors, like higher education, further education and the third sector, have been excluded, whilst funds are being re-directed away from the poorest areas of our country at the worst possible time. All of this would have been avoided if the UK Government had not broken its manifesto pledge and respected 20 years of devolution. We could then have managed full replacement funding through our framework for regional investment. Across these developments, and others, such as floating offshore wind or carbon capture utilisation and storage, a continuing and constructive commitment to dialogue by the UK Government is critical. Some of our key strategic infrastructure projects planned right across Wales are dependent on UK Government support. The advanced technology research centre, the National Nuclear Laboratory; project ARTHUR; and the Global Centre of Rail Excellence all demonstrate the strengths of high-value manufacturing in Wales.
After the deterioration in inter-governmental relations earlier in the year, we have seen some improvements recently. But firm evidence is yet to emerge of a regular, reliable rhythm of engagement and respect for devolution across all policy areas. There will always be clear differences between the priorities and objectives of our respective Governments, because they're rooted in different values, and nowhere is that more apparent than in the anti-strike legislation introduced by the UK Government last week, having previously made a clear commitment to protect and enhance retained employment rights as the UK leaves the European Union.
We do not believe that the right response is for the UK Government to introduce new laws that will have a direct impact on the workforce in devolved public services. We believe that the right response is to work with employers and trade unions in social partnership to resolve disputes collaboratively. But if we can engage constructively on free ports, possibly investment zones, and borders, there is no reason why we shouldn't be able to deliver projects of joint strategic significance. Despite our differences, we should have a shared interest in making choices to improve the economic prospects for Wales in what will be a very challenging year ahead.
Mae ein cynllun hirdymor yn parhau i fod ynghylch cyflawni dyfodol economaidd ffyniannus, gwyrdd i Gymru a buddsoddi yn sgiliau'r dyfodol. Mae ein gweledigaeth ar gyfer economi Cymru yn amlwg yn cyd-fynd ag arweinwyr meddwl annibynnol, fel y Resolution Foundation, a'u cynigion ar gyfer ailgychwyn Prydain drwy ddychwelyd at dwf cynhwysol. Ond, bu angen ar y DU gyfan i Lywodraeth y DU ddatblygu cyfeiriad economaidd cyfrifol, cydlynol ar gyfer adfer a thwf ers peth amser—cynllun clir a grëwyd mewn partneriaeth ac a sefydlwyd yng nghryfderau economaidd pob cenedl. Hebddo, a gyda'r rhagolygon economaidd yn dirywio, mae'n rhaid i Lywodraeth y DU weithio gyda ni i sicrhau bod buddsoddiad cyhoeddus pwrpasol i fynd i'r afael â'r argyfyngau presennol a darparu economi fwy cynhyrchiol.
Mae ein Llywodraeth yng Nghymru yn glir, gyda'n gilydd, bod y DU yn undeb balch a chydblethedig o genhedloedd sy'n gallu bod yn fwy na chyfanswm ein rhannau. Heb ymgysylltu strwythuredig priodol rhwng holl wledydd y DU dros y flwyddyn ddiwethaf, bu gwagle clir sydd wedi arwain at ddulliau economaidd digyswllt ac anghyson mewn gwahanol sectorau, wedi'u harwain gan wahanol adrannau'r DU. Mae rhai dulliau wedi bod yn fwy adeiladol. Gyda'n gilydd, rydym wedi gwneud cynnydd da ar borthladdoedd rhydd, fe wnaethom gyd-gynllunio'r prosbectws, gan gynnwys ymrwymiadau i waith teg, ac rydym yn cyd-asesu'r ceisiadau. Bydd Gweinidogion o Lywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU gyda'i gilydd yn dewis y cais llwyddiannus. Mae'r dull o ymdrin â pharthau buddsoddi bellach wedi symud i lwybr mwy adeiladol. Mae Llywodraeth bresennol y DU wedi dewis peidio â bwrw ymlaen â'r polisi blaenorol a gyhoeddwyd yn yr hydref, gan fod y dystiolaeth o'r manteision posibl o'r dull blaenorol hwnnw o fisoedd yn ôl ymhell o fod yn glir, ac rydym yn cytuno bod angen ailfeddwl a chael dull â mwy o ganolbwynt, gan weithio gyda ni, nid o'n hamgylch. Mae'n ymddangos bod Llywodraeth bresennol y DU bellach yn cymryd yr angen i ymgysylltu ynghylch polisi ffiniau o ddifrif. Mae'n rhaid i hynny barhau os ydym i gael yr ateb iawn ar gyfer Cymru a Phrydain.
Er hynny, mae angen sylw brys ar rai dulliau. Ni all Llywodraeth y DU ohirio gweithredu mwyach wrth geisio sicrhau dyfodol hirdymor dur. Rhaid iddynt gyflawni buddsoddiad sy'n cyd-fynd â'n hymrwymiad yng Nghymru i ddyfodol economaidd gwyrdd. Ganddyn nhw mae llawer o'r pwerau sy'n ymwneud â datgarboneiddio dur y DU, a'r adnoddau sydd eu hangen i helpu i drawsnewid ein diwydiannau ynni-ddwys. Rhaid i Lywodraeth y DU roi eglurder ynglŷn â mesurau y bydd yn eu defnyddio i ariannu effeithlonrwydd ynni, a'r technolegau sy'n sicrhau dyfodol carbon isel. Rydym wedi galw dro ar ôl tro ar Lywodraeth y DU i sicrhau bod prisiau ynni diwydiannol yn cyfateb â chystadleuwyr yn Ewrop a sicrhau chwarae teg i gynhyrchwyr dur y DU.
Mae'r clwstwr lled-ddargludyddion yng Nghymru yn gyfrannwr hanfodol a phwysig arall i'n heconomi heddiw ac yn y dyfodol. Mae'r amser a gymerwyd gan Lywodraeth y DU i ddod i'w phenderfyniad i ddiddymu cais Nexperia i gaffael Newport Wafer Fab, ar sail diogelwch cenedlaethol, wedi achosi ansicrwydd mawr i'r busnes a'i weithlu. Mae'n rhaid i Lywodraeth y DU nodi sefyllfa glir i'r sector a chyhoeddi ei strategaeth led-ddargludyddion hirddisgwyliedig iawn.
Mae dewis Llywodraeth y DU wrth ddylunio'r gronfa ffyniant gyffredin wedi diystyru datganoli ac 20 mlynedd o brofiad yn sicrhau cyllid yr UE. Mae Cymru'n parhau i golli dros £1 biliwn wrth i addewidion maniffesto gael eu torri ynghylch cyllido a fydd yn disodli cronfeydd yr EU. Yn y cyfamser, mae awdurdodau lleol yn dal i aros am benderfyniadau ar geisiadau ar gyfer ail rownd y gronfa ffyniant bro, er iddyn nhw gyflwyno ceisiadau ar ddechrau mis Awst y llynedd. Mae dull gweithredu Llywodraeth y DU wedi gosod llywodraeth leol mewn sefyllfa echrydus. Mae sectorau eraill, fel addysg uwch, addysg bellach a'r trydydd sector, wedi'u neilltuo, wrth i arian gael ei ail gyfeirio oddi wrth ardaloedd tlotaf ein gwlad ar yr amser gwaethaf posibl. Byddai hyn i gyd wedi ei osgoi pe na bai Llywodraeth y DU wedi torri ei addewid maniffesto a pharchu 20 mlynedd o ddatganoli. Yna gallem fod wedi rheoli cyllid a fyddai'n disodli cronfeydd yr UE yn llawn drwy ein fframwaith ar gyfer buddsoddiad rhanbarthol. Ar draws y datblygiadau hyn, ac eraill, megis gwynt arnofiol ar y môr neu ddal, defnyddio a storio carbon, mae ymrwymiad parhaus ac adeiladol i ddeialog gan Lywodraeth y DU yn hollbwysig. Mae rhai o'n prosiectau seilwaith strategol allweddol sydd wedi eu cynllunio ym mhob cwr o Gymru yn ddibynnol ar gymorth Llywodraeth y DU. Mae'r ganolfan ymchwil technoleg uwch, y Labordy Niwclear Cenedlaethol; prosiect ARTHUR; a'r Ganolfan Fyd-eang Rhagoriaeth Rheilffyrdd i gyd yn dangos cryfderau gweithgynhyrchu gwerth uchel yng Nghymru.
Ar ôl y dirywiad mewn cysylltiadau rhyng-lywodraethol yn gynharach yn y flwyddyn, rydym wedi gweld rhai gwelliannau yn ddiweddar. Ond mae tystiolaeth gadarn eto i ddod i'r amlwg o rythm rheolaidd, dibynadwy o ymgysylltu a pharch at ddatganoli ar draws pob maes polisi. Bydd gwahaniaethau clir bob amser rhwng blaenoriaethau ac amcanion ein priod Lywodraethau, oherwydd eu bod wedi'u gwreiddio mewn gwahanol werthoedd, ac nid oes unrhyw enghraifft yn fwy amlwg na'r ddeddfwriaeth wrth-streicio a gyflwynwyd gan Lywodraeth y DU yr wythnos diwethaf, ar ôl gwneud ymrwymiad clir yn y gorffennol i amddiffyn a gwella hawliau cyflogaeth a gadwyd wrth i'r DU adael yr Undeb Ewropeaidd.
Nid ydym yn credu mai'r ymateb cywir yw i Lywodraeth y DU gyflwyno deddfau newydd fydd yn cael effaith uniongyrchol ar y gweithlu mewn gwasanaethau cyhoeddus datganoledig. Credwn mai'r ymateb cywir yw gweithio gyda chyflogwyr ac undebau llafur mewn partneriaeth gymdeithasol i ddatrys anghydfodau ar y cyd. Ond os gallwn ymgysylltu'n adeiladol ynghylch porthladdoedd rhydd, parthau buddsoddi o bosibl, a ffiniau, nid oes rheswm pam na ddylem allu cyflawni prosiectau o arwyddocâd strategol ar y cyd. Er gwaethaf ein gwahaniaethau, dylem fod â chyd-ddiddordeb mewn gwneud dewisiadau i wella'r rhagolygon economaidd i Gymru yn yr hyn a fydd yn flwyddyn heriol iawn i ddod.
Can I thank the Minister for his statement this afternoon? Now, I agree with the Minister that the UK is beginning 2023 on a very difficult footing, and there is a need for a real focus from him on the Welsh Government's economic policies. I had hoped that we'd hear more from the Government about some of the specific initiatives that the Welsh Government has for tackling some of the challenges facing businesses in Wales, but detail on that front is lacking in today's statement. Nevertheless, I'm pleased to see that today's statement refers to delivering a prosperous, green economic future for Wales, investing in the skills of the future. The Minister knows that I've been calling for a new net-zero skills action plan for a long time now, to make sure that we have the right people and skills available to benefit from green jobs in the future. So, perhaps the Minister could tell us more about how the Government is building a better understanding and evidence base of the future skills needs to support the transition to net zero, and also tell us how he's driving awareness amongst employers to support reskilling and upskilling their workforce.
Today's statement refers to the continuing support for high energy costs that the UK Government announced last week, and I believe that there is room here for the Welsh Government to act to support businesses too. For example, we know that the Development Bank of Wales is developing a scheme that will allow businesses to take on borrowing to fund capital investment that delivers on decarbonisation. Therefore, perhaps there is flexibility here for this scheme to cover businesses needing acute support with energy costs, so that funding can get to businesses as quickly as possible. So, perhaps he could update us on his discussions with the development bank on the support that they can offer Welsh businesses, and tell us when the new green business loan scheme is likely to become operational.
Dirprwy Lywydd, the Minister's statement focuses heavily on inter-governmental relations, and I want to reiterate that, where Governments work together, Wales benefits. Indeed, I want to remind the Minister that the people of Wales are served by both Governments, and it's in the interests of both to work together. Of course, he is right to say that the UK is a proud interwoven union of nations capable of being greater than the sum of its parts, and the partnership with the UK Government on areas like free ports, like city deals, and the future of borders policy, has shown that, when Governments work together, Wales benefits.
There are, of course, genuine concerns over post-EU replacement funds, and I share some of those concerns, as the Minister well knows. But I really don't see how the Minister's statement today goes any way to tell us how he is going to build a more constructive relationship with Westminster, which is essential for the Welsh economy. Now, it's also essential that the Welsh Government prioritises investment in fields like research and innovation, which has huge potential to transform the Welsh economy and put us at the forefront of technological developments. But we are still waiting for an innovation strategy from the Welsh Government, despite repeated calls from the sector. Therefore, perhaps the Minister could take the opportunity to tell us when we will see an innovation strategy from this Government.
Now, the Minister makes a fair point regarding the long-term future of steel. It is a foundational industry that is the backbone of our manufacturing sector and we need clarity on how a sustainable future will be secured. Therefore, perhaps the Minister could update us on the latest discussions he has had with UK Government Ministers regarding the future of the industry so that we can better understand the level of engagement on this matter.
The Minister's statement highlights floating offshore wind as an area where dialogue needs to be strengthened, and I'm interested to know more about his views given that, in the discussions that I continue to have with developers, they make it clear that it's the Welsh Government and the resourcing of Natural Resources Wales that are holding up developments here in Wales, especially regarding planning consents. Therefore, perhaps he could take the opportunity to explain exactly what he means in his statement in relation to floating offshore wind, as stakeholders will be at the Senedd later today and next week and will be keen to better understand his views.
In closing, Dirprwy Lywydd, I'd hoped that we'd hear more from the Minister today about the economic priorities of this Government, particularly in light of the report by the National Institute of Economic and Social Research, which argued that, since devolution, Welsh economic policies have lacked coherence and consistency, and ambitions have not been matched by effective implementation. That report was, in fact, co-authored by a former Welsh Government Minister, and so, today's statement could, and in my opinion should, have been an opportunity to tell Members more about how it will support entrepreneurship and innovation, develop a robust skills pipeline and bring together industry and academia for the benefit of the Welsh economy. Members already know that stronger inter-governmental relations benefit the Welsh economy, and whilst the Minister is right to say that we need clarity from the UK Government in some areas, we also need to see greater clarity from the Welsh Government in many areas too.
A gaf i ddiolch i'r Gweinidog am ei ddatganiad y prynhawn yma? Nawr, rwy'n cytuno â'r Gweinidog fod y DU yn dechrau 2023 ar sail anodd iawn, ac mae angen pwyslais gwirioneddol ganddo ar bolisïau economaidd Llywodraeth Cymru. Roeddwn i wedi gobeithio y byddem ni'n clywed mwy gan y Llywodraeth ynglŷn â rhai o'r mentrau penodol sydd gan Lywodraeth Cymru ar gyfer mynd i'r afael â rhai o'r heriau y mae busnesau yng Nghymru yn eu hwynebu, ond mae diffyg manylion yn hyn o beth yn y datganiad heddiw. Serch hynny, rwy'n falch o weld bod y datganiad heddiw yn cyfeirio at sicrhau dyfodol economaidd ffyniannus, gwyrdd i Gymru, gan fuddsoddi yn sgiliau'r dyfodol. Mae'r Gweinidog yn gwybod fy mod i wedi bod yn galw am gynllun gweithredu sgiliau sero net newydd ers amser maith bellach, er mwyn sicrhau bod gennym y bobl a'r sgiliau cywir ar gael i elwa ar swyddi gwyrdd yn y dyfodol. Felly, efallai y gallai'r Gweinidog ddweud mwy wrthym am sut mae'r Llywodraeth yn meithrin gwell dealltwriaeth a sylfaen dystiolaeth o anghenion sgiliau yn y dyfodol i gefnogi'r newid i sero net, a hefyd dweud wrthym sut mae'n annog ymwybyddiaeth ymhlith cyflogwyr i gefnogi ailsgilio ac uwchsgilio eu gweithlu.
Mae'r datganiad heddiw yn cyfeirio at y gefnogaeth barhaus i gostau ynni uchel a gyhoeddodd Llywodraeth y DU yr wythnos diwethaf, ac rwy'n credu bod lle yma i Lywodraeth Cymru weithredu i gefnogi busnesau hefyd. Er enghraifft, rydym yn gwybod bod Banc Datblygu Cymru yn datblygu cynllun a fydd yn caniatáu i fusnesau fenthyca er mwyn ariannu buddsoddiad cyfalaf sy'n cyflawni o ran datgarboneiddio. Felly, efallai fod hyblygrwydd yma i'r cynllun hwn gynnwys busnesau sydd angen cymorth acíwt gyda chostau ynni, fel y gall arian gyrraedd busnesau cyn gynted â phosib. Felly, efallai y gallai roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni am ei drafodaethau gyda'r banc datblygu ar y gefnogaeth y gallan nhw ei chynnig i fusnesau Cymreig, a dweud wrthym ni pryd fydd cynllun newydd y benthyciad busnes gwyrdd yn debygol o ddod yn weithredol.
Dirprwy Lywydd, mae datganiad y Gweinidog yn canolbwyntio'n helaeth ar gysylltiadau rhynglywodraethol, ac rwyf am ailadrodd, pan fo Llywodraethau'n gweithio gyda'i gilydd, mae Cymru'n elwa. Yn wir, rwyf eisiau atgoffa'r Gweinidog fod pobl Cymru'n cael eu gwasanaethu gan y ddwy Lywodraeth, ac mae er budd y ddwy i gydweithio. Wrth gwrs, mae'n iawn i ddweud bod y DU yn undeb balch o genhedloedd sy'n gallu bod yn fwy na chyfanswm eu rhannau, ac mae'r bartneriaeth gyda Llywodraeth y DU ar feysydd fel porthladdoedd rhydd, fel bargeinion dinesig, a dyfodol polisi ffiniau, wedi dangos, pan fydd Llywodraethau'n gweithio gyda'i gilydd, bod Cymru'n elwa.
Mae yna bryderon gwirioneddol, wrth gwrs, ynghylch cyllido sy'n disodli cronfeydd yr EU, ac rwy'n rhannu rhai o'r pryderon hynny, fel y mae'r Gweinidog yn gwybod yn iawn. Ond nid wyf yn gweld sut mae datganiad y Gweinidog heddiw yn dweud wrthym ni mewn unrhyw ffordd sut mae'n mynd i greu perthynas fwy adeiladol gyda San Steffan, sy'n hanfodol i economi Cymru. Nawr, mae hefyd yn hanfodol bod Llywodraeth Cymru yn blaenoriaethu buddsoddi mewn meysydd fel ymchwil ac arloesedd, sydd â photensial enfawr i drawsnewid economi Cymru a'n rhoi ni ar flaen y gad yn natblygiadau technolegol. Ond rydym ni'n dal i aros am strategaeth arloesedd gan Lywodraeth Cymru, er gwaethaf galwadau cyson o'r sector. Felly, efallai y gallai'r Gweinidog gymryd y cyfle i ddweud wrthym pryd y byddwn yn gweld strategaeth arloesi gan y Llywodraeth hon.
Nawr, mae'r Gweinidog yn gwneud pwynt teg ynghylch dyfodol hirdymor dur. Mae'n ddiwydiant sylfaenol sy'n asgwrn cefn i'n sector gweithgynhyrchu ac mae angen eglurder arnom ynghylch sut y bydd dyfodol cynaliadwy yn cael ei sicrhau. Felly, efallai y gallai'r Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni ynghylch y trafodaethau diweddaraf y mae wedi'u cael gyda Gweinidogion Llywodraeth y DU ynghylch dyfodol y diwydiant fel y gallwn ddeall yn well lefel yr ymgysylltu ar y mater hwn.
Mae datganiad y Gweinidog yn amlygu gwynt arnofiol ar y môr fel maes lle mae angen cryfhau deialog, ac mae gennyf i ddiddordeb mewn gwybod mwy am ei farn o gofio, yn y trafodaethau yr ydw i'n parhau i'w cael gyda datblygwyr, maen nhw'n ei gwneud hi'n glir mai Llywodraeth Cymru a sicrhau adnoddau i Cyfoeth Naturiol Cymru sy'n arafu datblygiadau yma yng Nghymru, yn enwedig o ran caniatâd cynllunio. Felly, efallai y gallai fanteisio ar y cyfle i esbonio beth yn union y mae'n ei olygu yn ei ddatganiad mewn cysylltiad â gwynt arnofiol ar y môr, gan y bydd rhanddeiliaid yn y Senedd yn ddiweddarach heddiw a'r wythnos nesaf a byddant yn awyddus i ddeall ei farn yn well.
Wrth gloi, Dirprwy Lywydd, roeddwn i wedi gobeithio y byddem yn clywed mwy gan y Gweinidog heddiw am flaenoriaethau economaidd y Llywodraeth hon, yn enwedig yng ngoleuni'r adroddiad gan y Sefydliad Cenedlaethol dros Ymchwil Economaidd a Chymdeithasol, a oedd yn dadlau nad oes digon o gydlyniant a chysondeb, ers datganoli, ac nad yw'r uchelgeisiau wedi cael eu gwireddu oherwydd gweithredu aneffeithiol. Roedd yr adroddiad hwnnw, mewn gwirionedd, wedi'i gyd-ysgrifennu gan gyn Weinidog Llywodraeth Cymru, ac felly, gallai'r datganiad heddiw, ac yn fy marn i, dylai'r datganiad heddiw fod wedi manteisio ar y cyfle i ddweud mwy wrth yr Aelodau am sut y bydd yn cefnogi entrepreneuriaeth ac arloesi, datblygu ffrwd sgiliau cadarn a dod â diwydiant a'r byd academaidd ynghyd er lles economi Cymru. Mae aelodau eisoes yn gwybod bod cysylltiadau rhynglywodraethol cryfach o fudd i economi Cymru, ac er bod y Gweinidog yn iawn i ddweud bod angen eglurder gan Lywodraeth y DU mewn rhai meysydd, mae angen i ni weld mwy o eglurder gan Lywodraeth Cymru mewn sawl maes hefyd.
Thank you for the questions. As the Member knows, we're developing our net zero skills plan. There are some statements due to be made by the Office for National Statistics and others later in the spring, but I'm interested in how we are able to close the circle. I have actually had further conversations in the last week about the response from a variety of stakeholders, both providers of skills acquisition, further education and others, but also businesses—and business awareness—themselves, and it varies in different sectors. There's a challenge here about raising awareness of the journey to net zero, and the fact that businesses in all sectors will need to change some of the ways they look to work. It's why there's going to need to be not just an approach on what the policy is, but raising awareness, and how we equip people who will come into the world of work for the first time, or who are near the start of their career, as well as those of us who have been at work for a longer of period of time, and how you equip and re-equip the current generation of people already in work. And you'll see that as we take forward the net zero skills plan, but also the work we'll then do in more detail in different sectors. So, I'll have more to say in the coming months, when we actually launch the plan, and you'll see some of that engagement. And I'm sure that, with your other hat on, not of being the Conservative spokesperson but of being the committee Chair, you'll be interested in some of the engagement. And I look forward to the evidence and the examination that I'm sure the committee will give.
On the Development Bank of Wales's green business loans, you won't have to wait much longer; I think Luke Fletcher has asked this as well. In the coming weeks, that launch will take place to set out how the development bank will be able to support businesses to both reduce costs to save the bottom line, and to do so on a sustained basis, to decarbonise their production, and the advice function will be part of that scheme as well. So, not much longer to wait. But, that does show that we're using the powers and the ability that we have to make a practical difference.
And when it comes to inter-governmental relations, it requires the UK Government to be a willing partner in a conversation. The meeting that I had today with a Minister within the Department for Business, Energy and Industrial Strategy in the UK Government, a Scottish Government Minister and a civil servant from Northern Ireland was the first one in nine or 10 months. That isn't because we decided not to have the meetings; it was a choice by the UK Government for a variety of reasons for those not to happen. We have always been prepared to engage constructively. It was the same in the meeting that I had earlier this week with Michael Gove on a range of other issues as well. We know that we won't always agree, but we'd much rather have a conversation and to do that at an early enough stage to make a difference. What we have found at various points in the last couple of years is that we have been engaged at a point where we are being told what the decision is, or there is a demand that we agree to a policy and a perspective that we know we will not find agreement on. It's why I pointed out in my statement areas where agreement has been possible, like the fact that we compromised and had agreed a position on free ports, to contrast that with the approach taken on shared prosperity and the shared prosperity fund, for example.
On an innovation strategy, I think I've been as clear as I can be: it's a commitment in the co-operation agreement. We expect to launch that before the end of February, so, again, not much longer to go. When it comes to steel, I welcome what the Members had to say about needing clarity on our future for the sector. That can only come if there is a proper road map from the UK Government on what shared investment looks like and the sort of priorities it wants to set. And that's really important right across the whole sector, not just for the steel sector itself, but then what's going to happen in procurement in a range of other areas where we could and should be having a positive impact from seeing more British-manufactured steel used in a range of products. That would also, I think, require a different approach on infrastructure investment as well.
And when it comes to floating offshore wind, again, an area where steel could and should be used, we have been really clear in our conversations with the Crown Estate. Myself and Julie James, the climate change Minister, have met with the Crown Estate several times, and we've been clear about what we want to see with the future pipeline of leasing rounds, so not just something where there's an opportunity for a period of months and a shorter period of years, but a longer term round of leasing, so you can get longer term investment. And that, I think, would underpin significant investment in port infrastructure in north and south Wales, to allow opportunities to be taken up properly.
And also we've been very clear with the Crown Estate that we want to see a positive advantage and a requirement made in the next leasing round on localised supply chain, and that, actually, the bids would then have to be seen through in practice. There would need to be a contract mechanism to make sure that a bid can't read fantastically well on paper and that something entirely different takes place in reality over the coming years. And I would have thought that the Member and others would be supportive of that, because making sure we generate greater economic value in those supply chains should be a common objective right across the Chamber.
And finally, on your point, you mentioned skills at the end; it's one of the areas we have invested in consistently. We have a good record on investing in skills and apprenticeships through the lifetime of devolution. It's one of the levers we do have and make a difference with. It's also one of the levers where it's harder to do more because of the lack of a proper settlement on post-EU funds. That £1 billion we're going to lose makes a real difference in how we support the economy, how we equip people with skills for today, and for tomorrow, and I really would welcome Welsh Conservatives joining with voices from across the Chamber and wider society and other sectors in calling on the UK Government to revisit what it's done, revisit its broken manifesto promises, and give Wales what it promised it would have, full replacement for former EU structural funds, and that would make a difference to our economic future.
Diolch am y cwestiynau. Fel gŵyr yr Aelod, rydym yn datblygu ein cynllun sgiliau sero net. Mae rhai datganiadau i'w gwneud gan y Swyddfa Ystadegau Gwladol ac eraill yn ddiweddarach yn y gwanwyn, ond mae gennyf i ddiddordeb yn y ffordd y gallwn ni gau'r cylch. Mewn gwirionedd, rwyf wedi cael sgyrsiau ychwanegol yn ystod yr wythnos diwethaf am ymateb amrywiaeth o randdeiliaid, darparwyr caffael sgiliau, addysg bellach ac eraill, ond hefyd busnesau—ac ymwybyddiaeth busnes—eu hunain, ac mae'n amrywio mewn gwahanol sectorau. Mae her yma o ran codi ymwybyddiaeth o'r daith i sero net, a'r ffaith y bydd angen i fusnesau ym mhob sector newid rhai o'r ffyrdd y maen nhw'n bwriadu gweithio. Dyna pam y bydd angen nid yn unig dull gweithredu ynghylch beth yw'r polisi, ond codi ymwybyddiaeth, a sut yr ydym yn arfogi pobl a fydd yn dod i fyd gwaith am y tro cyntaf, neu sydd yn agos at ddechrau eu gyrfa, yn ogystal â'r rhai ohonom sydd wedi bod yn y gwaith am gyfnod hirach, a sut rydych chi'n arfogi ac yn ailarfogi'r genhedlaeth bresennol o bobl sydd eisoes mewn gwaith. Ac fe welwch hynny wrth i ni fwrw ymlaen â'r cynllun sgiliau sero net, ond hefyd y gwaith y byddwn wedyn yn ei wneud yn fanylach mewn gwahanol sectorau. Felly, bydd gennyf i fwy i'w ddweud yn y misoedd nesaf, pan fyddwn ni'n lansio'r cynllun mewn gwirionedd, a byddwch chi'n gweld rhywfaint o'r ymgysylltu hwnnw. Ac rwy'n siŵr, gan wisgo eich het arall, nid yn llefarydd y Ceidwadwyr ond yn Gadeirydd y pwyllgor, bydd gennych ddiddordeb mewn rhai o'r ymgysylltiadau. Ac rwy'n edrych ymlaen at y dystiolaeth a'r archwiliad rwy'n siŵr y bydd y pwyllgor yn ei roi.
O ran benthyciadau busnes gwyrdd Banc Datblygu Cymru, ni fydd yn rhaid i chi aros llawer hirach; rwy'n credu bod Luke Fletcher wedi gofyn hyn hefyd. Yn ystod yr wythnosau nesaf, bydd y lansiad hwnnw'n digwydd i nodi sut y bydd y banc datblygu yn gallu cefnogi busnesau i leihau costau i arbed y llinell waelod, ac i wneud hynny yn barhaus, i ddatgarboneiddio eu cynhyrchiant, a bydd y swyddogaeth gyngor yn rhan o'r cynllun hwnnw hefyd. Felly, dim llawer hirach i aros. Ond, mae hynny'n dangos ein bod ni'n defnyddio'r pwerau a'r gallu sydd gennym i wneud gwahaniaeth ymarferol.
Ac o ran cysylltiadau rhynglywodraethol, mae gofyn i Lywodraeth y DU fod yn bartner parod mewn sgwrs. Y cyfarfod a gefais heddiw gyda Gweinidog yn yr Adran Fusnes, Ynni a Strategaeth Ddiwydiannol Llywodraeth y DU, Gweinidog Llywodraeth yr Alban a gwas sifil o Ogledd Iwerddon oedd yr un cyntaf mewn naw neu 10 mis. Nid oherwydd i ni benderfynu peidio â chael y cyfarfodydd; dewis Llywodraeth y DU am amryw o resymau oedd atal y rhain rhag digwydd. Rydym bob amser wedi bod yn barod i ymgysylltu'n adeiladol. Felly hefyd yn y cyfarfod a gefais yn gynharach yr wythnos hon gyda Michael Gove ar amryw o faterion eraill. Rydym ni'n gwybod na fyddwn ni wastad yn cytuno, ond byddai'n llawer gwell gennym ni gael sgwrs ac i wneud hynny mewn cyfnod digon cynnar i wneud gwahaniaeth. Yr hyn yr ydym ni wedi'i ganfod ar wahanol adegau yn ystod y ddwy flynedd ddiwethaf yw eu bod wedi ymgysylltu â ni ar adeg pan gawn wybod beth yw'r penderfyniad, neu pan fyddant yn mynnu ein bod yn cytuno â pholisi a safbwynt yr ydym yn gwybod na fyddwn yn dod o hyd i gytundeb arnyn nhw. Dyna pam y tynnais sylw yn fy natganiad at feysydd lle bu cytundeb yn bosibl, fel y ffaith ein bod wedi cyfaddawdu ac wedi cytuno ar safbwynt ynghylch porthladdoedd rhydd, i gyferbynnu hynny â'r dull a gymerwyd ar ffyniant cyffredin a'r gronfa ffyniant gyffredin, er enghraifft.
O ran strategaeth arloesi, rwy'n credu fy mod i wedi bod mor glir ag y gallaf i fod: mae'n ymrwymiad yn y cytundeb cydweithredu. Rydym yn disgwyl lansio honno cyn diwedd mis Chwefror, felly, eto, dim llawer hirach i aros. O ran dur, rwy'n croesawu'r hyn yr oedd gan yr Aelodau i'w ddweud sef bod angen eglurder ynghylch dyfodol y sector. Gall hynny ond digwydd pan fo gan Lywodraeth y DU fap ffordd priodol ynglŷn â ffurf buddsoddi ar y cyd a'r math o flaenoriaethau y mae eisiau eu gosod. Ac mae hynny'n bwysig iawn ar draws y sector cyfan, nid yn unig i'r sector dur ei hun, ond yna yr hyn sy'n mynd i ddigwydd ym maes caffael mewn ystod o feysydd eraill lle gallem ac y dylem ni fod yn cael effaith gadarnhaol o weld mwy o ddur sy'n cael ei gynhyrchu ym Mhrydain yn cael ei ddefnyddio mewn ystod o gynhyrchion. Byddai hynny hefyd, yn fy marn i, angen dull gwahanol o fuddsoddi mewn seilwaith hefyd.
Ac o ran gwynt arnofiol ar y môr, eto, maes lle gellid ac y dylid defnyddio dur, rydym wedi bod yn glir iawn yn ein sgyrsiau gydag Ystad y Goron. Rwyf i a Julie James, y Gweinidog Newid Hinsawdd, wedi cwrdd ag Ystad y Goron sawl gwaith, ac rydym ni wedi bod yn glir am yr hyn yr ydym eisiau ei weld gyda ffrwd o rowndiau prydlesu yn y dyfodol, felly nid rhywbeth pryd y ceir cyfle am gyfnod o fisoedd a chyfnod byrrach o flynyddoedd, ond rownd o brydlesu mwy hirdymor, er mwyn i chi allu cael buddsoddiad mwy hirdymor. A byddai hynny, yn fy marn i, yn sail i fuddsoddiad sylweddol yn seilwaith porthladdoedd y gogledd a'r de, er mwyn manteisio'n llawn ar gyfleoedd.
A hefyd rydym wedi bod yn glir iawn gydag Ystad y Goron ein bod eisiau gweld mantais gadarnhaol a gofyniad yn y rownd brydlesu nesaf am gadwyn gyflenwi leol, ac y byddai'n rhaid i geisiadau wedyn gyflawni yn ymarferol. Byddai angen dull contractio i wneud yn siŵr nad yw cais yn ymddangos yn un gwych ar bapur ac yna bod rhywbeth hollol wahanol yn digwydd mewn gwirionedd dros y blynyddoedd nesaf. Ac fe fyddwn i'n credu y byddai'r Aelod ac eraill yn gefnogol i hynny, oherwydd dylai sicrhau ein bod yn cynhyrchu mwy o werth economaidd yn y cadwyni cyflenwi hynny fod yn nod gyffredin ar draws y Siambr.
Ac yn olaf, ar eich pwynt, fe wnaethoch chi sôn am sgiliau ar y diwedd; mae'n un o'r meysydd yr ydym ni wedi buddsoddi ynddo yn gyson. Mae gennym hanes da o ran buddsoddi mewn sgiliau a phrentisiaethau drwy oes datganoli. Mae'n un o'r ysgogiadau sydd gennym i wneud gwahaniaeth. Mae hefyd yn un o'r ysgogiadau lle mae'n anoddach gwneud mwy oherwydd diffyg setliad priodol ynghylch cronfeydd ar ôl ymadael â'r UE. Mae'r £1 biliwn yna rydym ni'n mynd i'w golli yn gwneud gwahaniaeth gwirioneddol o ran sut rydym ni'n cefnogi'r economi, sut rydym ni'n arfogi pobl â sgiliau ar gyfer heddiw, ac ar gyfer yfory, a byddwn i wir yn croesawu gweld y Ceidwadwyr Cymreig yn ymuno â lleisiau o bob rhan o'r Siambr a'r gymdeithas yn ehangach a sectorau eraill i alw ar Lywodraeth y DU i ailedrych ar yr hyn mae wedi ei wneud, ailedrych ar ei addewidion o'r maniffesto a dorrwyd, a rhoi i Gymru yr hyn a addawodd, cyllido llawn sy'n disodli cronfeydd strwythurol yr UE, a byddai hynny'n gwneud gwahaniaeth i'n dyfodol economaidd.
Diolch i'r Gweinidog am ei ddatganiad heddiw.
I thank the Minister for his statement today.
I'll start by agreeing with the Government: it is disgraceful that UK Government would rather attack workers' rights than deal effectively with the economic hardships that are facing those workers.
If I could start with one of those hardships, which is energy, the Minister mentioned that the current UK scheme, whilst providing some support, does nothing to safeguard against energy price volatility. I don't think we'll be able to safeguard against price volatility fully, and in a way that doesn't subsidise shareholders in the private sector, unless we nationalise the energy sector. I hope he would agree on that principle.
Now, the UK Government has decided to significantly reduce support for small businesses through the energy bill relief scheme, which leaves small businesses in Wales facing sky-high energy costs. We have heard already that one in four businesses are considering closing or selling if there is not a replacement energy bill relief scheme. The announcement from the Government on the green business loan scheme is more than welcome and is something that myself, Plaid Cymru, and significant stakeholder groups such as the Federation of Small Businesses and UKHospitality have been calling for, but, additionally, the FSB has been calling for a 'help to green' voucher scheme to be implemented by UK Government, modelled on the 'Help to Grow: Digital' scheme, to help businesses decarbonise. Given the Minister's recent interministerial meetings, would he raise this issue with UK Government and urge them to implement such a scheme to run parallel to a loan scheme here in Wales?
And of course I know the Minister is already raising the issues surrounding steel. Plaid Cymru stands with him in calling on the UK Government to step in and provide the support needed for decarbonisation of the sector. We know steel is vital to decarbonising the economy; we need steel to build renewable forms of producing energy, like the offshore wind the Minister mentioned. That is why it's vital that funding to support steel decarbonisation is forthcoming. Pursuit of decarbonisation, of course, is made harder by the fact that UK steel makers pay 30 per cent more for their electricity than their counterparts in Germany, and up to 70 per cent more than their counterparts in France. I hope the Minister will be able to provide the Chamber with a more detailed statement in relation to his discussions with the UK Government in regard to the steel sector.
Now, we've heard free ports mentioned in the Minister's statement today, as well as in First Minister's questions. I've been clear on my position when it comes to free ports; I don't believe they're the solution to our issues. The Trades Union Congress back in 2020 were saying there's no evidence that free ports create jobs or stimulate growth. I could go on, but the Office for Budget Responsibility has predicted that tax breaks in English free ports will cost £50 million a year. Has the Government made an assessment of the implications here in Wales?
I was also wondering if the Minister could also provide clarity on his role in deciding on which free port goes forward in Wales, as well as what role the Senedd will have in scrutinising the decision. I know it's a joint decision between himself and a UK Government counterpart, but, in the event of disagreement, will he have the final say? But also will Members in this Chamber get a vote on the decision, or even a vote on whether we want free ports at all?
Rwyf am ddechrau drwy gytuno â'r Llywodraeth: mae'n warthus y byddai'n well gan Lywodraeth y DU ymosod ar hawliau gweithwyr nag ymdrin yn effeithiol â'r caledi economaidd y mae'r gweithwyr hynny yn ei wynebu.
Os caf i ddechrau gydag un elfen o'r caledi, sef ynni, dywedodd y Gweinidog nad yw cynllun presennol y DU, er ei fod yn darparu rhywfaint o gymorth, yn gwneud dim i ddiogelu rhag anwadalwch prisiau ynni. Nid wyf yn credu y byddwn yn gallu diogelu rhag anwadalwch prisiau yn llawn, ac mewn ffordd nad yw'n sybsideiddio cyfranddalwyr yn y sector preifat, oni bai ein bod yn gwladoli'r sector ynni. Gobeithio y byddai'n cytuno â'r egwyddor honno.
Nawr, mae Llywodraeth y DU wedi penderfynu lleihau'r gefnogaeth i fusnesau bach drwy'r cynllun rhyddhad ar filiau ynni yn sylweddol, sy'n gadael busnesau bach yng Nghymru yn wynebu costau ynni uchel ofnadwy. Rydym wedi clywed eisoes bod un o bob pedwar busnes yn ystyried cau neu werthu os nad oes cynllun rhyddhad ar filiau ynni newydd yn cymryd ei le. Mae'r cyhoeddiad gan y Llywodraeth ar y cynllun benthyciadau busnes gwyrdd i'w groesawu'n fawr ac mae'n rhywbeth yr wyf i fy hun, Plaid Cymru, a grwpiau rhanddeiliaid arwyddocaol fel Ffederasiwn y Busnesau Bach ac UKHospitality wedi bod yn galw amdano, ond, hefyd, mae'r Ffederasiwn wedi bod yn galw am weithredu cynllun talebau 'cymorth i wyrddu' gan Lywodraeth y DU, wedi'i fodelu ar y cynllun 'Cymorth i Dyfu: Cynllun Digidol', er mwyn helpu busnesau i ddatgarboneiddio. O ystyried cyfarfodydd rhyngweinidogol diweddar y Gweinidog, a fyddai'n codi'r mater hwn gyda Llywodraeth y DU a'u hannog i weithredu cynllun o'r fath i redeg ochr yn ochr â chynllun benthyg yma yng Nghymru?
Ac wrth gwrs rwy'n gwybod bod y Gweinidog eisoes yn codi'r materion sy'n ymwneud â dur. Mae Plaid Cymru yn ei gefnogi wrth alw ar Lywodraeth y DU i gamu i'r adwy a darparu'r gefnogaeth sydd ei hangen ar gyfer datgarboneiddio'r sector. Rydym ni'n gwybod bod dur yn hanfodol i ddatgarboneiddio'r economi; mae angen dur arnom i adeiladu mathau adnewyddadwy o gynhyrchu ynni, fel gwynt ar y môr y soniodd y Gweinidog amdano. Dyna pam mae'n hanfodol y ceir cyllid i gefnogi datgarboneiddio dur. Mae ceisio datgarboneiddio, wrth gwrs, yn cael ei wneud yn anoddach gan y ffaith bod gwneuthurwyr dur y DU yn talu 30 y cant yn fwy am eu trydan na'u cymheiriaid yn yr Almaen, a hyd at 70 y cant yn fwy na'u cymheiriaid yn Ffrainc. Rwy'n gobeithio y bydd y Gweinidog yn gallu rhoi datganiad manylach i'r Siambr mewn cysylltiad â'i drafodaethau gyda Llywodraeth y DU o ran y sector dur.
