Y Cyfarfod Llawn
Plenary
07/12/2022Cynnwys
Contents
Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.
In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.
Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Prynhawn da a chroeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn. Cwestiynau i'r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol sydd gyntaf ar yr agenda y prynhawn yma, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Peter Fox.
Good afternoon and welcome to this Plenary session. The first item is questions to the Minister for Social Justice, and the first question is from Peter Fox.
1. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i fynd i'r afael â thlodi ym Mynwy? OQ58833
1. What action is the Welsh Government taking to tackle poverty in Monmouth? OQ58833
Diolch yn fawr, Peter. People across Wales, including Monmouthshire, are experiencing the biggest fall in living standards since records began. We will be spending £1.6 billion on targeted cost-of-living support and universal programmes to tackle poverty and put money back in people’s pockets. And I do call on all Members to promote our 'Claim what's yours' campaign.
Diolch yn fawr, Peter. Mae pobl ledled Cymru, gan gynnwys Sir Fynwy, yn wynebu'r gostyngiad mwyaf mewn safonau byw ers i gofnodion ddechrau. Byddwn yn gwario £1.6 biliwn ar gymorth wedi’i dargedu ar gyfer costau byw a rhaglenni cyffredinol i drechu tlodi a rhoi arian yn ôl ym mhocedi pobl. A galwaf ar bob Aelod i hyrwyddo ein hymgyrch 'Hawliwch yr hyn sy’n ddyledus i chi'.
Thank you, Minister, for that response, and I welcome the range of support that is being provided by Welsh Government, aimed at tackling poverty in our communities. I recognise that tackling poverty is a difficult task, but the recent report from the Auditor General for Wales highlights some important areas that the Government and local authorities can improve upon to help increase the effectiveness of those schemes. For example, the report notes that the councils are reliant upon short-term grant funding, provided by the Welsh Government, which is often administratively complex, whilst there are weaknesses in guidance provided as well as grant restrictions. Meanwhile, only a third of local authorities actually have a lead member and officers for addressing poverty, whilst a mix of approaches taken by councils mean that there is a complicated delivery landscape with differing priorities and a focus according to each area. Finally, the report notes that there are a lack of targets and indicators, both nationally and locally, which make it difficult to assess the impact of existing schemes. Minister, could I ask how you will be responding to the auditor general's report? And can I ask what progress has been made on the child poverty strategy and whether this will feed into a wider national poverty action plan, as has previously been called for? Thank you.
Diolch am eich ymateb, Weinidog, ac rwy'n croesawu'r ystod o gymorth a ddarperir gan Lywodraeth Cymru, gyda’r nod o drechu tlodi yn ein cymunedau. Rwy'n cydnabod bod trechu tlodi'n dasg anodd, ond mae’r adroddiad diweddar gan Archwilydd Cyffredinol Cymru yn nodi rhai meysydd pwysig y gall y Llywodraeth ac awdurdodau lleol eu gwella er mwyn helpu i gynyddu effeithiolrwydd y cynlluniau hynny. Er enghraifft, mae’r adroddiad yn nodi bod y cynghorau’n dibynnu ar gyllid grant tymor byr, a ddarperir gan Lywodraeth Cymru, sy’n aml yn weinyddol gymhleth, tra bo gwendidau yn y canllawiau a ddarperir yn ogystal â chyfyngiadau grant. Yn y cyfamser, traean yn unig o awdurdodau lleol sydd â swyddogion ac aelod arweiniol ar gyfer trechu tlodi, tra bo'r gymysgedd o ddulliau gweithredu a ddefnyddir gan gynghorau yn golygu bod y dirwedd yn gymhleth o ran cyflawni, gyda ffocws a blaenoriaethau gwahanol ym mhob ardal. Yn olaf, mae’r adroddiad yn nodi prinder targedau a dangosyddion, yn genedlaethol ac yn lleol, sy’n ei gwneud hi'n anodd asesu effaith cynlluniau presennol. Weinidog, a gaf fi ofyn sut y byddwch yn ymateb i adroddiad yr archwilydd cyffredinol? Ac a gaf fi ofyn pa gynnydd a wnaed ar y strategaeth tlodi plant ac a fydd hyn yn bwydo i mewn i gynllun gweithredu cenedlaethol ehangach ar dlodi, fel y galwyd amdano yn y gorffennol? Diolch.
Thank you very much for those questions. What is clear from the auditor general, and indeed from the research we commissioned from the Wales Centre for Public Policy, is that there are deep-seated issues and needs, and all partners need to play their part, particularly local authorities. For our Wales Centre for Public Policy, they said that we should look at key issues that actually affect poverty. Income maximisation was one area, and partnership and also making sure that we address issues like the environment and infrastructure. Of course, local government comes into that very clearly. We've got to take a long-term approach to tackling poverty and the root causes of poverty. But I do think that local government is very engaged in this. I'm meeting with them fortnightly with the Minister for Finance and Local Government to talk about the cost-of-living crisis. They're engaging proactively with us and, indeed, they're helping us to deliver what has now been a very successful fuel support scheme. You know that we launched that at the end of September. Already, 266,000 payments have been made, and I'm pleased to say that 5,633 Monmouthshire households have already received this vital support.
Diolch yn fawr iawn am eich cwestiynau. Yr hyn sy’n amlwg gan yr archwilydd cyffredinol, ac yn wir, o'r ymchwil a gomisiynwyd gennym gan Ganolfan Polisi Cyhoeddus Cymru, yw bod materion ac anghenion dyfnion, ac mae angen i bob partner chwarae eu rhan, yn enwedig awdurdodau lleol. Ar gyfer ein Canolfan Polisi Cyhoeddus Cymru, dywedasant y dylem edrych ar faterion allweddol sy'n effeithio ar dlodi. Un maes oedd cynyddu incwm, a phartneriaeth a sicrhau hefyd ein bod yn mynd i'r afael â materion fel yr amgylchedd a seilwaith. Wrth gwrs, mae llywodraeth leol yn rhan amlwg iawn o hynny. Mae'n rhaid inni fabwysiadu ymagwedd hirdymor tuag at drechu tlodi ac achosion sylfaenol tlodi. Ond credaf fod llywodraeth leol yn chwarae rhan fawr yn hyn. Rwy’n cyfarfod â hwy bob pythefnos gyda'r Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol i drafod yr argyfwng costau byw. Maent yn ymwneud yn rhagweithiol â ni, ac yn wir, maent yn ein cynorthwyo i gyflawni'r hyn sydd wedi bod yn gynllun cymorth tanwydd llwyddiannus iawn. Fe wyddoch inni lansio'r cynllun hwnnw ddiwedd mis Medi. Mae 266,000 o daliadau wedi’u gwneud yn barod, ac rwy’n falch o ddweud bod 5,633 o aelwydydd sir Fynwy eisoes wedi cael y cymorth hanfodol hwn.
It's been five years since the decision to close Communities First was taken. It was the Government's anti-poverty strategy and it hasn't been replaced. Since then, levels of poverty have increased and they will get much worse due to the cost-of-living crisis, which is becoming a full-blown emergency. Why doesn't Wales have a specific anti-poverty strategy, Minister, and do you agree that we need one now more than ever?
Mae pum mlynedd wedi bod ers y penderfyniad i ddod â Cymunedau yn Gyntaf i ben. Hon oedd strategaeth wrthdlodi’r Llywodraeth, ac nid oes un wedi'i rhoi ar waith yn ei lle. Ers hynny, mae lefelau tlodi wedi cynyddu, a byddant yn gwaethygu'n sylweddol oherwydd yr argyfwng costau byw, sy’n prysur ddod yn argyfwng difrifol. Pam nad oes gan Gymru strategaeth wrthdlodi benodol, Weinidog, ac a ydych yn cytuno bod angen un arnom nawr yn fwy nag erioed?
Well, thank you very much, Peredur. As I said, we commissioned the Wales Centre for Public Policy to enable us to look at what are the key levers. Clearly, the key levers that will have a huge impact are tax and benefits, which rest with the UK Government. And, indeed, we have to face the fact that, in terms of the UK Government tackling poverty, people are facing incredibly difficult decisions to make and this is as a result of, I would say, the UK Government's mishandling of our economy, which has been a travesty. And now we are moving into the position where we know that not only are people having to choose between heating and eating, which is appalling in this day and age, but also we see that the rate of unemployment is expected to rise. So, we are playing our part in terms of what we can do with the winter fuel support scheme, supporting our discretionary assistance fund—these are short-term interventions—Warm Homes spaces and also, indeed, developing our communities policy, which is a cross-Government initiative to tackle these long-standing issues.
Wel, diolch yn fawr iawn, Peredur. Fel y dywedais, fe wnaethom gomisiynu Canolfan Polisi Cyhoeddus Cymru i’n galluogi i edrych ar beth yw’r ysgogiadau allweddol. Yn amlwg, yr ysgogiadau allweddol a fydd yn cael effaith enfawr yw treth a budd-daliadau, sydd yn nwylo Llywodraeth y DU. Ac yn wir, mae'n rhaid inni wynebu'r ffaith, o ran ymdrechion Llywodraeth y DU i drechu tlodi, fod pobl yn wynebu penderfyniadau anhygoel o anodd, a byddwn yn dweud bod hyn o ganlyniad i'r ffordd y mae Llywodraeth y DU wedi cam-drin ein heconomi, sydd wedi bod yn drychinebus. A nawr, rydym yn agosáu at sefyllfa lle gwyddom, nid yn unig fod pobl yn gorfod dewis rhwng gwresogi a bwyta, sy'n warthus yn yr oes sydd ohoni, ond hefyd, rydym yn gweld bod disgwyl i'r gyfradd ddiweithdra godi. Felly, rydym yn gwneud ein rhan gyda'r hyn y gallwn ei wneud gyda chynllun cymorth tanwydd y gaeaf, cefnogi ein cronfa cymorth dewisol—ymyriadau tymor byr yw'r rhain—canolfannau clyd a hefyd, yn wir, datblygu ein polisi cymunedau, sy’n fenter drawslywodraethol i fynd i’r afael â’r materion hirsefydlog hyn.
2. A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am y camau a gymerwyd ers i'r Senedd basio cynnig ym mis Gorffennaf yn galw ar Lywodraeth Cymru i ystyried sefydlu cynllun peilot incwm sylfaenol ymhlith gweithwyr mewn diwydiant trwm fel rhan o'r broses o drosglwyddo Cymru i economi ddi-garbon? OQ58839
2. Will the Minister provide an update on actions taken since the Senedd passed a motion in July calling on the Welsh Government to consider establishing a basic income pilot amongst workers in heavy industry as part of Wales's transition to a zero-carbon economy? OQ58839
Thank you, Jane Dodds. We are prioritising the basic income pilot for carers, as you know. The evaluation of that pilot will explore potential benefits for care leavers and the wider Welsh population. But the climate change Minister’s officials are leading work to ensure we understand the impacts, challenges and opportunities relating to the transition to a low-carbon economy.
Diolch, Jane Dodds. Rydym yn blaenoriaethu’r cynllun peilot incwm sylfaenol ar gyfer gofalwyr, fel y gwyddoch. Bydd y gwerthusiad o’r cynllun peilot hwnnw’n archwilio’r manteision posibl i bobl sy’n gadael gofal a phoblogaeth Cymru yn gyffredinol. Ond mae swyddogion y Gweinidog Newid Hinsawdd yn arwain gwaith i sicrhau ein bod yn deall yr effeithiau, yr heriau a’r cyfleoedd sy’n gysylltiedig â’r newid i economi carbon isel.
Diolch yn fawr iawn. Thank you so much for that response, and may I thank you for your commitment, and your team's commitment, to piloting a universal basic income, and to looking into this? I'd also just like to throw out another fact here in the Senedd: I learnt last week that three out of four active applications to extend coal mining in the United Kingdom are actually here in Wales. So, we really have to move quickly on this issue. It is a little bit disappointing to hear that no further work has been done on that particular aspect of the pilot. But I am pleased to hear that the Minister for Climate Change will be launching a call for evidence on a just transition, including gathering evidence of need for our communities. Because a real, immediate economic safety net needs to be in place for those workers, in the form of a basic income, coupled with a tough approach against coal extraction. They can both safeguard communities and our planet. So, could you tell me and outline the plans that are in place, and the timelines, and how we can get to this just transition through a basic income pilot? Diolch yn fawr iawn.
Diolch yn fawr iawn am eich ymateb, ac a gaf fi ddiolch am eich ymrwymiad, ac ymrwymiad eich tîm, i dreialu incwm sylfaenol cyffredinol, ac i ymchwilio i hyn? Hoffwn grybwyll ffaith arall hefyd yma yn y Senedd: dysgais yr wythnos diwethaf fod tri o bob pedwar o'r ceisiadau sydd ar y gweill i ymestyn cloddio am lo yn y Deyrnas Unedig yma yng Nghymru. Felly, mae’n rhaid inni symud yn gyflym ar y mater hwn. Mae braidd yn siomedig clywed nad oes unrhyw waith pellach wedi’i wneud ar yr agwedd benodol honno ar y cynllun peilot. Ond rwy’n falch o glywed y bydd y Gweinidog Newid Hinsawdd yn lansio galwad am dystiolaeth ar bontio teg, gan gynnwys casglu tystiolaeth o anghenion ar gyfer ein cymunedau. Oherwydd mae angen gosod rhwyd ddiogelwch economaidd real ar gyfer y gweithwyr hynny ar unwaith, ar ffurf incwm sylfaenol, ynghyd â chamau llym yn erbyn cloddio am lo. Gallant ddiogelu cymunedau yn ogystal â'n planed. Felly, a wnewch chi amlinellu a dweud wrthyf am y cynlluniau sydd ar waith, a'r amserlenni, a sut y gallwn sicrhau'r pontio teg hwn drwy gynllun peilot incwm sylfaenol? Diolch yn fawr iawn.
Diolch yn fawr iawn. This is key work in terms of our Net Zero Wales plan, linking it to the plan for 2026. As I'm sure the Member will be aware, there has been a call for evidence that's gone out today by the Minister for Climate Change to test early thinking about how we shape the future work programme, which, of course, is where your call has come in. But I think that call for evidence is going to look at work packages, and inform activity, and, obviously, we want everyone to get involved in it. The just transition framework has to build on an evidence base and research, it has to look at issues like how do we tackle inequalities in terms of a just transition, and it has to maximise integration across all sectors and bodies. But I am aware of a meeting with the Coal Action Network, relating specifically to your question, at the end of November, to discuss basic income and transition to a zero-carbon economy. We've got to understand the issues, look at the impacts, and I do think our groundbreaking Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 is the foundation for approaching that just transition. But the call for action will provide these opportunities to feed into these points.
Diolch yn fawr iawn. Mae hwn yn waith allweddol o ran ein cynllun Cymru Sero Net, sy'n ei gysylltu â’r cynllun ar gyfer 2026. Fel y gŵyr yr Aelod, rwy’n siŵr, mae galwad am dystiolaeth wedi’i chyhoeddi heddiw gan y Gweinidog Newid Hinsawdd i roi prawf ar syniadau cynnar ynglŷn â sut rydym yn llunio rhaglen waith y dyfodol, sy'n cysylltu â'r hyn rydych wedi galw amdano. Ond credaf fod yr alwad honno am dystiolaeth yn mynd i edrych ar becynnau gwaith, a llywio gweithgarwch, ac yn amlwg, rydym am i bawb fod yn rhan o hynny. Mae’n rhaid i’r fframwaith ar gyfer pontio teg adeiladu ar sylfaen dystiolaeth ac ymchwil, mae’n rhaid iddo edrych ar faterion fel sut rydym yn mynd i’r afael ag anghydraddoldebau wrth bontio'n deg, ac mae’n rhaid iddo sicrhau’r integreiddio mwyaf posibl ar draws pob sector a chorff. Ond rwy’n ymwybodol o gyfarfod â’r Rhwydwaith Gweithredu Glo, sy'n ymwneud yn benodol â’ch cwestiwn, ddiwedd mis Tachwedd, i drafod incwm sylfaenol a phontio i economi ddi-garbon. Rhaid inni ddeall y problemau, edrych ar yr effeithiau, a chredaf mai ein deddfwriaeth arloesol, Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015, yw'r sylfaen ar gyfer mynd i'r afael â phontio teg. Ond bydd yr alwad am weithredu'n darparu cyfleoedd i fwydo i mewn i'r pwyntiau hyn.
Minister, a number of my constituents in Aberconwy have raised concerns that, in the midst of a cost-of-living crisis, you still continue to pursue the idea of a universal basic income. UBI by its very nature is a hugely costly experiment and is no substitute for a genuine decarbonisation plan. Only this morning, we took evidence in committee, whereby the decarbonisation of homes across all sectors is going to be a very costly thing for the Welsh Government to implement. When it comes to UBI, Welsh Government Ministers frequently reference the experience of other countries. However, in Ontario in Canada, the provincial Government there cancelled their basic income pilot scheme in 2018, citing it as a waste of taxpayers' money, and, in Finland, trial results of UBI given to unemployed people found no statistical difference in work status between the recipients and the control group. So, this actually refutes the entire argument that UBI helps people into employment, or that it even helps workers to transition into other work. In light of these results, Minister, will you clarify what lessons you have learnt from these failed UBI schemes around the world, and will you do a u-turn on this, please?
Weinidog, mae nifer o fy etholwyr yn Aberconwy wedi codi pryderon eich bod, yng nghanol argyfwng costau byw, yn dal i fynd ar drywydd y syniad o incwm sylfaenol cyffredinol. Mae incwm sylfaenol cyffredinol yn ei hanfod yn arbrawf hynod gostus, ac nid yw’n gwneud y tro yn lle cynllun datgarboneiddio dilys. Y bore yma, cawsom dystiolaeth yn y pwyllgor y bydd datgarboneiddio cartrefi ar draws pob sector yn beth costus iawn i Lywodraeth Cymru ei roi ar waith. O ran incwm sylfaenol cyffredinol, mae Gweinidogion Llywodraeth Cymru yn aml yn cyfeirio at brofiadau gwledydd eraill. Fodd bynnag, yn Ontario yng Nghanada, canslodd y Llywodraeth daleithiol yno eu cynllun peilot incwm sylfaenol yn 2018, gan ddweud ei fod yn wastraff arian trethdalwyr, ac yn y Ffindir, ni chanfu canlyniadau'r treial incwm sylfaenol cyffredinol a roddwyd i bobl ddi-waith unrhyw wahaniaeth ystadegol mewn statws gwaith rhwng y derbynwyr a'r grŵp rheoli. Felly, mae hyn, mewn gwirionedd, yn gwrthbrofi'r ddadl fod incwm sylfaenol cyffredinol yn helpu pobl i gael gwaith, neu ei fod hyd yn oed yn helpu gweithwyr i bontio i swyddi eraill. Yng ngoleuni’r canlyniadau hyn, Weinidog, a wnewch chi egluro pa wersi rydych wedi’u dysgu o’r cynlluniau incwm sylfaenol cyffredinol aflwyddiannus hyn ledled y byd, ac a wnewch chi wneud tro pedol ar hyn, os gwelwch yn dda?
Well, Janet Finch-Saunders, I'm very sad, in a way, that you couldn't have met the young people we met. I believe, actually, we met them in your constituency, in Llandudno recently. We met young people who are now able to take up this basic income pilot. What inspiring young people—care experienced and care leavers, who have been given the opportunity, at long last, in their lives, the respect by the Welsh Government, to be part of a basic income pilot. I have to say, you're on your own on that side of the Chamber as far as the basic income pilot is concerned. You're on your own in terms of the 500 young people who are going to benefit. Obviously, it's up to them if they take part, but there's very good take-up.
But I just want to say that, importantly, we evaluate it—absolutely right. The Member is right to say, 'Well, how are we testing it?' It's early days; it started in July, but we have appointed an evaluation team. It's led by Cardiff University's Children's Social Care Research and Development Centre, and they're drawing on expertise—those who have an understanding of what it means to be in a position as a care leaver in terms of poverty, welfare, homelessness, job opportunities. The pilot's being closely monitored, and evaluation will look at the impacts, but, so far, in terms of the experience and the interaction we've had with young care leavers engaging, I think it's one of the most important policy initiatives that we are doing in this Welsh Government, backed by the majority in the Senedd, I believe.
Wel, Janet Finch-Saunders, rwy’n drist iawn, mewn ffordd, na allech fod wedi cyfarfod â’r bobl ifanc y gwnaethom eu cyfarfod. Mewn gwirionedd, credaf inni gyfarfod â hwy yn eich etholaeth chi yn Llandudno yn ddiweddar. Fe wnaethom gyfarfod â phobl ifanc sy'n gallu cymryd rhan yn y cynllun peilot incwm sylfaenol hwn nawr. Am bobl ifanc ysbrydoledig—pobl â phrofiad o fod mewn gofal a phobl sy’n gadael gofal, ac sydd wedi cael y cyfle, o’r diwedd, yn eu bywydau, y parch gan Lywodraeth Cymru, i fod yn rhan o gynllun peilot incwm sylfaenol. Rhaid imi ddweud, rydych ar eich pen eich hun ar yr ochr honno i'r Siambr mewn perthynas â'r cynllun peilot incwm sylfaenol. Rydych ar eich pen eich hun mewn perthynas â'r 500 o bobl ifanc sy’n mynd i elwa ohono. Yn amlwg, eu penderfyniad hwy yw cymryd rhan ai peidio, ond mae nifer fawr iawn yn cymryd rhan.
Ond hoffwn ddweud, yn bwysig iawn, ein bod yn ei werthuso—mae hynny'n gwbl briodol. Mae'r Aelod yn iawn i ddweud 'Wel, sut rydym yn ei brofi?' Mae'n ddyddiau cynnar; fe ddechreuodd ym mis Gorffennaf, ond rydym wedi penodi tîm gwerthuso. Caiff ei arwain gan Ganolfan Ymchwil a Datblygu Gofal Cymdeithasol Plant Prifysgol Caerdydd, ac maent yn defnyddio arbenigedd—y rheini sydd â dealltwriaeth o’r hyn y mae bod mewn sefyllfa rhywun sy’n gadael gofal o ran tlodi, lles, digartrefedd a chyfleoedd gwaith yn ei olygu. Mae'r cynllun peilot yn cael ei fonitro’n agos, a bydd y gwerthusiad yn edrych ar yr effeithiau, ond hyd yn hyn, o ran y profiad a’r rhyngweithio rydym wedi’i wneud gyda phobl ifanc sy’n gadael gofal ac sy'n cymryd rhan yn y cynllun, credaf mai dyma un o’r mentrau polisi pwysicaf a gyflawnir gennym yn Llywodraeth Cymru, gyda chefnogaeth y rhan fwyaf o Aelodau'r Senedd, rwy'n credu.
Minister, as a trained engineer, I'm always keen to use data to develop an evidence-based approach to policy, and the Welsh Government's basic income trial does present us with that opportunity to test the effects of a basic income within the United Kingdom. Can I ask you how that data will be made available to the likes of me and Jane Dodds, who are keen to promote a universal basic income, but also to the non-believers on the far side of the benches to us, perhaps so they can realise the data and change their tune?
Weinidog, fel peiriannydd hyfforddedig, rwyf bob amser yn awyddus i ddefnyddio data i ddatblygu dull o ymdrin â pholisi sy’n seiliedig ar dystiolaeth, ac mae treial incwm sylfaenol Llywodraeth Cymru yn rhoi’r cyfle hwnnw inni brofi effeithiau incwm sylfaenol yn y Deyrnas Unedig. A gaf fi ofyn i chi sut y bydd y data hwnnw ar gael i bobl fel Jane Dodds a minnau, sy'n awyddus i hyrwyddo incwm sylfaenol cyffredinol, ond hefyd, i'r anghredinwyr ar yr ochr draw, fel y gallant sylwi efallai ar y data a newid eu cân?
Well, thank you very much, Jack Sargeant, and thank you for your continuing support. Actually, it was from a debate that you initiated in the last Senedd term that we are in this place—that we as a Government took the decision to treat this as a priority. And it is an investment in these young people—it is an investment in their lives, in their futures, and the contributions that—. Julie Morgan, the Deputy Minister for Social Services, and I heard how these young people are so responsibly thinking of ways that they would be able to use this income, and this will all, of course, be tested in terms of the evaluation.
I'll just finally say that we obviously work very closely with the team who are evaluating. I've already announced who that will be, but it will be young people themselves, and I'll provide detail on the early findings pf the analysis of the pilot, which I will share, obviously, in this Senedd with you all, and I'll issue a written statement in the new year.
Wel, diolch yn fawr iawn, Jack Sargeant, a diolch am eich cefnogaeth barhaus. A dweud y gwir, rydym yn y sefyllfa rydym ynddi o ganlyniad i ddadl a gychwynnwyd gennych yn nhymor diwethaf y Senedd—dyna pam y gwnaethom ni fel Llywodraeth benderfynu trin hyn fel blaenoriaeth. Ac mae'n fuddsoddiad yn y bobl ifanc hyn—mae’n fuddsoddiad yn eu bywydau, yn eu dyfodol, a’r cyfraniadau—. Clywodd Julie Morgan, y Dirprwy Weinidog Gwasanaethau Cymdeithasol, a minnau sut y mae’r bobl ifanc hyn yn meddwl mor gyfrifol am ffyrdd y byddent yn gallu defnyddio’r incwm hwn, a bydd hyn oll, wrth gwrs, yn cael ei brofi gan y gwerthusiad.
Dywedaf i gloi ein bod yn amlwg yn gweithio'n agos iawn gyda'r tîm sy'n gwerthuso. Rwyf eisoes wedi cyhoeddi pwy fydd yn gwneud hynny, ond y bobl ifanc eu hunain a fydd yn gwneud hynny, a byddaf yn rhoi manylion ynghylch canfyddiadau cynnar y dadansoddiad o'r cynllun peilot, y byddaf yn ei rannu gyda chi yn y Senedd hon wrth gwrs, a byddaf yn cyhoeddi datganiad ysgrifenedig yn y flwyddyn newydd.
Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Joel James.
Questions now from the party spokespeople. The Conservative spokesperson, Joel James.
Thank you, Llywydd. Can the Minister make a statement on how the Welsh Government supports applications to the National Lottery for funding for good causes in Wales, and provide an update on how often the Welsh Government meets with stakeholders to provide oversight for funding distribution? Thank you.
Diolch, Lywydd. A wnaiff y Gweinidog wneud datganiad ynglŷn â sut y mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi ceisiadau i’r Loteri Genedlaethol am arian at achosion da yng Nghymru, a rhoi’r wybodaeth ddiweddaraf am ba mor aml y mae Llywodraeth Cymru yn cyfarfod â rhanddeiliaid i ddarparu trosolwg ar gyfer dosbarthu cyllid? Diolch.
Well, thank you very much, Joel James. We don't have any influence on how and who the National Lottery funds. We meet regularly with both the director and, indeed, the Wales representative for National Lottery funds. The overall responsibility actually lies with my colleague Dawn Bowden, the deputy Minister, in terms of overall understanding and liaison in terms of the use of the funds.
Wel, diolch yn fawr iawn, Joel James. Nid oes gennym unrhyw ddylanwad ar sut a phwy y mae'r Loteri Genedlaethol yn eu hariannu. Rydym yn cyfarfod yn rheolaidd â'r cyfarwyddwr, ac yn wir, cynrychiolydd Cymru ar gyfer arian y Loteri Genedlaethol. Fy nghyd-Aelod, Dawn Bowden, y dirprwy Weinidog, sydd â’r cyfrifoldeb cyffredinol, o ran dealltwriaeth gyffredinol a chyswllt mewn perthynas â defnydd o’r arian.
Thank you, Minister. It's my understanding that, up until 2020, on the twenty-fifth anniversary of the lottery, Wales had received about £1.75 billion of funding for good causes. Whilst I acknowledge that this is an enormous amount, I'm nonetheless conscious that it only represents around 4 per cent of the total amount of funding provided in the UK, which was in the region of £40 billion. Even if you look at this from a percentage of population point of view, with Wales having about 5 per cent of the UK population, it would seem that Wales has not received a representative share of the money available.
Minister, I don't think that this was intentional on the part of the National Lottery, and it feels more likely due to either a low number of applications or a high number of poorly presented applications. So, with this in mind, will the Minister outline what steps the Welsh Government has taken to increase the number of applications to maximise the success rate? Thank you.
Diolch, Weinidog. Yn ôl yr hyn a ddeallaf, hyd at 2020, bum mlynedd ar hugain ers cychwyn y loteri, roedd Cymru wedi derbyn oddeutu £1.75 biliwn o gyllid ar gyfer achosion da. Er fy mod yn cydnabod bod hwn yn swm enfawr, rwy'n ymwybodol serch hynny mai oddeutu 4 y cant yn unig yw hynny o gyfanswm y cyllid a ddarparwyd yn y DU, sef oddeutu £40 biliwn. Hyd yn oed os edrychwch ar hyn o safbwynt canran o'r boblogaeth, gyda 5 y cant o boblogaeth y DU yng Nghymru, ymddengys nad yw Cymru wedi cael cyfran gynrychioliadol o’r arian sydd ar gael.
Weinidog, ni chredaf fod hyn yn fwriadol ar ran y Loteri Genedlaethol, ac mae’n teimlo fel pe bai’n fwy tebygol o fod oherwydd naill ai nifer isel o geisiadau, neu nifer uchel o geisiadau a gyflwynwyd yn wael. Felly, gyda hyn mewn golwg, a wnaiff y Gweinidog amlinellu pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i gynyddu nifer y ceisiadau a gwella’r gyfradd lwyddiant gymaint â phosibl? Diolch.
As I said, we meet regularly. I certainly meet regularly with the National Lottery in relation to those areas of policy relating to social justice. We also visit projects. I visited a very exciting and innovative project in Plas Madoc, in my colleague Ken Skate's constituency, where we saw a really innovative partnership with children and young people, and older people as well. This was us looking at how important the National Lottery funding and investment is. I don't have that information, Joel, in terms of how they are encouraging more applications, but we work very closely with them, and I will ask them to report. I'd be very happy to write to you to give you an update on the awards they've made most recently, on the themes, which they do look at—for example, the cost of living is a key area for criteria at the moment—and, indeed, how they, as we do, encourage people to take up applications.
