Y Cyfarfod Llawn
Plenary
06/12/2022Cynnwys
Contents
Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.
In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.
Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Prynhawn da a chroeso i'r cyfarfod. Yr eitem gyntaf ar ein hagenda ni y prynhawn yma yw'r cwestiynau i'r Prif Weinidog, ac mae'r cwestiwn cyntaf y prynhawn yma gan Rhun ap Iorwerth.
Good afternoon and welcome to this Plenary meeting. The first item on our agenda this afternoon is questions to the First Minister, and the first question this afternoon is from Rhun ap Iorwerth.
Prynhawn da, Llywydd. Prynhawn da, bawb.
Good afternoon, Llywydd. Good afternoon, everyone.
1. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am ba gymorth sydd ar gael i fusnesau yn sgil cau pont y Borth? OQ58854
1. Will the First Minister make a statement about what support is available to businesses following the closure of the Menai bridge? OQ58854
Prynhawn da, wrth gwrs. Ar ei ymweliad â Phorthaethwy ddydd Mercher diwethaf, fe wnaeth y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd gyhoeddi pecyn cymorth i leddfu'r pwysau trafnidiaeth i bobl sy'n teithio i Ynys Môn ac oddi yno. Roedd hyn yn cynnwys dulliau datrys ar gyfer llif traffig, a mynediad i lwybrau teithio llesol.
Good afternoon, of course. On his visit to Menai Bridge on Wednesday of last week, the Deputy Minister for Climate Change announced a package of support to ease the transport pressures on people travelling to and from Anglesey. This included traffic flow solutions and access to active travel routes.
Diolch am yr ymateb yna. Does dim amheuaeth bod cau y bont wedi cael effaith negyddol ar fusnes. Mae'r sefyllfa economaidd gyffredinol hefyd yn effeithio ar faint mae pobl yn ei wario, ond, o siarad efo busnes ar ôl busnes, pan fyddaf i'n clywed am gwymp o 35-40 y cant mewn masnach fel ryw ffigwr sydd i'w glywed yn gyffredin—rhai yn gweld cwymp mwy—mae'n amlwg bod angen ymateb i hyn.
Dwi'n gwerthfawrogi'r hyn gafodd ei gyhoeddi'r wythnos ddiwethaf—parcio am ddim, er enghraifft—ond mae yna amheuaeth go iawn pa impact gaiff hynny mewn gwirionedd, ac mae angen ryw dod o hyd i ryw ffordd o gefnogi busnesau yn uniongyrchol. Mae yna sawl opsiwn, am wn i. Un awgrym ydy y gallai busnesau gael oedi talu bounce-back loans yn ôl i fanc Cymru er enghraifft—mae'n bosib bod hynny'n rywbeth all gael ei ystyried. Ond, yn sicr, mae angen ryw fodel o gymorth uniongyrchol. Rŵan, mae'r cyngor sir wrthi yn ystyried canlyniadau holiadur ar yr effaith ar fusnes, ond a wnaiff y Prif Weinidog roi ymrwymiad i droi y data yn weithredu, ac i wneud hynny mor fuan â phosib, achos mae yna rai yn ofni na fydd rai busnesau yn gallu goroesi oni bai bod hynny yn dod?
Thank you for that response. There's no doubt that the closure of the bridge has had a negative impact on business. The current economic climate also impacts on how much people spend, but in speaking to business after business, when I hear of a fall of 35 or 40 per cent in trade, which is a figure that's commonly heard—for some it's even more—we obviously need to respond to this.
I appreciate what was announced last week—free parking for example—but there is real doubt as to what impact that will have in reality, and we do need to find ways of supporting businesses directly. There are many options. One suggestion is that businesses could delay the repayment of bounce-back loans to the bank of Wales, and that's something that could be considered. But, certainly, we need some model of direct support. The county council is considering the results of a survey on the impact on business, but will the First Minister give a commitment to turning that data into action, and to do that as soon as possible, because there are some who fear that some businesses will not survive unless that happens?
Wel, diolch yn fawr i Rhun ap Iorwerth am y cwestiwn ychwanegol. Wrth gwrs, rŷn ni yn meddwl am fusnesau lleol sydd wedi gweld yr effaith ar ôl i'r bont gau. A phan oedd Lee Waters lan yn y gogledd, roedd e'n gallu cyhoeddi nifer o bethau rŷn ni'n gallu eu gwneud nawr, ond rŷn ni'n dal i gydweithio gyda'r cynghorau lleol, ac mae data yn cael ei gasglu. Bydd dadansoddiad o'r data yn mynd ymlaen gyda'n swyddogion ni, a gyda phobl sy'n gweithio i Ynys Môn ac i Wynedd hefyd, i weld beth arall y gallwn ni ei wneud i helpu busnesau yn yr ardal sydd wedi gweld cwymp mewn pobl sy'n gallu dod trwy'r drws, a'r effaith mae hwnna'n ei chael ar bopeth maen nhw'n gallu ei wneud.
Well, I thank Rhun ap Iorwerth for that supplementary question. Of course, we're thinking about local businesses that have seen an impact following the closure of the bridge. And when Lee Waters was in north Wales, he announced a number of things that we can do now. But we are still co-operating with the local councils, and data is being gathered. There will be an analysis of that data conducted by our officials, and by people who are working for Ynys Môn and Gwynedd, to see what else we can do to help businesses in the area who have seen a decline in the number of people who can come through the door, and the impact that that's having on everything that they're doing.
Can I join the Member for Ynys Môn in highlighting some of the issues that businesses in Menai Bridge are seeing at the moment with the closure of Menai Bridge? I also agree with him on some of the positive steps that Welsh Government are making at the moment to support those businesses there. I was able to join a meeting on businesses in Menai Bridge with the Member for Parliament for Anglesey, Virginia Crosbie, as well as my colleague Mark Isherwood. And they highlighted to us some of the practical solutions that they would like to see on top of the announcements that have already been made. And one of those in Welsh Government's control is certainly around the signage along the A55 to Menai Bridge that highlights to people that, whilst the bridge itself may be closed, Menai Bridge is open for business as usual. So, First Minister, what I'd like to hear from you is a commitment to working with the north Wales trunk road agency to ensure signage is clear, and perhaps also to look at working with Visit Wales to ensure that, actually, Anglesey is being highlighted still as a great place to visit over the coming months, so that businesses there, whether they are high-street businesses or tourism businesses, are able to welcome visitors in the coming months.
A gaf i ymuno â'r Aelod dros Ynys Môn i dynnu sylw at rai o'r materion y mae busnesau ym Mhorthaethwy yn eu gweld ar hyn o bryd yn sgil cau Pont y Borth? Rwyf i hefyd yn cytuno ag ef ar rai o'r camau cadarnhaol y mae Llywodraeth Cymru'n eu cymryd ar hyn o bryd i gynorthwyo'r busnesau hynny yno. Llwyddais i ymuno â chyfarfod ar fusnesau ym Mhorthaethwy gyda'r Aelod Seneddol dros Ynys Môn, Virginia Crosbie, yn ogystal â fy nghyd-Aelod Mark Isherwood. Ac fe wnaethon nhw dynnu ein sylw at rai o'r atebion ymarferol yr hoffen nhw eu gweld ar ben y cyhoeddiadau sydd eisoes wedi eu gwneud. Ac mae un o'r rheini sydd o dan reolaeth Llywodraeth Cymru yn sicr yn ymwneud â'r arwyddion ar hyd yr A55 i Borthaethwy sy'n tynnu sylw pobl at y ffaith, er efallai fod y bont ei hun ar gau, bod Porthaethwy ar agor i fusnes yn ôl yr arfer. Felly, Prif Weinidog, yr hyn yr hoffwn i ei glywed gennych chi yw ymrwymiad i weithio gydag asiantaeth cefnffyrdd y gogledd i sicrhau bod yr arwyddion yn eglur, ac efallai hefyd edrych ar weithio gyda Croeso Cymru i sicrhau, mewn gwirionedd, bod Ynys Môn yn cael ei amlygu o hyd fel lle gwych i ymweld ag ef dros y misoedd nesaf, fel bod busnesau yno, boed yn fusnesau ar y stryd fawr neu'n fusnesau twristiaeth, yn gallu croesawu ymwelwyr yn y misoedd nesaf.
Well, Llywydd, I thank the Member for those further practical suggestions. As I said in my answer to the local Member for Ynys Môn, the Welsh Government continues to be open to discussions at official level, and with people on the ground, to make sure we have the best available data and can see whether further action could be taken. I do know that action has already been taken to make sure that there is additional signage, making it clear to people that businesses in Menai Bridge remain open. And some of the actions that were agreed last week will make it easier for people to be able to visit the town and, with parking charges in car parks lifted from the first of the month, to be able to stay there and do their shopping. But if there's more that can be done to make sure that people are aware that the town is open for businesses, and, indeed, in the longer run, that that part of Wales continues to be somewhere that is absolutely worth people visiting, then of course we'd be keen to be part of that effort.
Wel, Llywydd, diolch i'r Aelod am yr awgrymiadau ymarferol pellach hynny. Fel y dywedais i yn fy ateb i'r Aelod lleol dros Ynys Môn, mae Llywodraeth Cymru yn parhau i fod yn agored i drafodaethau ar lefel swyddogol, a gyda phobl ar lawr gwlad, i wneud yn siŵr bod gennym ni'r data gorau sydd ar gael ac y gallwn weld a ellid cymryd camau pellach. Rwy'n gwybod bod camau eisoes wedi cael eu cymryd i wneud yn siŵr bod arwyddion ychwanegol, yn ei gwneud yn eglur i bobl bod busnesau ym Mhorthaethwy yn dal i fod ar agor. A bydd rhai o'r camau y cytunwyd arnyn nhw yr wythnos diwethaf yn ei gwneud hi'n haws i bobl allu ymweld â'r dref, a gyda thaliadau parcio mewn meysydd parcio wedi eu diddymu o'r cyntaf o'r mis, i allu aros yno a gwneud eu siopa. Ond os oes mwy y gellir ei wneud i wneud yn siŵr bod pobl yn ymwybodol bod y dref ar agor i fusnesau, ac yn wir, yn y tymor hwy, bod y rhan honno o Gymru yn parhau i fod yn rhywle sy'n sicr yn werth i bobl ymweld ag ef, yna wrth gwrs byddem ni'n awyddus i fod yn rhan o'r ymdrech honno.
2. Pa asesiad y mae'r Prif Weinidog wedi'i wneud o effaith polisïau mewnfudo'r DU ar ymrwymiad Llywodraeth Cymru i Gymru fod yn genedl noddfa? OQ58848
2. What assessment has the First Minister made of the impact of UK immigration policies on the Welsh Government’s commitment for Wales to be a nation of sanctuary? OQ58848
Llywydd, our commitment to Wales being a nation of sanctuary is undiminished. We work with others to welcome those who arrive in Wales, but, regrettably, many of the UK Government’s immigration policies, such as the Nationality and Borders Act 2022, hamper our efforts to foster integration and community cohesion.
Llywydd, mae ein hymrwymiad i Gymru fel cenedl noddfa mor fawr ag erioed. Rydym ni'n gweithio gydag eraill i groesawu'r rhai sy'n cyrraedd Cymru, ond yn anffodus, mae llawer o bolisïau mewnfudo Llywodraeth y DU, fel Deddf Cenedligrwydd a Ffiniau 2022, yn rhwystro ein hymdrechion i feithrin integreiddiad a chydlyniant cymunedol.
Diolch yn fawr, Prif Weinidog. Your Government, in response to the fifth Senedd committee inquiry into freedom of movement after Brexit, said that
'if the UK Government's future immigration policy does not address the economic, demographic and social needs of Wales then we will further explore options for a spatially-differentiated immigration policy after Brexit'.
As you're aware, Prif Weinidog, that does not necessarily require the devolution of powers over immigration. Only recently, we heard of Rishi Sunak's plans to limit international students. The 21,000 international students in Wales contribute so much, in so many different ways, to our country. The University of Wales tells me that one job was generated for every two international students at Welsh universities. What progress, therefore, have you made, Prif Weinidog, on a different immigration policy for Wales, now that the terrible immigration policies of the Westminster Government after Brexit are so clear to us all? Diolch yn fawr.
Diolch yn fawr, Prif Weinidog. Dywedodd eich Llywodraeth, mewn ymateb i ymchwiliad pwyllgor y bumed Senedd i'r rhyddid i symud ar ôl Brexit
'os nad yw polisi mewnfudo Llywodraeth y DU yn y dyfodol yn mynd i’r afael ag anghenion economaidd, demograffig a chymdeithasol Cymru, yna byddwn yn ystyried opsiynau ar gyfer polisi mewnfudo gwahanol i ardaloedd penodol ar ôl Brexit'.
Fel y gwyddoch chi, Prif Weinidog, nid yw hynny o reidrwydd yn gofyn am ddatganoli pwerau dros fewnfudo. Dim ond yn ddiweddar, clywsom am gynlluniau Rishi Sunak i gyfyngu ar fyfyrwyr rhyngwladol. Mae'r 21,000 o fyfyrwyr rhyngwladol yng Nghymru yn cyfrannu cymaint, mewn cynifer o wahanol ffyrdd, at ein gwlad. Mae Prifysgol Cymru'n dweud wrthyf i y cynhyrchwyd un swydd ar gyfer pob dau fyfyriwr rhyngwladol ym mhrifysgolion Cymru. Pa gynnydd, felly, ydych chi wedi ei wneud, Prif Weinidog, ar bolisi mewnfudo gwahanol i Gymru, nawr bod polisïau mewnfudo ofnadwy Llywodraeth San Steffan ar ôl Brexit mor eglur i bob un ohonom ni? Diolch yn fawr.
Llywydd, it's always been a mystery to me as to why student visas are always reported as part of that global immigration total. If you look at all the surveys of public opinion, even parts of public opinion that have anxieties about immigration are not anxious about students coming to study here in the United Kingdom. So, to include them in that global figure always seems to me highly misleading. It would be much better if it was just taken out of the total and reported on its own merits as a subject by itself. I think that would be helpful to the public, in better understanding why people come to the United Kingdom, or why people come to Wales, and why, certainly, in the case of students, we wish to welcome more of them. They bring income with them, they bring a new source of talent to our universities, and they contribute to life here in Wales.
On the general point of spatially differentiated immigration, actually, that does depend not on the Welsh Government but on the UK Government as well. There was a time when it was possible to have a conversation with the UK Government, but this was a UK Government prior to 2019, where you could have an engaged conversation about whether visas might be directly allocated to Wales, for us to use, so that we could make sure that people who were entitled to come to Wales could be directed to those industries where they were most needed, and to those parts of Wales where their impact would be greatest. In more recent times, those sorts of discussions simply don't take place. It would be very good if the new Prime Minister would be happy to revive those conversations, because they would allow us, closer as we are to the Welsh labour market, to be able to make best use of those people whose skills and talents we're able to attract to Wales.
Llywydd, mae wedi bod yn ddirgelwch i mi erioed pam mae fisas myfyrwyr bob amser yn cael eu hadrodd yn rhan o'r cyfanswm mewnfudo cyffredinol hwnnw. Os edrychwch chi ar yr holl arolygon o farn y cyhoedd, nid yw hyd yn oed rhannau y farn gyhoeddus sydd â phryderon am fewnfudo ddim yn bryderus am fyfyrwyr yn dod i astudio yma yn y Deyrnas Unedig. Felly, mae eu cynnwys nhw yn y ffigur cyffredinol hwnnw bob amser yn ymddangos i mi'n gamarweiniol iawn. Byddai'n llawer gwell pe bai'n cael ei dynnu allan o'r cyfanswm a'i adrodd ar ei rinweddau ei hun fel pwnc ar ei ben ei hun. Rwy'n credu y byddai hynny o gymorth i'r cyhoedd, o ddeall yn well pam mae pobl yn dod i'r Deyrnas Unedig, neu pam mae pobl yn dod i Gymru, a pham, yn sicr, yn achos myfyrwyr, rydym ni eisiau croesawu mwy ohonyn nhw. Maen nhw'n dod ag incwm gyda nhw, maen nhw'n dod â ffynhonnell newydd o dalent i'n prifysgolion, ac maen nhw'n cyfrannu at fywyd yma yng Nghymru.
Ar bwynt cyffredinol mewnfudo wedi'i wahaniaethu yn ôl ardaloedd penodol, mewn gwirionedd, mae hynny'n dibynnu nid ar Lywodraeth Cymru ond ar Lywodraeth y DU hefyd. Roedd cyfnod pan oedd yn bosibl cael sgwrs gyda Llywodraeth y DU, ond Llywodraeth y DU cyn 2019 oedd hon, lle gallech chi gael sgwrs drwyadl ynghylch a ellid dyrannu fisas yn uniongyrchol i Gymru, i ni eu defnyddio, fel y gallem ni wneud yn siŵr y gellid cyfeirio pobl a oedd â hawl i ddod i Gymru at y diwydiannau hynny lle'r oedd eu hangen fwyaf, ac i'r rhannau hynny o Gymru lle byddai eu heffaith fwyaf. Yn fwy diweddar, nid yw'r mathau hynny o drafodaethau yn digwydd o gwbl. Byddai'n dda iawn pe bai Prif Weinidog newydd y DU yn hapus i adfywio'r sgyrsiau hynny, oherwydd bydden nhw'n caniatáu i ni, yn nes fel yr ydym ni at farchnad lafur Cymru, allu gwneud y defnydd gorau o'r bobl hynny yr ydym ni'n gallu denu eu sgiliau a'u doniau i Gymru.