Nawr, rydym ni wedi clywed sôn am borthladdoedd rhydd yn natganiad y Gweinidog heddiw, yn ogystal ag yng nghwestiynau'r Prif Weinidog. Rwyf wedi bod yn glir ynghylch fy sefyllfa o ran porthladdoedd rhydd; nid wyf yn credu mai nhw yw'r ateb i'n problemau ni. Roedd Cyngres yr Undebau Llafur nôl yn 2020 yn dweud nad oes tystiolaeth bod porthladdoedd rhydd yn creu swyddi nac yn ysgogi twf. Gallwn fynd ymlaen, ond mae'r Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol wedi rhagweld y bydd manteision treth mewn porthladdoedd rhydd yn Lloegr yn costio £50 miliwn y flwyddyn. A yw'r Llywodraeth wedi gwneud asesiad o'r goblygiadau yma yng Nghymru?
Tybed a allai'r Gweinidog hefyd roi eglurder ynghylch y rhan y mae'n ei chwarae yn y penderfyniad ar ba borthladd rhydd fydd yn cael ei ddatblygu yng Nghymru, yn ogystal â pha ran fydd gan y Senedd wrth graffu ar y penderfyniad. Rwy'n gwybod ei fod yn benderfyniad ar y cyd rhyngddo ef ac un o gyd-Weinidogion Llywodraeth y DU, ond, os bydd anghytuno, a fydd ganddo'r gair olaf? Ond hefyd a fydd Aelodau yn y Siambr hon yn cael pleidlais ar y penderfyniad, neu bleidlais ynghylch a ydym eisiau porthladdoedd rhydd o gwbl hyd yn oed?
On the first substantive point that he asked about, I'd be grateful if he'd write to me about the detail of the scheme he's suggesting, rather than looking to give a three-word answer in the Chamber today.
On the challenges of reduced support around energy pricing, it's worth people being reminded that, when the UK Government talk about non-domestic customers, they're not talking about public services. So, public services are not domestic customers, but they're excluded from the support, and that will be a real challenge in budgetary terms for those services and a budgetary challenge that the Welsh Government has to meet as well.
When it comes to the responses from business groups, it's been interesting that they have been mixed. Understandably, small businesses are most concerned about the withdrawal of support. There's a range of energy-intensive businesses of small, medium and larger sizes, and I think we will see real challenges with the reduced level of support available. It's still the case that, in my conversations with businesses and trade union partners, energy costs and inflation are still at the very top of people's concerns in running businesses, then labour and skills, and that goes into some of the points about investing in the future, about actually having people to go into jobs where there are opportunities to grow those businesses, and then we still have the challenge of our trading terms with our European partners. On that, there was some modestly positive progress in conversations around the Northern Ireland protocol on data sharing. I hope there's continued common sense in our arrangements, and not a return to previous methods of communication that appeared to be more designed to worsen conditions than the likelihood of successful trade with partners.
I respect the Member for continuing to talk about free ports and making clear his position. I would, though, gently remind him that the position we have reached is not one that is entirely alien to Plaid Cymru. In the previous leadership contest, the person who currently occupies the position of Plaid Cymru leader, at that point, was talking about having more than one free port and about having a free port as a policy position in that.
Now, what a free port is and isn't can be different, because we previously had free ports in the UK when we were part of the European Union, then the Conservatives got rid of them after a different period of time. What's now being proposed isn't the same as what was originally proposed when Rishi Sunak co-authored or sponsored a policy paper. The prospectus that we've got is clear about including fair work, and that's got to be made clear as part of the—[Inaudible.]—and sustainability, things you might not have expected to have appeared if it had been done by the Conservatives on their own in the UK Government, looking to write that bid prospectus. So, it has been a sharing and a compromise between the two Governments. So, we've come to a position where there's something that we can not just live with, but then want to see the opportunities, because, as I said in response to questions from Paul Davies, there are opportunities to invest in ports in different parts of Wales. I look forward to having the professional advice from not just my officials, but input from UK Government officials as well about the nature of each of the bids that have been submitted, and I will then make a decision jointly with the UK Minister. So, it isn't that someone has a veto over the other, it's that we'll need to find a place to agree, otherwise we can't make a decision.
The scrutiny for that, I expect that we will—. As you've seen last week, there'll be a statement, there'll be an announcement, and I expect that Members will want to question me both in this Chamber, and potentially in the committee that you're a member of, on what's gone into each of those choices and how we've reached a particular position. So, I fully expect that there will be open and public scrutiny on any choice that is made. I hope that's helpful about setting out the choices that we are making and the fact that we're doing something to try to carry forward opportunities to grow the Welsh economy and not to displace activity, which I know was one of the Member's concerns.
O ran y pwynt sylweddol cyntaf y gofynnodd amdano, fe fyddwn yn ddiolchgar pe bai'n ysgrifennu ataf ynghylch manylion y cynllun y mae'n ei awgrymu, yn hytrach na cheisio rhoi ateb tri gair yn y Siambr heddiw.
O ran yr heriau o lai o gefnogaeth ynghylch prisiau ynni, mae'n werth atgoffa pobl, pan fydd Llywodraeth y DU yn siarad am gwsmeriaid annomestig, nad ydyn nhw'n siarad am wasanaethau cyhoeddus. Felly, nid yw gwasanaethau cyhoeddus yn gwsmeriaid domestig, ond maen nhw wedi'u heithrio o'r cymorth, a bydd hynny'n her wirioneddol mewn termau cyllidebol ar gyfer y gwasanaethau hynny a her gyllidebol y mae'n rhaid i Lywodraeth Cymru fynd i'r afael â hi hefyd.
O ran ymatebion grwpiau busnes, mae'n ddiddorol eu bod wedi bod yn gymysg. Yn ddealladwy, busnesau bach sy'n poeni fwyaf am dynnu'r gefnogaeth yn ôl. Mae amrywiaeth o fusnesau ynni-ddwys o feintiau bach, canolig a mwy, ac rwy'n credu y gwelwn ni heriau go iawn gyda'r lefel llai o gefnogaeth sydd ar gael. Mae'n dal i fod yn wir, yn fy sgyrsiau gyda busnesau a phartneriaid undebau llafur, bod costau ynni a chwyddiant yn dal i fod ar frig pryderon pobl wrth redeg busnesau, yna llafur a sgiliau, ac mae hynny'n cyffwrdd â rhai o'r pwyntiau am fuddsoddi yn y dyfodol, am gael pobl i fynd i swyddi mewn gwirionedd lle mae cyfleoedd i dyfu'r busnesau hynny, ac yna mae gennym her ein telerau masnachu o hyd gyda'n partneriaid Ewropeaidd. Ar hynny, roedd rhywfaint o gynnydd gweddol gadarnhaol mewn sgyrsiau ynghylch protocol Gogledd Iwerddon ar rannu data. Rwy'n gobeithio y bydd synnwyr cyffredin parhaus yn ein trefniadau, ac na fyddwn yn dychwelyd at y dulliau blaenorol o gyfathrebu a oedd yn ymddangos fel pe baen nhw wedi'u cynllunio i waethygu amodau yn hytrach na'r tebygolrwydd o fasnach lwyddiannus gyda phartneriaid.
Rwy'n parchu'r Aelod am barhau i siarad am borthladdoedd rhydd a gwneud ei safbwynt yn glir. Serch hynny, fe fyddwn yn ei atgoffa nad yw'r sefyllfa yr ydym wedi ei chyrraedd yn un sy'n gwbl ddieithr i Blaid Cymru. Yn yr ornest am yr arweinyddiaeth flaenorol, roedd y person sydd ar hyn o bryd yn swydd arweinydd Plaid Cymru, bryd hynny, yn sôn am fod â mwy nag un porthladd rhydd ac am fod â phorthladd rhydd fel safbwynt polisi o ran hynny.
Nawr, mae beth yw porthladd rhydd a'r hyn nad yw porthladd rhydd yn gallu bod yn wahanol, oherwydd roedd gennym borthladdoedd rhydd yn y DU cyn hyn pan oeddem yn rhan o'r Undeb Ewropeaidd, yna cafodd y Ceidwadwyr wared arnyn nhw ar ôl cyfnod gwahanol. Nid yw'r hyn sy'n cael ei gynnig nawr yr un fath â'r hyn a gynigiwyd yn wreiddiol pan gyd-awdurwyd neu noddwyd papur polisi gan Rishi Sunak. Mae'r prosbectws sydd gennym ni yn glir ynghylch cynnwys gwaith teg, ac mae'n rhaid gwneud hynny'n glir fel rhan o'r—[Anghlywadwy.]—a chynaliadwyedd, pethau efallai na fyddech chi wedi disgwyl eu gweld pe bai wedi cael ei wneud gan y Ceidwadwyr ar eu pennau eu hunain yn Llywodraeth y DU, gan geisio ysgrifennu cais y prosbectws hwnnw. Felly, mae wedi bod yn broses o rannu a chyfaddawdu rhwng y ddwy Lywodraeth. Felly, rydyn ni wedi dod i sefyllfa lle mae rhywbeth nid yn unig y gallwn ni fyw gydag ef, ond i weld y cyfleoedd, oherwydd, fel y dywedais i wrth ymateb i gwestiynau gan Paul Davies, mae yna gyfleoedd i fuddsoddi mewn porthladdoedd mewn gwahanol rannau o Gymru. Edrychaf ymlaen at gael y cyngor proffesiynol nid yn unig gan fy swyddogion, ond mewnbwn gan swyddogion Llywodraeth y DU yn ogystal ynghylch natur pob un o'r ceisiadau sydd wedi eu cyflwyno, a byddaf wedyn yn gwneud penderfyniad ar y cyd â Gweinidog y DU. Felly, nid yw'n ymwneud â rhywun â feto dros y llall, mae'n golygu y bydd angen i ni ddod o hyd i le i gytuno, fel arall ni allwn wneud penderfyniad.
Y craffu ar gyfer hynny, rwy'n disgwyl y byddwn ni—. Fel rydych chi wedi gweld yr wythnos diwethaf, fe fydd datganiad, fe fydd yna gyhoeddiad, ac rwy'n disgwyl y bydd Aelodau eisiau fy holi yn y Siambr hon, ac o bosib yn y pwyllgor yr ydych chi'n aelod ohono, ynghylch beth sy'n rhan o bob un o'r dewisiadau hynny a sut yr ydym ni wedi cyrraedd sefyllfa benodol. Felly, rwy'n llwyr ddisgwyl y bydd craffu agored a chyhoeddus ar unrhyw ddewis sy'n cael ei wneud. Rwy'n gobeithio bod hynny'n ddefnyddiol, sef nodi'r dewisiadau yr ydym yn eu gwneud a'r ffaith ein bod yn gwneud rhywbeth i geisio cynnal cyfleoedd i dyfu economi Cymru ac i beidio â dadleoli gweithgaredd, rhywbeth y gwn i oedd un o bryderon yr Aelod.
We have almost used the time allocated and I have five Members still wishing to speak. So, can all Members please be brief and can the Minister be succinct in his responses?
Rydym bron â defnyddio'r amser a neilltuwyd i gyd ac mae gennyf i bum Aelod yn dymuno siarad o hyd. Felly, a wnaiff pob Aelod fod yn fyr ac a wnaiff y Gweinidog fod yn gryno yn ei ymatebion?
I'll try.
Fe geisiaf i.
Huw Irranca-Davies.
Huw Irranca-Davies.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Minister, in welcoming the statement today and its very clear focus on social value and social partnership in the economy, can I ask whether Government Ministers will continue to work with those of us—and I draw the attention of the Chamber to my membership of the Co-operative Party and the chairing of the Senedd Co-operative group—those Members who want to see Welsh Government build on its already impressive work on growing the employee-ownership sector of the economy? We thank the Deputy Minister for engaging with us on the Social Partnership and Public Procurement (Wales) Bill, and we do ask how this landmark legislation could more clearly reference employee ownership, but we also ask the Minister whether he will continue to work with us on further ways in which we can grow employee ownership in Wales with non-legislative measures, of course, but also the prospect of groundbreaking legislation here in Wales if a backbencher, perhaps one of the many Co-operative Party backbenchers here in this Chamber, could bring forward a strong and serious proposal during this Senedd term. Would he agree to work with us on that?
Diolch, Dirprwy Lywydd. Gweinidog, wrth groesawu'r datganiad heddiw a'i bwyslais clir iawn ar werth cymdeithasol a phartneriaeth gymdeithasol yn yr economi, a gaf i ofyn a fydd Gweinidogion y Llywodraeth yn parhau i weithio gyda'r rhai ohonom—ac rwy'n tynnu sylw'r Siambr at fy aelodaeth o'r Blaid Gydweithredol a fy ngwaith yn cadeirio grŵp Cydweithredol y Senedd—yr Aelodau hynny sydd eisiau gweld Llywodraeth Cymru yn adeiladu ar ei gwaith sydd eisoes yn drawiadol ar dyfu sector perchnogaeth gan y gweithwyr yr economi? Diolchwn i'r Dirprwy Weinidog am ymgysylltu â ni ynghylch y Bil Partneriaeth Gymdeithasol a Chaffael Cyhoeddus (Cymru), ac rydym yn gofyn sut y gallai'r ddeddfwriaeth nodedig hon gyfeirio'n gliriach at berchnogaeth gan y gweithwyr, ond gofynnwn hefyd i'r Gweinidog a fydd yn parhau i weithio gyda ni ar ffyrdd ychwanegol y gallwn dyfu perchnogaeth gan y gweithwyr yng Nghymru gyda mesurau nad ydynt yn ddeddfwriaethol, wrth gwrs, ond hefyd y posibilrwydd o ddeddfwriaeth sy'n torri tir newydd yma yng Nghymru pe bai aelod o'r meinciau cefn, efallai un o nifer o aelodau meinciau cefn y Blaid Gydweithredol yma yn y Siambr hon, yn gallu cyflwyno cynnig cryf a difrifol yn ystod tymor y Senedd hon. A fyddai'n cytuno i weithio gyda ni ar hynny?
I should perhaps note in response that I am also a member of the Co-operative Party. However, in answering the points by the Member, I think it's fair to say this: employee ownership enjoys an important status in the Welsh Government, with a clear programme for government commitment linking our progress to its growth. We believe that the growth of employee-owned businesses will contribute to a stronger, fairer Welsh economy, because they have sustainable development built into their DNA. Despite the rapid growth in the number of employee-owned businesses in recent years, I recognise the ongoing need to celebrate the role that they play. The social partnership and public procurement Bill will contribute to well-being by improving public services through social partnership working, socially responsible public procurement and promoting fair work. We'll now explore ways in which the guidance around the Bill might usefully reference employee-owned businesses.
Whilst the social partnership and public procurement Bill is not the right vehicle to legislate on employee ownership, I will, of course, work positively with a strong future MS legislative proposal regarding employee ownership. Whilst I can't guarantee that legislation would follow, our commitment to the policy agenda means that we would certainly work with such a proposal. As with our foundational economy approach, and many other ambitious agendas in our programme for government, we believe that progress will be made without legislation, and that is why I do not see a proposal as necessary for action. I'm grateful for the discussions that I and the Deputy Minister for Social Partnership have had with Huw Irranca-Davies to date. We'll now take the opportunity to engage upon how the statutory and non-statutory guidance on procurement and fair work may help to promote the principles of employee ownership within the framework provided by the Bill and in our wider policy.
Efallai y dylwn i nodi mewn ymateb fy mod hefyd yn aelod o'r Blaid Gydweithredol. Fodd bynnag, wrth ateb y pwyntiau gan yr Aelod, rwy'n credu ei bod yn deg dweud hyn: mae perchnogaeth gan y gweithwyr yn mwynhau statws pwysig yn Llywodraeth Cymru, gydag ymrwymiad clir yn y rhaglen lywodraethu sy'n cysylltu ein cynnydd â'i dwf. Credwn y bydd twf busnesau sy'n eiddo i'r gweithwyr yn cyfrannu at economi Cymru gryfach, decach, oherwydd bod ganddyn nhw ddatblygiad cynaliadwy wedi'i gynnwys yn eu DNA. Er gwaethaf y twf cyflym yn nifer y busnesau sy'n eiddo i'r gweithwyr yn ystod y blynyddoedd diwethaf, rwy'n cydnabod yr angen parhaus i ddathlu'r rhan y maen nhw'n ei chwarae. Bydd y Bil partneriaeth gymdeithasol a chaffael cyhoeddus yn cyfrannu at lesiant trwy wella gwasanaethau cyhoeddus drwy weithio mewn partneriaeth gymdeithasol, caffael cyhoeddus sy'n gyfrifol yn gymdeithasol a hyrwyddo gwaith teg. Byddwn nawr yn archwilio ffyrdd y gallai'r canllawiau ynghylch y Bil gyfeirio'n ddefnyddiol at fusnesau sy'n eiddo i'r gweithwyr.
Er nad y Bil partneriaeth gymdeithasol a chaffael cyhoeddus yw'r cerbyd cywir i ddeddfu ar berchnogaeth gan y gweithwyr, byddaf, wrth gwrs, yn gweithio'n gadarnhaol gyda chynnig deddfwriaethol AS cryf yn y dyfodol ynghylch perchnogaeth gan y gweithwyr. Er na allaf warantu y byddai deddfwriaeth yn dilyn, mae ein hymrwymiad i'r agenda polisi yn golygu y byddem yn sicr yn gweithio gyda chynnig o'r fath. Fel yn achos ein dull economi sylfaenol, a llawer o agendâu uchelgeisiol eraill yn ein rhaglen lywodraethu, credwn y bydd cynnydd yn cael ei wneud heb ddeddfwriaeth, a dyna pam nad wyf yn gweld bod cynnig yn angenrheidiol ar gyfer gweithredu. Rwy'n ddiolchgar am y trafodaethau yr ydw i a'r Dirprwy Weinidog Partneriaeth Gymdeithasol wedi eu cael gyda Huw Irranca-Davies hyd yn hyn. Byddwn nawr yn manteisio ar y cyfle i ymgysylltu ynghylch sut y gallai'r canllawiau statudol ac anstatudol ar gaffael a gwaith teg helpu i hyrwyddo egwyddorion perchnogaeth gan y gweithwyr o fewn y fframwaith a ddarperir gan y Bil ac yn ein polisi ehangach.
Can I thank the Minister for his statement, in particular the references to the advanced technology research centre and to the steel industry? But a key component of future economies, both in Wales and across the globe, will be digital infrastructure and digital connectivity. Presiding Officer, I will declare an interest as an unpaid member of the project consortium, 5G project consortium, led by Bangor University. The Minister knows that I don't just want to see north Wales connected, but I want to see north Wales creating and generating the next generation of these technologies. With that in mind, can I ask the Minister what conversations he's had with UK Government counterparts regarding investment in digital infrastructure and the research and development of these types of technologies?
A gaf i ddiolch i'r Gweinidog am ei ddatganiad, yn arbennig y cyfeiriadau at y ganolfan ymchwil technoleg uwch ac at y diwydiant dur? Ond un elfen allweddol o economïau'r dyfodol, yng Nghymru ac ar draws y byd, fydd seilwaith digidol a chysylltedd digidol. Llywydd, rwyf yn datgan buddiant fel aelod di-dâl o gonsortiwm y prosiect, consortiwm prosiect 5G, dan arweiniad Prifysgol Bangor. Mae'r Gweinidog yn gwybod nad ydw i'n dymuno gweld y gogledd yn unig yn cael ei gysylltu, ond rwyf eisiau gweld y gogledd yn creu ac yn cynhyrchu'r genhedlaeth nesaf o'r technolegau hyn. Gyda hynny mewn golwg, a gaf i ofyn i'r Gweinidog pa sgyrsiau y mae wedi'u cael gyda chyd-Weinidogion Llywodraeth y DU ynghylch buddsoddi mewn seilwaith digidol ac ymchwil a datblygu'r mathau hyn o dechnolegau?
Yes. Firstly, I have had a number of conversations with counterparts in the Department for Digital, Culture, Media and Sport in the UK Government. I am expecting to have a ministerial meeting within the next few weeks exactly on the potential to invest further in doing so. I'm pleased that, from a north Wales point of view, but I think in every one of our regional economic frameworks, digital connectivity is recognised as not just a key part of the economy today, but an even bigger part of the way the economy will work in the future. This is definitely part of the agenda I have, and I now have, of course, ministerial leadership for the digital strategy for the Welsh Government.
Cewch. Yn gyntaf, rwyf wedi cael nifer o sgyrsiau gyda chyd-Weinidogion yn Yr Adran dros Dechnoleg Ddigidol, Diwylliant, y Cyfryngau a Chwaraeon yn Llywodraeth y DU. Rwy'n disgwyl cael cyfarfod gweinidogol o fewn yr wythnosau nesaf ar yr union bwnc sef ar y potensial i fuddsoddi ymhellach i wneud hynny. Felly rwy'n falch o safbwynt y gogledd ond rwy'n credu ym mhob un o'n fframweithiau economaidd rhanbarthol, cydnabyddir cysylltedd digidol nid yn unig fel rhan allweddol o'r economi heddiw, ond rhan fwy fyth o'r ffordd y bydd yr economi'n gweithio yn y dyfodol. Yn bendant, mae hwn yn rhan o'r agenda sydd gennyf i, ac erbyn hyn, wrth gwrs, mae gennyf arweinyddiaeth gweinidogol ar gyfer y strategaeth ddigidol i Lywodraeth Cymru.
Minister, I think the war in Ukraine has clearly illustrated just how unstable and unpredictable the world is that we live within, and many countries now are working very hard to shore up and support their key industries, their strategic industries. I was very pleased that you referred to the steel industry and indeed the semiconductor industry in your statement, because I believe they are strategic industries that very much need support. Locally to me, Minister, as you know, there are examples of the consequences of the lack of a UK Government strategy that’s everything it needs to be to support and foster development. So, with Liberty Steel, we see the recent announcement as an illustration of the difficulties in the steel industry, and with Nexperia, we see the result of UK Government taking a decision and then walking away from that decision, rather than setting out a viable alternative that would deliver the same sort of development and support for jobs that the acquisition by Nexperia would have delivered. So, with regard to both of those examples, Minister, I wonder if you could say something about what Welsh Government is doing in terms of those current situations.
Gweinidog, rwy'n credu bod y rhyfel yn Wcráin wedi dangos yn glir pa mor ansefydlog ac anrhagweladwy yw'r byd yr ydym yn byw ynddo ac mae llawer o wledydd bellach yn gweithio'n galed iawn i gynnal a chefnogi eu diwydiannau allweddol, eu diwydiannau strategol. Roeddwn yn falch iawn eich bod wedi cyfeirio at y diwydiant dur ac yn wir y diwydiant lled-ddargludyddion yn eich datganiad, oherwydd rwy'n credu eu bod yn ddiwydiannau strategol sydd wir angen cefnogaeth. Yn lleol i mi, Gweinidog, fel y gwyddoch chi, mae enghreifftiau o ganlyniadau diffyg strategaeth Llywodraeth y DU sef popeth sydd ei angen i gefnogi a meithrin datblygiad. Felly, gyda Liberty Steel, rydym yn gweld y cyhoeddiad diweddar fel darlun o'r anawsterau yn y diwydiant dur, a gyda Nexperia, gwelwn ganlyniad Llywodraeth y DU yn gwneud penderfyniad ac yna cerdded i ffwrdd o'r penderfyniad hwnnw, yn hytrach na nodi dewis arall hyfyw a fyddai'n darparu'r un math o ddatblygiad a chefnogaeth i swyddi y byddai'r caffaeliad gan Nexperia wedi'i gyflawni. Felly, o ran y ddwy enghraifft hynny, Gweinidog, tybed a wnewch chi ddweud rhywbeth am yr hyn mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud o ran y sefyllfaoedd presennol hynny.
Thank you. I will try and address the issues as promptly as I can, bearing in mind what the Deputy Presiding Officer said. On Liberty Steel, I've had a conversation with Community about the current situation. We will of course support workers who are facing an uncertain time, but also try to understand what the pause announced by the company actually means. It’s still not entirely clear what that is. What is clear, though, is that there is a future for the steel sector. There’s a future for decarbonisation of the way that steel is produced. That requires investment by the industry itself, but also the Government needs to decide how it’s going to do that. We need to decide whether we’re comfortable with hydrogen production for steel as something that’s going to be developed in the Netherlands in Europe, not here in the UK, and I do think the UK Government needs to be really clear: does it see the steel sector as a sovereign capability for a modern economy, as I think we do here in Wales? And if it does, it needs to act in that way to ensure that investment choices are actually made, including things around the production of scrap and retaining more of that scrap metal here in the UK.
On Nexperia, I’ve had a number of direct conversations around this, both with the workforce and indeed with the UK Government, and actually what we’re looking for is an understanding of the longer term strategy needed for Nexperia and the wider sector itself. So, at some point, as I mentioned in my statement, publication of that strategy would be very welcome for everyone, and the investment choices that should be made, but this is definitely a growth area for Wales.
Diolch. Fe geisiaf ymdrin â'r materion mor ddi-oed ag y gallaf, gan gofio'r hyn a ddywedodd y Dirprwy Lywydd. O ran Liberty Steel, rwyf wedi cael sgwrs gyda Community am y sefyllfa bresennol. Byddwn ni wrth gwrs yn cefnogi gweithwyr sy'n wynebu amser ansicr, ond hefyd yn ceisio deall beth mae'r saib a gyhoeddwyd gan y cwmni mewn gwirionedd yn ei olygu. Nid yw'n hollol glir eto beth yw hynny. Yr hyn sy'n amlwg, serch hynny, yw bod dyfodol i'r sector dur. Mae dyfodol i ddatgarboneiddio'r ffordd mae dur yn cael ei gynhyrchu. Mae hynny'n gofyn am fuddsoddiad gan y diwydiant ei hun, ond hefyd mae angen i'r Llywodraeth benderfynu sut mae'n mynd i wneud hynny. Mae angen i ni benderfynu a ydym ni'n gyfforddus yn cynhyrchu hydrogen ar gyfer dur fel rhywbeth sy'n mynd i gael ei ddatblygu yn yr Iseldiroedd yn Ewrop, nid yma yn y DU, ac rwy'n credu bod angen i Lywodraeth y DU fod yn glir iawn: a yw'n gweld y sector dur fel gallu sofran ar gyfer economi fodern, fel rwy'n credu ein bod ni yma yng Nghymru? Ac os yw'n gwneud hynny, mae angen iddi weithredu yn y ffordd honno i sicrhau bod dewisiadau buddsoddi yn cael eu gwneud mewn gwirionedd, gan gynnwys pethau ynghylch cynhyrchu sgrap a chadw mwy o'r metel sgrap hwnnw yma yn y DU.
O ran Nexperia, rwyf wedi cael nifer o sgyrsiau uniongyrchol ynghylch hyn, gyda'r gweithlu ac yn wir gyda Llywodraeth y DU, ac mewn gwirionedd yr hyn yr ydym yn chwilio amdano yw dealltwriaeth o'r strategaeth tymor hwy sydd ei hangen ar gyfer Nexperia a'r sector ehangach ei hun. Felly, rhywbryd, fel y soniais yn fy natganiad, byddai croeso mawr gan bawb i gyhoeddiad ynghylch y strategaeth honno, a'r dewisiadau buddsoddi y dylid eu gwneud, ond mae hwn yn bendant yn faes twf i Gymru.
One of the key strategic infrastructure projects that depends on UK Government support is making progress on the recommendations of the Burns commission to strengthen the east-west rail lines between Newport and Cardiff and beyond, which are the backbone of the south-east Wales metro. I appreciate that transport is not in your portfolio, but I’ve yet to see any progress whatsoever on such a strategically important issue, which is essential for attracting new businesses to south-east Wales. Are you able to report any change of tack by the latest UK Government, any glimmer of hope of Government investment in what is their responsibility, for the east-west rail line infrastructure, which is entirely down to the UK Government’s responsibility? Because without it, I can’t see how we’re going to be able to progress economic development as well as integrated transport.
Un o'r prosiectau seilwaith strategol allweddol sy'n dibynnu ar gymorth Llywodraeth y DU yw gwneud cynnydd ar argymhellion y comisiwn Burns i gryfhau'r rheilffyrdd rhwng y dwyrain a'r gorllewin, rhwng Casnewydd a Chaerdydd a thu hwnt, sef asgwrn cefn metro'r de-ddwyrain. Rwy'n gwerthfawrogi nad yw trafnidiaeth yn eich portffolio, ond rwyf eto i weld unrhyw gynnydd o gwbl ar fater mor strategol bwysig, sy'n hanfodol ar gyfer denu busnesau newydd i'r de-ddwyrain. Ydych chi'n gallu rhoi gwybod am unrhyw newid trywydd gan Lywodraeth ddiweddaraf y DU, unrhyw lygedyn o obaith o fuddsoddiad y Llywodraeth yn yr hyn y mae hi'n gyfrifol amdano, am seilwaith y llinell reilffordd o'r dwyrain i'r gorllewin, y mae Llywodraeth y DU yn llwyr gyfrifol amdano? Oherwydd hebddo, ni allaf weld sut y byddwn yn gallu cynyddu datblygu economaidd yn ogystal â thrafnidiaeth integredig.
The Member’s right to point out that this is a reserved responsibility and we look for real progress, not just warm words, being made in this area. The Member’s also right that the Deputy Minister for Climate Change leads in this area. I’m sure he’d be happy to talk to the Member directly, but investing in this area shouldn’t just be good for the economy and for transport; actually, if we did it properly, it would also be part of giving the steel sector a future, and how that procurement could and should be run. It’s part of the challenge about rail infrastructure improvements everywhere in the UK, and I want to see that infrastructure improved, and improved with British-manufactured steel supporting more British jobs.
Mae'r Aelod yn iawn i dynnu sylw at y ffaith bod hwn yn gyfrifoldeb a gedwir yn ôl ac rydym yn chwilio am gynnydd go iawn, nid geiriau caredig yn unig yn y maes hwn. Mae'r Aelod hefyd yn iawn fod y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd yn arwain yn y maes hwn. Rwy'n siŵr y byddai'n hapus i siarad â'r Aelod yn uniongyrchol, ond ni ddylai buddsoddi yn y maes hwn fod yn dda i'r economi ac i drafnidiaeth yn unig; mewn gwirionedd, pe byddem yn gwneud pethau'n iawn, byddai hefyd yn rhan o greu dyfodol i'r sector dur, a sut y gellid ac y dylid rhedeg y caffaeliad hwnnw. Mae'n rhan o'r her ynghylch gwelliannau seilwaith y rheilffyrdd ym mhob man yn y DU, ac rwyf eisiau gweld y seilwaith hwnnw'n gwella, a'i wella gyda dur o Brydain gan gefnogi mwy o swyddi ym Mhrydain.
Ac yn olaf, Alun Davies.
Finally, Alun Davies.
I'm grateful, Deputy Presiding Officer. I'm grateful to the Minister for his statement this afternoon, although I must say that I find his trust in the United Kingdom Government somewhat touching, and potentially misplaced. We've had a debate earlier today in questions around the way in which the subsidy regime is being managed, and he's quoted himself the betrayal over EU funding. So, I can't see the reasons for that optimism, but we all admire an optimist, and as a Cardiff City FC fan, I'm quite used to it myself.
But let me say this to the Minister: I think sometimes we're in danger of drowning ourselves in process and losing sight of our objectives, and losing sight of our purpose. There are two tests that I will set for the Minister for this statement and the work that comes from it. The first is productivity. Productivity is mentioned almost in passing in this statement, but it's the greatest crisis facing the Welsh economy, and I will want to see investment in improving productivity.
The second test is how it impacts the people I represent in Blaenau Gwent. Too often, Blaenau Gwent is treated as a periphery by the Welsh Government, and we don't see the investment that we require to drive economic growth in the Heads of the Valleys. But, of course, the UK Government doesn't even know where Blaenau Gwent is, and what we're seeing potentially is Blaenau Gwent becoming a periphery of a periphery. So, I want to be reassured that the Government and the Minister will set clear objectives so that the people of Blaenau Gwent can see the consequences of this work, because it is a test of the impact on the people we represent that is the greatest test of all.
Rwy'n ddiolchgar, Dirprwy Lywydd. Rwy'n ddiolchgar i'r Gweinidog am ei ddatganiad y prynhawn yma, er rhaid i mi ddweud fy mod yn gweld ei ymddiriedaeth yn Llywodraeth y Deyrnas Unedig braidd yn druenus, ac o bosib yn anaddas. Rydym wedi cael dadl yn gynharach heddiw adeg y cwestiynau ynghylch y ffordd y mae'r drefn gymhorthdal yn cael ei rheoli, ac mae wedi dyfynnu ei hun y brad a fu ynghylch cyllid yr UE. Felly, ni allaf weld unrhyw reswm dros yr optimistiaeth yna, ond rydym ni i gyd yn edmygu optimist, ac fel cefnogwr Clwb Pêl-droed Dinas Caerdydd, rwy'n eithaf cyfarwydd â hyn fy hun.
Ond gadewch i mi ddweud hyn wrth y Gweinidog: rwy'n meddwl weithiau ein bod ni mewn perygl o foddi ein hunain mewn proses, a cholli golwg ar ein hamcanion, a cholli golwg ar ein diben. Mae dau brawf yr wyf am eu gosod i'r Gweinidog ynghylch y datganiad hwn a'r gwaith sy'n deillio ohono. Y cyntaf yw cynhyrchiant. Sonnir am gynhyrchiant bron fel sylw wrth fynd heibio yn y datganiad hwn, ond dyma'r argyfwng mwyaf sy'n wynebu economi Cymru, a byddaf eisiau gweld buddsoddi i wella cynhyrchiant.
Yr ail brawf yw sut mae'n effeithio ar y bobl yr wyf i'n eu cynrychioli ym Mlaenau Gwent. Yn rhy aml, mae ardal Blaenau Gwent yn cael ei thrin fel y cyrion gan Lywodraeth Cymru, ac nid ydym yn gweld y buddsoddiad sydd ei angen arnom i sbarduno twf economaidd ym Mlaenau'r Cymoedd. Ond wrth gwrs, nid yw Llywodraeth y DU hyd yn oed yn gwybod ble mae Blaenau Gwent, a'r hyn rydym ni'n ei weld o bosib yw Blaenau Gwent yn dod yn gyrion ar y cyrion. Felly, rwyf eisiau sicrwydd y bydd y Llywodraeth a'r Gweinidog yn gosod amcanion clir fel y gall pobl Blaenau Gwent weld canlyniadau'r gwaith hwn, oherwydd prawf o'r effaith ar y bobl yr ydym yn eu cynrychioli yw'r prawf mwyaf oll.
I think the Member makes an entirely fair point, as the representative of Blaenau Gwent, as to what will be the impact for his constituency, for the community that he has grown up in and now represents. To be fair, outside the Chamber, Dirprwy Lywydd, the Member makes broadly similar points sometimes a touch more colourfully, but it's part of his role. So, it is part of the test, which is, 'Will it make a difference?', not just for individual projects—we can point to the work we're doing with Thales, for example, but that isn't just founded in Blaenau—but what difference will it make more broadly. So, the work that my colleague the education Minister has seen there about 5G classrooms, and the ability it has to have a much wider, broader and deeper impact.
On your point about productivity, you're right, of course. Some of the challenges around skills investment, one of the key points, are the adoption of different process improvements, and the difference that that can make in a whole range of sectors; the improvement in leadership and management skills—a key challenge in the Welsh economy; but also the adoption of not just new and leading edge technology solutions, where, actually, a lot of the adoption is about things that are already mature. The pandemic, for example, forced lots of businesses to go into the online world where they hadn't been. Well, actually, there's an opportunity there in operating in a different way. There's also the need to then make sure that you're secure online as well. It's also about understanding simple ways that are adopted and mature in other sectors to make sure you are driving more business and more traffic your way.
I do think, though, that as well as all of those challenges where we understand them—I wouldn't quite put my constructive approach to relations with the UK Government quite the way that the Member would—but there are areas where we see different parts of the UK Government behaving differently. Some are more difficult to deal with than others, and as I mentioned in the statement, the advanced technology centre, for example, that should be based in Jack Sargeant's constituency. Actually, that's a good example of where we can work together, and we want more of that and less of the betrayal that absolutely has happened on the shared prosperity fund, which is something that we'll continue to discuss until the position is resolved. Maybe that will require a change in the UK Government.
Rwy'n credu bod yr Aelod yn gwneud pwynt cwbl deg, fel cynrychiolydd Blaenau Gwent, ynglŷn â beth fydd yr effaith i'w etholaeth, i'r gymuned y mae wedi ei fagu ynddi a bellach yn ei chynrychioli. I fod yn deg, y tu allan i'r Siambr, Dirprwy Lywydd, mae'r Aelod yn gwneud pwyntiau weddol debyg, weithiau ychydig yn fwy lliwgar, ond mae'n rhan o'i swyddogaeth. Felly, mae'n rhan o'r prawf, sef, 'A fydd yn gwneud gwahaniaeth?', nid yn unig ar gyfer prosiectau unigol—gallwn bwyntio at y gwaith yr ydym ni'n ei wneud gyda Thales, er enghraifft, ond nid dim ond ym Mlaenau y mae hwnnw wedi ei sefydlu—ond pa wahaniaeth y bydd yn ei wneud yn fwy eang. Felly, y gwaith y mae fy nghyd-Weinidog, y Gweinidog addysg wedi'i weld yno ynghylch ystafelloedd dosbarth 5G, a'r gallu sydd ganddo i gael effaith llawer ehangach a dyfnach.
O ran eich pwynt am gynhyrchiant, rydych chi'n iawn, wrth gwrs. Rhai o'r heriau sy'n ymwneud â buddsoddi mewn sgiliau, un o'r prif bwyntiau, yw mabwysiadu gwahanol welliannau i brosesau, a'r gwahaniaeth y gall hynny ei wneud mewn ystod gyfan o sectorau; y gwelliant mewn sgiliau arwain a rheoli—her allweddol yn economi Cymru; ond hefyd mabwysiadu nid yn unig atebion technoleg newydd a blaengar, pan fo, mewn gwirionedd, llawer o'r mabwysiadu yn ymwneud â phethau sydd eisoes yn aeddfed. Fe wnaeth y pandemig, er enghraifft, orfodi llawer o fusnesau i fynd i'r byd ar-lein lle nad oedden nhw wedi bod. Wel, mewn gwirionedd, mae cyfle yno wrth weithredu mewn ffordd wahanol. Hefyd, mae angen sicrhau eich bod chi'n ddiogel ar-lein hefyd. Mae hefyd yn ymwneud â deall ffyrdd syml sy'n cael eu mabwysiadu ac yn aeddfedu mewn sectorau eraill i sicrhau eich bod yn gwthio mwy o fusnes a mwy o draffig tuag atoch.
Er hynny, rwy'n credu, yn ogystal â'r holl heriau hynny pryd yr ydym yn eu deall—ni fyddwn yn darlunio fy agwedd adeiladol tuag at y berthynas â Llywodraeth y DU yn y ffordd y byddai'r Aelod yn ei wneud—ond mae meysydd lle gwelwn wahanol rannau o Lywodraeth y DU yn ymddwyn yn wahanol. Mae rhai lle mae'n fwy anodd ymdrin â nhw nag eraill, ac fel y soniais yn y datganiad, y ganolfan dechnoleg uwch, er enghraifft, y dylid lleoli honno yn etholaeth Jack Sargeant. Mewn gwirionedd, mae hynny'n enghraifft dda o ble y gallwn weithio gyda'n gilydd, ac rydym eisiau mwy o hynny a llai o'r brad llwyr sydd wedi digwydd ynghylch y gronfa ffyniant gyffredin, sy'n rhywbeth y byddwn yn parhau i'w drafod nes i'r sefyllfa gael ei datrys. Efallai y bydd hynny angen newid yn Llywodraeth y DU.
Diolch i'r Gweinidog.
I thank the Minister.
Mae eitem 6 wedi ei gohirio tan 24 Ionawr.
Item 6 is postponed until 24 January.
Felly, symudwn ymlaen i eitem 7: datganiad gan Weinidog y Gymraeg ac Addysg ar gymunedau cynaliadwy ar gyfer dysgu. Galwaf ar y Gweinidog, Jeremy Miles.
We move therefore to item 7: statement by the Minister for Education and Welsh Language on sustainable communities for learning. I call on the Minister, Jeremy Miles.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Y llynedd, cyflwynwyd enw newydd ar gyfer ein rhaglen buddsoddi mewn seilwaith addysg flaenllaw, sef rhaglen cymunedau dysgu cynaliadwy, a thrwy hyn rydym ni'n gwneud datganiad clir am ein hymrwymiadau ar gyfer yr amgylchedd a chenedlaethau'r dyfodol. Hyd yn hyn, mae'r rhaglen wedi darparu dros £1.5 biliwn o fuddsoddiad cyfalaf i gefnogi cyflwyno 255 o brosiectau ysgol a choleg.
Gan adeiladu ar hyn, mae ein rhaglen lywodraethu yn ymrwymo £1.5 biliwn o fuddsoddiad ychwanegol ar gyfer y cam nesaf, i ddarparu ysgolion a cholegau newydd ledled Cymru. Mae llwyddiant y rhaglen yn adlewyrchu’r bartneriaeth gydweithredol gref sydd gennym gydag awdurdodau lleol, Cymdeithas Lywodraeth Leol Cymru, ColegauCymru ac awdurdodau esgobaethol. Mae wedi caniatáu inni wneud penderfyniadau strategol lleol ar flaenoriaethau buddsoddi mewn addysg ledled Cymru, gan roi llwyfan ar gyfer cyflwyno blaenoriaethau cenedlaethol ar yr un pryd, gan gynnwys y Cwricwlwm i Gymru newydd.