Fel y dywedais, rydym yn cyfarfod yn rheolaidd. Yn sicr, rwy'n cyfarfod yn rheolaidd â’r Loteri Genedlaethol mewn perthynas â’r meysydd polisi sy’n ymwneud â chyfiawnder cymdeithasol. Rydym hefyd yn ymweld â phrosiectau. Ymwelais â phrosiect arloesol cyffrous iawn ym Mhlas Madog yn etholaeth fy nghyd-Aelod, Ken Skates, lle gwelsom bartneriaeth wirioneddol arloesol gyda phlant a phobl ifanc, a phobl hŷn hefyd. Roeddem yn edrych ar ba mor bwysig yw cyllid a buddsoddiad y Loteri Genedlaethol. Nid yw’r wybodaeth honno gennyf, Joel, ynglŷn â sut y maent yn annog mwy o geisiadau, ond rydym yn gweithio’n agos iawn gyda hwy, a byddaf yn gofyn iddynt roi gwybod. Rwy'n fwy na pharod i ysgrifennu atoch i roi’r wybodaeth ddiweddaraf i chi am yr arian y maent wedi’i roi yn fwyaf diweddar, ar y themâu y maent yn edrych arnynt—er enghraifft, costau byw yw’r maes allweddol ar gyfer y meini prawf ar hyn o bryd—ac yn wir, sut y maent hwy, fel ninnau, yn annog pobl i wneud ceisiadau.
Thank you, Minister. I look forward to receiving your letter. With regard to the change now with the National Lottery to Allwyn Entertainment Ltd, which is scheduled in 2024, has the Welsh Government had any engagement whatsoever with Allwyn Entertainment Ltd with regard to funding distribution in Wales? Do you anticipate any changes to the funding of good causes in Wales as a result of this new ownership? Thank you.
Diolch, Weinidog. Edrychaf ymlaen at gael eich llythyr. Ar y newid nawr gyda'r Loteri Genedlaethol i Allwyn Entertainment Ltd, sydd wedi’i drefnu ar gyfer 2024, a yw Llywodraeth Cymru wedi cael unrhyw gysylltiad o gwbl gydag Allwyn Entertainment Ltd ynghylch dosbarthu cyllid yng Nghymru? A ydych yn rhagweld unrhyw newidiadau i'r broses o ariannu achosion da yng Nghymru o ganlyniad i’r berchnogaeth newydd hon? Diolch.
No, I haven't had any engagement, but I certainly will respond to that when I correspond about lottery application take-up and distribution.
Na, nid wyf wedi cael unrhyw gysylltiad â hwy, ond byddaf yn sicr yn ymateb i hynny pan fyddaf yn gohebu ynghylch y nifer sy'n gwneud ceisiadau am arian loteri a'i ddosbarthiad.
Llefarydd Plaid Cymru, Sioned Williams.
Plaid Cymru spokesperson, Sioned Williams.
Diolch, Llywydd. A UK-wide public consultation on the interim service specification for specialist gender dysphoria services for children and young people closed recently on 5 December. Although published by NHS England, the proposed changes will impact on young patients who are the commissioning responsibility of NHS Wales. Concerns have been raised by Stonewall and others that access to the interim service will include an additional consultation stage for young people before joining the waiting list, which may cause even further delays to accessing care or even deny access to it completely. There's no reference either to the newest international best practice guidelines for trans healthcare. One of the most worrying aspects is that the service specification seeks to treat social transition as a medical intervention, which is only recommended after receiving a diagnosis and experiencing clinically significant levels of distress. Do you agree, Minister, and Deputy Minister, that social transition, such as changing one's name, pronouns and/or gender presentation, is not a medical intervention?
As you know, the Tavistock gender identity development service—GIDS—is closing next spring. Two regional centres are expected to open: one in London, one in the north-west of England. But there are concerns this will lead to further gaps in provision and lengthen waiting times, which are already high. I'd like to know if the Welsh Government is aware of these proposed changes. Have they been raised with the Welsh Government? Has there been an impact assessment as to how this will affect Wales and children and young people in Wales needing to access gender dysphoria services? How will these changes impact the LGBTQ+ action plan? Did the Welsh Government contribute to the consultation? It obviously will have an impact on young people in Wales seeking support and care. Diolch.
Diolch, Lywydd. Daeth ymgynghoriad cyhoeddus y DU ar fanyleb y gwasanaeth interim ar gyfer gwasanaethau dysfforia rhywedd arbenigol i blant a phobl ifanc i ben yn ddiweddar ar 5 Rhagfyr. Er eu bod wedi’u cyhoeddi gan GIG Lloegr, bydd y newidiadau arfaethedig yn cael effaith ar gleifion ifanc sydd o dan gyfrifoldeb comisiynu GIG Cymru. Mae pryderon wedi’u codi gan Stonewall ac eraill y bydd mynediad at y gwasanaeth interim yn cynnwys cam ymgynghori ychwanegol ar gyfer pobl ifanc cyn iddynt allu mynd ar y rhestr aros, a allai achosi hyd yn oed mwy o oedi cyn cael mynediad at ofal neu hyd yn oed atal mynediad ato'n llwyr. Nid oes unrhyw gyfeiriad ychwaith at y canllawiau rhyngwladol diweddaraf ar arferion gorau ar gyfer gofal iechyd traws. Un o’r agweddau sy’n peri’r pryder mwyaf yw bod manyleb y gwasanaeth yn ceisio trin trawsnewid cymdeithasol fel ymyriad meddygol, sydd ond yn cael ei argymell ar ôl cael diagnosis a phrofi lefelau o drallod clinigol sylweddol yn unig. A ydych yn cytuno, Weinidog, a Ddirprwy Weinidog, nad yw trawsnewid cymdeithasol, fel newid enw, rhagenwau a/neu fynegiant rhywedd, yn ymyriad meddygol?
Fel y gwyddoch, bydd gwasanaeth datblygu hunaniaeth rhywedd Tavistock—GIDS—yn cau yn y gwanwyn. Mae disgwyl i ddwy ganolfan ranbarthol agor: un yn Llundain, a'r llall yng ngogledd-orllewin Lloegr. Ond mae pryderon y bydd hyn yn arwain at fylchau pellach yn y ddarpariaeth ac yn ymestyn amseroedd aros, sydd eisoes yn hir. Hoffwn wybod a yw Llywodraeth Cymru yn ymwybodol o’r newidiadau arfaethedig hyn. A ydynt wedi cael eu codi gyda Llywodraeth Cymru? A oes asesiad effaith wedi’i gynnal ynglŷn â sut y bydd hyn yn effeithio ar Gymru a phlant a phobl ifanc yng Nghymru sydd angen mynediad at wasanaethau dysfforia rhywedd? Sut y bydd y newidiadau hyn yn effeithio ar y cynllun gweithredu LHDTC+? A gyfrannodd Llywodraeth Cymru at yr ymgynghoriad? Mae’n amlwg y bydd yn cael effaith ar bobl ifanc yng Nghymru sy’n ceisio cymorth a gofal. Diolch.
Thank you very much. This is very much a cross-Government responsibility—principally my colleague the Deputy Minister for Social Partnership, but also the Minister for Health and Social Services as well. We are aware of that interim consultation on gender services for children and young people, and it will have a direct impact on NHS Wales services for the same groups. I think we can update—. In fact, perhaps I will—. Llywydd, can I ask my deputy to update on this?
Diolch yn fawr iawn. Mae hwn yn sicr yn gyfrifoldeb trawslywodraethol—yn bennaf ar gyfer fy nghyd-Aelod, y Dirprwy Weinidog Partneriaeth Gymdeithasol, ond hefyd, y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol. Rydym yn ymwybodol o’r ymgynghoriad interim hwnnw ar wasanaethau rhywedd i blant a phobl ifanc, a bydd yn cael effaith uniongyrchol ar wasanaethau GIG Cymru i'r grwpiau hynny. Credaf y gallwn roi diweddariad—. Mewn gwirionedd, efallai y gwnaf—. Lywydd, a gaf fi ofyn i fy nirprwy roi’r wybodaeth ddiweddaraf am hyn?
No, you can't. That request should have come from Plaid Cymru before the question started.
Na chewch. Dylai’r cais hwnnw fod wedi'i wneud gan Blaid Cymru cyn i’r cwestiwn ddechrau.
Perhaps if I can just say that we'll feed that back. I think what is important—that I can respond to—is the fact that we have got our Wales gender service developing. It was launched in September 2019 and that's a multidisciplinary Wales gender team, based at St David's Hospital in Cardiff. It is very important that it actually has shorter waiting times for first assessments, which is what you raised as a concern.
Efallai y dylwn ddweud y byddwn yn ateb hynny maes o law. Credaf mai'r hyn sy’n bwysig—y gallaf ymateb iddo—yw’r ffaith ein bod wedi sicrhau bod gwasanaeth rhywedd Cymru yn datblygu. Fe’i lansiwyd ym mis Medi 2019, ac mae'n dîm rhywedd amlddisgyblaethol i Gymru, sydd wedi’i leoli yn Ysbyty Dewi Sant yng Nghaerdydd. Mae'n bwysig iawn ei fod hefyd yn edrych ar amseroedd aros byrrach ar gyfer asesiadau cyntaf, sef yr hyn a godwyd gennych fel pryder.
Diolch. Of course, the service we have in Wales here is for people who are over 18, isn't it? That's the difference. I recently met with the British Medical Association to discuss their 'Sexual orientation and gender identity in the medical profession' report, which highlights that LGBTQ+ doctors are regularly suffering abuse and discrimination. While it is concerning that this is even taking place, it is equally worrying that these staff often report they feel unable to voice their concerns with management for fear of being labelled troublemakers or that they may be outed. Both Scotland and England have independent mechanisms in place across their hospitals for staff to voice concerns about this and other issues in a safe way, but there is nothing in place across Wales yet, despite a 'freedom to speak up' framework being worked on. Could I therefore ask the Minister to liaise with the health Minister to ensure this framework is developed and implemented as soon as possible so that front-line LGBTQ+ healthcare staff get the support that they urgently need?
Diolch. Wrth gwrs, mae’r gwasanaeth sydd gennym yng Nghymru yma ar gyfer pobl dros 18 oed, onid yw? Dyna'r gwahaniaeth. Cyfarfûm yn ddiweddar â Chymdeithas Feddygol Prydain i drafod eu hadroddiad 'Sexual orientation and gender identity in the medical profession', sy'n nodi bod meddygon LHDTC+ yn wynebu camdriniaeth a gwahaniaethu yn rheolaidd. Er ei fod yn achos pryder fod hyn hyd yn oed yn digwydd, mae'r un mor ddrwg fod yr aelodau staff hyn yn aml yn dweud nad ydynt yn teimlo y gallant leisio eu pryderon gyda rheolwyr rhag ofn iddynt gael eu labelu'n godwyr twrw, neu rhag ofn i'w cyfeiriadedd rhywiol neu eu hunaniaeth rhywedd gael ei ddatgelu heb gydsyniad. Mae gan yr Alban a Lloegr fecanweithiau annibynnol ar waith ar draws eu hysbytai i staff leisio pryderon am hyn a materion eraill mewn ffordd ddiogel, ond nid oes unrhyw beth ar waith ledled Cymru eto, er y gwaith sy'n mynd rhagddo ar fframwaith 'rhyddid i siarad'. A gaf fi ofyn felly i’r Gweinidog gysylltu â’r Gweinidog iechyd i sicrhau bod y fframwaith hwn yn cael ei ddatblygu a’i roi ar waith cyn gynted â phosibl fel bod staff gofal iechyd LHDTC+ ar y rheng flaen yn cael y cymorth sydd ei angen arnynt ar frys?
Thank you very much for that really important question as we lead towards the launch of the plan in the new year, the LGBTQ+ action plan. We had a huge response to the consultation, and I'm sure that this response and concern was part of that. What is important about the plan is it is a cross-Government plan, very much similar to our 'Anti-racist Wales Action Plan', so virtually every Minister has a role to play, including of course the Minister for Health and Social Services. We will be able to take this up with her in terms of that feedback you had with LGBTQ+ doctors recently with the BMA.
Diolch yn fawr iawn am eich cwestiwn gwirioneddol bwysig wrth inni anelu at lansio'r cynllun yn y flwyddyn newydd, y cynllun gweithredu LHDTC+. Cawsom ymateb enfawr i’r ymgynghoriad, ac rwy’n siŵr fod yr ymateb a’r pryder hwn yn rhan o hynny. Yr hyn sy’n bwysig am y cynllun yw ei fod yn gynllun trawslywodraethol, yn debyg iawn i'r 'Cynllun Gweithredu Cymru Wrth-hiliol', felly mae gan bron bob Gweinidog rôl i’w chwarae, gan gynnwys, wrth gwrs, y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol. Byddwn yn gallu dwyn ei sylw hi at yr adborth a gawsoch gyda meddygon LHDTC+ yn ddiweddar gyda Chymdeithas Feddygol Prydain.
3. Pa gefnogaeth y mae Llywodraeth Cymru yn ei rhoi i'r sector gwirfoddol yng Ngogledd Cymru? OQ58829
3. What support is the Welsh Government providing to the voluntary sector in North Wales? OQ58829
Diolch yn fawr, Sam. I have agreed funding for Third Sector Support Wales of £6.98 million per year for three years. Just over £1 million of this funding goes to the six county voluntary councils across north Wales to help local voluntary organisations with fundraising, good governance, safeguarding and volunteering.
Diolch yn fawr, Sam. Rwyf wedi cytuno ar gyllid o £6.98 miliwn y flwyddyn ar gyfer Cefnogi Trydydd Sector Cymru am dair blynedd. Mae ychydig dros £1 miliwn o’r cyllid hwn yn mynd i’r chwe chyngor gwirfoddol sirol yng ngogledd Cymru i helpu mudiadau gwirfoddol lleol gyda chodi arian, llywodraethu da, diogelu a gwirfoddoli.
Thank you, Minister, for your response and for the support that has already been given to the voluntary sector in my region in north Wales.
Last month, I had the pleasure of visiting Freshfields animal rescue centre in Nebo near Caernarfon. I must say, I met a wonderful kitten there called Benji, who I was very tempted to take home with me. They carry out fantastic work in supporting abandoned and neglected animals across north Wales, a great example of the voluntary sector doing their bit in our communities. Three things struck me from the visit whilst I was there. The first is the increasing demand for animal rescue centres and the support for those abandoned animals. The second was that a number of animal rescue centres fell between the cracks when it came to COVID funding over recent years, and they weren't able to access the funding that perhaps other organisations were able to access. A third area is some of the challenges at the moment in terms of recruiting and retaining volunteers.
On that point, Minister, I wonder if there's an opportunity for the Welsh Government to work more closely with the voluntary sector to ensure that recruitment and retention of volunteers is able to happen in a better way. Perhaps that can be done by highlighting some of the great work that volunteers do in our communities, making such a difference to the places where we live.
Diolch am eich ymateb, Weinidog, ac am y cymorth a roddwyd eisoes i’r sector gwirfoddol yn fy rhanbarth i yng ngogledd Cymru.
Fis diwethaf, cefais y pleser o ymweld â chanolfan achub anifeiliaid Freshfields yn Nebo ger Caernarfon. Mae'n rhaid imi ddweud, cyfarfûm â chath fach hyfryd yno o'r enw Benji, a chefais fy nhemtio'n fawr i fynd â Benji adref gyda mi. Maent yn gwneud gwaith gwych yn cefnogi anifeiliaid sy’n cael eu gadael a’u hesgeuluso ar draws y gogledd, sy’n enghraifft wych o’r sector gwirfoddol yn gwneud eu rhan yn ein cymunedau. Sylwais ar dri pheth yn ystod fy ymweliad. Y cyntaf yw'r galw cynyddol am ganolfannau achub anifeiliaid a chymorth i anifeiliaid sy'n cael eu gadael. Yr ail oedd bod nifer o ganolfannau achub anifeiliaid wedi cwympo drwy'r bylchau gyda chyllid COVID dros y blynyddoedd diwethaf, ac nid ydynt wedi gallu cael mynediad at yr un cyllid â sefydliadau eraill o bosibl. Trydydd peth yw rhai o’r heriau ar hyn o bryd gyda recriwtio a chadw gwirfoddolwyr.
Ar y pwynt hwnnw, Weinidog, tybed a oes cyfle i Lywodraeth Cymru weithio'n agosach gyda'r sector gwirfoddol i sicrhau y gellir recriwtio a chadw gwirfoddolwyr mewn ffordd well? Efallai y gellir gwneud hynny drwy dynnu sylw at beth o’r gwaith gwych y mae gwirfoddolwyr yn ei wneud yn ein cymunedau, yn gwneud cymaint o wahaniaeth i’r lleoedd rydym yn byw ynddynt.
Thank you very much for that question, a very important question, highlighting again the adverse impact of the cost-of-living crisis. It's very good for us to hear about the work of Freshfields, the animal rescue centre. We can replicate those charities working like that across Wales and concerns now that there's a great deal of demand for these rescue centres. I think your point about recruiting and retaining volunteers is crucial. Of course, this is something that we discuss when I meet with the third sector partnership council, which I chair. At the last meeting in November, we had an item on the cost-of-living summit. We heard directly from the sector. We have done what we can to support them. There is concern in terms of the third sector, and this would affect even these rescue centres, about the fact that they are going to face high energy costs as well. I hope that you will support us in terms of representations to the UK Government that there needs to be support beyond April in terms of the costs faced by the voluntary sector. But we are looking towards supporting the county voluntary councils that co-ordinate and recruit volunteers and support them, because like they were in the pandemic, volunteers are going to be crucial and playing a great part not only in terms of foodbanks, but in the warm spaces that are now opening across Wales to respond to the cost-of-living crisis.
Diolch yn fawr iawn am eich cwestiwn, cwestiwn pwysig iawn, sy’n tynnu sylw unwaith eto at effaith andwyol yr argyfwng costau byw. Mae'n dda iawn clywed am waith Freshfields, y ganolfan achub anifeiliaid. Gallwn efelychu'r elusennau hynny sy'n gweithio fel hynny ledled Cymru, a cheir pryderon nawr fod llawer iawn o alw am y canolfannau achub hyn. Credaf fod eich pwynt ynglŷn â recriwtio a chadw gwirfoddolwyr yn hollbwysig. Wrth gwrs, mae hyn yn rhywbeth rydym yn ei drafod pan fyddaf yn cyfarfod â chyngor partneriaeth y trydydd sector, a gadeirir gennyf. Yn y cyfarfod diwethaf ym mis Tachwedd, roedd eitem ar yr uwchgynhadledd costau byw. Clywsom yn uniongyrchol gan y sector. Rydym wedi gwneud yr hyn a allwn i’w cefnogi. Ceir pryder ynglŷn â'r trydydd sector, a byddai hyn yn effeithio hyd yn oed ar y canolfannau achub hyn, a'r ffaith eu bod hwy hefyd yn mynd i wynebu costau ynni uchel. Rwy'n gobeithio y byddwch yn ein cefnogi mewn perthynas â sylwadau i Lywodraeth y DU fod angen cymorth y tu hwnt i fis Ebrill gyda'r costau a wynebir gan y sector gwirfoddol. Ond rydym yn awyddus i gefnogi’r cynghorau gwirfoddol sirol sy’n cydgysylltu ac yn recriwtio gwirfoddolwyr ac yn eu cefnogi, oherwydd yn union fel yn ystod y pandemig, bydd gwirfoddolwyr yn hollbwysig, ac maent yn mynd i chwarae rhan fawr nid yn unig gyda banciau bwyd, ond yn y mannau cynnes sydd bellach yn agor ledled Cymru mewn ymateb i’r argyfwng costau byw.
4. Pa sgyrsiau y mae'r Gweinidog wedi'u cael gyda chyd-aelodau'r Cabinet am gefnogi pobl sy'n gadael gofal? OQ58832
4. What conversations has the Minister had with Cabinet colleagues about supporting care leavers? OQ58832
Thank you, Jack Sargeant. On 3 December, I and other members of the Cabinet held an inaugural summit with care-experienced young people to develop together a vision for the future. The summit is part of our work, led by the Deputy Minister for Social Services, to take forward our programme for government commitment to explore radical reform of children’s services.
Diolch, Jack Sargeant. Ar 3 Rhagfyr, cynhaliais i ac Aelodau eraill o’r Cabinet uwchgynhadledd gychwynnol gyda phobl ifanc â phrofiad o fod mewn gofal i ddatblygu gweledigaeth ar gyfer y dyfodol gyda’n gilydd. Mae’r uwchgynhadledd yn rhan o’n gwaith, dan arweiniad y Dirprwy Weinidog Gwasanaethau Cymdeithasol, i fwrw ymlaen â’n hymrwymiad yn y rhaglen lywodraethu i archwilio sut yr eir ati i ddiwygio gwasanaethau plant mewn modd radical.
I thank the Minister for that answer and the ongoing commitment of the Cabinet, and of course the leadership of the First Minister in supporting care leavers in Wales. I’m particularly proud of the summit that you mentioned this weekend, but also proud of the Welsh Labour Government delivering the world-leading basic income trial, and the role I played in pushing this policy. Minister, on a recent visit to a jobcentre to talk with staff in my constituency, I raised the subject of care leavers and, in particular, the basic income pilot. The staff were keen to talk about the support and how the Welsh Government could further enhance their offer to care leavers, and they suggested the possibility of a care leavers covenant to create meaningful opportunities in five key areas in care leavers’ lives, from independent living right through to the importance of mental health. Could I ask you, Minister, to continue those conversations with Welsh Government colleagues and to ask the question about how a Welsh Government-backed covenant for care leavers could be taken forward?
Diolch i’r Gweinidog am ei hateb, ac am ymrwymiad parhaus y Cabinet, ac wrth gwrs, arweinyddiaeth y Prif Weinidog wrth gefnogi pobl sy’n gadael gofal yng Nghymru. Rwy’n arbennig o falch o’r uwchgynhadledd y sonioch chi amdani y penwythnos hwn, ond rwyf hefyd yn falch o Lywodraeth Lafur Cymru am ddarparu’r treial incwm sylfaenol arloesol, a’r rôl a chwaraeais wrth hybu'r polisi hwn. Weinidog, ar ymweliad diweddar â chanolfan waith i siarad â staff yn fy etholaeth, codais bwnc pobl sy’n gadael gofal, a'r cynllun peilot incwm sylfaenol yn benodol. Roedd y staff yn awyddus i sôn am y cymorth a sut y gallai Llywodraeth Cymru wella eu cynnig i bobl sy’n gadael gofal ymhellach, ac awgrymwyd y posibilrwydd o gyfamod ar gyfer pobl sy'n gadael gofal i greu cyfleoedd ystyrlon mewn pum maes allweddol ym mywydau pobl sy'n gadael gofal, o fyw’n annibynnol hyd at bwysigrwydd iechyd meddwl. Weinidog, a gaf fi ofyn ichi barhau â’r sgyrsiau hynny gyda'ch cyd-Weinidogion Llywodraeth Cymru, a gofyn y cwestiwn ynghylch sut y gellid bwrw ymlaen â chyfamod a gefnogir gan Lywodraeth Cymru ar gyfer pobl sy’n gadael gofal?
Thank you very much, Jack Sargeant, for that important question. It’s really good to hear that this was actually raised by jobcentre staff. I’m actually visiting my local regional jobcentre as a constituency Member later in the week. I think this just shows—. Because they are working with young people and seeing what opportunities the basic income trial will have in terms of job prospects.
Turning to the summit, it was a unique opportunity for me. The First Minister attended, obviously the Deputy Minister for Social Services, Lynne Neagle the Deputy Minister for Mental Health and Well-being, as well as Jeremy Miles as Minister for Education and Welsh Language, and myself. We spent the day listening to young people. It was sobering—I think that was the word the Deputy Minister for Social Services said—to hear of their experiences. What they said to us is, ‘We’re here to contribute, to tell you what we feel could be done to improve the lives of young people in care’. These were care-experienced young people. There were so many things that we knew, but actually, there were some practical things we could do. Some of it is about culture, awareness, training, but the basic income pilot has given them a real belief that we actually do want to consider their lives and prospects. I think this will be fed back into a declaration that will be signed in the new year, with a shared vision about how we can radically reform these services.
Diolch yn fawr iawn am eich cwestiwn pwysig, Jack Sargeant. Mae’n dda iawn clywed bod hyn wedi’i godi gan staff y ganolfan waith. A dweud y gwir, byddaf yn ymweld â fy nghanolfan waith ranbarthol leol fel Aelod etholaethol yn nes ymlaen yr wythnos hon. Credaf fod hyn yn dangos—. Oherwydd maent yn gweithio gyda phobl ifanc ac yn gweld pa gyfleoedd a ddaw o'r treial incwm sylfaenol mewn perthynas â rhagolygon swyddi.
Gan droi at yr uwchgynhadledd, roedd yn gyfle unigryw i mi. Roedd y Prif Weinidog yn bresennol, a'r Dirprwy Weinidog Gwasanaethau Cymdeithasol, yn amlwg, a Lynne Neagle y Dirprwy Weinidog Iechyd Meddwl a Llesiant, yn ogystal â Jeremy Miles fel Gweinidog y Gymraeg ac Addysg, a minnau. Fe dreuliasom y diwrnod yn gwrando ar bobl ifanc. Roedd yn sobreiddiol—credaf mai dyna'r gair a ddefnyddiodd y Dirprwy Weinidog Gwasanaethau Cymdeithasol—clywed am eu profiadau. Yr hyn a ddywedasant wrthym oedd, ‘Rydym yma i gyfrannu, i ddweud wrthych beth y teimlwn y gellid ei wneud i wella bywydau pobl ifanc mewn gofal’. Pobl ifanc â phrofiad o fod mewn gofal oedd y rhain. Roedd cymaint o bethau roeddem yn eu gwybod, ond mewn gwirionedd, roedd rhai pethau ymarferol y gallem eu gwneud. Mae rhywfaint o hyn yn ymwneud â diwylliant, ymwybyddiaeth, hyfforddiant, ond mae'r cynllun peilot incwm sylfaenol wedi rhoi hyder gwirioneddol iddynt ein bod am ystyried eu bywydau a'u rhagolygon. Credaf y bydd hyn yn bwydo i mewn i ddatganiad a fydd yn cael ei lofnodi yn y flwyddyn newydd, gyda gweledigaeth a rennir ynglŷn â sut y gallwn ddiwygio'r gwasanaethau hyn yn radical.
I’m pleased that the subject of care leavers has been mentioned this afternoon as it’s important that the skills that they do acquire over their period in care are recognised, and that they can indeed access training and opportunities and transferable skills that they could apply to a career in social care if they so desire. With such pressures and understaffing in social care services, could the Minister outline what work is being undertaken by the Welsh Government to attract care leavers into careers in social care, so that their skills and experiences can be rewarded, rather than them just being automatically funnelled into the welfare and benefits system, as the Member for Alyn and Deeside is suggesting?
Rwy’n falch fod pwnc pobl sy'n gadael gofal wedi’i grybwyll y prynhawn yma, gan ei bod yn bwysig fod y sgiliau y maent yn eu dysgu yn ystod eu cyfnod mewn gofal yn cael eu cydnabod, a’u bod, yn wir, yn gallu cael mynediad at hyfforddiant a chyfleoedd a sgiliau trosglwyddadwy y gallent eu defnyddio mewn gyrfa mewn gofal cymdeithasol os dymunant. Gyda’r fath bwysau a diffyg staff yn y gwasanaethau gofal cymdeithasol, a wnaiff y Gweinidog amlinellu pa waith sy’n mynd rhagddo gan Lywodraeth Cymru i ddenu pobl sy'n gadael gofal i yrfaoedd ym maes gofal cymdeithasol, fel y gellir gwobrwyo eu sgiliau a’u profiadau, yn hytrach na’u bod yn cael eu sianelu’n awtomatig i mewn i’r system les a budd-daliadau, fel y mae’r Aelod dros Alun a Glannau Dyfrdwy yn ei awgrymu?
I hope we can get you onside with the basic income pilot. This is actually giving young people the opportunity to really consider their options for the future. Obviously, those options actually apply to all young people in Wales. The young person’s guarantee is crucially important—18 to 25-year-olds, every young person, a job, training, education, apprenticeships, setting up a business. We heard all of those things from our care-experienced young people. That’s what they want to do. That’s what they will be able to do. I think we move forward now in terms of the statement that’s going to be made, the declaration, which is going to look at every aspect of life. The Deputy Minister for Social Services, I know, will be able to speak more on this when we get to that point.
Rwy'n gobeithio y gallwn ddwyn perswâd arnoch gyda'r cynllun peilot incwm sylfaenol. Mae'n rhoi cyfle go iawn i bobl ifanc ystyried eu hopsiynau ar gyfer y dyfodol. Yn amlwg, mae’r opsiynau hynny'n berthnasol i holl bobl ifanc Cymru. Mae'r warant i bobl ifanc yn hollbwysig—pobl 18 i 25 oed, pob unigolyn ifanc, swydd, hyfforddiant, addysg, prentisiaethau, sefydlu busnes. Clywsom yr holl bethau hynny gan ein pobl ifanc sydd â phrofiad o fod mewn gofal. Dyna maent hwy'n dymuno ei wneud. Dyna y byddant yn gallu ei wneud. Credaf ein bod yn symud ymlaen nawr o ran y datganiad a fydd yn cael ei wneud ac sy’n mynd i edrych ar bob agwedd ar fywyd. Gwn y bydd y Dirprwy Weinidog Gwasanaethau Cymdeithasol yn gallu manylu ar hyn pan ddaw'r amser.
Tynnwyd cwestiwn 5 [OQ58830] yn ôl, felly cwestiwn 6, Mabon ap Gwynfor.