First Minister, this Government's announcement of Wales as the first nation of sanctuary and as a supersponsor created headlines as you demonstrated that Wales was ready and willing to help in doing more than its fair share in aiding people who were fleeing conflict and persecution. However, sadly, it does now seem that Wales was ill prepared for the overwhelming response, and the system has become clogged while it is dealing with a considerable backlog, hence the repeated pausing of the supersponsor scheme. From what I understand, of the 2,956 sponsored and who have already arrived in Wales from Ukraine, only 698 have moved on from their initial temporary accommodation, which, as you know, poses a significant issue in helping the other 1,640 refugees that the Welsh Government has agreed to sponsor and are awaiting to arrive. In trying to rectify the situation, the Welsh Government has now warned that if refugees continue to decline alternative options, it will deduct up to £37 per week from their universal credit payments in order to cover the costs of maintaining them in their temporary accommodation. First Minister, I'm sure that you agree with me that it sounds very strange that refugees would be declining permanent housing options in favour of living in temporary accommodation, and I'm keen to ascertain why. Is it because the quality of housing is not good enough, or is it because local authorities simply do not have enough suitable accommodation available to offer to them? With this in mind, what assessment has the Welsh Government done of the housing stock that has been made available to refugees? Thank you.
Prif Weinidog, fe wnaeth cyhoeddiad y Llywodraeth hon o Gymru fel y genedl noddfa gyntaf ac fel uwch-noddwr greu penawdau wrth i chi ddangos bod Cymru yn fodlon ac yn barod i helpu i wneud mwy na'i chyfran deg o ran cynorthwyo pobl a oedd yn ffoi rhag gwrthdaro ac erledigaeth. Fodd bynnag, yn anffodus, mae'n ymddangos bellach bod Cymru wedi ei pharatoi'n wael ar gyfer yr ymateb enfawr, ac mae'r system wedi cael ei thagu tra'i bod yn ymdrin ag ôl-groniad sylweddol, gan arwain at oedi'r cynllun uwch-noddwr dro ar ôl tro. O'r hyn yr wyf i'n ei ddeall, o'r 2,956 a noddwyd ac sydd eisoes wedi cyrraedd Cymru o Wcráin, dim ond 698 sydd wedi symud ymlaen o'u llety dros dro cychwynnol, sydd, fel y gwyddoch chi, yn achosi problem sylweddol o ran helpu'r 1,640 o ffoaduriaid eraill y mae Llywodraeth Cymru wedi cytuno i'w noddi ac sy'n aros i gyrraedd. Wrth geisio unioni'r sefyllfa, mae Llywodraeth Cymru bellach wedi rhybuddio os bydd ffoaduriaid yn parhau i wrthod opsiynau eraill y bydd yn didynnu hyd at £37 yr wythnos o'u taliadau credyd cynhwysol er mwyn talu costau eu cadw yn eu llety dros dro. Prif Weinidog, rwy'n siŵr eich bod chi'n cytuno â mi ei bod hi'n swnio'n rhyfedd iawn y byddai ffoaduriaid yn gwrthod opsiynau tai parhaol o blaid byw mewn llety dros dro, ac rwy'n awyddus i ganfod pam. A yw oherwydd nad yw ansawdd y tai yn ddigon da, neu a yw oherwydd nad oes gan awdurdodau lleol ddigon o lety addas ar gael i'w gynnig iddyn nhw? Gyda hyn mewn golwg, pa asesiad mae Llywodraeth Cymru wedi ei wneud o'r stoc dai a wnaed ar gael i ffoaduriaid? Diolch.
I thank the Member for that question. I think what is absolutely beyond doubt is the fact that Wales has offered a very generous welcome to people from Ukraine. When we opened the Welsh platform, we anticipated 1,000 people coming to Wales as a result of it. We now have 3,000 people who've been welcomed to Wales by that route. The Member is right—that puts stresses and strains into the system. We believe that, in this last 12 months, we've also been able to absorb 1,000 people from Hong Kong here into Wales as well. We have 700 people from Afghanistan who've been welcomed to Wales. All of these things undoubtedly put pressure into the system.
The specific question the Member asked me, Llywydd, was why do some people choose not to take up offers of permanent accommodation that are made to them, and I think the answer is that there's complexity in that. Some people will have settled in their temporary accommodation in the sense they've already found jobs and work. The place that they're offered to live permanently may be in a different part of Wales and they may be reluctant to pick themselves up and start again somewhere where they don't have the things that they've built up while they've been in temporary accommodation. In temporary accommodation, you will be surrounded by other people who've been through the same experience as you. We shouldn't be surprised, should we, that people draw some comfort from that and, faced with moving into independent accommodation where you're necessarily more likely to be on your own, that can be a difficult move for some people to make.
I've no doubt that Joel James is right that, for some people, the contrast between the service that is provided to them in a welcome centre, where they are very well looked after, and being asked to go and make your own future in a flat somewhere in a part of the world you don't know, that's another difficult thing that gets in the way of some people moving on. But, move-on is an essential part of the arrangement. Because the numbers of people coming from Ukraine have declined since August, the system is much closer to being in balance than it was at the height of the flow of people in. So, now the number of people leaving welcome centres compared to people arriving is much closer to being in balance. But, we do have to have that outflow in order to be able to welcome more people into Wales. Challenging as that can be for people, the system is designed to encourage them to make that decision.
Diolch i'r Aelod am y cwestiwn yna. Rwy'n credu mai'r hyn sydd y tu hwnt i amheuaeth yn llwyr yw'r ffaith bod Cymru wedi cynnig croeso hael iawn i bobl o Wcráin. Pan wnaethon ni agor platfform Cymru, fe wnaethon ni ragweld y byddai 1,000 o bobl yn dod i Gymru o ganlyniad iddo. Bellach mae gennym ni 3,000 o bobl sydd wedi cael eu croesawu i Gymru drwy'r llwybr hwnnw. Mae'r Aelod yn iawn—mae hynny'n rhoi straen a phwysau ar y system. Rydym ni'n credu, yn y 12 mis diwethaf hyn, ein bod ni hefyd wedi gallu derbyn 1,000 o bobl o Hong Kong yma i Gymru hefyd. Mae gennym ni 700 o bobl o Afghanistan sydd wedi cael eu croesawu i Gymru. Heb os, mae'r holl bethau hyn yn rhoi pwysau ar y system.
Y cwestiwn penodol y gwnaeth yr Aelod ei ofyn i mi, Llywydd, oedd pam mae rhai pobl yn dewis peidio â manteisio ar gynigion o lety parhaol sy'n cael eu gwneud iddyn nhw, ac rwy'n credu mai'r ateb yw bod cymhlethdod yn hynny o beth. Bydd rhai pobl wedi ymgartrefu yn eu llety dros dro yn yr ystyr eu bod nhw eisoes wedi dod o hyd i swyddi a gwaith. Efallai fod y lle y maen nhw'n cael ei gynnig i fyw yn barhaol mewn gwahanol ran o Gymru ac efallai eu bod nhw'n amharod i symud eu hunain a dechrau eto yn rhywle lle nad oes ganddyn nhw'r pethau y maen nhw wedi eu hadeiladu tra maen nhw wedi bod mewn llety dros dro. Mewn llety dros dro, byddwch wedi eich amgylchynu gan bobl eraill sydd wedi bod drwy'r un profiad â chi. Ni ddylem ni synnu, oni ddylem, bod pobl yn cymryd rhywfaint o gysur o hynny, ac o wynebu symud i lety annibynnol lle rydych chi o reidrwydd yn fwy tebygol o fod ar eich pen eich hun, gall hwnnw fod yn gam anodd i rai pobl ei wneud.
Nid oes gen i unrhyw amheuaeth fod Joel James yn iawn, i rai pobl, mae'r gwrthgyferbyniad rhwng y gwasanaeth sy'n cael ei ddarparu iddyn nhw mewn canolfan groeso, lle maen nhw'n derbyn gofal da iawn, a gofyn iddyn nhw fynd i wneud eu dyfodol eu hunain mewn fflat rhywle mewn rhan o'r byd nad ydych chi'n ei adnabod, mae hynny'n beth anodd arall sy'n atal rhai pobl rhag symud ymlaen. Ond, mae symud ymlaen yn rhan hanfodol o'r trefniant. Gan fod nifer y bobl sy'n dod o Wcráin wedi gostwng ers mis Awst, mae'r system yn llawer agosach at fod mewn cydbwysedd nag yr oedd yn anterth y llif o bobl i mewn. Felly, erbyn hyn mae nifer y bobl sy'n gadael canolfannau croeso o'i chymharu â phobl sy'n cyrraedd yn llawer agosach at fod yn gytbwys. Ond, mae'n rhaid i ni gael yr all-lif hwnnw er mwyn gallu croesawu mwy o bobl i Gymru. Mor heriol ag y gall hynny ei fod i bobl, mae'r system wedi'i chynllunio i'w hannog nhw i wneud y penderfyniad hwnnw.
First Minister, you've laid out some of the tensions between the UK Government and the Welsh Government and, indeed, I have to say, this nation of sanctuary over the treatment of refugees and asylum seekers. But, surely, it should be impossible for the Home Office unilaterally to place refugees and asylum seekers in places without any advance notice with the communities or with Welsh Government or the local community involved, with the health board in the area, with the education authority in the area, because this is about the care of those individuals, for which those services need to be in place there. So, we need the UK to work far better than this right across the policy piste. Can I ask would you support, First Minister, proposals to strengthen the voice of this Senedd Cymru, or even to create a legal duty of co-operation amongst the governments and the nations and regions of the UK, indeed, as was laid out in the Brown report yesterday?
Prif Weinidog, rydych chi wedi rhannu rhai o'r tensiynau rhwng Llywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru ac, yn wir, mae'n rhaid i mi ddweud, y genedl noddfa hon dros y driniaeth o ffoaduriaid a cheiswyr lloches. Ond, siawns y dylai fod yn amhosibl i'r Swyddfa Gartref leoli ffoaduriaid a cheiswyr lloches yn unochrog mewn mannau heb unrhyw rybudd o flaen llaw â'r cymunedau neu gyda Llywodraeth Cymru neu'r gymuned leol dan sylw, â'r bwrdd iechyd yn yr ardal, gyda'r awdurdod addysg yn yr ardal, oherwydd mae hyn yn ymwneud â gofal yr unigolion hynny, y mae angen i'r gwasanaethau hynny fod ar waith yno ar eu cyfer. Felly, rydym ni angen i'r DU weithio'n llawer gwell na hyn ar draws yr holl ystod polisïau. A gaf i ofyn a fyddech chi'n cefnogi, Prif Weinidog, cynigion i gryfhau llais y Senedd Cymru hon, neu hyd yn oed i greu dyletswydd gyfreithiol o gydweithredu ymhlith llywodraethau a chenhedloedd a rhanbarthau'r DU, yn wir, fel y nodwyd yn adroddiad Brown ddoe?
Can I thank Huw Irranca-Davies for that? He makes a very important point. The Gordon Brown report yesterday does indeed propose a legal duty of co-operation between the four nations of the United Kingdom. That legal duty would be something that would be capable of being tested in a court of law, and it would, I believe, act as a very significant brake on the sorts of actions, I'm afraid, we have seen the Home Office take. The Home Office at one point, and actually for quite a long period, kept to an arrangement whereby refugees would only arrive in a local authority area with the prior consent of that local authority. Well, it's abandoned that principle, and not only has it abandoned the principle, but the practice has far too often—well, has too often—been as the Member for Ogmore just suggested. We have had examples very recently in Wales of large groups of refugees arriving at a hotel, certainly no advance notice to the Welsh Government, but no advance notice to local services on the ground either, and that is absolutely unfair to those people who are being asked to live in that place. They are often people who will have health needs, they will have had traumatic experiences, they need services to be provided to them, and unilateral action, simply to move people to an area without any pre-warning, without any preparation, simply isn't fair, either to those services or to the people concerned. And a duty—a legal duty—of the sort that Huw Irranca-Davies set out, and which is, I think, very cogently described in the Gordon Brown report, would prevent that sort of unilateral action from happening.
A gaf i ddiolch i Huw Irranca-Davies am hynna? Mae'n gwneud pwynt pwysig iawn. Yn wir, mae adroddiad Gordon Brown ddoe yn cynnig dyletswydd gyfreithiol o gydweithio rhwng pedair gwlad y Deyrnas Unedig. Byddai'r ddyletswydd gyfreithiol honno yn rhywbeth a fyddai'n gallu cael ei phrofi mewn llys barn, a byddai, rwy'n credu, yn gweithredu fel brêc sylweddol iawn ar y mathau o weithredoedd, mae gen i ofn, yr ydym ni wedi gweld y Swyddfa Gartref yn eu cyflawni. Fe wnaeth y Swyddfa Gartref ar un adeg, ac am gyfnod eithaf hir a dweud y gwir, gadw at drefniant lle byddai ffoaduriaid ddim ond yn cyrraedd ardal awdurdod lleol gyda chaniatâd ymlaen llaw yr awdurdod lleol hwnnw. Wel, mae wedi cefnu ar yr egwyddor honno, ac nid yn unig y mae wedi cefnu ar yr egwyddor, ond mae'r arfer yn llawer rhy aml—wel, yn rhy aml—wedi bod fel yr awgrymodd yr Aelod dros Ogwr. Rydym ni wedi cael enghreifftiau yn ddiweddar iawn yng Nghymru o grwpiau mawr o ffoaduriaid yn cyrraedd gwesty, yn sicr dim rhybudd ymlaen llaw i Lywodraeth Cymru, ond dim rhybudd ymlaen llaw i wasanaethau lleol ar lawr gwlad chwaith, ac mae hynny'n gwbl annheg i'r bobl hynny y gofynnir iddyn nhw fyw yn y lle hwnnw. Maen nhw'n aml yn bobl y bydd ganddyn nhw anghenion iechyd, byddan nhw wedi cael profiadau trawmatig, maen nhw angen i wasanaethau gael eu darparu iddyn nhw, ac nid yw gweithredu unochrog, dim ond symud pobl i ardal heb unrhyw rybudd ymlaen llaw, heb unrhyw baratoad, yn deg, i'r gwasanaethau hynny nac i'r bobl dan sylw. A byddai dyletswydd—dyletswydd gyfreithiol—o'r math a nodwyd gan Huw Irranca-Davies, ac sydd, yn fy marn i, yn cael ei ddisgrifio'n effeithiol iawn yn adroddiad Gordon Brown, yn atal y math yna o weithredu unochrog rhag digwydd.
Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd y Ceidwadwyr Cymreig, Andrew R.T. Davies.
Questions now from the party leaders. Leader of the Welsh Conservatives, Andrew R.T. Davies.
Thank you, Presiding Officer. We seem to have lost the gallery, First Minister—
Diolch, Llywydd. Mae'n ymddangos ein bod ni wedi colli'r oriel, Prif Weinidog—
[Inaudible.] [Laughter.]
[Anghlywadwy.] [Chwerthin.]
It could be something to do with that, I think, Mike. First Minister, today, the chair of the British Medical Association has come out and said that, as a profession, they could very often be criticised for maybe calling wolf on staffing numbers within the health service in Wales, but, actually, on reflection, and the current situation that they find themselves in, the wolf is definitely in the NHS, as there is a massive shortage of staff within our hospitals and our primary care settings. Do you agree with the comments of the chair of the BMA today around the critical and very acute situation that hospitals and the primary care sector are finding when it comes to retaining and attracting staff?
Gallai fod yn rhywbeth i'w wneud â hynny, rwy'n meddwl, Mike. Prif Weinidog, heddiw, mae cadeirydd Cymdeithas Feddygol Prydain wedi dod allan a dweud, fel proffesiwn, y gallen nhw gael eu beirniadu'n aml iawn efallai am weiddi blaidd o ran niferoedd staffio yn y gwasanaeth iechyd yng Nghymru, ond, mewn gwirionedd, o fyfyrio ar y mater, a'r sefyllfa bresennol y maen nhw'n cael eu hunain ynddi, mae'r blaidd yn sicr yn y GIG, gan fod prinder staff enfawr yn ein hysbytai a'n lleoliadau gofal sylfaenol. A ydych chi'n cytuno gyda sylwadau cadeirydd y Cymdeithas Feddygol Prydain heddiw ynghylch y sefyllfa argyfyngus ac acíwt iawn y mae ysbytai a'r sector gofal sylfaenol yn ei chanfod o ran cadw a denu staff?
Well, Llywydd, I want to distinguish between two things. And I thought it was a brave statement by the new leader of the BMA to recognise that, on many occasions in the past, the word 'crisis' has been used by the BMA, and that has devalued that term. The two things I want to distinguish are these: I absolutely accept the struggle and the stress that there is in the Welsh NHS, that recruitment is difficult in some places and that it's not always an attractive prospect to come in to a service that, day after day, is portrayed in the media and in newspapers as not providing the service that the people who work in it would wish to provide. So, I absolutely do recognise that. But I do think it's worth just putting some facts on the desk as well, because, if you look at medical and dental staff in the Welsh NHS, we have 1,654 more doctors and dentists working in the NHS than we did a decade ago. We have 1,256 more consultants and doctors working than we did five years ago. Of the 966 more medical staff than we had three years ago, 242 of those are consultants, and, Llywydd, I could go on. We have thousands more nurses working in the NHS, thousands more scientific, therapeutic staff working in the NHS. The fastest growth of all has been in ambulance staff working in the Welsh NHS. So, while I am happy to—well, I am not happy, because the situation is so difficult—but while I recognise the points that are being made, that is against the background of year, on year, on year rises. There are more people working in the Welsh NHS in every single category of people—[Interruption.]—and that includes every health board as well.
You see, that's the sort of remark that absolutely does not help, because it is simply not factually the case. [Interruption.] I do. Believe me, I prepare when I come here, and that's why I am able to tell you what I've told you today. Yes, I actually do prepare, and the truth of the matter is, in every part of Wales, the numbers of people working in the NHS have been going up. Does that mean we don't need more? Of course not. Does that mean that recruitment doesn't need attention? Does it mean that we don't need to go on making sure we have more people in training than we've ever had before? All of that is true, but it does give you the background to what the leader of the BMA said about being clear about what is true and what is not true about the state of play in the NHS.