Mewn ymateb i anghenion ein partneriaid cyflenwi ar gyfer rhaglen fwy hyblyg, rwyf wedi penderfynu cyflwyno rhaglen dreigl ar gyfer cyflawni. Amlygodd y gwersi a ddysgwyd o fand A, a'r newid i fand B, pa mor gymhleth a hirfaith oedd darparu prosiectau drwy amserlen sefydlog y rhaglen flaenorol. I'r perwyl hwn, mae'r rhaglen dreigl yn cael ei rhoi ar waith i wella effeithlonrwydd ar gyfer partneriaid a Llywodraeth Cymru, gan gryfhau un o brif briodoleddau’r rhaglen, sef prosiectau sy'n symud ymlaen ar gyflymder ac ar sail blaenoriaethau ein partneriaid cyflenwi.
Mae trawsnewidiad yr ysgol yn parhau i fod yn ganlyniad hanfodol i'n buddsoddiad yn y rhaglen. Fel Llywodraeth, rydym yn glir nad brics a morter yn unig yw hyn. Mae adeiladau sydd wedi eu dylunio'n dda ac amgylchoedd dymunol yn chwarae rhan allweddol o ran cefnogi staff a dysgwyr, gan sicrhau safonau a dyheadau uchel i bawb.
Disgwylir i bartneriaid cyflenwi gyflwyno eu rhaglen amlinellol strategol newydd ar adeg sy'n cyd-fynd â'u cynnydd trwy eu rhaglen bresennol—fel arfer, uwch na 60 y cant o werth y rhaglen—a thrwy hynny, cychwyn eu rhaglen dreigl. Mae'r rhaglenni amlinellol strategol pum mlynedd presennol, felly, yn cael eu disodli gan raglenni amlinellol strategol naw mlynedd a fydd yn gwella'r cynllunio ar gyfer buddsoddiadau yn y dyfodol. Bydd rhaglenni treigl yn cael eu cyflwyno i Lywodraeth Cymru eu hadolygu a'u hystyried ar gyfer darparu ymrwymiad cam wrth gam a chefnogaeth, gydag adolygiadau fesul tair blynedd o'r rhaglenni i addasu ac ychwanegu prosiectau pellach.
Thank you, Dirprwy Lywydd. Last year saw the introduction of a new name for our flagship education infrastructure investment programme, namely the sustainable communities for learning programme. In doing so, we are making a clear statement about our commitments for the environment and future generations. To date, the programme has provided over £1.5 billion-worth of capital investment to support the delivery of 255 school and college projects.
Building on this, our programme for government commits a further £1.5 billion-worth of additional investment for the next phase, to deliver new schools and colleges across Wales. The programme's success reflects the strong collaborative partnership we have with local authorities, the Welsh Local Government Association, CollegesWales and diocesan authorities. It's allowed us to make strategic local decisions on education investment priorities across Wales, whilst providing a platform for the delivery of national priorities at the same time, including the new Curriculum for Wales.
In response to our delivery partners' needs for a more agile programme, I have decided to introduce a rolling programme for delivery. The lessons learned from band A, and the transition into band B, highlighted both the complexity and protracted nature of delivering projects through the previous fixed programme timelines. And, to that end, a rolling programme is being implemented to improve efficiency for both partners and Welsh Government, strengthening one of the programme's key attributes, namely that of projects progressing at pace and based on the priorities of our delivery partners.
School transformation remains a vital outcome of our investment in the programme. As a Government, we are clear that it isn't just about bricks and mortar. Well-designed buildings and pleasant surroundings play a key role in supporting both staff and learners, delivering high standards and aspirations for all.
Delivery partners are expected to submit their new strategic outline programmes at a time to suit their progress through their existing programme—typically above 60 percent of programme value—thereby initiating commencement of their rolling programme. The current five-year strategic outline programmes will therefore be replaced by nine-year strategic outline programmes that will enhance the planning of future investment. Rolling programmes will be submitted to the Welsh Government for review and consideration towards providing a staged commitment and support, with three-year reviews of their programmes to adjust and add further pipeline projects.
Dirprwy Lywydd, the programme is truly cross-cutting and has provided a platform to embed the Welsh language as well as other policies, such as active travel, biodiversity, ICT, community and curriculum, delivering and maximising the value from investments across our education estate and, in doing so, has provided a sustainability model for others to follow.
As one of the first nations to declare a climate emergency and intention to be a low-carbon nation, I have mandated that all new projects supported through the programme would be required to deliver net-zero carbon in operation, plus a 20 per cent reduction of embodied carbon. Twelve months on from this mandate, I am pleased to confirm that 16 projects have been approved and are progressing as net-zero carbon projects. I'd like to commend our delivery partners on taking up the challenge and developing net-zero projects in such a positive way, with all regions across Wales taking up the mantle, from Ysgol y Graig on Ynys Môn in the north, Ysgol Cedewain in Powys, to Ysgol y Deri in the Vale of Glamorgan in the south.
As well as supporting all regions of Wales, the programme is having a positive impact across all sectors of education. With South Point Primary School being our first net-zero carbon school in Wales, we are now seeing projects for secondary schools, all-through schools, and special schools as well as colleges. Special schools present an additional challenge in achieving net-zero carbon due to specialist equipment, thereby increasing the demand for electricity. However, I can confirm there are currently three special school projects approved to progress towards meeting our net-zero carbon ambition, and lessons learned from these projects will feed into other pipeline projects on our journey to net zero.
Another challenging area, Dirprwy Lywydd, is that of achieving net-zero carbon on refurbishment projects, and I can confirm that our first net-zero refurbishment project will be Pen y Dre High School in Merthyr Tydfil. Pen y Dre will undergo a deep refurbishment of the existing school, stripping the fabric back to the structural frame. The embedded carbon saved by retaining the foundations, the floor slabs and the structural framework can save as much as 48 per cent of carbon alone. We expect a lot to be learnt from this project that will contribute to the programme’s buildings reuse target of 60 per cent.
We need to ensure that sustainability and decarbonisation commitments become embedded in our everyday life. This is especially true for the younger members of our nation. We need to provide effective ways for them to understand the environment that surrounds them, including the buildings that they learn in. I have previously spoken in the Siambr, Dirprwy Lywydd, about my expectation for local authorities and further education institutions and their design teams to work closely with our children, young people and staff so that they have the opportunity to help design their own learning environment. In response, last September I formally announced the launch of the sustainable schools challenge. Building on the programme’s net-zero carbon mandate, applications were invited from local authorities that are able to demonstrate innovative and collaborative design, development, delivery and management of two new schools that could make a positive contribution to the environment, community and surrounding landscape. I am pleased to say today that this challenge has been extremely well received by local authorities, with 17 project bids having been received. Officials are now being supported by external sector representatives in assessing the submissions, and I look forward to announcing the successful projects during the coming weeks.
Dirprwy Lywydd, mae'r rhaglen yn wirioneddol drawsbynciol ac wedi rhoi llwyfan i ymgorffori'r Gymraeg yn ogystal â pholisïau eraill, er enghraifft teithio llesol, bioamrywiaeth, TGCh, cymuned a chwricwlwm, cyflawni a manteisio i'r eithaf ar werth o fuddsoddiadau ar draws ein hystad addysg ac, wrth wneud hynny, mae wedi darparu model cynaliadwyedd i eraill ei ddilyn.
Fel un o'r cenhedloedd cyntaf i ddatgan argyfwng hinsawdd a'r bwriad i fod yn genedl carbon isel, rwyf wedi mandadu y byddai'n ofynnol i bob prosiect newydd a gefnogir drwy'r rhaglen gyflawni carbon sero net wrth weithredu, ynghyd â gostyngiad o 20 y cant mewn carbon wedi'i ymgorffori. Ddeuddeg mis ers y mandad hwn, rwy'n falch o gadarnhau bod 16 prosiect wedi'u cymeradwyo ac yn symud ymlaen fel prosiectau carbon sero net. Hoffwn ganmol ein partneriaid cyflenwi ar ymgymryd â'r her a datblygu prosiectau sero net mewn ffordd mor gadarnhaol, a phob rhanbarth ledled Cymru yn mabwysiadu'r meddylfryd, o Ysgol y Graig ar Ynys Môn yn y gogledd, Ysgol Cedewain ym Mhowys, i Ysgol y Deri ym Mro Morgannwg yn y De.
Yn ogystal â chefnogi pob rhanbarth yng Nghymru, mae'r rhaglen yn cael effaith gadarnhaol ar draws pob sector o'r byd addysg. A'r ffaith mai Ysgol Gynradd South Point yw'r ysgol garbon sero net gyntaf yng Nghymru, rydym bellach yn gweld prosiectau ar gyfer ysgolion uwchradd, ysgolion pob oed, ac ysgolion arbennig yn ogystal â cholegau. Mae ysgolion arbennig yn cyflwyno her ychwanegol o ran cyflawni carbon sero net oherwydd offer arbenigol, a thrwy hynny, gynyddu'r galw am drydan. Fodd bynnag, gallaf gadarnhau bod tri phrosiect ysgol arbennig wedi'u cymeradwyo ar hyn o bryd i symud ymlaen tuag at gyflawni ein huchelgais carbon sero net, a bydd gwersi a ddysgwyd o'r prosiectau hyn yn bwydo i mewn i brosiectau llwybrau eraill ar ein taith i sero net.
Maes heriol arall, Dirprwy Lywydd, yw cyrraedd carbon sero net ar brosiectau adnewyddu, a gallaf gadarnhau mai ein prosiect adnewyddu sero net cyntaf fydd Ysgol Uwchradd Pen y Dre ym Merthyr Tudful. Bydd Pen y Dre yn ymgymryd â gwaith adnewyddu dwfn yn yr ysgol bresennol, gan dynnu'r ffabrig yn ôl i'r ffrâm strwythurol. Gall y carbon ymgorfforedig a arbedir drwy gadw'r sylfeini, y slabiau llawr a'r fframwaith strwythurol arbed cymaint â 48 y cant o garbon yn unig. Rydym yn disgwyl llawer i'w ddysgu o'r prosiect hwn a fydd yn cyfrannu at darged ailddefnyddio adeiladau'r rhaglen o 60 y cant.
Mae angen i ni sicrhau bod ymrwymiadau cynaliadwyedd a datgarboneiddio yn dod yn rhan annatod o'n bywyd bob dydd. Mae hyn yn arbennig o wir am aelodau iau ein cenedl. Mae angen i ni ddarparu ffyrdd effeithiol er mwyn iddynt ddeall yr amgylchedd sydd o'u cwmpas, gan gynnwys yr adeiladau y maen nhw'n dysgu ynddynt. Rwyf wedi siarad yn y Siambr, Dirprwy Lywydd, yn y gorffennol, am fy nisgwyliad i awdurdodau lleol a sefydliadau addysg bellach a'u timau dylunio i weithio'n agos gyda'n plant, pobl ifanc a staff fel eu bod yn cael y cyfle i helpu i ddylunio eu hamgylchedd dysgu eu hunain. Mewn ymateb, fis Medi diwethaf, cyhoeddais yn ffurfiol lansiad her ysgolion cynaliadwy. Gan adeiladu ar fandad carbon sero net y rhaglen, gwahoddwyd ceisiadau gan awdurdodau lleol sy'n gallu dangos gwaith dylunio, datblygu, darparu a rheoli dwy ysgol newydd a allai wneud cyfraniad cadarnhaol i'r amgylchedd, y gymuned a'r dirwedd gyfagos. Mae'n bleser gennyf ddweud heddiw fod yr her hon wedi cael croeso brwd gan awdurdodau lleol, gydag 17 o geisiadau prosiect wedi'u derbyn. Mae swyddogion bellach yn cael eu cefnogi gan gynrychiolwyr y sector allanol wrth asesu'r cyflwyniadau, ac edrychaf ymlaen at gyhoeddi'r prosiectau llwyddiannus yn ystod yr wythnosau nesaf.
I'd like to thank you, Minister, for your statement today. A major, long-term strategic capital investment programme with the aim of creating a generation of sustainable schools is something that is important for schoolchildren across Wales, and very important for my party. Having sustainable learning environments is one of the most important things that can help children learn and achieve their goals, and we welcome the moneys that have been provided by Welsh Government to date and the moneys going forward. We welcome the provision of the support to local government to get more schools built, including Welsh-medium schools to help reverse the decline of the numbers of Welsh speakers across the country. Minister, what I'd like to know, though, is how will you measure success in this funding and with the scheme to ensure that we are building those Welsh-medium schools, and making sure that we are getting more Welsh learners, especially after the recent census results, which were concerning, especially within three to 15 year-olds—those people going backwards with the numbers speaking Welsh.
There was a mention in your statement around active travel. School transportation does play a huge role in tackling climate change and carbon emissions across Wales. Many parents across the country, especially in rural areas, do face transport issues, and it isn't just as easy as telling people to walk or to cycle to school. So, how do you see sustainable communities working to provide effective and efficient safer school transport for schoolchildren in Wales as part of a sustainable community for learning?
There are also concerns, Minister, as you're well aware, about the rising costs facing these schools because of inflationary pressures and everything else. One example is Ysgol y Deri in the Vale of Glamorgan, which has gone millions of pounds over budget. Councils are facing spiralling costs. So, I'd just like to know how you're going to support these schools in making sure that they are built in the most efficient way, and also how you're holding local councils' feet to the fire on this to make sure that projects are managed in an appropriate way. Minister, I'd like to thank you for your statement today, and if you could answer those questions I've posed to you, I'd be eternally grateful. Thank you.
Hoffwn ddiolch i chi, Gweinidog, am eich datganiad heddiw. Mae rhaglen buddsoddi cyfalaf strategol, fawr hirdymor gyda'r nod o greu cenhedlaeth o ysgolion cynaliadwy yn rhywbeth sy'n bwysig i blant ysgol ledled Cymru, ac yn bwysig iawn i fy mhlaid i. Mae cael amgylcheddau dysgu cynaliadwy yn un o'r pethau pwysicaf a all helpu plant i ddysgu a chyflawni eu nodau, ac rydym yn croesawu'r arian sydd wedi ei ddarparu gan Lywodraeth Cymru hyd yma a'r arian wrth symud ymlaen. Rydym yn croesawu'r gefnogaeth a ddarperir i lywodraeth leol i adeiladu rhagor o ysgolion, gan gynnwys ysgolion Cymraeg, er mwyn helpu i wrthdroi'r gostyngiad yn niferoedd y siaradwyr Cymraeg ledled y wlad. Ond, Gweinidog, hoffwn wybod sut fyddwch chi'n mesur llwyddiant y cyllid hwn a'r cynllun hwn er mwyn sicrhau ein bod yn adeiladu'r ysgolion Cymraeg hynny, gan wneud yn siŵr ein bod yn cael mwy o ddysgwyr Cymraeg, yn enwedig ar ôl canlyniadau'r cyfrifiad diweddar, a oedd yn peri pryder, yn enwedig o ran plant rhwng tair a 15 oed—y bobl hynny sy'n mynd tuag yn ôl gyda'r niferoedd sy'n siarad Cymraeg.
Roedd sôn yn eich datganiad ynghylch teithio llesol. Mae cludiant i'r ysgol yn chwarae rhan enfawr wrth fynd i'r afael â newid hinsawdd ac allyriadau carbon ledled Cymru. Mae llawer o rieni ledled y wlad, yn enwedig mewn ardaloedd gwledig, yn wynebu problemau cludiant, a dydy hi ddim mor hawdd â dweud wrth bobl am gerdded neu i feicio i'r ysgol. Felly, sut ydych chi’n gweld cymunedau cynaliadwy sy'n gweithio i ddarparu cludiant effeithiol ac effeithlon i'r ysgol yn fwy diogel ar gyfer plant ysgol yng Nghymru fel rhan o gymuned gynaliadwy ar gyfer dysgu?
Mae yna bryderon hefyd, Gweinidog, fel y gwyddoch chi'n iawn, am y costau cynyddol y mae ysgolion yn eu hwynebu oherwydd pwysau chwyddiant a phopeth arall. Un enghraifft yw Ysgol y Deri ym Mro Morgannwg, sydd wedi mynd miliynau o bunnau dros y gyllideb. Mae cynghorau'n wynebu costau cynyddol. Felly, hoffwn wybod sut rydych am gefnogi'r ysgolion hyn wrth sicrhau eu bod yn cael eu hadeiladu yn y ffordd fwyaf effeithlon, a hefyd sut rydych yn cymell cynghorau lleol i wneud hyn er mwyn sicrhau bod prosiectau'n cael eu rheoli mewn ffordd briodol. Gweinidog, hoffwn ddiolch i chi am eich datganiad heddiw ac, os gallech ateb y cwestiynau hynny rwyf wedi'u gofyn i chi, byddwn i'n hynod ddiolchgar. Diolch.
I thank the Member for those questions. He's right to point out that the census results were disappointing, but he also will remember that there is a range of data in this area that shows a slightly more complex picture than, perhaps, that one source of data, very important though it is. So, the task for us is to look at the data in its entirety, but there are more children in Welsh-medium schools than seem to have been declared as speaking Welsh in the census in a particular year group—to the point that he was making about the expansion of Welsh-medium schools. I think that's an indication that we need to dig a little bit further about the context for that data as well.
He will also know that increasing availability to Welsh-medium schools is a fundamental part of being able to meet our 'Cymraeg 2050' strategy targets. The 10-year Welsh in education strategic plans, which all 22 authorities have submitted and which I have approved, have ambitious plans, not solely to move schools along the linguistic continuum towards greater use and delivery through the medium of Welsh, but also the construction of 23 new primary schools over the course of the plan, which is a significant investment. He will also probably be aware that, in addition to the intervention rate that applies broadly under the band B programme, which is, roughly speaking, between 65 and 85 per cent of the cost, depending on the nature of the school, for a limited number of projects, we have been able to provide a higher intervention rate for Welsh-medium provision, in order to be able to ensure that happens at pace. But I've made clear to local authority partners, and they have welcomed this, that future investment under the sustainable communities for learning investment programme will take cognisance of progress in delivering the WESPs as well, which I'm sure he’ll be keen to hear.
He's right to point out how important active travel is as part of any site design for projects that we fund. Bike and scooter storage is encouraged as part of the active travel to school design where possible, and the programme team expects stakeholders and contractors to work with schools to develop a travel plan that will support measures to increase active travel and environmentally sustainable travel more broadly to school.
He raised a very important point about the impact on particular projects. I'm bound say at this point that there’s a large number of projects that are looking at a very different cost profile to those that perhaps they were embarking on when they submitted their business cases to us. That's a common problem across the construction sector, as I know that he appreciates, and we touched on this in the recent committee discussion when my budget was being scrutinised. We are working with authorities on a bespoke basis in relation to each individual programme to understand the inflation impact on the cost for that project, and what can be done to look at the specification, perhaps, in some circumstances. In other circumstances—and there are many examples of this—where there has been increased cost, we've been able to agree terms on which we can share some of those costs with schools. We'll want to continue to make good use of the significant funding that we have made available, and I think, as he can see from the statement, we need to flexible in how we support our local authorities to deliver on that with us.
Diolch i'r Aelod am y cwestiynau hynny. Mae'n iawn i nodi bod canlyniadau'r cyfrifiad yn siomedig, ond bydd hefyd yn cofio bod amrywiaeth o ddata yn y maes hwn sy'n dangos darlun ychydig yn fwy cymhleth na'r un ffynhonnell ddata honno efallai, er ei bod yn bwysig iawn. Felly, y dasg inni yw edrych ar y data yn eu cyfanrwydd, ond mae mwy o blant mewn ysgolion cyfrwng Cymraeg nag sydd wedi'u datgan. mae'n ymddangos, yn y cyfrifiad sy'n siarad Cymraeg mewn grŵp blwyddyn benodol—i'r pwynt yr oedd yn ei wneud ynghylch ehangu ysgolion Cymraeg. Rwy'n credu bod hynny'n arwydd bod angen i ni ymchwilio ychydig ymhellach am y cyd-destun ar gyfer y data hynny hefyd.
Bydd hefyd yn gwybod bod sicrhau bod rhagor o ysgolion Cymraeg ar gael yn rhan sylfaenol o allu cyrraedd ein targedau strategaeth 'Cymraeg 2050'. Mae gan y cynlluniau strategol y Gymraeg mewn addysg 10 mlynedd, y mae pob un o'r 22 o awdurdodau wedi eu cyflwyno, ac yr wyf i wedi eu cymeradwyo, gynlluniau uchelgeisiol, nid yn unig i symud ysgolion ar hyd y continwwm ieithyddol tuag at fwy o ddefnydd a darpariaeth drwy gyfrwng y Gymraeg, ond hefyd adeiladu 23 o ysgolion cynradd newydd dros gyfnod y cynllun, sy'n fuddsoddiad sylweddol. Mae'n debyg y bydd hefyd yn ymwybodol, yn ogystal â'r gyfradd ymyrraeth sy'n berthnasol yn fras o dan y rhaglen band B, sydd, yn fras, rhwng 65 ac 85 y cant o'r gost, yn dibynnu ar natur yr ysgol, ar gyfer nifer cyfyngedig o brosiectau, rydym wedi gallu darparu cyfradd ymyrraeth uwch ar gyfer darpariaeth cyfrwng Cymraeg, er mwyn gallu sicrhau bod hynny'n digwydd yn gyflym. Ond, rydw i wedi egluro i bartneriaid awdurdodau lleol, ac maen nhw wedi croesawu hyn, y bydd buddsoddiad yn y dyfodol o dan y rhaglen buddsoddi cymunedau cynaliadwy ar gyfer dysgu yn golygu rhoi sylw i gynnydd wrth ddarparu'r Cynlluniau Strategol Cymraeg mewn Addysg hefyd, ac rwy'n siŵr y bydd yn awyddus i'w glywed.
Mae e'n iawn i nodi pwysigrwydd teithio llesol fel rhan o unrhyw gynllun safle ar gyfer prosiectau yr ydym yn eu hariannu. Anogir storio beiciau a sgwteri fel rhan o'r teithio llesol wrth gynllunio ysgolion lle bo modd, ac mae tîm y rhaglen yn disgwyl i randdeiliaid a chontractwyr weithio gydag ysgolion i ddatblygu cynllun teithio a fydd yn cefnogi mesurau i gynyddu teithio llesol a theithio amgylcheddol gynaliadwy yn ehangach i'r ysgol.
Cododd bwynt pwysig iawn am yr effaith ar brosiectau penodol. Rwy'n siŵr o ddweud ar hyn o bryd bod nifer fawr o brosiectau sydd â phroffil cost gwahanol iawn i'r rhai hynny efallai yr oeddynt yn cychwyn arnynt pan gyflwynon nhw eu hachosion busnes i ni. Mae hynny'n broblem gyffredin ar draws y sector adeiladu, ac rwy'n gwybod ei fod yn gwerthfawrogi hynny, a gwnaethon ni gyffwrdd â hyn yn nhrafodaeth y pwyllgor yn ddiweddar pan graffwyd ar fy nghyllideb. Rydym yn gweithio gydag awdurdodau yn bwrpasol mewn perthynas â phob rhaglen unigol i ddeall effaith chwyddiant ar y gost ar gyfer y prosiect hwnnw, a beth y gellir ei wneud i edrych ar y fanyleb, o bosibl, mewn rhai amgylchiadau. Mewn amgylchiadau eraill—ac mae llawer o enghreifftiau o hyn—lle cafwyd cost gynyddol, rydym wedi gallu cytuno ar delerau lle gallwn ni rannu rhai o'r costau hynny ag ysgolion. Byddwn am barhau i wneud defnydd da o'r cyllid sylweddol rydym wedi'i ddarparu, ac rwy'n credu, fel y gall weld o'r datganiad, bod angen i ni fod yn hyblyg yn y modd yr ydym yn cefnogi ein hawdurdodau lleol i gyflawni hynny gyda ni.
Diolch, Weinidog am y datganiad heddiw. Yn amlwg, mae yna nifer o bethau i'w croesawu fan hyn. Rydyn ni'n bendant yn cytuno o ran yr angen i uwchraddio nifer o ysgolion. Rydyn ni'n gwybod, o fynd ledled Cymru ac ymweld ag ysgolion, bod yna ysgolion sydd ddirfawr angen buddsoddiad. Mae hwn yn rhan bwysig o ran sicrhau yr amgylchedd ddysgu, sydd hefyd mor bwysig, fel rydych chi wedi amlinellu, o ran gallu dylanwadu ar bresenoldeb yn yr ysgol, ac ati, os oes yna adnoddau yna. Rydyn ni hefyd wedi trafod yn flaenorol y manteision o ran cymunedau pan fo yna adnoddau sy'n gallu cael defnydd cymunedol y tu hwnt i oriau ysgol.
Yn debyg iawn i James Evans, mi fyddwn i'n hoffi canolbwyntio jest yn benodol o ran addysg Gymraeg, os caf i ddychwelyd at hynny. Roeddwn i'n falch o glywed beth roeddech chi'n ei ddweud yn eich ymateb i James o ran cynlluniau strategol y Gymraeg mewn addysg, oherwydd, yn sicr, rydych chi wedi clywed, gan amryw ohonom ni yr ochr yma i'r Siambr, esiamplau yn ein rhanbarthau ni lle rydym ni wedi teimlo, ar adegau, bod y buddsoddiad wedi bod yn ormodol felly mewn ysgolion cyfrwng Saesneg, a phan mae yna ysgolion cyfrwng Cymraeg, yn aml bod y rheini'n cael eu hadeiladu mewn cymunedau gwahanol i'r rhai lle'r oedd yna ysgol Gymraeg, a bod yna ysgolion cyfrwng Saesneg newydd yn mynd yno, a bod yna beryg mawr. Rydyn ni wedi clywed gan rieni eu bod nhw'n gwneud y dewis hwnnw o ran gyrru disgyblion i ysgolion cyfrwng Saesneg, gan felly adael addysg Gymraeg. Felly, byddwn i yn hoffi gwybod mwy, os gwelwch yn dda, o ran sut bydd y buddsoddiad pellach hwn—. Sut byddwch chi'n sicrhau bod y Gymraeg yn flaenoriaeth i awdurdodau a'n bod ni'n edrych, lle mae yna draddodiad wedi bod, yn arbennig o ran addysg Gymraeg—sut ydym ni'n sicrhau bod hynny ddim yn cael ei golli os oes yna ysgol cyfrwng Saesneg newydd yn dod mewn ardal?
Yn debyg iawn hefyd, rydym ni wedi trafod amryw o weithiau o ran trafnidiaeth, o ran yr adnoddau, fel bod pawb yn gallu manteisio ar hynny. Dwi'n gwybod bod hynny'n rhywbeth i'r Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd, ond yn amlwg mae hyn yn mynd i fod yn elfen bwysig. A gyda chostau trafnidiaeth yn cynyddu hefyd, dwi'n meddwl bod yna rywbeth ehangach i sicrhau hynny.
Un o'r pethau rydym ni'n ei wybod o ran prosiectau fel hyn yn aml ydy eu bod nhw'n gallu cymryd amser hir. Dwi'n falch o glywed sut rydych chi'n gobeithio y bydd hyn yn rhoi mwy o hyblygrwydd o ran amserlen ac ati—mae hynny'n sicr i'w groesawu. Ond, ar gyfer yr ysgolion hynny sydd ddim, efallai, yn llwyddiannus y tro yma, a bydd hi’n cymryd, efallai, blynyddoedd iddyn nhw allu cael y buddsoddiad sydd ei angen, ydych chi hefyd yn edrych fel Llywodraeth o ran sut rydyn ni'n defnyddio adnoddau cymunedol sydd yn bodoli eisoes, megis llyfrgelloedd neu amgueddfeydd lleol, sydd efallai wedi derbyn buddsoddiad? Mae yna brosiectau wedi bod yn y gorffennol, megis yn Abertawe, lle mi oedd yna brosiect llwyddiannus iawn o ran cael ysgol mewn amgueddfa, yn Amgueddfa Genedlaethol y Glannau, am dymor cyfan, a manteision felly o ran defnyddio asedau cymunedol. Yn amlwg, mae nifer o'r rhain o dan fygythiad rŵan, ond pan ydych chi'n sôn am nifer o ysgolion yn dal efo portakabins sydd efallai wedi gweld dyddiau gwell ac sydd yn mynd i fod yno am flynyddoedd, oes yna ffordd inni edrych hefyd o ran sut rydyn ni'n gallu defnyddio asedau cymunedol mae ysgolion yn gallu cerdded iddyn nhw, fel ein bod ni hefyd yn gallu rhoi dyfodol cynaliadwy i bethau fel amgueddfeydd a llyfrgelloedd lleol, a hefyd wrth gwrs, yn cyfoethogi o ran y cwricwlwm, y manteision sydd yna felly? Dim ond i ofyn a ydy hynny yn rhywbeth rydyn ni'n edrych arno fo, yn enwedig o weld y bydd hi'n ofnadwy o dynn ar awdurdodau lleol. Rydyn ni'n gwybod bod costau prosiectau fel hyn yn mynd i fod yn cynyddu oherwydd chwyddiant, felly oes yna bethau amgen rydyn ni'n gallu eu gwneud? Mi wnaf i ei gadael hi'n fanna am rŵan. Diolch, Weinidog.
Thank you, Minister, for this afternoon's statement. Clearly, there are many things to be welcomed here. We certainly agree on the need to upgrade a number of schools. We know, travelling the length and breadth of Wales and visiting schools, that there are schools that truly do need investment. This is an important part of ensuring the learning environment, which is so important, as you've outlined, in influencing school attendance, and so on, if the resources are in place. We've also previously discussed the benefits for communities when there are facilities that can be used by the community outside of the school day.
Very similar to James Evans, I would like to focus specifically on Welsh-medium education, if I could return to that issue. I was pleased to hear what you said in your response to James in terms of WESPs, because, certainly, you've heard from many of us on this side of the Chamber some examples in our own regions where we have felt at times that the investment has been overly focused on English-medium schools, and when there are Welsh-medium schools, they are often placed in different communities to those where there previously was a Welsh-medium school, and that English-medium schools are placed there, and there's a risk. We have heard from parents that they make that choice in terms of sending their children to English-medium schools and leaving Welsh-medium education as a result. So, I would like to know more in terms of how this further investment will ensure that the Welsh language is a priority for our authorities and that we do look, particularly where there's been a tradition of Welsh-medium education, at how we ensure that that isn't lost if a new English-medium school is placed in an area.
We've also discussed transportation and the resources so that everyone can benefit from that. I know that that is an issue for the Deputy Minister for Climate Change, but clearly this will be an important element. And with transport costs increasing too, I do think that there's a broader issue to deliver that.
One of the things we know in terms of projects such as this is that very often they can take a very long time. I was pleased to hear that you hoped that this will provide more flexibility in terms of timetables and so on, and that's to be welcomed. But, for those schools that perhaps aren't successful in this round, and it may take years for them to achieve the investment that they need, are you also looking as a Government in terms of how we use community resources already in existence, such as local libraries or museums, that perhaps have received investment? There have been projects in the past, such as one in Swansea, where there was a very successful project in having a school in a museum, the National Waterfront Museum, and advantages from using community assets. Clearly, some of these are under threat now, but when you talk about the number of schools still using portakabins that have seen better days, is there any way we can look at how we can use community assets that schools could walk to, so that we can provide a sustainable future for facilities such as libraries and museums, and also enhancing the curricular advantages? I just wanted to ask if that is something you are considering, particularly given that it's going to be very tight for local authorities. We know that the costs of projects such as this will increase because of inflation, so are there alternative steps that we can take? I'll leave it there for now. Thank you, Minister.
Diolch am y cwestiynau hynny. O ran y buddsoddiad yn y sector cyfrwng Cymraeg, fe wnaeth yr Aelod glywed yr hyn gwnes i ddweud wrth James Evans. Ond un pwynt i ychwanegu yn sgil beth mae hi wedi'i ddweud yw rwy'n credu mai un o'r heriau, efallai, neu un o'r gwendidau sydd gennym ni yn y cynlluniau strategol yw bod y pwyslais ar niferoedd, sydd wrth gwrs yn gwbl greiddiol i lwyddiant o ran yr hyn rŷn ni eisiau gweld ar y cyd o ran nifer o siaradwyr, ond mae'r elfen ddaearol yn bwysig hefyd, fel rydw i wedi sôn mewn amryw o gyfraniadau yn y Siambr yma. Mae'r elfen ddaearyddol yn bwysig o ran dosbarthiad y Gymraeg a hyfywedd y Gymraeg mewn cymunedau penodol, felly mae honno yn un o'r elfennau, wrth gwrs, sydd yn bwysig yn y strategaeth yn ehangach.
O ran y blaenoriaethu a'r aros ar gyfer buddsoddiad, rŷn ni yn nwylo'r awdurdodau lleol yn hynny o beth, oherwydd nhw sydd yn cynnig yr hyn maen nhw'n dymuno inni gydariannu gyda nhw o ran trefn amseru a blaenoriaethu, o ran ansawdd yr adeiladau sydd yno yn bresennol. Mae hynny'n cael ei wneud ar sail sydd yn wrthrychol, wrth gwrs, fel bod pawb yn deall beth yw'r criteria, ond ar ddiwedd y dydd nhw sy'n cynnig y cynlluniau i ni ac rŷn ni'n cydweithio gyda nhw ar ariannu'r rheini. Ond y flaenoriaeth wastad yn y cynllun yma yw blaenoriaethu'r ysgolion hynny sydd angen y mwyaf o adnewyddu, neu sydd yn y cyflwr, efallai, lleiaf atyniadol. Felly, dyna'r feddylfryd sydd y tu cefn i hyn i gyd.
Mae'r hyn sydd wedi'i wneud o ran creu system fwy hyblyg yn caniatáu i awdurdodau wneud penderfyniadau cyflymach yn hynny o beth. Yn hytrach na datgan cynllun am bum mlynedd a bod hynny'n sefyll mwy neu lai yn yr unfan, mae cyfle nawr i edrych ar hyn yn fwy aml, felly mae cyfle i newid y flaenoriaeth pan fo hynny'n addas, pan fo amgylchiadau newydd. Felly, bydd cyfnod o dair blynedd lle rŷn ni'n cytuno ar y proffil ariannu sydd angen go iawn, cyfnod o chwe blynedd lle byddwn ni'n cytuno ar fuddsoddiad neu gefnogaeth mewn egwyddor, ac wedyn cyfnod o naw mlynedd lle mae gyda ni ddarlun tymor hir o'r hyn mae'r awdurdod yn debygol o ofyn amdano. Felly, mae'n caniatáu llawer mwy o hyblygrwydd o ran y blaenoriaethu mae'r Aelod yn sôn amdano.
Jest i ddweud ar y pwynt diwethaf, rwy'n credu bod cysylltiad—. Un o'r pethau sydd wrth wraidd y cynllun her ysgolion cynaliadwy gwnes i sôn amdano fe yw cyfuno yr adeilad a'r amgylchedd addysgu gyda chyfleoedd cwricwlwm. Yr hyn rwy eisiau gweld yw bod plant a staff ynghlwm yn sut mae'r adeilad newydd yn cael ei ddylunio a'i adeiladu. Gwnes i weld hyn ar ymweliad ysgol ym Mhen-y-bont ryw flwyddyn yn ôl, a dyna wnaeth yn rhannol fy ysgogi i ar gyfer y cynllun ehangach. Felly, mae'r awgrym mae'r Aelod yn ei wneud o ddefnyddio asedau cymunedol ar gyfer cyfleoedd cwricwlwm yn un byddwn i'n ei gefnogi hefyd.
Thank you for those questions. Just in terms of the investment in the Welsh-medium sector, the Member will have heard what I said to James Evans. But one point to add to that, following on from what she said, is that one of the challenges or weaknesses that we have in the WESPs is that the emphasis is on numbers, which of course is at the heart of the success in terms of what we want to see with regard to the number of Welsh speakers, but the geographical element is important too, as I've mentioned in several contributions in this Siambr. And the geographical element is vital in terms of the vibrancy of the Welsh language in specific communities, so that's an important element in the wider strategy too.
In terms of the prioritisation and the wait for investment, we are in the hands of local authorities in this regard, because they are the ones that propose what they want us to co-fund with them in terms of the timelines and prioritisation, and in terms of the quality of the current buildings. That's done on a basis that is objective, so that everybody understands what the criteria are, but at the end of the day they are the ones that propose the schemes for us and we collaborate with them on the funding of those. But the priority always in this scheme is prioritising those schools that do need most refurbishment or might be, perhaps, in the least attractive condition. So, that's the background to all of this.
This has all been done to create a more flexible system that allows authorities to make swifter decisions in that regard. Rather than setting out a scheme for five years, and that that is static, there's an opportunity now to look at this more often, so there's an opportunity to change priority as appropriate when conditions change. So, there's a period of three years when we agree on the funding profile, a period of six years when we'll be agreeing on investment or support in principle, and then a period of nine years where we have that longer term picture of what the authority is likely to ask for. So, it allows that greater flexibility in terms of the prioritisation that the Member mentioned.
Just to say on the final point, I do think that there's a connection—. One of the things that is at the heart of the sustainable schools challenge is to combine the teaching environment and the building with the curriculum. I want to see staff and pupils involved in the work of designing and building the school. I saw this on a visit to a school in Bridgend a year or so ago, and that partly motivated me for the broader scheme. So, the suggestion that the Member makes in terms of using community assets for curriculum opportunities is one that I would support too.
Thank you very much for your leadership on this in ensuring that all new projects are going to have to be zero carbon. I'm particularly interested to find out how South Point Primary School in the Vale of Glamorgan is sharing the learning from this project, or rather the Vale of Glamorgan Council or your officers, to ensure that we understand the strengths and weaknesses of this pathfinder project, as well as an analysis of how much local labour was involved, or whether the expertise had to be imported from England or elsewhere, because it's a really crucial way of understanding how our net zero skills plan is going to be informed. I also think that it's really interesting that there's a school in Merthyr, Pen y Dre High School, that's going to be completely refurbished using the original foundations. So, both of these are really, really interesting.
Secondly, I just want to pick up on what James Evans was saying about active travel and what consideration you've given to some sort of bicycle loan scheme, similar to employers offering loan schemes for active travel to employees, so that poor families can also afford to have a bike, rather than putting all their money into £400 a term on a bus. Without that pump-priming, I don't think that's going to happen.
Diolch yn fawr iawn am eich arweiniad ar hyn wrth sicrhau bod pob prosiect newydd yn mynd i orfod bod yn ddi-garbon. Hoffwn wybod yn benodol sut mae Ysgol Gynradd South Point ym Mro Morgannwg yn rhannu'r gwersi a ddysgwyd o'r prosiect hwn, neu yn hytrach Cyngor Bro Morgannwg neu eich swyddogion, er mwyn sicrhau ein bod yn deall cryfderau a gwendidau'r prosiect braenaru hwn, yn ogystal â dadansoddiad o faint o lafur lleol oedd yn rhan o'r prosiect, neu a oedd yn rhaid mewnforio'r arbenigedd o Loegr neu rywle arall, oherwydd mae'n ffordd hanfodol iawn o ddeall sut mae ein cynllun sgiliau sero net am gael ei ysbrydoli. Rwyf hefyd yn ei bod hi'n ddiddorol iawn bod ysgol ym Merthyr, Ysgol Uwchradd Pen y Dre, a fydd yn cael ei hadnewyddu'n llwyr gan ddefnyddio'r sylfeini gwreiddiol. Felly, mae'r ddau yma'n ddiddorol iawn, iawn.
Yn ail, hoffwn gyfeirio at yr hyn yr oedd James Evans yn ei ddweud am deithio llesol a pha ystyriaeth rydych chi wedi'i rhoi i ryw fath o gynllun benthyciadau beic, yn debyg i gyflogwyr sy'n cynnig cynlluniau benthyg ar gyfer teithio llesol i weithwyr, fel bod teuluoedd tlawd hefyd yn gallu fforddio cael beic, yn hytrach na rhoi eu holl arian i dalu £400 y tymor ar fws. Heb yr arian sefydlu hwnnw, dydw i ddim yn credu y bydd hynny'n digwydd.
I thank Jenny Rathbone for those questions. I did highlight South Point Primary School because it's the first net-zero school in Wales, in the constituency of my Government colleague, Jane Hutt. I think it's probably fair to say—and I hope that they wouldn't mind me putting it in this way—it must be amongst the most visited schools, to look at what they've done there, and I thank them for their generosity and the welcome that you get. I fear that many of us have tested that welcome very frequently. So, they have been very, very proactive about being open to sharing that, and I know that the council very much supports and extends that as well.
More broadly, I think the point the Member makes is very important, though, about how we rapidly universalise best practice and learning in what is a developing area in some ways, isn't it? So, there is a sectoral buildings decarbonisation task and finish group, which the Royal Institution of Chartered Surveyors in Wales has developed and that is aligned to our decarbonisation commitments. They've created a toolkit that can support the development of these projects, both in terms of being carbon neutral in operational terms but also in terms of the embodied carbon. So, there's a body of expertise now being built up that we can make sure is understood and shared.
The point that she makes on identifying the skill set and local labour is really important. One of the principles in the sustainable schools challenge fund was to prioritise the use of local skills and the foundational economy local to the location of the school, for reasons that I know she shares my commitment and passion about. But, we are working at the moment to identify what is clearly some level of skills gap in this area, and we heard Vaughan Gething speak a little bit about this earlier. So, officials are working very closely with the sector to identify what needs to happen in that space.
In relation to active travel, about a year or so ago, we asked the chair of the active travel board to look at the stipulations that we make in the sustainable communities for learning funding conditions to make sure that they were stretching. And so, there have been some developments since then. But, we're also looking at the work of the committee that Huw Irranca-Davies was involved in, looking at active travel more broadly, and they've had some challenging things to say to us about the extent to which we can and should go further in relation to investment in new schools around active travel. And the point that she makes I'm sure is one of those that we shall be taking into account, so thank you for raising that today.