Question 5 [OQ58830] is withdrawn. Question 6, Mabon ap Gwynfor.
6. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i fynd i'r afael â thlodi tanwydd yn Nwyfor Meirionnydd? OQ58835
6. What steps is the Welsh Government taking to tackle fuel poverty in Dwyfor Meirionnydd? OQ58835
Mae ein rhaglen Cartrefi Cynnes ar gyfer aelwydydd ar incwm is yn arbed £300 y flwyddyn iddyn nhw ar gyfartaledd drwy wella effeithlonrwydd ynni. Mae aelwydydd cymwys ar incwm isel hefyd yn cael taliad o £200 drwy’r cynllun cymorth tanwydd. Mae ein hymgyrch ‘Hawliwch yr hyn sy’n ddyledus i chi’ yn helpu pobl i hawlio’r budd-daliadau y mae ganddyn nhw hawl i’w cael.
Our Warm Homes programme for lower income households saves an average of £300 a year by improving energy efficiency. Eligible low-income households are also benefiting from our £200 fuel support scheme. Our 'Claim what’s yours' campaign helps people to claim the benefits they are entitled to.
Da iawn. Diolch yn fawr iawn i'r Gweinidog am yr ateb yna.
Thank you very much, Minister, for that response.
With a hard winter now starting to bite, energy companies must prioritise the needs of vulnerable customers struggling to pay their bills, and so, I must admit to feeling very angry when I read the research by the Office of Gas and Electricity Markets that found that three energy suppliers—TruEnergy, Utilita Energy and Scottish Power—were found to demonstrate severe weaknesses in the way that they deal with customers having payment difficulties, with Utilita and Scottish Power being issued with enforcement notices. Scottish Power has historically been the major provider for my constituents in Dwyfor Meirionnydd, and, indeed, across most of north Wales. So, what action is the Welsh Government taking to ensure that the energy providers ensure that their customers, especially the most vulnerable, get the required help they need from these highly profitable companies to pay their bills?
Gyda gaeaf caled bellach yn dechrau brathu, rhaid i gwmnïau ynni flaenoriaethu anghenion cwsmeriaid bregus sy'n ei chael hi'n anodd talu eu biliau, ac felly, rhaid i mi gyfaddef fy mod yn teimlo'n ddig iawn wrth ddarllen yr ymchwil gan Swyddfa'r Marchnadoedd Nwy a Thrydan a ganfu fod tri chyflenwr ynni—TruEnergy, Utilita Energy a Scottish Power—yn dangos gwendidau difrifol yn y ffordd y maent yn ymdrin â chwsmeriaid sy'n cael trafferthion talu, gydag Utilita a Scottish Power yn cael hysbysiadau gorfodi. Yn hanesyddol, Scottish Power yw'r prif gyflenwr ar gyfer fy etholwyr yn Nwyfor Meirionnydd, ac yn wir, ar draws y rhan fwyaf o ogledd Cymru. Felly, pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i sicrhau bod cyflenwyr ynni yn gwneud yn siŵr fod eu cwsmeriaid, yn enwedig y rhai mwyaf agored i niwed, yn cael y cymorth y maent ei angen gan y cwmnïau hynod broffidiol hyn i dalu eu biliau?
Thank you very much for that really important question, because, like you, I am horrified by what I have read and the poor practice of energy suppliers. I met Ofgem last week and we talked about the identification, as they have, of those companies, Mabon, that are delivering this poor practice. We heard more of that in the press this week. I've held several discussions, actually, with energy suppliers. I held one on 21 November and on 28 November, and, in fact, I met with EDF Energy today.
We've been focusing on and asking them three questions. I just want to repeat those quickly. We've requested data on the number of households supported with their energy bills, how are they supporting them if they're vulnerable, and why—we don't want them to do this, but if they're being transferred onto pre-payment meters, the reason for doing so. We've asked that they do not move people onto pre-payment meters when they're in arrears, and there are concerns that people with smart meters are being moved onto pre-payment meters without their knowledge. And we're requesting them to remove standing charges for pre-payment customers. I'm just about to do a written statement on this to give some feedback. Some of them have agreed to share data with us, and we want to link them up to Advicelink Cymru so that all Citizens Advice and everyone else are aware of where there is vulnerability. We want to really press upon them that they should not be moving people onto pre-payment meters, which are more expensive, and then the standing charges apply even when they haven't got an energy supply. And when they start feeding the meter, they're paying for standing charges. I don't know if everyone knows this, but this should be a united call for the UK Government to stop standing charges for pre-payment customers. Approximately 200,000 households in Wales rely on pre-payment meters.
Just finally, Llywydd, to say that we have our Fuel Bank Foundation partnership; we've already got 6,000 vouchers that have gone out via partners working across Wales to help people with their pre-payment meters.
Diolch yn fawr iawn am y cwestiwn pwysig hwnnw, oherwydd, fel chi, mae'r hyn rwyf wedi'i ddarllen ac arferion gwael cyflenwyr ynni yn fy mrawychu. Cyfarfûm ag Ofgem yr wythnos diwethaf a buom yn sôn am nodi'r cwmnïau hynny, Mabon, sy'n cyflawni'r arferion gwael hyn, fel y maent hwy wedi'i wneud. Clywsom fwy am hynny yn y wasg yr wythnos hon. Rwyf wedi cynnal sawl trafodaeth, mewn gwirionedd, gyda chyflenwyr ynni. Cynhaliais un ar 21 Tachwedd ac un arall ar 28 Tachwedd, ac mewn gwirionedd, cyfarfûm ag EDF Energy heddiw.
Rydym wedi bod yn canolbwyntio ar dri pheth ac rydym yn gofyn tri chwestiwn iddynt. Rwyf eisiau ailadrodd y rheini'n gyflym. Rydym wedi gofyn am ddata ar nifer yr aelwydydd sy'n cael eu cefnogi gyda'u biliau ynni, sut maent yn cael eu cefnogi os ydynt yn agored i niwed, a pham—nid ydym eisiau iddynt wneud hyn, ond os ydynt yn cael eu trosglwyddo i fesuryddion rhagdalu, beth yw'r rheswm am wneud hynny. Rydym wedi gofyn iddynt beidio â throsglwyddo pobl i fesuryddion rhagdalu pan fydd ganddynt ôl-ddyledion, a cheir pryderon fod pobl sydd â mesuryddion deallus yn cael eu trosglwyddo i fesuryddion rhagdalu yn ddiarwybod iddynt. Ac rydym yn gofyn iddynt gael gwared ar daliadau sefydlog ar gyfer cwsmeriaid rhagdalu. Rwyf ar fin gwneud datganiad ysgrifenedig ar hyn i roi ychydig o adborth. Mae rhai ohonynt wedi cytuno i rannu data gyda ni, ac rydym eisiau eu cysylltu ag Advicelink Cymru fel bod yr holl ganolfannau Cyngor ar Bopeth a phawb arall yn ymwybodol o lle mae yna aelwydydd agored i niwed. Rydym eisiau eu hargyhoeddi mewn gwirionedd na ddylent fod yn trosglwyddo pobl i fesuryddion rhagdalu gan eu bod yn ddrutach a chan fod y taliadau sefydlog yn berthnasol hyd yn oed pan nad oes ganddynt gyflenwad ynni. A phan fyddant yn dechrau bwydo'r mesurydd, byddant yn talu am daliadau sefydlog. Nid wyf yn gwybod a yw pawb yn gwybod hyn, ond dylai hon fod yn alwad unedig i Lywodraeth y DU atal taliadau sefydlog ar gyfer cwsmeriaid rhagdalu. Mae tua 200,000 o aelwydydd yng Nghymru yn dibynnu ar fesuryddion rhagdalu.
Yn olaf, Lywydd, hoffwn ddweud bod gennym ein partneriaeth Sefydliad Banc Tanwydd; mae gennym eisoes 6,000 o dalebau sydd wedi'u darparu drwy bartneriaid sy'n gweithio ledled Cymru i helpu pobl gyda'u mesuryddion rhagdalu.
Thank you again, Minister, for attending last week's meeting of the cross-party group on fuel poverty and energy efficiency, at which you, amongst other things, stated that the Welsh Government's focus is on improving the energy efficiency of Welsh homes, noting, amongst other things, improvements to the Nest scheme, and that the Welsh Government will seek to maximise opportunities presented by ECO4. What engagement have you or your colleagues therefore had, or will you be having with the UK Government regarding the new ECO Plus scheme, known as ECO4, which aims to see hundreds of thousands of homes receive new home insulation, saving consumers around £310 a year, extending support to those in the least energy-efficient homes in the lower council tax bands, as well as targeting the most vulnerable, and extending support to those who do not currently benefit from any other Government support, to upgrade their homes?
Diolch eto, Weinidog, am fynychu cyfarfod y grŵp trawsbleidiol ar dlodi tanwydd ac effeithlonrwydd ynni yr wythnos diwethaf, lle gwnaethoch chi ddweud, ymysg pethau eraill, fod ffocws Llywodraeth Cymru ar wella effeithlonrwydd ynni cartrefi Cymru, gan nodi, ymysg pethau eraill, y gwelliannau i gynllun Nyth, a dweud y bydd Llywodraeth Cymru yn ceisio sicrhau'r cyfleoedd gorau posibl yn sgil ECO4. Felly, pa ymgysylltiad rydych chi neu eich cyd-Aelodau wedi'i gael, neu pa ymgysylltiad y byddwch chi'n ei gael, gyda Llywodraeth y DU mewn perthynas â'r cynllun ECO Plus newydd, a elwir yn ECO4, sy'n anelu at sicrhau bod cannoedd o filoedd o gartrefi yn cael inswleiddiad newydd, gan arbed tua £310 y flwyddyn i ddefnyddwyr, a chan estyn cefnogaeth i'r rhai yn y cartrefi lleiaf effeithlon o ran ynni yn y bandiau treth gyngor is, yn ogystal â thargedu'r bobl fwyaf agored i niwed, ac ymestyn cefnogaeth i'r rhai nad ydynt yn elwa o unrhyw gymorth arall gan y Llywodraeth ar hyn o bryd, i uwchraddio'u cartrefi?
Clearly, my colleague the Minister for Climate Change is very engaged in this and engaged with the UK Government in terms of seeing what benefit this ECO4 is going to have in terms of our situation. Because, obviously, energy efficiency and energy efficiency in terms of our Warm Homes programme, is crucial to actually addressing fuel poverty. But I think this is something that, again, it's for the Minister for Climate Change to report back on current discussions, but also to recognise what we are doing with the Warm Homes programme, the demand-led Nest scheme, which actually doesn't end till next September, and you know that she's now come forward, in her oral statement on 8 November, about a new approach, which is a fabric-first, worst-first and low-carbon approach.
Yn amlwg, mae fy nghyd-Aelod, y Gweinidog Newid Hinsawdd, yn ymwneud yn fawr â hyn ac yn ymgysylltu â Llywodraeth y DU i weld pa fudd a ddaw yn sgil ECO4 o ran ein sefyllfa. Oherwydd yn amlwg, mae effeithlonrwydd ynni, ac effeithlonrwydd ynni ein rhaglen Cartrefi Clyd, yn hanfodol i fynd i'r afael â thlodi tanwydd. Ond rwy'n credu, unwaith eto, mai cyfrifoldeb y Gweinidog Newid Hinsawdd fydd adrodd yn ôl ar y trafodaethau presennol, ond hefyd i gydnabod yr hyn rydym yn ei wneud gyda'r rhaglen Cartrefi Clyd, y cynllun Nyth sy'n seiliedig ar alw, nad yw'n dod i ben tan fis Medi nesaf mewn gwirionedd, ac rydych yn gwybod ei bod bellach wedi cyhoeddi dull newydd yn ei datganiad ar lafar ar 8 Tachwedd, sy'n ddull ffabrig yn gyntaf, gwaethaf yn gyntaf a charbon isel o fynd ati.
I just wanted to follow up Mark Isherwood's question, because I think it's about empowering local authorities and ensuring that they've got the resources to apply for this ECO4 Flex system, because it's similar to 'Claim what's yours'. We need to ensure that Wales is claiming what it's entitled to, to retrofit some of our many homes that are really far too cold and people are living in fuel poverty. So, I wondered if you could have a conversation with your colleague the Minister for local government as to how we can ensure that local authorities have the resources to ensure that they have the capacity to apply for this funding.
Roeddwn eisiau dilyn cwestiwn Mark Isherwood, oherwydd rwy'n credu ei fod yn ymwneud â grymuso awdurdodau lleol a sicrhau bod ganddynt adnoddau i wneud cais am system ECO4 Flex, oherwydd mae'n debyg i 'Hawliwch yr hyn sy'n ddyledus i chi'. Mae angen inni sicrhau bod Cymru'n hawlio'r hyn sy'n ddyledus iddi, i ôl-osod rhai o'n cartrefi niferus sy'n rhy oer o lawer a lle mae pobl yn byw mewn tlodi tanwydd. Felly, tybed a wnewch chi gael sgwrs gyda'ch cyd-Aelod, y Gweinidog llywodraeth leol, ynglŷn â sut y gallwn sicrhau bod gan awdurdodau lleol adnoddau i sicrhau bod ganddynt allu i wneud cais am y cyllid hwn.
Well, I think I've already mentioned this afternoon that I meet regularly with the leaders of local government. We have cost of living on the agenda, and I will be raising this with them. But, clearly, also my colleagues the Minister for Finance and Local Government and Minister for Climate Change also engage with local authorities to ensure that they take up any opportunity.
Wel, rwy'n credu fy mod eisoes wedi sôn y prynhawn yma fy mod yn cyfarfod yn rheolaidd gydag arweinwyr llywodraeth leol. Mae gennym gostau byw ar yr agenda, a byddaf yn codi hyn gyda hwy. Ond yn amlwg, mae fy nghyd-Aelodau, y Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol a'r Gweinidog Newid Hinsawdd, hefyd yn ymgysylltu ag awdurdodau lleol i sicrhau eu bod yn manteisio ar unrhyw gyfle.
Cwestiwn 7 i'w ateb gan y Dirprwy Weinidog. Sarah Murphy.
Question 7 to be answered by the Deputy Minister. Sarah Murphy.
7. A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am gynllun gweithredu LHDTC+ i Gymru? OQ58821
7. Will the Minister provide an update on the LGBTQ+ action plan for Wales? OQ58821
As a Government, we stand with our LGBTQ+ communities. That's why LGBTQ+ rights are embedded in our programme for government, and why we are developing our bold LGBTQ+ action plan. After reviewing more than 1,300 consultation responses, we aim to publish the revised action plan in February 2023.
Fel Llywodraeth, rydym yn sefyll ochr yn ochr â'n cymunedau LHDTC+. Dyna pam mae hawliau LHDTC+ wedi'u gwreiddio yn ein rhaglen lywodraethu, a pham rydym yn datblygu ein cynllun gweithredu LHDTC+ beiddgar. Ar ôl adolygu mwy na 1,300 o ymatebion i'r ymgynghoriad, ein nod yw cyhoeddi'r cynllun gweithredu diwygiedig ym mis Chwefror 2023.
Thank you, Minister, for your update. I recently met with Ollie Mallin, who represents Carers Trust Wales on our Welsh Youth Parliament. Ollie is also a constituent of mine and has been an advocate of LGBTQ+ plus issues for young people. Ollie has spoken candidly about homophobia faced by young people in schools, and the culture that, sadly, is still so present, which can start off with negative comments and connotations of gay stereotypes, but as we know, it perpetuates prejudice and discrimination for LGBTQ+ plus people across all sections of our society.
I fully support your work on the LGBTQ+ action plan. I know that Welsh Government wants Wales to be a nation where everyone feels safe to be themselves, to be open about their sexual orientation, gender identity, gender expression and sex characteristics at home, leisure, work or school without feeling threatened. It really is going to take a proactive approach, reflection and consultation, especially in an environment like schools, to ensure that the things young people are seeing—that they're actually seeing these positive changes. This is ultimately about making schools safe for an LGBTQ+ pupil to not have to worry about this prejudice, simply because of who they are. So, Minister, on this point, what discussions are you having with the Minister for Education and Welsh Language to ensure that schools are responding to the action plan? Diolch.
Diolch am eich diweddariad, Weinidog. Yn ddiweddar, cyfarfûm ag Ollie Mallin, sy'n cynrychioli Ymddiriedolaeth Gofalwyr Cymru yn Senedd Ieuenctid Cymru. Mae Ollie hefyd yn etholwr i mi ac mae wedi bod yn dadlau dros faterion LHDTC+ i bobl ifanc. Mae Ollie wedi siarad yn onest am homoffobia sy'n wynebu pobl ifanc mewn ysgolion, a'r diwylliant sydd, yn anffodus, yn dal i fod yn bresennol, sy'n gallu dechrau gyda sylwadau negyddol a chyfeiriadau at stereoteipiau hoyw, ond fel y gwyddom, mae'n ysgogi rhagfarn a gwahaniaethu yn erbyn pobl LHDTC+ ar draws pob rhan o'n cymdeithas.
Rwy'n llwyr gefnogi eich gwaith ar gynllun gweithredu LHDTC+. Rwy'n gwybod bod Llywodraeth Cymru eisiau i Gymru fod yn genedl lle mae pawb yn teimlo'n ddiogel i fod yn nhw eu hunain, i fod yn agored am eu cyfeiriadedd rhywiol, eu hunaniaeth rhywedd, eu mynegiant rhywedd a nodweddion rhyw gartref, yn eu hamser hamdden, yn y gwaith neu yn yr ysgol heb deimlo bygythiad. Bydd angen agwedd ragweithiol, ynghyd â myfyrio ac ymgynghori, yn enwedig mewn amgylchedd fel ysgolion, i sicrhau bod y pethau y mae pobl ifanc yn eu gweld—eu bod yn gweld y newidiadau cadarnhaol hyn mewn gwirionedd. Yn y pen draw, mae hyn yn ymwneud â sicrhau bod ysgolion yn ddigon diogel i ddisgybl LHDTC+ fel nad oes rhaid iddynt boeni am ragfarn oherwydd pwy ydynt. Felly, Weinidog, ar y pwynt hwn, pa drafodaethau rydych yn eu cael gyda Gweinidog y Gymraeg ac Addysg i sicrhau bod ysgolion yn ymateb i'r cynllun gweithredu? Diolch.
I thank Sarah Murphy for raising this, and also for your support for the LGBTQ+ action plan. As you said, it's an incredibly important piece of work that we're doing and, obviously, it's not just about having that plan, it's the difference it actually makes in practice. And can I also pass on my thanks and recognition to Ollie for speaking so candidly about this and sharing the experiences of young people, which, sadly, is still happening, not just in schools but in different settings across Wales? It makes me particularly sad, because I was bullied at school because—I think I've said in here before—other children saw something in me that I hadn't recognised myself.
You talk about those negative connotations and slurs, and, if you remember that old saying, 'Sticks and stones will break my bones, but names will never hurt me', well, that's definitely not true—names do hurt. One of the things that sticks in my mind, and I've actually shared it with some of my colleagues, is that they called me 'Lesley'—I think they meant 'Lesley the lesbian'. So, as well as being incredibly cruel, bullies are also very unimaginative as well. But, they say the personal is the political, so this LGBTQ+ action plan is really, really important to me on that level as well, because I want to see this change for generations that are in school now and generations to come, and I think the work that Ollie's doing is really important. I'd be very happy to meet Ollie along with the Member.
But, on the action plan itself, there are a series of actions in there, and I'm looking very closely with the Minister for education about how we not only support young people in schools, but support their educators and support the teachers to be able to handle and address these things with care and with confidence as well, because I think there is still that hangover, that legacy of section 28, where people are still, unfortunately, nervous to tackle these issues. So, we need to offer support for the teachers and the teaching staff as well as for the learners.
Diolch i Sarah Murphy am godi hyn, a hefyd am eich cefnogaeth i'r cynllun gweithredu LHDTC+. Fel y dywedoch, mae'r gwaith a wnawn yn hynod o bwysig, ac yn amlwg, nid yw ond yn ymwneud â rhoi'r cynllun hwnnw ar waith, mae'n ymwneud â'r gwahaniaeth y mae'n ei wneud yn ymarferol. A gaf fi hefyd ddiolch a rhoi cydnabyddiaeth i Ollie am siarad mor onest am hyn a rhannu profiadau pobl ifanc, sydd, yn anffodus, yn dal i ddigwydd, nid mewn ysgolion yn unig ond mewn lleoliadau gwahanol ledled Cymru? Mae'n gwneud imi deimlo'n arbennig o drist, a minnau wedi cael fy mwlio yn yr ysgol oherwydd—rwy'n credu fy mod wedi dweud yn y fan hon o'r blaen—fod plant eraill yn gweld rhywbeth ynof fi nad oeddwn wedi'i adnabod fy hun.
Rydych yn sôn am y sylwadau a'r sarhad negyddol, ac os cofiwch chi'r hen ymadrodd am ffyn a cherrig yn torri esgyrn, ond na fydd geiriau byth yn brifo, wel, yn bendant nid yw hynny'n wir—mae geiriau'n brifo. Un o'r pethau sy'n aros yn y cof, ac rwyf wedi rhannu hyn gyda rhai o fy nghyd-Aelodau, yw eu bod yn fy ngalw'n 'Lesley'—rwy'n credu eu bod yn golygu 'Lesley y lesbian'. Felly, yn ogystal â bod yn hynod greulon, mae bwlis yn ddiddychymyg iawn hefyd. Ond maent yn dweud mai'r personol yw'r gwleidyddol, felly mae'r cynllun gweithredu LHDTC+ hwn yn bwysig iawn i mi ar y lefel honno hefyd, oherwydd rwyf eisiau gweld y newid i genedlaethau sydd yn yr ysgol nawr a chenedlaethau i ddod, ac rwy'n credu bod y gwaith y mae Ollie'n ei wneud yn bwysig iawn. Byddwn yn hapus iawn i gyfarfod ag Ollie gyda'r Aelod.
Ond ar y cynllun gweithredu ei hun, mae cyfres o gamau gweithredu ynddo, ac rwy'n ystyried yn ofalus iawn, ar y cyd â'r Gweinidog addysg, sut rydym nid yn unig yn cefnogi pobl ifanc mewn ysgolion ond sut rydym yn cefnogi eu haddysgwyr ac yn cefnogi'r athrawon i allu ymdrin a mynd i'r afael â'r pethau hyn gyda gofal yn ogystal â hyder, oherwydd rwy'n credu bod yna sgil-effaith yn dal i fodoli o ganlyniad i adran 28, lle mae pobl yn dal i fod yn nerfus wrth fynd i'r afael â'r materion hyn, yn anffodus. Felly, mae angen i ni gynnig cefnogaeth i'r athrawon a'r staff addysgu yn ogystal ag i'r dysgwyr.
Minister, one of the actions in the plan is to explore ways that unnecessary personal identification, such as name, age, and gender markers can be removed from the documentation, particularly in recruitment practices. This could also prove helpful in reducing the risk for discrimination against someone from an ethnic minority background. To what extent have you succeeded in delivering on this action? Have public bodies, such as the NHS, now advanced this objective, and can you evidence any improvement at all?
Weinidog, un o'r camau gweithredu yn y cynllun yw archwilio ffyrdd y gellir cael gwared ar ddulliau adnabod personol diangen, megis enw, oedran, a dynodwyr rhywedd o'r ddogfennaeth, yn enwedig mewn arferion recriwtio. Gallai hyn hefyd fod o gymorth i leihau'r risg o wahaniaethu yn erbyn rhywun o gefndir lleiafrifol ethnig. I ba raddau rydych chi wedi llwyddo i gyflawni'r cam gweithredu hwn? A yw cyrff cyhoeddus, fel y GIG, bellach wedi datblygu'r amcan hwn, ac a allwch chi roi tystiolaeth o unrhyw welliant o gwbl?
Can I thank the Member for his contribution there? The point he refers to is one of the points that we consulted on as part of the draft action plan, and I don't think I'm jumping the gun by confirming that it will be there and expanded on in the action plan itself when it's published early next year. You raise a really valid point in terms of actually things that you can do to tackle that discrimination and to take away the risk of it as well. So, I'd be more than happy, once we're formalising the final action plan, to update the Member in more detail on the work that's happening across Government on the issues that he raises.
A gaf fi ddiolch i'r Aelod am ei gyfraniad? Mae'r pwynt y mae'n cyfeirio ato yn un o'r pwyntiau y buom yn ymgynghori arnynt fel rhan o'r cynllun gweithredu drafft, ac nid wyf yn credu fy mod yn achub y blaen drwy gadarnhau y byddwn yn ehangu ar y pwynt yn y cynllun gweithredu ei hun pan fydd yn cael ei gyhoeddi ddechrau'r flwyddyn nesaf. Rydych yn codi pwynt dilys iawn ynglŷn â'r pethau y gallwch eu gwneud i fynd i'r afael â'r gwahaniaethu hwnnw ac i gael gwared ar y risg o hynny hefyd. Felly, pan fyddwn ni'n ffurfioli'r cynllun gweithredu terfynol, byddwn i'n falch iawn o roi'r wybodaeth ddiweddaraf yn fwy manwl i'r Aelod am y gwaith sy'n digwydd ar draws y Llywodraeth mewn perthynas â'r materion y mae'n eu codi.
8. Pa drafodaethau y mae'r Gweinidog wedi'u cael gyda Swyddfa'r Post a'r Post Brenhinol ynglŷn â sichrau parhad eu gwasanaethau yng Nghanol De Cymru? OQ58828
8. What discussions has the Minister had with the Post Office and Royal Mail regarding ensuring the continuation of of their services in South Wales Central? OQ58828
Dyw materion yn ymwneud â Swyddfa’r Post a’r Post Brenhinol ddim wedi’u datganoli, ond wrth gwrs mae gen i ddiddordeb mewn unrhyw fater sy’n effeithio ar Gymru a chymunedau Cymru. Mae fy swyddogion mewn cysylltiad rheolaidd efo’r ddau sefydliad. Fe wnes i gwrdd â Swyddfa’r Post ym mis Hydref a’r Post Brenhinol ym mis Gorffennaf.
Post Office and Royal Mail matters are not devolved, although I am of course interested in any issues that affect Wales and Welsh communities. My officials stay in regular contact with both organisations. I last met with Post Office in October and with Royal Mail in July.
Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Weinidog. Mae'n gwasanaeth post, wrth gwrs, drwy'r Swyddfa Post a'r Post Brenhinol, yn wasanaeth hanfodol i gymaint o bobl yn ein cymunedau. O ran fy rhanbarth, mae nifer o swyddfeydd post wedi cau neu leihau eu horiau agor, ac mae pryderon penodol o ran dyfodol swyddfa post Pontypridd—swyddfa brysur dros ben yng nghanol tref Pontypridd, sy'n cau ar 23 Rhagfyr heb unrhyw sicrwydd eto y bydd yn ailagor.
Yn bellach, fel y byddwch yn ymwybodol, mae anghydfod parhaus rhwng gweithwyr y Post Brenhinol, a hoffwn heddiw yrru neges o gefnogaeth i'r gweithwyr hynny sy'n ymladd o ran eu telerau gwaith ynghyd â dyfodol y gwasanaeth. Clywyd tystiolaeth yn y cyfryngau'r wythnos diwethaf ynglŷn â sut mae'r gwasanaeth yn cael ei redeg, gyda llythyrau ddim yn cael eu blaenoriaethu mwyach, a bod lleihad wedi bod yn y nifer o weithwyr, gan olygu bod rhai pobl yn colli post pwysig megis apwyntiadau meddygol oherwydd bod llythyrau ddim yn eu cyrraedd mewn pryd. Hoffwn ofyn, felly: pa drafodaethau penodol mae'ch swyddogion, neu chithau, Ddirprwy Weinidog, wedi'u cael gyda'r Swyddfa Post a'r Post Brenhinol, o ran yr elfennau yma o'u gwasanaethau, ac yn benodol o ran y Post Brenhinol, o ran yr anghydfod, er mwyn sicrhau bod galwadau'r gweithwyr yn cael eu gweithredu gan reolwyr a bod y gwasanaeth hanfodol hwn yn cael ei ddiogelu i'r dyfodol?
Thank you very much, Deputy Minister. Our postal service, of course, through the Post Office and the Royal Mail, is an essential service for so many people in our communities. In my region, a number of post offices have closed or have reduced their opening hours, and there are specific concerns regarding the future of Pontypridd post office—an extremely busy post office in Pontypridd town centre that is due to close on 23 December with no certainty yet if it will reopen.
Furthermore, and as you'll be aware, there is an ongoing dispute involving the Royal Mail employees, and today I'd like to send a message of support to those employees who are fighting for their working conditions and the future of the service. We heard evidence in the media last week regarding how the service is run. Letters are no longer being prioritised, and there has been a reduction in the number of employees, meaning that some people are missing important mail such as vital medical appointments because letters are not reaching them in time. I would therefore like to ask: what specific discussions have you or your officials had with the Post Office and the Royal Mail in terms of these elements of their services, and specifically in terms of the Royal Mail, the dispute, in order to ensure that the workers' demands are being addressed by management and that this vital service is safeguarded for the future?
I think this is a matter that the Member follows quite closely, and has been in touch via correspondence previously. And, I know that it's something that impacts on all of our communities, particularly the more rural communities in Wales that are dependent on the universal service obligation. I think the first thing to say in terms of the Post Office and the Royal Mail is that they're obviously distinct and separate companies. But, I'm aware of the issue that the Member mentioned with regard to Pontypridd post office, and that they are currently seeking alternative post, but I know it's a challenge that faces many communities and it's something that I will pick up again with Post Office and perhaps follow up with a further meeting and update the Member.
And I'm sure the workers at Royal Mail will certainly appreciate the support from Members in this Chamber for the current industrial dispute. Because it not only threatens to impact on those who provide those services and the workers in Wales, but also the services that we receive in Wales as well. It's not just looking at weakening the position of workers, but weakening that service and, potentially, moving away from that universal service obligation that so many communities depend on. So, I think the Communication Workers Union are right when they say this dispute isn't just about pay and conditions—it's about an institution that we've depended on for many, many years. So, I can say to the Member I am due to meet again with CWU very shortly and I'm happy to update following that.