Wel, Llywydd, hoffwn wahaniaethu rhwng dau beth. Ac roeddwn i'n meddwl ei fod yn ddatganiad dewr gan arweinydd newydd Cymdeithas Feddygol Prydain i gydnabod, ar sawl achlysur yn y gorffennol, bod y gair 'argyfwng' wedi cael ei ddefnyddio gan Gymdeithas Feddygol Prydain, a bod hynny wedi dibrisio'r term hwnnw. Y ddau beth yr hoffwn i wahaniaethu rhyngddyn nhw yw'r rhain: rwy'n sicr yn derbyn y frwydr a'r straen sydd yno yn GIG Cymru, bod recriwtio yn anodd mewn rhai mannau ac nad yw bob amser yn syniad deniadol dod i mewn i wasanaeth sydd, ddydd ar ôl dydd, yn cael ei bortreadu yn y cyfryngau ac mewn papurau newydd fel un nad yw'n darparu'r gwasanaeth y byddai'r bobl sy'n gweithio ynddo yn dymuno ei ddarparu. Felly, rwy'n cydnabod hynny'n llwyr. Ond rwy'n meddwl ei bod hi'n werth cyflwyno rhai ffeithiau hefyd, oherwydd, os edrychwch chi ar staff meddygol a deintyddol yn GIG Cymru, mae gennym ni 1,654 yn fwy o feddygon a deintyddion yn gweithio yn y GIG nag oedd gennym ni ddegawd yn ôl. Mae gennym ni 1,256 yn fwy o feddygon ymgynghorol a meddygon yn gweithio nag oedd gennym ni bum mlynedd yn ôl. O'r 966 yn fwy o staff meddygol nag yr oedd gennym ni dair blynedd yn ôl, mae 242 o'r rheini'n feddygon ymgynghorol, a, Llywydd, gallwn barhau. Mae gennym ni filoedd yn rhagor o nyrsys yn gweithio yn y GIG, miloedd yn fwy o staff gwyddonol, therapiwtig yn gweithio yn y GIG. Bu'r twf cyflymaf oll i staff ambiwlans sy'n gweithio yn GIG Cymru. Felly, er fy mod i'n hapus i—wel, dydw i ddim yn hapus, gan fod y sefyllfa mor anodd—ond er fy mod i'n cydnabod y pwyntiau sy'n cael eu gwneud, mae hynny yn erbyn cefndir o gynnydd o un flwyddyn, i'r flwyddyn nesaf ac i'r flwyddyn nesaf. Mae mwy o bobl yn gweithio yn GIG Cymru ym mhob un categori o bobl—[Torri ar draws.]—ac mae hynny'n cynnwys pob bwrdd iechyd hefyd.
Welwch chi, dyna'r math o sylw nad yw'n helpu o gwbl, oherwydd yn syml, nid yw'n ffeithiol wir. [Torri ar draws.] Ydw. Credwch chi fi, rwy'n paratoi pan fyddaf yn dod yma, a dyna pam rwy'n gallu dweud wrthych chi beth yr wyf i wedi ei ddweud wrthych chi heddiw. Ydw, mi wyf i'n paratoi, a'r gwir amdani yw, ym mhob rhan o Gymru, mae niferoedd y bobl sy'n gweithio yn y GIG wedi bod yn cynyddu. Ydy hynny'n golygu nad oes angen mwy arnom ni? Wrth gwrs nad yw. Ydy hynny'n golygu nad oes angen rhoi sylw i recriwtio? A yw'n golygu nad oes angen i ni barhau i wneud yn siŵr bod gennym ni fwy o bobl mewn hyfforddiant nag y bu gennym ni erioed o'r blaen? Mae hynny i gyd yn wir, ond mae'n rhoi'r cefndir i chi i'r hyn a ddywedodd arweinydd Cymdeithas Feddygol Prydain am fod yn eglur ynghylch yr hyn sy'n wir a'r hyn nad yw'n wir o ran y sefyllfa bresennol yn y GIG.
First Minister, the other comment that the chair of the BMA made is that, obviously, many more people aren't now full time within the NHS and, actually, choose for various reasons to, obviously, do a shift here and a shift there and can't be classed as whole-time equivalents. Last week, I challenged you on a specific issue about the Royal College of Emergency Medicine's baseline figures. It is a fact that, over the years, we have challenged you on this particular area of staffing, and not one accident and emergency department here in Wales manages to hit that baseline figure when it comes to consultants.
The Presiding Officer might be interested in this: in her own A&E department in Aberystwyth, for example, out of the eight consultants they should have available as the baseline figure from the Royal College of Emergency Medicine, they have one. If you go to north Wales, at Ysbyty Glan Clwyd, for example, there is only a third of the number. Fifteen are required, and only a third of that number is in that particular A&E department. So, after many years of trying to seek improvement in this particular area and being told that there's a plan in place, what confidence can you give us that the Welsh Government do have a serious workforce plan in place to address not just the A&E deficit of emergency medicine baseline figures, but the deficit across the whole NHS here in Wales that, even now, the profession, as you said, has bravely come forward to highlight today?
Prif Weinidog, y sylw arall a wnaed gan gadeirydd Cymdeithas Feddygol Prydain yw nad yw llawer mwy o bobl, yn amlwg, yn llawn amser yn y GIG bellach ac, mewn gwirionedd, yn dewis am wahanol resymau, yn amlwg, i wneud ambell i shifft yma ac acw ac na ellir eu hystyried yn weithwyr cyfwerth ag amser llawn. Yr wythnos diwethaf, fe wnes i eich herio chi ar fater penodol yn ymwneud â ffigyrau llinell sylfaen y Coleg Brenhinol Meddygaeth Frys. Mae'n ffaith ein bod ni, dros y blynyddoedd, wedi eich herio ar y maes staffio penodol hwn, ac nid oes yr un adran damweiniau ac achosion brys yma yng Nghymru yn llwyddo i fodloni'r ffigur llinell sylfaen hwnnw pan ddaw i feddygon ymgynghorol.
Efallai y bydd gan y Llywydd ddiddordeb yn hyn: yn ei hadran damweiniau ac achosion brys ei hun yn Aberystwyth, er enghraifft, o'r wyth o feddygon ymgynghorol y dylai fod ganddyn nhw ar gael fel y ffigur sylfaenol gan y Coleg Brenhinol Meddygaeth Frys, mae ganddyn nhw un. Os ewch chi i'r gogledd, yn Ysbyty Glan Clwyd, er enghraifft, dim ond traean o'r rhif sydd yno. Mae angen pymtheg, a dim ond traean o'r nifer honno sydd yn yr adran damweiniau ac achosion brys benodol honno. Felly, ar ôl blynyddoedd lawer o geisio cael gwelliant yn y maes penodol hwn a chael gwybod bod cynllun ar waith, pa hyder allwch chi ei roi i ni bod gan Lywodraeth Cymru gynllun gweithlu o ddifrif ar waith i fynd i'r afael nid yn unig â'r diffyg o ran ffigurau llinell sylfaen meddygaeth frys mewn adrannau damweiniau ac achosion brys, ond y diffyg ar draws y GIG cyfan yma yng Nghymru, y mae hyn yn oed y proffesiwn bellach, fel y dywedoch chi, wedi dod ymlaen yn ddewr i dynnu sylw ato heddiw?
Llywydd, I do understand that the headline numbers disguise the fact that many of those people will not be working full time and that patterns of work in the health service have altered. But even if you look at those full-time-equivalent figures, there are nearly 10,000 more staff working in the NHS today than there were just three years ago. So, while it is true that work patterns are changing and people are choosing to work fewer hours than they once did, even when you take that into account, there is a very significant rise in the number of people working in the Welsh NHS.
As to the future, the only way that you can offer a sustainable solution to Welsh NHS staffing is by investing in the training of people for the future. Everywhere in the Welsh NHS, we are training more people today than ever before. We had a 55 per cent increase in the number of student nurses between 2016 and 2022; a 95 per cent increase in the same period in the number of people training to be district nurses; a 97 per cent increase in the number of people studying to become midwives; an over 300 per cent increase in the number of students who will emerge from Welsh universities as pharmacists to work in the Welsh NHS. That is true of doctors as well as nurses and those professions allied to medicine.
We are increasing the number of places at the Cardiff medical school and at the Swansea medical school, and, of course, we are creating a new clinical school in north Wales, and there will be further numbers there. If you look over the period ahead for which we have plans, in August 2019 we had 339 what are called F1 and F2 posts in Wales; that will be 450 by August 2024. Those are all extra doctors coming into the system, trained here in Wales. We know they're more likely to work in Wales as a result, and that's why we can offer some comfort to those people who, rightly, are occupied by the stresses and strains that the system currently faces.
Llywydd, rwyf i yn deall bod y rhifau pennawd yn cuddio'r ffaith na fydd llawer o'r bobl hynny yn gweithio'n llawn amser a bod patrymau gwaith yn y gwasanaeth iechyd wedi newid. Ond hyd yn oed os edrychwch chi ar y ffigurau cyfwerth ag amser llawn hynny, mae bron i 10,000 yn fwy o staff yn gweithio yn y GIG heddiw nag oedd dim ond tair blynedd yn ôl. Felly, er ei bod hi'n wir bod patrymau gwaith yn newid a bod pobl yn dewis gweithio llai o oriau nag yr oedden nhw ar un adeg, hyd yn oed pan ydych chi'n cymryd hynny i ystyriaeth, mae cynnydd sylweddol iawn i nifer y bobl sy'n gweithio yn GIG Cymru.
O ran y dyfodol, yr unig ffordd y gallwch chi gynnig ateb cynaliadwy i staffio GIG Cymru yw trwy fuddsoddi yn hyfforddiant pobl ar gyfer y dyfodol. Ym mhobman yn y GIG yng Nghymru, rydym ni'n hyfforddi mwy o bobl heddiw nag erioed o'r blaen. Cawsom ni gynnydd o 55 y cant i nifer y nyrsys dan hyfforddiant rhwng 2016 a 2022; cynnydd o 95 y cant yn yr un cyfnod i nifer y bobl sy'n hyfforddi i fod yn nyrsys ardal; cynnydd o 97 y cant i nifer y bobl sy'n astudio i fod yn fydwragedd; cynnydd o dros 300 y cant i nifer y myfyrwyr a fydd yn dod o brifysgolion Cymru fel fferyllwyr i weithio yn GIG Cymru. Mae hynny'n wir am feddygon yn ogystal â nyrsys a'r proffesiynau hynny sy'n gysylltiedig â meddygaeth.
Rydym ni'n cynyddu'r nifer o leoedd yn ysgol feddygol Caerdydd ac yn ysgol feddygol Abertawe, ac, wrth gwrs, rydym ni'n creu ysgol glinigol newydd yn y gogledd, a bydd niferoedd pellach yno. Os edrychwch chi dros y cyfnod sydd o'n blaenau y mae gennym ni gynlluniau ar ei gyfer, ym mis Awst 2019 roedd gennym ni 339 o'r hyn a elwir yn swyddi F1 ac F2 yng Nghymru; bydd hynny'n 450 erbyn mis Awst 2024. Mae'r rheini i gyd yn feddygon ychwanegol sy'n dod i mewn i'r system, wedi'u hyfforddi yma yng Nghymru. Rydym ni'n gwybod eu bod nhw'n fwy tebygol o weithio yng Nghymru o ganlyniad, a dyna pam y gallwn ni gynnig rhywfaint o gysur i'r bobl hynny sydd, yn briodol, yn cael eu cadw'n brysur gan y straen a'r pwysau sy'n wynebu'r system ar hyn o bryd.
I asked you specifically about the Royal College of Emergency Medicine's baseline figure, and I have successively asked you this on numerous occasions. From the numbers I've put before you today, First Minister, we clearly can see that there has been little or no improvement in reaching those baseline figures. So, are we going to see an improvement, given the figures you've just put forward, so that when, in six or 12 months' time, we revisit this, we will see that improvement in consultants in A&E departments here in Wales?
And importantly, the statement that the Government put out this morning of short-term plans being put in place to address the concerns that the BMA have highlighted today, can you highlight exactly what those short-term plans are to get us over this particular pinch-point? I appreciate you've highlighted training programmes and training schemes, and you and I can debate and argue about numbers, but it is a fact that the chairman of the BMA has come out today and highlighted the pressure points, so if you could address the specific short-term plan, so that we can have confidence that the Government have sight of this, then hopefully doctors, nurses and other clinical professionals can have confidence that the pressure they feel on a daily basis when they go into work will be alleviated in the short, medium and long term.
Gofynnais i chi'n benodol am ffigur llinell sylfaen y Coleg Brenhinol Meddygaeth Frys, ac rwyf i wedi gofyn hyn i chi ar sawl achlysur yn olynol. O'r rhifau yr wyf i wedi eu rhoi o'ch blaen chi heddiw, Prif Weinidog, gallwn weld yn eglur mai ychydig neu ddim gwelliant a gafwyd o ran bodloni'r ffigurau llinell sylfaen hynny. Felly, a ydym ni'n mynd i weld gwelliant, o ystyried y ffigyrau rydych chi newydd eu cyflwyno, fel y byddwn ni'n gweld, ymhen chwech neu 12 mis, pan fyddwn ni'n ailystyried hyn, y gwelliant hwnnw o ran meddygon ymgynghorol mewn adrannau damweiniau ac achosion brys yma yng Nghymru?
Ac yn bwysig iawn, mae'r datganiad a gyhoeddwyd gan y Llywodraeth y bore yma ar gynlluniau byrdymor yn cael eu rhoi ar waith i fynd i'r afael â'r pryderon y mae Cymdeithas Feddygol Prydain wedi tynnu sylw atyn nhw heddiw, a allwch chi nodi beth yn union yw'r cynlluniau byrdymor hynny i'n cael ni drwy'r sefyllfa gyfyng benodol hon? Rwy'n sylweddoli eich bod chi wedi tynnu sylw at raglenni hyfforddi a chynlluniau hyfforddi, a gallwch chi a minnau drafod a dadlau am rifau, ond mae'n ffaith bod cadeirydd Cymdeithas Feddygol Prydain wedi dod allan heddiw ac wedi tynnu sylw at y mannau cyfyng, felly os gallech chi fynd i'r afael â'r cynllun byrdymor penodol, fel y gallwn ni fod yn hyderus bod gan y Llywodraeth olwg ar hyn, yna gobeithio y gall meddygon, nyrsys a gweithwyr clinigol proffesiynol eraill fod yn hyderus y bydd y pwysau y maen nhw'n ei deimlo bob dydd pan fyddan nhw'n mynd i'r gwaith yn cael ei leddfu yn y byrdymor, y tymor canolig a'r hirdymor.
Llywydd, let me give the Member just two examples of the actions we can take in the immediate term. One—and there'll be a statement on this next week by the Minister for Health and Social Services—will be to increase the bed capacity of the NHS over this winter, and that's both bed spaces in hospitals, but community services as well, so that people who are in hospital today can be back home or being looked after in the community, and we will provide details next week of the number of bed and bed-equivalent places that we've already been able to create for this winter, and the more that we expect to come. That will relieve some of the pressures, particularly those pressures in emergency departments that the leader of the opposition referred to.
In terms of staffing, let me say that I welcome the signs from the UK Government that they are about to review the pension arrangements, which have got in the way of so many doctors continuing to work in the NHS, not just in Wales, but across the United Kingdom. He will know that if you are a GP, for example, you hit a point where your pension pot that you have built up is so heavily taxed that you're practically paying to be in work, and very understandably we have seen a whole swathe of people retiring early from the health service in Wales because the financial circumstances created by the pension rules mean that it's simply not viable for them to continue. Now, I've seen reports this week that that is being actively revisited by the UK Government, and that they are about to propose changes to those pension arrangements that would allow people to come back into the workplace who didn't wish to leave it. They may not want to come back full time, we understand all of that, but they want to make their contribution. And if those pension arrangements change, we can be sure that there will be people in Wales who are not in the workplace at the moment and who could, as part of those short-term measures, come back into the workforce to reinforce the people who are working so hard, and under very difficult circumstances, and with three years of really challenging times behind them, to help sustain them in the jobs that they do.
Llywydd, gadewch i mi roi dwy enghraifft yn unig i'r Aelod o'r camau y gallwn ni eu cymryd yn ystod y tymor canolig. Un—a bydd datganiad ar hyn yr wythnos nesaf gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol—fydd cynyddu capasiti gwelyau'r GIG dros y gaeaf hwn, ac mae hynny'n golygu lleoedd mewn gwelyau mewn ysbytai, ond hefyd gwasanaethau cymunedol , fel y gall pobl sydd yn yr ysbyty heddiw fod yn ôl gartref neu'n derbyn gofal yn y gymuned, a byddwn yn rhoi manylion yr wythnos nesaf am nifer y gwelyau a'r lleoedd sy'n cyfateb i welyau yr ydym ni eisoes wedi gallu eu creu ar gyfer y gaeaf hwn, a'r mwy yr ydym ni'n disgwyl i ddod. Bydd hynny'n lleddfu rhywfaint o'r pwysau, yn enwedig y pwysau hynny mewn adrannau brys y cyfeiriodd arweinydd yr wrthblaid atyn nhw.
O ran staffio, gadewch i mi ddweud fy mod i'n croesawu'r arwyddion gan Lywodraeth y DU eu bod nhw ar fin adolygu'r trefniadau pensiwn, sydd wedi atal cynifer o feddygon rhag parhau i weithio yn y GIG, nid yn unig yng Nghymru, ond ledled y Deyrnas Unedig. Bydd yn gwybod, os ydych chi'n feddyg teulu, er enghraifft, eich bod chi'n cyrraedd pwynt lle mae eich pot pensiwn yr ydych chi wedi ei adeiladu yn cael ei drethu mor drwm fel eich bod yn talu i fod mewn gwaith i bob pwrpas, ac yn ddealladwy iawn rydym ni wedi gweld llu o bobl yn ymddeol yn gynnar o'r gwasanaeth iechyd yng Nghymru gan fod yr amgylchiadau ariannol sy'n cael eu creu gan y rheolau pensiwn yn golygu nad yw'n ymarferol iddyn nhw barhau. Nawr, rwyf i wedi gweld adroddiadau yr wythnos hon bod Llywodraeth y DU yn ailystyried hyn yn weithredol, a'u bod nhw ar fin cynnig newidiadau i'r trefniadau pensiwn hynny a fyddai'n caniatáu i bobl ddod yn ôl i'r gweithle nad oeddwn nhw eisiau ei adael. Efallai nad ydyn nhw eisiau dod yn ôl yn llawn amser, rydym ni'n deall hynny i gyd, ond maen nhw eisiau gwneud eu cyfraniad. Ac os bydd y trefniadau pensiwn hynny yn newid, gallwn fod yn sicr y bydd pobl yng Nghymru nad ydyn nhw yn y gweithle ar hyn o bryd ac a allai, yn rhan o'r mesurau byrdymor hynny, ddod yn ôl i mewn i'r gweithlu i atgyfnerthu'r bobl sy'n gweithio mor galed, ac o dan amgylchiadau anodd iawn, a gyda thair blynedd o gyfnodau gwirioneddol heriol y tu ôl iddyn nhw, i helpu i'w cynnal yn y swyddi y maen nhw'n eu gwneud.