Diolch i Jenny Rathbone am y cwestiynau hynny. Tynnais sylw at Ysgol Gynradd South Point oherwydd dyma'r ysgol sero net gyntaf yng Nghymru, yn etholaeth fy nghyd-Aelod yn y Llywodraeth, Jane Hutt. Credaf ei bod yn deg dweud, yn ôl pob tebyg—ac rwy'n gobeithio na fyddai ots ganddi i mi ei eirio felly—mae'n rhaid ei bod ymhlith yr ysgolion yr ymwelir â hi amlaf, er mwyn edrych ar yr hyn a wnaed yno, a diolch iddyn nhw am eu haelioni a'r croeso a gewch. Rwy'n ofni bod llawer ohonom wedi profi'r croeso hwnnw'n aml iawn. Felly, mae nhw wedi bod yn rhagweithiol iawn, iawn am fod yn barod i rannu hynny, ac rwy'n gwybod bod y cyngor yn cefnogi hynny ac yn ymestyn hynny yn fawr hefyd.
Yn ehangach, credaf fod y pwynt y mae'r Aelod yn ei wneud yn bwysig iawn, serch hynny, am sut rydym yn prysur gyffredinoli arferion gorau a dysgu yn yr hyn sy'n ardal sy'n datblygu mewn rhai ffyrdd, onid yw? Felly, mae grŵp gorchwyl a gorffen datgarboneiddio adeiladau sectoraidd, y mae Sefydliad Brenhinol y Syrfewyr Siartredig yng Nghymru wedi'i ddatblygu ac mae hynny'n cyd-fynd â'n hymrwymiadau datgarboneiddio. Mae wedi creu pecyn cymorth sy'n gallu cefnogi datblygiad y prosiectau hyn, o ran bod yn garbon niwtral mewn termau gweithredol ond hefyd o ran y carbon ymgorfforedig. Felly, mae corff o arbenigedd bellach yn cael ei greu y gallwn ni sicrhau ei fod yn cael ei ddeall a'i rannu.
Mae'r pwynt y mae'n ei wneud ar nodi'r sgiliau a'r llafur lleol yn bwysig iawn. Un o'r egwyddorion yng nghronfa her ysgolion cynaliadwy oedd blaenoriaethu defnyddio sgiliau lleol a'r economi sylfaenol yn lleol i leoliad yr ysgol, am resymau y gwn ei bod yn rhannu fy ymrwymiad a'm hangerdd amdanynt. Ond, rydym yn gweithio ar hyn o bryd i nodi'r hyn sy'n amlwg yn rhyw lefel o fwlch sgiliau yn y maes hwn, a chlywsom Vaughan Gething yn siarad rhywfaint am hyn yn gynharach. Felly, mae swyddogion yn gweithio'n agos iawn gyda'r sector i nodi beth sydd angen digwydd yn y maes hwnnw.
O ran teithio llesol, tua blwyddyn neu ddwy yn ôl, gofynnon ni i gadeirydd y bwrdd teithio llesol edrych ar yr amodau yr ydym yn eu nodi ar gyfer y cyllid cymunedau dysgu cynaliadwy er mwyn sicrhau eu bod yn ymestyn. Ac felly, mae rhai datblygiadau wedi bod ers hynny. Ond, rydym hefyd yn edrych ar waith y pwyllgor roedd Huw Irranca-Davies yn rhan ohono, yn edrych ar deithio llesol yn ehangach, a dywedwyd rhai pethau heriol wrthym ynghylch i ba raddau y gallwn ni ac y dylem ni fynd ymhellach o ran buddsoddi mewn ysgolion newydd ynghylch theithio llesol. A'r pwynt mae'n ei wneud, rwy'n siŵr, yw un o'r pwyntiau y byddwn ni'n eu hystyried, felly diolch am godi hynny heddiw.
If I could touch on Welsh-medium education—and I'm sure that the Minister isn't going to be surprised by that—investment in it to achieve Welsh Government targets is going to be vital. Bridgend is a prime example. Yes, we heard last week that, on the face of it, Welsh language provision is increasing, with a new school in Porthcawl and the expansion of Ysgol Gymraeg Bro Ogwr, but if you look again, you'll see that there's still significant investment in expanding English-medium education. Bro Ogwr, my old primary, yes it's expanding, it's moving to a new site, it's increasing numbers, but on its current site, there's still uncertainty as to whether or not it will remain a Welsh-medium school.
Hoffwn sôn am addysg cyfrwng Cymraeg—ac rwy'n siŵr na fydd hynny'n synnu'r Gweinidog—mae buddsoddi ynddi i gyrraedd targedau Llywodraeth Cymru yn mynd i fod yn hanfodol. Mae Pen-y-bont ar Ogwr yn enghraifft wych. Do, clywsom yr wythnos ddiwethaf bod darpariaeth y Gymraeg yn cynyddu, yn ôl pob golwg, wrth adeiladu ysgol newydd ym Mhorthcawl ac ehangu Ysgol Gymraeg Bro Ogwr ond, os edrychwch chi eto, byddwch yn gweld bod buddsoddiad sylweddol o hyd mewn ehangu addysg cyfrwng Saesneg. Bro Ogwr, sef fy hen ysgol gynradd i, ydy mae'n ehangu, mae'n symud i safle newydd, mae'n cynyddu'r niferoedd, ond ar ei safle presennol, mae ansicrwydd o hyd a fydd hi'n parhau'n ysgol cyfrwng Cymraeg ai peidio.
Felly, ydy'r Gweinidog yn hyderus bod Pen-y-bont yn symud yn ddigon cyflym i gyrraedd ei darged yn y WESP? Dwi'n gwybod bod y Gweinidog yn ymwybodol o'r sefyllfa ym Mhen-y-bont, a dwi'n gwybod ei fod e'n cael trafodaethau di-rif gyda'r cyngor, ond fel nifer yn y Siambr hon, dwi eisiau gweld y cyngor yn symud lot yn gyflymach.
So, is the Minister confident that Bridgend is moving swiftly enough to meet its target in the WESP? I know that the Minister is aware of the situation in Bridgend. I know that he has had a whole host of conversations with the council. But, like a number of others in the Siambr, I want to see the council moving at a greater pace on this.
Diolch i'r Aelod am ei gwestiwn. Mae angen darparu ysgolion addysg cyfrwng Cymraeg ac ysgolion addysg cyfrwng Saesneg. Mae galw yn y ddau faes. Felly, yr her i ni a'r dymuniad sydd gennym ni fel Llywodraeth yw sicrhau bod un ddim yn digwydd ar draul y llall. A dyna'r pwynt roeddwn i'n ei wneud yn gynharach, wrth gysylltu buddsoddiadau yn y seilwaith ehangach gyda chynnydd addas a chyflym wrth ddelifro'r cynllun strategol. Mae hynny'n elfen bwysig o'r ffordd hyn o weithio. Rwyf wedi cael trafodaeth gyda'r awdurdod, gyda'r arweinydd, aelod cabinet dros addysg a'r cyfarwyddwr addysg i drafod y cynllun strategol fel rhan o'r trafodaethau dwi wedi bod yn eu cael gyda phob cyngor ar eu cynlluniau nhw. Rwy'n credu bod cynlluniau'r cyngor yn rhai uchelgeisiol, ac rôn i wedi trafod gyda nhw pa mor bwysig yw e i wneud cynnydd cyflym ar hynny, ac mae'r cyngor yn sicr yn derbyn hynny. Rwy'n credu bod y cyngor hefyd yn derbyn, yn y gorffennol efallai bod dim digon o gynnydd wedi bod a bod hynny'n gosod disgwyliadau pobl mewn lle gwahanol, ac rwy'n credu bod cael y sgwrs agored honno wedi bod yn beth cadarnhaol. Rwy wedi dweud wrth bob awdurdod yng Nghymru, rwy'n falch iawn o weld cynlluniau uchelgeisiol, ond yr hyn sydd angen gweld ar lawr gwlad yw delifro nhw a gweld datblygiadau'n digwydd, yn go iawn.
I thank the Member for that question. We need to provide Welsh-medium schools as well as English-medium schools. There is demand in both areas. And the challenge for us and our aspiration as a Government is to ensure that one doesn't happen at the expense of the other. And that's the point I was making earlier, in linking investments in the broader infrastructure with appropriate and swift developments in the delivery of the strategic plan. That's an important element of this way of working. I have had discussions with the authority, the leader and the cabinet member for education and the director of education to discuss the WESP, as part of the discussion that we have with all councils on their plans. I think the council's plans are ambitious, and we've discussed with them how important it is to make swift progress, and the council certainly accepts that. I think the council also accepts that, in the past, there hadn't been sufficient progress, and that places people's expectations in a different place, and I think having that conversation has been positive. I've told all authorities in Wales that I'm very pleased to see ambitious plans, but what we need to see on the ground is the delivery of those plans and to see developments happening, on the ground.
Minister, it was a pleasure to join you fairly recently at the brand new Hirwaun primary school in my constituency, built under the twenty-first century schools programme, with £10.2 million of funding from Welsh Government and RCT council. I think it was probably one of the last schools to be built under that iteration of the plan that we're discussing now. The benefits of that project's social value action plan included 90 per cent of spend being placed with businesses in Wales, 21 new entrant construction jobs, and 10 new entrant apprenticeships. So, I'd like to ask how similar value benefits remain a priority, moving forward.
I was also interested to hear your comments around the advantages of moving towards a rolling programme for delivery. These are powerful push factors to make the change, and I understand them completely. However, I would point out that, when a project has been agreed, such as at Glyncoch in my constituency, there is naturally considerable enthusiasm from pupils, parents and teachers to see it move forward at speed. So, I wonder whether you've identified any problems that the new rolling programme for the delivery could cause, or if there are any warnings that it might lead to slippage, and if these are identified, then what mechanisms would be put in place to ensure that this is not the case?
Gweinidog, roedd yn bleser ymuno â chi yn weddol ddiweddar yn yr ysgol gynradd newydd sbon yn fy etholaeth i, sef ysgol gynradd Hirwaun, a adeiladwyd o dan raglen ysgolion yr unfed ganrif ar hugain, gyda £10.2 miliwn o gyllid gan Lywodraeth Cymru a Chyngor Rhondda Cynon Taf. Rwy'n meddwl, yn ôl pob tebyg, mai hi oedd un o'r ysgolion olaf i gael ei adeiladu o dan y fersiwn hon o'r cynllun yr ydym yn ei drafod nawr. Ymysg manteision cynllun gweithredu gwerth cymdeithasol y prosiect hwnnw, rhoddwyd 90 y cant o wariant i fusnesau yng Nghymru, 21 o swyddi adeiladu i newydd-ddyfodiaid, a 10 prentisiaeth i newydd-ddyfodiaid. Felly, hoffwn ofyn sut mae buddion gwerth tebyg yn parhau i fod yn flaenoriaeth, wrth symud ymlaen.
Diddorol hefyd oedd clywed eich sylwadau ynghylch manteision symud tuag at raglen gyflawni dreigl. Mae'r rhain yn ffactorau gwthio pwerus er mwyn gwneud y newid, ac rwy'n eu deall yn llwyr. Fodd bynnag, byddwn i'n nodi, pan gytunir ar brosiect, fel yng Nglyn-coch yn fy etholaeth i, fod cryn frwdfrydedd yn naturiol gan y disgyblion, y rhieni a'r athrawon i'w weld yn symud ymlaen yn gyflym. Felly, tybed a ydych chi wedi nodi unrhyw broblemau y gallai'r rhaglen gyflawni dreigl newydd eu hachosi, neu a oes unrhyw rybuddion y gallai arwain at lithriad, ac os nodir y rhain, pa systemau fyddai'n cael eu rhoi ar waith i sicrhau fel arall?
I thank the Member for those questions—really important questions. I think it's too soon to know if the new mechanism will demonstrate that there are challenges. I think, in principle, it ought to be much more nimble and ought to be actually less onerous, both for authorities and for the Government, which obviously then offers opportunities to deal with things in a slightly more flexible way and to give the right mix, I think, of focus on immediate delivery in the way that the Member was saying, the need to maintain the pace of the programme, which is obviously really important, but also to give that crucial longer term horizon so that we can plan jointly across the system for future projects as well, and obviously having a rolling programme enables that to be adjusted more nimbly and more responsively. So, that's the thinking behind the programme.
What I'm keen to look at is how some of the higher expectations, if I can put it like that, that we have made through the sustainable schools challenge programme—. That will lead to the building of two new schools as part of that, but actually, as the Member heard, there were 17 bids, and I know that, amongst those bids, there is a lot of innovation, and lots of creative thinking, so that exercise in itself has, I think, thrown up a number of different lessons that we can learn for projects, both in terms of local supply chains, but also the broader use of the foundational economy, as well as, I think, one of the real opportunities here, which I know the Member and others are interested in, how we can make sure that biodiversity, sustainable food production and those sorts of critical developments are embedded in both the life of the school, but also the premises and how they're constructed. So, there's a range of, I think, new areas of focus, perhaps, in that smaller programme, and I hope for us to be able to learn from success in that across the broader investment programme.
Diolch i'r Aelod am y cwestiynau hynny—cwestiynau pwysig iawn. Rwy'n credu ei bod yn rhy fuan i wybod a fydd y dull newydd yn dangos bod yna heriau. Credaf, mewn egwyddor, y dylai fod yn llawer mwy craff a dylai fod yn llai beichus, i'r awdurdodau ac i'r Llywodraeth, sy'n amlwg wedyn yn cynnig cyfleoedd i ymdrin â phethau mewn ffordd ychydig yn fwy hyblyg ac i roi'r cymysgedd cywir, yn fy marn i, o ganolbwyntio ar gyflawni'n uniongyrchol fel yr oedd yr Aelod yn ei ddweud, bod angen cynnal cyflymder y rhaglen, sy'n amlwg yn bwysig iawn, ond hefyd i roi'r gorwel tymor hirach hollbwysig hwnnw fel y gallwn gynllunio ar y cyd ar draws y system ar gyfer prosiectau yn y dyfodol hefyd, ac yn amlwg mae bod â rhaglen dreigl yn galluogi hynny i gael ei addasu mewn ffordd mwy craff a mwy ymatebol.
Felly, dyna'r meddylfryd y tu ôl i'r rhaglen. Yr hyn rwy'n awyddus i'w ystyried yw sut mae rhai o'r disgwyliadau uwch, os gallaf ei eirio felly, yr ydym wedi'u gosod drwy'r rhaglen her ysgolion cynaliadwy—. Bydd hynny'n arwain at adeiladu dwy ysgol newydd fel rhan o hynny, ond mewn gwirionedd, fel y clywodd yr Aelod, roedd 17 cais, ac rwy'n gwybod, ymysg y ceisiadau hynny, fod llawer o arloesi, a llawer o feddwl creadigol, felly mae'r ymarfer hwnnw ynddo'i hun, yn fy marn i, wedi cyflwyno nifer o wersi gwahanol y gallwn ni eu dysgu ar gyfer prosiectau, o ran cadwyni cyflenwi lleol, ond hefyd y defnydd ehangach o'r economi sylfaenol, yn ogystal ag, yn fy marn i, un o'r cyfleoedd go iawn yma, a gwn fod gan yr Aelod ac eraill ddiddordeb ynddo, sut y gallwn ni wneud yn siŵr bod bioamrywiaeth, cynhyrchu bwyd cynaliadwy a'r mathau hynny o ddatblygiadau hanfodol yn rhan annatod o fywyd yr ysgol, ond hefyd y safle a sut maent yn cael eu hadeiladu. Felly, yn fy marn i, mae amrywiaeth o feysydd newydd i ganolbwyntio arnyn nhw, o bosibl, yn y rhaglen lai honno, ac rwy'n gobeithio y gallwn ddysgu o lwyddiant hynny ar draws y rhaglen fuddsoddi ehangach.
Ac yn olaf, Sioned Williams.
Finally, Sioned Williams.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Rŷch chi'n sôn yn eich datganiad am sut mae'r rhaglen yn rhoi modd o weithredu ar flaenoriaethau cenedlaethol fel hybu'r Gymraeg. Weinidog, fe wyddoch bod achos busnes amlinellol gan Gyngor Castell-nedd Port Talbot i agor ysgol enfawr newydd cyfrwng Saesneg ym Mhontardawe dan gynllun ysgolion unfed ganrif ar hugain, fel ag yr oedd bryd hynny, wedi'i gymeradwyo gan Lywodraeth Cymru, a bod yr ymgynghoriad a ddilynodd wedi arwain at adolygiad barnwrol llwyddiannus, a ddyfarnodd ei fod yn anghyfreithiol, am fod y cyngor ddim wedi asesu effaith hyn ar y Gymraeg. Ac mae'r adroddiad a gomisiynodd y Llywodraeth ei hun ar effaith y cynllun hwn ar y Gymraeg yn glir nad oes modd lluniaru'r effaith niweidiol ar yr iaith. Ond mae'r un cynllun mas unwaith eto ar gyfer ymgynghoriad, ond heb gymeradwyaeth cychwynnol y Llywodraeth, byddai hyn ddim yn gallu digwydd. Dwi'n gwybod na fedrwch chi roi sylw ar yr achos yma, ond hoffwn wybod a oes modd cael sicrwydd bod pob cynllun busnes sy'n cael ei gymeradwyo dan raglenni cyfalaf ym mhob achos y Llywodraeth yn ystyried yr effaith lawn ar y Gymraeg. Os felly, a fydd y Llywodraeth yn gwrthod bwrw ymlaen â chydgyllido unrhyw gynlluniau sydd eisoes wedi eu cymeradwyo yn amlinellol, ond sydd yn niweidiol i'r Gymraeg, lle nad yw'r gwaith adeiladu eisoes ar droed, wrth gwrs?
Diolch, Deputy Llywydd. You mentioned in your statement how the programme provides a means of acting on national priorities such as promoting the Welsh language. You know that an outline business case from Neath Port Talbot Council to open a huge new English-medium school in Pontardawe under the twenty-first century schools programme, as it was at that time, was approved by the Welsh Government, and that the consultation that followed led to a successful judicial review, which came to a decision that it was unlawful because the council hadn't taken account of the impact of this on the Welsh language. And the report that the Government itself commissioned on the impact of this on the Welsh language is clear that the damaging impact on the language cannot be mitigated. But the same proposal is out for consultation again, but without initial approval from the Government, this couldn't happen. I know that you can't comment on this particular case, but I would like to know if it's possible to have an assurance that all business cases approved under capital programmes by the Government take full account of impact on the Welsh language. If so, will the Government refuse to proceed with joint funding any plans that have already been approved in outline form, but are damaging to the Welsh language, where the construction work is not already commenced, of course?
Allaf i ddim gwneud sylwadau o ran penderfyniadau o ran y cynllun penodol mae'r Aelod yn sôn amdano. Rwy'n gwybod y gwnaeth hi ymgyrchu a gwnaeth ymgeiswyr Plaid Cymru yn yr etholiad lleol ymgyrchu ar y sail na ddylai'r ysgol fynd yn ei blaen. Wrth gwrs, mae'r Blaid nawr yn cydreoli'r cyngor ond nid dyna'r penderfyniad mae'r cyngor eisoes wedi ei wneud, fel yr wyf i'n deall hynny.
Fel rhan o'r achos yn yr Uchel Lys, wrth gwrs, fel mae'r Aelod yn dweud, roedd trafodaeth bwysig iawn ynglŷn ag effaith y datblygiad ar y Gymraeg, a fel mae'r Aelod yn gwybod, roedd asesiad penodol wedi cael ei wneud gan y Llywodraeth o'r hyn fyddai angen ei wneud er mwyn gallu lliniaru hynny. Felly, mae cyfle i'r cyngor o dan arweinyddiaeth ar y cyd gan Blaid Cymru gymryd y camau hynny os ydyw'n agored iddyn nhw wneud hynny.
Mae angen sicrhau ar bob cam pan fo unrhyw gyngor yn edrych am fuddsoddiad wrth Lywodraeth Cymru fod anghenion eu cynllun strategol wedi cael eu cyrraedd a hefyd bod yr impact ar y Gymraeg wedi cael ei ystyried yn llawn. Felly, mae hynny eisoes yn rhan o'r trefniadau sydd gennym ni ar waith.
I can't make any comments in terms of specific decisions with regard to the case that the Member spoke about. I know that she campaigned, and Plaid Cymru local election candidates campaigned on the basis that the school shouldn't go ahead. Now, Plaid is in co-control of the council, and that was not the decision that the council made, and I understand that.
In terms of the case in the High Court, as the Member says, there was a very important conversation had with regard to the impact on the Welsh language. As the Member knows, a specific assessment was made by the Government with regard to what should be done to mitigate the impacts, and there's an opportunity for the council under the co-leadership of Plaid Cymru to take those steps if it is possible for them to do that.
We need to ensure that, at every stage, when any council seeks investment from the Welsh Government, the needs of their strategic plans have been met, and also that the impact on the Welsh language has been fully considered. So, that is already part of the arrangements that we have in place.
Diolch i'r Gweinidog.
Eitem 8 yw Rheoliadau Cynlluniau Gostyngiadau’r Dreth Gyngor (Gofynion Rhagnodedig a'r Cynllun Diofyn) (Cymru) (Diwygio) 2023, a galwaf ar y Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol i wneud y cynnig. Rebecca Evans.
I thank the Minister.
Item 8 is the Council Tax Reduction Schemes (Prescribed Requirements and Default Scheme) (Wales) (Amendment) Regulations 2023, and I call on the Minister for Finance and Local Government to move the motion. Rebecca Evans.
Would you mind, Dirprwy Lywydd, if we do the infrastructure bank Bill first, because I had on my list for today's meeting the Landfill Disposals Tax (Tax Rates) (Wales) (Amendment) Regulations 2022? So, we'll try and resolve that. My apologies.
A fyddai ots gennych chi, Dirprwy Lywydd, pe baem ni'n gwneud y Bil banc seilwaith yn gyntaf, oherwydd roedd gennyf ar fy rhestr ar gyfer cyfarfod heddiw Rheoliadau Treth Gwarediadau Tirlenwi (Cyfraddau Treth) (Cymru) (Diwygio) 2022? Felly, fe wnawn ni geisio datrys hynny. Ymddiheuriadau.
Okay. We'll suspend that one at the moment, I'll check what the regulations and Standing Orders are, but we'll move on to item 9 in that case.
O'r gorau. Fe ataliwn ni yr un yna ar hyn o bryd, byddaf yn gwirio beth yw'r rheoliadau a'r Rheolau Sefydlog, ond fe symudwn ni ymlaen i eitem 9 felly.
Diolch, Dirprwy Lywydd.
Diolch, Dirprwy Lywydd.
Cynnig Cydsyniad Deddfwriaethol ar Fil Banc Seilwaith y DU. Galwaf ar y Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol i wneud y cynnig. Rebecca Evans.
The Legislative Consent Motion on the UK Infrastructure Bank Bill, and I call on the Minister for Finance and Local Government to move the motion. Rebecca Evans.
Cynnig NDM8176 Rebecca Evans
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 29.6, yn cytuno y dylai Senedd y DU ystyried y darpariaethau yn y Bil Banc Seilwaith y DU i’r graddau y maent yn dod o fewn cymhwysedd deddfwriaethol y Senedd.
Motion NDM8176 Rebecca Evans
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 29.6, agrees that provisions in the UK Infrastructure Bank Bill, in so far as they fall within the legislative competence of the Senedd, should be considered by the UK Parliament.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
I move the motion. The UK Infrastructure Bank is a new UK Government-owned bank launched in June 2021 that will provide £22 billion of infrastructure finance through partnering arrangements with the private and the public sectors. The bank's stated objectives are to use these funds to help tackle climate change and to drive economic growth across the UK. The bank has been established as a replacement for the European Investment Bank. While the Welsh Government lobbied hard for continued access to the EIB, it unfortunately no longer operates in the UK, following our exit from the European Union. It is also worth noting that the bank's total resources of £22 billion, although welcome, constitutes a relatively small sum to address both climate change and regional economic growth across the whole of the UK.
The bank's sole objectives are to help tackle climate change and to support regional and local economic growth. It will seek to achieve these objectives, working in five key sectors, namely clean energy, transport, digital, waste and water. The Welsh Government supports the principle of establishing the new bank. As the bank has tackling climate change as one of its central objectives, it will provide an additional source of funding to help public and private borrowers tackle the climate and nature emergencies. As ever, the Welsh Government would seek to use the cheapest form of finance to fund investment in public infrastructure, but, as a new public lender, the bank should not be overlooked where it has the potential to offer value for money.
The Bill primarily seeks to put the bank on a statutory footing. Although the bank will operate at arm's length from the UK Government, the Bill prescribes a small number of functions to the UK Government, such as the power to appoint directors to the board and, where necessary, to change the bank's aims and objectives.
When initially tabled in the UK Parliament last May, the Bill, which requires the consent of the Senedd, provided no role for the Welsh Government or the Senedd. This caused me and the Counsel General a great deal of concern. There were three specific clauses that troubled us where powers were reserved to the UK Government and which therefore failed to respect the devolution settlement.
At this point, I would like to thank the diligent work of the Finance Committee, the Climate Change, Environment, and Infrastructure Committee and the Legislation, Justice and Constitution Committee. The three committee reports produced highlighted many of the same concerns that I had with the Bill, but also in additional areas, which helped shape our negotiations with the UK Government.
I and my officials have had constructive discussions with the UK Government throughout the course of the Bill's journey through Parliament, and I'm pleased to say that we have achieved concessions in all three areas that we were concerned with. Within two of the clauses, namely the objectives and activities at clause 2, and also strategic priorities and plans at clause 3, we have obtained a statutory obligation on the UK Government to consult with Welsh Ministers before they exercise powers, such as modifying the objectives of the bank or setting new strategic priorities for the bank. I would like to assure Senedd Members that, whenever the Welsh Government receives a consultation from HM Treasury, I will ensure that we liaise with the Senedd to ensure that I receive the views of Members before responding to any such consultation.
As a further concession, at clause 7, concerning the appointment of directors, we have ensured that at least one director will be appointed with responsibility for liaison and to ensure the interests of the Welsh Government are represented at board level in the bank. It's worth noting that this is far more influence than we ever had with the European Investment Bank.
Overall, I believe that the current draft of the Bill, which has been agreed thanks to the constructive efforts of all parties, including Members of the Senedd, and particularly our committees, does represent a practicable compromise. Diolch yn fawr.
Rwy'n cynnig y cynnig. Mae Banc Seilwaith y DU yn fanc newydd sy'n eiddo i Lywodraeth y DU a lansiwyd ym Mehefin 2021 a fydd yn darparu £22 biliwn o gyllid seilwaith drwy drefniadau partneru gyda'r sectorau preifat a chyhoeddus. Amcanion penodol y banc yw defnyddio'r cronfeydd hyn i helpu i fynd i'r afael â newid yn yr hinsawdd ac i sbarduno twf economaidd ar draws y DU. Mae'r banc wedi ei sefydlu yn lle'r Banc Buddsoddi Ewrop. Er bod Llywodraeth Cymru wedi lobïo'n galed am barhau i gael mynediad i Fanc Buddsoddi Ewrop, nid yw'n gweithredu yn y DU mwyach, yn dilyn ein hymadawiad o'r Undeb Ewropeaidd. Mae'n werth nodi hefyd bod cyfanswm adnoddau'r banc o £22 biliwn, er eu bod yn cael eu croesawu, yn swm cymharol fach i fynd i'r afael â newid hinsawdd a thwf economaidd rhanbarthol ar draws y DU gyfan.
Unig amcanion y banc yw helpu i fynd i'r afael â newid hinsawdd a chefnogi twf economaidd rhanbarthol a lleol. Bydd yn ceisio cyflawni'r amcanion hyn, gan weithio mewn pum sector allweddol, sef ynni glân, trafnidiaeth, digidol, gwastraff a dŵr. Mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi'r egwyddor o sefydlu'r banc newydd. Gan fod y banc wedi mynd i'r afael â newid hinsawdd fel un o'i amcanion canolog, bydd yn darparu ffynhonnell ychwanegol o gyllid i helpu benthycwyr cyhoeddus a phreifat i fynd i'r afael â'r argyfyngau hinsawdd a natur. Fel erioed, byddai Llywodraeth Cymru yn ceisio defnyddio'r math rhataf o gyllid i ariannu buddsoddiad mewn seilwaith cyhoeddus, ond, fel benthyciwr cyhoeddus newydd, ni ddylai'r banc gael ei anwybyddu lle mae ganddo'r potensial i gynnig gwerth am arian.
Yn bennaf mae'r Bil yn ceisio rhoi'r banc ar sail statudol. Er y bydd y banc yn gweithredu hyd braich o Lywodraeth y DU, mae'r Bil yn rhagnodi nifer fach o swyddogaethau i Lywodraeth y DU, megis y pŵer i benodi cyfarwyddwyr i'r bwrdd a, lle bo angen, newid nodau ac amcanion y banc.
Pan gyflwynwyd y Bil yn wreiddiol yn Senedd y DU fis Mai diwethaf, nid oedd y Bil, sy'n gofyn am gydsyniad y Senedd, yn rhoi unrhyw ran i Lywodraeth Cymru na'r Senedd. Achosodd hyn gryn bryder i mi a'r Cwnsler Cyffredinol. Roedd tri chymal penodol yn destun pryder i ni lle'r oedd pwerau wedi eu cadw'n ôl i Lywodraeth y DU ac a fethodd felly â pharchu'r setliad datganoli.
Ar yr adeg yma, hoffwn ddiolch am waith diwyd y Pwyllgor Cyllid, y Pwyllgor Newid Hinsawdd, yr Amgylchedd, a Seilwaith a'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad. Roedd y tri adroddiad pwyllgor a gynhyrchwyd yn amlygu llawer o'r un pryderon oedd gen i gyda'r Bil, ond hefyd mewn meysydd ychwanegol, a helpodd i lywio ein trafodaethau gyda Llywodraeth y DU.
Rydw i a fy swyddogion wedi cael trafodaethau adeiladol gyda Llywodraeth y DU drwy gydol taith y Bil drwy'r Senedd, ac rwy'n falch o ddweud ein bod wedi sicrhau consesiynau ym mhob un o'r tri maes yr oeddem yn ymwneud â nhw. Mewn dau o'r cymalau, sef yr amcanion a'r gweithgareddau yng nghymal 2, a hefyd blaenoriaethau a chynlluniau strategol yng nghymal 3, rydym ni wedi sicrhau rhwymedigaeth statudol ar Lywodraeth y DU i ymgynghori â Gweinidogion Cymru cyn iddynt arfer pwerau, megis addasu amcanion y banc neu osod blaenoriaethau strategol newydd ar gyfer y banc. Hoffwn sicrhau Aelodau'r Senedd, pryd bynnag y bydd Llywodraeth Cymru'n cael ymgynghoriad gan Drysorlys EM, byddaf yn sicrhau ein bod yn cysylltu â'r Senedd i sicrhau fy mod yn derbyn barn Aelodau cyn ymateb i unrhyw ymgynghoriad o'r fath.
Fel consesiwn pellach, yng nghymal 7, yn ymwneud â phenodi cyfarwyddwyr, rydym ni wedi sicrhau y penodir o leiaf un cyfarwyddwr gyda chyfrifoldeb am gyswllt ac i sicrhau y caiff buddiannau Llywodraeth Cymru eu cynrychioli ar lefel bwrdd yn y banc. Mae'n werth nodi bod hyn yn llawer mwy o ddylanwad nag a gawsom erioed gyda Banc Buddsoddi Ewrop.
Ar y cyfan, credaf fod drafft presennol y Bil, y cytunwyd arno diolch i ymdrechion adeiladol pob plaid, gan gynnwys Aelodau'r Senedd, ac yn arbennig ein pwyllgorau, yn cynrychioli cyfaddawd ymarferol. Diolch yn fawr.
Galwaf ar Gadeirydd y Pwyllgor Newid Hinsawdd, yr Amgylchedd a Seilwaith, Llyr Gruffydd.
I call on the Chair of the Climate Change, Environment and Infrastructure Committee, Llyr Gruffydd.
Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. Mae'r pwyllgor, fel rŷch chi'n gwybod, wedi ystyried y tri memoranda ar gyfer y Bil ac wedi cyhoeddi dau adroddiad. Mi osodwyd yr un diweddaraf ddoe, a dwi'n hyderu bod Aelodau wedi cael cyfle, ar fyr rybudd, wrth gwrs, i fwrw golwg ar hwnnw.
Cyn troi at y darpariaethau sy'n arbennig o berthnasol i gylch gorchwyl y pwyllgor, ac at y mater o gydsyniad, hoffwn i ddweud ychydig o eiriau am y broses graffu. Fydd hyn efallai ddim yn ddiarth i nifer ohonoch chi, oherwydd bydd y pwyntiau dwi eisiau eu codi ddim yn newydd i Aelodau, ond dyw hynny, wrth gwrs, ddim yn golygu eu bod nhw'n llai pwysig mewn unrhyw ffordd.
Mae memoranda Rhif 1 a Rhif 2, a osodwyd yr haf diwethaf, yn nodi pryderon Llywodraeth Cymru am y Bil—pryderon sy'n cael eu rhannu gan y pwyllgor, wrth gwrs. Ar y pryd, fe roddodd y Gweinidog sicrwydd ei bod yn trafod gwelliannau i fynd i'r afael â nhw, felly fe wnaethom ni ohirio penderfyniad ar y mater o gydsyniad.
Mae memorandwm Rhif 3, a gyfeiriwyd atom ni ychydig cyn toriad y Nadolig, yn rhoi manylion y gwelliannau a drafodwyd rhwng y Llywodraethau ac y cytunwyd arnyn nhw wedi hynny. Yn ôl Llywodraeth Cymru, mae'r gwelliannau hyn, fel clywon ni nawr, yn gyfaddawd rhesymol, felly mae bellach yn gofyn i'r Senedd roi cydsyniad i'r Bil. Mae'r ffaith bod y gwelliannau wedi cael eu gwneud mor hwyr yn ystod hynt y Bil yn golygu dau beth, wrth gwrs: yn gyntaf, bod yr amser a oedd ar gael i ni gyflwyno adroddiad ar y memorandwm yn gyfyngedig, ac, yn ail, bod yr amser a oedd ar gael i'r Aelodau wedyn i ystyried ein canfyddiadau ni yn gyfyngedig cyn gofyn i Aelodau ffurfio barn ar gydsyniad.
Yn ogystal â hyn, mae'n deg dweud nad oes gobaith y bydd gwelliannau pellach yn cael eu gwneud i'r Bil i fynd i'r afael â'n pryderon ni fel pwyllgor, sydd, ar y cyfan, yn dal i fodoli. Mi wnaf i ddod at y rheini mewn eiliad, ond, unwaith eto, mae hyn yn dangos, onid yw e, annigonolrwydd y broses cynnig cydsyniad deddfwriaethol.
Felly, fe wnaf i symud ymlaen at y darpariaethau sydd o ddiddordeb arbennig i ni fel pwyllgor. Un o ddau amcan statudol y banc yw helpu i fynd i'r afael â newid hinsawdd. Nawr, rŷn ni’n gwybod, os yw Cymru am ddod yn genedl sero net erbyn 2050, fod angen buddsoddiad seilwaith sylweddol gan y sector cyhoeddus a’r sector preifat. Mae'n bosib y gallai'r banc chwarae rhan bwysig wrth gynyddu a chyflymu y buddsoddiad hwnnw. O ystyried hyn, rŷn ni’n cefnogi creu'r banc mewn egwyddor.
Mae amcanion y banc yn ganmoladwy, ond mae yna ddiffyg amlwg, sef mynd i'r afael â'r argyfwng natur. O ystyried y dirywiad enbyd ym myd natur, a’r ffaith bod yr inc ond newydd sychu ar gytundeb y Cenhedloedd Unedig a ddaeth yn sgil COP15, mae’n siomedig iawn bod Llywodraeth y Deyrnas Unedig wedi diystyru cynnwys amcan natur yn benodol. Mae'r Gweinidog wedi rhoi sicrwydd y bydd y Bil, fel y'i drafftiwyd, yn galluogi buddsoddi mewn atebion sy'n seiliedig ar natur a bioamrywiaeth. Er bod hyn efallai yn galonogol—wrth gwrs, mae e—dyw e ddim yn cyfateb i amcan natur statudol.
O ran ein pryderon eithriadol eraill ni am y Bil, mewn memoranda cynharach, fe ddywedodd y Gweinidog ei bod yn galw am ddiwygio’r Bil
'er mwyn galluogi’r Senedd a Gweinidogion Cymru i gymryd eu rôl briodol o fewn strwythurau llywodraethiant [y banc] er mwyn sicrhau atebolrwydd democrataidd priodol.'
Fe ddywedodd y byddai’r gwelliannau
'yn darparu rolau i Lywodraeth Cymru ac i’r Senedd sy’n cyfateb i rolau eu cymheiriaid yn y Deyrnas Unedig.'
Nawr, rŷn ni wedi cael blas gan y Gweinidog ar rai o’r gwelliannau roedden ni’n galw amdanyn nhw wrth agor y ddadl, ond, cyn hynny, wrth gwrs, doedd y Gweinidog ddim yn barod i rannu manylion y gwelliannau roedd hi'n galw amdanyn nhw gyda phwyllgorau’r Senedd. Roedd hyn ar y sail bod trafodaethau rhynglywodraethol yn parhau o hyd. Nawr, dyna ni; mae hwn eto, onid yw e, yn gofyn cwestiwn ynglŷn â’n rôl ni fel Senedd yng nghyd-destun y broses yma.
Nawr, wrth gwrs, mae’n rhaid ymgynghori, os dwi’n deall yn iawn, â Gweinidogion Cymru cyn y gall Gweinidogion y Deyrnas Unedig arfer pwerau mewn perthynas ag amcanion a gweithgareddau'r banc, a blaenoriaethau a chynlluniau strategol. Wel, dyw hyn, yn sicr, ddim yn rôl gyfatebol, fel yr hyn roedden ni’n chwilio amdano fe. A beth am rôl y Senedd? Yn syml, dyw’r Bil ddim yn darparu rôl i’r Senedd. Gadewch i ni fod yn glir ynghylch beth mae hynny wedyn yn ei olygu—mae’n golygu bydd Senedd y Deyrnas Unedig, yn hytrach na Senedd Cymru, yn craffu ar sut y mae pwerau mewn meysydd cymhwysedd datganoledig yn cael eu defnyddio, a nhw fydd yn goruchwylio effeithiolrwydd y banc i’r graddau mae'n ymwneud â Chymru.
Felly, ar ôl ystyried y Bil, fel y'i diwygiwyd, mae gennym bryderon o hyd am rôl gyfyngedig Gweinidogion Cymru o ran strwythurau llywodraethiant y banc, a’r ffaith, wrth gwrs, nad oes rôl wedi’i darparu ar gyfer y Senedd. Felly, Dirprwy Lywydd, o ystyried hyn, dyw’r pwyllgor ddim mewn sefyllfa i argymell bod y Senedd yn cydsynio i’r Bil.
Gaf i newid fy het nawr? Oherwydd dwi’n deall bod un cyfle gyda fi i gyfrannu, gaf i siarad fel llefarydd Plaid Cymru mewn brawddeg? Ie. Dim ond i ddweud, wrth gwrs, yn unol â’r arfer, mi fydd Plaid Cymru yn pleidleisio yn erbyn y cydsyniad, ond mae nifer o’r gofidiau sydd ymhlyg yn yr hyn dwi wedi dweud yn y rôl arall sydd gyda fi yn y ddadl yma yn ddilys yn hyn o beth hefyd. Diolch.
Thank you very much, Dirprwy Lywydd. The committee, as you know, has considered all three memoranda for the Bill and has published two reports. The most recent was laid yesterday, and I'm sure that Members have had an opportunity, at short notice, to have a look at that.
Before turning to the provisions that are of particular relevance to the committee's remit, and to the matter of consent, I'd like to say a few words about the scrutiny process. This will be familiar to a number of you, because the points I raise won't be new to Members, but it doesn't make them any less important in any way.
Memorandum No. 1 and memorandum No. 2, laid last summer, outline the Welsh Government's concerns regarding the Bill, and these are concerns shared by the committee, of course. At the time, the Minister provided assurances that she was discussing amendments to address those concerns, so we deferred a decision on the matter of consent.
Memorandum No. 3, referred to us shortly before the Christmas recess, provides details of the amendments negotiated between the Governments and subsequently agreed to. According to the Welsh Government, these amendments, as we have just heard, represent a reasonable comprise, so it's now asking the Senedd to give consent to the Bill. The fact that the amendments were made at such a late stage in the Bill's passage, of course, means two things: first of all, that the time available for us to report on the memorandum was limited, and, secondly, that the time available for Members then to consider our findings was also limited before being asked to form a view on consent.
In addition to this, it's fair to say there is no hope of further amendments being made to the Bill to address our outstanding concerns as a committee—those concerns remain, of course. I'll come to these in just a moment, but, once again, this demonstrates, does it not, the inadequacy of the LCM process.
So, I’ll move on to the provisions of particular interest to us as a committee. One of the bank’s two statutory objectives is to help to tackle climate change. Now, we, of course, know that, if Wales is to become a net-zero nation by 2050, significant infrastructure investment from both the public and private sectors will be needed. The bank could potentially play an important role in scaling up and accelerating that investment. Given this, we support the creation of the bank in principle.
The bank’s objectives are laudable, but there is a glaring omission, namely tackling the nature emergency. Given the dangerous decline in nature, and with the ink barely dry on the UN biodiversity agreement arising from COP15, it’s therefore deeply disappointing the UK Government ruled out the inclusion of a nature objective specifically. The Minister has provided assurance that the Bill, as drafted, will enable investment in nature-based solutions and biodiversity. Encouraging though this may be, of course, it doesn’t equate to a statutory nature objective.
In terms of our other outstanding concerns regarding the Bill, in earlier memoranda, the Minister said she was calling for the Bill to be amended
‘to enable the Senedd and the Welsh Ministers to take their appropriate role within [the bank’s] Governance structures to ensure proper democratic accountability.’