Rwy'n credu bod hwn yn fater y mae'r Aelod yn ei ddilyn yn eithaf agos, ac sydd wedi cael ei grybwyll mewn gohebiaeth o'r blaen. Ac rwy'n gwybod ei fod yn rhywbeth sy'n effeithio ar bob un o'n cymunedau, yn enwedig y cymunedau mwy gwledig yng Nghymru sy'n ddibynnol ar y rhwymedigaeth gwasanaeth cyffredinol. Rwy'n credu mai'r peth cyntaf i'w ddweud ynghylch Swyddfa'r Post a'r Post Brenhinol yw eu bod yn amlwg yn gwmnïau gwahanol ac ar wahân. Ond rwy'n ymwybodol o'r mater y soniodd yr Aelod amdano ynglŷn â swyddfa bost Pontypridd, a'r ffaith eu bod yn chwilio am wasanaeth arall ar hyn o bryd, ond rwy'n gwybod ei bod yn her sy'n wynebu llawer o gymunedau ac mae'n rhywbeth y byddaf yn ei godi eto gyda Swyddfa'r Post, ac efallai y caf gyfarfod pellach, a rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelod.
Ac rwy'n siŵr y bydd gweithwyr y Post Brenhinol yn sicr yn gwerthfawrogi'r gefnogaeth gan yr Aelodau yn y Siambr hon i'r anghydfod diwydiannol presennol. Oherwydd mae'n bygwth effeithio ar y rhai sy'n darparu'r gwasanaethau hynny a'r gweithwyr yng Nghymru, yn ogystal â'r gwasanaethau rydym yn eu cael yng Nghymru. Nid yn unig fe allai wanhau sefyllfa gweithwyr, gallai wanhau'r gwasanaeth ac o bosibl symud i ffwrdd o'r rhwymedigaeth gwasanaeth cyffredinol y mae cymaint o gymunedau'n dibynnu arni. Felly, rwy'n credu bod Undeb y Gweithwyr Cyfathrebu yn iawn i ddweud nad yw'r anghydfod hwn yn ymwneud â thâl ac amodau'n unig—mae'n ymwneud â sefydliad rydym wedi dibynnu arno ers blynyddoedd lawer. Felly, gallaf ddweud wrth yr Aelod y byddaf yn cyfarfod ag Undeb y Gweithwyr Cyfathrebu eto yn fuan iawn a byddaf yn hapus i roi'r wybodaeth ddiweddaraf yn dilyn y cyfarfod hwnnw.
Ac yn olaf, cwestiwn 9, Hefin David.
And finally, question 9, Hefin David.
9. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i gryfhau hawliau pobl anabl? OQ58838
9. What action is the Welsh Government taking to strengthen the rights of disabled people? OQ58838
Diolch yn fawr, Hefin David. The Welsh Government has set up the disability rights taskforce and working groups to respond to the 'Locked Out: Liberating Disabled People's Lives' report produced during the COVID-19 pandemic and is progressing actions under the 'Action on Disability: The Right to Independent Living' framework and action plan.
Diolch yn fawr, Hefin David. Mae Llywodraeth Cymru wedi sefydlu'r gweithgorau a'r tasglu hawliau pobl anabl i ymateb i'r adroddiad 'Drws ar Glo: Datgloi bywydau a hawliau pobl anabl yng Nghymru ar ôl COVID-19' a gynhyrchwyd yn ystod pandemig COVID-19 ac mae'n bwrw ymlaen â chamau 'Gweithredu ar Anabledd: hawl i fyw’n annibynnol – fframwaith a chynllun gweithredu'.
Unison has designated 2002—sorry, 2022—the Year of the Disabled Worker, and tomorrow I'm hosting an event in the Senedd, which will be an exciting opportunity to showcase the skills, experience, qualities that disabled workers bring to the public sector workforce and to society. And the event will concentrate on speaking out against disability discrimination, challenging negative stereotypes and highlighting the work that can be done to remove barriers preventing disabled people from achieving their goals. In your statement two weeks ago, Minister, you made clear the Welsh Government's support for embedding the social model of disability in all areas of society. Can you, therefore, agree that one of the most effective ways we can do this is to focus on creating a society where disabled people are valued, helping them to become more active in public life, and also, importantly, in trade unions and in their workplaces?
Mae Unsain wedi dynodi mai 2002—2022, mae'n ddrwg gennyf—yw Blwyddyn y Gweithiwr Anabl, ac yfory byddaf yn cynnal digwyddiad yn y Senedd, a fydd yn gyfle cyffrous i arddangos y sgiliau, y profiad a'r rhinweddau sydd gan weithwyr anabl i'w cynnig i weithlu'r sector cyhoeddus ac i gymdeithas. A bydd y digwyddiad yn canolbwyntio ar siarad yn erbyn gwahaniaethu ar sail anabledd, herio stereoteipiau negyddol ac amlygu'r gwaith y gellir ei wneud i gael gwared ar rwystrau sy'n atal pobl anabl rhag cyflawni eu nodau. Yn eich datganiad bythefnos yn ôl, fe'i gwnaethoch yn glir fod Llywodraeth Cymru yn cefnogi camau i ymgorffori'r model cymdeithasol o anabledd ym mhob rhan o gymdeithas. A ydych yn cytuno, felly, mai un o'r ffyrdd mwyaf effeithiol y gallwn wneud hyn yw canolbwyntio ar greu cymdeithas lle mae pobl anabl yn cael eu gwerthfawrogi, gan eu helpu i fod yn fwy gweithgar mewn bywyd cyhoeddus, a hefyd, yn bwysig, mewn undebau llafur ac yn eu gweithleoedd?
Diolch yn fawr, Hefin David. I'm really looking forward to joining your event tomorrow, as a proud member of Unison and also Minister for Social Justice, but I do agree that the most effective way of ensuring that disabled people are valued in all aspects of life, including public life, the workplace, unions, is to embed the social model of disability. We're working towards training all our staff on the social model, and also public services across Wales, to promote it so people understand what it means: that we are disabling people and we have to address those barriers. And I'll be reinforcing our commitment to that tommorrow at your event.
Diolch yn fawr, Hefin David. Rwy'n edrych ymlaen yn fawr at ymuno â'ch digwyddiad yfory, fel aelod balch o Unsain a hefyd fel Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol, ond rwy'n cytuno mai'r ffordd fwyaf effeithiol o sicrhau bod pobl anabl yn cael eu gwerthfawrogi ym mhob agwedd ar fywyd, gan gynnwys bywyd cyhoeddus, y gweithle, undebau, yw ymgorffori'r model cymdeithasol o anabledd. Rydym yn gweithio tuag at hyfforddi ein holl staff ar y model cymdeithasol, a hefyd gwasanaethau cyhoeddus ledled Cymru, i'w hyrwyddo fel bod pobl yn deall beth mae'n ei olygu: ein bod yn gwneud pobl yn anabl ac mae'n rhaid inni fynd i'r afael â'r rhwystrau hynny. A byddaf yn atgyfnerthu ein hymrwymiad i hynny yfory yn eich digwyddiad.
Diolch i'r Gweinidog a'r Dirprwy Weinidog.
I thank the Minister and the Deputy Minister.
Yr eitem nesaf felly yw'r cwestiynau i'r Cwnsler Cyffredinol a Gweinidog y Cyfansoddiad, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Rhys ab Owen.
The next item therefore is questions to the Counsel General and Minister for the Constitution, and the first question is from Rhys ab Owen.
1. Pa drafodaethau y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'u cael gyda'r Arglwydd Ganghellor am ddatganoli cyfiawnder? OQ58814
1. What discussions has the Counsel General had with the Lord Chancellor on the devolution of justice? OQ58814
Diolch yn fawr am y cwestiwn.
Thank you very much for the question.
My ministerial colleagues and I have made the Welsh Government's position on the devolution of justice very clear to this Lord Chancellor, his predecessors and many other UK Ministers, and most recently Lord Bellamy, the Under-Secretary for justice, this Monday. It does remain deeply disappointing that the UK Government will not seriously engage with this question.
Rwyf fi a fy nghyd-Weinidogion wedi gwneud safbwynt Llywodraeth Cymru am ddatganoli cyfiawnder yn glir iawn i'r Arglwydd Ganghellor hwn, ei ragflaenwyr a nifer o Weinidogion eraill y DU, ac yn fwyaf diweddar yr Arglwydd Bellamy, yr Is-ysgrifennydd dros gyfiawnder, ddydd Llun. Mae'n parhau'n siomedig iawn nad yw Llywodraeth y DU yn fodlon ymgysylltu o ddifrif â'r cwestiwn hwn.
Diolch yn fawr, Cwnsler Cyffredinol. We've had the tenth Lord Chancellor in 12 years; I think beforehand we had 10 in half a century. But the opinion polls consistently suggest that, after the next general election, there'll be a Labour Lord Chancellor in Westminster. As was highlighted yesterday, in the 2017 Labour Westminster manifesto, it supported full devolution of justice. In 2019 that commitment had disappeared. The recent Brown report recommends the devolution of youth justice and probation. Now, whilst I welcome any further devolution to Wales, the Thomas report made strong and persuasive arguments against piecemeal devolution. The recommendations of the Brown report will only shift the jagged edge slightly, and the underlying issues of the justice system in Wales, which is with the worst in western Europe, will still remain. Therefore, Cwnsler Cyffredinol, is the Welsh Government still committed to the full devolution of justice, and will you make your views clear to Labour in Westminster?
Diolch yn fawr, Gwnsler Cyffredinol. Rydym wedi cael y degfed Arglwydd Ganghellor mewn 12 mlynedd; rwy'n credu ein bod wedi cael 10 mewn hanner canrif cyn hynny. Ond mae'r arolygon barn yn awgrymu'n gyson, ar ôl yr etholiad cyffredinol nesaf, y bydd yna Arglwydd Ganghellor Llafur yn San Steffan. Fel y nodwyd ddoe, roedd maniffesto Llafur San Steffan 2017 yn cefnogi datganoli cyfiawnder yn llawn. Yn 2019 roedd yr ymrwymiad hwnnw wedi diflannu. Mae adroddiad diweddar Brown yn argymell datganoli cyfiawnder ieuenctid a'r gwasanaeth prawf. Nawr, er fy mod yn croesawu unrhyw ddatganoli pellach i Gymru, fe wnaeth adroddiad Thomas ddadleuon cryf ac argyhoeddiadol yn erbyn datganoli tameidiog. Ni fydd argymhellion adroddiad Brown ond yn symud rhywfaint ar yr ymylon garw, a bydd problemau sylfaenol y system gyfiawnder yng Nghymru, sydd gyda'r gwaethaf yng ngorllewin Ewrop, yn aros. Felly, Gwnsler Cyffredinol, a yw Llywodraeth Cymru yn dal i ymrwymo i ddatganoli cyfiawnder yn llawn, ac a fyddwch chi'n gwneud eich barn yn glir i'r Blaid Lafur yn San Steffan?
Well, what I can say is that the position of the Welsh Government remains the same. We support the recommendations of the Thomas commission, and we also support, specifically within that, the devolution of justice and the devolution, in particular, of criminal justice. What I can say is that the devolution of youth justice and probation will be very significant steps forward.
I think you have to be careful about taking out of context aspects of the Gordon Brown report, which of course is a report that was commissioned by the UK Labour Party. It does say within it, I think, some very, very important messages. Firstly, it says that:
'As a matter of principle, devolution to Wales should be constrained only by reserving those matters which are necessary to discharge the purposes of the UK as a union'.
It also says there is absolutely no reason why matters that are devolved in Scotland, including new powers proposed, could not also be devolved to Wales. And he specifically refers to the recommendation for the devolution of youth justice and probation. But I think the most—. In many ways, the most important part of this section of the report is that he also says
'that the Welsh government has established a Commission to examine various constitutional issues, and its work is ongoing. Once the report...is received, we expect a Labour Government to engage constructively with its recommendations.'
I think it is really important that that report recognises what we said very early on when we talked about the establishment of the independent commission, that it would be in this place that we would decide what the future of Wales should be, that it would be in this Senedd and for the people of Wales to decide what that should be. And whilst that commission is there, I think it's important that that report makes that deference to the fact that there is that commission, and the recommendations and views that the commission comes up with are ones that we as a Senedd will then consider. We'll decide ourselves what is important and we'll then aim to engage constructively for the devolution or for the changes and reforms that we consider are necessary in respect of Wales, based on that commission's recommendations.
Wel, gallaf ddweud bod safbwynt Llywodraeth Cymru yn dal i fod yr un peth. Rydym yn cefnogi argymhellion comisiwn Thomas, ac rydym hefyd yn cefnogi, yn benodol o fewn hynny, datganoli cyfiawnder a datganoli cyfiawnder troseddol yn arbennig. Yr hyn y gallaf ei ddweud yw y bydd datganoli cyfiawnder ieuenctid a'r gwasanaeth prawf yn gamau sylweddol iawn ymlaen.
Rwy'n credu bod yn rhaid i chi fod yn ofalus ynghylch tynnu agweddau ar adroddiad Gordon Brown o'u cyd-destun, adroddiad a gomisiynwyd gan Blaid Lafur y DU wrth gwrs. Rwy'n credu ei fod yn cynnwys negeseuon pwysig iawn. Yn gyntaf, mae'n dweud:
'Fel mater o egwyddor, ni ddylid cyfyngu ar ddatganoli i Gymru ac eithrio drwy gadw'n ôl y materion hynny'n unig sy'n angenrheidiol ar gyfer cyflawni dibenion y DU fel undeb'.
Dywed hefyd nad oes unrhyw reswm o gwbl pam na allai materion sydd wedi eu datganoli yn yr Alban, gan gynnwys pwerau newydd sy'n cael eu cynnig, gael eu datganoli i Gymru hefyd. Ac mae'n cyfeirio'n benodol at yr argymhelliad i ddatganoli cyfiawnder ieuenctid a'r gwasanaeth prawf. Ond rwy'n credu—. Mewn sawl ffordd, rhan bwysicaf yr adran hon o'r adroddiad yw'r ffaith ei fod hefyd yn dweud
'bod Llywodraeth Cymru wedi sefydlu Comisiwn i archwilio gwahanol faterion cyfansoddiadol, ac mae'r gwaith hwnnw'n mynd rhagddo. Pan fydd yr adroddiad...wedi dod i law, rydym yn disgwyl i Lywodraeth Lafur ymgysylltu'n adeiladol â'i argymhellion.'
Rwy'n credu ei bod yn wirioneddol bwysig fod yr adroddiad hwnnw'n cydnabod yr hyn a ddywedasom yn gynnar iawn pan wnaethom sôn am sefydlu'r comisiwn annibynnol, sef mai yn y lle hwn y byddem yn gwneud penderfyniadau ar ddyfodol Cymru, ac mai'r Senedd hon a phobl Cymru ddylai benderfynu sut olwg fyddai ar y dyfodol hwnnw. A thra bod y comisiwn yno, rwy'n credu ei bod yn bwysig fod yr adroddiad hwnnw'n ystyried y ffaith bod y comisiwn yno, a bod yr argymhellion a'r safbwyntiau y mae'r comisiwn yn eu cyflwyno yn rhai y byddwn ni fel Senedd yn eu hystyried wedyn. Byddwn yn penderfynu ein hunain beth sy'n bwysig ac yna byddwn yn anelu i ymgysylltu'n adeiladol ar gyfer datganoli neu ar gyfer y newidiadau a'r diwygiadau rydym yn eu hystyried yn angenrheidiol mewn perthynas â Chymru, yn seiliedig ar argymhellion y comisiwn hwnnw.
I'm very interested to hear what you have to say on this, and I just want to raise with you the concerns that we've heard about the disjunctive nature of the criminal justice system at the moment. For example, when we had the legislative and constitutional committee, chaired by Huw Irranca-Davies, meeting with Lord Bellamy, he was highlighted the importance of the Visiting Mums project, as if this was something funded by UK Government, when in fact it's funded by the Welsh Government. Equally, we've had some concerns raised by evidence we've heard from the Magistrates' Association. We don't have any control over the Magistrates' Association, and the holes through which people in the criminal justice system fall, particularly women, where we are determined not to send people to prison unless it's absolutely necessary, indicate that we really have got to push hard on this one, because it's a completely dysfunctional situation at the moment.
Mae gennyf ddiddordeb mawr mewn clywed beth sydd gennych i'w ddweud ar hyn, ac rwyf eisiau codi'r pryderon rydym wedi'u clywed am natur anghysylltiol y system cyfiawnder troseddol ar hyn o bryd. Er enghraifft, pan gawsom gyfarfod o'r pwyllgor deddfwriaethol a chyfansoddiadol, o dan gadeiryddiaeth Huw Irranca-Davies, gyda'r Arglwydd Bellamy, tynnwyd sylw at bwysigrwydd prosiect Ymweld â Mam fel pe bai hwn yn rhywbeth sy'n cael ei ariannu gan Lywodraeth y DU, er mai Llywodraeth Cymru sy'n ei ariannu mewn gwirionedd. Yn yr un modd, mae tystiolaeth a glywsom gan Gymdeithas yr Ynadon yn codi rhai pryderon. Nid oes gennym unrhyw reolaeth dros Gymdeithas yr Ynadon, ac mae'r bylchau y mae pobl yn y system cyfiawnder troseddol yn cwympo drwyddynt, yn enwedig menywod, lle rydym yn benderfynol o beidio ag anfon pobl i'r carchar oni bai ei fod yn gwbl angenrheidiol, yn nodi ein bod wedi gorfod gwthio'n galed ar y mater hwn, oherwydd mae'n sefyllfa gwbl gamweithredol ar hyn o bryd.
Well, thank you for those comments, and I don't disagree with the points that you've made. Many of them are points that we've made very much within our 'Delivering Justice for Wales' paper, and of course the recent research by Cardiff University, the publication, The Welsh Criminal Justice System: On the Jagged Edge, I think is really important.
What is important in terms of the engagement that we do have with UK Government over the Thomas commission is of course that they are supportive and they've accepted the points about the disaggregation of data that we actually need to have the breakdown of data for Wales, because in order to formulate policy you actually need to know what is happening. I think we were all, weren't we, absolutely astonished and shocked, I think, by some of the data from Cardiff University, that per 10,000 of the population 14 in prison would be white and 79 would be from coloured or ethnic backgrounds. That is an absolutely shocking set of figures, and the disaggregation of information enables us to understand why that is, why we have a higher imprisonment of Welsh citizens within the justice system, and things that we need to understand. And it goes exactly into the reasoning as to why we want the devolution of justice. What is important, I think, about the Gordon Brown report—and of course I will look forward to, eventually, the full report from our own independent commission—is that there are no doors closed.
Wel, diolch am y sylwadau hynny, ac nid wyf yn anghytuno â'r pwyntiau rydych wedi'u gwneud. Mae llawer ohonynt yn bwyntiau rydym wedi'u gwneud yn ein papur 'Sicrhau Cyfiawnder i Gymru', ac wrth gwrs mae'r ymchwil diweddar gan Brifysgol Caerdydd, y cyhoeddiad The Welsh Criminal Justice System: On the Jagged Edge, yn wirioneddol bwysig yn fy marn i.
Yr hyn sy'n bwysig ynglŷn â'n hymgysylltiad â Llywodraeth y DU mewn perthynas â chomisiwn Thomas yw eu bod yn gefnogol wrth gwrs, a'u bod wedi derbyn y pwyntiau am ddadgyfuno data rydym ei angen i gael dadansoddiad data i Gymru, oherwydd er mwyn ffurfio polisi mae angen ichi wybod beth sy'n digwydd mewn gwirionedd. Rwy'n credu ein bod i gyd wedi cael ein syfrdanu'n llwyr gan rywfaint o'r data gan Brifysgol Caerdydd, a oedd yn dangos, o bob 10,000 o'r boblogaeth, y byddai 14 o'r rhai yng ngharchar yn wyn a 79 yn groendywyll neu o gefndiroedd ethnig. Mae'r rhain yn ffigurau hollol frawychus, ac mae dadgyfuno gwybodaeth yn ein galluogi i ddeall pam fod hynny'n digwydd, pam fod mwy o ddinasyddion Cymru yn cael eu carcharu o fewn y system gyfiawnder, a phethau y mae angen i ni eu deall. Ac mae'n cyd-fynd yn union â'r rheswm pam ein bod eisiau datganoli cyfiawnder. Yr hyn sy'n bwysig am adroddiad Gordon Brown yn fy marn i—ac wrth gwrs, byddaf yn edrych ymlaen at yr adroddiad llawn gan ein comisiwn annibynnol ein hunain maes o law—yw nad oes unrhyw ddrysau ar gau.
2. Pa gyngor cyfreithiol y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi ei roi i Lywodraeth Cymru ar sut y gall gefnogi ymgyrch gwirionedd a chyfiawnder Orgreave? OQ58831
2. What legal advice has the Counsel General provided to the Welsh Government on how it can support the Orgreave Truth and Justice Campaign? OQ58831
Thank you for the question. I wrote to the Parliamentary Under-Secretary of State for Justice, Lord Bellamy, in August of this year, to call for full disclosure from public bodies during public inquiries or criminal proceedings. I believe that a Hillsborough law would benefit the demand for a public inquiry into events at Orgreave.
Diolch am y cwestiwn. Ysgrifennais at yr Is-ysgrifennydd Gwladol Seneddol dros Gyfiawnder, yr Arglwydd Bellamy, ym mis Awst eleni, i alw ar gyrff cyhoeddus i ddatgelu gwybodaeth yn llawn yn ystod ymchwiliadau cyhoeddus neu achosion troseddol. Credaf y byddai cyfraith Hillsborough o fudd i'r alwad am ymchwiliad cyhoeddus i ddigwyddiadau yn Orgreave.
Can I thank the Counsel General for that answer and his commitment to a Hillsborough law, something that I've used my time in questions to the Counsel General to highlight, and highlight other areas of injustice? Because it is far too hard for working-class people in the United Kingdom and in Wales to access justice. The Orgreave miners, including many from Wales, were victims of a gross injustice. On the day, many were victims of brutal and sustained unlawful assault, and what happened subsequently is a real stain on the British legal system. Counsel General, these former miners deserve justice, and it behoves all of us who care about justice to keep raising this matter. Can I seek your assurance that you, as Counsel General, and Welsh Government Ministers, will take every opportunity you have to raise this with UK Government counterparts and take every opportunity to speak out and keep the flame for justice for Orgreave burning?
A gaf fi ddiolch i'r Cwnsler Cyffredinol am yr ateb hwnnw a'i ymrwymiad i gyfraith Hillsborough, rhywbeth rwyf wedi tynnu sylw ato mewn cwestiynau i'r Cwnsler Cyffredinol, ynghyd â meysydd eraill o anghyfiawnder? Oherwydd mae'n llawer rhy anodd i bobl ddosbarth gweithiol yn y Deyrnas Unedig ac yng Nghymru gael mynediad at gyfiawnder. Fe wnaeth glowyr Orgreave, gan gynnwys llawer o Gymru, ddioddef anghyfiawnder dybryd. Ar y diwrnod, fe wnaeth llawer ohonynt ddioddef ymosodiadau anghyfreithlon creulon a pharhaus, ac mae'r hyn a ddigwyddodd wedyn yn staen go iawn ar system gyfreithiol Prydain. Gwnsler Cyffredinol, mae'r cyn-lowyr hyn yn haeddu cyfiawnder, a dylai pawb ohonom sy'n poeni am gyfiawnder barhau i godi'r mater hwn. A gaf fi ofyn am sicrwydd y byddwch chi, fel Cwnsler Cyffredinol, a Gweinidogion Llywodraeth Cymru, yn manteisio ar bob cyfle a gewch i godi hyn gyda swyddogion cyfatebol yn Llywodraeth y DU ac i fanteisio ar bob cyfle i godi llais a chadw fflam cyfiawnder yn fyw dros Orgreave?
I thank you very much for that and for raising that. I don't know whether you're aware; I was of course one of the lawyers in the Orgreave trial and riot cases, in which we actually obtained an absolute non-committal, a 'not guilty', in respect of all 90 of the cases of persons that I was involved in, and we then actually took civil action against the police for malicious prosecution and wrongful arrest. All of those civil actions were completely successful. What was important about them and what is important about this issue is that it relates to the exercise of power by the state. And my belief is that there is evidence and there will be documentation that is yet to be disclosed that will show that the decisions taken at Orgreave—and, of course, it relates to other matters that we're aware of with regard to Hillsborough, but those matters, those decisions—were actually taken at the very highest level, at prime ministerial level. That is my belief in that, and that is my belief as to why an inquiry won't be carried out by this Government. I am very pleased that the next Labour Government has given a commitment that it will carry out an inquiry into Orgreave, that those documents will be disclosed, not because it's something of raking over history, something that happened a long time ago, but, with all abuses of power that occur by a state, it's important that those are made public and that those are dealt with in the proper way.
Diolch yn fawr i chi am hynny ac am godi hynny. Nid wyf yn gwybod a ydych yn ymwybodol y bûm i’n un o'r cyfreithwyr yn achos Orgreave a'r achosion terfysg, lle gwnaethom sicrhau dedfryd 'ddieuog' mewn perthynas â phob un o'r 90 achos roeddwn yn rhan ohonynt, ac yna fe wnaethom ni ddwyn achos sifil yn erbyn yr heddlu am erlyniad maleisus ac arestio ar gam. Roedd yr holl achosion sifil hynny'n gwbl lwyddiannus. Yr hyn a oedd yn bwysig amdanynt a'r hyn sy'n bwysig am y mater hwn yw ei fod yn ymwneud ag arfer grym gan y wladwriaeth. Ac rwy'n credu bod tystiolaeth, a bydd dogfennaeth sydd eto i'w datgelu a fydd yn dangos bod y penderfyniadau a wnaed yn Orgreave—ac wrth gwrs mae'n ymwneud â materion eraill rydym yn ymwybodol ohonynt mewn perthynas â Hillsborough, ond y materion hynny, y penderfyniadau hynny—wedi cael eu gwneud ar y lefel uchaf un mewn gwirionedd, ar lefel brif weinidogol. Dyna yw fy nghred yn hynny o beth, ac rwy'n credu mai dyna yw'r rheswm pam na chynhelir ymchwiliad gan y Llywodraeth hon. Rwy'n falch iawn fod y Llywodraeth Lafur nesaf wedi rhoi ymrwymiad y bydd yn cynnal ymchwiliad i Orgreave, y bydd y dogfennau hynny'n cael eu datgelu, nid oherwydd ei fod yn ailgodi'r gorffennol, rhywbeth a ddigwyddodd amser maith yn ôl, ond bob tro y bydd gwladwriaeth yn camddefnyddio ei phŵer, mae'n bwysig fod yr achosion hynny'n cael eu gwneud yn gyhoeddus a'u bod yn cael eu trin yn y ffordd briodol.
Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Mark Isherwood.
Questions now from the party spokespeople. The Conservative spokesperson, Mark Isherwood.
Diolch, Llywydd. Building on what you've said in your previous responses, although we cannot support Gordon Brown's constitutional reform recommendations announced by the UK Labour Party on Monday in their entirety, there are elements that, in our view, merit consideration, including proposals to ensure that Wales has a permanent voice, not just in the House of Commons, but in the second Chamber, if this would lead to proper bicameral scrutiny of devolved legislation; proposals to seek greater co-operation between the four UK Governments to deal with shared problems, such as pandemics and pollution; and proposals to enhance the role of Members of this Senedd so that they could enjoy the same privileges and protections as Members of Parliament in relation to statements made in their proceedings.
We also note the statement by Labour's Lord Blunkett that Sir Keir Starmer's plans for an elected second Chamber risk US-style gridlock and should not be a priority, and that, despite the First Minister's statement here last week, the transfer of responsibility for justice matters, which is the policy of his Government, was contained in the Labour manifesto in the 2017 and 2019 UK general elections, UK Labour now only proposes to devolve powers over youth justice and the probation services to the Welsh Government. How do you therefore respond to this, and do you agree—I think I can judge the answer; it's a rhetorical question—but do you agree that this now puts to bed the wider devolution of justice and policing to Wales?
Diolch, Lywydd. Gan adeiladu ar yr hyn rydych wedi'i ddweud yn eich ymatebion blaenorol, er na allwn gefnogi argymhellion diwygio cyfansoddiadol Gordon Brown a gyhoeddwyd gan Blaid Lafur y DU ddydd Llun yn eu cyfanrwydd, mae yna elfennau sydd, yn ein barn ni, yn haeddu ystyriaeth, gan gynnwys cynigion i sicrhau bod gan Gymru lais parhaol, nid yn unig yn Nhŷ'r Cyffredin, ond yn yr ail Siambr, pe bai hyn yn arwain at waith craffu dwysiambr priodol ar y ddeddfwriaeth ddatganoledig; cynigion i geisio mwy o gydweithio rhwng pedair Llywodraeth y DU i ymdrin â phroblemau cyffredinol, fel pandemigau a llygredd; a chynigion i wella rôl Aelodau'r Senedd hon fel y gallent fwynhau'r un breintiau ac amddiffyniadau ag Aelodau Seneddol mewn perthynas â datganiadau a wnaed yn eu trafodion.
Rydym hefyd yn nodi'r datganiad gan Arglwydd Blunkett y Blaid Lafur fod cynlluniau Syr Keir Starmer ar gyfer ail Siambr etholedig yn creu perygl o dagfa ddeddfwriaethol debyg i'r hyn a geir yn yr Unol Daleithiau ac na ddylai fod yn flaenoriaeth, ac er gwaethaf datganiad y Prif Weinidog yma yr wythnos diwethaf, fod trosglwyddo cyfrifoldeb am faterion cyfiawnder, sef polisi ei Lywodraeth, wedi'i gynnwys ym maniffesto Llafur yn etholiadau cyffredinol y DU yn 2017 a 2019, mae Plaid Lafur y DU bellach ond yn cynnig datganoli pwerau dros gyfiawnder ieuenctid a'r gwasanaethau prawf i Lywodraeth Cymru. Sut rydych chi'n ymateb i hyn felly, ac a ydych yn cytuno—rwy'n credu fy mod yn gwybod beth fydd yr ateb; mae'n gwestiwn rhethregol—ond a ydych yn cytuno bod hyn nawr yn cau'r drws ar ddatganoli cyfiawnder ehangach a phlismona i Gymru?