Cwestiynau arweinydd Plaid Cymru, Adam Price.
Questions from the leader of Plaid Cymru, Adam Price.
Diolch, Llywydd. Mi fyddwch chi wedi gweld ffigurau'r cyfrifiad sydd yn dangos cwymp pellach yn nifer y siaradwyr Cymraeg yng Nghymru, a'r cwymp sylweddol sydd wedi bod yng ngharfanau'r bobl ifanc rhwng tair a 15 oed sy'n medru'r iaith. Mae hyn yn dangos, onid yw hi, fod elfen ganolog o bolisi Llywodraeth Cymru, sef datblygu addysg Gymraeg ar draws Cymru, yn methu. Deng mlynedd yn ôl, fe symbylwyd yr uchelgais o filiwn o siaradwyr fel rhan o'r ymateb i'r dirywiad yn ffigurau'r cyfrifiad bryd hynny. Onid oes angen cydnabod nawr nad yw'r gweithredu yn ddigonol i gyrraedd y nod erbyn 2050? Fel gyda newid hinsawdd, dyw ewyllysio'r nod ddim yn gyfystyr â ewyllysio'r modd o'i gyflawni. Felly, onid yr ateb mwyaf cadarnhaol i'r newyddion heddiw fyddai sicrhau y bydd y Bil addysg Gymraeg arfaethedig yn darparu addysg cyfrwng Cymraeg i bob plentyn yng Nghymru o fewn amserlen glir a digonol?
Thank you, Llywydd. You will have seen the census figures that demonstrate a further decline in the number of Welsh speakers in Wales, and a significant fall in terms of young people between the ages of three and 15 who speak the language. Now, this demonstrates, doesn't it, that a central element of the Welsh Government's policy, namely developing Welsh-medium education across Wales, is failing. Ten years ago the ambition of a million Welsh speakers was put in place as part of the response to the decline in the census figures at that point. Don't we now need to recognise that the actions are not sufficient to reach the target by 2050? As with climate change, goodwill is not the same as delivering against targets. So, wouldn't the most positive response to today's news be to ensure that the proposed Welsh education Bill would provide Welsh-medium education for all children in Wales within a clear and adequate timetable?
Wel, dwi ddim yn cytuno â'r pwynt olaf y mae arweinydd Plaid Cymru yn ei godi. Dwi ddim yn meddwl y bydd pobl yng Nghymru yn fodlon i gefnogi'r pwynt y mae e'n ei wneud, a'r peth pwysicaf am yr iaith Gymraeg yw i gadw cefnogaeth pobl yng Nghymru i bopeth rŷm ni'n trio ei wneud. Rŷm ni wedi llwyddo i wneud hynny. Mae'r teimlad am yr iaith Gymraeg yn gryf dros ben ym mhob cwr o Gymru, ac rŷm ni eisiau defnyddio'r ewyllys da sydd yna i gario ymlaen i gael mwy o bobl i ddysgu Cymraeg, i ddefnyddio Cymraeg, ac yn y blaen.
Mae pethau tu ôl i beth rŷm ni wedi gweld yn y cyfrifiad heddiw. Mae'n gymhleth, a dwi'n meddwl ei bod hi'n werth ffeindio amser i feddwl am beth sydd tu ôl i beth rŷm ni'n ei weld. Rŷm ni'n gweld twf yn yr iaith Gymraeg yma yng Nghaerdydd, yn Rhondda Cynon Taf, ym Mro Morgannwg ac ym Merthyr Tudful hefyd. Rŷm ni'n gweld twf mewn defnyddio'r iaith Gymraeg gydag oedolion ifanc hefyd. Ble mae'r cwymp wedi bod yw ymysg pobl tair i 15 oed. Pam mae hynny? Wel, mae llai o bobl ifanc yng Nghymru gyfan yn yr oedran yna. So, dyna un peth i feddwl amdano.
Yr ail beth yw rŷm ni'n gwybod bod y cyfrifiad yn cael ei wneud yn ystod amser y pandemig. Dwi'n cofio dro ar ôl tro fan hyn pobl yn siarad am yr effaith roedd y pandemig wedi ei gael ar bobl ifanc mewn ysgolion trwy gyfrwng yr iaith Gymraeg pan doedden nhw ddim yn yr ysgol, a pan doedden nhw ddim yn clywed gair o Gymraeg pan doedd yr ysgolion ddim yn rhedeg. So, mae nifer o bethau tu ôl i'r ffigurau, ac mae'n werth i ni gymryd amser i ystyried beth sydd tu ôl iddyn nhw.
Mae hwnna'n enwedig o bwysig, Llywydd, pan fo rhai ffynonellau data eraill yn dangos rhywbeth arall i ni. Pam fod ffigurau yn y cyfrifiad yn mynd i lawr pan fo ffigurau arolwg blynyddol o boblogaeth y Swyddfa Ystadegau Gwladol yn mynd lan bob blwyddyn? Dwi ddim yn deall hwnna eto. Mae lot o waith i'w wneud. Fe ges i'r cyfle, Llywydd, i siarad gyda Syr Ian Diamond, sy'n cadeirio'r ONS, am hwn cyn bod ffigurau'r cyfrifiad yn dod mas. Mae pethau'n fwy cymhleth, dwi'n meddwl, nag oedd arweinydd Plaid Cymru wedi awgrymu y prynhawn yma. Well i ni ffeindio'r amser i wneud y gwaith a dod nôl i weld beth yw'r ymatebion gorau i gario ymlaen i wneud beth rŷm ni eisiau ei wneud—i ffeindio'r ffordd i gael miliwn o siaradwyr Cymraeg erbyn 2050.
Well, I don't agree with the final point that the leader of Plaid Cymru raised. I don't think that people in Wales will be willing to support the point that he made, and I think that the most important thing about the Welsh language is to maintain the support of people in Wales for everything that we're trying to do. We've succeeded in doing that. There is a strong feeling for the Welsh language in every part of Wales, and we want to use that goodwill that exists to continue to have more people learning Welsh and using Welsh, and so forth.
The things that underpin the things that we've seen in the census are complex, and I think it's worth finding some time to consider what underpins what we've seen. We are seeing growth in the Welsh language here in Cardiff, in Rhondda Cynon Taf, in the Vale of Glamorgan and in Merthyr Tydfil as well. We see growth in the use of the Welsh language among young adults as well. Where the decline has been is among the three to 15 cohort. Why has that happened? Well, there are fewer young people in the whole of Wales in that age cohort. So, that's one thing to consider.
The second thing is that we know that the census was conducted during the time of the pandemic. I remember time and again hearing people discussing the impact of the pandemic on young people in Welsh-medium schools when they were not attending school, and when they weren't hearing a word of Welsh when the schools were not open. So, there are a number of things underpinning these figures, and it's worth taking some time to consider what lies behind them.
That's particularly the case, Llywydd, when you consider that some other sources of data show other things. Why are the figures in the census falling when the figures in the Office for National Statistics annual review of the population are going up every year? I don't understand that myself yet. There's a lot of work to be done. I had the opportunity, Llywydd, to speak with Sir Ian Diamond, who chairs the ONS, about this before the census figures were published. Things are more complex, I think, than what the leader of Plaid Cymru has suggested this afternoon. We need to find time to undertake this work and to return to this to see what the best responses are to continue to do what we want to do—to find a way to achieve a million Welsh speakers by 2050.
Dwi yn siomedig, mae'n rhaid i mi ddweud, gyda'r ymateb cychwynnol rydyn ni wedi'i gael gan y Prif Weinidog y prynhawn yma, oherwydd rwy'n credu mi oedd yna gydnabyddiaeth wrth i'r ffigurau gael eu cyhoeddi 10 mlynedd yn ôl ein bod ni mewn sefyllfa o argyfwng, a bod rhaid gweithredu. Hwnna oedd wedi arwain wedyn at y drafodaeth drawsbleidiol tu ôl i'r nod o filiwn o siaradwyr. Felly, mi oedd yna gydnabyddiaeth bod ffigurau'r cyfrifiad yn bwysig. Mae pob cynllunydd iaith dwi wedi siarad gyda nhw erioed yn dweud mai'r cyfrifiad ydy'r ffynhonnell bwysicaf i gyd. Sampl ydy'r arolwg rydych chi newydd gyfeirio ato fe, ond mae'r cyfrifiad yn cynnwys pawb. Mae dweud bod y nifer o blant yng Nghymru yn mynd lawr—. Wel ie, o ran nifer, ond y canran o siaradwyr Cymraeg rhwng tair a 15 mlwydd oed sy'n mynd lawr, beth bynnag yw'r nifer. Mae hynny, mae arnaf ofn, yn profi, onid yw e, bod eich polisi chi o ran tyfu addysg Gymraeg ar draws Cymru ddim yn llwyddo.
I am disappointed with your initial response, First Minister, this afternoon, because there was recognition as the figures were published 10 years ago that we were in a critical situation, and that action was needed. That's what led then to the cross-party debate that got behind the aim of a million Welsh speakers. So, there was an acknowledgement that census figures are important. Every language planner I've ever spoken to has said that it's the census that is the most important source of data. The survey that you referred to is a sample, whereas the census includes everyone. Saying that the number of children in Wales is falling—. Well, yes, it's true in terms of numbers, but it's the percentage between three and 15 that's dropped, whatever the number is. I'm afraid that proves, does it not, that your policy in terms of growing Welsh-medium education across Wales is not successful.
Llywydd, I'm more of an optimist than the leader of Plaid Cymru, but I'm always more of an optimist about Wales than Plaid Cymru is on almost every point. [Interruption.] Yes, I know. They hate it when you point out to them that every time they get to their feet, it's always to give us the most pessimistic view possible of what Wales can achieve. Llywydd, I'm well enough aware of the difference between a number and a percentage, so I thank the Member for reminding me of that. Let me say this to him. He's offered one solution this afternoon. It's a solution that my party will not adopt; let me be as clear as I can with him about that. Compulsory education for everybody through the medium of Welsh is not the answer to the Welsh language in Wales. It will alienate people who are sympathetic to the Welsh language; it will set the language backwards not forwards. You are perfectly entitled to make that your policy, if you like, but I'm clear with you, as clear as I can: it will not be the policy of the Welsh Government.
Llywydd, rwy'n fwy o optimist nag arweinydd Plaid Cymru, ond rwyf i bob amser yn fwy o optimist am Gymru nag y mae Plaid Cymru ar bron bob pwynt. [Torri ar draws.] Ie, rwy'n gwybod. Maen nhw'n casáu pan fyddwch chi'n tynnu sylw at y ffaith, bob tro y maen nhw'n codi i'w traed, mae bob amser i roi'r safbwynt mwyaf pesimistaidd posibl i ni o'r hyn y gall Cymru ei gyflawni. Llywydd, rwy'n ddigon ymwybodol o'r gwahaniaeth rhwng rhif a chanran, felly diolch i'r Aelod am fy atgoffa i o hynny. Gadewch i mi ddweud hyn wrtho. Mae wedi cynnig un ateb y prynhawn yma. Mae'n ateb na fydd fy mhlaid yn ei fabwysiadu; gadewch i mi fod mor eglur ag y gallaf i gydag ef am hynny. Nid addysg orfodol i bawb trwy gyfrwng y Gymraeg yw'r ateb i'r Gymraeg yng Nghymru. Bydd yn dieithrio pobl sy'n cydymdeimlo â'r Gymraeg; bydd yn gosod yr iaith yn ôl nid ymlaen. Mae gennych chi hawl perffaith i bennu hynny fel eich polisi, os mynnwch chi, ond rwy'n eglur gyda chi, mor eglur ag y gallaf i fod: nid dyna fydd polisi Llywodraeth Cymru.
Can I turn to—[Interruption.] Yes, I know. Can I turn to constitutional matters? The Labour Party 2017 manifesto included a commitment to devolving policing to Wales. The Silk commission, set up by a Conservative-led administration, recommended it in 2014. Your own Government's Thomas commission recommended the devolution of policing and justice as a whole, and the Labour Party manifesto in 2017 said the Labour Government would work with you in using that report to sort out a failing justice system in Wales. The Brown commission recommendation to devolve just youth justice and probation takes us back 10 years in the devolution debate in Wales. But forget the politics, how about the real-world consequences? The Wales Governance Centre has just said that criminal justice outcomes in Wales are among the worst in Europe. What possible moral justification is there for leaving those powers in Westminster a minute longer than we have to, when they're causing such misery in so many people's lives?
A gaf i droi at—[Torri ar draws.] Ie, rwy'n gwybod. A gaf i droi at faterion cyfansoddiadol? Roedd maniffesto'r Blaid Lafur yn 2017 yn cynnwys ymrwymiad i ddatganoli plismona i Gymru. Fe wnaeth comisiwn Silk, a sefydlwyd gan weinyddiaeth dan arweiniad y Ceidwadwyr, ei argymell yn 2014. Fe wnaeth comisiwn Thomas eich Llywodraeth eich hun argymell datganoli plismona a chyfiawnder yn eu cyfanrwydd, a dywedodd maniffesto'r Blaid Lafur yn 2017 y byddai'r Llywodraeth Lafur yn gweithio gyda chi i ddefnyddio'r adroddiad hwnnw i drwsio system gyfiawnder sy'n methu yng Nghymru. Mae argymhelliad Comisiwn Brown i ddatganoli cyfiawnder ieuenctid a'r gwasanaeth prawf yn unig yn mynd â ni'n ôl 10 mlynedd yn y ddadl ddatganoli yng Nghymru. Ond anghofiwch am y wleidyddiaeth, beth am y canlyniadau yn y byd go iawn? Mae Canolfan Llywodraethiant Cymru newydd ddweud bod canlyniadau cyfiawnder troseddol yng Nghymru gyda'r gwaethaf yn Ewrop. Pa gyfiawnhad moesol posibl sydd dros adael y pwerau hynny yn San Steffan funud yn hwy nag sydd rhaid, a hwythau'n achosi'r fath ddioddefaint ym mywydau cynifer o bobl?
I powerfully welcome the Gordon Brown report, and I powerfully welcome its very specific commitment that the devolution of criminal justice will begin with the next Labour Government. And let's be clear, Llywydd: only a Labour Government will ever be able to set off on that journey and complete it. The Tories won't do it, Plaid Cymru can't do it, only Labour. Only Labour is able to deliver that, and the Brown report commits the party to begin that journey. I think it will be a fantastic thing if, in that next term, youth justice and the probation service are both transferred to this Senedd. That will be the start of that process. Of course, we want that process to go further. It's the policy of the Welsh Government that the whole of the criminal justice system should become the responsibility of this Senedd. But every journey begins with the first step, and those steps are very clearly endorsed in the Gordon Brown report.
If you were serious about devolution, Llywydd, if you were serious about the powers of this place, you would welcome that first step. It's all very well shaking your head in that, 'Oh, dear, aren't they dreadful?' sort of way. Actually, the only progress there will ever be will be with a Labour Government determined to do all the things that Gordon Brown sets out for this Senedd. And not simply in criminal justice, Llywydd, but the other things that that report sets out for this Senedd as well—those constitutionally protected statutes, which mean that the Sewel convention will be made legally binding and inescapable for Governments at Westminster. What protections there would have been for this Senedd since 2019 if that had been in place. I think a welcome for the report on your part would be very welcome, because it puts devolution where we would like it to be, it entrenches the permanence of devolution, it enhances the status of this Senedd, and it widens the power of Welsh devolution. What is there not to welcome in that?
Rwy'n croesawu adroddiad Gordon Brown yn rymus, ac rwy'n croesawu'n rymus ei ymrwymiad penodol iawn y bydd datganoli cyfiawnder troseddol yn dechrau gyda'r Llywodraeth Lafur nesaf. A gadewch i ni fod yn eglur, Llywydd: dim ond Llywodraeth Lafur fydd byth yn gallu cychwyn ar y daith honno a'i chwblhau. Ni wnaiff y Torïaid ei wneud, ni all Plaid Cymru ei wneud, dim ond Llafur. Dim ond Llafur sy'n gallu cyflawni hynny, ac mae adroddiad Brown yn ymrwymo'r blaid i ddechrau'r daith honno. Rwy'n credu y bydd yn beth gwych os bydd cyfiawnder ieuenctid a'r gwasanaeth prawf, yn y tymor nesaf hwnnw, yn cael eu trosglwyddo i'r Senedd hon. Dyna fydd dechrau'r broses honno. Wrth gwrs, rydym ni eisiau i'r broses honno fynd ymhellach. Polisi Llywodraeth Cymru yw y dylai'r system gyfiawnder troseddol gyfan ddod yn gyfrifoldeb i'r Senedd hon. Ond mae pob taith yn dechrau gyda'r cam cyntaf, ac mae'r camau hynny wedi'u cymeradwyo'n eglur iawn yn adroddiad Gordon Brown.