She said that the amendments would
‘provide the Welsh Government and the Senedd with roles equivalent to those of their UK counterparts.'
Now, we’ve had a taste from the Minister of some of the amendments that she was calling for in opening the debate, but, before that, of course, the Minister was previously unwilling to share details of the amendments she was calling for with Senedd committees. This was on the basis that inter-governmental negotiations were ongoing. Now, there we go; that again raises a question about our role as a Senedd in the context of this process.
Now, of course, there has to be consultation, as I understand it, with the Welsh Ministers before UK Ministers can exercise powers in relation to the bank’s objectives and activities, and strategic priorities and plans. Well, this, certainly, isn’t an equivalent role, such as we were seeking. And what of the Senedd’s role? Quite simply, the Bill doesn’t provide a role for the Senedd. Let’s be clear about what that then means—it means the UK Parliament, rather than Senedd Cymru, will scrutinise how powers in areas of devolved competence are being used, and they will be the ones who will oversee the bank’s effectiveness as far as it relates to Wales.
So, having considered the Bill, as amended, we still have concerns about the limited role of the Welsh Ministers in terms of the bank’s governance structures, and the lack, of course, of a role provided for the Senedd. So, Dirprwy Lywydd, with this in mind, the committee is not in a position to recommend that the Senedd gives consent to the Bill.
May I change hat now? Because I understand that I’ll only have one opportunity to contribute, may I speak as spokesperson for Plaid Cymru in one sentence? Yes. Just to say, of course, that, as usual, Plaid Cymru will be voting against consent, but a number of the concerns relating to what I’ve said in my other role in this debate are valid in that regard too. Thank you.
Galwaf ar Gadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a’r Cyfansoddiad, Huw Irranca-Davies.
I call on the Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee, Huw Irranca-Davies.
Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. Rydym wedi llunio dau adroddiad sy'n cwmpasu'r tri memorandwm cydsyniad sydd wedi'u gosod gan y Gweinidog ar y Bil hwn—cwblhawyd y cyntaf fis Hydref diwethaf, a gosodwyd yr ail brynhawn ddoe. Nid yw'r un o'n hadroddiadau’n cynnwys nifer helaeth o gasgliadau neu argymhellion, felly bydd fy sylwadau yn y ddadl hon yn fyr iawn.
Thank you very much, Dirprwy Lywydd. We have produced two reports covering the three consent memoranda that have been laid by the Minister on this Bill—the first was completed last October, and the second was laid yesterday afternoon. Neither of our reports contain many conclusions or recommendations, so my comments in this debate will be very brief.
Llywydd, for those keeping count, our report on memorandum No. 3 was our fortieth report on legislative consent memoranda in this sixth Senedd.
Llywydd, i'r rhai sy'n cadw cyfrif, ein hadroddiad ar femorandwm Rhif 3 oedd ein deugeinfed adroddiad ar femoranda cydsyniad deddfwriaethol yn y chweched Senedd hon.
Rydyn ni'n brysur iawn.
We’re very busy.
So, with your invitation, Dirprwy Lywydd, I will speak in the two other debates on legislative consent motions for two other Bills this afternoon, at risk of boring everybody here within the Siambr, but such is the extent to which the UK Government is proposing and indeed the UK Parliament is passing legislation now on devolved matters.
Now, I make this point because conclusions 2 and 3 in our first report highlighted our concerns that, despite pre-introduction inter-governmental working on the Bill, which lasted several months, the Bill was indeed introduced to the UK Parliament in a state that meant the Welsh Government, when it laid its legislative consent memorandum before the Senedd, could not recommend that the Senedd give its consent to the Bill. And we noted our disappointment at that time that this demonstrated clear failures in inter-governmental working, and we're not laying that at the foot of the Minister here, but it's a clear breakdown there.
In our second report, on memorandum No. 3, we acknowledge that progress does appear to have been made in the machinery of inter-governmental relations, to the effect that the Minister has secured some concessions and is now recommending that the Senedd gives its consent to the Bill, so that's welcome. Recommendation 1 in our first report asked for clarity on why instances of failures in inter-governmental working, as originally shown in relation to this Bill, had not been escalated to higher levels in the inter-governmental structures, including by using the reformed formal dispute resolution procedures.
Now, we've noted the Minister’s response that, in her view,
'there has been constructive dialogue with HM Treasury'
and, in quotes,
'it has not been necessary to escalate matters.'
However, it does remain unclear to us what would need to happen, or indeed not happen, before Welsh Government would seek to use a formal dispute resolution process—not just within this LCM and this Bill, but in others—for which it advocated in order to resolve serious disagreements with the UK Government. Now, perhaps we'll only learn this in hindsight when the dispute resolution process has been used in anger, and when prior discussions have not resolved disagreements at earlier stages. But we would still welcome, if we could have it, further explanation of when a formal dispute resolution process may indeed be triggered.
Recommendation 2 in our first report asked the Minister to clarify what she meant when she said to us that the Welsh Government continued to, in quotes,
'advocate that the Senedd and Welsh Government all exercise equivalent powers to those of our UK counterparts.'
So, we were a little bit disappointed with the response from the Minister when she told us that she couldn't give specific details about the exact nature of the amendments that may be introduced, and that her
'officials have been clear that issues of constitutional concern must be addressed in a manner that is satisfactory to me'—
the Minister—
'and ultimately to the Senedd.'
However, this doesn't address adequately in detail the request made in our recommendation. So, I wonder, Minister, if you can reflect on this point in your closing remarks, expanding on what you meant by that statement,
'advocate that the Senedd and Welsh Government all exercise equivalent powers to those of our UK counterparts',
because you piqued our curiosity and then left us dangling and expecting more. Diolch yn fawr iawn.
Felly, gyda'ch gwahoddiad chi, Dirprwy Lywydd, byddaf yn siarad yn y ddwy ddadl arall ar gynigion cydsyniad deddfwriaethol ar gyfer dau Fil arall y prynhawn yma, rhag diflasu pawb yma yn y Siambr, ond cymaint yw'r graddau y mae Llywodraeth y DU yn cynnig ac yn wir mae Senedd y DU yn pasio deddfwriaeth bellach yn ymwneud â materion datganoledig.
Nawr, rwy'n gwneud y pwynt hwn oherwydd bod casgliadau 2 a 3 yn ein hadroddiad cyntaf yn amlygu ein pryderon, er gwaethaf gweithio rhynglywodraethol cyn cyflwyno'r Bil, a barodd sawl mis, fe gyflwynwyd y Bil yn wir i Senedd y DU mewn modd a olygai na allai Llywodraeth Cymru, pan gyflwynodd ei memorandwm cydsyniad deddfwriaethol gerbron y Senedd, argymell y dylai'r Senedd gydsynio i'r Bil. A nodwyd ein siom bryd hynny bod hyn yn dangos methiannau clir mewn gweithio rhynglywodraethol, ac nid ydym yn beio'r Gweinidog yma am hynny, ond mae'n chwalfa glir yno.
Yn ein hail adroddiad, ynghylch memorandwm Rhif 3, rydym yn cydnabod ei bod yn ymddangos y bu cynnydd o ran cysylltiadau rhynglywodraethol, i'r graddau bod y Gweinidog wedi sicrhau rhai consesiynau ac mae bellach yn argymell bod y Senedd yn rhoi ei chydsyniad i'r Bil, felly mae hynny i'w groesawu. Gofynnodd argymhelliad 1 yn ein hadroddiad cyntaf am eglurder pam nad oedd achosion o fethiannau mewn gweithio rhynglywodraethol, fel y dangoswyd yn wreiddiol mewn cysylltiad â'r Bil hwn, wedi eu huwchgyfeirio i lefelau uwch yn y strwythurau rhynglywodraethol, gan gynnwys drwy ddefnyddio'r gweithdrefnau datrys anghydfod ffurfiol diwygiedig.
Nawr, rydym ni wedi nodi ymateb y Gweinidog, yn ei barn hi,
'cafwyd deialog adeiladol â Thrysorlys Ei Fawrhydi'
ac, i ddyfynnu,
'ni fu'n rhaid uwchgyfeirio'r materion'.
Fodd bynnag, mae'n parhau'n aneglur i ni beth fyddai angen digwydd, neu yn wir i beidio â digwydd, cyn y byddai Llywodraeth Cymru yn ceisio defnyddio proses ffurfiol o ddatrys anghydfod—nid yn unig o fewn y memorandwm cydsyniad deddfwriaethol hwn a'r Bil hwn, ond mewn rhai eraill—yr oedd yn eu hargymell er mwyn datrys anghytundebau difrifol â Llywodraeth y DU. Nawr, efallai y byddwn ond yn dysgu hyn wrth edrych yn ôl pan fydd y broses o ddatrys anghydfod wedi'i defnyddio mewn dicter, a phan nad yw trafodaethau blaenorol wedi datrys anghytundebau yn gynharach. Ond byddem yn dal i groesawu, pe gallem gael hynny, eglurhad pellach ynghylch pryd yn wir y gellir sbarduno proses datrys anghydfod ffurfiol.
Gofynnodd argymhelliad 2 yn ein hadroddiad cyntaf i'r Gweinidog egluro beth oedd hi'n ei olygu pan ddywedodd hi wrthym ni fod Llywodraeth Cymru'n parhau, ac rwy'n dyfynnu,
'i ddadlau y dylai Senedd a Llywodraeth Cymru, ill dwy, arfer pwerau sy’n gyfwerth â phwerau’r sefydliadau cyfatebol ar lefel y DU.'
Felly, roedden ni ychydig yn siomedig gyda'r ymateb gan y Gweinidog pan ddywedodd hi wrthym ni nad oedd hi'n gallu rhoi manylion penodol am union natur y gwelliannau y gellid eu cyflwyno, ac y bu ei
'swyddogion wedi mynegi’n glir fod rhaid mynd i’r afael â materion sy’n destun pryder cyfansoddiadol mewn modd sy’n dderbyniol i mi'—
y Gweinidog—
'ac, yn y pen draw, i'r Senedd.'
Fodd bynnag, nid yw hyn yn mynd i'r afael yn ddigonol ac yn fanwl â'r cais a wnaed yn ein hargymhelliad. Felly, tybed, Gweinidog, a allwch chi fyfyrio ar y pwynt hwn yn eich sylwadau wrth gloi, gan ehangu ar yr hyn yr oeddech yn ei olygu gan y datganiad hwnnw,
'i ddadlau y dylai Senedd a Llywodraeth Cymru, ill dwy, arfer pwerau sy’n gyfwerth â phwerau’r sefydliadau cyfatebol ar lefel y DU',
oherwydd fe wnaethoch chi ennyn ein chwilfrydedd ac yna'n gadael ni'n aros ac yn disgwyl mwy. Diolch yn fawr iawn.
Galwaf ar y Gweinidog i ymateb.
I call on the Minister to reply.
Diolch. I'm very grateful to colleagues for their comments in the debate this afternoon, and I should respond to some of the committee's recommendations on the floor of the Senedd, because I know it was the first recommendation of the Climate Change, Environment, and Infrastructure Committee that I respond to their recommendations 2 and 3 during this debate this afternoon. So, I'm pleased to do that, and I know that the committee was keen that I clarify whether the bank could act a lender to devolved public authorities other than local authorities, based on the new definition of public authorities, and also whether and how the ability of devolved public authorities to borrow from the UK Infrastructure Bank could impact on funding arrangements for those bodies.
So, just to confirm that we do welcome the fact that the definition of public authorities has been broadened to make it clear that the bank can lend to a wider range of devolved public authorities, rather than simply local authorities. The appropriateness of borrowing to specific public authorities and any impact on their funding arrangements would have to be considered on a case-by-case basis, but I'm more than happy to provide committee with more detail as we get into the use of the bank, and to liaise with public authorities to test their experience of dealing with the bank. And I will say that our Welsh Government officials are in very, very frequent contact with the bank—as, in fact, is the Development Bank of Wales—to establish those good relationships.
And then, in terms of those concessions that we were trying to negotiate, they were around those three specific clauses that I've described this afternoon. In terms of a role for Welsh Ministers when clauses 2 and 3 might look to be amended, those relate, of course, to the strategic priorities and plans, and the objectives and activities of the bank. But then, also that point about directors: so, we would have originally, I think, wanted to have been able to appoint ourselves a director onto that board. We weren't able to get to that point with the UK Government, but I think that what we did negotiate, which was that there would be a specific member of the board responsible for liaison and whose role it is to represent the views of the Welsh Government on that board, I think, is an important concession that we were able to achieve in terms of that particular concern that we had.
In terms of the length of time that it took to get us to this point, I think that we do have to recognise that there were delays in reaching a compromise position, but they were more of a product of the numerous changes in Treasury Ministers at Westminster, specifically over the summer, rather than any particular disagreement that we had on some of these issues that we were trying to resolve. So, I think that what we have been able to negotiate will certainly be an improvement on the initial situation, and I think that we are at a point now where we are able to recommend consent, because our key concerns have been addressed in a way that we think is pragmatic and does allow us today to recommend consent.
Diolch. Rwy'n ddiolchgar iawn i gyd-Aelodau am eu sylwadau yn y ddadl y prynhawn yma, a dylwn ymateb i rai o argymhellion y pwyllgor ar lawr y Senedd, oherwydd rwy'n gwybod mai dyma oedd argymhelliad cyntaf y Pwyllgor Newid Hinsawdd, yr Amgylchedd, a Seilwaith sef i mi ymateb i'w hargymhellion 2 a 3 yn ystod y ddadl y prynhawn yma. Felly, rwy'n falch o wneud hynny, ac rwy'n gwybod bod y pwyllgor yn awyddus fy mod yn egluro a allai'r banc weithredu fel benthyciwr i awdurdodau cyhoeddus datganoledig heblaw awdurdodau lleol, yn seiliedig ar y diffiniad newydd o awdurdodau cyhoeddus, a hefyd pa un a allai a sut y gallai gallu awdurdodau cyhoeddus datganoledig i fenthyg gan Fanc Seilwaith y DU effeithio ar drefniadau ariannu ar gyfer y cyrff hynny.
Felly, dim ond i gadarnhau ein bod yn croesawu'r ffaith bod y diffiniad o awdurdodau cyhoeddus wedi'i ehangu i'w gwneud hi'n glir y gall y banc roi benthyg i ystod ehangach o awdurdodau cyhoeddus datganoledig, yn hytrach nag awdurdodau lleol yn unig. Byddai'n rhaid ystyried pa mor briodol fyddai benthyca i awdurdodau cyhoeddus penodol ac unrhyw effaith ar eu trefniadau cyllido fesul achos, ond rwy'n fwy na pharod i roi mwy o fanylion i bwyllgor wrth i ni ddechrau defnyddio'r banc, a chysylltu gydag awdurdodau cyhoeddus i gloriannu eu profiad o ymwneud â'r banc. Ac fe ddywedaf fod ein swyddogion yn Llywodraeth Cymru mewn cyswllt cyson iawn â'r banc—fel, mewn gwirionedd, y mae Banc Datblygu Cymru—i sefydlu'r perthnasoedd da hynny.
Ac yna, o ran y consesiynau hynny yr oeddem yn ceisio eu negodi, roedden nhw'n ymwneud â'r tri chymal penodol hynny yr wyf wedi'u disgrifio y prynhawn yma. O ran rôl i Weinidogion Cymru pe byddid yn ystyried diwygio cymalau 2 a 3, mae'r rheini'n ymwneud, wrth gwrs, â'r blaenoriaethau a'r cynlluniau strategol, ac amcanion a gweithgareddau'r banc. Ond wedyn, hefyd y pwynt yna am gyfarwyddwyr: felly, yn wreiddiol, rwy'n credu y byddem ni eisiau'r gallu i benodi cyfarwyddwr i'r bwrdd hwnnw ein hunain. Ni wnaethom lwyddo i gyrraedd y pwynt yna gyda Llywodraeth y DU, ond rwy'n credu bod yr hyn y gwnaethon ni ei drafod, sef y byddai aelod penodol o'r bwrdd yn gyfrifol am gyswllt gyda'r swyddogaeth o gynrychioli barn Llywodraeth Cymru ar y bwrdd hwnnw, rwy'n credu, yn gonsesiwn pwysig yr oeddem yn gallu ei gyflawni o ran y pryder penodol hwnnw a oedd gennym ni.
O ran yr amser a gymerodd i'n cael ni i'r pwynt hwn, rwy'n credu bod yn rhaid i ni gydnabod bod oedi cyn cyrraedd sefyllfa o gyfaddawd, ond roedden nhw'n fwy o gynnyrch y newidiadau niferus o ran Gweinidogion y Trysorlys yn San Steffan, yn benodol dros yr haf, yn hytrach nag unrhyw anghytundeb penodol a gawsom ni ar rai o'r materion hyn yr oeddem yn ceisio eu datrys. Felly, rwy'n credu y bydd yr hyn yr ydym ni wedi gallu ei drafod yn sicr yn welliant ar y sefyllfa gychwynnol, ac rwy'n credu ein bod ar bwynt nawr lle rydym yn gallu argymell cydsyniad, oherwydd mae ein pryderon allweddol wedi cael sylw mewn ffordd yr ydym yn credu sy'n bragmataidd ac yn caniatáu i ni heddiw argymell cydsyniad.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes. Felly, gohiriaf y bleidlais o dan yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.
The proposal is to agree the motion. Does any Member object? [Objection.] Yes, there is objection, therefore I'll defer voting under this item until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Minister, are you in a position to continue with item 8?
Gweinidog, ydych chi mewn sefyllfa i barhau ag eitem 8?
I am, with apologies for the earlier confusion.
Ydw. Ymddiheuraf am y dryswch cynharach.
Byddwn nawr yn dychwelyd at eitem 8, a galwaf ar y Gweinidog i wneud y cynnig.
We'll now return to item 8, and I call on the Minister to move the motion.
Cynnig NDM8179 Lesley Griffiths
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 27.5, yn cymeradwyo bod y fersiwn ddrafft o Reoliadau Cynlluniau Gostyngiadau’r Dreth Gyngor (Gofynion Rhagnodedig a’r Cynllun Diofyn) (Cymru) (Diwygio) 2023 yn cael ei llunio yn unol â’r fersiwn ddrafft a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 6 Rhagfyr 2022.
Motion NDM8179 Lesley Griffiths
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 27.5, approves that the draft The Council Tax Reduction Schemes (Prescribed Requirements and Default Scheme) (Wales) (Amendment) Regulations 2023 is made in accordance with the draft laid in the Table Office on 6 December 2022.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
I welcome the opportunity to bring forward these amending regulations today. The Council Tax Reduction Schemes (Prescribed Requirements and Default Scheme) (Wales) (Amendment) Regulations 2023 amend the 2013 council tax reduction scheme regulations. The scheme provides direct help to households across Wales by reducing their council tax bills, and these amendments ensure entitlements are maintained.
The UK Government abolished council tax benefit on 31 March 2013 and passed responsibility for developing new arrangements to the Welsh Government. The UK Government's decision was accompanied by a 10 per cent cut to the funding for the scheme. The Welsh Government responded by meeting the funding gap, to maintain entitlements to support to 2013. We have continued to maintain entitlements each year since. The scheme currently supports around 268,000 of the poorest households in Wales. As the cost-of-living crisis continues to place increased pressures and hardships on the people of Wales, it is even more important that we ensure that the systems in place to support them are as fair as they can be and are kept up to date.
Amending legislation is needed each year to ensure the figures used to calculate each household's entitlement to a reduction are increased to take account of rises in the cost of living. The 2023 regulations make up these uprating adjustments and maintain existing entitlements to support. The financial figures for 2023-24 relating to working age people, disabled people and carers are increased in line with the September consumer price index—10.1 per cent. Figures relating to pensioner households continue to be increased in line with the UK Government's standard minimum guarantee and mirror the uprating of housing benefit.
I've also taken the opportunity to include minor technical changes and to make additional amendments to reflect other changes to related benefits. For example, I'm amending the regulations to ensure that people arriving from Ukraine, who are fleeing war and are in need of support, will not be treated as not being habitually resident in the UK. This means that, where eligible, they will be able to access this scheme. A further amendment ensures that the council tax bills of households in Wales that host people under the Homes for Ukraine scheme are not affected by their offer to provide support to people from Ukraine. And finally, we have removed the exception for European economic area citizens, who are now subject to immigration control, to mirror the regulations in England.
These regulations maintain entitlements to reductions in council tax bills for households in Wales. As a result of this scheme, the most hard-pressed households receiving CTRS will continue to pay no council tax in 2023-24. This scheme remains a cornerstone of our targeted support for households, especially those suffering most from the effects of the cost-of-living crisis.
Finally, I'm grateful for the report of the Legislation, Justice and Constitution Committee. As outlined in the Government's response to that report, the two minor technical errors in the regulations will be corrected prior to the regulations being made, and I ask Members to approve these regulations today.
Rwy'n croesawu'r cyfle i gyflwyno'r rheoliadau diwygio hyn heddiw. Mae Rheoliadau Cynlluniau Gostyngiadau'r Dreth Gyngor (Gofynion Rhagnodedig a'r Cynllun Diofyn) (Cymru) (Diwygio) 2023 yn diwygio rheoliadau Cynllun Gostyngiadau'r Dreth Gyngor 2013. Mae'r cynllun yn darparu cymorth uniongyrchol i aelwydydd ledled Cymru drwy leihau eu biliau treth gyngor, ac mae'r gwelliannau hyn yn sicrhau y gall bobl barhau i hawlio'r hyn sy'n ddyledus iddyn nhw.
Llwyddodd Llywodraeth y DU i ddiddymu budd-dal treth gyngor ar 31 Mawrth 2013 a phasiodd y cyfrifoldeb o ddatblygu trefniadau newydd i Lywodraeth Cymru. Ynghyd â phenderfyniad Llywodraeth y Deyrnas Unedig roedd toriad o 10 y cant i'r cyllid ar gyfer y cynllun. Ymatebodd Llywodraeth Cymru drwy gau'r bwlch cyllido, er mwyn cynnal yr hawl i gael cymorth hyd 2013. Rydym ni wedi parhau i gefnogi'r hawl hwnnw bob blwyddyn ers hynny. Mae'r cynllun ar hyn o bryd yn rhoi cymorth i tua 268,000 o'r cartrefi tlotaf yng Nghymru. Wrth i'r argyfwng costau byw barhau i osod pwysau a chaledi cynyddol ar bobl Cymru, mae'n bwysicach fyth ein bod yn sicrhau bod y systemau sydd ar waith i'w cynnal mor deg ag y gallant fod a'u bod yn parhau'n gyfredol.
Mae angen deddfwriaeth ddiwygio bob blwyddyn i sicrhau bod y ffigurau a ddefnyddir i gyfrifo hawl pob cartref i ostyngiad yn cynyddu er mwyn adlewyrchu cynnydd yng nghostau byw. Mae rheoliadau 2023 yn ffurfio'r addasiadau uwchraddio hyn ac yn cynnal yr hawliau sy'n bodoli eisoes i gael cymorth. Mae cynnydd yn y ffigurau ariannol ar gyfer 2023-24 sy'n ymwneud â phobl o oedran gweithio, pobl anabl a gofalwyr yn unol â mynegai prisiau defnyddwyr mis Medi—10.1 y cant. Mae cynnydd yn y ffigurau'n ymwneud ag aelwydydd pensiynwyr yn unol ag isafswm gwarant safonol Llywodraeth y DU ac yn adlewyrchu'r broses o gynyddu'r budd-dal tai.
Rwyf hefyd wedi manteisio ar y cyfle i gynnwys mân newidiadau technegol ac i wneud gwelliannau ychwanegol i adlewyrchu newidiadau eraill i fudd-daliadau cysylltiedig. Er enghraifft, rwy'n diwygio'r rheoliadau i sicrhau na fydd pobl sy'n cyrraedd o Wcráin, sy'n ffoi rhag rhyfel ac sydd angen cefnogaeth, yn cael eu trin fel rhai nad ydyn nhw'n byw fel arfer yn y DU. Mae hyn yn golygu, pan fo hynny'n gymwys, y byddan nhw'n gallu cael mynediad i'r cynllun hwn. Mae gwelliant pellach yn sicrhau nad effeithir ar filiau treth gyngor aelwydydd yng Nghymru sy'n croesawu pobl o dan gynllun Cartrefi i Wcráin gan eu cynnig i roi cymorth i bobl o Wcráin. Ac yn olaf, rydyn ni wedi dileu'r eithriad i ddinasyddion ardal economaidd Ewrop, sydd bellach yn destun rheolaeth mewnfudo, i adlewyrchu'r rheoliadau yn Lloegr.
Mae'r rheoliadau hyn yn cynnal yr hawl i gael gostyngiad ar filiau'r dreth gyngor i gartrefi yng Nghymru. O ganlyniad i'r cynllun hwn, bydd yr aelwydydd mwyaf tlawd sy'n derbyn y cynllun gostyngiad yn parhau i dalu dim treth cyngor yn 2023-24. Mae'r cynllun hwn yn parhau i fod yn gonglfaen i'n cymorth wedi'i dargedu ar gyfer aelwydydd, yn enwedig y rhai sy'n dioddef fwyaf o effeithiau'r argyfwng costau byw.
Yn olaf, rwy'n ddiolchgar am adroddiad y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad. Fel yr amlinellir yn ymateb y Llywodraeth i'r adroddiad hwnnw, bydd y ddau fân gamgymeriad technegol yn y rheoliadau yn cael eu cywiro cyn gwneud y rheoliadau, ac rwy'n gofyn i Aelodau gymeradwyo'r rheoliadau hyn heddiw.
Galwaf ar Gadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad, Huw Irranca-Davies.
I call on the Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee, Huw Irranca-Davies.
Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd, eto, a diolch, Gweinidog, hefyd. Gwnaethom ystyried y rheoliadau hyn ar 9 Ionawr, ac mae ein hadroddiad wedi'i osod i lywio'r Aelodau y prynhawn yma.
Thank you, once again, Dirprwy Lywydd, and thank you, Minister, also. We considered these regulations on 9 January, and our report has been laid to inform Members in this afternoon’s debate.
These regulations amend, as the Minister was saying, the 2013 regulations to uprate certain figures used to calculate an applicant’s entitlement to a reduction under a council tax reduction scheme.
Our report on these regulations contained, as the Minister mentioned, two technical points, and I thank the Minister for providing a timely response. The first technical reporting point highlighted what we considered to be a small issue with the drafting of the Welsh language version of the regulations.
Our second technical reporting point identified an inconsistency between the English language and the Welsh language texts in regulation 13 of the regulations. The Minister agreed with these reporting points. The Welsh Government considered that these errors are technical in nature, and we were indeed told that these would be corrected prior to the instrument being made.
So, Minister, thank you for confirming to the Chamber that these corrections will take place as has been suggested, and for responding so positively to our report.
Mae'r rheoliadau hyn yn diwygio, fel yr oedd y Gweinidog yn ei ddweud, rheoliadau 2013 i gynyddu rhai ffigurau a ddefnyddir i gyfrifo hawl ymgeisydd i ostyngiad o dan gynllun lleihau treth gyngor.
Roedd ein hadroddiad ar y rheoliadau hyn yn cynnwys, fel y soniodd y Gweinidog, dau bwynt technegol, a diolch i'r Gweinidog am ddarparu ymateb amserol. Roedd y pwynt adrodd technegol cyntaf yn tynnu sylw at yr hyn a ystyriwyd yn fater bach wrth ddrafftio fersiwn Gymraeg y rheoliadau.
Nododd ein hail bwynt adrodd technegol anghysondeb rhwng y testunau Saesneg a Chymraeg yn rheoliad 13 y rheoliadau. Cytunodd y Gweinidog gyda'r pwyntiau adrodd hyn. Yn ôl Llywodraeth Cymru, mae'r gwallau hyn yn dechnegol eu natur, ac yn wir, dywedwyd wrthym ni y byddai'r rhain yn cael eu cywiro cyn llunio'r offeryn.
Felly, Gweinidog, diolch am gadarnhau i'r Siambr y gwneir y cywiriadau hyn fel yr awgrymwyd, ac am ymateb mor gadarnhaol i'n hadroddiad.
Galwaf ar y Gweinidog i ymateb.
I call on the Minister to reply.
I'm grateful to the Chair of the committee for those comments, and, as I say, we will make those necessary changes.
Just to reiterate, really, the important fact that the regulations will ensure that the figures used to calculate a household's entitlement to a reduction in its council tax bill will take account of the rises in the cost of living. I think that's really important in the context that we're currently in. And, of course, the technical and consequential amendments will also enable council tax reduction schemes in Wales to be administered effectively and efficiently.
I'd also like to remind colleagues that amending regulations are required each year to ensure that all eligible households in Wales retain their entitlement to support. And, as outlined in my statement on the response to our consultation on a fairer council tax in December, I published a summary of responses to that, and we had over 1,000 responses, reflecting a really wide range of views and interests, and I'm very much looking forward to driving forward that agenda alongside colleagues.
Rwy'n ddiolchgar i Gadeirydd y pwyllgor am y sylwadau yna, ac, fel y dywedais, byddwn yn gwneud y newidiadau angenrheidiol hynny.
Dim ond ailadrodd, mewn gwirionedd, y ffaith bwysig y bydd y rheoliadau'n sicrhau y bydd y ffigurau a ddefnyddir i gyfrifo hawl aelwyd i ostyngiad yn ei bil treth gyngor yn ystyried y cynnydd yng nghostau byw. Rwy'n credu bod hynny'n bwysig iawn yn y cyd-destun rydyn ni ynddo ar hyn o bryd. Ac wrth gwrs, bydd y gwelliannau technegol a rhai canlyniadol hefyd yn galluogi i gynlluniau i leihau'r dreth gyngor yng Nghymru gael eu gweinyddu'n effeithiol ac effeithlon.
Hoffwn hefyd atgoffa cyd-Aelodau bod angen diwygio rheoliadau bob blwyddyn i sicrhau bod pob aelwyd gymwys yng Nghymru yn cadw'r hawl i gael cymorth. Ac, fel yr amlinellir yn fy natganiad ar yr ymateb i'n hymgynghoriad ar dreth gyngor decach ym mis Rhagfyr, cyhoeddais grynodeb o ymatebion i hynny, a chawsom dros 1,000 o ymatebion, gan adlewyrchu ystod eang iawn o safbwyntiau a buddiannau, ac rwy'n edrych ymlaen yn fawr at weithredu'r agenda honno ochr yn ochr â chyd-Aelodau.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
The proposal is to agree the motion. Does any Member object? No. Therefore, the motion is agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Eitem 10 sydd nesaf, ac mae eitem 10 wedi'i ohirio tan 14 Chwefror.
Item 10 is next, but item 10 has been postponed until 14 February.
Felly, eitem 11: cynnig cydsyniad deddfwriaethol ar y Bil Esgyll Siarcod. Galwaf ar y Gweinidog Newid Hinsawdd i wneud y cynnig. Julie James.
So, we'll move on to item 11: the legislative consent motion on the Shark Fins Bill. I call on the Minister for Climate Change to move the motion. Julie James.
Cynnig NDM8175 Julie James
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 29.6, yn cytuno y dylai Senedd y DU ystyried y darpariaethau yn y Bil Esgyll Siarcod i’r graddau y maent yn dod o fewn cymhwysedd deddfwriaethol y Senedd.
Motion NDM8175 Julie James
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 29.6, agrees that provisions in the Shark Fins Bill in so far as they fall within the legislative competence of the Senedd, should be considered by the UK Parliament.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Dirprwy Lywydd. I move the motion. The practice of shark finning is barbaric and hugely detrimental to shark populations across the world. It is a completely unsustainable fishing practice, where large parts of the shark carcass are discarded overboard in favour of the high-value shark fin, used predominantly within Asian communities.
Shark populations globally are in decline, and it is widely accepted that this practice contributes significantly to it. I want Wales to be a nature-positive country, and to lead by example. The shark-finning regulation already prohibits the removal of shark fins onboard UK vessels operating in maritime waters. The Shark Fins Bill will go further, and ban the import and export of detached shark fins and products containing detached shark fins. The ban sends a clear message to the rest of the world that Wales, and indeed the UK, does not accept this practice and will not contribute to a global market involved in this.
I do recognise that there are scientific and educational purposes for shark fins in Wales, and the Bill does allow Welsh Ministers to grant exemption certificates for this limited purpose.
The second clause is also significant, as it enhances the provisions I mentioned in the shark-finning regulation. The Bill will prohibit shark finning onboard UK vessels operating outside UK waters, and non-UK vessels operating in UK waters. The provision means that all vessels operating in the UK must land all sharks with fins naturally attached to the body of the shark. UK vessels operating outside of the UK will also be operating in line with similar regulations in Europe.
The final clause, which sets out the extent and commencement of the Bill, will remain reserved to the Secretary of State. With regard to this clause, I've expressed my disappointment to the Secretary of State following a lack of engagement with the Welsh Government when the Bill was first being drafted. As I understand it, officials were given very little time to consider the Bill and the scope of devolved powers before it was introduced to the House of Commons. However, with the Secretary of State retaining these powers, it means that there will be no possibility of a regulatory gap between regulations commencing in the UK and in devolved Governments.
So, with that aside, I am pleased to have the opportunity to discuss with you all today this Bill, which is an important step towards shark conservation in a time when our country is facing a nature emergency. I am committed to a marine environment that is clean, safe, healthy, productive and biologically diverse. We have achieved so much in Wales by way of marine conservation, from our marine protected area network, which boasts 69 per cent protection in our inshore and 50 per cent in all Welsh waters, and this continues to grow, with the announcement I made launching the marine conservation zone designation process.
Wales is also leading the way responsibly when it comes to clean seas. I introduced the ambitious Environmental Protection (Single-use Plastic Products) (Wales) Bill on 20 September 2022. The Bill goes beyond banning an initial set of single-use plastic products seen in other parts of the UK, and Wales becomes the first UK nation to introduce a recycling scheme for end-of-life fishing gear. This scheme has collected and recycled 2.4 tonnes of fishing gear that may have otherwise been sent to landfill.
And, Dirprwy Lywydd, we will be doing more. Following the biodiversity deep dive I commissioned last year, I published a set of recommendations that should be taken in order to achieve the 30x30 target. My officials are currently analysing the new global framework agreed at COP15 in late December, to identify what further actions we need to take to meet the other targets in addition to 30x30.
And in addition to the marine conservation zone process I mentioned earlier, Welsh Government will be developing a habitats restoration scheme, focusing on salt marsh and sea grass habitats along the Welsh coastline. I've also committed to a sea bed conservation strategy, which now more than ever is absolutely critical in the face of the ever-growing threat of avian influenza.
However, if we want to show the rest of the world that Wales is committed to marine conservation, we need to go beyond our domestic priorities by agreeing to the motion and banning the import and export of detached shark fins into Wales and the UK, which I think sends a clear message that we do not support this type of unsustainable practice that is so damaging to the world's shark population. So, Dirprwy Lywydd, in drawing to a conclusion, I recommend Members support the legislative consent motion in respect of the Shark Fin Bill. Diolch.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Rwy'n cynnig y cynnig. Mae'r arfer o dynnu esgyll siarcod yn farbaraidd ac yn niweidiol iawn i boblogaethau siarcod ar draws y byd. Mae'n arfer pysgota cwbl anghynaladwy, lle mae rhannau helaeth o garcasau siarcod yn cael eu taflu'n ôl i'r môr ar ôl tynnu'r esgyll gwerthfawr, a ddefnyddir yn bennaf mewn cymunedau Asiaidd.
Mae poblogaethau siarcod yn fyd-eang yn dirywio, a derbynnir yn eang fod yr arfer hwn yn cyfrannu'n sylweddol at hyn. Hoffwn i Gymru fod yn wlad sy'n gwarchod natur, ac yn arwain trwy esiampl. Mae'r rheoliad siarcod eisoes yn gwahardd tynnu esgyll siarcod ar fwrdd llongau'r DU sy'n gweithredu mewn dyfroedd morol. Bydd y Bil Esgyll Siarcod yn mynd ymhellach, ac yn gwahardd mewnforio ac allforio esgyll siarcod a dorrwyd ymaith a chynhyrchion sy'n cynnwys esgyll siarcod a dorrwyd ymaith. Mae'r gwaharddiad yn anfon neges glir i weddill y byd nad yw Cymru, ac yn wir, y DU, yn derbyn yr arfer hwn ac ni fydd yn cyfrannu at farchnad fyd-eang sydd ynghlwm â hyn.
Rwy'n cydnabod bod dibenion gwyddonol ac addysgol ar gyfer esgyll siarcod yng Nghymru, ac mae'r Bil yn caniatáu i Weinidogion Cymru roi tystysgrifau eithrio at y diben cyfyngedig hwn.
Mae'r ail gymal hefyd yn arwyddocaol, gan ei fod yn gwella'r darpariaethau y soniais amdanyn nhw yn y rheoliad ynghylch tynnu esgyll siarcod. Bydd y Bil yn gwahardd torri esgyll siarcod ar fwrdd llongau'r DU sy'n gweithredu y tu allan i ddyfroedd y DU, a llongau nad ydyn nhw yn rhai'r DU sy'n gweithredu yn nyfroedd y DU. Mae'r ddarpariaeth yn golygu bod yn rhaid i bob llong sy'n gweithredu yn y DU lanio pob siarc gydag esgyll ynghlwm yn naturiol wrth gorff y siarc. Bydd llongau'r DU sy'n gweithredu y tu allan i'r DU hefyd yn gweithredu yn unol â rheoliadau tebyg yn Ewrop.
Bydd y cymal olaf, sy'n nodi hyd a lled y Bil, yn parhau i fod wedi'i gadw'n ôl i'r Ysgrifennydd Gwladol. O ran y cymal hwn, rwyf wedi mynegi fy siom i'r Ysgrifennydd Gwladol yn dilyn diffyg ymgysylltu â Llywodraeth Cymru pan oedd y Bil yn cael ei ddrafftio gyntaf. Fel rwy'n deall, ychydig iawn o amser roddwyd i swyddogion ystyried y Bil a chwmpas y pwerau datganoledig cyn ei gyflwyno i Dŷ'r Cyffredin. Fodd bynnag, gyda'r Ysgrifennydd Gwladol yn cadw'r pwerau hyn, mae'n golygu na fydd posibilrwydd y bydd bwlch rheoleiddio rhwng y rheoliadau sy'n dechrau yn y DU ac mewn Llywodraethau datganoledig.
Felly, gyda hynny o'r neilltu, rwy'n falch o gael y cyfle i drafod gyda chi i gyd heddiw y Bil hwn, sy'n gam pwysig tuag at gadwraeth siarcod mewn cyfnod pan fo ein gwlad yn wynebu argyfwng natur. Rwy'n ymroddedig i amgylchedd morol sy'n lân, yn ddiogel, yn iach, yn gynhyrchiol ac yn fiolegol amrywiol. Rydyn ni wedi cyflawni cymaint yng Nghymru drwy gyfrwng cadwraeth forol, o'n rhwydwaith ardaloedd morol a ddiogelir, lle amddiffynnir 69 y cant o'n glannau a 50 y cant o holl ddyfroedd Cymru, ac mae hyn yn parhau i gynyddu, gyda'r cyhoeddiad a wnes i yn lansio'r broses o ddynodi'r parth cadwraeth forol.
Mae Cymru hefyd yn arwain y ffordd yn gyfrifol o ran moroedd glân. Cyflwynais Fil Diogelu'r Amgylchedd (Cynhyrchion Plastig Untro) (Cymru) ar 20 Medi 2022, a oedd yn Fil uchelgeisiol. Mae'r Bil yn mynd y tu hwnt i wahardd cyfres gychwynnol o gynhyrchion plastig untro a welir mewn rhannau eraill o'r DU, a Chymru yw'r genedl gyntaf yn y DU i gyflwyno cynllun ailgylchu ar gyfer offer pysgota ar ddiwedd ei oes. Mae'r cynllun hwn wedi casglu ac ailgylchu 2.4 tunnell o offer pysgota a allai fod wedi ei anfon i safleoedd tirlenwi fel arall.
A, Dirprwy Lywydd, byddwn yn gwneud mwy. Yn dilyn yr archwiliad bioamrywiaeth trylwyr a gomisiynwyd gennyf y llynedd, cyhoeddais gyfres o argymhellion y dylid eu hystyried er mwyn cyrraedd y targed 30x30. Ar hyn o bryd mae fy swyddogion yn dadansoddi'r fframwaith byd-eang newydd a gytunwyd yn COP15 ddiwedd mis Rhagfyr, i nodi pa gamau pellach sydd angen i ni eu cymryd i gyrraedd y targedau eraill yn ychwanegol at 30x30.
Ac yn ogystal â'r broses parth cadwraeth forol y soniais amdani'n gynharach, bydd Llywodraeth Cymru yn datblygu cynllun adfer cynefinoedd, gan ganolbwyntio ar gynefinoedd morfa heli a morwellt ar hyd arfordir Cymru. Rwyf hefyd wedi ymrwymo i strategaeth cadwraeth gwely'r môr, sydd bellach yn fwy nag erioed yn gwbl hanfodol yn wyneb y bygythiad cynyddol o ffliw adar.
Fodd bynnag, os oes arnom ni eisiau dangos i weddill y byd fod Cymru wedi ymrwymo i gadwraeth forol, mae angen i ni fynd y tu hwnt i'n blaenoriaethau domestig drwy gytuno i'r cynnig a gwahardd mewnforio ac allforio esgyll siarcod rhydd i Gymru a'r DU, sy'n anfon neges glir yn fy marn i nad ydyn ni'n cefnogi'r math hwn o arfer anghynaladwy sydd mor niweidiol i boblogaeth siarcod y byd. Felly, Dirprwy Lywydd, wrth gloi, rwy'n argymell Aelodau i gefnogi'r cynnig cydsyniad deddfwriaethol mewn cysylltiad â'r Bil Esgyll Siarcod. Diolch.