Thank you for the question and you covered some very interesting points within there. And I'm very pleased, and I think we commonly recognise, don't we, the importance of changes that have occurred: the fact that we are a primary law legislature and the importance that we actually have a permanent, recognised place within the Supreme Court. I think the old arguments in terms of jurisdiction are actually outdated.
I think where you have parliaments that are legislatures and you have matters that are constitutional, and the Supreme Court plays a constitutional function, it is absolutely right that Wales should be specifically represented. I think this is being represented almost through the back door by ensuring that there is a Welsh judge there, and I'm very pleased that Lord David Lloyd-Jones is there in the Supreme Court—a Welsh-speaking Supreme Court judge; the first one ever. But I think it is important that that becomes something that is formalised and becomes part of our structures, so that, as with Scotland, as with Northern Ireland, and as with England, there is a specific Welsh judge in the Supreme Court. So, I'm very pleased we made those. And also, the recognitions in terms of the importance of co-operation and inter-governmental improvements. The importance, I think, of the recommendation within the Gordon Brown report in terms of the establishment of an irrefutable structure in respect of Sewel is something that we've long argued for. In whatever format, it would be something that would be a significant step forward.
But I don't agree with what you say in terms of justice. The Gordon Brown report doesn't close any particular doors; it is a report that makes recommendations to the UK Labour Party as a whole, but it is one that gives very specific reference. The bits I read out earlier, I think, are very, very clear that it is deferring to the independent commission and that, when that commission has reported, it calls for constructive engagement. And the report makes it absolutely clear that there are no doors closed and that the basis of further devolution should be based on subsidiarity: that is, it is only those items that are necessary in terms of interdependent governance within the UK as a whole that should be dealt with by UK Government, and the rest should be devolved. So, it does represent a very significant transfer and I don't believe it says what you're suggesting at all about justice, and I am confident in the inevitable devolution of justice to Wales.
Diolch am y cwestiwn ac fe wnaethoch chi ymdrin â rhai pwyntiau diddorol iawn yno. Ac rwy'n falch iawn, ac rwy'n credu ein bod yn cydnabod yn gyffredinol, onid ydym, pa mor bwysig yw'r newidiadau sydd wedi digwydd: y ffaith ein bod yn ddeddfwrfa cyfraith sylfaenol a pha mor bwysig yw hi fod gennym le parhaol, cydnabyddedig o fewn y Goruchaf Lys. Rwy'n credu bod yr hen ddadleuon ynghylch awdurdodaeth yn hen ffasiwn mewn gwirionedd.
Pan fo gennych seneddau sy'n ddeddfwrfeydd a bod gennych faterion sy'n gyfansoddiadol, a'r Goruchaf Lys yn cyflawni swyddogaeth gyfansoddiadol, rwy'n credu ei bod hi'n gwbl iawn i Gymru gael ei chynrychioli'n benodol. Rwy'n credu bod hyn yn cael ei gynrychioli bron drwy'r drws cefn drwy sicrhau bod barnwr Cymreig yno, ac rwy'n falch iawn fod yr Arglwydd David Lloyd-Jones yno yn y Goruchaf Lys—barnwr Goruchaf Lys sy'n siarad Cymraeg; yr un cyntaf erioed. Ond rwy'n credu ei bod hi'n bwysig fod hynny'n dod yn rhywbeth sy'n cael ei ffurfioli ac yn dod yn rhan o'n strwythurau, fel gyda'r Alban, fel gyda Gogledd Iwerddon, ac fel gyda Lloegr, fod barnwr Cymreig penodol yn y Goruchaf Lys. Felly, rwy'n falch iawn ein bod ni wedi gwneud y rheini. A hefyd, y gydnabyddiaeth i bwysigrwydd cydweithredu a gwelliannau rhynglywodraethol. Rwy'n credu bod pwysigrwydd yr argymhelliad yn adroddiad Gordon Brown ar sefydlu strwythur diymwad mewn perthynas â Sewel yn rhywbeth rydym wedi dadlau drosto ers tro. Ym mha fformat bynnag, byddai'n rhywbeth a fyddai'n gam sylweddol ymlaen.
Ond nid wyf yn cytuno â'r hyn rydych chi'n ei ddweud am gyfiawnder. Nid yw adroddiad Gordon Brown yn cau unrhyw ddrysau penodol; mae'n adroddiad sy'n gwneud argymhellion i Blaid Lafur y DU yn ei chyfanrwydd, ond mae'n un sy'n rhoi cyfeiriad penodol iawn. Rwy'n credu bod y rhannau a ddarllenais yn gynharach yn glir iawn ei fod yn ildio i farn y comisiwn annibynnol a phan fydd y comisiwn hwnnw wedi adrodd, y bydd yn galw am ymgysylltiad adeiladol. Ac mae'r adroddiad yn ei gwneud yn gwbl glir nad oes unrhyw ddrysau ar gau ac y dylai datganoli pellach fod yn seiliedig ar sybsidiaredd: hynny yw, na ddylai Llywodraeth y DU ymdrin ag unrhyw eitemau nad ydynt yn angenrheidiol i lywodraethu cyd-ddibynnol o fewn y DU gyfan, ac y dylai'r gweddill gael ei ddatganoli. Felly, mae'n newid sylweddol iawn ac nid wyf yn credu ei fod yn dweud yr hyn rydych chi'n ei awgrymu o gwbl am gyfiawnder, ac rwy'n hyderus fod datganoli cyfiawnder i Gymru yn anochel.
Well, thank you. It's my understanding that there are voices in senior UK Labour leadership who do grasp the east-west axis of crime and criminal justice across the Wales-England border and recognise that full devolution accordingly could be counterproductive.
However, responsibilities you hold as Counsel General include matters relating to legislation passed by the Senedd and accessibility of Welsh law. As you will be aware, provided that a Member of the Senedd is acting within the expectations of a constituent, the Member has a legal basis to request information from a public body when representing the constituent. Section 24 of the Data Protection Act 2018 allows an elected representative to receive information from another data controller, including a local authority, in relation to an individual for the purpose of a casework matter where they're acting with authority. However, after I wrote to—I won't name it—a north Wales local authority regarding social services matters on behalf of neurodiverse parents, the response from the local authority's social services chief officer included, 'These appear to be issues raised by you as a Member of the Senedd about an individual case, and therefore outside of the parameters we would disclose to a third party.'
What action can you therefore take within your remit to ensure that senior officers in such local authorities understand that responses regarding individual cases should be provided by council departments when replying to correspondence sent by a Member of the Senedd—this Welsh Parliament—in a representative capacity?
Wel, diolch. Fy nealltwriaeth i yw bod lleisiau uwch arweinwyr Llafur yn y DU yn deall echelin dwyrain-gorllewin troseddu a chyfiawnder troseddol dros y ffin rhwng Cymru a Lloegr ac yn cydnabod y gallai datganoli llawn yn unol â hynny fod yn wrthgynhyrchiol.
Fodd bynnag, mae'r cyfrifoldebau sydd gennych fel Cwnsler Cyffredinol yn cynnwys materion yn ymwneud â deddfwriaeth a basiwyd gan y Senedd a hygyrchedd cyfraith Cymru. Fel y gwyddoch, cyn belled â bod Aelod o'r Senedd yn gweithredu o fewn disgwyliadau etholwr, mae gan yr Aelod sail gyfreithiol i ofyn am wybodaeth gan gorff cyhoeddus wrth gynrychioli'r etholwr. Mae adran 24 Deddf Diogelu Data 2018 yn caniatáu i gynrychiolydd etholedig dderbyn gwybodaeth gan reolwr data arall, gan gynnwys awdurdod lleol, mewn perthynas ag unigolyn at ddibenion mater gwaith achos lle maent yn gweithredu gydag awdurdod. Fodd bynnag, ar ôl i mi ysgrifennu at—nid wyf am ei enwi—awdurdod lleol yng ngogledd Cymru ynglŷn â materion yn gysylltiedig â gwasanaethau cymdeithasol ar ran rhieni niwroamrywiol, roedd ymateb prif swyddog gwasanaethau cymdeithasol yr awdurdod lleol yn cynnwys, 'Mae'n ymddangos bod y rhain yn faterion a godwyd gennych fel Aelod o'r Senedd ynghylch achos unigol, ac felly y tu allan i'r paramedrau y byddem yn datgelu i drydydd parti.'
Pa gamau y gallwch chi eu cymryd felly yn eich cylch gwaith i sicrhau bod uwch swyddogion mewn awdurdodau lleol yn deall y dylai ymatebion ynghylch achosion unigol gael eu darparu gan adrannau'r cyngor wrth ateb gohebiaeth a anfonwyd gan Aelod o'r Senedd—y Senedd Cymru hon—mewn capasiti cynrychioliadol?
Well, obviously, we do want the maximum of co-operation between Members of the Senedd and any public bodies, and, indeed, private bodies as well, where they reflect upon Senedd matters and Senedd duties and constituency duties. I think the only way I can refer you, in terms of the matter that you raised and of which I have no specific knowledge, is that the rights and entitlements are set out in the Data Protection Act. Where an individual is dissatisfied with the response they've had to a Freedom of Information Act 2000 request, there is a process where it can be referred to the data protection commissioner, who will then basically consider the legal position on that and whether that is something that should or should not be disclosed. And I think that is the appropriate course of action that should be being taken there.
Wel, yn amlwg, rydym am weld cymaint ag y bo modd o gydweithio rhwng Aelodau'r Senedd ac unrhyw gyrff cyhoeddus, a chyrff preifat hefyd yn wir, lle maent yn ystyried materion y Senedd a dyletswyddau'r Senedd a dyletswyddau etholaethol. Rwy'n credu mai'r unig ffordd y gallaf eich cyfeirio, ynghylch y mater a godwyd gennych ac nad oes gennyf wybodaeth benodol amdano, yw bod yr hawliau wedi'u nodi yn y Ddeddf Diogelu Data. Pan fo unigolyn yn anfodlon â'r ymateb a gawsant i gais Deddf Rhyddid Gwybodaeth 2000, ceir proses lle gellir ei gyfeirio at y comisiynydd diogelu data, a fydd wedyn yn ystyried y sefyllfa gyfreithiol ar hynny yn y bôn ac a yw hynny'n rhywbeth y dylid ei ddatgelu neu na ddylid ei ddatgelu. Ac rwy'n credu mai dyna'r camau priodol y dylid eu cymryd yn hynny o beth.
Thank you. I did respond accordingly. But of course, this wasn't a freedom of information request, I was making representations—as we all do—on a neutral basis, representing my constituents at their request, and with their written authority, so it was an alarming response. And in that context, as I trust you're also aware, the Social Services and Well-being (Wales) Act 2014, Part 10, code of practice, relating to advocacy, states that local authorities, when exercising their social services functions, must act in accordance with the requirements contained in this code, and that it is open to any individual to exercise choice and to invite any advocate to support them in expressing their views, wishes and feelings. However, after an autistic adult recently asked me to attend a meeting with the same local authority, as an advocate for her—as I've done scores of times with constituents and public bodies; I'm sure you have also—she received a message from the local authority this weekend, stating, 'I'm not able to invite Mark to the meeting as I've been informed by higher management that if Mark has any issues regarding yourself or your son, he needs to access customer services.'
I hope you'll agree that these and other similar responses by a local authority's senior management are serious matters, with potentially damaging repercussions. So, again, what action can you take to ensure that repeat offenders, such as this local authority, both understand and operate within both UK and Welsh law?
Diolch. Fe wneuthum ymateb yn unol â hynny. Ond wrth gwrs, nid cais rhyddid gwybodaeth oedd hwn, roeddwn i'n cyflwyno achos—fel rydym i gyd yn ei wneud—yn niwtral, yn cynrychioli fy etholwyr gyda'u cais, a chyda'u hawdurdod ysgrifenedig, felly roedd yn ymateb sy'n peri pryder. Ac yn y cyd-destun hwnnw, fel y credaf eich bod yn gwybod, mae cod ymarfer Deddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014, Rhan 10, mewn perthynas ag eiriolaeth, yn nodi bod rhaid i awdurdodau lleol, wrth arfer eu swyddogaethau gwasanaethau cymdeithasol, weithredu yn unol â'r gofynion a geir yn y cod hwn, a'i bod yn agored i unrhyw unigolyn ddewis a gwahodd unrhyw eiriolwr i'w cefnogi i fynegi eu barn, eu dymuniadau a'u teimladau. Fodd bynnag, ar ôl i oedolyn awtistig ofyn yn ddiweddar i mi fynychu cyfarfod gyda'r un awdurdod lleol, fel eiriolwr iddi—fel y gwneuthum ugeiniau o weithiau gydag etholwyr a chyrff cyhoeddus; rwy'n siŵr eich bod chithau wedi gwneud hynny hefyd—fe gafodd neges gan yr awdurdod lleol y penwythnos hwn yn dweud, 'Ni allaf wahodd Mark i'r cyfarfod gan fy mod wedi cael gwybod gan uwch reolwyr, os oes gan Mark unrhyw gwestiynau yn eich cylch chi neu eich mab, fod angen iddo fynd drwy'r gwasanaethau i gwsmeriaid.'
Gobeithio y byddwch yn cytuno bod y rhain ac ymatebion tebyg eraill gan uwch reolwyr awdurdod lleol yn faterion difrifol, gyda sgil-effeithiau a allai fod yn niweidiol. Felly, unwaith eto, pa gamau y gallwch eu cymryd i sicrhau bod tramgwyddwyr mynych, fel yr awdurdod lleol hwn, yn deall ac yn gweithredu o fewn cyfraith y DU a chyfraith Cymru?
Thank you for that. In respect of the particular circumstances that you raise, I think those are ones that could and probably should be referred to the Minister, who I'm sure would respond. There is of course another course of action, in terms of reference to the ombudsman, in terms of the way in which the local authority that you refer to has acted. I just think it would be improper for me, on something that I have no direct knowledge of, to actually give any specific further comment than that.
Diolch am hynny. Ar yr amgylchiadau penodol rydych chi'n eu codi, rwy'n credu bod y rheini'n rhai y gellid, ac mae'n debyg y dylid, eu cyfeirio at y Gweinidog, a fyddai'n siŵr o ymateb. Wrth gwrs mae yna lwybr arall, sef cyfeirio at yr ombwdsmon, ynghylch y ffordd y mae'r awdurdod lleol y cyfeiriwch chi ato wedi gweithredu. Rwy'n credu y byddai'n amhriodol i mi wneud unrhyw sylw penodol pellach na hynny ar rywbeth nad oes gennyf wybodaeth uniongyrchol yn ei gylch mewn gwirionedd.
Llefarydd Plaid Cymru, Peredur Owen Griffiths.
The Plaid Cymru spokesperson, Peredur Owen Griffiths.
Diolch, Llywydd. My first question this afternoon is about a matter in my region causing consternation for constituents, but has a national implication. The application of Merthyr (South Wales) Ltd to continue coal extraction operations at the Ffos-y-Frân mine, beyond the original deadline, and mine for another three years, has caused considerable distress to residents due to concerns over air quality and noise pollution. The site is located just meters away from homes, schools and playgrounds. Can the Counsel General confirm whether article 67, section 26A of the Coal Industry Act 1994 gives Welsh Ministers the ultimate responsibility for approving bids for coal mining operations in Wales? Would the Counsel General also confirm whether the December 2018 notification direction obliges councillors to refer bids on coal or petroleum operations to Welsh Ministers? And based on these pieces of legislation, would the Counsel General give a view on whether the Welsh Government is able to refuse the application by Merthyr (South Wales) Ltd to continue coal extraction operations at the Ffos-y-Frân site?
Diolch, Lywydd. Mae fy nghwestiwn cyntaf y prynhawn yma yn ymwneud â mater yn fy rhanbarth sy'n achosi pryder i etholwyr, ond mae iddo oblygiad cenedlaethol. Mae cais Merthyr (South Wales) Ltd i barhau i gloddio am lo ym mhwll glo Ffos-y-Frân y tu hwnt i'r dyddiad cau gwreiddiol, a chloddio am dair blynedd arall, wedi achosi cryn ofid i drigolion oherwydd pryderon am ansawdd yr aer a llygredd sŵn. Mae'r safle wedi ei leoli ychydig fetrau i ffwrdd o gartrefi, ysgolion a meysydd chwarae. A wnaiff y Cwnsler Cyffredinol gadarnhau a yw erthygl 67, adran 26A o Ddeddf y Diwydiant Glo 1994 yn rhoi'r cyfrifoldeb eithaf i Weinidogion Cymru am gymeradwyo ceisiadau gwaith cloddio glo yng Nghymru? A wnaiff y Cwnsler Cyffredinol gadarnhau hefyd a yw hysbysiad cyfarwyddyd Rhagfyr 2018 yn gorfodi cynghorwyr i gyfeirio ceisiadau ar gyfer gwaith glo neu betroliwm i Weinidogion Cymru? Ac yn seiliedig ar y darnau hyn o ddeddfwriaeth, a wnaiff y Cwnsler Cyffredinol roi safbwynt ar allu Llywodraeth Cymru i wrthod y cais gan Merthyr (South Wales) Ltd i barhau i gloddio am lo ar safle Ffos-y-Frân?
Thank you for raising that. You raise some very specific matters that relate to, obviously, planning matters and the powers of Welsh Government. And of course, there are issues that have been raised, for example, in respect of another coal extraction area, and the issues relate, often, to what powers the Welsh Government has, and whether it's in respect of existing planning permissions that have been given or whether it relates to new planning applications, and so on. Look, in respect of the circumstances there, the detail you asked for is not something I can give you today; I think, if you write to me separately, if there are matters I can reply to you specifically on, I will happily do so. But I think it would be improper without knowing the background to it, knowing what stage it might be in the planning system, what other issues there might be, as to whether I can actually respond and in what detail I can respond to you on.
Diolch am godi hynny. Rydych yn codi materion penodol iawn sy'n ymwneud â materion cynllunio a phwerau Llywodraeth Cymru. Ac wrth gwrs, mae yna faterion wedi cael eu codi, er enghraifft, mewn perthynas ag ardal gloddio glo arall, a mae'r materion yn ymwneud yn aml â pha bwerau sydd gan Lywodraeth Cymru, ac a yw'n ymwneud â chaniatadau cynllunio sydd eisoes wedi'u rhoi neu a yw'n ymwneud â cheisiadau cynllunio newydd, ac yn y blaen. Edrychwch, ar yr amgylchiadau yno, nid yw'r manylion y gwnaethoch chi ofyn amdanynt yn bethau y gallaf eu rhoi i chi heddiw; os ysgrifennwch ataf ar wahân, os oes materion y gallaf roi ateb penodol i chi arnynt, rwy'n hapus i wneud hynny. Ond rwy'n credu y byddai'n amhriodol imi ymateb heb wybod y cefndir, gwybod ar ba gam y gallai fod arno yn y system gynllunio, pa faterion eraill a allai fodoli, a pha mor fanwl y gallaf fod wrth ymateb i chi.
Thank you, Counsel General, and I'll certainly write to you on that.
Since the last round of Counsel General's questions, we have received the verdict of the Supreme Court that the Scottish Parliament does not have the power to legislate for a referendum. Does the Counsel General concur with the remarks made by the First Minister in the summer that there is an unambiguous moral and political case for allowing Scotland to hold an independence referendum? And do you also agree that every nation has a right to self-determination, if that is the democratic wish of the people? Finally, what is the Counsel General's assessment of the impact of sections 60 and 64 of the Government of Wales Act 2006 on the ability of Welsh Government to hold an independence referendum?
Diolch yn fawr, Gwnsler Cyffredinol, ac yn sicr, fe wnaf ysgrifennu atoch am hynny.
Ers y rownd olaf o gwestiynau i'r Cwnsler Cyffredinol, cawsom ddyfarniad y Goruchaf Lys nad oes gan Senedd yr Alban bŵer i ddeddfu ar gyfer cynnal refferendwm. A yw'r Cwnsler Cyffredinol yn cytuno â'r sylwadau a wnaed gan Brif Weinidog Cymru yn yr haf fod achos moesol a gwleidyddol diamwys dros ganiatáu i'r Alban gynnal refferendwm ar annibyniaeth? Ac a ydych chi hefyd yn cytuno bod gan bob cenedl hawl i hunanbenderfyniaeth, os mai dyna yw dymuniad democrataidd y bobl? Yn olaf, beth yw asesiad y Cwnsler Cyffredinol o effaith adrannau 60 a 64 o Ddeddf Llywodraeth Cymru 2006 ar allu Llywodraeth Cymru i gynnal refferendwm ar annibyniaeth?
Well, thank you again for a number of important questions that are there. Can I just say, firstly, in terms of the general principle of self-determination? I think that's one that the First Minister and I and others have made clear in the past, that nations do have the right to self-determination. Our position in terms of referenda and what would happen with a Government that had a majority for a referendum is set out in 'Reforming our Union', and I think it was referred to very specifically in First Minister's questions the previous week. So, that position remains the Welsh Government's position, and is absolutely clear.
In a recent series of lectures—one by Professor Ciaran Martin that I attended, of course—there was the significant constitutional issue raised in terms of what the routes should be for a country, for a Government that has a mandate, and that is, undoubtedly, part of the ongoing constitutional debate. In terms of the Supreme Court judgment, I do have, I think, two questions that are about to come that are specifically on that, so, if you don't mind, I'll refer to that specifically when those questions actually arise.
But in terms of the point that Professor Emyr Lewis has raised, I've noted his comments with interest. He is, of course, correct to point out the differences that do exist between the Scottish settlement and the Welsh Ministers' executive powers. I would also say that there are, of course, significant differences between the powers of the Lord Advocate—my counterpart in Scotland—and their powers to be able to refer on constitutional matters, a power that is not a power that I specifically have in the Government of Wales Act. He also points out, of course, that these matters are incredibly complicated.
My own very preliminary view on it—and, of course, we're still giving thought to some of these issues as they arise—is I think it's unlikely, in respect of section 60, section 62 and section 64, that they would actually legitimise the holding of a poll that asked specifically the sort of question that the Scottish Government put in their Bill, which clearly does relate to a reserved matter in terms of the constitution of the United Kingdom. The Supreme Court was very clear on that particular point. Any poll that we would have, I think, would need to relate to intra vires powers—powers the Welsh Government or the Senedd actually have. And, of course, in many ways, we've exercised those powers by the establishment of the independent commission, which looks broadly at the well-being of Wales within a constitutional context.
Wel, diolch eto am nifer o gwestiynau pwysig yno. A gaf fi ddweud, yn gyntaf, ar egwyddor gyffredinol hunanbenderfyniaeth? Rwy'n credu bod hynny'n un y mae'r Prif Weinidog a minnau ac eraill wedi ei wneud yn glir yn y gorffennol, fod gan genhedloedd hawl i hunanbenderfyniaeth. Mae ein safbwynt ar refferenda a'r hyn a fyddai'n digwydd gyda Llywodraeth a oedd â mwyafrif o blaid refferendwm wedi'i nodi yn 'Diwygio ein Hundeb', ac rwy'n credu iddo gael sylw penodol iawn yn y cwestiynau i'r Prif Weinidog yr wythnos cynt. Felly, dyna yw safbwynt Llywodraeth Cymru o hyd, ac mae'n gwbl glir.
Mewn cyfres ddiweddar o ddarlithoedd—un gan yr Athro Ciaran Martin a fynychais—cafodd mater cyfansoddiadol arwyddocaol ei godi ynglŷn â'r hyn y dylai'r llwybrau fod ar gyfer gwlad, ar gyfer Llywodraeth sydd â mandad, ac mae hynny, heb os, yn rhan o'r ddadl gyfansoddiadol barhaus. Ar ddyfarniad y Goruchaf Lys, rwy'n credu bod gennyf ddau gwestiwn ar fin dod sy'n trafod hynny'n benodol, felly, os nad oes ots gennych, fe gyfeiriaf at hynny'n benodol pan gaiff y cwestiynau hynny eu gofyn.
Ond ar y pwynt mae'r Athro Emyr Lewis wedi ei godi, nodais ei sylwadau gyda diddordeb. Wrth gwrs, mae'n gywir i nodi'r gwahaniaethau sy'n bodoli rhwng setliad yr Alban a phwerau gweithredol Gweinidogion Cymru. Byddwn yn dweud hefyd fod gwahaniaethau sylweddol, wrth gwrs, rhwng pwerau'r Arglwydd Adfocad—fy swyddog cyfatebol yn yr Alban—a'u pwerau i allu cyfeirio ar faterion cyfansoddiadol, pŵer nad yw'n bŵer sydd gennyf fi yn benodol yn Neddf Llywodraeth Cymru. Mae hefyd yn nodi, wrth gwrs, fod y materion hyn yn hynod gymhleth.
Fy marn ragarweiniol iawn fy hun arno—ac wrth gwrs, rydym yn dal i ystyried rhai o'r materion hyn wrth iddynt godi—yw fy mod yn credu ei bod yn annhebygol, mewn perthynas ag adran 60, adran 62 ac adran 64, y byddent yn cyfreithloni cynnal pleidlais yn gofyn yn benodol y math o gwestiwn a roddodd Llywodraeth yr Alban yn eu Bil, sy'n amlwg yn ymwneud â mater a gadwyd yn ôl o ran cyfansoddiad y Deyrnas Unedig. Roedd y Goruchaf Lys yn glir iawn ar y pwynt arbennig hwnnw. Rwy'n credu y byddai angen i unrhyw bleidlais y byddem ni yn ei chael ymwneud â phwerau intra vires—pwerau sydd gan Lywodraeth Cymru neu'r Senedd mewn gwirionedd. Ac wrth gwrs, mewn sawl ffordd, rydym wedi arfer y pwerau hynny drwy sefydlu'r comisiwn annibynnol, sy'n edrych yn gyffredinol ar lesiant Cymru o fewn cyd-destun cyfansoddiadol.
Diolch yn fawr, Llywydd. Dwi'n deall eich bod chi wedi cytuno i uno cwestiwn 3 a chwestiwn 5, ond os caf i felly ddilyn ymlaen o fy nghyfaill Peredur efo'i gwestiwn o—
Thank you, Llywydd. I understand that you've agreed to group questions 3 and 5, but if I could follow on from my colleague Peredur with his question—
Fe gei di ofyn y cwestiwn ar y papur. Fe gei di ddarllen allan dy gwestiwn di yn y drefn—
You should ask the question on the order paper. You can read your question—
Iawn, fe wnaf i hynny, felly.
I will do that, therefore.
Mae'n iawn.
It's okay.
3. Pa asesiad y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'i wneud o'r goblygiadau i Gymru o ddyfarniad y Goruchaf Lys ynglŷn â hawl yr Alban i alw refferendwm ar ei dyfodol cyfansoddiadol? OQ58827
3. What assessment has the Counsel General made of the implications for Wales of the Supreme Court ruling regarding Scotland's right to call a referendum on its constitutional future? OQ58827
5. Pa gyngor cyfreithiol y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi ei roi i Lywodraeth Cymru yn dilyn dyfarniad y Goruchaf Lys nad oes gan Senedd yr Alban y grym i ddeddfu ar gyfer refferendwm ar annibyniaeth i'r Alban? OQ58834
5. What legal advice has the Counsel General provided to the Welsh Government following the Supreme Court ruling that the Scottish Parliament does not have the power to legislate for a referendum on Scottish independence? OQ58834
Thank you for the question. The judgment was specific to the situation in Scotland. I do not consider that it will have any implications for the interpretation of the Welsh settlement. The Supreme Court was very clear that it was not departing from its previous approach to the consideration of such issues.
Diolch am y cwestiwn. Roedd y dyfarniad yn ymwneud yn benodol â'r sefyllfa yn yr Alban. Nid wyf o'r farn y bydd iddo oblygiadau i'r modd y dehonglir y setliad Cymreig. Roedd y Goruchaf Lys yn glir iawn nad oedd yn gwyro oddi wrth ei ddull blaenorol o ystyried materion o'r fath.
Diolch am yr ateb yna. Wel, nôl ym mis Mawrth 2021, fe ddywedodd y Prif Weinidog—a dwi am ddyfynnu'r Saesneg yn fan hyn:
Thank you for that response. Well, back in March 2021, the First Minister said—and I'm going to quote in English:
'We have to demonstrate to people how we can recraft the UK in a way that recognises it as a voluntary association of four nations, in which we choose to pool our sovereignty for common purposes and for common benefits.'
'Rhaid i ni ddangos i bobl sut y gallwn ail-lunio'r DU mewn ffordd sy'n cydnabod ei bod yn gymdeithas wirfoddol o bedair cenedl, lle rydym yn dewis cydrannu ein sofraniaeth at ddibenion cyffredin ac er budd cyffredin.'
Dyna oedd geiriau Mark Drakeford. Felly, yn dilyn dyfarniad y Goruchaf Lys oedd yn datgan na all yr Alban ddeddfu i gynnal refferendwm ar ei dyfodol ei hun, a bod Prif Weinidog y Deyrnas Gyfunol ac arweinydd yr wrthblaid yno, Keir Starmer, wedi datgan na fydden nhw'n caniatáu i'r Alban gynnal refferendwm ar annibyniaeth, ydy'r Cwnsler Cyffredinol yn credu bod y Deyrnas Gyfunol yn gymdeithas wirfoddol—voluntary association—o bedair cenedl, a beth mae'r Llywodraeth yma yn ei wneud i ddangos i bobl sut fod posib ail-lunio'r Deyrnas Gyfunol mewn modd sy'n dangos ei bod yn gymdeithas wirfoddol?