Pe baech chi o ddifrif am ddatganoli, Llywydd, pe baech chi o ddifrif am bwerau'r lle hwn, byddech chi'n croesawu'r cam cyntaf hwnnw. Mae'n ddigon hawdd ysgwyd eich pen yn y ffordd, 'O, annwyl, onid ydyn nhw'n ofnadwy?' yna. Mewn gwirionedd, bydd yr unig gynnydd fydd yna fyth gyda Llywodraeth Lafur sy'n benderfynol o wneud yr holl bethau y mae Gordon Brown yn eu nodi ar gyfer y Senedd hon. Ac nid ym maes cyfiawnder troseddol yn unig, Llywydd, ond y pethau eraill y mae'r adroddiad hwnnw'n eu nodi ar gyfer y Senedd hon hefyd—y statudau hynny a ddiogelir yn gyfansoddiadol, sy'n golygu y bydd confensiwn Sewel yn cael ei rwymo mewn cyfraith ac na fydd modd i Lywodraethau yn San Steffan ei osgoi. Pa amddiffyniadau fyddai wedi bod i'r Senedd hon ers 2019 pe bai hwnnw wedi bod ar waith. Rwy'n credu y byddai croeso i'r adroddiad ar eich rhan chi i'w groesawu'n fawr, oherwydd mae'n rhoi datganoli yn y sefyllfa yr hoffem iddo fod, mae'n gwreiddio parhad datganoli, mae'n gwella statws y Senedd hon, ac mae'n ehangu grym datganoli yng Nghymru. Beth sydd yna i beidio â'i groesawu yn hynny?
Wel, yn dilyn y cyfnewid hwnnw—
Well, following on from that exchange—
3. Beth yw asesiad y Prif Weinidog o flwyddyn gyntaf y Cytundeb Cydweithio rhwng Llywodraeth Cymru a Phlaid Cymru? OQ58849
3. What is the First Minister's assessment of the first year of the Co-operation Agreement between the Welsh Government and Plaid Cymru? OQ58849
Wel—[Chwerthin.]—diolch i Hefin David am godi safon y ddadl yma yn y Senedd y prynhawn yma. Trwy weithio gyda'n gilydd, rydym wedi gwneud cynnydd gwirioneddol ar sawl ymrwymiad ar y cyd, sy'n cael effaith uniongyrchol ar allu pobl i ymdopi yn ystod yr argyfwng costau byw. Mae'r rhain yn cynnwys prydau ysgol am ddim, ehangu gofal plant am ddim, a mesurau sy'n helpu pobl i fyw yn eu cymunedau lleol.
Well—[Laughter.]—I thank Hefin David for raising the standard of debate here in the Senedd this afternoon. By working together, we have made real progress on a range of joint commitments that have a direct impact on people's ability to manage during this cost-of-living crisis. These include free school meals, the expansion of free childcare, and measures that help people to live in their local communities.
Last week marked the one-year anniversary of the co-operation agreement—I'm glad to see it's still so healthy. [Laughter.] But, one of the co-operation agreement's commitments, though, was something that we all share—at least this two thirds of the Chamber—namely a national care service for Wales. Unison Cymru launched a report last week at the Norwegian church that set out the need to support the pressing crisis in social care, and, last week, the First Minister said that he himself would like to revisit some of the funding issues on social care. I've mentioned in this Chamber before my personal support for a Holtham levy to resolve the crisis. I know he's said previously that, should we take that route, there is always a chance that the UK Government could take away with the other hand. I fully accept that argument. But, at this point in time, what assessment is he making of the need for us to act now, here in Wales, to resolve this crisis in social care?
Roedd hi'n flwyddyn ers sefydlu'r cytundeb cydweithredu yr wythnos diwethaf—rwy'n falch o weld ei fod yn dal mor iach. [Chwerthin.] Ond, un o ymrwymiadau'r cytundeb cydweithredu, fodd bynnag, oedd rhywbeth yr ydym ni i gyd yn ei rannu—o leiaf y ddwy ran o dair hyn o'r Siambr—sef gwasanaeth gofal cenedlaethol i Gymru. Lansiodd Unsain Cymru adroddiad yr wythnos diwethaf yn yr eglwys Norwyaidd a oedd yn nodi'r angen i gefnogi'r argyfwng dybryd ym maes gofal cymdeithasol, ac, yr wythnos ddiwethaf, dywedodd y Prif Weinidog yr hoffai ef ei hun ailystyried rhai o'r materion ariannu o ran gofal cymdeithasol. Rwyf i wedi sôn yn y Siambr hon o'r blaen am fy nghefnogaeth bersonol i ardoll Holtham i ddatrys yr argyfwng. Gwn ei fod wedi dweud yn y gorffennol, pe baem ni'n dilyn y llwybr hwnnw, mae wastad siawns y gallai Llywodraeth y DU gymryd i ffwrdd â'r llaw arall. Rwy'n derbyn y ddadl honno'n llwyr. Ond, ar hyn o bryd, pa asesiad y mae'n ei wneud o'r angen i ni weithredu nawr, yma yng Nghymru, i ddatrys yr argyfwng hwn ym maes gofal cymdeithasol?
I thank Hefin David for that, Llywydd. The expert group that was established as part of the co-operation agreement has carried out its work. Its report has been received; we published it on 10 November. We're very grateful to the members of that group for the very detailed consideration they gave to the challenging circumstances of social care.
It's undebatable, I think, Llywydd, that the context has changed since the co-operation agreement was signed and we asked that group to carry out its work. Prime Minister Sunak has pulled the plug on the social care funding that Chancellor Sunak set up when he was in that office. Prime Minister Sunak has pulled the plug on the paying for social care arrangements that Prime Minister Johnson had put in place while Mr Sunak was the Chancellor. All of that means that we have had to think again about the report and ways in which we can think of paying for social care in the future. And that does mean, as I said, and as the leader of Plaid Cymru said last week when we were talking together on this, that we should revive the work that was done in the last Senedd term—some very detailed work done looking at the Holtham review, the proposals for a social care levy—to see whether it does provide us with an alternative route, given that the UK routes that were meant to be in place have now been closed off, and whether that offers us an alternative route to funding social care in Wales in the future.
The difficulties that Hefin David pointed to remain. The line that divides devolved and non-devolved responsibilities in this area is a very blurred one, and there are actions that lie in the hands of the UK Government that can have a fundamental effect upon the way in which actions we might take would have their impact in the lives of Welsh citizens. That's why it's so disappointing to see the things that we believed were in place now being reneged on once again, because it throws all of that back into uncertainty. The good news is that the work that was chaired by my colleague Vaughan Gething in the last Senedd term is all there for us to go back to. Now my colleague Rebecca Evans will take that up and make sure that in the new circumstances, and with the report that we've got available to us, we look to see whether that offers us any fresh chances to design a system that would work for Wales.
Diolch i Hefin David am hynna, Llywydd. Mae'r grŵp arbenigol a sefydlwyd yn rhan o'r cytundeb cydweithredu wedi cyflawni ei waith. Derbyniwyd ei adroddiad; fe'i cyhoeddwyd gennym ar 10 Tachwedd. Rydym ni'n ddiolchgar iawn i aelodau'r grŵp hwnnw am yr ystyriaeth fanwl iawn a roddwyd ganddyn nhw i amgylchiadau heriol gofal cymdeithasol.
Ni ellir dadlau, yn fy marn i, Llywydd, bod y cyd-destun wedi newid ers llofnodi'r cytundeb cydweithredu ac y gwnaethom ni ofyn i'r grŵp hwnnw wneud ei waith. Mae'r Prif Weinidog Sunak wedi rhoi terfyn ar y cyllid gofal cymdeithasol a sefydlodd y Canghellor Sunak pan oedd yn y swyddfa honno. Mae'r Prif Weinidog Sunak wedi rhoi terfyn ar y trefniadau talu am ofal cymdeithasol yr oedd y Prif Weinidog Johnson wedi eu rhoi ar waith tra'r oedd Mr Sunak yn Ganghellor. Mae hynny oll yn golygu ein bod ni wedi gorfod meddwl eto am yr adroddiad a'r ffyrdd y gallwn ni feddwl am dalu am ofal cymdeithasol yn y dyfodol. Ac mae hynny'n golygu, fel y dywedais i, ac fel y dywedodd arweinydd Plaid Cymru yr wythnos diwethaf pan oeddem ni'n siarad gyda'n gilydd am hyn, y dylem ni adfywio'r gwaith a wnaed yn nhymor diwethaf y Senedd—gwaith manwl iawn a wnaed yn edrych ar adolygiad Holtham, y cynigion ar gyfer ardoll gofal cymdeithasol—i weld a yw'n rhoi llwybr amgen i ni, o gofio bod llwybrau'r DU a oedd i fod ar waith bellach wedi eu cau, a pha un a yw hynny'n cynnig llwybr amgen i ni ariannu gofal cymdeithasol yng Nghymru yn y dyfodol.
Mae'r anawsterau y cyfeiriodd Hefin David atyn nhw yn parhau. Mae'r llinell sy'n rhannu cyfrifoldebau datganoledig a heb eu datganoli yn y maes hwn yn un aneglur iawn, a cheir camau sydd yn nwylo Llywodraeth y DU a all gael effaith sylfaenol ar y ffordd y byddai camau y gallem ni eu cymryd yn cael eu heffaith ym mywydau dinasyddion Cymru. Dyna pam mae hi mor siomedig gweld y pethau yr oeddem ni'n credu oedd ar waith bellach yn cael eu rhoi o'r neilltu unwaith eto, oherwydd mae'n taflu hynny i gyd yn ôl i mewn i ansicrwydd. Y newyddion da yw bod y gwaith a gadeiriwyd gan fy nghyd-Weinidog Vaughan Gething yn nhymor diwethaf y Senedd i gyd yno i ni fynd yn ôl ato. Nawr, bydd fy nghyd-Weinidog, Rebecca Evans, yn bwrw ymlaen â hynny ac yn gwneud yn siŵr o dan yr amgylchiadau newydd, a gyda'r adroddiad sydd gennym ni ar gael i ni, ein bod ni'n edrych i weld a yw hynny'n cynnig unrhyw gyfleoedd newydd i ni ddylunio system a fyddai'n gweithio i Gymru.
First Minister, I don't think you'll be shocked by what I'm about to say. I may not share the same sentiments as Hefin David in relation to this. This co-operation agreement, which, quite frankly, my colleagues on these benches and those outside of this Chamber have been referring to as a coalition, because if it looks like one it normally is one, has brought in one damaging proposal after another. I'm referring to specifically the 20 mph default speed limits, a freeze on road building, a tourism tax, and creating more politicians in Cardiff Bay to the sum of over £100 million, and that amount is growing day by day. These proposals feel very far removed from the Welsh public's priorities. No-one here can deny—and no-one could even think about denying—that NHS waiting times have continued to grow. Wales has three quarters of a million people on waiting lists for treatment, the worst A&E waits in Britain, the slowest ambulance response times on record, and our schools are at the bottom of UK Programme for International Student Assessment rankings. So, First Minister, I'd like to know when is the Welsh Government going to address the people's priorities—[Interruption.]
Prif Weinidog, nid wyf i'n credu y byddwch chi'n cael eich syfrdanu gan yr hyn yr wyf i ar fin ei ddweud. Efallai nad wyf i'n rhannu'r un teimladau â Hefin David yn hyn o beth. Mae'r cytundeb cydweithredu hwn, y mae fy nghyd-Aelodau ar y meinciau hyn a'r rhai y tu allan i'r Siambr hon, i fod yn gwbl blaen, wedi bod yn cyfeirio ato fel clymblaid, oherwydd os yw'n edrych fel un mae yn un fel rheol, wedi cyflwyno un cynnig niweidiol ar ôl y llall. Rwy'n cyfeirio'n benodol at y terfynau cyflymder diofyn o 20 mya, atal adeiladu ffyrdd, treth twristiaeth, a chreu mwy o wleidyddion ym Mae Caerdydd am swm o dros £100 miliwn, ac mae'r swm hwnnw'n tyfu o ddydd i ddydd. Mae'r cynigion hyn yn teimlo ymhell iawn o flaenoriaethau'r cyhoedd yng Nghymru. Ni all neb yma wadu—ac ni allai neb hyd yn oed feddwl am wadu—bod amseroedd aros y GIG wedi parhau i dyfu. Mae gan Gymru dri chwarter miliwn o bobl ar restrau aros am driniaethau, yr arosiadau damweiniau ac achosion brys gwaethaf ym Mhrydain, yr amseroedd ymateb ambiwlansys arafaf a gofnodwyd erioed, ac mae ein hysgolion ar waelod cynghrair Rhaglen Ryngwladol Asesu Myfyrwyr y DU. Felly, Prif Weinidog, hoffwn wybod pryd mae Llywodraeth Cymru yn mynd i fynd i'r afael â blaenoriaethau'r bobl—[Torri ar draws.]
I know that Labour backbenchers think they're helping the First Minister when they're commenting on the question in hand, but I don't think that's actually the case, because I think both the First Minister and myself struggle to hear the questions being asked at that point.
Gwn fod aelodau meinciau cefn Llafur yn meddwl eu bod nhw'n helpu'r Prif Weinidog pan fyddan nhw'n gwneud sylwadau ar y cwestiwn dan sylw, ond nid wyf i'n credu bod hynny'n wir mewn gwirionedd, oherwydd rwy'n credu bod y Prif Weinidog a minnau'n ei chael hi'n anodd clywed y cwestiynau sy'n cael eu gofyn bryd hynny.
Thank you, Presiding Officer.
Diolch, Llywydd.
So, if you can carry on with your question.
Felly, os gallwch chi barhau gyda'ch cwestiwn.
No problem. So, First Minister, I'd like to know when is the Welsh Government going to address the people's priorities, or can the so-called co-operation agreement with your Plaid pals be best described as a simple Labour-saving device before the next elections? Thank you.
Dim problem. Felly, Prif Weinidog, hoffwn wybod pryd mae Llywodraeth Cymru'n mynd i fynd i'r afael â blaenoriaethau'r bobl, neu a ellir disgrifio'r cytundeb cydweithredu honedig gyda'ch cyfeillion ym Mhlaid Cymru orau fel dyfais syml i achub Llafur cyn yr etholiadau nesaf? Diolch.
Well, Llywydd, where to start? If I was the Member, I would have crossed out the line she was given about coalition, having heard the discussion on the floor of the Senedd this afternoon. What you've seen is the co-operation agreement work as it was always intended to do—that, where we are able to agree on things, and there are 47 very important things that we were able to agree on, we work on them together in order to put them into practice. And where we don't agree, we're able to have robust exchanges of the different views of our different parties. That would obviously not be the case if there were a coalition.
As for the priorities of people in Wales, people in Wales had an opportunity to vote in an election when all those things that Member read out were in a manifesto that was put in front of them. So, I think that having 45,000 more people offered free school meals in Wales would be a priority for people in Wales. I think the expansion of high-quality childcare to 2-year-olds will be a priority for people in Wales. I think the actions we have taken to make sure that people are able to remain in their local communities, and we reset the balance between the needs of those people and people who are lucky enough to be able to afford second homes, let alone a first home—I think that would be a priority for people in Wales. And if I could try and put it as kindly as I can to the Member: I think, when we speak on these benches about the priorities that matter to people in Wales, it is with the satisfaction of seeing an opinion poll that puts my party at 51 per cent support in Wales and rising, and her party at 18 per cent and falling.
Wel, Llywydd, lle mae dechrau? Yn lle'r Aelod, byddwn i wedi croesi'r llinell a roddwyd iddi am glymblaid allan, ar ôl clywed y drafodaeth ar lawr y Senedd y prynhawn yma. Yr hyn rydych chi wedi ei weld yw'r cytundeb cydweithredu yn gweithio fel y bwriadwyd iddo ei wneud o'r cychwyn—sef, lle rydym ni'n gallu cytuno ar bethau, ac mae 47 o bethau pwysig iawn yr oeddem ni'n gallu cytuno arnyn nhw, rydym ni'n gweithio arnyn nhw gyda'n gilydd er mwyn eu rhoi ar waith. A lle nad ydym ni'n cytuno, rydym ni'n gallu cael dadleuon cryf ar wahanol safbwyntiau ein gwahanol bleidiau. Mae'n amlwg na fyddai hynny'n wir pe bai clymblaid.
O ran blaenoriaethau pobl yng Nghymru, cafodd pobl yng Nghymru gyfle i bleidleisio mewn etholiad pan oedd yr holl bethau hynny a ddarllenodd yr Aelod allan mewn maniffesto a roddwyd o'u blaenau. Felly, rwy'n credu y byddai cynnig prydau ysgol am ddim i 45,000 yn fwy o bobl yng Nghymru yn flaenoriaeth i bobl yng Nghymru. Rwy'n credu y bydd ehangu gofal plant o ansawdd uchel i blant 2 oed yn flaenoriaeth i bobl yng Nghymru. Rwy'n credu bod y camau yr ydym ni wedi eu cymryd i wneud yn siŵr bod pobl yn gallu aros yn eu cymunedau lleol, ac fe wnaethom ni ailosod y cydbwysedd rhwng anghenion y bobl hynny a phobl sy'n ddigon ffodus i allu fforddio ail gartrefi, heb sôn am gartref cyntaf—rwy'n credu y byddai hynny'n flaenoriaeth i bobl yng Nghymru. Ac os gallaf i geisio ei roi mor garedig ag y gallaf i'r Aelod: rwy'n credu, pan fyddwn ni'n siarad ar y meinciau hyn am y blaenoriaethau sy'n bwysig i bobl yng Nghymru, mae hynny gyda'r boddhad o weld pôl piniwn sy'n rhoi fy mhlaid ar 51 y cant o gefnogaeth yng Nghymru ac yn codi, a'i phlaid hi ar 18 y cant ac yn gostwng.
4. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am y defnydd cynyddol o ofal iechyd preifat gan gleifion sy'n aros am driniaeth ar y GIG? OQ58843
4. Will the First Minister make a statement on the increased use of private health care by patients awaiting treatment on the NHS? OQ58843
Diolch i Llyr Gruffydd am y cwestiwn, Llywydd. Rwyf am weld gwasanaeth iechyd sy'n gallu ymateb i angen yn brydlon, o safbwynt clinigol, ac sydd ar gael i bawb sy'n dewis ei ddefnyddio. Y gwasanaeth iechyd sy'n darparu bron y cyfan o'r gofal sylfaenol a'r gofal brys yng Nghymru. Os yw cleifion yn dewis defnyddio'r sector annibynnol, maen nhw’n rhydd i wneud hynny, wrth gwrs.
I thank Llyr Gruffydd for the question. I want to see an NHS that can respond to need in a clinically timely way and that is available to all who choose to use it. The NHS provides almost all of the primary and emergency care provided in Wales. Where patients choose to use the independent sector, they are, of course, free to do so.
Diolch ichi am eich ateb. Dwi eisiau rhannu gyda chi brofiad etholwraig i fi. Mae hi'n nyrs ac mae hi'n dioddef â phroblem twnnel carpal ar ei dwy law. Mae hynny, wrth gwrs, yn achosi'r dwylo i chwyddo, mae e'n dod â phoen llosgi a phoen yn saethu lan y fraich at y penelin, ac mae hynny, wrth gwrs, gan mai nyrs deintyddol yw hi, yn cael effaith ar ei gallu hi i weithio. Mae e hefyd, wrth gwrs, yn cael effaith ar ansawdd bywyd a'i llesiant hi fel unigolyn. Nawr, ar ôl cael gwybod bod y rhestr aros, yn ôl ym mis Gorffennaf, yn 12 mis ar gyfer achosion os ydyn nhw'n frys, mi gafodd hi gadarnhad ym mis Medi ei bod hi bellach yn cael ei hystyried yn achos brys, ond bod y rhestr aros bellach yn ddwy flynedd o hyd. Nawr, mewn anobaith, mae hi wedi penderfynu bod gyda hi ddim dewis ond mynd i gael triniaeth breifat, ac er mwyn ariannu hynny, mae hi yn gorfod gwerthu ei thŷ. Nawr, allwch chi ein cyhuddo ni o fod yn besimists os ŷch chi eisiau, ond ydych chi'n credu ei bod hi'n dderbyniol bod rhywun yn gorfod troi at sefyllfa lle maen nhw'n gwerthu eu tŷ i gael mynediad at wasanaeth preifat sydd i fod ar gael ar y gwasanaeth iechyd gwladol? Ac onid yw hyn yn amlygu bod yna symud cynyddol at ddefnyddio gwasanaethau preifat, boed hynny'n fwriadol neu beidio, o dan eich Llywodraeth chi?
Thank you for that response. I want to share with you the experience of a constituent of mine who's a nurse and suffers with carpal tunnel syndrome on both hands. That causes the hands to swell, it brings a burning pain and shooting pain up the arms up to the elbows and, as she is a dental nurse, that has an impact on her ability to work. It also has an impact on her quality of life and well-being as an individual too. Now, having being told that the waiting list, back in July, was 12 months for emergency cases, she received confirmation in September that she is now considered an emergency case, but the waiting list is now two years long. Now, in despair, she's decided that she has no option but to access private treatment and, to fund that, she is having to sell her home. Now, you can accuse us of being pessimists if you choose, but do you think it's acceptable that somebody has to turn to a scenario where they have to sell their home to have access to a private service that should be available on the NHS? And doesn't this highlight the fact that there is an increasing move towards the use of private services, be that intentional or not, under your Government's leadership?
Wel, Llywydd, fel mae'r Aelod yn gwybod, mae'n amhosib i fi ymateb i achos ble dwi'n clywed am y manylion am y tro cyntaf yn y Siambr. Fel y dywedais i yn yr ateb gwreiddiol, dwi eisiau gweld gwasanaeth iechyd yma yng Nghymru ble mae'n gallu rhoi gwasanaethau i bobl mewn ffordd brydlon, ymhob agwedd o'r gwasanaeth.
The Member knows that it's impossible for me to respond to a case when I'm hearing the details for the first time in the Chamber. As I said in the original answer, I want to see an NHS in Wales that can provide services to people in a timely way, in every regard and in every part of the service.
And while it's very difficult to hear the sort of case that the Member has outlined this afternoon, it's still important to say that, even if you take the figures that are published by the private sector themselves—and, of course, they are there to make the case for their sector—but if you take their own figures on the use of the private sector in Wales, then, in planned care, 5 per cent of planned care in Wales is provided by the private sector; 95 per cent of it continues to be provided by the NHS. If you take into account the fact that half of operations in Wales are carried out as a result of emergency admission rather than planned admission, that falls to 2 per cent of people in Wales receiving their care through the private sector. And if you begin to take into account things like out-patient appointments, then actually, the fraction of care that is provided by the private sector in Wales falls to less than 1 per cent. So, while I'm always sorry to hear of anybody who has felt obliged to seek treatment outside the Welsh NHS, the global picture continues to show that people in Wales, quite rightly, are able to rely on the NHS to meet their needs, and that it does so for thousands and thousands and thousands of people across Wales every single week.
Ac er ei bod hi'n anodd iawn clywed y math o achos y mae'r Aelod wedi ei amlinellu'r prynhawn yma, mae'n dal yn bwysig dweud, hyd yn oed os cymerwch chi'r ffigyrau a gyhoeddir gan y sector preifat eu hunain—ac, wrth gwrs, maen nhw yno i gyflwyno'r achos dros eu sector—ond os cymerwch chi eu ffigurau eu hunain ar ddefnydd o'r sector preifat yng Nghymru, yna, mewn gofal wedi'i gynllunio, mae 5 y cant o ofal wedi'i gynllunio yng Nghymru yn cael ei ddarparu gan y sector preifat; mae 95 y cant ohono'n parhau i gael ei ddarparu gan y GIG. Os gymerwch chi i ystyriaeth y ffaith bod hanner y llawdriniaethau yng Nghymru yn cael eu cyflawni o ganlyniad i dderbyniad brys yn hytrach na derbyniad wedi'i gynllunio, mae hynny'n gostwng i 2 y cant o bobl yng Nghymru yn cael eu gofal drwy'r sector preifat. Ac os dechreuwch chi gymryd i ystyriaeth pethau fel apwyntiadau cleifion allanol, yna mewn gwirionedd, mae ffracsiwn y gofal sy'n cael ei ddarparu gan y sector preifat yng Nghymru yn gostwng i lai nag 1 y cant. Felly, er bod bob amser yn ddrwg gen i glywed am unrhyw un sydd wedi teimlo rheidrwydd i gael gafael ar driniaeth y tu allan i GIG Cymru, mae'r darlun cyffredinol yn parhau i ddangos bod pobl yng Nghymru, yn gwbl briodol, yn gallu dibynnu ar y GIG i ddiwallu eu hanghenion, a'i fod yn gwneud hynny i filoedd ar filoedd ar filoedd o bobl ledled Cymru bob un wythnos.
First Minister, what I've noted is that over the last 12 months in particular, more of my constituents are opting to go for private treatment because they have made that decision that they no longer want to wait on an NHS waiting list, often in pain. On one occasion, one constituent, I know, went into debt in order to pay for private treatment.
Now, the Health and Social Care Committee has heard quite a number of harrowing accounts of people waiting for private health care that has left them in serious debt. One person said this, and I quote: 'The NHS cancelled my scheduled surgery three times, even after my gynaecologist had emphasised how important it was that I have surgery urgently in order to preserve my bowel. Because of this, I paid over £15,000 to have two private surgeries that were essential for my health. This has made a huge impact on my finances and life plans'. My question is, First Minister: what is your advice to people who are on a waiting list, who have the ability to pay for private treatment, and are able to afford to do so? What is your advice to them, and what is your advice to people in the same situation who can't afford to pay but are considering going private, putting themselves into potential debt, because they're concerned about the pain that they're in?
Prif Weinidog, yr hyn yr wyf i wedi ei nodi yw bod mwy o fy etholwyr, dros y 12 mis diwethaf yn benodol, yn dewis mynd i gael triniaeth breifat, gan eu bod nhw wedi gwneud y penderfyniad hwnnw nad ydyn nhw eisiau aros ar restr aros GIG mwyach, yn aml mewn poen. Ar un achlysur, fe aeth un etholwr, rwy'n gwybod, i ddyled er mwyn talu am driniaeth breifat.
Nawr, mae'r Pwyllgor Iechyd a Gofal Cymdeithasol wedi clywed cryn nifer o hanesion torcalonnus pobl yn aros am ofal iechyd preifat sydd wedi eu gadael mewn dyled ddifrifol. Dywedodd un person hyn, ac rwy'n dyfynnu: 'Fe wnaeth y GIG ganslo fy llawdriniaeth a drefnwyd dair gwaith, hyd yn oed ar ôl i'm gynaecolegydd bwysleisio pa mor bwysig oedd hi fy mod i'n cael llawdriniaeth ar frys er mwyn cadw fy ngholuddyn. Oherwydd hyn, talais dros £15,000 i gael dwy lawdriniaeth breifat a oedd yn hanfodol ar gyfer fy iechyd. Mae hyn wedi cael effaith enfawr ar fy sefyllfa ariannol a fy nghynlluniau bywyd'. Fy nghwestiwn i yw, Prif Weinidog: beth yw eich cyngor i bobl sydd ar restr aros, sydd â'r gallu i dalu am driniaeth breifat, ac sy'n gallu fforddio gwneud hynny? Beth yw eich cyngor iddyn nhw, a beth yw eich cyngor i bobl yn yr un sefyllfa nad ydyn nhw'n gallu fforddio talu ond sy'n ystyried mynd yn breifat, rhoi eu hunain mewn dyled bosibl, gan eu bod nhw'n pryderu am y boen y maen nhw ynddo?
Well, my advice to them is to seek advice from their clinician and then to make an assessment that only they can make. There's no possible advice that either the Member or I can give to people standing here. They should get clinical advice, and then they should make their minds up.
Wel, fy nghyngor i iddyn nhw yw gofyn am gyngor gan eu clinigwr ac yna gwneud asesiad mai dim ond nhw sy'n gallu ei wneud. Nid oes unrhyw gyngor posibl y gall yr Aelod na minnau ei roi i bobl yn sefyll yma. Dylen nhw gael cyngor clinigol, ac yna dylen nhw wneud eu penderfyniad.
Good afternoon, First Minister. One area where people do not have a choice in relation to whether they go private or not is dental treatment. Getting a dentist in Wales, particularly in a rural area like many of us represent here, is almost impossible. Dentists are choosing, now, to go private. Now, whilst we have always, as adults, paid something towards our treatment, there are many adults who now cannot afford to get dental treatment. But even more concerning, children cannot get an NHS dentist. I'm sure that we would agree that that is an intolerable situation. So, my questions are: do we know how many children in Wales are waiting for an NHS dentist? And could I ask what the Welsh Government is planning to do about that? Diolch yn fawr iawn.
Prynhawn da, Prif Weinidog. Un maes lle nad oes gan bobl ddewis o ran a ydyn nhw'n mynd yn breifat ai peidio yw triniaeth ddeintyddol. Mae cael gafael ar ddeintydd yng Nghymru, yn enwedig mewn ardal wledig fel y mae nifer ohonom ni'n ei chynrychioli yma, bron yn amhosibl. Mae deintyddion bellach yn dewis troi'n breifat. Nawr, er ein bod ni erioed, fel oedolion, wedi talu rhywbeth tuag at ein triniaeth, ceir llawer o oedolion nad ydyn nhw'n gallu fforddio cael triniaeth ddeintyddol bellach. Ond yn fwy pryderus fyth, ni all plant gael gafael ar ddeintydd GIG. Rwy'n siŵr y byddem ni'n cytuno bod honno'n sefyllfa annioddefol. Felly fy nghwestiynau i yw: a ydym ni'n gwybod faint o blant yng Nghymru sy'n aros am ddeintydd GIG? Ac a gaf i ofyn beth mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu ei wneud am hynny? Diolch yn fawr iawn.
Wel, diolch am y cwestiwn, wrth gwrs.
Well, thank you for the question, of course.
In many ways, the core of the problem was set out in the question, which is that dentists are private businesses; they are contractors. They cannot be made to work for the NHS. And we have seen, to a very small extent, in fact, some dentists in Wales move out of the NHS and into private practice. What is the Welsh Government doing about it? Well, I've set this out on the floor a number of times, Llywydd. At the core of what we will do is to change the contract of dentists in the Welsh NHS, and we've done that since 1 April. The huge majority of dentists in Wales have opted for the new contract, and the new contract by itself will create some 126,000 additional NHS appointments here in Wales in the first year of that contract. In the Hywel Dda area, which is part of the area represented by the Member, that has already produced over 8,000 additional NHS appointments, and around half of those are for children. So, there are immediate steps that the Welsh Government has taken, in addition to the further investment that the Minister has made available to health boards for dental purposes this year.
In the longer run, the answer lies in reforming the nature of the profession, to liberalise the profession. We have dentists carrying out activity that you simply do not need somebody with the training and the seniority of a fully qualified dentist to carry out, but the profession has been slower than other parts of primary care to diversify so that there are other people trained and capable of carrying out some of the activities that are needed in dentistry, freeing up the time of the dentist—the most precious resource that we have—to do the things that only a dentist can do. And through the training body that we have, we are increasing the number of people being trained to be able to work alongside dentists to offer those sorts of treatments. The faster we can make that happen, the more treatments there will be and the more children will be able to receive NHS dentistry in the way that we would wish to have in Wales.
Mewn sawl ffordd, nodwyd craidd y broblem yn y cwestiwn, sef bod deintyddion yn fusnesau preifat; maen nhw'n gontractwyr. Ni ellir eu gorfodi i weithio i'r GIG. Ac rydym ni wedi gweld, i raddau bach iawn, mewn gwirionedd, rhai deintyddion yng Nghymru yn symud allan o'r GIG ac i bractis preifat. Beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud am y peth? Wel, rwyf i wedi rhannu hyn ar y llawr nifer o weithiau, Llywydd. Yn greiddiol i'r hyn y byddwn ni'n ei wneud yw newid contract deintyddion yn GIG Cymru, ac rydym ni wedi gwneud hynny ers 1 Ebrill. Mae'r mwyafrif helaeth o ddeintyddion yng Nghymru wedi dewis y cytundeb newydd, a bydd y cytundeb newydd ar ei ben ei hun yn creu tua 126,000 o apwyntiadau GIG ychwanegol yma yng Nghymru ym mlwyddyn gyntaf y contract hwnnw. Yn ardal Hywel Dda, sy'n rhan o'r ardal a gynrychiolir gan yr Aelod, mae hynny eisoes wedi cynhyrchu dros 8,000 o apwyntiadau GIG ychwanegol, ac mae tua hanner y rheini ar gyfer plant. Felly, mae camau uniongyrchol y mae Llywodraeth Cymru wedi eu cymryd, yn ogystal â'r buddsoddiad pellach y mae'r Gweinidog wedi ei wneud ar gael i fyrddau iechyd at ddibenion deintyddol eleni.
Yn y tymor hwy, yr ateb yw diwygio natur y proffesiwn, er mwyn rhyddfrydoli'r proffesiwn. Mae gennym ni ddeintyddion sy'n cyflawni gweithgareddau nad oes angen rhywun â hyfforddiant a lefel uchel uwch-ddeintydd sydd wedi cymhwyso'n llawn arnoch i'w cyflawni, ond mae'r proffesiwn wedi bod yn arafach na rhannau eraill o faes gofal sylfaenol i arallgyfeirio fel bod pobl eraill wedi'u hyfforddi ac sy'n gallu cyflawni rhai o'r gweithgareddau sydd eu hangen ym maes deintyddiaeth, gan ryddhau amser y deintydd—yr adnodd mwyaf gwerthfawr sydd gennym ni—i wneud y pethau y gall deintydd yn unig eu gwneud. A thrwy'r corff hyfforddi sydd gennym ni, rydym ni'n cynyddu nifer y bobl sy'n cael eu hyfforddi i allu gweithio ochr yn ochr â deintyddion i gynnig y mathau hynny o driniaethau. Y cyflymaf y gallwn ni wneud i hynny ddigwydd, y mwyaf o driniaethau fydd ar gael a'r mwyaf o blant fydd yn gallu derbyn deintyddiaeth GIG yn y ffordd y byddem ni'n dymuno ei weld yng Nghymru.
5. A wnaiff y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am y ddarpariaeth o dai cymdeithasol yng Nghymru? OQ58811
5. Will the First Minister provide an update on the provision of social housing in Wales? OQ58811
Llywydd, we're committed to delivering 20,000 new low-carbon homes for rent in the social sector and have allocated record levels of funding, including more than doubling Swansea's funding since 2020-21. The first statistical release demonstrating progress towards this target is expected early next year.
Llywydd, rydym ni wedi ymrwymo i ddarparu 20,000 o gartrefi carbon isel newydd i'w rhentu yn y sector cymdeithasol ac wedi clustnodi'r lefelau uchaf erioed o gyllid, gan gynnwys mwy na dyblu cyllid Abertawe ers 2020-21. Disgwylir y cyhoeddiad ystadegol cyntaf yn dangos cynnydd tuag at y targed hwn ddechrau'r flwyddyn nesaf.
I thank the First Minister for that response, but there is still a shortage of houses for rent and there's a serious problem with homelessness, including people who are inadequately housed. The only time that we have had, since the second world war, housing that reached the scale that we needed was between 1945 and 1979, when we had large-scale council house building across Wales. This was based upon councils borrowing over 60 years to build houses. This did not cost the Treasury any money, but was based upon the councils' ability to borrow and be able to pay back from the rents they received. How do we return to this method of funding council housing so that we can deal with the serious problem we have with inadequate housing and a shortage of housing?