Galwaf ar Gadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a’r Cyfansoddiad, Huw Irranca-Davies. Chi eto. [Chwerthin.]
I call on the Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee, Huw Irranca-Davies. You again. [Laughter.]
Diolch, Dirprwy Lywydd. Thank you, again. We laid our report on the Welsh Government's memorandum in respect of the Shark Fins Bill this morning and we came to two conclusions within our report. We made two recommendations to the Welsh Government.
We agreed with the Minister's assessment that clauses 1, 2 and 3(5) of the Bill require the Senedd's consent. However, we note that the Welsh Government is of the view that the rest of the sub-clauses within clause 3—relating to the territorial extent of the Bill, the scope of regulations to be made under it, and its title—do not require the Senedd's consent as they are non-operative clauses. Minister, we take the view that if such clauses relate to other clauses in the Bill that require consent, then the consent of the Senedd should also be sought for these clauses. This is the first recommendation we made in our report.
Our second recommendation calls on the Welsh Government to share with us the memorandum of understanding it will be entering into with the UK Government on the commencement powers within clause 3 of the Bill. Now, we note that the Minister is content for the Secretary of State to retain these powers, so we would find it helpful to see the detail of how and when they will be used. So, we hope that can be accommodated. We also note that the Welsh Government is content for the Secretary of State to make regulations for saving and transitional provisions in a devolved area, by virtue of the powers within clause 3 of the Bill, and the Minister has explained this.
So, finally, we did conclude that, should the Welsh Government wish to legislate in the area of animal welfare in the future, it should do so by introducing legislation within the Senedd. This is a standard argument of ours. We acknowledge that the Bill subject to this legislative consent motion today has a very discrete purpose. However, since the Welsh Government has identified animal welfare as one of its priorities, it should take responsibility for introducing future legislation it deems necessary for that purpose in Wales, in the Senedd.
And, can I just say, by way of closing, as the former UK Minister who banned the last six vessels in the UK who actually took part still in shark finning, I commend this consent?
Diolch eto, Dirprwy Lywydd. Fe wnaethon ni gyflwyno ein hadroddiad ar femorandwm Llywodraeth Cymru mewn cysylltiad â'r Bil Esgyll Siarcod y bore yma ac fe ddaethon ni i ddau gasgliad yn ein hadroddiad. Fe wnaethon ni ddau argymhelliad i Lywodraeth Cymru.
Cytunwyd ag asesiad y Gweinidog bod angen cydsyniad y Senedd ar gymalau 1, 2 a 3(5) y Bil. Ond nodwn fod Llywodraeth Cymru o'r farn nad oes angen i weddill yr is-gymalau yng nghymal 3—yn ymwneud â graddau tiriogaethol y Bil, cwmpas y rheoliadau sydd i'w gwneud o dano, a'i deitl—gael cydsyniad y Senedd gan eu bod yn gymalau nad ydyn nhw'n weithredol. Weinidog, ein barn ni yw os yw cymalau o'r fath yn ymwneud â chymalau eraill yn y Bil sydd angen cydsyniad, yna dylid gofyn am gydsyniad y Senedd ar gyfer y cymalau hyn hefyd. Dyma'r argymhelliad cyntaf i ni ei wneud yn ein hadroddiad.
Mae ein hail argymhelliad yn galw ar Lywodraeth Cymru i rannu'r memorandwm cyd-ddealltwriaeth y bydd yn rhan ohono gyda Llywodraeth y DU ar y pwerau cychwyn yng nghymal 3 y Bil. Nawr, nodwn fod y Gweinidog yn fodlon i'r Ysgrifennydd Gwladol gadw'r pwerau hyn yn ôl, felly byddai'n ddefnyddiol i weld manylion sut a phryd y cânt eu defnyddio. Felly, gobeithiwn y gellir darparu ar gyfer hynny. Rydyn ni hefyd yn nodi bod Llywodraeth Cymru yn fodlon i'r Ysgrifennydd Gwladol wneud rheoliadau ar gyfer darpariaethau arbed a throsiannol mewn maes datganoledig, yn rhinwedd y pwerau yng nghymal 3 y Bil, ac mae'r Gweinidog wedi esbonio hyn.
Felly, yn olaf, fe ddaethon ni i'r casgliad, pe bai Llywodraeth Cymru eisiau deddfu ym maes lles anifeiliaid yn y dyfodol, y dylai wneud hynny drwy gyflwyno deddfwriaeth yn y Senedd. Mae hon yn ddadl safonol sydd gennym. Rydyn ni'n cydnabod bod gan y Bil sy'n ddarostyngedig i'r cynnig cydsyniad deddfwriaethol hwn heddiw ddiben penodol iawn. Ond ers i Lywodraeth Cymru nodi lles anifeiliaid fel un o'i blaenoriaethau, dylai gymryd cyfrifoldeb am gyflwyno deddfwriaeth yn y dyfodol y mae'n ystyried yn angenrheidiol i'r diben hwnnw yng Nghymru, yn y Senedd.
Ac, a gaf i ddweud, wrth gloi, fel cyn-Weinidog y DU a waharddodd y chwe llong olaf yn y DU a fu'n tynnu esgyll siarcod, fy mod i'n canmol y cydsyniad hwn?
Can I just say we're really on the same page here, Minister? I would like to say from the outset that the Shark Fins Bill has the full support of our group. Shark finning is one of the biggest threats to shark conservation. The annual number of sharks killed globally by the practice is estimated to be around 97 million. And it was with surprise, even to me, that I learned the volume of shark fins brought into ports around the UK. The regulatory triage assessment has identified 125 ports across the UK reportedly handling shark and dogfish, with Milford Haven and Swansea in the top 10 ports, with 219 landings worth £59,641 and £20,708 respectively. Since 2018, records indicate that the UK exported a maximum of 12 tonnes of shark fins, valued at £216,000, predominantly to Spain and other countries within Europe.
Clause 1 prohibits the import and export of shark fins, parts of shark fins, or things containing them into or from the United Kingdom, following their entry into or removal from Great Britain. As you have rightly stated in the LCM, the Bill as currently drafted sends a key message that shark finning is unacceptable and that, here in Wales, we all want to distance ourselves from it. Should we not support this legislation, bearing in mind that there is no comparable Senedd Bill planned in the short or medium term, Wales would be in the bizarre situation in which our ports could be targeted for imports, with onward distribution into the rest of the UK, and that is quite difficult to prevent.
Clause 2 addresses an injustice and provides a common-sense solution. And I hope even Plaid Cymru will agree that it is unacceptable that the prohibition on shark finning under the shark finning regulation does not apply to fishing vessels that are both non-UK and non-EU in UK maritime waters. The legislation is an excellent example of positive co-operation by a Welsh MP, Christina Rees, and the Department for Environment, Food and Rural Affairs. The Economy, Trade and Rural Affairs Committee sees no reason to object to the Senedd agreeing to the LCM, and I think it appropriate for us all as Members here to support this today to help send a clear message that this Welsh Parliament does not and will not support shark finning. Diolch.
A gaf i ddim ond dweud ein bod ni yn wir yn gytûn yn hyn o beth, Gweinidog? Hoffwn ddweud o'r cychwyn cyntaf fod gan y Bil Esgyll Siarcod gefnogaeth lawn ein grŵp. Tynnu esgyll siarcod yw un o'r bygythiadau mwyaf i gadwraeth siarcod. Amcangyfrifir y lladdir tua 97 miliwn o siarcod bob blwyddyn yn fyd-eang gan yr arfer yma. A gyda syndod, hyd yn oed i mi, y dysgais am faint o esgyll siarcod y daethpwyd â nhw i borthladdoedd o amgylch y DU. Mae'r asesiad brysbennu rheoleiddiol wedi nodi 125 o borthladdoedd ar draws y DU sydd wedi trin siarcod a morgwn, gydag Aberdaugleddau ac Abertawe yn y 10 porthladd uchaf, gyda 219 o laniadau gwerth £59,641 a £20,708 yn y drefn honno. Ers 2018, mae cofnodion yn dangos bod y DU wedi allforio uchafswm o 12 tunnell o esgyll siarcod, gwerth £216,000, yn bennaf i Sbaen a gwledydd eraill yn Ewrop.
Mae cymal 1 yn gwahardd mewnforio ac allforio esgyll siarcod, rhannau o esgyll siarcod, neu bethau sy'n eu cynnwys i mewn neu o'r Deyrnas Unedig, ar ôl iddyn nhw gael mynediad i Brydain Fawr neu adael Prydain Fawr. Fel yr ydych chi wedi datgan yn gywir yn y memorandwm cydsyniad deddfwriaethol, mae'r Bil fel y'i drafftiwyd ar hyn o bryd yn anfon neges allweddol bod tynnu esgyll siarcod yn annerbyniol a'n bod ni, yma yng Nghymru, i gyd eisiau ymbellhau oddi wrtho. Oni ddylem gefnogi'r ddeddfwriaeth hon, gan gofio nad oes Bil Senedd tebyg wedi'i gynllunio yn y tymor byr na'r tymor canolig, byddai Cymru yn y sefyllfa ryfedd pryd gellid targedu ein porthladdoedd ar gyfer mewnforion, a dosbarthu ymlaen i weddill y DU, ac mae hynny'n eithaf anodd ei atal.
Mae cymal 2 yn mynd i'r afael ag anghyfiawnder ac yn darparu datrysiad synnwyr cyffredin. Ac rwy'n gobeithio y bydd hyd yn oed Plaid Cymru'n cytuno ei bod hi'n annerbyniol nad yw'r gwaharddiad ar dynnu esgyll siarcod o dan y rheoliad tynnu esgyll siarcod yn berthnasol i longau pysgota nad ydynt o'r DU nac o'r UE yn nyfroedd morol y DU. Mae'r ddeddfwriaeth yn enghraifft wych o gydweithio cadarnhaol gan AS o Gymru, Christina Rees, ac Adran yr Amgylchedd, Bwyd a Materion Gwledig. Nid yw'r Pwyllgor Economi, Masnach a Materion Gwledig yn gweld unrhyw reswm dros wrthwynebu i'r Senedd gytuno i'r cynnig cydsyniad deddfwriaethol, ac rwy'n credu ei bod hi'n briodol i ni i gyd fel Aelodau yma gefnogi hyn heddiw i helpu i anfon neges glir nad yw'r Senedd Cymru hon yn cefnogi tynnu esgyll siarcod, ac na wnaiff hi hynny. Diolch.
Rydyn ni'n cytuno, wrth gwrs, efo datganiad olaf Janet Finch-Saunders yn fanna. Dydyn ni ddim yn gwrthwynebu mewn egwyddor cynnwys y Bil. Yn wir, wrth ystyried record dda y Senedd yma wrth hyrwyddo'r argyfwng natur, roedd yna gyfle i ni arwain yn y maes yma. Mae'n bechod, felly, ein bod ni wedi methu gweld Bil Cymreig ac yn gorfod gadael i San Steffan ddeddfu ar fater datganoledig.
Ond, mi ydyn ni'n gwrthwynebu hwn ar sail y ffaith mai cydsyniad deddfwriaethol arall ydyw yn tramgwyddo ar hawliau datganoledig Cymru. Ac, fel y clywson ni, mae yna ddiffyg ymgynghori wedi bod ar hyn, yn golygu bod llais Cymru wedi cael ei hanwybyddu a bod Cymru yn fudan unwaith eto. Felly, ar sail hynny, mi fyddwn ni'n gwrthwynebu'r cynnig yma.
We, of course, agree with the final statement made by Janet Finch-Saunders there. We don't oppose in principle the content of the Bill. Indeed, in considering the good record of this Parliament in promoting the nature emergency, there was an opportunity for us to lead the way in this area, and it's a shame therefore that we haven't seen a Welsh Bill and have had to let Westminster legislate in a devolved area.
But, we do oppose this on the basis of the fact that it is another LCM, again trampling on the devolved rights of Wales. And, as we heard, there has been a lack of consultation, and this has meant that the Welsh voice has been ignored and Wales has been left mute once again. So, on that basis, we will be opposing this motion.
Galwaf ar y Gweinidog i ymateb.
I call on the Minister to reply.
Diolch, Dirprwy Lywydd. I want to thank Members for their contributions today.
Just to address a couple of the very specific points—and I thank the committe, Huw, for its rapid work on this, as always—I'm afraid I do not accept the recommendation or conclusion that clause 3 of the Bill would amount to a relevant provision for the purposes of Standing Order 29. Aside from clause 3(5), clause 3 contains technical provisions that are concerned with how the Bill works, rather than substantive provisions. And, as a matter of practice, Welsh Government do not generally include non-operative clauses within the LCM, which you acknowledged in your response, I think.
On the MOU, I absolutely do accept that recommendation and, as soon as the MOU has been agreed, it will be shared with the Senedd. And I completely agree with your rationale for that.
In terms of why the Bill, why not a Welsh Bill, this is a private Member's Bill. If we had decided to take the path that Plaid Cymru were outlining, then we would have had a regulatory gap and what Janet Finch-Saunders mentioned would have come to pass: we would have had landings here in Wales, which we would not have been able to stop while we had a regulatory gap. So, as this was a private Member's Bill, it makes a great deal of sense to line up the regulatory process to make sure there isn't a gap. I completely agree that that's the right thing to do and I'm very much asking Members to support this today. However, I will say that it would be much better if the UK Government did consult us properly in the process of this. We would be able to reach much better conclusions together than we do when we find things out the day before. So, whilst I absolutely agree with the import of this Bill, the way that we found out about it from the UK Government is not optimal. So, if you want to send that message back, Janet, that would be very helpful indeed.
But in summation, Deputy Llywydd, the Bill sent a clear message to the rest of the world that we do not support this fishing practice, which is so damaging to the global shark populations. I therefore move the motion and ask that all Members support it. Diolch.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Hoffwn ddiolch i'r Aelodau am eu cyfraniadau heddiw.
Dim ond i fynd i'r afael â rhai o'r pwyntiau penodol iawn—a diolch i'r pwyllgor, Huw, am ei waith cyflym ar hyn, fel bob amser—mae gen i ofn nad ydw i'n derbyn yr argymhelliad na'r casgliad y byddai cymal 3 y Bil yn gyfystyr â darpariaeth berthnasol at ddibenion Rheol Sefydlog 29. Ar wahân i gymal 3(5), mae cymal 3 yn cynnwys darpariaethau technegol sy'n ymwneud â sut mae'r Bil yn gweithio, yn hytrach na darpariaethau sylweddol. Ac, fel mater o ymarfer, nid yw Llywodraeth Cymru ar y cyfan yn cynnwys cymalau nad ydyn nhw'n weithredol yn y memorandwm cydsyniad deddfwriaethol, y gwnaethoch chi gydnabod yn eich ymateb chi, rwy'n credu.
O ran y memorandwm cyd-ddealltwriaeth, rydw i'n derbyn yr argymhelliad hwnnw yn llwyr a chyn gynted ag y bo'r memorandwm cyd-ddealltwriaeth wedi'i gytuno, caiff ei rannu gyda'r Senedd. Ac rwy'n cytuno'n llwyr â'ch rhesymeg dros hynny.
O ran pam y mae'r Bil, pam ddim Bil Cymreig, Bil Aelod preifat yw hwn. Pe baem ni wedi penderfynu dilyn y llwybr yr oedd Plaid Cymru yn ei amlinellu, yna byddai gennym ni fwlch rheoleiddio a'r sefyllfa y soniodd Janet Finch-Saunders amdani: byddem wedi gweld glaniadau yma yng Nghymru na fyddem wedi gallu eu stopio tra bod gennym ni fwlch rheoleiddiol. Felly, gan mai Bil Aelod preifat oedd hwn, mae'n gwneud llawer iawn o synnwyr i gyd-fynd â'r broses reoleiddio i wneud yn siŵr nad oes bwlch. Rwy'n cytuno'n llwyr mai dyna'r peth iawn i'w wneud ac rwy'n galw'n daer ar i Aelodau gefnogi hyn heddiw. Fodd bynnag, byddaf yn dweud y byddai'n llawer gwell pe bai Llywodraeth y DU yn ymgynghori'n iawn â ni yn y broses o wneud hyn. Byddem yn gallu dod i gasgliadau llawer gwell gyda'n gilydd nag yr ydym yn ei wneud pan fyddwn yn darganfod pethau'r diwrnod cynt. Felly, er fy mod yn cytuno'n llwyr â mewnforio'r Bil hwn, nid yw'r ffordd y gwnaethon ni ddod i wybod amdano gan Lywodraeth y DU yn ddelfrydol. Felly, os hoffech chi anfon y neges honno'n ôl, Janet, byddai hynny o gymorth mawr yn wir.
Ond i grynhoi, Dirprwy Lywydd, anfonodd y Bil neges glir i weddill y byd nad ydym yn cefnogi'r arfer hon o bysgota, sydd mor niweidiol i boblogaethau siarcod y byd. Rwy'n cynnig y cynnig felly ac yn gofyn i bob Aelod ei gefnogi. Diolch.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrnyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes. Felly, gohiriaf y bleidlais ar y cynnig tan y cyfnod pleidleisio.
The proposal is to agree the motion. Does any Member object? [Objection.] There is objection. Therefore, I will defer voting under this item until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Eitem 12, cynnig cydsyniad deddfwriaethol ar y Bil Technoleg Enetig (Bridio Manwl). Galwaf ar y Gweinidog materion gwledig a gogledd Cymru i wneud y cynnig—Lesley Griffiths.
Item 12, a legislative consent motion on the Genetic Technology (Precision Breeding) Bill. I call on the Minister for rural affairs and north Wales to move the motion—Lesley Griffiths.
Cynnig NDM8177 Lesley Griffiths
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 29.6, yn cytuno y dylai Senedd y DU ystyried y darpariaethau yn y Bil Technoleg Enetig (Bridio Manwl) i’r graddau y maent yn dod o fewn cymhwysedd deddfwriaethol y Senedd.
Motion NDM8177 Lesley Griffiths
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 29.6, agrees that provisions in the Genetic Technology (Precision Breeding) Bill, in so far as they fall within the legislative competence of the Senedd, should be considered by the UK Parliament.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Thank you, Deputy Presiding Officer. I move the motion. I'm extremely disappointed to have to address the precision breeding Bill today. This Bill lifts certain types of gene-editing technologies out of the current definition of genetically modified organisms and the associated legal requirements. Although an England-only Bill, it will create unavoidable consequences for Wales and will undermine the devolution settlement.
When exploring this policy, the UK Government could have engaged the framework process, which was set up to facilitate four-nation collaboration and co-operation after our exit from the European Union. They chose not to. Instead, they pressed ahead with the Bill without acknowledging the implications for Wales and other devolved countries. Members will see in the memorandum we laid that we recommend withholding consent. Members will also note that the Welsh Government's view is that the entire Bill requires Senedd consent due to the effect of the United Kingdom Internal Market Act 2020.
At this point, I would like to say that I'm grateful for the important work done by the Legislation, Justice and Constitution Committee to scrutinise the LCM and the Bill, despite the limited time for consideration. I note that in its report, the LJC committee questions whether this Bill is suitable for consideration under Standing Order 29. For the reasons I will outline today, it's the Welsh Government's view that this Bill does make relevant provision in relation to Wales. It is a relevant Bill for the purposes of the consent process. However, more broadly, I support their call for review of the Standing Orders to ensure they are clear and fit for purpose. The Bill and the operation of the UK Internal Market Act do mean, in some cases, that provisions of this Bill will displace Welsh law.
I want to now examine the proposed policy objectives of the Bill. According to the UK Government, the Bill will modernise the genetic modification regulatory framework. They argue it will reduce regulatory and financial burdens and it will make it easier to use new genetic technologies to develop new plants and animals in response to the dual emergencies of climate change and biodiversity loss. These are laudable aims and the Welsh Government has always supported scientific research. It is right to review our laws in response to scientific advancements and new evidence. However, a headlong rush to deregulate, without consulting the other UK nations, is not the right approach. Policy that has significant long-term consequences should be made in a measured and considered way, and we should follow the principles set out in the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015. The Bill sets out a new regulatory framework for gene-edited organisms—so-called precision-bred organisms. If the Bill is passed, it will be easier to release precision-bred plants and animals into the environment. It will be easier to market them and to use them in food.
What does this mean for Wales? The UK Internal Market Act will apply to sales of precision-bred organisms across Great Britain. We've been working to understand the complex way the precision breeding Bill will interact with UKIMA. There are still many important, unanswered questions. However, it is clear that precision-bred products produced in England will be allowed on the Welsh market without needing to comply with the GM requirements set out in Welsh law. This totally undermines devolution. The Bill will establish a new regulatory framework for the authorisation of precision-bred organisms and safety assessment of precision-bred foods. In practical terms, this will create a dual enforcement approach in Wales, which both businesses and enforcement bodies will need to navigate.
I want to set out the specific arguments for not recommending consent. Firstly, Welsh law restricts the marketing of GM plants and animals. However, as I've already set out, UKIMA means Welsh law will not apply to precision-bred plants and animals when they are brought into Wales from England. So, a precision-bred tomato could be sold in your local shop or your supermarket, and precision-bred animals in your local pet shop. It is very clear to me that Welsh law will be undermined and displaced, and I note the LJC Committee agreed with our analysis of the effects of UKIMA in its report. In its report, the committee also questions whether our analysis of the effects of UKIMA on this Bill is different to that of the Environmental Protection (Single-use Plastic Products) (Wales) Bill. Although these Bills are different, our approach is consistent. Where the Senedd legislates, they do so free of UKIMA, so primary Senedd legislation in a devolved area can be made free from the requirements of UKIMA. This means the Senedd could correct the position caused by this Bill by making new primary legislation here in Wales. However, we should not need to do so, and our existing law should be respected.
Secondly, the UK is choosing not to mandate labelling of precision-bred organisms. Research by the Food Standards Agency clearly shows most consumers want to know if they are purchasing food containing precision-bred ingredients. However, this is only possible with mandated labelling. Welsh consumers should be able to choose whether to buy these products, but this view is not shared by the UK Government. Furthermore, without labelling or traceability, it would be very difficult for enforcement bodies to enforce the appropriate regulatory regime here in Wales.
Thirdly, I am concerned about the effect that Bill will have on organic producers and international trade. Welsh food and drink exports were worth £640 million in 2021. In that year, Wales had the largest year-on-year percentage increase in the value of food and drink exports when compared with England, Scotland and Northern Ireland. This is something to be celebrated, and I'm sure all colleagues will agree that Welsh food and drink has gone from strength to strength over the last decade. However, this Bill may bring about practical challenges and costs for businesses exporting precision-bred products. Once precision-bred organisms are in full circulation, how will businesses know and how will they be able to demonstrate their products are free of GM?
Finally, key parts of the Bill—including the regulation of precision-bred animals—are to be set out in future secondary legislation. This makes it very difficult to know how these powers will be exercised and what the further effect will be on Wales. Worryingly, this includes welfare standards for precision-bred animals. Animal welfare is devolved, and these animals could be sold in Wales. However, we will have very little influence on those welfare standards.
I'm also concerned by the lack of scrutiny to which this secondary legislation may be subject, and the extent to which we will be able to object to UK legislation that falls within Senedd competence. I therefore ask Members to withhold consent for this Bill.
Diolch. Rwy'n cynnig y cynnig. Rwy'n hynod siomedig o orfod ymdrin â'r Bil bridio manwl heddiw. Mae'r Bil hwn yn codi rhai mathau o dechnolegau golygu genynnau o'r diffiniad cyfredol o organebau a addaswyd yn enetig a'r gofynion cyfreithiol cysylltiedig. Er ei fod yn Fil ar gyfer Lloegr yn unig, bydd yn creu canlyniadau anochel i Gymru ac fe fydd yn tanseilio'r setliad datganoli.
Wrth archwilio'r polisi hwn, gallai Llywodraeth y DU fod wedi ymgysylltu â'r broses fframwaith, a sefydlwyd i hwyluso cydweithio a chydweithredu rhwng y pedair gwlad ar ôl i ni adael yr Undeb Ewropeaidd. Fe ddewison nhw beidio. Yn hytrach, fe wnaethon nhw fwrw ymlaen â'r Bil heb gydnabod y goblygiadau i Gymru a gwledydd datganoledig eraill. Bydd Aelodau yn gweld yn y memorandwm a gyflwynwyd gennym ni ein bod yn argymell atal cydsyniad. Bydd Aelodau hefyd yn gweld mai barn Llywodraeth Cymru yw bod angen cydsyniad y Senedd ar y Bil i gyd oherwydd effaith Deddf Marchnad Fewnol y Deyrnas Unedig 2020.
Ar y pwynt hwn, hoffwn ddweud fy mod yn ddiolchgar am y gwaith pwysig a wnaed gan y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad i graffu ar y memorandwm cydsyniad deddfwriaethol a'r Bil, er gwaethaf yr amser cyfyngedig i'w ystyried. Nodaf, yn ei adroddiad, fod y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad yn cwestiynu a yw'r Bil hwn yn addas i'w ystyried o dan Reol Sefydlog 29. Am y rhesymau y byddaf yn eu hamlinellu heddiw, barn Llywodraeth Cymru yw bod y Bil hwn yn gwneud darpariaeth berthnasol mewn cysylltiad â Chymru. Mae'n Fil perthnasol at ddibenion y broses gydsynio. Fodd bynnag, yn ehangach, rwy'n cefnogi eu cais i adolygu'r Rheolau Sefydlog er mwyn sicrhau eu bod yn glir ac yn addas i'r diben. Mae'r Bil a gweithrediad Deddf Marchnad Fewnol y DU yn golygu, mewn rhai achosion, y bydd darpariaethau'r Bil hwn yn disodli cyfraith Cymru.
Rwyf nawr eisiau archwilio amcanion polisi arfaethedig y Bil. Yn ôl Llywodraeth y DU, bydd y Bil yn moderneiddio'r fframwaith rheoleiddio addasu genetig. Maen nhw'n dadlau y bydd yn lleihau baich rheoleiddio ac ariannol ac y bydd yn ei gwneud hi'n haws defnyddio technolegau genetig newydd i ddatblygu planhigion ac anifeiliaid newydd mewn ymateb i argyfyngau deuol newid hinsawdd a cholli bioamrywiaeth. Dyma nodau canmoladwy ac mae Llywodraeth Cymru wastad wedi cefnogi ymchwil wyddonol. Mae'n iawn adolygu ein cyfreithiau mewn ymateb i ddatblygiadau gwyddonol a thystiolaeth newydd. Fodd bynnag, nid rhuthr penrhydd i ddadreoleiddio, heb ymgynghori â chenhedloedd eraill y DU, yw'r dull cywir. Dylid llunio polisi sydd â chanlyniadau hirdymor sylweddol mewn ffordd bwyllog ac ystyriol, a dylem ddilyn yr egwyddorion a nodir yn Neddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015. Mae'r Bil yn nodi fframwaith rheoleiddio newydd ar gyfer organebau yr addesir eu gennynnau—organebau a fridiwyd yn fanwl, fel y'i gelwir. Os caiff y Bil ei basio, bydd yn haws rhyddhau planhigion ac anifeiliaid a fridiwyd yn fanwl i'r amgylchedd. Bydd hi'n haws eu marchnata nhw a'u defnyddio mewn bwyd.
Beth mae hyn yn ei olygu i Gymru? Bydd Deddf Marchnad Fewnol y DU yn berthnasol i werthiant organebau a fridiwyd yn fanwl ar draws Prydain Fawr. Rydyn ni wedi bod yn gweithio i ddeall y ffordd gymhleth y bydd y Bil bridio manwl yn rhyngweithio ag UKIMA. Mae llawer o gwestiynau pwysig heb eu hateb o hyd. Fodd bynnag, mae'n amlwg y caniateir cynhyrchion bridio manwl, sydd wedi'u cynhyrchu yn Lloegr, ar y farchnad Gymreig heb orfod cydymffurfio â'r gofynion addasu genynol a nodir yng nghyfraith Cymru. Mae hyn yn tanseilio datganoli yn llwyr. Bydd y Bil yn sefydlu fframwaith rheoleiddio newydd ar gyfer awdurdodi organebau a fridiwyd yn fanwl ac asesiad diogelwch i fwydydd a fridiwyd yn y modd hwn. Yn ymarferol, bydd hyn yn creu dull gorfodi deuol yng Nghymru, y bydd angen i fusnesau a chyrff gorfodi ymdopi ag ef.
Hoffwn nodi'r dadleuon penodol dros beidio argymell cydsyniad. Yn gyntaf, cyfraith Cymru sy'n cyfyngu ar farchnata planhigion ac anifeiliaid wedi eu haddasu yn enetig. Fodd bynnag, fel yr wyf eisoes wedi'i nodi, mae UKIMA yn golygu na fydd cyfraith Cymru yn berthnasol i blanhigion ac anifeiliaid a fridiwyd yn fanwl pan gânt eu cludo i Gymru o Loegr. Felly, gellid gwerthu tomatos a fridiwyd yn fanwl yn eich siop leol neu eich archfarchnad, ac anifeiliaid a fridiwyd yn fanwl yn eich siop anifeiliaid anwes lleol. Mae'n amlwg iawn i mi y bydd cyfraith Cymru yn cael ei thanseilio a'i dadleoli, a nodaf i'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a’r Cyfansoddiad gytuno â'n dadansoddiad o effeithiau UKIMA yn ei adroddiad. Yn ei adroddiad, mae'r pwyllgor hefyd yn cwestiynu os yw ein dadansoddiad o effeithiau UKIMA ar y Bil hwn yn wahanol i'r Bil Diogelu'r Amgylchedd (Cynhyrchion Plastig Untro) (Cymru). Er bod y Biliau hyn yn wahanol, mae ein hymagwedd yn gyson. Pan fo'r Senedd yn deddfu, maen nhw'n gwneud hynny'n rhydd o UKIMA, felly gellir gwneud deddfwriaeth Senedd sylfaenol mewn maes datganoledig yn rhydd o ofynion UKIMA. Mae hyn yn golygu y gallai'r Senedd gywiro safbwynt y Bil hwn drwy wneud deddfwriaeth sylfaenol newydd yma yng Nghymru. Fodd bynnag, ni ddylai fod angen i ni wneud hynny, a dylid parchu ein cyfraith bresennol.
Yn ail, mae'r DU yn dewis peidio â gorfodi labelu organebau a fridiwyd yn fanwl. Mae ymchwil gan yr Asiantaeth Safonau Bwyd yn dangos yn glir fod y rhan fwyaf o ddefnyddwyr eisiau gwybod a ydyn nhw'n prynu bwyd sy'n cynnwys cynhwysion a fridiwyd yn fanwl. Fodd bynnag, dim ond gyda labelu gorfodol y mae hyn yn bosibl. Dylai defnyddwyr o Gymru allu dewis a ydynt yn prynu'r cynhyrchion hyn, ond nid yw Llywodraeth y DU yn rhannu'r farn hon. Ymhellach, heb labelu nac olrhain, byddai'n anodd iawn i gyrff gorfodi orfodi'r drefn reoleiddio briodol yma yng Nghymru.
Yn drydydd, rwy'n pryderu am effaith y Bil ar gynhyrchwyr organig a masnach ryngwladol. Roedd allforion bwyd a diod o Gymru werth £640 miliwn yn 2021. Yn y flwyddyn honno, Cymru oedd â'r cynnydd canrannol mwyaf flwyddyn ar ôl blwyddyn yng ngwerth allforion bwyd a diod o gymharu â Lloegr, yr Alban a Gogledd Iwerddon. Mae hyn yn rhywbeth i'w ddathlu, ac rwy'n siŵr y bydd pob cyd-Aelod yn cytuno bod bwyd a diod o Gymru wedi mynd o nerth i nerth dros y ddegawd ddiwethaf. Fodd bynnag, gall y Bil hwn arwain at heriau a chostau ymarferol i fusnesau sy'n allforio cynhyrchion a fridiwyd yn fanwl. Unwaith y bydd organebau a fridiwyd yn fanwl mewn cylchrediad llawn, sut bydd busnesau'n gwybod a sut y byddant yn gallu dangos nad yw eu cynhyrchion wedi eu haddasu yn enetig?
Yn olaf, mae rhannau allweddol o'r Bil—gan gynnwys rheoleiddio anifeiliaid a fridiwyd yn fanwl—i'w nodi mewn is-ddeddfwriaeth yn y dyfodol. Mae hyn yn ei gwneud hi'n anodd iawn gwybod sut y caiff y pwerau hyn eu harfer a beth fydd yr effaith bellach ar Gymru. Yn bryderus, mae hyn yn cynnwys safonau lles ar gyfer anifeiliaid a fridiwyd yn fanwl. Mae lles anifeiliaid wedi'i ddatganoli, a gallai'r anifeiliaid hyn gael eu gwerthu yng Nghymru. Fodd bynnag, ychydig iawn o ddylanwad a gawn ar y safonau lles hynny.
Rwyf hefyd yn bryderus ynghylch y diffyg craffu y gallai'r is-ddeddfwriaeth hon fod yn destun iddo, ac i ba raddau y byddwn yn gallu gwrthwynebu deddfwriaeth y DU sy'n dod o fewn cymhwysedd y Senedd. Felly, rwy'n gofyn i Aelodau atal cydsyniad ar gyfer y Bil hwn.
Galwaf ar Gadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad, Huw Irranca-Davies.
I call on the Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee, Huw Irranca-Davies.
Diolch, Dirprwy Lywydd. We laid our report on this LCM immediately after our meeting yesterday afternoon. The Minister will know we had very little time to consider the memorandum, given that it was laid on 8 December 2022, and we were asked to report by 16 January 2023. That period only included 11 days when the Senedd was sitting, but we've managed to turn it round. We do acknowledge what's been explained to us, that the UK Government's lack of engagement with the Welsh Government on this Bill has contributed to this, and we're disappointed with that, clearly. However, we remain to be convinced that the lack of inter-governmental engagement on this can fully excuse or fully explain the near seven-month delay in the Welsh Government laying the legislative consent memorandum before the Senedd. It has resulted in the time available for meaningful scrutiny to be severely restricted. So, not surprisingly, we've concluded that the delay in laying the memorandum was unacceptable, and it regrettably has prevented Members of the Senedd from undertaking fully the legitimate scrutiny functions in a reasonable period of time, including potentially taking evidence from the Minister and from stakeholders.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Fe wnaethon ni gyflwyno ein hadroddiad ar y memorandwm cydsyniad deddfwriaethol hwn yn syth ar ôl ein cyfarfod brynhawn ddoe. Bydd y Gweinidog yn gwybod mai ychydig iawn o amser oedd gennym i ystyried y memorandwm, o ystyried y cafodd ei gyflwyno ar 8 Rhagfyr 2022, a gofynnwyd i ni adrodd erbyn 16 Ionawr 2023. Dim ond 11 diwrnod oedd yn y cyfnod hwnnw pan oedd y Senedd yn cyfarfod, ond rydyn ni wedi llwyddo i wneud hynny. Rydyn ni'n cydnabod yr hyn sydd wedi'i esbonio i ni, bod diffyg ymgysylltu Llywodraeth y DU â Llywodraeth Cymru ar y Bil hwn wedi cyfrannu at hyn, ac rydym yn siomedig ynghylch hynny, yn amlwg. Fodd bynnag, rydym yn dal heb ein hargyhoeddi y gall y diffyg ymgysylltu rhynglywodraethol ar hyn esgusodi'n llawn neu egluro'n llawn yr oedi agos at saith mis a fu cyn i Lywodraeth Cymru gyflwyno'r memorandwm cydsyniad deddfwriaethol gerbron y Senedd. Mae wedi arwain at gyfyngu difrifol ar yr amser sydd ar gael i graffu'n ystyrlon. Felly, nid yw'n syndod ein bod ni wedi dod i'r casgliad bod yr oedi wrth gyflwyno'r memorandwm yn annerbyniol, ac yn anffodus mae wedi atal Aelodau o'r Senedd rhag ymgymryd â'r swyddogaethau craffu dilys yn llawn mewn cyfnod rhesymol, gan gynnwys o bosibl gymryd tystiolaeth gan y Gweinidog a gan randdeiliaid.
Our report notes the Welsh Government’s view that the Bill makes relevant provision in relation to Wales as a result of the United Kingdom Internal Market Act 2020, or UKIMA, as I will now refer to it, and specifically that its requirements mean that the provisions in the Bill will allow the sale and marketing of PBOs—precision-bred organisms—in Wales, which is currently prohibited by Welsh legislation. The Welsh Government concludes that, by virtue of UKIMA, the provisions of the Bill are made for a purpose that is within the legislative competence of the Senedd. Now, we agree with the Welsh Government’s analysis that the effect of UKIMA will be that PBOs could be sold and marketed in Wales, despite existing Welsh law, if those PBOs are lawfully marketable in England. However, and this comes to the crux of it, Standing Order 29 applies where a Bill makes provision 'in relation to Wales'. Unless it modifies the legislative competence of the Senedd, which is not the case in relation to this Bill, it must also make provision for any purpose
'within the legislative competence of the Senedd'.
The substantive clauses of this Bill are limited in their application to England only. Its provisions do not, in our view, apply 'in relation to Wales' so as to engage Standing Order 29. In addition, the Senedd does not have the legislative competence to legislate as to the sale and marketing of PBOs in England so as to render the Bill as making provision
'within the legislative competence of the Senedd'.
In our view, the effect of UKIMA is engaged only by virtue of the Bill becoming an Act and coming into force, and is not a legislative competence issue for the purpose of Standing Order 29, and I'll come to a possible way forward subsequently. We recognise and accept that UKIMA has wider ramifications for Welsh policy. However, the effect of the mutual recognition principle provided for in UKIMA is a separate issue from that of competence and, as a consequence, separate from Standing Order 29. We also note, and this is an important point, that the Welsh Government could have used other Standing Orders as a means of debating the subject matter of the memorandum, which the Minister has explained is vital to debate here in the Senedd. So, we therefore disagree with the statement contained in paragraph 9 of the memorandum that the Genetic Technology (Precision Breeding) Bill
'is a relevant bill as it makes relevant provision in relation to Wales because of the United Kingdom Internal Market Act 2020',
and I've explained why already. Accordingly, we concluded that the Senedd’s consent is not required for the Genetic Technology (Precision Breeding) Bill.
Before closing, I'd like to highlight that we are surprised—and we raised this with the Counsel General yesterday in an evidence session—that the Welsh Government’s analysis of the effect of UKIMA on existing Welsh law, in the context of the introduction in the UK Parliament of this England-only Bill, appears different to its analysis of the effect of UKIMA on its own Environmental Protection (Single-use Plastic Products) (Wales) Bill, when we were told that UKIMA in that aspect 'does not bite' on the Bill and therefore the subsequent Act. So, we therefore recommended that the Counsel General should write to the committee and explain why the Welsh Government is of the view that UKIMA will affect existing Welsh law as a consequence of the introduction of the Genetic Technology (Precision Breeding) Bill, but will not affect the Environmental Protection (Single-use Plastic Products) (Wales) Bill once it becomes law. I suspect, Counsel General, this will be something we'll be coming back to you on.
Our second recommendation—apologies, Dirprwy Lywydd, I'll pull this to a close very quickly—concerns an important issue, relating to UKIMA, that the Minister has touched on. It's vital to ensure that laws to be made in Wales, or Welsh law that's already on the statute book, are effective. It's also important to consider whether law made outside Wales impacts on the purpose and effect of Welsh law. So, we therefore do recommend—and I welcome the Minister's positive response on this—that the Business Committee should ensure that the Senedd’s Standing Orders are reviewed and amended at the earliest opportunity to ensure that they make appropriate provision to ensure the practical effect of UKIMA, which is now upon us and we'll see more of it, is taken into account when considering, for example, Bills under Standing Orders 26, 26A, 26B and 26C and when legislation passing through all legislatures in the UK has an effect on subordinate legislation. Our argument is there is a different way to have this debate and to note it, and that Standing Order 29 is not the appropriate way.
Mae ein hadroddiad yn nodi barn Llywodraeth Cymru bod y Bil yn gwneud darpariaeth berthnasol mewn perthynas â Chymru o ganlyniad i Ddeddf Marchnad Fewnol y Deyrnas Unedig 2020, neu UKIMA, fel y byddaf yn cyfeirio ati yn awr, ac yn benodol bod ei gofynion yn golygu y bydd y darpariaethau yn y Bil yn caniatáu gwerthu a marchnata PBOs—organebau wedi’u bridio’n fanwl—yng Nghymru, sydd ar hyn o bryd wedi ei wahardd gan ddeddfwriaeth Cymru. Mae Llywodraeth Cymru yn dod i'r casgliad bod darpariaethau'r Bil yn cael eu gwneud at ddiben sydd o fewn cymhwysedd deddfwriaethol y Senedd, yn rhinwedd UKIMA. Nawr, rydym ni’n cytuno â dadansoddiad Llywodraeth Cymru mai effaith UKIMA fydd y gallai PBOs gael eu gwerthu a'u marchnata yng Nghymru, er gwaethaf cyfraith Cymru ar hyn o bryd, os yw’r PBOs hynny'n werthadwy yn gyfreithlon yn Lloegr. Fodd bynnag, ac mae hyn yn mynd at graidd y peth, mae Rheol Sefydlog 29 yn gymwys pan fo Bil yn darparu 'mewn perthynas â Chymru'. Oni bai ei fod yn addasu cymhwysedd deddfwriaethol y Senedd, nad yw'n wir mewn perthynas â'r Bil hwn, rhaid iddo hefyd wneud darpariaeth at unrhyw bwrpas
'o fewn cymhwysedd deddfwriaethol y Senedd'.
Mae cymalau sylweddol y Bil hwn yn gyfyngedig o ran eu cymhwysiad i Loegr yn unig. Nid yw ei ddarpariaethau, yn ein barn ni, yn gymwys 'mewn perthynas â Chymru' er mwyn cynnwys Rheol Sefydlog 29. Yn ogystal, nid oes gan y Senedd y cymhwysedd deddfwriaethol i ddeddfu o ran gwerthu a marchnata PBOs yn Lloegr er mwyn gwneud i’r Bil ddarparu
'o fewn cymhwysedd deddfwriaethol y Senedd'.