Those were the words of Mark Drakeford. So, following the Supreme Court that stated that Scotland cannot legislate to hold a referendum on its own constitutional future, and that the Prime Minister of the United Kingdom and the leader of the opposition there, Keir Starmer, have declared that they won't allow Scotland to hold an independence referendum, does the Counsel General believe that the UK is a voluntary association of four nations, and what is the Government here doing to demonstrate to people how it's possible to redraw the UK in a way that shows that it is a voluntary association?
Thank you. You do raise an important constitutional point. And it's very interesting, in Gordon Brown's report, that he very specifically describes the United Kingdom as an association of nations, so in recognition of the make-up of that. That is certainly my belief, as to what the real position is, because, if you have a parliament that elects people, that has a mandate from an election, from the people, then sovereignty cannot be anything other than shared. The point, I think, that we would make is, of course, that we have a constitution that is outdated and is dysfunctional, and that is why, I think, we are having all these constitutional debates, because, as the interim report of the independent commission, who published their report today, has said, what exists at the moment is not working—the status quo is not working. That, in fact, is something that's been repeated consistently by the inter-parliamentary group, which I previously attended and, I think, the Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee now attends. On the numerous occasions I was there, the statements were put out, and these were cross-party statements that, basically, the arrangements are not working and there is a need for substantial reform. I think there was a need for a very, very radical reform. I'm considering very carefully the independent commission's interim report, but I'm also considering very carefully other reports, other commentary that is being made, but including the report from Gordon Brown, which does set out a very, very radical critique of the current system, that says very clearly that the status quo does not work, and puts forward a series of principles and proposals in respect of radical reform, one of which is, in fact, the abolition of the House of Lords and the replacement of it. I think there is much in those principles that warrants very serious consideration, and I'm hoping to be able to make an oral statement to this Senedd in January, where we will have the opportunity to actually debate and consider, I think, substantively a lot of these important issues. It's not about the constitution, per se, but the constitution is how power is exercised. It is what affects the lives of people day in, day out. It's important to the quality of life of the people of Wales, and that's why it's important to us, and why we have the commission and why we are having these discussions.
Diolch. Rydych chi'n codi pwynt cyfansoddiadol pwysig. Ac mae'n ddiddorol iawn, yn adroddiad Gordon Brown, ei fod yn disgrifio'r Deyrnas Unedig yn benodol iawn fel cymdeithas o genhedloedd, felly i gydnabod cyfansoddiad hynny. Yn sicr, dyna fy nghred i, o ran beth yw'r sefyllfa real, oherwydd, os oes gennych chi senedd sy'n ethol pobl, sydd â mandad o etholiad, gan y bobl, ni all sofraniaeth fod yn unrhyw beth heblaw wedi ei rhannu. Y pwynt y byddem yn ei wneud, rwy'n credu, yw bod gennym gyfansoddiad sydd wedi dyddio ac sy'n gamweithredol, a dyna pam y credaf ein bod yn cael yr holl ddadleuon cyfansoddiadol hyn, oherwydd, fel y mae adroddiad interim y comisiwn annibynnol, a gyhoeddodd eu hadroddiad heddiw, wedi dweud, nid yw'r hyn sy'n bodoli ar hyn o bryd yn gweithio—nid yw'r status quo yn gweithio. Mae hynny, mewn gwirionedd, yn rhywbeth sydd wedi cael ei ailadrodd yn gyson gan y grŵp rhyngseneddol, yr arferwn ei fynychu yn flaenorol, ac rwy'n credu bod Cadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad bellach yn ei fynychu. Ar yr achlysuron niferus roeddwn i yno, rhoddwyd y datganiadau allan, a'r rhain yn ddatganiadau trawsbleidiol, nad yw'r trefniadau'n gweithio yn y bôn, a bod angen diwygio sylweddol. Rwy'n credu bod angen diwygio radical tu hwnt. Rwy'n ystyried adroddiad interim y comisiwn annibynnol yn ofalus iawn, ond rwyf hefyd yn ystyried adroddiadau eraill yn ofalus iawn, ynghyd â sylwebaeth arall a wneir, ond gan gynnwys yr adroddiad gan Gordon Brown, sy'n nodi beirniadaeth radical iawn o'r system bresennol, sy'n dweud yn glir iawn nad yw'r status quo yn gweithio, ac sy'n cyflwyno cyfres o egwyddorion a chynigion mewn perthynas â diwygio radical, ac un ohonynt, mewn gwirionedd, yw diddymu Tŷ'r Arglwyddi a chael rhywbeth yn ei le. Rwy'n credu bod llawer yn yr egwyddorion hynny sy'n haeddu cael eu hystyried yn ddifrifol iawn, ac rwy'n gobeithio gallu gwneud datganiad ar lafar i'r Senedd hon ym mis Ionawr, pan gawn gyfle i drafod ac ystyried llawer o'r materion pwysig hyn yn fanwl. Nid yw'n ymwneud â'r cyfansoddiad fel y cyfryw, ond y cyfansoddiad yw'r modd y caiff pŵer ei arfer. Dyna sy'n effeithio ar fywydau pobl o ddydd i ddydd. Mae'n bwysig i ansawdd bywyd pobl Cymru, a dyna pam ei fod yn bwysig i ni, a pham fod gennym y comisiwn a pham ein bod yn cael y trafodaethau hyn.
As Mabon said, questions 3 and 5 have been grouped. Janet Finch-Saunders.
Fel y dywedodd Mabon, mae cwestiynau 3 a 5 wedi eu grwpio. Janet Finch-Saunders.
Diolch, Llywydd. Of course, my original question was what legal advice has the Counsel General provided to the Welsh Government following the Supreme Court ruling that the Scottish Parliament does not have the power to legislate for a referendum on Scottish independence. Now, this outcome has huge constitutional significance for Scotland and Wales, I believe. It essentially means that Wales cannot hold an independence referendum without Westminster approval. Indeed, as Professor Aileen McHarg has stated, the union and the UK Parliament are also reserved under the Government of Wales Act 2006, and the approach to whether a Bill relates to reserved matters is the same.
Every time the independence question has been put to the people of Wales, and it was, most recently, in the 2021 election last year, the party that made those offers came a distant third. The people of Wales have spoken with one voice, saying they want to remain in a strong United Kingdom. So, do you agree with me that, unlike Plaid Cymru, who continue to speak about further devolution and independence on almost a weekly basis, no further resources and time should be wasted on this constitutional question, and that we should now be focusing on using Welsh Government and the parliamentary resources therein on making the best of the powers that we do have? In other words, sorting out our failing health service, sorting out the low standards in education—
Diolch, Lywydd. Wrth gwrs, fy nghwestiwn gwreiddiol oedd pa gyngor cyfreithiol y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi ei roi i Lywodraeth Cymru yn dilyn dyfarniad y Goruchaf Lys nad oes gan Senedd yr Alban bŵer i ddeddfu ar gyfer cynnal refferendwm ar annibyniaeth i'r Alban. Nawr, rwy'n credu bod y canlyniad hwn yn arwyddocaol iawn i Gymru a'r Alban yn gyfansoddiadol. Yn y bôn, mae'n golygu na chaiff Cymru gynnal refferendwm ar annibyniaeth heb gymeradwyaeth San Steffan. Yn wir, fel y dywedodd yr Athro Aileen McHarg, mae'r undeb a Senedd y DU hefyd wedi'u cadw'n ôl dan Ddeddf Llywodraeth Cymru 2006, ac mae'r ffordd yr edrychir i weld a yw Bil yn ymwneud â materion a gadwyd yn ôl yr un fath.
Bob tro y mae cwestiwn annibyniaeth wedi ei roi i bobl Cymru, ac yn fwyaf diweddar, digwyddodd hynny yn etholiad 2021 y llynedd, daeth y blaid a wnaeth y cynigion hynny yn drydydd pell. Mae pobl Cymru wedi siarad ag un llais, gan ddweud eu bod eisiau aros mewn Teyrnas Unedig gref. Felly, a ydych chi'n cytuno â mi, yn wahanol i Blaid Cymru, sy'n parhau i siarad am ddatganoli pellach ac annibyniaeth yn wythnosol bron, na ddylid gwastraffu unrhyw adnoddau ac amser pellach ar y cwestiwn cyfansoddiadol hwn, ac y dylem ganolbwyntio nawr ar ddefnyddio Llywodraeth Cymru a'r adnoddau seneddol o'i mewn i wneud y gorau o'r pwerau sydd gennym? Mewn geiriau eraill, cael trefn ar ein gwasanaeth iechyd sy'n methu, cael trefn ar y safonau isel mewn addysg—
Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.
Janet, you need to finish now, please.
Janet, mae angen ichi orffen nawr, os gwelwch yn dda.
—sorting out our infrastructure, our transport. I could go on and on and on, but he won't let me.
—cael trefn ar ein seilwaith, ein trafnidiaeth. Gallwn fynd ymlaen ac ymlaen ac ymlaen, ond nid yw'n gadael imi wneud hynny.
No. [Laughter.]
Na. [Chwerthin.]
Would you not agree with me that we need—
Oni fyddech chi'n cytuno bod angen—
Thank you, Janet.
Diolch, Janet.
—to start concentrating on the issues—
—dechrau canolbwyntio ar y problemau—
Thank you.
Diolch.
—that face the people of Wales and less on this vanity project for Plaid Cymru?
—sy'n wynebu pobl Cymru a llai ar y prosiect porthi balchder hwn i Blaid Cymru?
Well, I believe we are attending to the issues that affect the people of Wales. And you're absolutely right, in terms of your interpretation of what the Supreme Court judgment means with regard to the carrying out of a referendum under the referendums legislation. Where I think you're wrong, though, is in saying that that therefore means that everything is fine and there aren't major constitutional problems and constitutional reform issues that need to be addressed. The purpose of looking at constitutional reform is, firstly, when it is very clear and recognised across parties, by very senior people in all political parties and by many other commentators and members of the public as well, that what we have at the moment is not working, it is not adequate, it is outdated and it needs reform. The reason why these matters are important and why we need to attend to them is because, ultimately, our constitution, our powers and the way in which Government operates are about considering those, about how we can do things better, and about how we can change people's lives for the better. That is governed—[Interruption.]
I'm sorry to hear you respond in that way to what I've just said, because that is why we're having these discussions—that is why they are important. If you thought that discussing issues around constitution is not important, then we wouldn't have the Northern Ireland Protocol Bill, we wouldn't have the retained EU law Bill, we would also not have the Bill of Rights legislation that is being proposed, and we would not be consistently talking about the issues that have emerged over the last six years with regard to Brexit. Those are all constitutional matters and they do impact on people's lives. What we are doing is looking at the way in which our relationship with the rest of the UK works, but also how we exercise our powers, how we obtain the powers that we need in order to deliver on the mandates that we get from the people of Wales, how we improve our governance, and how we improve the engagement of the people of Wales within our politics.
Wel, rwy'n credu ein bod yn mynd i'r afael â materion sy'n effeithio ar bobl Cymru. Ac rydych chi'n hollol gywir yn eich dehongliad o'r hyn y mae dyfarniad y Goruchaf Lys yn ei olygu mewn perthynas â chynnal refferendwm o dan y ddeddfwriaeth refferenda. Er hynny, lle rwy'n credu eich bod chi'n anghywir yw wrth ddweud bod hynny felly'n golygu bod popeth yn iawn ac nad oes problemau cyfansoddiadol mawr a materion diwygio cyfansoddiadol y mae angen mynd i'r afael â hwy. Pwrpas edrych ar ddiwygio cyfansoddiadol yw, yn gyntaf, pan fo'n glir iawn ac yn cael ei gydnabod ar draws pleidiau, gan bobl flaenllaw iawn ym mhob plaid wleidyddol a chan nifer o sylwebwyr eraill ac aelodau o'r cyhoedd hefyd, nad yw'r hyn sydd gennym ar hyn o bryd yn gweithio, nad yw'n ddigonol, ei fod yn hen ffasiwn ac angen ei ddiwygio. Y rheswm pam mae'r materion hyn yn bwysig a pham mae angen inni roi sylw iddynt yw oherwydd mai ein cyfansoddiad, ein pwerau a'r ffordd y mae Llywodraeth yn gweithredu sy'n ymwneud ag ystyried y rheini, ynglŷn â sut y gallwn wneud pethau'n well, a sut y gallwn newid bywydau pobl er gwell. Mae hynny'n cael ei lywodraethu—[Torri ar draws.]
Mae'n ddrwg gennyf eich clywed yn ymateb yn y ffordd honno i'r hyn rwyf newydd ei ddweud, oherwydd dyna pam ein bod yn cael y trafodaethau hyn—dyna pam eu bod yn bwysig. Os oeddech chi'n credu nad yw trafod materion yn ymwneud â chyfansoddiad yn bwysig, ni fyddai gennym Fil Protocol Gogledd Iwerddon, ni fyddai gennym Fil cyfraith yr UE a ddargedwir, ni fyddai gennym y ddeddfwriaeth Bil Hawliau sy'n cael ei chynnig ychwaith, ac ni fyddem yn siarad yn gyson am y materion sydd wedi dod i'r amlwg dros y chwe blynedd diwethaf mewn perthynas â Brexit. Mae'r rheini i gyd yn faterion cyfansoddiadol ac maent yn effeithio ar fywydau pobl. Yr hyn a wnawn ni yw edrych ar y ffordd y mae ein perthynas â gweddill y DU yn gweithio, ond hefyd sut rydym yn arfer ein pwerau, sut rydym yn cael y pwerau sydd eu hangen arnom er mwyn cyflawni'r mandadau a gawn gan bobl Cymru, sut rydym yn gwella ein llywodraethiant, a sut rydym yn gwella'r rhan y mae pobl Cymru yn ei chwarae yn ein gwleidyddiaeth.
4. A wnaiff y Cwnsler Cyffredinol roi diweddariad ynglŷn â diwygio Tribiwnlysoedd Cymru? OQ58818
4. Will the Counsel General provide an update on the reform of the Welsh Tribunals? OQ58818
Diolch yn fawr am y cwestiwn. Mae’r ddogfen 'Sicrhau Cyfiawnder i Gymru' yn nodi ein bwriad i fynd ati i ddiwygio er mwyn creu system tribiwnlysoedd fodern i Gymru. Rydyn ni’n llunio cynigion manwl ar gyfer diwygio, ar sail y dystiolaeth ar gyfer newid a'n sgyrsiau gyda'r rhai sy’n cael eu heffeithio gan yr agenda diwygio.
Thank you very much for the question. 'Delivering Justice for Wales' sets out our intention to take forward reform to create a modernised tribunal system for Wales. We are shaping detailed proposals for reform, drawing on the evidence base for change and our conversations with those affected by the reform agenda.
Diolch yn fawr, Cwnsler Cyffredinol. Mae nifer yn dweud nad oes dim awdurdodaeth gyfiawnder yng Nghymru. Wel, dyw hynny ddim yn wir. Mae yna awdurdodaeth gyfiawnder fechan yng Nghymru, a hynny drwy'r system tribiwnlysoedd. A hithau'n flwyddyn ers cyhoeddi adroddiad Comisiwn y Gyfraith ar sut i wella'r tribiwnlysoedd Cymreig, a hynny yn llwyr o fewn pŵer Llywodraeth Cymru i wneud hynny ac i helpu nifer fawr o ddefnyddwyr y tribiwnlysoedd, a oes modd i chi nawr, wedi blwyddyn, roi amserlen bendant i ni am bryd y gwelwn ni'r strwythur newydd i'r tribiwnlysoedd, a phryd y gwelwn ni, am y tro cyntaf mewn canrifoedd, y system apêl gyntaf yng Nghymru? Diolch yn fawr.
Thank you very much, Counsel General. Many people say that there is no justice jurisdiction in Wales. Well, that's not true. There is a small justice jurisdiction in Wales, which is through the tribunals system. Given that it's a year since the publication of the Law Commission's report on how to improve the Welsh tribunals, and given it's entirely within the powers of the Welsh Government to do that and to help a great number of users of the tribunals, could you now, after a year, provide a definitive timetable as to when we will see the new structure for the tribunals, and when we will see, for the first time in centuries, the first appeals system in Wales? Thank you very much.
Firstly, thank you. There is obviously work that is under way in respect of the policy work and the legislative work with regard to the recommendations of the Law Commission in respect of tribunals. With regard to the point you raise on jurisdiction, I think there's always been a rather simplistic analysis of jurisdictions as to what a jurisdiction actually is in practice compared to what it is said to be. Because, yes, tribunals are very a significant court of administrative justice, and we look forward to legislation, and my intention will be to carry on that work. There will be an announcement in due course in respect of legislation and a timetable with regard to the creation of a first-tier tribunal, but, equally so, the creation of an appellate process for that. Any administrative court needs to have an appeals system, and this would be the creation of an appeals system. I think it would be a very significant part of the development of the devolution of justice as a whole.
Of course, there are other areas as well. I, of course, have to authorise prosecutions under Welsh law. I think that is part of our jurisdiction—that is part of our judicial process. I think, when the youth justice and probation is devolved, that will be yet a further extension, and, in due course, there will be further constructive discussions over the further devolution of the justice system.
Yn gyntaf, diolch. Mae'n amlwg fod gwaith ar y gweill mewn perthynas â'r gwaith polisi a'r gwaith deddfwriaethol ar argymhellion Comisiwn y Gyfraith mewn perthynas â thribiwnlysoedd. Ar y pwynt rydych chi'n ei godi ar awdurdodaeth, rwy'n credu bod y dadansoddiad o awdurdodaethau o ran beth yw awdurdodaeth mewn gwirionedd o'i gymharu â'r hyn y dywedir ydyw bob amser wedi bod braidd yn rhy syml. Oherwydd mae tribiwnlysoedd yn llysoedd cyfiawnder gweinyddol arwyddocaol iawn, ac edrychwn ymlaen at ddeddfwriaeth, a fy mwriad fydd parhau â'r gwaith hwnnw. Bydd cyhoeddiad maes o law mewn perthynas â deddfwriaeth ac amserlen ar gyfer creu tribiwnlys haen gyntaf, ond yn yr un modd, creu proses apeliadol ar gyfer hynny. Mae angen i unrhyw lys gweinyddol gael system apelio, a dyma fyddai'n digwydd wrth greu system apelio. Rwy'n credu y byddai'n rhan sylweddol iawn o ddatblygiad datganoli cyfiawnder yn gyffredinol.
Wrth gwrs, mae yna feysydd eraill hefyd. Rhaid i mi awdurdodi erlyniadau o dan gyfraith Cymru wrth gwrs. Rwy'n credu bod hynny'n rhan o'n hawdurdodaeth—mae hynny'n rhan o'n proses farnwrol. Pan fydd cyfiawnder ieuenctid a'r gwasanaeth prawf wedi'u datganoli, rwy'n credu y bydd hynny'n estyniad pellach eto, a maes o law, fe geir trafodaethau adeiladol pellach dros ddatganoli'r system gyfiawnder ymhellach.
Cafodd cwestiwn 5 ei grwpio gyda chwestiwn 3, felly cwestiwn 6, Sarah Murphy.
Question 5 was grouped with question 3. Question 6, Sarah Murphy.
6. Pa drafodaethau y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'u cael gyda swyddogion y gyfraith eraill ynglŷn â datganoli cyfiawnder ieuenctid i Gymru? OQ58819
6. What discussions has the Counsel General had with other law officers regarding the devolution of youth justice to Wales? OQ58819
Thank you. I have regular meetings with the Parliamentary Under-Secretary of State for Justice, Lord Bellamy. I have made, and will continue to make, the case for the devolution of youth justice to Wales during these discussions.
Diolch. Rwy'n cael cyfarfodydd rheolaidd gyda'r Is-ysgrifennydd Gwladol Seneddol dros Gyfiawnder, yr Arglwydd Bellamy. Rwyf wedi gwneud, a byddaf yn parhau i wneud, yr achos dros ddatganoli cyfiawnder ieuenctid i Gymru yn ystod y trafodaethau hyn.
Counsel General, thank you for your update on this. I recently met with Professor Kevin Haines and Professor Jonathan Wynne Evans, two pioneering experts for youth justice, who talked to me about how, in Wales, our approach is children first and offenders second, and they actually called this way back in 2013 the 'dragonisation' of youth justice. And this is all about making sure that the child is first and then the offence is focused on second. Evidence shows that promoting the welfare of children and young people reduces the risk of offending and reoffending, and doing so protects the public as well. So, it's incredibly timely to see that the devolution of justice was one of the recommendations of the recent Gordon Brown report. I'm aware that this is a matter that the Counsel General is also in discussions with UK Government on, and could we have an update on those discussions and their significance for the devolution of youth justice and probation to Wales, please?
Gwnsler Cyffredinol, diolch am eich diweddariad ar hyn. Yn ddiweddar, cyfarfûm â'r Athro Kevin Haines a'r Athro Jonathan Wynne Evans, dau arbenigwr arloesol ym maes cyfiawnder ieuenctid, a siaradodd gyda mi ynglŷn â sut mae ein dull ni yng Nghymru yn ystyried eu bod yn blant yn gyntaf ac yn droseddwyr yn ail, ac fe wnaethant alw hyn yn ôl yn 2013 yn 'ddraigeiddio' cyfiawnder ieuenctid. Ac mae a wnelo hyn i gyd â gwneud yn siŵr fod y plentyn yn dod gyntaf a'r drosedd yn cael sylw wedyn. Mae tystiolaeth yn dangos bod hybu lles plant a phobl ifanc yn lleihau'r risg o droseddu ac aildroseddu, ac mae gwneud hynny'n diogelu'r cyhoedd hefyd. Felly, mae'n hynod amserol gweld mai datganoli cyfiawnder oedd un o argymhellion adroddiad diweddar Gordon Brown. Rwy'n ymwybodol fod hwn yn fater y mae'r Cwnsler Cyffredinol hefyd yn cynnal trafodaethau gyda Llywodraeth y DU yn ei gylch, ac a gawn ni ddiweddariad ar y trafodaethau hynny a'u harwyddocâd i ddatganoli cyfiawnder ieuenctid a'r gwasanaeth prawf i Gymru, os gwelwch yn dda?
Thank you for the question, and it is a really important area, and I'm as pleased as you are about the very specific focus on youth justice, because that is the most glaring area where there is such a jagged edge. Youth justice, whilst it remains non-devolved, devolved services, nevertheless, such as housing, education and healthcare, do play such a fundamental role in diverting young people away from the criminal justice system in Wales, and, as you say, they are key to enabling prevention and early intervention.
Of course, we have the youth justice blueprint for Wales that was published in July 2009. That sets out our vision for youth justice in Wales as agreed with the UK Government, which does take a children first approach, and this means working in a sort of child-centred rather than a service-focused way with, I think, a focus on trauma-informed practices, preventing children coming into contact with the justice system and meeting the individual needs of children within the justice system. That is why it is so important to us.
I know the Minister, my colleague the Minister for Social Justice, raises this on every occasion at every ministerial opportunity they have. I also raise it, and in the context of the devolution of justice, and as we did jointly within the 'Delivering Justice for Wales' paper. So, I raised it, as I said, with Lord Bellamy yesterday. I'm meeting tomorrow with the president of the Law Society for the whole of the United Kingdom, and I'll be raising that again, because having that support from the legal profession, from those who practice within that area who are experts, is, I think, vitally important and important in people's understanding of why this is so important to us, and why it must happen, and why I'm convinced that it actually will happen.
Diolch am y cwestiwn, ac mae'n faes pwysig iawn, ac rwyf mor falch â chithau o'r ffocws penodol iawn ar gyfiawnder ieuenctid, oherwydd dyna'r maes mwyaf amlwg lle ceir ymylon garw o'r fath. Er bod cyfiawnder ieuenctid yn parhau i fod heb ei ddatganoli, mae gwasanaethau datganoledig, serch hynny, megis tai, addysg a gofal iechyd, yn chwarae rhan mor sylfaenol wrth ddargyfeirio pobl ifanc oddi wrth y system cyfiawnder troseddol yng Nghymru, ac fel y dywedwch, maent yn allweddol i alluogi atal ac ymyrraeth gynnar.
Wrth gwrs, mae gennym y glasbrint cyfiawnder ieuenctid i Gymru a gyhoeddwyd ym mis Gorffennaf 2009. Mae hwnnw'n gosod ein gweledigaeth ar gyfer cyfiawnder ieuenctid yng Nghymru fel y cytunwyd arni gyda Llywodraeth y DU, ac mae'n mabwysiadu ymagwedd sy'n rhoi plant yn gyntaf, sy'n golygu gweithio mewn ffordd sy'n canolbwyntio ar y plentyn yn hytrach na ffordd sy'n canolbwyntio ar y gwasanaeth, gyda ffocws, rwy'n credu, ar ymarfer wedi'i lywio gan drawma, atal plant rhag dod i gysylltiad â'r system gyfiawnder a diwallu anghenion unigol plant o fewn y system gyfiawnder. Dyna pam ei fod mor bwysig i ni.
Rwy'n gwybod bod fy nghyd-Weinidog, y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol, yn codi hyn ar bob achlysur a phob cyfle gweinidogol a gaiff. Rwyf innau hefyd yn ei godi, ac yng nghyd-destun datganoli cyfiawnder, ac fel y gwnaethom ar y cyd yn y papur 'Sicrhau Cyfiawnder i Gymru'. Felly, fe'i codais, fel y dywedais, gyda'r Arglwydd Bellamy ddoe. Yfory, byddaf yn cyfarfod â llywydd Cymdeithas y Gyfraith ar gyfer y Deyrnas Unedig i gyd, a byddaf yn codi hynny eto, oherwydd mae cael cefnogaeth gan y proffesiwn cyfreithiol, gan y rhai sy'n ymarfer yn y maes sy'n arbenigwyr, yn hanfodol bwysig yn fy marn i ac yn bwysig i ddealltwriaeth pobl ynglŷn â pham mae hyn mor bwysig i ni, a pham mae'n rhaid iddo ddigwydd, a pham rwy'n argyhoeddedig y bydd yn digwydd mewn gwirionedd.
7. Pa asesiad y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'i wneud ynghylch a yw'r broses cydsyniad deddfwriaethol yn addas i bwrpas? OQ58836
7. What assessment has the Counsel General made of whether the legislative consent process is fit for purpose? OQ58836
Diolch yn fawr am y cwestiwn. Dylai deddfwriaeth sylfaenol y gellir ei gwneud yng Nghymru gael ei gwneud yng Nghymru. Ambell waith, mae’n bosib y bydd yn synhwyrol a manteisiol i ddarpariaeth sydd o fewn cymhwysedd deddfwriaethol y Senedd gael ei gwneud mewn Biliau gan Senedd y Deyrnas Unedig, ond rhaid i’r Senedd fod wedi cydsynio i hyn bob amser.
Thank you very much for the question. Primary legislation that can be made in Wales should be made in Wales. There may be occasions when it is sensible and advantageous for provision within the Senedd’s legislative competence to be made in UK parliamentary Bills, but this must always be with the Senedd’s consent.
Diolch i'r Cwnsler am yr ateb yna. Dwi'n cytuno efo'ch brawddeg agoriadol: dylai deddfau i Gymru gael eu gwneud yng Nghymru, a dylai fod yna atalnod llawn yn fanna. Dwi wedi bod yn Aelod etholedig o'r Senedd yma am flwyddyn a hanner bellach, ond yn barod—ac mae'n loes calon gen i ddweud hyn—dwi'n colli hyder yn y broses ddatganoli fel mae hi'n cael ei gweithredu yma ar hyn o bryd. Mae'n berffaith amlwg i mi fod y setliad sydd gennym ni yn gwbl annerbyniol.
Fel aelod o'r Pwyllgor Tai a Llywodraeth Leol, rydyn ni wedi derbyn sawl LCM, ac yna LCM atodol, ail LCM atodol, trydydd LCM atodol ac yn y blaen ac yn y blaen. Mae'r cydsyniadau deddfwriaethol yma yn ymwneud â deddfau ar gyfer Lloegr sydd yn dylanwadu ar Gymru, ond prin iawn ydy'r amser sydd gennym ni i graffu arnyn nhw. Dyma ddeddfwriaeth sydd am effeithio ar fywydau pobl Cymru, ond rydyn ni'n cael rhyw chwarter awr yma ac acw i graffu arnynt a gofyn cwestiynau, heb sôn am y ffaith nad ydy pobl Cymru'n cael unrhyw fewnbwn. Mae'n hollol annerbyniol a gallwn ni ddim parhau i weithredu fel yma. Mae'n rysáit perffaith ar gyfer deddfwriaeth wael. Felly, yn absenoldeb annibyniaeth i'n cenedl, mae'n rhaid inni gael setliad datganoli clir ac mae'n rhaid hefyd i Loegr gael ei Senedd ei hun efo rhaniad clir rhwng pwy sy'n gyfrifol am beth a dim amwysedd. Ydy'r Cwnsler felly yn rhannu fy rhwystredigaeth, a pha gamau mae'r Llywodraeth yma'n eu cymryd er mwyn datrys hyn?
I thank the Counsel General for that response. I agree with your opening sentence: that legislation for Wales should be made in Wales, and there should be a full stop there. I've been an elected Member of this Senedd for 18 months now, but already—and it pains me to say this—I am losing confidence in the devolution process as it's currently being implemented here at the moment. It is entirely clear to me that the settlement we have is entirely unacceptable.
As a member of the Local Government and Housing Committee, we've received a number of LCMs, and then a supplementary LCM, a second supplementary LCM, a third and so on and so forth. These LCMs relate to legislation for England that have an influence on Wales, but there's very little time available for us to scrutinise these. This is legislation that's going to impact upon the lives of the people of Wales, but we have some quarter of an hour here and there to scrutinise and to ask questions, never mind the fact that the people of Wales have no input whatsoever. It's entirely unacceptable, and we cannot continue to operate in this way. It's a perfect recipe for poor legislation. So, in the absence of independence for our nation, we must have a clear devolution settlement, and England must also have its own Parliament with clear separation between who is responsible for what, with no ambiguity. Does the Counsel General therefore share my frustration, and what steps is this Government taking to resolve the situation?