Diolch i'r Prif Weinidog am yr ateb yna, ond ceir prinder tai i'w rhentu o hyd a cheir problem ddifrifol gyda digartrefedd, gan gynnwys pobl sydd mewn llety anaddas. Yr unig dro i ni gael, ers yr ail ryfel byd, tai a gyrhaeddodd y raddfa yr oedd ei hangen arnom ni oedd rhwng 1945 a 1979, pan gawsom ni ymgyrch adeiladu tai cyngor ar raddfa fawr ledled Cymru. Roedd hyn yn seiliedig ar gynghorau yn benthyg dros 60 mlynedd i adeiladu tai. Ni chostiodd hyn unrhyw arian i'r Trysorlys, ond roedd yn seiliedig ar allu'r cynghorau i fenthyg a gallu talu'n ôl o'r rhenti yr oedden nhw'n eu derbyn. Sut allwn ni ddychwelyd i'r dull hwn o ariannu tai cyngor fel y gallwn ni ymdrin â'r broblem ddifrifol sydd gennym ni gyda thai anaddas a phrinder tai?
Well, Llywydd, Mike Hedges reminds us of some important ways in which council house building was possible in the past on a bipartisan basis. People forget that Aneurin Bevan was the Minister for housing as well as the Minister for health, and he put more housing legislation on the statute book than he passed health legislation. And the housing Minister who presided over the largest number of council houses ever built was Harold Macmillan, in a Conservative Government. And that's because there was a bipartisan consensus as to how council housing was important and how it could be funded, and all that came to an end with the Thatcher Governments of the 1980s.
Here in Wales, we have been reversing a number of those inhibitions to building council housing in order to do as Mike Hedges has said, Llywydd, and that is to accelerate the ability of those councils that retain council house stock to add to the number of houses available for rent. So, the borrowing cap imposed on the Welsh housing revenue accounts during the Thatcher era was lifted, and that has removed the constraint over borrowing for council rebuilding. Councils are now able to borrow prudentially against the expected rental income from the houses that they will build. And while that still has to be prudential borrowing, it does mean that councils across Wales now have a source of funding of the sort that Mike Hedges referred to that will allow them to accelerate their own ability to build council housing in the future.
There are head winds in their way, however, Llywydd. A year ago, in June of last year, the Public Works Loan Board borrowing rate was 1 per cent. Today, as a result of the disastrous period of Liz Truss as Prime Minister, that borrowing rate stands at 4.2 per cent, and that inevitably means that, in a prudential borrowing system, the ability of councils to service the debt they take on to build council housing is becoming more challenging.
Wel, Llywydd, mae Mike Hedges yn ein hatgoffa o rai ffyrdd pwysig lle'r oedd adeiladu tai cyngor yn bosibl yn y gorffennol ar sail ddwybleidiol. Mae pobl yn anghofio mai Aneurin Bevan oedd y Gweinidog tai yn ogystal â'r Gweinidog iechyd, a rhoddodd fwy o ddeddfwriaeth tai ar y llyfr statud nag y gwnaeth basio deddfwriaeth iechyd. A'r Gweinidog tai a oruchwyliodd y nifer fwyaf o dai cyngor a adeiladwyd erioed oedd Harold Macmillan, mewn Llywodraeth Geidwadol. Ac mae hynny oherwydd bod consensws dwybleidiol ynglŷn â sut roedd tai cyngor yn bwysig a sut y gellid eu hariannu, a daeth hynny i gyd i ben gyda Llywodraethau Thatcher yn y 1980au.
Yma yng Nghymru, rydym ni wedi bod yn gwrthdroi nifer o'r rhwystrau hynny i adeiladu tai cyngor er mwyn gwneud fel y mae Mike Hedges wedi ei ddweud, Llywydd, sef cyflymu gallu'r cynghorau hynny sy'n cadw stoc tai cyngor i ychwanegu at nifer y tai sydd ar gael i'w rhentu. Felly, codwyd y cap benthyg a orfodwyd ar gyfrifon refeniw tai Cymru yn ystod cyfnod Thatcher, ac mae hynny wedi cael gwared ar y cyfyngiad ar fenthyg ar gyfer ailadeiladu gan y cyngor. Mae cynghorau bellach yn gallu benthyg yn ddarbodus yn erbyn yr incwm rhent disgwyliedig o'r tai y byddan nhw'n eu hadeiladu. A thra bod yn rhaid i hynny fod yn fenthyg darbodus o hyd, mae'n golygu bod gan gynghorau ledled Cymru ffynhonnell arian bellach o'r math y cyfeiriodd Mike Hedges ati a fydd yn caniatáu iddyn nhw gyflymu eu gallu eu hunain i adeiladu tai cyngor yn y dyfodol.
Fodd bynnag, mae gwyntoedd cryfion yn eu hwynebu, Llywydd. Flwyddyn yn ôl, ym mis Mehefin y llynedd, 1 y cant oedd cyfradd fenthyg y Bwrdd Benthyciadau Gwaith Cyhoeddus. Heddiw, o ganlyniad i gyfnod trychinebus Liz Truss fel Prif Weinidog y DU, 4.2 y cant yw'r gyfradd fenthyg honno, ac mae hynny'n golygu'n anochel, mewn system fenthyg ddarbodus, bod gallu cynghorau i wasanaethu'r ddyled y maen nhw'n mynd iddi i adeiladu tai cyngor yn dod yn fwy heriol.
Cwestiwn 6 [OQ58822] wedi'i dynnu yn ôl. Cwestiwn 7, Luke Fletcher.
Question 6 [OQ58822] is withdrawn. Question 7, Luke Fletcher.
7. Beth mae Llywodraeth Cymru'n ei wneud i sicrhau bod gan gymunedau ledled Cymru wasanaethau bancio hygyrch? OQ58850
7. What is the Welsh Government doing to ensure communities across Wales have accessible banking services? OQ58850
Llywydd, as I explained on the floor of the Senedd last week, responsibility for financial services, including banking, is not devolved to the Senedd. While the Welsh Government cannot, therefore, ensure banking availability, we are working with those who are able to do so. This includes provision of innovative services, such as shared banking hubs and our own plans for a community bank.
Llywydd, fel yr eglurais i ar lawr y Senedd yr wythnos diwethaf, nid yw'r cyfrifoldeb dros wasanaethau ariannol, gan gynnwys bancio, wedi'i ddatganoli i'r Senedd. Er na all Llywodraeth Cymru, felly, sicrhau bod banciau ar gael, rydym ni'n gweithio gyda'r rhai sy'n gallu gwneud hynny. Mae hyn yn cynnwys darparu gwasanaethau arloesol, fel hybiau bancio ar y cyd a'n cynlluniau ein hunain ar gyfer banc cymunedol.
Diolch, Prif Weinidog. The First Minister will be aware of the most recent spate of bank closure to hit Wales after HSBC announced last week that they'd be closing 12 branches from next April. One of the branches earmarked for closure is in Port Talbot. The announcement is another blow to constituents in my region, who, from west to east, are already being cut adrift by the closures. Gower, for example, now only has three of the big four UK banks, split between Gorseinon and Mumbles, whilst, to the east, in Ogmore, just one bank remains.
We have known about this problem for a long time. We know that the communities impacted hardest are in areas of high deprivation. The big banks enjoy massive profits, but simply don't care about their social responsibilities. As they continue to abandon our communities, will the Government accelerate the establishment of the Banc Cambria network?
Diolch, Prif Weinidog. Bydd y Prif Weinidog yn ymwybodol o'r gyfres ddiweddaraf o fanciau'n cau i daro Cymru wedi i HSBC gyhoeddi yr wythnos ddiwethaf y byddan nhw'n cau 12 o ganghennau o fis Ebrill nesaf. Mae un o'r canghennau sydd wedi'u clustnodi i gau ym Mhort Talbot. Mae'r cyhoeddiad yn ergyd arall i etholwyr yn fy rhanbarth i, sydd, o'r gorllewin i'r dwyrain, eisoes yn cael eu gadael ar ôl wrth i'r banciau gau. Erbyn hyn, dim ond tri o'r pedwar banc mawr yn y DU sydd gan Gŵyr, er enghraifft, wedi'u rhannu rhwng Gorseinon a'r Mwmbwls, ac i'r dwyrain, yn Ogwr, dim ond un banc sydd ar ôl.
Rydym ni wedi bod yn ymwybodol o'r broblem hon ers amser maith. Rydym ni'n gwybod bod y cymunedau sydd wedi'u heffeithio galetaf mewn ardaloedd o amddifadedd mawr. Mae'r banciau mawr yn mwynhau elw enfawr, ond dydyn nhw ddim yn poeni am eu cyfrifoldebau cymdeithasol. Wrth iddyn nhw barhau i gefnu ar ein cymunedau, a wnaiff y Llywodraeth gyflymu sefydlu rhwydwaith Banc Cambria?
Well, Llywydd, can I first of all agree with what Luke Fletcher said about the very disappointing announcement last week? I've long argued myself that we need something akin to the United States Community Reinvestment Act 1977, which would oblige banks, when they remove from communities that have supported them for decades and decades, that would oblige them to invest in those communities to make good the lack of services that their withdrawal inevitably leads to.
My colleague Vaughan Gething wrote to the Monmouthshire Building Society—which, as you know, is now a lead partner in our plans for a community bank—on 16 November, and there is to be a meeting early in the new year, involving the Minister for Economy and the Minister for Social Justice, with Monmouthshire Building Society and the voluntary group that originally proposed a community bank for Wales, to set out a route-map to the launch of that community bank. And we'd like it to happen as quickly as possible. The reasons for it not being as quick as we would like are just the technical ones, the challenging ones of licensing in the financial services area, and that is part, as the Member knows, of why we are working in partnership with the Monmouthshire Building Society, because it already has a number of those permissions in what is a tightly regulated sector.
As well as the community bank, Llywydd, of course, we work with credit unions to see where they can step in to provide services. We support post offices in the work they do, and we work with Link. So, it's a non-devolved service, but it is responsible for 243 locations for automatic cash-dispensing machines across Wales. And where banks pull out, there will be an obligation that Link will discharge, at least to make sure that people continue to have access to cash in those localities.
Wel, Llywydd, a gaf i gyntaf oll gytuno â'r hyn y dywedodd Luke Fletcher am y cyhoeddiad siomedig iawn yr wythnos diwethaf? Rwyf i wedi dadlau fy hun ers tro bod angen rhywbeth tebyg i Ddeddf Ail-fuddsoddi Cymunedol 1977 yr Unol Daleithiau, a fyddai'n gorfodi banciau, pan fyddan nhw'n gadael cymunedau sydd wedi'u cefnogi ers degawdau a degawdau, a fyddai'n eu gorfodi nhw i fuddsoddi yn y cymunedau hynny i wneud iawn am y diffyg gwasanaethau y mae eu hymadawiad yn anochel yn arwain ato.
Ysgrifennodd fy nghyd-Aelod, Vaughan Gething at y Monmouthshire Building Society—sydd, fel y gwyddoch chi, nawr yn brif bartner yn ein cynlluniau ar gyfer banc cymunedol—ar 16 Tachwedd, a bydd cyfarfod yn gynnar yn y flwyddyn newydd, yn cynnwys Gweinidog yr Economi a'r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol, gyda'r Monmouthshire Building Society a'r grŵp gwirfoddol a gynigiodd fanc cymunedol i Gymru yn wreiddiol, i osod llwybr i lansio'r banc cymunedol hwnnw. A hoffem ni iddo ddigwydd cyn gynted â phosibl. Nid yw'n digwydd mor gyflym ag yr hoffem ni oherwydd rhesymau technegol yn unig, y rhai heriol o drwyddedu yn y maes gwasanaethau ariannol, ac mae hynny'n rhan, fel y mae'r Aelod yn gwybod, o pam ein bod ni'n gweithio mewn partneriaeth â'r Monmouthshire Building Society, oherwydd bod eisoes ganddyn nhw nifer o'r caniatadau hynny mewn sector sy'n cael ei reoleiddio'n dynn.
Yn ogystal â'r banc cymunedol, Llywydd, wrth gwrs, rydym ni'n gweithio gydag undebau credyd i weld ble gallan nhw gamu i mewn i ddarparu gwasanaethau. Rydym ni'n cefnogi swyddfeydd post yn y gwaith y maen nhw'n ei wneud, ac rydym ni'n gweithio gyda Link. Felly, mae'n wasanaeth heb ei ddatganoli, ond mae'n gyfrifol am 243 o leoliadau ar gyfer peiriannau dosbarthu arian parod yn awtomatig ledled Cymru. A lle mae banciau'n gadael, bydd rhwymedigaeth y bydd Link yn cyflawni, o leiaf i wneud yn siŵr bod pobl yn dal i allu cael gafael ar arian parod yn yr ardaloedd hynny.
Ac yn olaf, cwestiwn 8, Samuel Kurtz.
And finally, question 8, Samuel Kurtz.
8. A wnaiff y Prif Weinidog amlinellu sut mae Llywodraeth Cymru'n hyrwyddo chwaraeon yng Nghymru? OQ58845
8. Will the First Minister outline how the Welsh Government is promoting sport in Wales? OQ58845
Llywydd, the health, social and economic value of sport is widely recognised, which is why we are investing more than £75 million over the next three years, through Sport Wales, to deliver on our shared aims and objectives.
Llywydd, caiff gwerth iechyd, cymdeithasol ac economaidd chwaraeon ei gydnabod yn eang, a dyna pam yr ydym ni'n buddsoddi mwy na £75 miliwn yn ystod y tair blynedd nesaf, drwy Chwaraeon Cymru, i gyflawni ein nodau a'n hamcanion cyffredin.
First Minister, yesterday a collective sigh of relief was felt across the men's professional game of rugby here in Wales, not due to Warren Gatland's return as Welsh head coach, but because a six-year framework for professional rugby in Wales was verbally agreed. On Sunday, the Welsh Rugby Players Association released a statement expressing concern as player well-being was being severely impacted by delays to a long-term agreement, with some Welsh players already signing for clubs outside of Wales to ensure some job security.
The financial state of rugby is in a perilous position. Across Offa's Dyke, we've seen both Wasps and Worcester placed into administration and cease trading. Parking to one side the governance structure of the Welsh Rugby Union, which Sam Warburton said was 'stuck in the Stone Age', rugby in Wales, both the community and professional game, is in a nervous position. Given the Welsh Government negotiated a £20 million loan to Wales's four regions, what is the Welsh Government doing to ensure that repaying these loans won't leave some of Wales's regions going the way of either Wasps or Worcester?
Prif Weinidog, ddoe, cafodd ochenaid o ryddhad ar y cyd ei theimlo ledled gêm broffesiynol rygbi dynion yma yng Nghymru, nid oherwydd dychweliad Warren Gatland fel prif hyfforddwr Cymru, ond oherwydd bod fframwaith chwe blynedd ar gyfer rygbi proffesiynol yng Nghymru wedi'i gytuno ar lafar. Ddydd Sul fe ryddhaodd Cymdeithas Chwaraewyr Rygbi Cymru ddatganiad yn mynegi pryder gan fod lles chwaraewyr yn cael ei effeithio'n ddifrifol gan yr oedi o ran cytundeb hirdymor, a rhai o chwaraewyr Cymru eisoes yn llofnodi i glybiau y tu allan i Gymru er mwyn sicrhau rhywfaint o ddiogelwch swydd.
Mae cyflwr ariannol rygbi mewn sefyllfa beryglus. Y tu hwnt i Glawdd Offa, rydym ni wedi gweld Wasps a Chaerwrangon yn cael eu rhoi yn nwylo'r gweinyddwyr ac yn rhoi'r gorau i fasnachu. Gan roi i'r naill ochr strwythur llywodraethu Undeb Rygbi Cymru, y dywedodd Sam Warburton ei fod yn 'sownd yn Oes y Cerrig', mae rygbi yng Nghymru, y gêm gymunedol a phroffesiynol, mewn sefyllfa anniddig. O ystyried bod Llywodraeth Cymru wedi trafod benthyciad o £20 miliwn i bedwar rhanbarth Cymru, beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i sicrhau na fydd ad-dalu'r benthyciadau yma'n gadael rhai o ranbarthau Cymru yn mynd yr un ffordd â naill ai Wasps neu Gaerwrangon?
Llywydd, just to be clear, for accuracy, the loan of the Welsh Government was £18 million, and it was with the Welsh Rugby Union, not with the regions. The way that the money is used is for the Welsh Rugby Union to determine, and they are responsible for making sure that the loan repayments are made. It was a matter of serious debate within the Welsh Government as to whether or not it was legitimate for us to step in to allow the WRU to buy out the loan that they previously had with Nat West. In the end, the decision to do so was motivated by much of what Sam Kurtz has said here this afternoon—the importance of the game here in Wales and our commitment to sustaining it.
But the need for reform in the game itself is real, and the Government cannot be a banker of last resort that is used to prevent the game from carrying out the necessary actions that it itself has to undertake and for which it is responsible. Now, I welcome the appointment of Ieuan Evans as the new chair of the WRU. The Welsh Government is always happy to work alongside the union and to be helpful to them where we can. But that cannot be a reason for them stepping aside from some of the very serious thinking that the game has to do. And that isn't just structural, Llywydd, and it isn't even in the relationship between the regions and the union and so on, but it's in things like head injuries, the future of the game, making sure it's attractive for young people to want to play it. The game has some very serious issues in front of it. We are there to support them where we can, and the £18 million was a very serious sign of that support. That cannot excuse the game from the serious work that it itself needs to carry out.
Llywydd, dim ond i fod yn glir, er mwyn cywirdeb, £18 miliwn oedd benthyciad Llywodraeth Cymru, ac roedd gyda Undeb Rygbi Cymru, nid gyda'r rhanbarthau. Mae'r ffordd y mae'r arian yn cael ei ddefnyddio yn benderfyniad i Undeb Rygbi Cymru, a nhw sy'n gyfrifol am wneud yn siŵr bod ad-daliadau'r benthyciad yn cael eu gwneud. Roedd yn destun trafod dwys o fewn Llywodraeth Cymru ynghylch a oedd yn gyfreithlon ai peidio i ni gamu i mewn i ganiatáu i URC dalu'r benthyciad a oedd ganddyn nhw gynt gyda Nat West. Yn y diwedd, cafodd y penderfyniad i wneud hynny ei ysgogi gan lawer o'r hyn y mae Sam Kurtz wedi'i ddweud yma y prynhawn yma—pwysigrwydd y gêm yma yng Nghymru a'n hymrwymiad i'w chynnal.