Yn ein barn ni, dim ond yn rhinwedd y Bil yn dod yn Ddeddf ac yn dod i rym y bydd effaith UKIMA yn weithredol, ac nid yw'n fater cymhwysedd deddfwriaethol at ddiben Rheol Sefydlog 29, a byddaf yn dod at ffordd bosibl ymlaen yn hwyrach. Rydym ni’n cydnabod ac yn derbyn bod gan UKIMA oblygiadau ehangach ar gyfer polisi Cymru. Fodd bynnag, mae effaith yr egwyddor cydnabyddiaeth gilyddol a ddarperir ar ei gyfer yn UKIMA yn fater ar wahân i gymhwysedd ac, o ganlyniad, ar wahân i Reol Sefydlog 29. Rydym ni hefyd yn nodi, ac mae hwn yn bwynt pwysig, y gallai Llywodraeth Cymru fod wedi defnyddio Rheolau Sefydlog eraill fel ffordd o drafod pwnc y memorandwm, y mae'r Gweinidog wedi egluro sy'n hanfodol ei drafod yma yn y Senedd. Felly, rydym ni’n anghytuno â'r datganiad sydd ym mharagraff 9 o'r memorandwm bod Bil Technoleg Enetig (Bridio Manwl)
'yn fil perthnasol, gan ei fod yn gwneud darpariaeth berthnasol sy'n ymwneud â Chymru oherwydd Deddf Marchnad Fewnol y DU 2020',
ac rydw i wedi esbonio pam yn barod. Yn unol â hynny, fe ddaethom i'r casgliad nad oes angen caniatâd y Senedd ar gyfer y Bil Technoleg Enetig (Bridio Manwl).
Cyn cloi, hoffwn dynnu sylw at y ffaith ein bod ni wedi synnu—a chodwyd hyn gyda'r Cwnsler Cyffredinol ddoe mewn sesiwn dystiolaeth—bod dadansoddiad Llywodraeth Cymru o effaith UKIMA ar gyfraith bresennol Cymru, yng nghyd-destun y cyflwyniad yn Senedd y DU ar gyfer y Bil hwn i Loegr yn unig, yn ymddangos yn wahanol i'w ddadansoddiad o effaith UKIMA ar ei Bil Diogelu Amgylcheddol ei hun (Cynhyrchion Plastig Untro) (Cymru), pan ddywedwyd wrthym ni nad yw UKIMA yn hynny o beth 'yn brathu' ar y Bil ac felly'r Ddeddf ddilynol. Felly, fe wnaethom ni argymell y dylai'r Cwnsler Cyffredinol ysgrifennu at y pwyllgor ac egluro pam fod Llywodraeth Cymru o'r farn y bydd UKIMA yn effeithio ar gyfraith bresennol Cymru o ganlyniad i gyflwyno'r Bil Technoleg Enetig (Bridio Manwl), ond na fydd yn effeithio ar Fil Diogelu'r Amgylchedd (Cynhyrchion Plastig Untro) (Cymru) pan ddaw'n gyfraith. Rwy'n amau, Cwnsler Cyffredinol, y bydd hyn yn rhywbeth y byddwn ni’n dod yn ôl atoch chi arno.
Mae ein hail argymhelliad—ymddiheuriadau, Dirprwy Lywydd, byddaf yn dirwyn hyn i ben yn gyflym iawn—yn ymwneud â mater pwysig, yn gysylltiedig ag UKIMA, y mae’r Gweinidog wedi ei grybwyll. Mae'n hanfodol sicrhau bod deddfau sydd i'w gwneud yng Nghymru, neu gyfraith Cymru sydd eisoes ar y llyfr statud, yn effeithiol. Mae hefyd yn bwysig ystyried a yw cyfraith sy’n cael ei gwneud y tu allan i Gymru yn effeithio ar bwrpas ac effaith cyfraith Cymru. Felly, rydym ni o ganlyniad yn argymell—ac rwy'n croesawu ymateb cadarnhaol y Gweinidog ar hyn—y dylai'r Pwyllgor Busnes sicrhau bod Rheolau Sefydlog y Senedd yn cael eu hadolygu a'u diwygio ar y cyfle cyntaf i sicrhau eu bod yn gwneud darpariaeth briodol i sicrhau effaith ymarferol UKIMA, sydd bellach wedi dod i’n rhan ac y byddwn ni’n gweld mwy ohoni, yn cael ei hystyried wrth ystyried, er enghraifft, Biliau o dan Reolau Sefydlog 26, 26A, 26B a 26C a phan fydd pasio deddfwriaeth trwy'r holl ddeddfwrfeydd yn y DU yn cael effaith ar is-ddeddfwriaeth. Ein dadl ni yw bod ffordd wahanol o gael y ddadl hon a'i nodi, ac nad Rheol Sefydlog 29 yw'r ffordd briodol.
I must admit, I'm afraid I have to disagree with the Minister and the Welsh Government on why they have laid this LCM today and believe that this is a waste of the Senedd's time, and I'm not the only one who believes so. The technicalities of the Bill, as set out in annex A of the explanatory notes, clearly states that the UK Government does not consider that consent is required from this Senedd concerning any part of this Bill, a view that has been acknowledged by the Welsh Government in paragraph 19 of the LCM. In addition to this, the Senedd's own legal services also do not agree with the Welsh Government's assessments that these clauses require Senedd consent. But, if the Welsh Government truly believed that this LCM was necessary, then it should have been tabled within two weeks of the Bill being laid in the House of Commons, not the seven months in which it's taken the Welsh Government to do so.
Speaking to the Bill itself, the Genetic Technology (Precision Breeding) Bill is a landmark piece of legislation that has the ability to transform the agricultural industry, aiding us in our combined resilience against some of the most significant challenges ahead of us. Be that food security, climate change, disease or cost, precision breeding can be a weapon in our arsenal, securing the future of our agricultural industry for generations to come.
Now, we must be clear that precision breeding is not genetically modified crops. This isn't artificially adding modified genetics. Rather, this is using pre-existing traditional methods to supercharge investment in UK crop innovation. Precision breeding takes what occurs naturally over hundreds of years and expedites it in a controlled, ethical and safe way. This science is already happening. The Institute of Biological, Environmental and Rural Sciences at Aberystwyth University, known as IBERS, has led pioneering work, similar to that of precision-bred organisms—PBOs—to develop high-performance grass and clover varieties that are already being used by livestock farmers. Sadly, the Welsh Government's short-sightedness on PBOs and this Bill could potentially see Welsh universities, Welsh academia, miss out on opportunities to be at the forefront of efforts to tackle global food security. Think of the missed opportunity, removing the hope, of Welsh drought- and disease-resistant wheat seed not going to sub-Saharan Africa to help end poverty—an unintended consequence of this legislation not being adopted having a colossal detrimental effect on our Wales and Africa humanitarian programme.
So, given its undisputable benefits, applicable right across the board from public health to climate change, I am left disappointed and frustrated that the Welsh Government declined to join the Bill last year. If English farmers can increase their yield through PBOs, then this leaves Welsh farmers in Wales at a clear competitive disadvantage. I noted with interest the Minister's concerns, in particular those related to labelling, trade and science, although, across all three fronts, I'm afraid, I must strongly disagree. Concerning the science, DEFRA has shared the technical analysis with you. You possess everything the UK Government possesses. Yet, despite this, you've decided to come to a different conclusion.
On trade, I would urge the Minister to look at the bigger picture. PBO products will not reach our shelves for at least five years post Royal consent. What is sought is to develop a statutory framework to ensure that, once our trading partners make the same advancements, we have the necessary ability to immediately start trading with our neighbours, because we know the European Union has indicated that they too wish to take a similar route to the UK Government.
And lastly, labelling. The Food Standards Agency will only authorise products for sale if they are judged to present no risk to health, do not mislead consumers, and do not have lower nutritional value than their traditionally bred counterparts. Based on scientific evidence, PBOs pose no greater risk than what you'll currently find on our supermarket shelves. No risk, but significantly greater reward—that's the opportunity missed by this Welsh Government.
Therefore, Dirprwy Lywydd, whilst we think this LCM is not required, it is before us today, so procedurally we will be voting in favour of the LCM. But we are left bitterly disappointed by the Welsh Government's view on this Bill and urge it to seriously reconsider its position. Diolch.
Rhaid i mi gyfaddef, mae arnaf ofn bod yn rhaid i mi anghytuno â'r Gweinidog a Llywodraeth Cymru ynghylch pam eu bod nhw wedi gosod y cynnig cydsyniad deddfwriaethol hwn heddiw ac rwy’n credu bod hyn yn wastraff amser y Senedd, ac nid fi yw'r unig un sy'n credu hynny. Mae manylion technegol y Bil, fel sydd wedi’u nodi yn atodiad A y nodiadau esboniadol, yn nodi'n glir nad yw Llywodraeth y DU o'r farn bod angen caniatâd gan y Senedd hon ynghylch unrhyw ran o'r Bil hwn, barn sydd wedi’i chydnabod gan Lywodraeth Cymru ym mharagraff 19 o'r memorandwm cydsyniad deddfwriaethol. Yn ogystal â hyn, nid yw gwasanaethau cyfreithiol y Senedd eu hunain ychwaith yn cytuno ag asesiadau Llywodraeth Cymru bod y cymalau hyn angen caniatâd y Senedd. Ond, os oedd Llywodraeth Cymru wir yn credu bod angen y cynnig cydsyniad deddfwriaethol hwn, yna fe ddylai fod wedi'i gyflwyno o fewn pythefnos i gyflwyno’r Bil yn Nhŷ'r Cyffredin, nid y saith mis mae wedi cymryd Llywodraeth Cymru i wneud hynny.
O ran y Bil ei hun, mae'r Bil Technoleg Enetig (Bridio Manwl) yn ddarn nodedig o ddeddfwriaeth sydd â'r gallu i drawsnewid y diwydiant amaethyddol, gan ein cynorthwyo yn ein cadernid cyfunol yn erbyn rhai o'r heriau mwyaf arwyddocaol sydd o'n blaenau. Boed hynny yn ddiogelwch bwyd, newid hinsawdd, clefyd neu gost, gall bridio manwl fod yn arf yn ein blwch arfau, gan sicrhau dyfodol ein diwydiant amaethyddol am genedlaethau i ddod.
Nawr, mae'n rhaid i ni fod yn glir nad yw bridio manwl yn golygu cnydau wedi'u haddasu'n enetig. Nid ychwanegu geneteg wedi'i addasu'n artiffisial yw hyn. Yn hytrach, mae hyn yn defnyddio dulliau traddodiadol sy'n bodoli eisoes i atgyfnerthu buddsoddiad mewn arloesedd cnydau yn y DU. Mae bridio manwl yn cymryd yr hyn sy'n digwydd yn naturiol dros gannoedd o flynyddoedd ac yn ei hwyluso mewn ffordd reoledig, moesegol a diogel. Mae'r wyddoniaeth hon eisoes yn digwydd. Mae Sefydliad y Gwyddorau Biolegol, Amgylcheddol a Gwledig ym Mhrifysgol Aberystwyth, a elwir yn IBERS, wedi arwain gwaith arloesol, yn debyg i waith organebau wedi’u bridio’n fanwl - PBOs - i ddatblygu mathau o laswellt a meillion perfformiad uchel sy'n cael eu defnyddio eisoes gan ffermwyr da byw. Yn anffodus, gallai cibddallineb Llywodraeth Cymru ar PBOs a'r Bil hwn o bosibl weld prifysgolion Cymru, academia Cymru, yn colli allan ar gyfleoedd i fod ar flaen y gad yn yr ymdrechion i fynd i'r afael â diogelwch bwyd byd-eang. Meddyliwch am y cyfle a gollwyd, cael gwared ar y gobaith, o hadau gwenith Cymreig sy’n gwrthsefyll sychder ac afiechydon ddim yn mynd i Affrica Is-Sahara i helpu i ddod â thlodi i ben—canlyniad anfwriadol i beidio â mabwysiadu’r ddeddfwriaeth hon yn cael effaith andwyol aruthrol ar ein rhaglen ddyngarol Cymru ac Affrica.
Felly, o ystyried ei fuddion diamheuol, sy'n berthnasol yn gyffredinol o iechyd y cyhoedd i newid hinsawdd, rwy'n siomedig ac yn rhwystredig bod Llywodraeth Cymru wedi gwrthod ymuno â'r Bil y llynedd. Os gall ffermwyr Lloegr gynyddu eu cynnyrch drwy PBOs, yna mae hyn yn gadael ffermwyr Cymru dan anfantais gystadleuol amlwg. Nodais gyda diddordeb bryderon y Gweinidog, yn enwedig y rhai sy'n ymwneud â labelu, masnach a gwyddoniaeth, er, ar y tri, mae arnaf ofn, bod rhaid i mi anghytuno'n gryf. O ran y wyddoniaeth, mae DEFRA wedi rhannu'r dadansoddiad technegol gyda chi. Rydych chi'n meddu ar bopeth sydd gan Lywodraeth y DU. Ond eto, er hyn, rydych chi wedi penderfynu dod i gasgliad gwahanol.
O ran masnach, byddwn yn annog y Gweinidog i edrych ar y darlun ehangach. Ni fydd cynhyrchion PBO yn cyrraedd ein silffoedd am o leiaf bum mlynedd ar ôl caniatâd Brenhinol. Yr hyn rydym ni’n ei geisio yw datblygu fframwaith statudol i sicrhau, unwaith y bydd ein partneriaid masnachu yn gwneud yr un datblygiadau, fod gennym ni’r gallu angenrheidiol i ddechrau masnachu gyda'n cymdogion ar unwaith, oherwydd rydym ni’n gwybod bod yr Undeb Ewropeaidd wedi nodi eu bod hwythau'n dymuno dilyn llwybr tebyg i Lywodraeth y DU.
Ac yn olaf, labelu. Bydd yr Asiantaeth Safonau Bwyd ond yn awdurdodi cynhyrchion i’w gwerthu os ydyn nhw o’r farn nad ydynt yn cyflwyno unrhyw risg i iechyd, nad ydynt yn camarwain defnyddwyr, ac nad oes ganddynt werth maethol is na'r rhai sydd wedi’u bridio’n draddodiadol. Yn seiliedig ar dystiolaeth wyddonol, nid yw PBOs yn peri mwy o risg na'r hyn y byddwch chi'n ei ddarganfod ar hyn o bryd ar silffoedd ein harchfarchnadoedd. Dim risg, ond llawer mwy o wobr—dyna'r cyfle a gollir gan y Llywodraeth Cymru hon.
Felly, Dirprwy Lywydd, er nad ydym ni’n credu bod angen y cynnig cydsyniad deddfwriaethol hwn, mae o'n blaenau ni heddiw, felly yn weithdrefnol byddwn yn pleidleisio o blaid y cynnig cydsyniad deddfwriaethol. Ond rydym ni wedi ein siomi'n arw gan farn Llywodraeth Cymru ar y Bil hwn ac yn ei hannog i ailystyried ei safbwynt o ddifrif. Diolch.
Dwi'n gresynu ein bod ni unwaith eto yn cael trafodaeth ar gynnig cydsyniad deddfwriaethol arall, deddfwriaeth sydd wedi'i llunio yn San Steffan ar gyfer Lloegr, heb y cyfle go iawn i ni yma ymgynghori yn ei chylch neu hyd yn oed ei chraffu yn drylwyr. Ond, ar yr egwyddor sylfaenol, dydyn ni ar y meinciau yma ddim yn gwrthwynebu'r Bil na'r hyn y mae'n trio ei gyflawni.
I regret the fact that we are once again having a debate on another LCM, legislation made in Westminster for England, without any real opportunity for us to consult on it or even scrutinise it thoroughly. But, on the fundamental principle, we on these benches don't oppose the Bill or what it's trying to achieve.
Daeth y Llywydd i’r Gadair.
The Llywydd took the Chair.
Bydd llawer sydd yn clywed am y Bil arfaethedig am y tro cyntaf yn pryderu mai'r bwriad ydy i alluogi GM, fel rydyn ni wedi clywed y Gweinidog yn dweud, sef addasu genetaidd. Ond, nid dyna ydy ystyr 'golygu genetaidd' o gwbl.
Ar hyn o bryd, mae’r gallu golygu genetaidd yn eistedd yn rhan o ddeddfwriaeth addasu genetaidd, ond ni ddylai fod yno, gan eu bod yn ddau beth gwbl wahanol. Bwriad y Bil ydy eu gwahanu nhw, a rhoi gallu i wyddonwyr a chynhyrchwyr bwyd i wneud yr hyn sydd yn digwydd yn naturiol ym myd natur. Nid cyflwyno genynnau newydd ydy’r bwriad; nid gwireddu rhywbeth fel ffilm arswyd Splice ydy hyn. Mae golygu genetaidd yn cyflawni’r un peth â’r hyn sydd eisoes yn digwydd yn naturiol ym myd natur, ond yn torri allan yr amser hir mae’n ei gymryd, yn gannoedd neu’n filoedd o flynyddoedd, weithiau, er mwyn i enynnau trawsffrwythloni. Yn wir, mi ddaw'r holl fwyd rydyn ni’n eu bwyta heddiw allan o blanhigion sydd wedi eu bridio. Mae yna 3,000 o blanhigion sydd mewn defnydd heddiw wedi dod o fridio planhigion yn eithafol—er enghraifft, grawnffrwyth lliw oren yn un ohonyn nhw. Edrychwch ar gatalogau hadau ac fe welwch chi fathau gwahanol o lysiau neu ffrwythau lle mae’r bridwyr wedi dethol y mwtaniad a thrawsffrwythloni er mwyn cael brid arbennig, ac yna eu gwerthu.
Ni fydd genynnau newydd yn cael eu cyflwyno ond, yn hytrach, bydd hyn yn galluogi gwneud mân newidiadau, mutations, i drefn DNA mewn modd wedi’i dargedu. Mae hyn yn digwydd yn naturiol, a gellir cyflawni hyn drwy sgrinio miliynau o blanhigion, er enghraifft, er mwyn canfod y mutation, ond dydy hynny—er enghraifft, sgrinio pob gwelltyn o wair arbennig—ddim yn ymarferol. Gall hyn hefyd arwain at addasu cynnwys ym maeth bwyd, gan wneud rhai bwydydd yn fwy maethlon, a sicrhau gwytnwch yn y gallu i gynhyrchu bwyd.
Mae’r Bil newydd yn argymell newid y gyfraith er mwyn creu categori newydd o PBO, y precision-bred organism. Felly, os ydy rhywun yn defnyddio golygu genetaidd er mwyn gwneud planhigyn neu anifail newydd, ond un a fyddai wedi gallu digwydd yn naturiol beth bynnag, yna fydd hyn yn caei ei eithrio o ddeddfwriaeth y GMO. Dyna ydy’r bwriad. Bydd hyn hefyd yn golygu y gall cwmnïau llai, megis cynhyrchwyr yng Nghymru, gael gwell cyfle i ddatblygu bridiau o fwyd, oherwydd, fel y saif pethau, mae’r rheoliadau presennol a’r gost o wneud cais am hawl i wneud hyn o dan y ddeddfwriaeth GMO yn anferthol, sy’n golygu mai dim ond cwmnïau mawr rhyngwladol sydd medru gwneud hyn, gan gloi allan cwmnïau Cymreig.
Mae yna hefyd ddadl amgylcheddol. Mae angen mwy o amrywiaeth planhigion er mwyn medru wynebu heriau newid hinsawdd. Er enghraifft, gall hyn olygu ein bod ni’n medru datblygu hadau sydd yn medru ymdopi mewn hinsawdd mwy sych efo llai o ddŵr. Enghraifft ddiweddar o hyn ar waith ydy gwaith y Scottish agricultural institute, sydd wedi bod yn edrych ar PRRS, sef y porcine reproductive and respiratory syndrome virus. Mae’r sefydliad yn yr Alban wedi llwydo i ddatblygu moch sydd ddim yn dioddef o’r haint yma. Ac mae’n bosibl, wrth gwrs, gweld y dechnoleg yma ar waith wrth i wyddonwyr ddatblygu ffyrdd o fynd i’r afael â gwahanol glefydau, megis liwcemia. Felly, mae’r egwyddor yn un i’w chefnogi, a gresyn nad ydy Llywodraeth Cymru wedi dod â deddfwriaeth ei hunan ymlaen.
Ond, yn olaf, dwi am nodi ein bod ni’n siomedig gweld gemau gwleidyddol ar waith o du'r Llywodraeth. Mae yna bryderon a chwynion dilys wedi cael eu rhestru gan y Gweinidog am fethiannau democrataidd y Bil a’r broses yma, a hyn yn cael ei ddefnyddio, yn ei dro, i gyfiawnhau gwrthwynebu’r LCM. Ond mae’r un problemau yma sydd wedi cael eu hamlygu heddiw hefyd wedi cael eu hamlygu mewn LCMs eraill yn y gorffennol, ond rhai y mae’r Llywodraeth wedi'u cefnogi ac wedi annog pobl i’w cefnogi a phleidleisio o’u plaid nhw. Mi fyddai’n dda gweld cysondeb o du'r Llywodraeth pan fo hi'n dod i LCMs. Diolch yn fawr iawn.
Many people who hear of the Bill for the first time will be concerned that the intention is to allow GM, which is genetic modification, as we heard the Minister say. But, that's not the meaning of 'gene editing' at all.
At the moment, gene editing is part of genetic modification legislation, but it shouldn't be, because they are two very different things, and the intention of the Bill is to separate these and to give the ability to scientists and food producers to do what happens naturally in nature. It’s not introducing new genes—that’s not the intention. It’s not some Splice horror film. Gene editing delivers what is already happening naturally in nature, but cuts out the long time that it takes, sometimes hundreds or thousands of years, for genes to cross-pollinate. Indeed, all the food that we eat today comes from plants that have been bred. There are 3,000 plants in use today that have come from extreme plant breeding—for example, pink grapefruit. If you look at seed catalogues, you will see different kinds of vegetables or fruit that breeders have selected and cross-pollinated in order to get a particular breed for sale.
New genes will not be introduced, but rather this will enable minor mutations or changes to DNA in a way that is specifically targeted. This happens naturally, and it can be achieved through screening millions of plants, for example, in order to find the mutation. But, for example, screening every blade of grass is not practical. This could also lead to changes in nutrition in food, making some foods more nutritious and securing resilience in food production.
The new Bill recommends changing the law in order to create a new category of PBO—the precision-bred organism. So, if one uses gene editing to make a new plant or animal, which could have happened naturally anyway, then this will be exempted from the GMO legislation. That’s the intention. This will also mean that smaller companies, such as producers in Wales, could have better opportunities to develop breeds of food, because, as things stand, the current regulation and the cost of making a bid for a right to do this under the GMO legislation is huge, which means that only large multinationals can do this, locking out indigenous Welsh businesses.
There’s also an environmental debate. We need more plant diversity in order to face the challenges of climate change. For example, this could mean that we could develop seeds that could cope in a drier climate with more drought. A recent example is the work of the Scottish agricultural institute, which has been looking at PRRS, which is the porcine reproductive and respiratory syndrome virus. The Scottish institution has developed pigs that don’t suffer from this particular disease. And it’s possible to see this technology at work as scientists develop ways of tackling various diseases, such as leukaemia. So, the principle is one to support, and it’s regrettable that the Welsh Government hasn’t brought its own legislation forward in this area.
But, finally, I want to note that we are disappointed to see political games being played by the Government. There are valid concerns and complaints that have been listed by the Minister as to the democratic failings of the Bill and the process undertaken, and this is being used, in turn, to justify opposing the LCM. But these same problems that have been highlighted today have also been highlighted with other LCMs in the past, but LCMs that the Government has supported and encouraged others to vote in favour of and support. It would be good to see some consistency from the Government when it comes to LCMs. Thank you very much.
Y Gweinidog materion gwledig i ymateb.
The Minister for rural affairs to reply.
Diolch, Llywydd, and I'd like to thank the three Members for their contributions to this debate. I am grateful to Huw Irranca-Davies and the Legislation, Justice and Constitution Committee for their scrutiny, and I very much regret that the Senedd has not had longer to consider this Bill. I wrote to the Llywydd on 27 June last year, outlining that the UK Government chose not to work with devolved Governments when developing this Bill, and that really put us on the back foot right from the beginning in a way that I don't think any of us would want. It's a very complex Bill, and my officials have been working very hard to understand exactly what it will mean for Wales, and I think that's also the case with the other devolved administrations.
Sam Kurtz asked why we've laid this LCM. Well, from my viewpoint, I've done it to protect the devolution settlement. Sam Kurtz, as a Conservative, you might not care about that, but I passionately care about that. We’re having to do the work now that, really, we should have done last year, right at the beginning, and if we’d had that proper engagement from the UK Government on the detail of the Bill, I think we would have been allowed to undertake this work at a much earlier stage.
Huw Irranca-Davies referred to a variety of Standing Orders and asked why we laid it under the particular Standing Order that we did. A ‘relevant Bill’ is one that’s under consideration in the UK Parliament that makes relevant provision in relation to Wales, as set out in Standing Order 29. We believe that genetically modified organisms are firmly within the legislative competence of this Senedd, and the precision breeding Bill does not make any provisions directly in relation to Wales. We wanted to take a cautionary approach to genetic engineering, and I fully understand the difference between GM and GE, but we chose to take that approach.
I think what this debate really shows today is that, where the United Kingdom Internal Market Act 2020 negatively impacts on devolution we have to act to minimise its effects, and we will continue to challenge the negative impacts of the Act and champion the rights of this Senedd to legislate without interference in areas devolved to Wales.
Huw Irranca-Davies referred to the scrutiny session that you had with the Counsel General yesterday, and the effects of UKIMA on this Bill and the single-use plastics Bill. I know that the Counsel General will be writing to the Legislation, Justice and Constitution Committee on this issue, so I won’t muddy the water here now. I’m very happy to support, if Huw Irranca-Davies and his committee want to write to the Business Committee—and I’m sure that the Llywydd would agree—if you believe in a review of Standing Orders, I’m sure that that would be looked at by the Llywydd and the Business Committee.
I think Sam Kurtz, in his contribution, was really thinking that we'd dismissed this, and I haven’t dismissed it; I don’t dispute that the technology has great promise, and could have great promise, but what I don’t understand is that you can’t see that it’s our duty as lawmakers to carefully consider the evidence for change first and the potential ramifications, and that’s what we are proposing to do. I think we’ve got the time to carefully consider what we do here. So, let's take it. Why not take it? I’ve only had one meeting with the UK Government Minister, and I’ll come to that in a moment, but certainly, my understanding from him was that this will take a couple of years, for the first PB organisms to come on the market. We’ve got the time, so let’s take that time, let’s consider it, and let’s ask for views.
You also asked about labelling, and that was my main question, or one of my main questions, to Lord Benyon, the Minister in the UK Government, and the answer was that, if we labelled this in the way that the Welsh Government has suggested, consumers could believe that there was a safety risk, because it was labelled. Now, in the years I’ve been dealing with Welsh food and drink—and I would have thought Sam Kurtz would agree—consumers want to know where their food is coming from. They want to know what’s in it, because they want to make those informed decisions. So, why not have it if it’s nothing to worry about? If you’ve got nothing to hide, why not have that labelling? So, I think it was really disappointing that the Minister didn’t recognise that.
So, to conclude, we cannot support consent for this Bill. I think it drives a coach and horses through the devolution settlement, and, as I said at the outset, I ask Members to withhold consent for this Bill. Diolch.
Diolch, Llywydd, a hoffwn ddiolch i'r tri Aelod am eu cyfraniadau i'r ddadl hon. Rwy'n ddiolchgar i Huw Irranca-Davies ac i’r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad am eu gwaith craffu, ac rwy'n gresynu'n fawr nad yw'r Senedd wedi cael mwy o amser i ystyried y Bil hwn. Ysgrifennais at y Llywydd ar 27 Mehefin y llynedd, yn amlinellu bod Llywodraeth y DU wedi dewis peidio â gweithio gyda'r Llywodraethau datganoledig wrth ddatblygu'r Bil hwn, ac mae hynny wir yn ein rhoi ar y droed ôl o'r dechrau mewn ffordd nad ydw i'n credu y byddai unrhyw un ohonon ni ei eisiau. Mae'n Fil cymhleth iawn, ac mae fy swyddogion wedi bod yn gweithio'n galed iawn i ddeall beth yn union y bydd yn ei olygu i Gymru, ac rwy'n credu bod hynny'n wir hefyd am y gweinyddiaethau datganoledig eraill.
Gofynnodd Sam Kurtz pam ein bod ni wedi cyflwyno’r cynnig cydsyniad deddfwriaethol hwn. Wel, o'm safbwynt i, rwyf wedi gwneud hynny i ddiogelu'r setliad datganoli. Sam Kurtz, fel Ceidwadwr, efallai nad ydych chi’n poeni am hynny, ond rwy'n poeni'n angerddol am hynny. Rydyn ni'n gorfod gwneud y gwaith nawr, mewn gwirionedd, y dylen ni fod wedi ei wneud y llynedd, reit ar y dechrau, a phe byddem wedi cael yr ymgysylltiad priodol hwnnw gan Lywodraeth y DU ar fanylion y Bil, rwy'n credu y byddem ni wedi cael ymgymryd â'r gwaith hwn yn llawer cynharach.
Cyfeiriodd Huw Irranca-Davies at amrywiaeth o Reolau Sefydlog a gofynnodd pam ein bod ni wedi’i gyflwyno o dan y Reol Sefydlog benodol yr ydym ni wedi’i gyflwyno oddi tano. Mae 'Bil perthnasol' yn un sydd dan ystyriaeth yn Senedd y DU sy'n gwneud darpariaeth berthnasol mewn perthynas â Chymru, yn unol â hynny yn Rheolau Sefydlog 29. Rydym ni’n credu bod organebau sy’n cael eu haddasu yn enetig yn gadarn o fewn cymhwysedd deddfwriaethol y Senedd hon, ac nid yw'r Bil bridio manwl yn gwneud unrhyw ddarpariaethau'n uniongyrchol mewn perthynas â Chymru. Roeddem ni am gymryd ymagwedd ofalus tuag at beirianneg enetig, ac rwy'n deall yn iawn y gwahaniaeth rhwng GM a GE, ond fe ddewison ni gymryd yr ymagwedd honno.
Rwy'n credu mai'r hyn y mae'r ddadl hon yn ei ddangos mewn gwirionedd heddiw yw, lle mae Deddf Marchnad Fewnol y Deyrnas Unedig 2020 yn effeithio'n negyddol ar ddatganoli mae'n rhaid i ni weithredu i leihau ei effeithiau, a byddwn yn parhau i herio effeithiau negyddol y Ddeddf a hyrwyddo hawliau'r Senedd hon i ddeddfu heb ymyrraeth mewn meysydd sydd wedi'u datganoli i Gymru.
Cyfeiriodd Huw Irranca-Davies at y sesiwn graffu a gawsoch gyda'r Cwnsler Cyffredinol ddoe, ac effeithiau UKIMA ar y Bil hwn a'r Bil Plastig untro. Rwy'n gwybod y bydd y Cwnsler Cyffredinol yn ysgrifennu at y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a’r Cyfansoddiad ar y mater hwn, felly ni wnaf ddrysu pethau yma nawr. Rwy'n hapus iawn i gefnogi, os yw Huw Irranca-Davies a'i bwyllgor eisiau ysgrifennu at y Pwyllgor Busnes—ac rwy'n siŵr y byddai'r Llywydd yn cytuno—os ydych chi'n credu mewn adolygiad o Reolau Sefydlog, rwy'n siŵr y byddai'r Llywydd a'r Pwyllgor Busnes yn edrych ar hynny.
Rwy'n credu bod Sam Kurtz, yn ei gyfraniad, wir yn meddwl ein bod ni wedi diystyru hyn, a dydw i ddim wedi ei ddiystyru; dydw i ddim yn anghytuno bod gan y dechnoleg addewid mawr, ac y gallai gael addewid mawr, ond yr hyn nad ydw i'n ei ddeall yw na allwch chi weld mai ein dyletswydd ni fel deddfwyr yw ystyried yn ofalus y dystiolaeth am newid yn gyntaf a'r goblygiadau posib, a dyna rydyn ni'n bwriadu ei wneud. Rwy'n credu bod gennym ni'r amser i ystyried yn ofalus yr hyn rydyn ni'n ei wneud yma. Felly, gadewch i ni ei gymryd. Pam ddim ei gymryd? Dim ond un cyfarfod rydw i wedi ei gael gyda Gweinidog Llywodraeth y DU, ac fe ddof fi at hynny yn y man, ond yn sicr, fy nealltwriaeth i ganddo oedd y bydd hyn yn cymryd cwpl o flynyddoedd, i'r organebau PB cyntaf ddod ar y farchnad. Mae gennym ni'r amser, felly gadewch i ni gymryd yr amser hwnnw, gadewch i ni ei ystyried, a gadewch i ni ofyn am farn.
Fe wnaethoch chi hefyd ofyn am labelu, a dyna oedd fy mhrif gwestiwn, neu un o fy mhrif gwestiynau, i'r Arglwydd Benyon, y Gweinidog yn Llywodraeth y DU, a'r ateb oedd, pe bai ni'n labelu hyn yn y ffordd mae Llywodraeth Cymru wedi awgrymu, gallai defnyddwyr gredu bod yna risg diogelwch, oherwydd ei fod wedi'i labelu. Nawr, yn y blynyddoedd rydw i wedi bod yn delio â bwyd a diod o Gymru—a byddwn i wedi meddwl y byddai Sam Kurtz yn cytuno—mae defnyddwyr eisiau gwybod o ble mae eu bwyd yn dod. Maen nhw eisiau gwybod beth sydd ynddo, oherwydd eu bod nhw eisiau gwneud y penderfyniadau gwybodus hynny. Felly, pam ddim ei gael os nad yw'n unrhyw beth i boeni amdano? Os nad oes gennych chi unrhyw beth i'w guddio, beth am gael y labelu hwnnw? Felly, rwy'n credu ei bod yn siomedig iawn nad oedd y Gweinidog yn cydnabod hynny.
Felly, i gloi, ni allwn ni gefnogi caniatâd ar gyfer y Bil hwn. Rwy'n credu ei fod yn dinistrio’r setliad datganoli, ac, fel y dywedais ar y cychwyn, rwy'n gofyn i Aelodau atal caniatâd ar gyfer y Bil hwn. Diolch.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Oes gwrthwynebiad? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae yna wrthwynebiad, ac felly byddwn ni'n gohirio'r bleidlais tan y cyfnod pleidleisio.
The proposal is to agree the motion. Does any Member object? Are there objections? [Objection.] There are objections, and therefore we will defer voting until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Eitem 13 sydd nesaf. Yr eitem hynny yw'r ddadl ar ystyriaeth gychwynnol ar Fil yr Amgylchedd Hanesyddol (Cymru), a dwi'n galw ar y Cwnsler Cyffrredinol i wneud y cynnig hynny, Mick Antoniw.
Item 13 is next, the initial consideration debate on the Historic Environment (Wales) Bill, and I call on the Counsel General to move the motion, Mick Antoniw.
Cynnig NDM8178 Lesley Griffiths
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 26C.18:
1. Yn cytuno y dylai Bil yr Amgylchedd Hanesyddol (Cymru) fynd rhagddo fel Bil Cydgrynhoi.
Motion NDM8178 Lesley Griffiths
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 26C.18:
1. Agrees that the Historic Environment (Wales) Bill should proceed as a Consolidation Bill.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Llywydd. Aeth ychydig dros chwe mis heibio ers i mi gyflwyno Bil yr Amgylchedd Hanesyddol (Cymru). Bryd hynny, mynegodd aelodau'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad eu cyffro ynghyd â'u brwdfrydedd i graffu ar y darn hanesyddol hwn o ddeddfwriaeth—y cyntaf lle mae'r Senedd yn chwarae rhan ffurfiol yn y gwaith o gydgrynhoi cyfraith Cymru. Yn sicr, cydiodd y pwyllgor yn y cyfle hwnnw wrth ystyried y Bil, gan arwain at gyhoeddi ei adroddiad ar 23 Rhagfyr. Rwy'n falch o gofnodi heddiw fy niolch diffuant i'r Cadeirydd, i'r pwyllgor ac i'r staff am eu gwaith ac am eu hamser. Yn ogystal ag ystyried y Bil a'r dogfennau ategol, sy'n dod i fwy na 500 tudalen, maent hefyd wedi archwilio tystiolaeth gennyf i, drafftwyr y Ddeddf a rhanddeiliaid. Mae hyn yn cael ei adlewyrchu yn yr adroddiad sy'n cynnig argymhellion ynghylch y Bil, yn ogystal ag ystyried rhai materion ehangach sy'n ymwneud â chydgrynhoi'r ddeddfwriaeth. Mae gennym lawer i'w ystyried ac i ddysgu ohono yn sgil ystyriaeth gychwynnol y pwyllgor o'r Bil cydgrynhoi cyntaf hwn.
Thank you, Llywydd. Six months or so have passed since I introduced the Historic Environment (Wales) Bill. At that time, members of the Legislation, Justice and Constitution Committee expressed their enthusiasm to scrutinise this historic piece of legislation—the first piece of legislation where the Senedd plays a formal part in consolidating Welsh law. Certainly, the committee took up the opportunity to discuss the Bill, leading to the publication of its report on 23 December. I'm pleased to put on record today my sincere thanks to the Chair, to the committee members and to the committee staff for their work and for their time. As well as considering the Bill and the supplementary documents, which come to more than 500 pages, they've also looked at evidence that I've submitted, the drafters of the Bill and stakeholders. This is reflected in the report itself, which proposes recommendations with regard to the Bill itself, as well as considering some wider issues related to the consolidation of legislation. We have a great deal to consider and learn from the report following the initial consideration of the committee of this first consolidation Bill.
Llywydd, I want to focus today on whether the Historic Environment (Wales) Bill should proceed as a consolidation Bill. The committee's report contains 14 recommendations and five conclusions, many of which bear directly on this question, and it is the second recommendation that commands our immediate attention, for it recommends that the Bill should proceed as a consolidation Bill. And this recommendation is supported by three of the committee's conclusions, 1, 3 and 4, which declare satisfaction with the Bill in terms of its scope, the correct consolidation of existing legislation in accordance with Standing Orders, and the clarity and consistency of the consolidation. I'm delighted that the committee reached these conclusions and are of the view that the Bill should proceed.
Now, since my time is limited, I'd just like to quickly focus on a few other recommendations that are of more direct relevance to the motion and the future progress of this Bill, and, of course, I will in due course be writing in detail in response to each of the recommendations with those points. I'm happy to confirm that we have now secured all Minister of the Crown consents, which was the subject of recommendation 1. I wrote to the committee last week to provide the clarification regarding section 2(3) of the Bill, requested in recommendation 10 of the report. I believe that the regulation-making power in that section provides for a satisfactory consolidation.
Recommendation 12 asks for detailed information as soon as possible on the subordinate legislation that'll be needed to implement the consolidation, and my officials are developing an implementation plan with timescales, and this is being discussed with partners interested in the legislation. So, in light of the report's fifth conclusion, I'd like to note that, throughout the Bill's development, Cadw has engaged with partners, stakeholders and members of the public by circulating regular updates, holding workshops and attending briefing sessions. Now, this work will continue and intensify during the implementation of the legislation. Some secondary legislation will need to be remade, and guidance and websites will have to be updated, and all of this will take time. We accept therefore that a clear implementation timetable, incorporating the required secondary legislation, is desired as soon as possible. I hope that answers the particular aspect of that recommendation.
I won't go through the remaining recommendations now, since either they treat matters of detail, concern the consolidation process more generally and therefore require my further consideration—and, as I've said, I will be writing in detail on some of these points—or they are, in fact, addressed to the Senedd Business Committee; I think two of them specifically are. So, I'll write to the Legislation, Justice and Constitution Committee regarding all of the recommendations for the Welsh Government in short order, but I will perhaps pause here to allow others to contribute. And again, with my thanks once more to the committee and all the Members of the Senedd who've taken time to consider this Bill and the committee's report on what is, really, the first of our major consolidation pieces of legislation. I think this is a really important step forward for the Senedd. Diolch, Llywydd.
Llywydd, rwyf am ganolbwyntio heddiw ar p’un a ddylai Bil yr Amgylchedd Hanesyddol (Cymru) fwrw ymlaen fel Bil cydgrynhoi. Mae adroddiad y pwyllgor yn cynnwys 14 o argymhellion a phum casgliad, nifer ohonyn nhw'n ymwneud yn uniongyrchol â’r cwestiwn hwn, a'r ail argymhelliad sy'n hawlio ein sylw ar unwaith, am ei fod yn argymell y dylai'r Bil fynd ymlaen fel Bil cydgrynhoi. Ac mae'r argymhelliad hwn yn cael ei gefnogi gan dri o gasgliadau'r pwyllgor, 1, 3 a 4, sy'n datgan boddhad gyda'r Bil o ran ei gwmpas, cydgrynhoi deddfwriaeth bresennol yn gywir yn unol â Rheolau Sefydlog, ac eglurder a chysondeb y cydgrynhoi. Rwy'n falch iawn bod y pwyllgor wedi dod i'r casgliadau hyn ac o'r farn y dylai'r Bil fynd yn ei flaen.