Thank you for that. Of course, this is something I've commented on on a very regular basis before the Legislation, Justice and Constitution Committee and in questions in this Senedd, because the effective engagement by UK Government, Welsh Government and devolved Governments over legislation is fundamentally important. The failure of that to operate as it should and in accordance with the devolution memoranda and so on is one of the biggest obstacles to having an efficient, effective and scrutinisable legislative process. When information is not shared, when drafting is not shared in good time, it not only creates considerable pressure on those who then have to analyse and understand it, it also is, in my view, an absolutely enormous waste of resources that could well be used in other ways.
We have been pressing for a more consistent and more effective system of engagement. We've had promises, of course, and we get the assurances that that will happen. Of course, we do have a new inter-governmental arrangement that is still not properly up and running, but that may improve the situation. But I believe that there is a need for more substantive constitutional reform. I think that constitutional reform has to include the justiciability in one way or another of Sewel, the entrenchment of Sewel, in a way, because many of the problems that emerge through these processes are, of course, Sewel-related ones.
In terms of the LCM process, of course, we don't have any significant control over that, because we have to operate in accordance with Standing Orders when legislation arises. If it impacts on the Senedd, or on the functions of Welsh Ministers, then, of course, it has to be considered with regard to its impact on this place, but also in terms of the exercise of our powers and whether we should give consent to any of those items. That, obviously, involves a very tortuous process of negotiations and discussions over legislative amendments and so on, a back-and-forth process. It is wholly inefficient. It is a whole waste of resources in the way these things are actually done.
Again, I'm sorry I keep referring to it, but I was very impressed with some of the recommendations and analysis that appear in the Gordon Brown report, which actually would give that justiciable status to Sewel, but would also create a specific constitutional structure in terms of inter-governmental relations with a justiciable disputes procedure. If that existed, that would be a very significant step forward in dealing with the points you raised. There was nothing new, in fact, in those things—these are things we've been saying in various forms for quite some time—but they are things that need to be addressed, and until they are addressed, the dysfunctional structure we have at the moment will continue.
Diolch. Wrth gwrs, mae hyn yn rhywbeth rwyf wedi gwneud sylwadau arno’n rheolaidd iawn gerbron y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a’r Cyfansoddiad ac mewn cwestiynau yn y Senedd hon, gan fod ymgysylltu effeithiol rhwng Llywodraeth y DU, Llywodraeth Cymru a Llywodraethau datganoledig ynghylch deddfwriaeth yn hanfodol bwysig. Methiant hynny i weithredu fel y dylai ac yn unol â’r memoranda datganoli ac ati yw un o’r rhwystrau mwyaf rhag cael proses ddeddfwriaethol effeithlon ac effeithiol y gellir craffu arni. Pan na chaiff gwybodaeth ei rhannu, pan na chaiff drafftiau eu rhannu mewn da bryd, nid yn unig fod hynny'n creu pwysau sylweddol ar y rheini sy'n gorfod ei ddadansoddi a’i ddeall, ond mae hefyd, yn fy marn i, yn wastraff aruthrol ar adnoddau y gellid eu defnyddio mewn ffyrdd eraill.
Rydym wedi bod yn pwyso am system ymgysylltu fwy cyson a mwy effeithiol. Rydym wedi cael addewidion wrth gwrs, ac rydym yn cael sicrwydd y bydd hynny’n digwydd. Wrth gwrs, mae gennym drefniant rhynglywodraethol newydd nad yw ar waith yn iawn o hyd, ond efallai y bydd hynny'n gwella'r sefyllfa. Ond credaf fod angen diwygio cyfansoddiadol mwy ystyrlon. Credaf fod yn rhaid i ddiwygio cyfansoddiadol gynnwys traddodadwyedd Sewel mewn rhyw ffordd neu’i gilydd, ymwreiddio Sewel, mewn ffordd, gan fod llawer o’r problemau sy’n dod i’r amlwg drwy’r prosesau hyn yn ymwneud â Sewel wrth gwrs.
Ar broses y cynigion cydsyniad deddfwriaethol, wrth gwrs, nid oes gennym unrhyw reolaeth ystyrlon dros hynny, gan fod yn rhaid inni weithredu yn unol â'r Rheolau Sefydlog mewn perthynas â deddfwriaeth. Os yw’n effeithio ar y Senedd, neu ar swyddogaethau Gweinidogion Cymru, mae’n rhaid ei ystyried o ran ei effaith ar y lle hwn, ond hefyd o ran y modd y caiff ein pwerau eu harfer ac a ddylem roi cydsyniad i unrhyw un o'r eitemau hynny. Mae hynny'n amlwg yn cynnwys proses arteithiol iawn o negodiadau a thrafodaethau ynghylch gwelliannau deddfwriaethol ac ati, proses hirfaith. Mae'n gwbl aneffeithlon. Mae’n wastraff llwyr ar adnoddau o ran y ffordd y caiff y pethau hyn eu gwneud.
Unwaith eto, mae’n ddrwg gennyf am gyfeirio at hyn dro ar ôl tro, ond gwnaeth rhai o’r argymhellion a’r dadansoddiadau sy’n ymddangos yn adroddiad Gordon Brown argraff fawr arnaf, gan y byddent yn rhoi’r statws traddodadwy hwnnw i Sewel, ond byddent hefyd yn creu strwythur cyfansoddiadol penodol ar gyfer cysylltiadau rhynglywodraethol gyda gweithdrefn anghydfodau draddodadwy. Pe bai hynny’n bodoli, byddai’n gam pwysig ymlaen ar gyfer ymdrin â’r pwyntiau a godwyd gennych. Nid oedd unrhyw beth newydd yn y pethau hynny mewn gwirionedd—mae'r rhain yn bethau rydym wedi bod yn eu dweud mewn gwahanol ffyrdd ers peth amser—ond maent yn bethau y mae angen mynd i'r afael â hwy, a hyd nes yr eir i'r afael â hwy, bydd y strwythur camweithredol sydd gennym ar hyn o bryd yn parhau.
Ac yn olaf, cwestiwn 8, Huw Irranca-Davies.
Finally, question 8, Huw Irranca-Davies.
8. Pa asesiad y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'i wneud o fynediad at gyfiawnder yng Nghymru? OQ58817
8. What assessment has the Counsel General made of access to justice in Wales? OQ58817
The cost-of-living crisis means that it is vital that legal advice is accessible to safeguard everyone’s rights, yet the UK Government has eroded justice to such an extent that the accessibility and the affordability of civil justice in the United Kingdom is now below the global average of the World Justice Project Rule of Law Index.
Golyga'r argyfwng costau byw ei bod yn hanfodol fod cyngor cyfreithiol yn hygyrch er mwyn diogelu hawliau pawb, ac eto, mae Llywodraeth y DU wedi erydu cyfiawnder i’r fath raddau nes bod hygyrchedd a fforddiadwyedd cyfiawnder sifil yn y Deyrnas Unedig bellach yn is na chyfartaledd byd-eang Mynegai Rheolaeth y Gyfraith Prosiect Cyfiawnder y Byd.
Earlier this year, Counsel General, you will know that—it seems like two or three Prime Ministers ago now, in fact—the committee that I chair actually carried out a stakeholder engagement exercise on access to justice to Wales. One of the points that came out on that was the well-known impact of the Legal Aid, Sentencing and Punishment of Offenders Act 2012 and the effect that has had of diminishing access to legal aid. Despite what was welcomed by stakeholders in terms the investment of the Welsh Government, it also picked up on the impact of the reduction in access to courts and tribunals, and the geographic disparities that we have in Wales as well denying access to justice. It also picked up on the accessibility of Welsh law and the need to have clarity in Welsh law, particularly in areas that were regarded as progressive—on aspects of social law and so on. Can I just briefly ask him—? One of the respondents said to us:
'This is the problem with us not having a devolved legal system...the trouble is, legal aid is controlled by the Ministry of Justice in London'.
And this is a direct quote from a practitioner:
'they don’t care about what goes on in Wales frankly...and in actual fact, sometimes legal aid is refused on grounds which are not relevant to Wales'.
Counsel General, do you agree with me that these issues will continue to cause scars within Wales on society at this jagged edge of justice, and that, frankly, ignoring this will not make it go away?
Yn gynharach eleni, Gwnsler Cyffredinol, fe fyddwch yn gwybod—mae'n teimlo fel dau neu dri o Brif Weinidogion y DU yn ôl bellach—fod y pwyllgor a gadeiriaf wedi cynnal ymarfer ymgysylltu â rhanddeiliaid ar fynediad at gyfiawnder yng Nghymru. Un o’r pwyntiau a ddaeth i’r amlwg drwy hynny oedd effaith dra hysbys Deddf Cymorth Cyfreithiol, Dedfrydu a Chosbi Troseddwyr 2012 a’r effaith y mae hynny wedi’i chael o ran lleihau mynediad at gymorth cyfreithiol. Er yr hyn a groesawyd gan randdeiliaid ar ffurf buddsoddiad Llywodraeth Cymru, tynnodd sylw hefyd at effaith llai o fynediad at lysoedd a thribiwnlysoedd, a’r gwahaniaethau daearyddol sydd gennym yng Nghymru yn ogystal ag atal mynediad at gyfiawnder. Tynnodd sylw hefyd at hygyrchedd cyfraith Cymru a’r angen i gael eglurder yng nghyfraith Cymru, yn enwedig mewn meysydd a ystyrir yn rhai blaengar—ar agweddau ar gyfraith gymdeithasol ac yn y blaen. A gaf fi ofyn yn fyr iddo—? Dywedodd un o’r ymatebwyr wrthym:
'Dyma'r broblem gyda'r ffaith nad oes gennym system gyfreithiol ddatganoledig...y drafferth yw bod cymorth cyfreithiol dan reolaeth y Weinyddiaeth Gyfiawnder yn Llundain'.
Ac mae hwn yn ddyfyniad uniongyrchol gan ymarferydd:
'nid oes ots ganddynt beth sy'n digwydd yng Nghymru, a dweud y gwir... ac mewn gwirionedd, weithiau, mae cymorth cyfreithiol yn cael ei wrthod ar sail nad yw'n berthnasol i Gymru'.
Gwnsler Cyffredinol, a ydych yn cytuno â mi y bydd y materion hyn yn parhau i achosi creithiau yng Nghymru ar gymdeithas ar ymylon garw cyfiawnder, ac na fydd anwybyddu'r broblem hon yn gwneud iddi ddiflannu?
I do agree with you. The Thomas commission recommended the devolution of justice. I've made many comments in the past about the failures over many decades of the approach to legal aid and its importance in the empowerment of people. And, of course, the recent World Justice Project Rule of Law Index, I think, on average, put the United Kingdom now at fifteenth in the world, but when it came to access to and the affordability of civil justice, the United Kingdom was ranked eighty-ninth out of 140 countries, putting us behind the Russian Federation, Romania, Belarus, El Salvador, Paraguay, Botswana, Côte d'Ivoire and many other countries. That is a mark of shame that the Government has.
What I find very, very difficult, of course, is that we now have an Under-Secretary for justice, Lord Bellamy, who has been very respectful and has been very engaging—he was visiting here yesterday; he gave evidence to your committee—but then we also have a Lord Chancellor who has totally trashed big chunks of and key elements to the Bellamy report on the review of legal aid, to such an extent—. I'll just quote this comment from the Law Society in respect of the decision just the other day by Dominic Raab. It says:
'Numbers of duty solicitors and criminal legal aid firms continue to fall at an alarming rate—with several police station schemes on the verge of collapse.'
We know that in our Valleys, our advice deserts.
'Access to justice—including the fundamental right to representation at the police station—is in serious peril and the government is ignoring the threat.'
It says the reckless decision is
'likely to prove to be a fatal blow to a criminal justice system that used to be the envy of the world.'
I very much endorse that particular analysis. The £11 million that we've put into our single advice fund is a vital cog in at least giving some representation to the people who most need that access, but it is not a substitute for a properly funded access-to-justice system.
Rwy'n cytuno â chi. Argymhellwyd datganoli cyfiawnder gan gomisiwn Thomas. Rwyf wedi gwneud llawer o sylwadau yn y gorffennol am fethiannau’r ymagwedd at gymorth cyfreithiol dros ddegawdau lawer, a’i bwysigrwydd i rymuso pobl. Ac wrth gwrs, mae Mynegai Rheolaeth y Gyfraith diweddar Prosiect Cyfiawnder y Byd wedi rhoi’r Deyrnas Unedig, ar gyfartaledd, yn bymthegfed yn y byd, ond o ran mynediad at fforddiadwyedd cyfiawnder sifil, roedd y Deyrnas Unedig yn safle 89 allan o 140 o wledydd, gan ein rhoi y tu ôl i Ffederasiwn Rwsia, Rwmania, Belarws, El Salvador, Paraguay, Botswana, y Traeth Ifori a llawer o wledydd eraill. Mae hynny’n warth ar y Llywodraeth.
Yr hyn rwy'n ei chael yn anodd iawn ei dderbyn, wrth gwrs, yw bod gennym bellach Is-ysgrifennydd dros gyfiawnder, yr Arglwydd Bellamy, sydd wedi bod yn barchus iawn ac sydd wedi bod yn gyfeillgar iawn—bu yma ddoe yn ymweld; rhoddodd dystiolaeth i'ch pwyllgor—ond mae gennym hefyd Arglwydd Ganghellor sydd wedi gwrthod rhannau mawr ac elfennau allweddol o adroddiad Bellamy ar yr adolygiad o gymorth cyfreithiol, i'r fath raddau—. Dyfynnaf y sylw hwn gan Gymdeithas y Cyfreithwyr mewn perthynas â'r penderfyniad ychydig ddyddiau yn ôl gan Dominic Raab. Dywed fod:
'Niferoedd cyfreithwyr ar ddyletswydd a chwmnïau cymorth cyfreithiol troseddol yn parhau i leihau'n frawychus o gyflym—gyda nifer o gynlluniau mewn gorsafoedd heddlu ar fin methu.'
Rydym yn ymwybodol o hynny yn ein Cymoedd, sy'n anialwch o ran cyngor.
'Mae mynediad at gyfiawnder—gan gynnwys yr hawl sylfaenol i gynrychiolaeth yng ngorsaf yr heddlu—mewn perygl difrifol, ac mae'r llywodraeth yn anwybyddu'r bygythiad.'
Dywed fod y penderfyniad diofal yn
'debygol o fod yn ergyd farwol i system cyfiawnder troseddol a arferai fod yn destun cenfigen i weddill y byd.'
Cytunaf yn llwyr â'r dadansoddiad hwnnw. Mae'r £11 miliwn rydym wedi'i roi yn ein cronfa gynghori sengl yn allweddol ar gyfer rhoi rhywfaint o gynrychiolaeth, o leiaf, i'r bobl sydd fwyaf o angen y mynediad hwnnw, ond nid yw'n gwneud y tro yn lle system fynediad at gyfiawnder wedi'i hariannu'n briodol.
Diolch i'r Cwnsler Cyffredinol.
I thank the Counsel General.
Eitem 3 yw cwestiynau i Gomisiwn y Senedd. Mae'r cwestiwn cyntaf gan Heledd Fychan, a bydd e'n cael ei ateb gan Joyce Watson.
Item 3 is questions to the Senedd Commission. The first question is from Heledd Fychan, and will be answered by Joyce Watson.
1. Beth yw polisi'r Comisiwn o ran darparu cynnyrch mislif am ddim ar ystâd y Senedd? OQ58820
1. What is the Commission's policy on the provision of free period products on the Senedd estate? OQ58820
2. Sut mae'r Comisiwn yn sicrhau ei fod yn hawdd i staff gael gafael ar gynhyrchion misglwyf am ddim ar ystâd y Senedd? OQ58824
2. How is the Commission ensuring that staff can readily access free sanitary products on the Senedd estate? OQ58824
I thank you for the question. The Senedd Commission strives to be an exemplar in the delivery of its dignity and respect policies and actions. I am pleased to confirm that, further to the excellent work by trade union officials, the Commission has agreed to provide free period products on the Senedd estate for anyone who needs them, with effect from 2 December, to promote period dignity across Wales and act as an exemplar for other organisations. Those products are available within all the toilets on the Senedd estate, including signage to promote that service.
Diolch am eich cwestiwn. Mae Comisiwn y Senedd yn ymdrechu i fod yn esiampl dda yn y modd y mae'n cyflawni ei bolisïau a'i mesurau urddas a pharch. Mae’n bleser gennyf gadarnhau, yn sgil y gwaith rhagorol gan swyddogion undebau llafur, fod y Comisiwn wedi cytuno i ddarparu nwyddau mislif am ddim ar ystad y Senedd i unrhyw un sydd eu hangen, o 2 Rhagfyr ymlaen, i hyrwyddo urddas mislif ledled Cymru a bod yn esiampl i sefydliadau eraill. Mae’r nwyddau hynny ar gael yn yr holl doiledau ar ystad y Senedd, gan gynnwys arwyddion i hyrwyddo’r gwasanaeth hwnnw.
Diolch yn fawr iawn. Mae'n rhaid cyfaddef, roedd hi'n wych gweld y cynnyrch yn y tai bach ers yr wythnos hon. Rwyf eisiau gofyn hefyd, pryd bydd y peiriannau talu, felly, yn cael eu tynnu o’r tai bach? Oherwydd mae'n neges gymysg ar y funud, gan ein bod ni dal efo'r peiriannau lle mae'n rhaid talu. Pryd bydd yr arwyddion yn fwy parhaol? Oherwydd arwyddion dros dro ydyn nhw. Dwi'n deall bod hwn yn rhywbeth newydd, ond, er mwyn sicrhau bod hwn yn ddatblygiad parhaol, ydy hwn yn bolisi sydd wedi'i gadarnhau rŵan? Yn olaf, sut bydd y ffaith bod hyn ar gael yn cael ei chyfathrebu i bobl sy’n ymweld o ran diweddaru'r wefan ac yn y blaen? Oherwydd dwi'n meddwl ei bod hi'n eithriadol o bwysig bod unrhyw ymwelydd yn gwybod bod hyn ar gael. Efallai ein bod ni angen gwneud mwy er mwyn dathlu hyn a hyrwyddo, yn yr un modd ag y mae Senedd yr Alban yn ei wneud.
Thank you very much. I have to admit, it's great to see the products available in the toilets since the beginning of this week. I wanted to ask as well, when will the vending machines be removed from the toilets? Because that is a mixed message, given that we still have the vending machines in the toilets. Will we have more permanent signage? Because I understand that these are temporary signs. I understand that this is a new issue, but, in order to ensure that this is a permanent development, is it a policy that has been confirmed? Finally, how will the fact that these products are available be communicated to people who visit the estate in terms of updating the website and so forth? Because it's extremely important that all visitors know that this is available. We need to do more to celebrate and promote this, in the same way that the Parliament in Scotland does.
I absolutely agree with what you're saying. I'm sure that the message has been heard about updating the website to make sure. The 39 vending machines that you refer to will be removed. They cost £110 per annum each, and the total is £4,290 per year. There was a cost of £1 per box of products, which, of course, is way outside what you would pay anywhere in a shop. Those vending machines, as I've just said, are now being replaced with free sanitary products in all of the toilets. The estimated cost of doing that is around £3,000 per annum, based on what Scotland has done, so we've put a budget provision to that end in place. I will take on board very much what you say about making sure that everybody, not just us here, knows of that availability and that we have toilets that treat people with dignity and respect. We must make sure that they know about that.
Cytunaf yn llwyr â’r hyn a ddywedwch. Rwy'n siŵr fod y neges ynglŷn â diweddaru’r wefan i wneud yn siŵr wedi'i chlywed. Byddwn yn cael gwared â'r 39 o beiriannau gwerthu y cyfeiriwch atynt. Maent yn costio £110 y flwyddyn yr un, a'r cyfanswm yw £4,290 y flwyddyn. Roedd y bocsys o nwyddau'n costio £1 yr un, sydd, wrth gwrs, yn llawer uwch na'r hyn y byddech yn ei dalu mewn siop. Mae'r peiriannau gwerthu hynny, fel rwyf newydd ei ddweud, bellach yn cael eu newid am nwyddau mislif rhad ac am ddim ym mhob un o'r toiledau. Amcangyfrifir mai oddeutu £3,000 y flwyddyn yw cost gwneud hynny, yn seiliedig ar yr hyn y mae'r Alban wedi'i wneud, felly rydym wedi rhoi darpariaeth ar waith yn y gyllideb i'r perwyl hwnnw. Rwy'n cydnabod yr hyn a ddywedwch am sicrhau bod pawb, nid yn unig ni yn y lle hwn, yn gwybod eu bod ar gael, a bod gennym doiledau sy’n trin pobl ag urddas a pharch. Rhaid inni sicrhau eu bod yn gwybod am hynny.
Rwyf wedi cytuno i grwpio cwestiwn 1 a chwestiwn 2. Jack Sargeant.
I have agreed to the grouping of questions 1 and 2. Jack Sargeant.
Diolch, Deputy Presiding Officer, and thanks for agreeing to group the questions. Commissioner, I thank you for your response to Heledd Fychan. The reason I tabled this question was following a conversation I had with a staff member. They approached me to ask whether I had a £1 coin to use in a vending machine in Tŷ Hywel. I didn't—not many people do, these days. She explained to me how frustrating and disruptive to her day it could be when a basic necessity was not easy to access. So, I'm glad, now, since these questions have been tabled last week, we are in a position where free sanitary products are available.
Can I ask the Commissioner—I thank the Commissioner for the work she's done on this—two things? Is this a permanent fixture in the Senedd, in the Welsh Parliament? Can I also ask you and the Commission to give consideration to providing environmentally friendly sanitary products to staff in the future?
Diolch, Ddirprwy Lywydd, a diolch am gytuno i grwpio'r cwestiynau. Gomisiynydd, diolch am eich ateb i Heledd Fychan. Y rheswm pam y cyflwynais y cwestiwn hwn oedd yn dilyn sgwrs a gefais gydag aelod o staff. Daethant ataf i ofyn a oedd gennyf ddarn £1 i'w ddefnyddio mewn peiriant gwerthu yn Nhŷ Hywel. Nid oedd un gennyf—ychydig iawn o bobl sydd ag un y dyddiau hyn. Esboniodd i mi pa mor rhwystredig ac aflonyddgar y gallai fod i'w diwrnod pan nad oedd yn hawdd cael gafael ar anghenraid sylfaenol. Felly, rwy'n falch, nawr, ers i'r cwestiynau hyn gael eu cyflwyno yr wythnos diwethaf, ein bod mewn sefyllfa lle mae nwyddau mislif ar gael am ddim.
A gaf fi ofyn dau beth i'r Comisiynydd—a diolch iddi am y gwaith y mae wedi’i wneud ar hyn? A yw hyn yn rhywbeth parhaol yn y Senedd, yn Senedd Cymru? A gaf fi hefyd ofyn i chi a'r Comisiwn ystyried darparu nwyddau mislif ecogyfeillgar i staff yn y dyfodol?
Again, I thank you, Jack, for your interest in all things equality. There were two questions. Is it permanent? I believe that it is permanent. In terms of sustainable products, you will find that there's a mix of products already out there in our facilities. The aim is to test those, to see the use and to move into that space of 100 per cent sustainability in our products, which, of course, is in line with our wider policy on moving to environmental sustainability in all that we do.
Unwaith eto, diolch, Jack, am eich diddordeb ym mhopeth sy'n ymwneud â chydraddoldeb. Fe ofynnoch chi ddau gwestiwn. A yw'n rhywbeth parhaol? Credaf ei fod yn barhaol. Ar gynnyrch cynaliadwy, fe welwch fod cymysgedd o nwyddau eisoes ar gael yn ein cyfleusterau. Y nod yw profi’r rheini, i weld y defnydd ac anelu tuag at gynaliadwyedd o 100 y cant gyda'n cynnyrch, sydd, wrth gwrs, yn unol â’n polisi ehangach i anelu at gynaliadwyedd amgylcheddol ym mhopeth a wnawn.
Bydd cwestiwn 3 yn cael ei ateb gan Janet Finch-Saunders. Galwaf ar Jenny Rathbone.
Question 3 will be answered by Janet Finch-Saunders. I call on Jenny Rathbone.
3. A wnaiff y Comisiwn roi'r wybodaeth ddiweddaraf am ei strategaeth ar gyfer lleihau biliau ynni ar ystâd y Senedd? OQ58837
3. Will the Commission provide an update on its strategy for reducing energy bills on the Senedd estate? OQ58837
Diolch, Dirprwy Lywydd, and thank you again to my colleague Jenny Rathbone, because this is not the first time—it's fair to say that you are very proactive on making sure that we do reduce our energy on this estate. I’m pleased to confirm that the Commission has agreed to implement a range of additional energy saving measures on the Senedd estate to support its 2030 carbon neutral strategy and in response to rising energy and utility costs. These include reducing the heating setpoint across the estate by 1 degree centigrade to 20 degrees centigrade; switching off the heating in lift lobbies and in areas that are unused on some days, such as Siambr Hywel; switching off heating to areas that have low or no occupancy on some days, in both Commission staff areas and Welsh Government areas; and encouraging those staff to use smaller heated areas. Changes have also been made to building operational time schedules at the start and end of days where applicable. It is estimated that these changes will enable a 15 per cent energy saving. The Commission is obviously keeping this issue under constant review, and I have more notes on it if the Member would like me to circulate these notes to you, as to greater detail in terms of everything that's happening on this estate.
Diolch, Ddirprwy Lywydd, a diolch eto i fy nghyd-Aelod, Jenny Rathbone, gan nad dyma'r tro cyntaf—mae'n deg dweud eich bod yn mynd ati'n rhagweithiol iawn i sicrhau ein bod yn lleihau ein defnydd o ynni ar yr ystad hon. Rwy’n falch o gadarnhau bod y Comisiwn wedi cytuno i roi ystod o fesurau arbed ynni ychwanegol ar waith ar ystad y Senedd i gefnogi ei strategaeth carbon niwtral 2030 ac mewn ymateb i gostau cynyddol ynni a chyfleustodau. Mae'r rhain yn cynnwys lleihau lefel y gwresogi ar draws yr ystad 1 radd canradd i 20 gradd canradd; diffodd y gwres mewn lobïau lifftiau ac mewn mannau nad ydynt yn cael eu defnyddio ar rai dyddiau, megis Siambr Hywel; diffodd y gwres i fannau lle na wneir llawer o ddefnydd ohonynt os o gwbl ar rai dyddiau, yn ardaloedd staff y Comisiwn ac ardaloedd Llywodraeth Cymru; ac annog y staff hynny i ddefnyddio mannau llai o faint sy'n cael eu gwresogi. Mae newidiadau wedi'u gwneud hefyd i amserlenni gweithredol adeiladau ar ddechrau a diwedd dyddiau lle bo hynny'n berthnasol. Amcangyfrifir y bydd y newidiadau hyn yn arwain at arbediad ynni o 15 y cant. Mae'r Comisiwn yn amlwg yn adolygu'r mater hwn yn gyson, ac mae gennyf ragor o nodiadau ar y pwnc os hoffai'r Aelod imi anfon y nodiadau hyn atoch, er mwyn rhoi mwy o fanylion ynglŷn â phopeth sy'n digwydd ar yr ystad hon.
Thank you, Janet Finch-Saunders, for your response. I think it's really important that we are seen to be doing what we ask other people to do. So, I think there's much more progress being made on making the electric lights only turn on when we actually need them, and I have noticed that we're not now heating parts of the estate where we're not actually needing to sit or have a meeting. Many of our staff are actually not turning on their heating at home, because I had a conversation on this only this morning, about everyone being with a blanket on them, because so many people are terrified of turning on the heating.
So it's great to see that you hope that you're going to make a 15 per cent energy saving. What I would really like, in due course, would be to capture the energy saved between December and February, which are the coldest months, compared with December to February last year. It won't necessarily be a financial saving, but hopefully it will be an energy saving.
Diolch am eich ymateb, Janet Finch-Saunders. Credaf ei bod yn bwysig iawn ein bod yn cael ein gweld yn gwneud yr hyn y gofynnwn i bobl eraill ei wneud. Felly, credaf fod llawer mwy o gynnydd yn cael ei wneud ar sicrhau bod y goleuadau trydan yn dod ymlaen pan fydd eu hangen arnom yn unig, ac rwyf wedi sylwi nad ydym bellach yn gwresogi rhannau o'r ystad lle nad oes angen inni eistedd na chael cyfarfodydd ynddynt. Mae yna lawer o’n staff nad ydynt yn rhoi eu gwres ymlaen gartref, gan imi gael sgwrs ynglŷn â hyn y bore yma, gyda phawb yn dweud eu bod yn gwisgo blancedi, gan fod cymaint o bobl yn ofni rhoi’r gwres ymlaen.
Felly, mae'n wych gweld eich bod yn gobeithio gwneud arbediad ynni o 15 y cant. Yr hyn yr hoffwn ei ganfod maes o law mewn gwirionedd, fyddai syniad o'r ynni a arbedwyd rhwng mis Rhagfyr a mis Chwefror, sef y misoedd oeraf, o gymharu â mis Rhagfyr i fis Chwefror y llynedd. Ni fydd o reidrwydd yn arbediad ariannol, ond gobeithio y bydd yn arbediad o ran ynni.
As I say, there are a lot of positives as to what everybody's doing here. What we say, though—as well as these measures being introduced, it's down to all of us as building users to play our part in assisting with energy-saving measures. I take the point that you said about January and February, because they are, I think, for everyone who budgets for a household, the critical times. Members themselves can adjust the heating and cooling set points in their offices to further reduce energy and utility usage, and they can also ensure that equipment in their offices is turned off when not in use. We already have, as a Senedd, a number of systems that are controlled by movement sensors—for example, in office areas, lights will automatically switch off when movement is not detected—and similarly, in dining rooms, air conditioning will switch off when movement is not detected. This, of course, all helps to play a significant role in ensuring that energy is not wasted in unoccupied areas. These changes have been communicated and agreed with a range of stakeholders, including chiefs of staff, us as Commissioners, trade unions and networks, and information about these changes has been communicated on the intranet.