Nawr, gan fod fy amser yn gyfyngedig, hoffwn ganolbwyntio'n gyflym ar ambell i argymhelliad arall sydd o berthnasedd mwy uniongyrchol i'r cynnig a chynnydd y Bil hwn yn y dyfodol, ac, wrth gwrs, byddaf maes o law yn ysgrifennu'n fanwl mewn ymateb i bob un o'r argymhellion gyda'r pwyntiau hynny. Rwy'n hapus i gadarnhau ein bod ni bellach wedi sicrhau holl gydsyniadau Gweinidog y Goron, sef testun argymhelliad 1. Ysgrifennais at y pwyllgor yr wythnos ddiwethaf i roi'r eglurhad ynghylch adran 2(3) o'r Bil, y gofynnwyd amdano yn argymhelliad 10 o'r adroddiad. Rwy’n credu bod y pŵer rheoleiddio yn yr adran honno yn darparu ar gyfer cydgrynhoi boddhaol.
Mae argymhelliad 12 yn gofyn am wybodaeth fanwl cyn gynted â phosibl ar yr is-ddeddfwriaeth y bydd ei hangen i weithredu'r gwaith cydgrynhoi, ac mae fy swyddogion yn datblygu cynllun gweithredu gydag amserlenni, ac mae hyn yn cael ei drafod gyda phartneriaid sydd â diddordeb yn y ddeddfwriaeth. Felly, yn sgil pumed casgliad yr adroddiad, hoffwn nodi, drwy gydol datblygiad y Bil, bod Cadw wedi ymgysylltu â phartneriaid, rhanddeiliaid ac aelodau'r cyhoedd trwy ddosbarthu diweddariadau rheolaidd, cynnal gweithdai a mynychu sesiynau briffio. Nawr, bydd y gwaith hwn yn parhau ac yn dwysáu wrth weithredu'r ddeddfwriaeth. Bydd angen ail-wneud rhywfaint o ddeddfwriaeth uwchradd, a bydd yn rhaid diweddaru canllawiau a gwefannau, a bydd hyn i gyd yn cymryd amser. Rydym ni’n derbyn felly bod amserlen weithredu glir, sy'n ymgorffori'r ddeddfwriaeth eilaidd ofynnol, yn ddymuniad cyn gynted â phosibl. Gobeithio bod hynny'n ateb agwedd benodol yr argymhelliad hwnnw.
Ni fyddaf yn mynd trwy'r argymhellion sy'n weddill nawr, gan eu bod naill ai'n trin materion manwl, yn ymwneud â'r broses gydgrynhoi yn fwy cyffredinol ac felly'n gofyn am fy ystyriaeth bellach—ac, fel y dywedais i, byddaf yn ysgrifennu'n fanwl ar rai o'r pwyntiau hyn—neu maen nhw, mewn gwirionedd, yn cael sylw ym Mhwyllgor Busnes y Senedd; rydw i’n meddwl bod dau ohonyn nhw'n benodol. Felly, byddaf yn ysgrifennu at y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad ynghylch holl argymhellion Llywodraeth Cymru yn fuan, ond byddaf efallai'n oedi yma i ganiatáu i eraill gyfrannu. Ac eto, gyda fy niolch unwaith yn rhagor i'r pwyllgor a holl Aelodau'r Senedd sydd wedi cymryd amser i ystyried y Bil hwn ac adroddiad y pwyllgor ar beth yw, mewn gwirionedd, y cyntaf o'n darnau o ddeddfwriaeth cydgrynhoi mawr. Rwy'n credu bod hwn yn gam pwysig iawn ymlaen i'r Senedd. Diolch, Llywydd.
Galwaf nawr ar Gadeirydd y Pwyllgor Deddfewriaeth, Cyfiawnder a Cyfansoddiad—Huw Irranca-Davies.
I now call on the Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee—Huw Irranca-Davies.
Diolch, Llywydd. Hello, again. [Laughter.] Neil Diamond, I think—'Hello Again'.
Diolch, Llywydd. Helo, eto. [Chwerthin.] Neil Diamond, rwy'n credu—'Hello Again'.
Rwy'n croesawu'r cyfle i gymryd rhan yn y ddadl hon wrth i ni, y Senedd, gynnal ein hystyriaeth gyntaf o Fil cydgrynhoi Cymreig, a gynigir gan Lywodraeth Cymru, ar gyfraith amgylchedd hanesyddol Cymru.
I welcome the opportunity to participate in this debate as we, the Senedd, undertake our first consideration of a Welsh consolidation Bill, proposed by the Welsh Government, on Welsh historic environment law.
As the responsible committee for considering consolidation Bills, we were tasked with determining whether the Bill should proceed through the Senedd as a consolidation Bill. Our aim was to satisfy ourselves: that the scope of the consolidation is appropriate; that the relevant enactments have been included within the consolidation exercise; that the consolidation exercise is correct and the Bill only changes relevant enactments to the extent allowed by our Standing Orders; and, finally, that the Bill consolidates the law clearly and consistently. Before I say any more, I will confirm that we have concluded indeed, as the Minister said, that the Bill should proceed as a consolidation Bill.
We thank all those, including committee members, who helped inform our consideration of the Bill, including representatives of the Law Commission. Stakeholder concerns were raised with the Counsel General, and others, as outlined in our report. We are particularly grateful to the Counsel General and the Welsh Government legislative counsel for their constructive and quality engagement, and I look forward to receiving the Counsel General’s full written response to our report in due course. Our report focuses on matters that we believed to be key to our role in recommending to the Senedd whether the Bill should proceed as a consolidation Bill. Now, as Members will know, when the Bill was introduced to the Senedd last July, the UK Government had not yet provided the necessary consent for some provisions in the Bill. So, we asked the Counsel General to provide Members with an update this afternoon, and we welcome the confirmation that all the ministerial consents have now been received.
In trying to answer the question of whether the scope of the Bill is appropriate, we considered: the changes made on the recommendation of the Law Commission; the understanding of the current law and the Welsh Government’s reasoning for making changes; the changes being made to provisions in law introduced by the Historic Environment (Wales) Act 2016; and the legislation that has been excluded from the consolidation exercise. As regards the changes made to existing law on the recommendation of the Law Commission, I will confirm for the record that we are satisfied with these changes. We welcome the fact that the Welsh Government and Cadw undertook a form of pre-introduction consultation. It's somewhat unfortunate that this pre-introduction work was undertaken at that time, on terms that meant that the Counsel General could not then consider it appropriate to make public the full details, but we understand that. But this is an aspect we're keen to learn from. So, our third recommendation is that the Welsh Government, and any other relevant arm's-length body, should undertake pre-introduction work with the known objective and expectation in future that full details will be made public at the same time that the relevant Bill is laid before the Senedd.
Moving on to changes that this Bill makes to provisions introduced by the Historic Environment (Wales) Act 2016, the 2016 Act is the only Act being consolidated through the Bill that does not pre-date devolution in Wales; the Senedd itself scrutinised and passed this Act only six years ago. Now, we do not object to what the Bill proposes in this regard. However, we believe that such changes should be highlighted to the Senedd in a more transparent way, as we state in recommendation No. 4.
As well as paying close attention to what is in the Bill, we also took a keen interest in what is not in the Bill, in particular the exclusion of marine historic environment law. We are satisfied with the explanations provided by the Counsel General and his officials for why this decision has been made. However, we have recommended in recommendation 5 that, where the Welsh Government has taken a decision to deliberately exclude relevant law from a consolidation Bill, full reasoning should be provided in the explanatory material accompanying the Bill, including any justification based on legislative competence, and where the act of consolidating would involve more than what is permitted by Standing Order 26C. Many of these now are learning processes from the exercise we've been through.
Before closing, I would like to briefly mention two matters that are always of keen interest to my committee—the Government’s regulation-making powers and the importance of the Senedd’s role in making law for Wales. Through the Bill, the Welsh Government is giving up some regulation-making powers that it currently holds. At a time when concerns have been raised across parliaments about the balance of power tipping unfavourably towards governments and away from legislatures, we welcome the fact that the Government has identified what it considers to be unnecessary Executive powers. Conversely, the Bill also creates new regulation-making powers. Sections 81 and 163 of the Bill both contain new Henry VIII powers. In section 2(3) there is a new regulation-making power that will enable historic environment law to apply to buildings that have not previously been subject to such law. We concluded that further clarity on this new power is needed and, in recommendation 10, we asked the Counsel General to clarify whether section 2(3) of the Bill would still be compliant with human rights without the new regulation-making power. So, I thank the Counsel General for responding to this recommendation in the letter that was sent to us last Thursday, and for providing a very welcome explanation and clarification. The Counsel General has told us that, whilst it is the Government’s view that section 2(3) of the Bill would still be compliant with human rights without the new regulation-making powers, the Government also believes that the power strengthens the compliance of section 2(3). So, I also welcome the Counsel General’s further explanation as to why the new drafting constitutes a minor change to the law.
As for the importance of the Senedd’s role in making Welsh law, the Counsel General believes that the Senedd should revisit its own Standing Orders, so that a proper attempt can be made to ensure that efforts to consolidate Welsh law are not subsequently and inadvertently undone. The Counsel General has acknowledged that it is not just the Welsh Government that can bring forward legislative proposals in Wales, so, for that reason, in our recommendation 13, we call on the Business Committee to consult with Members of the Senedd, with Senedd committees and the Senedd Commission when conducting any review of the Senedd’s Standing Orders that relate to new requirements or restrictions on how the Senedd considers legislative proposals within a consolidated area of law.
Fel y pwyllgor cyfrifol am ystyried y Biliau cydgrynhoi, cawsom y dasg o benderfynu a ddylai'r Bil fynd ymlaen drwy'r Senedd fel Bil cydgrynhoi. Ein nod oedd bodloni ein hunain: bod cwmpas y cydgrynhoi'n briodol; bod y deddfiadau perthnasol wedi'u cynnwys o fewn yr ymarfer cydgrynhoi; bod yr ymarfer cydgrynhoi yn gywir a bod y Bil ond yn newid deddfiadau perthnasol i'r graddau a ganiateir gan ein Rheolau Sefydlog; ac, yn olaf, bod y Bil yn cydgrynhoi'r gyfraith yn glir ac yn gyson. Cyn i mi ddweud rhagor, byddaf yn cadarnhau ein bod ni wedi dod i'r casgliad yn wir, fel y dywedodd y Gweinidog, y dylai'r Bil fynd yn ei flaen fel Bil cydgrynhoi.
Rydym ni’n diolch i bawb, gan gynnwys aelodau'r pwyllgor, a helpodd i lywio ein hystyriaeth o'r Bil, gan gynnwys cynrychiolwyr Comisiwn y Gyfraith. Codwyd pryderon rhanddeiliaid gyda'r Cwnsler Cyffredinol, ac eraill, fel yr amlinellir yn ein hadroddiad. Rydym ni’n arbennig o ddiolchgar i'r Cwnsler Cyffredinol a chwnsler deddfwriaethol Llywodraeth Cymru am eu hymgysylltiad adeiladol ac o safon, ac edrychaf ymlaen at dderbyn ymateb ysgrifenedig llawn y Cwnsler Cyffredinol i'n hadroddiad maes o law. Mae ein hadroddiad yn canolbwyntio ar faterion rydym ni’n credu sy’n allweddol i'n rôl wrth argymell i'r Senedd a ddylai'r Bil fwrw ymlaen fel Bil atgyfnerthu. Nawr, fel y bydd Aelodau'n gwybod, pan gyflwynwyd y Bil i'r Senedd fis Gorffennaf diwethaf, nid oedd Llywodraeth y DU eto wedi rhoi'r caniatâd angenrheidiol ar gyfer rhai darpariaethau yn y Bil. Felly, fe ofynnon ni i'r Cwnsler Cyffredinol roi diweddariad i'r Aelodau y prynhawn yma, ac rydym ni’n croesawu'r cadarnhad bod yr holl gydsyniadau gweinidogol bellach wedi'u derbyn.
Wrth geisio ateb y cwestiwn a yw cwmpas y Bil yn briodol, fe wnaethon ni ystyried: y newidiadau a wnaed ar argymhelliad Comisiwn y Gyfraith; y ddealltwriaeth o'r gyfraith bresennol a rhesymau Llywodraeth Cymru dros wneud newidiadau; y newidiadau sy'n cael eu gwneud i ddarpariaethau yn y gyfraith a gyflwynwyd gan Ddeddf yr Amgylchedd Hanesyddol (Cymru) 2016; a'r ddeddfwriaeth sydd wedi'i heithrio o'r ymarfer cydgrynhoi. O ran y newidiadau a wnaed i'r gyfraith bresennol ar argymhelliad Comisiwn y Gyfraith, byddaf yn cadarnhau ar gyfer y cofnod ein bod ni’n fodlon â'r newidiadau hyn. Rydyn ni'n croesawu'r ffaith i Lywodraeth Cymru a Cadw gynnal math o ymgynghoriad cyn cyflwyno. Mae'n anffodus braidd i'r gwaith cyn-gyflwyno hwn gael ei wneud bryd hynny, ar delerau oedd yn golygu na allai'r Cwnsler Cyffredinol wedyn ei ystyried yn briodol i wneud y manylion llawn yn gyhoeddus, ond rydym ni yn deall hynny. Ond mae hon yn agwedd rydyn ni'n awyddus i ddysgu ohoni. Felly, ein trydydd argymhelliad yw y dylai Llywodraeth Cymru, ac unrhyw gorff arall perthnasol hyd braich, wneud gwaith cyn-gyflwyno gyda'r amcan a'r disgwyliad hysbys yn y dyfodol y bydd manylion llawn yn cael eu cyhoeddi ar yr un pryd ag y mae’r Bil perthnasol yn cael ei gyflwyno gerbron y Senedd.
Gan symud ymlaen i'r newidiadau mae'r Bil hwn yn eu gwneud i ddarpariaethau a gyflwynwyd gan Ddeddf yr Amgylchedd Hanesyddol (Cymru) 2016, Deddf 2016 yw'r unig Ddeddf sy'n cael ei chydgrynhoi drwy'r Bil nad yw'n dyddio i amser cyn datganoli yng Nghymru; dim ond chwe blynedd yn ôl y bu i'r Senedd ei hun graffu ar y Ddeddf hon, a’i phasio. Nawr, nid ydym yn gwrthwynebu'r hyn mae'r Bil yn ei gynnig yn hyn o beth. Fodd bynnag, rydym ni’n credu y dylid amlygu newidiadau o'r fath i'r Senedd mewn ffordd fwy tryloyw, fel rydym ni’n ei nodi yn argymhelliad Rhif 4.
Yn ogystal â thalu sylw manwl i'r hyn sydd yn y Bil, fe wnaethom ni hefyd gymryd diddordeb brwd yn yr hyn nad yw yn y Bil, yn enwedig gwahardd cyfraith amgylchedd hanesyddol morol. Rydym ni’n fodlon gyda'r esboniadau a ddarparwyd gan y Cwnsler Cyffredinol a'i swyddogion ynghylch pam mae'r penderfyniad hwn wedi'i wneud. Fodd bynnag, rydym ni wedi argymell yn argymhelliad 5, lle mae Llywodraeth Cymru wedi gwneud penderfyniad i eithrio cyfraith berthnasol o Fil cydgrynhoi yn fwriadol, y dylid darparu rhesymu llawn yn y deunydd esboniadol sy'n cyd-fynd â'r Bil, gan gynnwys unrhyw gyfiawnhad yn seiliedig ar gymhwysedd deddfwriaethol, a phan fyddai'r weithred o gydgrynhoi yn cynnwys mwy na'r hyn a ganiateir gan Reol Sefydlog 26C. Mae llawer o'r rhain nawr yn brosesau dysgu o'r ymarfer rydyn ni wedi bod trwyddo.
Cyn cloi, hoffwn grybwyll yn fras dau fater sydd bob amser o ddiddordeb brwd i fy mhwyllgor—pwerau gwneud rheoliadau y Llywodraeth a phwysigrwydd rôl y Senedd wrth wneud cyfraith i Gymru. Drwy'r Bil, mae Llywodraeth Cymru yn rhoi rhai pwerau i wneud rheoliadau sydd ganddi ar hyn o bryd i ffwrdd. Ar adeg pan godwyd pryderon ar draws seneddau ynghylch y cydbwysedd pŵer yn gwyro'n anffafriol tuag at lywodraethau ac i ffwrdd o ddeddfwrfeydd, rydym ni’n croesawu'r ffaith bod y Llywodraeth wedi nodi'r hyn mae'n ei ystyried yn bwerau Gweithredol diangen. I'r gwrthwyneb, mae'r Bil hefyd yn creu pwerau newydd i wneud rheoliadau. Mae adrannau 81 a 163 o'r Bil ill dau yn cynnwys pwerau Harri VIII newydd. Yn adran 2(3) mae pŵer newydd i wneud rheoliadau a fydd yn galluogi cymhwyso cyfraith amgylchedd hanesyddol i adeiladau nad ydynt wedi bod yn ddarostyngedig i gyfraith o'r fath o'r blaen. Daethom i'r casgliad bod angen eglurder pellach ar y pŵer newydd hwn ac, yn argymhelliad 10, fe wnaethom ofyn i'r Cwnsler Cyffredinol egluro a fyddai adran 2(3) o'r Bil yn dal i gydymffurfio â hawliau dynol heb y pŵer newydd i wneud rheoliadau. Felly, diolch i'r Cwnsler Cyffredinol am ymateb i'r argymhelliad hwn yn y llythyr a anfonwyd atom ddydd Iau diwethaf, ac am ddarparu esboniad ac eglurhad derbyniol iawn. Mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi dweud wrthym, er mai barn y Llywodraeth yw y byddai adran 2(3) o'r Bil yn dal i gydymffurfio â hawliau dynol heb y pwerau newydd i wneud rheoliadau, mae'r Llywodraeth hefyd yn credu bod y pŵer yn cryfhau cydymffurfiaeth adran 2(3). Felly, rwyf hefyd yn croesawu esboniad pellach y Cwnsler Cyffredinol ynghylch pam mae'r drafftio newydd yn gyfystyr â mân newid i'r gyfraith.
O ran pwysigrwydd rôl y Senedd wrth wneud cyfraith Cymru, mae'r Cwnsler Cyffredinol o'r farn y dylai'r Senedd ailedrych ar ei Rheolau Sefydlog ei hun, fel y gellir gwneud ymdrech briodol i sicrhau nad yw'r ymdrechion i gydgrynhoi cyfraith Cymru yn cael eu dadwneud yn ddiweddarach ac yn anfwriadol. Mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi cydnabod nad Llywodraeth Cymru yn unig all gyflwyno cynigion deddfwriaethol yng Nghymru, felly, oherwydd hynny, yn ein hargymhelliad 13, rydym yn galw ar y Pwyllgor Busnes i ymgynghori ag Aelodau'r Senedd, gyda phwyllgorau'r Senedd a Chomisiwn y Senedd wrth gynnal unrhyw adolygiad o Reolau Sefydlog y Senedd sy'n ymwneud â gofynion neu gyfyngiadau newydd ar sut mae'r Senedd yn ystyried cynigion deddfwriaethol o fewn maes wedi’i gydgrynhoi o’r gyfraith.
Llywydd, rydym yn cydnabod pwysigrwydd y Bil fel y cyntaf o'i fath ar gyfer y Senedd ac ar gyfer cyfraith Cymru, yn bennaf oherwydd yr effaith ymarferol y bydd yn ei chael o ran sicrhau bod cyfraith Cymru ar gael yn y ddwy iaith swyddogol, gwella hygyrchedd i'r gyfraith sy'n gymwys yng Nghymru, a chyfrannu i fynediad gwell at gyfiawnder yng Nghymru.
Llywydd, we recognise the importance of the Bill as the first of its kind for the Senedd and for Welsh law, not least because of the practical impact that it will have in making Welsh law available in both official languages, in improving accessibility to the law that applies in Wales, and in contributing to better access to justice in Wales.
The Bill marks the start of this Welsh Government’s ambitious plans for the consolidation of Welsh law, and it is indeed an endeavour that should be welcomed by this Senedd. Diolch yn fawr iawn.
Mae'r Bil yn nodi dechrau cynlluniau uchelgeisiol y Llywodraeth Cymru hon i gydgrynhoi cyfraith Cymru, ac mae'n wir yn ymdrech y dylid ei chroesawu gan y Senedd hon. Diolch yn fawr iawn.
I'd just like to thank the Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee for quite eloquently removing 99.9 per cent of my speech, so thank you for that. My contribution, Llywydd, will be extremely short, because I don't think we need to go over old ground.
Now, I did take part in the scrutiny of this Bill, and I'd just like to pay tribute to the Counsel General for his attendance at committee, and the openness of Welsh Government in engaging with the LJC committee. It's very well appreciated, and your attendance at the committee is always appreciated. And I know I and colleagues enjoyed getting into the nitty-gritty of this. So, it's the first consolidation Bill of its type going through the Senedd, and I think it's gone quite smoothly to date.
As you said, Counsel General, it's about consolidating law to make it more accessible. In this instance, the Bill is doing that, and I think that we've come to a good position, I believe, here. We took very detailed evidence from the Law Commission, and, when the Law Commission provided that fantastic evidence, I think I was sold, so I don't think there's any more to add there. But I also think it's very important for us to remember that we owe it to the people of Wales to produce legislation that is understandable, that it is of high quality and relevance to the people here, and I think that this consolidation Bill does just that.
I'd also like to stress the importance of the Counsel General seeking consent from UK Government Ministers across in Westminster, and, as you've confirmed, you have done that, so that takes another part out of my speech. So, as I said, I would just like to thank you, Counsel General. So, at this time, Llywydd, the Conservative Party will be supporting this going through the Senedd as a consolidation Bill. Diolch.
Hoffwn ddiolch i Gadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad am gael gwared yn eithaf huawdl ar 99.9 y cant o fy araith, felly diolch am hynny. Bydd fy nghyfraniad i, Llywydd, yn un hynod o fyr, achos dydw i ddim yn credu bod angen i ni fynd trwy popeth eto.
Nawr, fe wnes i gymryd rhan yn y gwaith o graffu ar y Bil hwn, a hoffwn dalu teyrnged i'r Cwnsler Cyffredinol am ei bresenoldeb yn y pwyllgor, a natur agored Llywodraeth Cymru wrth ymgysylltu â'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad. Mae'n cael ei werthfawrogi'n fawr iawn, ac mae eich presenoldeb yn y pwyllgor bob amser yn cael ei werthfawrogi. Ac rwy'n gwybod fy mod i a chyd-Aelodau wedi mwynhau trafod hwn mewn manylder. Felly, dyma'r Bil cydgrynhoi cyntaf o'i fath yn mynd trwy'r Senedd, ac rwy'n credu ei fod wedi mynd yn eithaf didrafferth hyd yn hyn.
Fel y dywedoch chi, Gwnsler Cyffredinol, mae'n ymwneud â chydgrynhoi cyfraith i'w gwneud hi'n fwy hygyrch. Yn yr achos hwn, mae'r Bil yn gwneud hynny, ac rydw i'n meddwl ein bod ni wedi dod i sefyllfa dda yma, rwy'n credu. Fe wnaethon ni gymryd tystiolaeth fanwl iawn gan Gomisiwn y Gyfraith, a phan ddarparodd Comisiwn y Gyfraith y dystiolaeth wych honno, rwy'n credu i mi gael fy argyhoeddi, felly nid wyf yn credu bod rhagor i'w ychwanegu yno. Ond rwyf hefyd yn credu ei bod yn bwysig iawn i ni gofio ei bod hi'n ddyletswydd arnom er mwyn pobl Cymru i lunio deddfwriaeth sy'n ddealladwy, sydd o ansawdd uchel a sy'n berthnasol i'r bobl yma, ac rwy'n credu bod y Bil cydgrynhoi hwn yn gwneud hynny.
Hoffwn hefyd bwysleisio pwysigrwydd y Cwnsler Cyffredinol yn gofyn am ganiatâd gan Weinidogion Llywodraeth y DU draw yn San Steffan, ac, fel rydych chi wedi cadarnhau, rydych chi wedi gwneud hynny, felly mae hynny'n cymryd rhan arall allan o fy araith. Felly, fel y dywedais i, hoffwn ddiolch i chi, Gwnsler Cyffredinol. Felly, ar hyn o bryd, Llywydd, bydd y Blaid Geidwadol yn cefnogi hyn i fynd trwy'r Senedd fel Bil cydgrynhoi. Diolch.
Diolch yn fawr i'r pwyllgor a'r Cadeirydd am y gwaith, a diolch i'r Cwnsler Cyffredinol am ddod â'r Bil yma gerbron.
Thank you very much to the committee and the Chair for the work that they've done, and thank you to the Counsel General for bringing this Bill forward.
We welcome the introduction of this Bill to create a consolidated, accessible and modernised legislative framework for the conservation of Wales's historic environment that will better reflect the dynamics of the devolution landscape. We hope this will make the people of Wales feel more engaged with our rich and diverse national history, and better able to contribute to conversations on how we seek to preserve and memorialise our past. Increasing the availability of bilingual legislation is essential to realising this ambition, and, in this respect, we are pleased that the Bill will address the shortcomings identified in the current statute book.
There are a few things I would appreciate further clarification on. Could the Minister provide assurances that the removal of the provision for the establishment of an advisory panel for the Welsh historic environment, as featured in the 2016 Act, will not compromise the availability of expert and impartial advice to Welsh Ministers on the future historical conversion measures? Would the Minister provide further details on why planning policy provides greater protection to the archeological heritage of Wales compared to the provisions contained in the 1979 Act for the creation of archeological areas? And finally, can the Minister give assurances that increasing the availability of bilingual legislation will be a central aim of the future of Welsh law programme in future consolidation measures? Diolch yn fawr.
Rydym ni'n croesawu cyflwyno'r Bil hwn i greu fframwaith deddfwriaethol wedi'i gydgrynhoi, sy'n hygyrch ac wedi'i foderneiddio ar gyfer gwarchod amgylchedd hanesyddol Cymru a fydd yn adlewyrchu'n well ddeinameg y maes ddatganoli. Rydyn ni'n gobeithio y bydd hyn yn gwneud i bobl Cymru deimlo'n fwy cysylltiedig â'n hanes cenedlaethol cyfoethog ac amrywiol, ac yn fwy abl i gyfrannu at sgyrsiau ar sut rydym ni'n ceisio rhoi ein gorffennol ar gof a chadw. Mae cynyddu y ddeddfwriaeth ddwyieithog sydd ar gael yn hanfodol er mwyn gwireddu'r uchelgais hon, ac, yn hyn o beth, rydym ni'n falch y bydd y Bil yn mynd i'r afael â'r diffygion a nodwyd yn y llyfr statud presennol.
Mae yna ambell beth y byddwn ni'n gwerthfawrogi eglurhad pellach arnynt. A allai'r Gweinidog roi sicrwydd na fydd dileu'r ddarpariaeth ar gyfer sefydlu panel cynghori ar gyfer amgylchedd hanesyddol Cymru, fel sy'n cael sylw yn Neddf 2016, yn peryglu y cyngor arbenigol a diduedd sydd ar gael i Weinidogion Cymru ar y mesurau trosi hanesyddol yn y dyfodol? A wnaiff y Gweinidog roi mwy o fanylion ynghylch pam mae'r polisi cynllunio yn rhoi mwy o ddiogelwch i dreftadaeth archeolegol Cymru o'i gymharu â'r darpariaethau a geir yn Neddf 1979 ar gyfer creu ardaloedd archeolegol? Ac yn olaf, a all y Gweinidog roi sicrwydd y bydd cynyddu'r ddeddfwriaeth ddwyieithog sydd ar gael yn nod canolog o ddyfodol rhaglen cyfraith Cymru mewn mesurau cydgrynhoi yn y dyfodol? Diolch yn fawr.
Y Cwnsler Cyffredinol i ymateb nawr—Mick Antoniw.
The Counsel General to reply now—Mick Antoniw.
Thank you. Can I first of all thank all those who have participated for their contribution, and can I thank the Legislation, Justice and Constitution Committee for the very, very long session we had going through the Bill and the very detailed scrutiny of all those sections? It was an important process, and, can I just say, going through it myself, and having to answer the detail on each of the points that were being scrutinised, it actually showed how important it is to have a consolidated Bill, because of how much easier it is to have one piece of legislation where everything is in it and you can go through it in a rational structure? So, I know that it will be something of considerable benefit and significance in the future. So, it was a very important session.
As I've said, I will write in detail, obviously, to the various points and the various recommendations that were made. If I perhaps just deal with a couple of the last points that were made, of course, in terms of the removal of the advisory panel, I don't think that will have any impact, and, of course, we have given consideration to changes that we need to make in the future with regard to allowing instead of just oral evidence, written evidence as well. Again, in terms of the issue of bilingualism and so on, I think you know that the position of Welsh Government is fully supportive of that. And within the educational process in terms of Welsh law, there was one point—I can't read my own handwriting that I made, so I hope if I've missed something I will cover it in the letter that I do send to you.
In terms of the recommendations, what they actually do highlight is, of course, first, that consolidation is very much a learning process for this Senedd, for this Parliament, in terms of the consolidation process. So, the points that have been raised in terms of marine exclusion, the reasons, again, those that were scrutinised in committee, are all things that we will think about. I hope the reasoning why we couldn't go down that particular road—. We do recognise that there is a need for the consolidation of law in the maritime area; it's just it didn't fit in within, I think, what we had to do now, and there were complications that I think would have complicated the consolidation process. Again, the point you raise in terms of pre-introduction work and that being public, of course, that is recognised as well.
So, I think one of the things that will happen, of course, as we go along, is that there will be a reflection on how the consolidation process—. It has been an extremely important learning—[Interruption.] Please, yes.
Diolch. A gaf i ddiolch yn gyntaf i bawb sydd wedi cymryd rhan am eu cyfraniad, ac a gaf i ddiolch i'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a’r Cyfansoddiad am y sesiwn hir iawn, iawn a gawsom i fynd drwy'r Bil a chraffu’n fanwl iawn yr holl adrannau hynny? Roedd yn broses bwysig, ac, a gaf i ddweud, wrth fynd trwyddo fy hun, a gorfod ateb y manylion ar bob un o'r pwyntiau oedd yn destun craffu, mewn gwirionedd fe wnaeth ddangos pa mor bwysig yw bod â Bil cydgrynhoi, oherwydd cymaint yn haws yw bod ag un darn o ddeddfwriaeth lle mae popeth ynddi a lle gallwch fynd drwyddi mewn strwythur rhesymegol? Felly, rwy’n gwybod y bydd o dipyn o fudd ac arwyddocâd yn y dyfodol. Felly, roedd hi'n sesiwn bwysig iawn.
Fel y dywedais i, byddaf yn ysgrifennu'n fanwl, yn amlwg, ar y gwahanol bwyntiau a'r gwahanol argymhellion a wnaed. Os gwnaf i efallai ymdrin â chwpl o'r pwyntiau olaf a wnaed, wrth gwrs, o ran dileu'r panel cynghori, dydw i ddim yn credu y bydd hynny'n cael unrhyw effaith, ac, wrth gwrs, rydym ni wedi rhoi ystyriaeth i newidiadau y mae angen i ni eu gwneud yn y dyfodol o ran caniatáu yn lle dim ond tystiolaeth lafar, tystiolaeth ysgrifenedig hefyd. Eto, o ran mater dwyieithrwydd ac yn y blaen, rwy'n credu eich bod yn gwybod bod sefyllfa Llywodraeth Cymru yn gwbl gefnogol o hynny. Ac o fewn y broses addysgol o ran cyfraith Cymru, roedd un pwynt—alla i ddim darllen llawysgrifen fy hun, felly gobeithio os ydw i wedi colli rhywbeth y byddaf yn ei gwmpasu yn y llythyr y byddaf yn ei anfon atoch chi.
O ran yr argymhellion, yr hyn maen nhw mewn gwirionedd yn ei amlygu, wrth gwrs, yn gyntaf, yw bod cydgrynhoi yn broses ddysgu fawr ar gyfer y Senedd hon, o ran y broses gydgrynhoi. Felly, mae'r pwyntiau sydd wedi eu codi o ran gwaharddiad morol, y rhesymau, eto, y rhai oedd yn destun craffu mewn pwyllgor, i gyd yn bethau y byddwn ni'n meddwl amdanyn nhw. Rwy'n gobeithio'r rhesymau pam na allen ni fynd i lawr y ffordd benodol honno—. Rydym ni’n cydnabod bod angen cydgrynhoi'r gyfraith yn y maes morwrol; rwy’n credu nad oedd yn ffitio i mewn yn yr hyn y mae’n rhaid i ni ei wneud nawr, ac roedd cymhlethdodau rwy’n credu y byddai wedi cymhlethu'r broses gydgrynhoi. Eto, y pwynt rydych chi’n ei godi o ran gwaith cyn-gyflwyno a bod hwnnw’n gyhoeddus, wrth gwrs, mae hynny'n cael ei gydnabod hefyd.
Felly, rwy'n credu mai un o'r pethau fydd yn digwydd, wrth gwrs, wrth i ni fynd ymlaen, yw y byddwn yn myfyrio ar sut mae'r broses gydgrynhoi—. Mae wedi bod yn wers hynod o bwysig—[Torri ar draws.] Os gwelwch yn dda, ie.
I think there has been a learning exercise, obviously, through this, and obviously it's been quite a detailed and time-consuming piece of legislation as well, largely because it's the very first of its kind. But also that's taking up capacity that the Welsh Government could be doing other legislation with, and there are a lot of commitments that have been made by the Welsh Government in recent years, things like the clean air Act, for example, that we're still waiting to come forward. How are you going to make sure that you get the balance right between these consolidation Bills and freeing up those resources to do the other important pieces of legislation that the people of Wales are expecting us to deliver?
Rwy'n credu y bu ymarfer dysgu, yn amlwg, trwy hyn, ac yn amlwg mae wedi bod yn ddarn o ddeddfwriaeth eithaf manwl a llafurus hefyd, yn bennaf oherwydd mai dyma'r cyntaf o'i fath. Ond hefyd mae'n defnyddio capasiti y gallai Llywodraeth Cymru fod yn gwneud deddfwriaeth arall ag ef, ac mae llawer o ymrwymiadau sydd wedi cael eu gwneud gan Lywodraeth Cymru yn ystod y blynyddoedd diwethaf, pethau fel y Ddeddf aer glân, er enghraifft, rydyn ni'n dal i aros iddi gael ei chyflwyno. Sut ydych chi'n mynd i sicrhau eich bod chi'n cael y balans yn iawn rhwng y Biliau cydgrynhoi hyn a rhyddhau'r adnoddau hynny i wneud y darnau pwysig eraill o ddeddfwriaeth mae pobl Cymru'n disgwyl i ni eu cyflawni?
Thank you for that. It's a very important point, because it is a balancing exercise, isn't it? We have a very active, very demanding, legislative process, our own legislative programme, and, of course, we also have the UK Government's legislative impact through their own legislation LCMs, as we've seen to quite a considerable extent today. I think it's a balance. I think the annual reports that I produce in terms of accessibility will highlight that there should be a flow of consolidation, and I think what we have to keep in mind, of course, is that consolidation is something that is not happening quickly, but we are in for it for the long haul in terms of (1) the way we legislate in the future, but also ensuring that we carry on and we prioritise and identify that legislation. So, this will carry on into the next Senedd, the Senedd after and so on.
I think what we will take from this particular process is learn from it because we will have a major consolidation piece that, hopefully, will be forthcoming, which will be the planning consolidation. And as I understand it, the English part of it alone is 400 pages, so we've got 400 pages in English, probably 400 in Welsh. It was a long process. But it will be intensely valuable. The whole planning process being consolidated into one place, I think, will be of great significance. So, thank you again for that input. I hope the explanations I've given, and, of course, they will be ongoing, in terms of the detail and perhaps even further scrutiny—. The Bill should proceed as a consolidation Bill, and I'm sure the Senedd will want to allow that to happen. We're one step closer to giving Wales accessible, bilingual legislation for the protection and management of our precious historic environment. Diolch yn fawr.
Diolch am hynny. Mae'n bwynt pwysig iawn, oherwydd mae'n ymarfer cydbwyso, yn tydi? Mae gennym ni broses ddeddfwriaethol hynod weithredol, hynod heriol, ein rhaglen ddeddfwriaethol ein hunain, ac, wrth gwrs, mae gennym ni hefyd effaith ddeddfwriaethol Llywodraeth y DU trwy eu cynigion cydsyniad deddfwriaethol eu hunain, fel yr ydym ni wedi ei weld i raddau eithaf sylweddol heddiw. Rwy'n credu ei fod yn gydbwysedd. Rwy'n credu y bydd yr adroddiadau blynyddol rwy'n eu cynhyrchu o ran hygyrchedd yn amlygu y dylai fod llif o gydgrynhoi, ac rwy'n credu mai'r hyn sy'n rhaid i ni ei gadw mewn cof, wrth gwrs, yw bod cydgrynhoi yn rhywbeth nad yw'n digwydd yn gyflym, ond rydym ni yma am y tymor hir o ran (1) y ffordd yr ydym ni'n deddfu yn y dyfodol, ond hefyd sicrhau ein bod ni'n parhau ac yn blaenoriaethu a nodi'r ddeddfwriaeth honno. Felly, bydd hyn yn cario ymlaen i'r Senedd nesaf, y Senedd ar ôl hynny ac yn y blaen.
Rwy'n credu mai'r hyn y byddwn ni'n ei gymryd o'r broses benodol hon yw dysgu ohoni oherwydd bydd gennym ni ddarn cydgrynhoi mawr a fydd, gobeithio, ar y gweill, sef y gwaith cydgrynhoi cynllunio. Ac fel rwy'n ei ddeall, mae'r rhan Saesneg ohoni'n unig yn 400 tudalen, felly mae gennym ni 400 tudalen yn Saesneg, 400 yn Gymraeg mae'n debyg. Roedd yn broses hir. Ond bydd yn werthfawr iawn. Bydd yr holl broses gynllunio yn cael ei chydgrynhoi i un lle, rwy'n meddwl, o arwyddocâd mawr. Felly, diolch eto am y mewnbwn hwnnw. Rwy'n gobeithio y bydd yr esboniadau rydw i wedi'u rhoi, ac, wrth gwrs, byddan nhw'n barhaus, o ran y manylion ac efallai hyd yn oed craffu pellach—. Dylai'r Bil fynd yn ei flaen fel Bil cydgrynhoi, ac rwy'n siŵr y bydd y Senedd am ganiatáu i hynny ddigwydd. Rydym ni gam yn nes at roi deddfwriaeth hygyrch, ddwyieithog i Gymru ar gyfer gwarchod a rheoli ein hamgylchedd hanesyddol gwerthfawr. Diolch yn fawr.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes, does yna ddim gwrthwynebiad. Ac felly mae'r cynnig yna wedi ei dderbyn o dan Reol Sefydlog 12.36.
The question is to agree the motion. Does any Member object? There are no objections. And therefore the motion is agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Sy'n dod â ni at y cyfnod pleidleisio am heddiw, ac felly byddwn ni'n symud at bleidleisio oni bai bod tri Aelod yn dymuno i mi ganu'r gloch. Felly, symudwn ni nawr at y bleidlais gyntaf y prynhawn yma, y bleidlais honno ar y cynnig cydsyniad deddfwriaethol ar Fil Banc Seilwaith y DU, a dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig, a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 41, neb yn ymatal, 10 yn erbyn, ac felly mae'r cynnig wedi'i dderbyn.
Which brings us to voting time, and we will move immediately to voting time unless three Members wish for the bell to be rung. We will therefore move to our first vote this afternoon, and that is on the LCM on the UK Infrastructure Bank Bill, and I call for a vote on the motion, tabled in the name of Rebecca Evans. Open the vote. Close the vote. In favour 41, no abstentions and 10 against, and therefore the motion is agreed.
Eitem 9. Cynnig Cydsyniad Deddfwriaethol ar Fil Banc Seilwaith y DU: O blaid: 41, Yn erbyn: 10, Ymatal: 0
Derbyniwyd y cynnig
Item 9. LCM on the UK Infrastructure Bank Bill: For: 41, Against: 10, Abstain: 0
Motion has been agreed
Y bleidlais nesaf yw'r cynnig cydsyniad deddfwriaethol ar y Bil Esgyll Siarcod, a dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig, a gyflwynwyd yn enw Julie James. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 41, neb yn ymatal, 10 yn erbyn. Ac felly mae'r cynnig yna wedi'i dderbyn.
The next vote is on the LCM on the Shark Fins Bill, and I call for a vote on the motion, tabled in the name of Julie James. Open the vote. Close the vote. In favour 41, no abstentions, 10 against. And therefore the motion is agreed.
Eitem 11. Cynnig Cydsyniad Deddfwriaethol ar y Bil Esgyll Siarcod: O blaid: 41, Yn erbyn: 10, Ymatal: 0
Derbyniwyd y cynnig
Item 11. LCM on the Shark Fins Bill: For: 41, Against: 10, Abstain: 0
Motion has been agreed
Yn olaf wedyn, y cynnig cydsyniad deddfwriaethol ar y Bil Technoleg Enetig (Bridio Manwl), a dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig, a gyflwynwyd yn enw Lesley Griffiths. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 15, neb yn ymatal, 36 yn erbyn. Ac felly mae'r cynnig yna wedi ei wrthod.
And finally, the LCM on the Genetic Technologies (Precision Breeding) Bill, and I call for a vote on the motion, tabled in the name of Lesley Griffiths. Open the vote. Close the vote. In favour 15, no abstentions, 36 against. And therefore the motion is not agreed.
Eitem 12. Cynnig Cydsyniad Deddfwriaethol ar y Bil Technoleg Enetig (Bridio Manwl): O blaid: 15, Yn erbyn: 36, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y cynnig
Item 12. LCM on the Genetic Technologies (Precision Breeding) Bill: For: 15, Against: 36, Abstain: 0
Motion has been rejected
Dyna ddiwedd ar ein pleidleisiau am y dydd heddiw a diwedd ar ein gwaith. Diolch yn fawr i bawb.
That concludes voting for today and it brings our proceedings to a close. Thank you.
Daeth y cyfarfod i ben am 18:44.
The meeting ended at 18:44.