As the Commissioner for sustainability, it's important that we make real certain that it's not just the fact about the energy and our climate and carbon objectives; it is about cost as well, because, at the end of the day, when people, as you rightly say, are frightened to put the heating on at home, it would look really bad if we were wasting energy to any degree here. So I can assure you that I'm working with the department to ensure that we run the Senedd estate in the most efficient way possible. Thank you.
Fel y dywedais, mae llawer o bethau cadarnhaol ynghylch yr hyn y mae pawb yn ei wneud yma. Fodd bynnag, yr hyn a ddywedwn—yn ogystal â chyflwyno'r mesurau hyn, mae'n gyfrifoldeb ar bob un ohonom fel defnyddwyr adeiladau i chwarae ein rhan wrth gynorthwyo gyda mesurau arbed ynni. Rwy’n derbyn eich pwynt ynglŷn â mis Ionawr a mis Chwefror, gan mai hwy, rwy'n credu, i bawb sy’n cyllidebu ar gyfer y cartref, yw'r cyfnodau tyngedfennol. Gall yr Aelodau eu hunain addasu’r lefelau gwresogi ac oeri yn eu swyddfeydd i leihau’r defnydd o ynni a chyfleustodau ymhellach, a gallant hefyd sicrhau bod offer yn eu swyddfeydd yn cael ei ddiffodd pan na chaiff ei ddefnyddio. Fel Senedd, mae gennym eisoes nifer o systemau sy’n cael eu rheoli gan synwyryddion symud—er enghraifft, mewn swyddfeydd, bydd goleuadau’n diffodd yn awtomatig pan na fydd unrhyw symudiadau'n cael eu synhwyro—ac yn yr un modd, mewn ystafelloedd bwyta, bydd y system aerdymheru'n diffodd pan na fydd unrhyw symudiadau'n cael eu synhwyro. Mae hyn oll, wrth gwrs, yn helpu i chwarae rhan sylweddol wrth sicrhau nad yw ynni’n cael ei wastraffu mewn ardaloedd gwag. Mae’r newidiadau hyn wedi’u cyfleu a’u cytuno gydag amrywiaeth o randdeiliaid, gan gynnwys penaethiaid staff, ni fel Comisiynwyr, undebau llafur a rhwydweithiau, ac mae gwybodaeth am y newidiadau hyn ar gael ar y fewnrwyd.
Fel y Comisiynydd cynaliadwyedd, mae'n bwysig ein bod yn gwneud yn wirioneddol sicr nad ymwneud yn unig â'r ffaith am yr ynni a'n hamcanion hinsawdd a charbon yn unig y mae hyn; mae a wnelo â chost hefyd, oherwydd yn y pen draw, pan fo pobl, fel y dywedwch yn gywir ddigon, yn ofni rhoi’r gwres ymlaen gartref, byddai’n edrych yn ddrwg iawn pe baem yn gwastraffu ynni yma i unrhyw raddau. Felly, gallaf roi sicrwydd i chi fy mod yn gweithio gyda'r adran i sicrhau ein bod yn rhedeg ystad y Senedd yn y ffordd fwyaf effeithlon sy'n bosibl. Diolch.
Ac yn olaf, bydd cwestiwn 4 yn cael ei ateb gan Ken Skates, a galwaf ar Huw Irranca-Davies i ofyn ei gwestiwn.
And finally, question 4 will be answered by Ken Skates, and I call Huw Irranca-Davies to ask his question.
4. Pa gynnydd sydd wedi'i wneud o ran cynllun cymorth aberth cyflog i geir trydan ar gyfer staff y Comisiwn a staff Aelodau o'r Senedd? OQ58815
4. What progress has been made on a salary sacrifice support scheme for electric cars for Commission staff and staff of Members of the Senedd? OQ58815
I'm pleased to say that excellent progress has been made on the implementation of a salary sacrifice scheme for electric vehicles for Members, for Members' staff and also for Commission staff. The executive board has given in-principle approval of the scheme, following detailed background work, and final arrangements are now under way to set up the necessary systems and processes within the Senedd and with the scheme operator. I'm pleased to say that we anticipate that these are going to be finalised very soon in readiness for the scheme to be launched next month. Implementation of the scheme will support, of course, the Commission's 2030 carbon-neutral strategy and sustainable travel targets.
Rwy'n falch o ddweud bod cynnydd rhagorol wedi'i wneud ar weithredu cynllun aberthu cyflog er mwyn cael cerbydau trydan i'r Aelodau, i staff yr Aelodau ac i staff y Comisiwn. Mae’r bwrdd gweithredol wedi cymeradwyo’r cynllun mewn egwyddor, yn dilyn gwaith cefndir manwl, ac mae trefniadau terfynol bellach ar waith i sefydlu’r systemau a’r prosesau angenrheidiol yn y Senedd a chyda gweithredwr y cynllun. Rwy'n falch o ddweud ein bod yn rhagweld y bydd y rhain yn cael eu cwblhau cyn bo hir, yn barod ar gyfer lansio'r cynllun fis nesaf. Bydd gweithredu’r cynllun yn cefnogi strategaeth carbon niwtral 2030 y Comisiwn wrth gwrs, a thargedau teithio cynaliadwy.
That's really excellent news, and it's good to hear that it's coming forward very soon indeed. I should point out that electric cars, in my view, are not the be-all-and-end-all solution. Many people who will travel here to work or around the constituency will do it by walking, cycling or public transport, but they are a means forward to tackling our climate change emergency, our crisis. But the commissioner will know that we will anticipate that, in future, places in Wales may be subject to congestion car charging—who knows? In which case, we want to give people options of how to avoid that and do it with clean vehicles. Could I ask how you will communicate that to staff here in the Commission and to Members' staff when it is brought forward in January or February?
Mae hynny'n newyddion gwych iawn, ac mae'n dda clywed y bydd ar waith cyn bo hir. Dylwn dynnu sylw at y ffaith nad ceir trydan, yn fy marn i, yw’r ateb terfynol i'r broblem. Bydd llawer o bobl a fydd yn teithio yma i weithio neu o gwmpas yr etholaeth yn gwneud hynny drwy gerdded, beicio neu ar drafnidiaeth gyhoeddus, ond maent yn un ffordd o fynd i'r afael â’n hargyfwng newid hinsawdd. Ond bydd y comisiynydd yn gwybod y byddwn yn rhagweld, yn y dyfodol, y gellir codi tâl atal tagfeydd ar geir mewn lleoedd yng Nghymru—pwy a ŵyr? Os felly, rydym am roi opsiynau i bobl ynglŷn â sut i osgoi hynny a gwneud hynny gyda cherbydau glân. A gaf fi ofyn sut y byddwch yn cyfleu hynny i'r staff yma yn y Comisiwn ac i staff yr Aelodau pan gaiff ei gyflwyno ym mis Ionawr neu fis Chwefror?
Can I thank Huw Irranca-Davies for raising this important question, and for his keen interest in the subject? He's absolutely right, of course, that, whilst electric cars are much better for the environment in terms of their day-to-day operation, they still carry with them problems concerning brake and tyre particulates, so they're not the be be-all and end-all, as Huw Irranca-Davies has said. Nonetheless, they will improve the carbon footprint that we have collectively here in the Senedd.
We are proposing to put together a frequently asked questions paper that will be available to Members, to Members' staff, to Commission staff—that will be available on the intranet. And in January, we'll be launching pages on the intranet with information about the scheme, the costs, the models, the scheme operator, and so forth. So, all information regarding the scheme will be available to Members, to Members' staff and Commission staff in the next month.
A gaf fi ddiolch i Huw Irranca-Davies am godi’r cwestiwn pwysig hwn, ac am ei ddiddordeb brwd yn y pwnc? Mae'n llygad ei le, wrth gwrs, er bod ceir trydan yn llawer gwell i'r amgylchedd o ran defnydd dydd i ddydd, maent yn dal i beri problemau gyda deunydd gronynnol o freciau a theiars, felly nid dyma'r ateb terfynol i'r broblem, fel y dywedodd Huw Irranca-Davies. Serch hynny, byddant yn gwella'r ôl troed carbon cyfunol sydd gennym yma yn y Senedd.
Rydym yn cynnig llunio papur cwestiynau cyffredin a fydd ar gael i Aelodau, i staff yr Aelodau, i staff y Comisiwn—a fydd ar gael ar y fewnrwyd. Ac ym mis Ionawr, byddwn yn lansio tudalennau ar y fewnrwyd gyda gwybodaeth am y cynllun, y costau, y modelau, gweithredwr y cynllun ac ati. Felly, bydd yr holl wybodaeth am y cynllun ar gael i Aelodau, i staff yr Aelodau ac i staff y Comisiwn yn ystod y mis nesaf.
Diolch, pawb.
Thank you.
Eitem 4 y prynhawn yma yw'r cwestiynau amserol, ac yn gyntaf, cwestiwn gan Heledd Fychan i'w ateb gan Gweinidog y Gymraeg ac Addysg. Heledd Fychan.
Item 4 this afternoon is topical questions, and the first question is from Heledd Fychan to be answered by the Minister for Education and the Welsh Language. Heledd Fychan.
1. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am ddata cyfrifiad 2021 am sgiliau Cymraeg sy’n dangos bod nifer y siaradwyr Cymraeg yng Nghymru wedi gostwng am yr ail ddegawd yn olynol? TQ694
1. Will the Minister make a statement on the 2021 census data about Welsh language skills which shows that the number of Welsh speakers in Wales has decreased for the second decade in a row? TQ694
Er bod y data'n siomedig, mae ein hymrwymiad ni i gynyddu defnydd iaith a chyrraedd y miliwn erbyn 2050 yn parhau. Rhaid edrych yn fanwl ar y cyfrifiad a'r holl ffynonellau data eraill, yn enwedig pan fod arolwg blynyddol o'r boblogaeth yn dangos tuedd ar i fyny a'r cyfrifiad yn dangos gostyngiad.
Although this data is disappointing, our commitment to increase the use of the Welsh language and to reach a million by 2050 remains. We must look in detail at the census and all other data sources, particularly when the annual population survey shows an upward trend and the census shows a reduction.
Diolch, Weinidog. A hithau'n Ddiwrnod Hawliau'r Gymraeg heddiw, dwi'n meddwl ei bod hi'n addas iawn ein bod ni'n cael y drafodaeth ac, yn amlwg, mae yna fwy o ddata i'w ryddhau o ran y cyfrifiad hefyd, a dwi'n mawr obeithio, gan fod ein pleidiau ni yn cydweithio ar nifer o elfennau pwysig o ran Cymraeg 2050, y gall y deialog hwnnw barhau. Ac, yn amlwg, mae angen mwy o amser i ddadansoddi a deall y data hwnnw'n fanwl. Ond y gwir amdani ydy mae yna lai o siaradwyr Cymraeg o gymharu â 10 mlynedd yn ôl. Mi fedrwn ni ddadlau o ran y sgiliau rhwng tair a 15 oed, ond dyna beth mae'r cyfrifiad yn ddangos i ni am yr ail ddegawd. Mae hynny'n golygu felly ein bod ni yn bellach o gyrraedd y targed o filiwn o siaradwyr Cymraeg heddiw nag oeddem ni pan sefydlwyd y targed hwnnw.
Mi fyddwn i'n gofyn felly ein bod ni yn edrych—. Rydyn ni'n gwybod o'r gorffennol o ran targedau fel diddymu tlodi plant erbyn 2020 a beth ydy'r realiti o ran hynny bellach yng Nghymru, bod yn rhaid i ni sicrhau bod sloganau neu nod fel Cymraeg 2050—. Yn amlwg, rydyn ni wastad wedi dweud bod o'n uchelgeisiol, ond rydyn ni hefyd wedi gweld dros y blynyddoedd diwethaf yma, dro ar ôl tro, nifer o awdurdodau lleol, drwy gynlluniau strategol Cymraeg mewn addysg, ddim yn cyrraedd y targedau roedden nhw wedi gosod eu hunain o ran cyrraedd y nod. Felly, dwi'n meddwl bod rhaid i ni edrych o ddifrif rŵan, wrth i'r cynlluniau newydd o ran cynlluniau strategol Cymraeg mewn addysg ddod i rym, sut rydym ni wedyn yn monitro.
Yn amlwg, elfen bwysig o ran y cytundeb cydweithio ydy'r Bil addysg Gymraeg, sydd i fod i sicrhau bod pobl ifanc yn medru gadael ysgol gyda'r Gymraeg. Dwi'n meddwl bod rhaid i ni edrych o ddifrif ar gryfder y mesur hwnnw o ran sicrhau bod yr hawl elfennol yna ar gael i bawb, oherwydd os ydym ni o ddifrif—rydym ni'n dweud dro ar ôl tro; rydych chi, Weinidog a dwi'n ategu hynny—bod y Gymraeg yn perthyn i bawb, os mai dim ond tua 20 y cant o'n plant sydd ar hyn o bryd yn cael y cyfle i gael eu haddysgu yn llawn drwy gyfrwng y Gymraeg, sut mae'r Gymraeg felly yn perthyn i bawb?
Dwi wedi cyfarfod nifer o bobl ifanc sydd yn 16, 17, a sydd yn dweud yn barod eu bod nhw'n difaru bod nhw heb gael y Gymraeg, eu bod nhw ddim yn hyderus rŵan yn gadael yr ysgol o ran eu sgiliau Cymraeg. Felly, oes, mae yna bethau yn y cytundeb cydweithio eto o ran buddsoddi yn yr oedran hwn, ac mae yna rai pethau calonogol o ran dros 16 a'r Gymraeg, ond fedrwn ni ddim cymryd hynna'n ganiataol. A byddwn i yn gofyn hefyd—. Un o'r pethau rydyn ni wedi trafod droeon hefyd yn y Siambr hon ydy'r pwysigrwydd o ran beth ydy mynediad cydradd i'r Gymraeg a beth mae darpariaeth leol yn ei golygu. A thro ar ôl ar tro, rydyn ni wedi trafod y rhwystrau o ran trafnidiaeth, o ran ysgolion cyfrwng Saesneg newydd sbon yn cael eu hadeiladu, mewn ardaloedd lle mae dirfawr angen ysgolion Cymraeg, ac mae'r rhain yn ysgolion sydd yn cael eu hariannu yn bennaf gan Lywodraeth Cymru. Felly, mae'n rhaid i'r Bil addysg Gymraeg hwn fod yn un sydd yn sicrhau bod hynny ddim yn parhau, os ydyn ni o ddifri eisiau sicrhau mynediad cydradd.
Mae'r ymdeimlad a'r balchder mae pobl yn ei deimlo yn y Gymraeg yn sgil cwpan y byd—
Thank you, Minister. Given that it's Welsh Language Rights Day today, I think it's very appropriate that we are having a discussion, and, obviously, there is more data to be released in terms of the census as well, and I greatly hope, given that our parties are co-operating on a number of very important elements in terms of Cymraeg 2050, that that dialogue can continue. And, evidently, we need more time to analyse and understand that data in detail. But the truth is that there are fewer Welsh speakers compared with 10 years ago. We can argue in terms of the skills between three and 15 years old, but that's what the census shows us for the second decade. That means therefore that we are further from reaching the target of a million Welsh speakers today than we were when the target was established.
I'd ask you therefore that we do look—. We do know from the past in terms of targets such as eradicating child poverty by 2020 and what the reality is of that in Wales, that we have to ensure that slogans or aims such as Cymraeg 2050—. We've always said that it is ambitious, but we've also seen over recent years, time and time, again a number of local authorities, through the Welsh in education strategic plans, not reaching the targets that they had set for themselves in terms of reaching that aim. So, I do think that we need to look seriously, as the new WESPs come into force, at how we then monitor.
Evidently, a very important element in terms of the co-operation agreement is the Welsh education Bill, which should ensure that young people can leave school with the Welsh language. I think we need to look seriously at the strength of that Bill in terms of ensuring that that fundamental right is available to everyone, because if we are serious—we say time and time again; you say time and again, Minister, and I endorse that—that the Welsh language belongs to everybody, if only 20 per cent of our children can have the opportunity to be taught through the medium of Welsh fully, how can the Welsh language truly belong to everyone?
I've met a number of young people who are 16, 17-years-old, who say already that they regret that they haven't learned Welsh, and they're not confident leaving school in terms of their Welsh language skills. So, there are things in the co-operation agreement in terms of investing in that age cohort, and there are some encouraging things in terms of people over the age of 16 in terms of the Welsh language, but we can't take that for granted. And I would ask as well—. One of the things that we have discussed, time and time again, in this Chamber is the importance of having equal access to the Welsh language and what does local provision mean. And time and time again, we've discussed barriers in terms of transport and new English-medium schools being built in areas where there is a great need for Welsh-medium schools, and these are schools that are funded mainly by the Welsh Government. So, the Welsh education Bill has to be one that ensures that that doesn't continue, if we are serious about ensuring equal access.
The feeling and the pride that people feel towards the Welsh language in light of the world cup—
Heledd, you need to ask your questions now, because we've got many other questions to ask too.
Heledd, mae angen ichi ofyn eich cwestiynau nawr, gan fod llawer o gwestiynau eraill gennym i'w gofyn hefyd.
Ocê. Diolch yn fawr iawn. Mae'r ymdeimlad hwnnw yn eithriadol o bwysig, ond gaf i ofyn felly: beth yw cynlluniau Llywodraeth Cymru o ran sicrhau bod yr ymdeimlad cenedlaethol hwn, a'r cysylltiad efo'r iaith Gymraeg, yn sicrhau bod pawb yn cael y cyfle i fynd ati yn bwysig o ran hynny, ein bod ni ddim jest yn gadael hon yn frwydr i'r siaradwyr Cymraeg, bod hon yn rhywbeth sydd yn bwysig i bawb, lle bynnag eu bo nhw yng Nghymru? Mae yna waith i'w wneud, rydyn ni'n barod i gydweithio a mynd yn bell o ran hyn, ond mae angen i'r Bil addysg y Gymraeg yn sicr fod yn un efo dannedd a sydd yn golygu bod yna newid mawr yn y degawd nesaf yma.
Okay. Thank you very much. That feeling is extremely important, but could I ask, therefore: what are the Welsh Government's plans in terms of ensuring that that national feeling and the engagement with the Welsh language does ensure that everyone has the opportunity to proceed in that fashion, that we don't just leave that as a battle for Welsh speakers, and that that is something that is important to everyone, wherever they are in Wales? There is work to be done, and we're ready to co-operate on this, but the Welsh education Bill certainly has to have teeth, which means that there will be a drastic change in the next decade.
Wel, gwnaf i geisio ymateb i'r ystod eang hynny o sylwadau a chwestiynau. Gwnaeth yr Aelod gychwyn gan ddweud bod y ffigurau'n dangos yn glir ein bod ni'n bellach o'r nod. Mae'n rhaid edrych ar y cyfrifiad, a hefyd y ffynonellau data eraill, sydd yn dangos, fel y gwnes i ddweud ar y cychwyn, bod cynnydd ar yr un amser mae'r cyfrifiad yn dangos gostyngiad, felly mae angen edrych yn ofalus ar y data i gyd, nid jest rhan o'r data. Ond, ar ddiwedd y dydd, nid mewn rheoliadau nac adolygiadau nac ar ffurflenni mae'r Gymraeg yn mynd i ffynnu. Mae'r ffigurau yn Iwerddon yn dangos bod llawer iawn mwy yn siarad y Wyddeleg nag sydd yn defnyddio'r Wyddeleg. Yr hyn rŷn ni eisiau ei weld yn ein hysgolion ni, yn ein hysbytai ni, ein gwasanaethau cyhoeddus ni, ein gweithleoedd ni, ein tafarndai ni, ein clybiau chwaraeon ni, yw bod y Gymraeg yn ffynnu ac yn cael ei defnyddio'n hyderus ac yn naturiol ym mhob cyd-destun.
Gwnaeth yr Aelod gyfres o sylwadau ynglŷn ag addysg Gymraeg a'r Bil. Wel, mae gennym ni gytundeb yn y cytundeb cydweithio i fynd i'r afael â hynny. Felly, mae proses yn digwydd ar hyn o bryd, fel mae'r Aelod yn gwybod. Mae pobl yn galw am hyn a'r llall; ein swyddogaeth ni fel Llywodraeth yw ceisio delifro ar yr agenda go iawn, ac mae gwahoddiad i Blaid Cymru ymuno â ni i wneud hynny. Mae mwy y gellir ei wneud na jest galw; mae cyfle yma i helpu i ddelifro, felly gwahoddiad ichi wneud hynny hefyd.
Ond, ar ddiwedd y dydd, fel y clywsoch chi'r Prif Weinidog yn ei ddweud ddoe: rŷn ni i gyd eisiau sicrhau bod addysg cyfrwng Cymraeg ar gael i unrhyw blentyn yng Nghymru sy'n dymuno cael hynny. Ond, ar ddiwedd y dydd, beth mae ffigurau ddoe yn dweud wrthyf i hefyd yw bod angen uno'r system addysg—cyfrwng Cymraeg a chyfrwng Saesneg—o amgylch ymrwymiad i sicrhau bod pob plentyn yn gallu gadael yr ysgol, p'un ai'ch bod chi yn addysg cyfrwng Cymraeg neu addysg cyfwng Saesneg, yn medru'r Gymraeg gydag hyfedredd—dyna yw'r cyfle inni yma; pa bynnag fath o addysg rŷch chi'n ei derbyn, bod cyfle ichi adael yn hyderus yn y Gymraeg ac i gau'r bwlch, sydd yn sicr yn bodoli ar hyn o bryd, rhwng addysg cyfrwng Cymraeg a dysgu Cymraeg yn y system Saesneg. Mae enghreifftiau arbennig, yn y system iaith Saesneg, o bobl yn dysgu'r Gymraeg, ond mae yn anghyson ac mae angen gwella'r safon yn gyffredinol. Felly, dyna'r nod.
Gwnaeth yr Aelod orffen gan ofyn beth ydym ni'n mynd i'w wneud i adeiladu ar yr ymdeimlad sydd o amgylch yr iaith, ac rwy'n cytuno'n llwyr gyda hi, a dyna pam ddylai hi ddim digalonni. Mae'r cyd-destun ar gyfer y ffigurau hyn yn wahanol i beth oedden nhw 10 mlynedd yn ôl. Rôn i'n edrych ar Trydar y bore yma, a Beth Fisher, yn dweud:
Well, I'll try and respond to that broad range of comments and questions. The Member started by saying that the figures clearly demonstrated that we're further away from our target. We must look at the census, but also the other data sources, which, as I said at the outset, show an upward trend whilst the census shows a downward trend, so we need to look carefully at all of the data, not just part of the data. But, at the end of the day, it's not in regulations and reviews and forms that the Welsh language is going to prosper. The figures in Ireland show that far more people speak Irish than use the language. What we want to see in our schools, our hospitals, our public services, our workplaces, our pubs, our sports clubs, is that the Welsh language is used confidently and naturally in all contexts.
Now, the Member made a series of comments on Welsh-medium education and the Bill—well, we have a commitment in the co-operation agreement to tackle that issue, so the process is ongoing at the moment, as the Member knows. And people are calling for different things; it's our function as a Government to try and deliver on our real agenda, and there's an invitation for Plaid Cymru to join us in doing that. There is more that can be done than just making demands. There is an opportunity to help deliver, so I would invite you to do that too.
But, at the end of the day, as you heard the First Minister say yesterday: we all want to ensure that Welsh-medium education is available to all children in Wales who wish to access it. But, at the end of the day, what yesterday's figures tell me too is that we need to unite the education system, the Welsh-medium and English-medium around a commitment to ensuring that every child can leave school, whether you're in Welsh-medium schools or English-medium education, with fluency in the Welsh language. That's the opportunity here. Whatever kind of education you access, you should leave as a confident Welsh speaker, and to close that gap that certainly exists at the moment between Welsh-medium education and those learning Welsh in the English-medium sector. There are some excellent examples in the English-medium sector of people learning Welsh, but it is inconsistent, and we need to improve standards generally. So, that's the aim.
The Member concluded by asking what we're going to do to build on the pride felt in the Welsh language, and I agree entirely with her, and that's why we shouldn't be disheartened. The context of these figures is very different to the context 10 years ago. I was looking at Twitter this morning, from Beth Fisher, who said:
'There's a lot going around about the decrease in the figures but here's my opinion as someone who put no to all the questions. Despite knowing very little but desperately trying to learn I've actually never felt more connected to our language. Of course I'd love to be fluent but now it doesn't feel like the 'them & us' camp like it did in the past but instead it genuinely feels like we're all in this together & there is little judgement but more of a feeling that a little is better than none'.
'Mae llawer o sôn am y gostyngiad yn y ffigurau, ond dyma fy marn i fel rhywun a atebodd 'na' i'r holl gwestiynau. Er mai ychydig iawn rwy'n ei siarad, ond rwy'n gwneud fy ngorau i geisio dysgu, nid wyf erioed wedi teimlo cysylltiad mor gryf â'n hiaith. Wrth gwrs, byddwn wrth fy modd pe bawn i'n rhugl, ond nid yw'n teimlo fel sefyllfa 'nhw a ni' bellach, fel y teimlai yn y gorffennol, ond yn hytrach, mae wir yn teimlo fel pe baem i gyd yn rhan o hyn gyda'n gilydd, ac nid oes cymaint o feirniadaeth, ond mwy o deimlad fod rhywfaint yn well na dim o gwbl'.
Mae'n mynd ymlaen i ddweud:
She goes on to say:
'So perhaps as well as the "can you understand, speak and write..." questions on the census maybe there should be a question like "Do you feel a connection to the Welsh language." And for that',
'Felly efallai yn ogystal â'r cwestiynau "a allwch chi ddeall, siarad ac ysgrifennu..." yn y cyfrifiad efallai y dylid cael cwestiwn tebyg i "A ydych yn teimlo cysylltiad â'r Gymraeg?" Ac i hynny',
mae hi'n ei ddweud,
she says,
'I would have definitely said "Ydw dwi yn".'
'Byddwn yn bendant wedi dweud "Ydw".'
Dwi'n siarad Cymraeg bob dydd, ond, fel mae Aelodau yma'n ei wybod, ddim yn dda iawn. Rwy'n gwybod hefyd bod plant mewn ysgolion cynradd ar draws Abertawe hefyd yn siarad Cymraeg bob dydd yn yr ysgol. Dau gwestiwn: ydyn ni'n gofyn y cwestiwn cywir ar y cyfrifiad? Ddylem ni ofyn pa mor aml mae pobl yn siarad Cymraeg?
I speak Welsh every day, but, as Members here know, not very well. I also know that children in primary schools across Swansea also speak Welsh every day at school. Two questions: are we asking the right question on the census? Should we ask how often people speak Welsh?
And, in English, what is the correlation between the number of pupils attending Welsh-medium schools between the ages of three and 18 and those who are showing as being able to speak and write Welsh?
Ac yn Saesneg, beth yw'r gydberthynas rhwng nifer y disgyblion sy'n mynychu ysgolion cyfrwng Cymraeg rhwng tair a 18 oed a'r rhai sy'n dangos eu bod yn gallu siarad ac ysgrifennu Cymraeg?
Diolch i'r Aelod am y cwestiwn, ac mae'n gwestiwn pwysig iawn, rwy'n credu, os dŷch chi moyn mynd i'r afael â beth sy'n digwydd yn y ffigurau yma. Dyw'r cyfrifiad ddim yn dweud unrhyw beth wrthym ni am ddefnydd o'r Gymraeg, a dyw e ddim yn dweud unrhyw beth wrthym ni am ganfyddiad pobl o beth yw e i fod yn gallu siarad Cymraeg. Felly, mae'n gofyn cwestiwn sydd yn binary ar ddiwedd y dydd: ydych chi'n siarad Cymraeg ai peidio? Ond, yn fy marn bersonol i, mae angen edrych ar y ffigurau hyn mewn cyd-destun, fel rwy'n ei ddweud. Hynny yw, os dŷch chi'n cael dogfen swyddogol wrth y Llywodraeth, sy'n orfodol i'w hateb, a'i hateb yn onest, ac mae hynny'n gofyn cwestiwn i chi, 'A ydych chi'n medru'r Gymraeg?', mae cwestiynau o ganfyddiad, cwestiynau o hyder, yn dod mewn i'r ymateb hwnnw. Ac os edrychwch chi ar ble mae'r gostyngiad wedi bod fwyaf, mae e wedi digwydd mewn ardaloedd awdurdodau lleol lle mae llai o concentration o siaradwyr Cymraeg, felly byddai hynny'n gyson â'r syniad rwyf newydd ei awgrymu. Ond hefyd, mae'r arolygiad blynyddol yn gofyn mwy o gwestiynau sy'n gallu cael y manylder y mae Mike Hedges yn sôn amdano fe. Felly, dyna pam mae hi'n bwysig i ni weld y cyd-destun cyfan wrth ein bod ni'n mynd i drafod y maes pwysig hwn.
I thank the Member for the question, and it’s a very important question, I think, if you do want to tackle what’s being demonstrated in these figures. The census doesn’t tell us anything about Welsh language use, and it doesn’t tell us anything about people’s perception of what it is to be a Welsh speaker. So, it asks a question that it is binary, at the end of the day: do you speak Welsh, or do you not? But my personal view is that we do need to look at these figures in their context, as I said. That is, if you get an official document from Government, which you must respond to, and respond to honestly, and that asks you a question as to whether you speak Welsh, then there are questions of perception, questions of confidence, that come into your response to that question. And if you look at where the reductions have been, it’s happened in local authority areas where there is a smaller concentration of Welsh speakers, so that would be consistent with the ideas I’ve just outlined. But also, the annual survey does ask more questions that can draw out the detail that Mike Hedges mentioned. That’s why it’s important that we look at the whole context as we discuss this important area.