Ond mae'r angen i ddiwygio'r gêm ei hun yn wirioneddol, ac ni all y Llywodraeth fod yn fancwr dewis olaf sy'n cael ei ddefnyddio i atal y gêm rhag cyflawni'r camau angenrheidiol y mae'n rhaid iddi hi ei hun ymgymryd â nhw ac y mae'n gyfrifol amdanyn nhw. Nawr, rwy'n croesawu penodiad Ieuan Evans fel cadeirydd newydd Undeb Rygbi Cymru. Mae Llywodraeth Cymru bob amser yn hapus i weithio ochr yn ochr â'r undeb ac i fod o gymorth iddyn nhw lle gallwn ni. Ond ni all hynny fod yn rheswm iddyn nhw gamu i ffwrdd o'r meddwl dwys iawn y mae'n rhaid i'r gêm ei wneud. Ac nid dim ond yn strwythurol yw hynny, Llywydd, ac nid yw hyd yn oed yn ymwneud â'r berthynas rhwng y rhanbarthau a'r undeb ac yn y blaen, ond mae'n ymwneud â phethau fel anafiadau i'r pen, dyfodol y gêm, sicrhau ei bod yn ddeniadol i bobl ifanc fel eu bod eisiau ei chwarae. Mae gan y gêm broblemau difrifol iawn o'i blaen. Rydym ni yno i'w cefnogi lle gallwn ni, ac roedd y £18 miliwn yn arwydd difrifol iawn o'r gefnogaeth honno. Ni all hynny esgusodi'r gêm o'r gwaith difrifol y mae angen iddi ei hun ei gyflawni.
Diolch i'r Prif Weinidog.
Thank you, First Minister.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r datganiad a chyhoeddiad busnes. Dwi'n galw ar y Trefnydd i wneud y datganiad hwnnw—Lesley Griffiths.
The next item is thee business statement and announcement. I call on the Trefnydd to make the statement—Lesley Griffiths.
Diolch, Llywydd. There are two additions to today's agenda. Later this afternoon, the Deputy Minister for Climate Change will make a statement on bus reform. And secondly, I know you've now given permission for Stage 4 of the Environmental Protection (Single-use Plastic Products) (Wales) Bill to be moved after completion of Stage 3 later today. Draft business for the next three sitting weeks is set out on the business statement and announcement, which can be found amongst the meeting papers available to Members electronically.
Diolch, Llywydd. Mae dau ychwanegiad at yr agenda heddiw. Yn ddiweddarach y prynhawn yma, bydd y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd yn gwneud datganiad ar ddiwygio bysiau. Ac yn ail, rwy'n gwybod eich bod nawr wedi rhoi caniatâd i Gyfnod 4 o'r Bil Diogelu'r Amgylchedd (Cynhyrchion Plastig Untro) (Cymru) gael ei gynnig ar ôl cwblhau Cyfnod 3 yn ddiweddarach heddiw. Mae busnes drafft ar gyfer y tair wythnos eistedd nesaf wedi'i nodi ar y datganiad busnes a'r cyhoeddiad, sydd i'w weld ymhlith y papurau cyfarfod sydd ar gael i'r Aelodau yn electronig.
Could I ask for an urgent statement from the Deputy Minister for Climate Change, with responsibility for transport, as to why many of my constituents, and the public of the north Wales coast, were left stranded at Chester railway station on Saturday night, as they couldn't access the 21:40 service from Chester to Holyhead, as the train only had two carriages? Now, in the run-up to Christmas, many people from north Wales enjoy a trip to Chester to go shopping, enjoy going out for dinner and drinks with friends and colleagues at this time of year. So, could I have a statement from the Deputy Minister for Climate Change as to why this happened and why there were only two carriages on the line that night, leaving my constituents stranded and needing to pay in excess of £100 for a taxi back to some of their communities in north Wales? So, can the Deputy Minister please reassure my constituents and the people of north Wales that adequate train services are in place for people to go about their daily business? Thank you.
A gaf i ofyn am ddatganiad brys gan y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd, sydd â'r cyfrifoldeb dros drafnidiaeth, ynglŷn â pham roedd llawer o fy etholwyr, a chyhoedd arfordir y gogledd, wedi mynd eu gadael yng ngorsaf reilffordd Caer nos Sadwrn, gan nad oedd modd iddyn nhw ddefnyddio'r gwasanaeth 21:40 o Gaer i Gaergybi, gan mai dim ond dau gerbyd oedd ar y trên? Erbyn hyn, yn y cyfnod cyn y Nadolig, mae llawer o bobl o'r gogledd yn mwynhau taith i Gaer i fynd i siopa, mwynhau mynd allan am swper a diodydd gyda ffrindiau a chydweithwyr yr adeg hon o'r flwyddyn. Felly, a gawn ni ddatganiad gan y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd ynghylch pam ddigwyddodd hyn a pham mai dim ond dau gerbyd oedd ar y lein y noson honno, gan adael fy etholwyr ac angen talu dros £100 am dacsi yn ôl i rai o'u cymunedau yn y gogledd ? Felly, a all y Dirprwy Weinidog dawelu meddyliau fy etholwyr a phobl y gogledd fod gwasanaethau trên digonol ar waith i bobl allu cyflawni eu busnes bob dydd? Diolch.
The issue that you refer to really is an operational matter for Transport for Wales, and I would urge you to write to the chief executive.
Mae'r mater yr ydych chi'n cyfeirio ato mewn gwirionedd yn fater gweithredol i Trafnidiaeth Cymru, a byddwn yn eich annog chi i ysgrifennu at y prif weithredwr.
I'd request a statement, please, outlining what extra support will be available to households that are really struggling with the cost-of-living crisis. We talk about the cost-of-living crisis so often I think the phrase has become normalised, but there will actually be thousands and thousands of people who genuinely don't know how they're going to get through the winter, if they're going to get through. And for some households, rising energy costs will be felt even more acutely—disabled people or people with complex needs require more heating and electricity, not just to be comfortable but as a basic function. If someone is incontinent, their household will need to use the washing machine and the tumble dryer sometimes multiple times a day. If someone has Alzheimer's, they'll get cold more quickly. Telling people in those situations that they just need to put on an extra layer just won't work. There are people living in our communities who won't just be facing the winter months with worry but with absolute and acute dread. I know that a lot of this is reserved to Westminster, so can a statement please set out if these issues are being raised with urgency with the UK Government? Thank you.
Rwy'n gofyn am ddatganiad, os gwelwch yn dda, yn amlinellu pa gymorth ychwanegol fydd ar gael i aelwydydd sy'n ei chael hi'n anodd iawn gyda'r argyfwng costau byw. Rydym ni'n sôn am yr argyfwng costau byw mor aml rwy'n meddwl bod yr ymadrodd wedi cael ei normaleiddio, ond mewn gwirionedd bydd miloedd ar filoedd o bobl nad ydyn nhw wir yn gwybod sut maen nhw'n mynd i oroesi'r gaeaf, os ydyn nhw'n mynd i'w oroesi. Ac i rai aelwydydd, bydd costau ynni cynyddol yn cael eu teimlo hyd yn oed yn fwy dwys—mae angen mwy o wres a thrydan ar bobl anabl neu bobl ag anghenion cymhleth, nid yn unig i fod yn gyfforddus ond fel gweithrediad sylfaenol. Os yw rhywun yn anymataliol, bydd angen i'w aelwyd ddefnyddio'r peiriant golchi a'r peiriant sychu dillad weithiau sawl gwaith y dydd. Os oes gan rywun Alzheimer's, byddan nhw'n oeri'n gyflymach. Ni fydd dweud wrth bobl yn y sefyllfaoedd hynny bod ond angen iddyn nhw wisgo haen ychwanegol yn gweithio. Mae yna bobl sy'n byw yn ein cymunedau na fydd ond yn wynebu misoedd y gaeaf gyda phryder ond gyda dychryn llwyr ac enbyd. Rwy'n gwybod bod llawer o hyn wedi'i gadw yn ôl i San Steffan, felly oes modd i ddatganiad nodi os yw'r materion hyn yn cael eu codi ar frys gyda Llywodraeth y DU? Diolch.
Thank you. I absolutely accept what you're saying about the phrase 'cost-of-living crisis' and how it's just become part of our language, really, over the past few months. I was speaking with the Minister for Social Justice this morning. I know she's making urgent representations to the UK Government, and I'm sure she'll be very happy to update Members when those discussions have—. Well, they're not going to conclude, are they; I think they will certainly carry on over the winter and into the new year. But I know one thing that she is very keen to do, and she's having meetings around this, is around the standing charges for energy. Particularly, one of the areas she's looking at—and it's something that Mike Hedges, who's in the Chamber, has certainly been lobbying her on, I know, very strongly—is around the standing charges if energy hasn't been used on that particular day, for instance. So, I'm sure when—. There are a lot of conversations going on bilaterally with the UK Government and the Minister for Social Justice. I'm sure she'll be very happy to update us in due course.
Diolch. Rwy'n derbyn yn llwyr yr hyn yr ydych chi'n ei ddweud am yr ymadrodd 'argyfwng costau byw' a sut mae wedi dod yn rhan o'n hiaith ni, mewn gwirionedd, yn ystod y misoedd diwethaf. Roeddwn i'n siarad â'r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol y bore 'ma. Rwy'n gwybod ei bod hi'n cyflwyno sylwadau brys i Lywodraeth y DU, ac rwy'n siŵr y bydd hi'n hapus iawn i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau pan fydd y trafodaethau hynny—. Wel, dydyn nhw ddim yn mynd i ddod i ben, ydyn nhw; rwy'n credu y byddan nhw'n sicr yn parhau dros y gaeaf ac i mewn i'r flwyddyn newydd. Ond rwy'n gwybod un peth y mae hi'n awyddus iawn i'w wneud, ac mae hi'n cael cyfarfodydd ynghylch hyn, ynghylch y taliadau sefydlog am ynni. Yn benodol, un o'r meysydd y mae hi'n ei ystyried—ac mae'n rhywbeth y mae Mike Hedges, sydd yn y Siambr, yn sicr wedi bod yn ei lobïo hi arno, rwy'n gwybod, yn gryf iawn—yw ynghylch taliadau sefydlog os nad yw ynni wedi cael ei ddefnyddio ar y diwrnod penodol hwnnw, er enghraifft. Felly, rwy'n siŵr pan—. Mae yna lawer o sgyrsiau yn digwydd yn ddwy ochrog gyda Llywodraeth y DU a'r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol. Rwy'n siŵr y bydd hi'n hapus iawn i roi'r wybodaeth diweddaraf i ni maes o law.
Trefnydd, could I ask for an urgent statement from the Minister for health regarding the situation concerning group A streptococcus, particularly in schools? The situation is very serious indeed and there are reports in the media now that antibiotics could be used as a preventative measure to protect children from more serious conditions, including scarlet fever and invasive group A streptococcus. Public Health Wales state that, in most cases, strep A causes scarlet fever. Scarlet fever is highly contagious, and parents are therefore advised to seek guidance from their GPs. There is a real risk that GPs could be overwhelmed at a very busy time of the year as it is. So, a statement, an urgent statement, from the Minister of health would be very welcome.
Can I also ask for a statement on the status of the advanced technology research centre? This is a project that Welsh Government has been working on for some five years. It would be the sibling facility for the advanced manufacturing research centre, which has been an incredible success. I understand the UK Government has allocated £10 million in capital towards the cost of establishing the ATRC. I'd be very grateful if we could have a statement on the status of that project and confirmation, if possible, in the budget next week that funding will be made available for it to be created in the next financial year. Diolch.
Trefnydd, a gaf i ofyn am ddatganiad brys gan y Gweinidog iechyd ynglŷn â'r sefyllfa ynghylch streptococcus grŵp A, yn enwedig mewn ysgolion? Mae'r sefyllfa'n ddifrifol iawn yn wir ac mae adroddiadau yn y cyfryngau nawr y byddai modd defnyddio gwrthfiotigau fel mesur ataliol i amddiffyn plant rhag cyflyrau mwy difrifol, gan gynnwys y dwymyn goch a streptococcus ymledol grŵp A. Mae Iechyd Cyhoeddus Cymru yn dweud bod Strep A, yn y rhan fwyaf o achosion, yn achosi'r dwymyn goch. Mae'r dwymyn goch yn heintus iawn, ac felly mae rhieni'n cael eu cynghori i ofyn am arweiniad gan eu meddygon teulu. Mae perygl gwirioneddol y gallai meddygon teulu gael eu llethu ar adeg prysur iawn o'r flwyddyn fel y mae. Felly, byddai croeso mawr i ddatganiad, datganiad brys, gan y Gweinidog iechyd.
A gaf i ofyn hefyd am ddatganiad am statws y ganolfan ymchwil technoleg uwch? Mae hwn yn brosiect mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn gweithio arno ers rhyw bum mlynedd. Dyma fyddai'r chwaer gyfleuster ar gyfer y ganolfan ymchwil gweithgynhyrchu uwch, sydd wedi bod yn llwyddiant anhygoel. Rwy'n deall bod Llywodraeth y DU wedi dyrannu £10 miliwn mewn cyfalaf tuag at y gost o sefydlu'r ganolfan ymchwil technoleg uwch. Byddwn i'n ddiolchgar iawn pe gallem gael datganiad am statws y prosiect hwnnw a chadarnhad, os yn bosibl, yn y gyllideb yr wythnos nesaf y bydd cyllid ar gael iddi gael ei chreu yn ystod y flwyddyn ariannol nesaf. Diolch.
Diolch. The Minister for Health and Social Services will be making a statement as soon as possible around the strep A situation. We are certainly seeing a higher number of cases of strep A bacterial infection this year compared to recent years, and unfortunately we have seen the tragic outcomes in recent weeks, and our thoughts and condolences go out to all the families and all those impacted by these tragic deaths. You mentioned Public Health Wales, and they're leading the response here in Wales. They're working very closely with our health boards, our local authorities and schools and parents and GPs. As you say, there is information on their website, but the Minister for Health and Social Services will be making a statement, hopefully later on this afternoon.
In relation to the ATRC, we are currently progressing with the design and the master planning of the ATRC site. We've identified an appropriate operator and currently estimating planning submissions to be made in the summer of next year, so 2023, shows that the facility would be operational in spring 2025.FootnoteLink We very much welcome the £10 million commitment that the Chancellor announced in the autumn statement to support its development.
Diolch. Bydd y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol yn gwneud datganiad cyn gynted â phosibl o amgylch sefyllfa strep A. Yn sicr, rydym ni'n mynd i weld nifer uwch o achosion o heintiau strep A bacterol eleni o'i gymharu â'r blynyddoedd diwethaf, ac yn anffodus rydym ni wedi gweld y canlyniadau trasig yn ystod yr wythnosau diwethaf, ac mae ein meddyliau a'n cydymdeimlad yn mynd i'r holl deuluoedd a phawb a gafodd eu heffeithio gan y marwolaethau trasig hyn. Gwnaethoch chi sôn am Iechyd Cyhoeddus Cymru, ac maen nhw'n arwain yr ymateb yma yng Nghymru. Maen nhw'n gweithio'n agos iawn gyda'n byrddau iechyd, ein hawdurdodau lleol a'n hysgolion a'n rhieni a'n meddygon teulu. Fel y dywedwch chi, mae gwybodaeth ar eu gwefan, ond bydd y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol yn gwneud datganiad, gobeithio yn ddiweddarach y prynhawn yma.
O ran y ganolfan ymchwil technoleg uwch, rydym ni'n symud ymlaen ar hyn o bryd gyda dylunio ac uwchgynllunio safle'r ganolfan ymchwil technoleg uwch. Rydym ni wedi nodi gweithredwr priodol ac ar hyn o bryd yn rhagweld cyflwyno cais am ganiatâd cynllunio yn cael ei wneud yn yr haf y flwyddyn nesaf, felly 2023, er mwyn i'r cyfleuster fod yn weithredol yng ngwanwyn 2025.FootnoteLink Rydym ni'n croesawu yn fawr iawn yr ymrwymiad o £10 miliwn a gyhoeddodd y Canghellor yn natganiad yr hydref i gefnogi ei datblygiad.
Minister, please may I request a statement from the Minister of health in relation to the fracture liaison service here in Wales? Osteoporosis—we often hear about it here in Chamber—which can cause bones to break from a cough or even so much as a hug from the grandchildren, affects more than 180,000 people in Wales and costs the UK health service a huge £4.6 billion a year. Tragically, as many people die from fracture-related causes as from lung cancer or, in fact, diabetes. However, a fracture liaison service can help transform the quality of life for older people in Wales and unlock some serious savings for our NHS. As it stands, only 66 per cent of people in Wales aged over 50 have access to a FLS, compared to 100 per cent of people in Scotland and Northern Ireland. This means that thousands of people in areas without coverage are having fractures fixed up and forgotten about without their underlying osteoporosis being diagnosed and treated, and I'd like to know, obviously—. Where FLSs are already in place, there is widespread underperformance with patient identification, monitoring and follow-ups. Extending services and raising the quality can free up 73,000 acute hospital beds and 16,500 rehabilitation bed days, estimated to be taken up by hip fracture patients over the next five years, as well as deliver huge savings, which I mentioned. So, a modest £2 million annual investment in raising the number and quality of fracture liaison services to cover everyone over 50 would deliver a £36 million return over five years. We have a real opportunity, Minister, here to improve the lives of thousands of people across Wales, and such savings, I'm sure, will be welcomed by the Welsh Government. Therefore, a statement from the health Minister about investing in this particular service would be greatly appreciated.
Gweinidog, os gwelwch yn dda a gaf i ofyn am ddatganiad gan y Gweinidog Iechyd am y gwasanaeth cyswllt toresgyrn yma yng Nghymru? Mae osteoporosis—rydym ni'n aml yn clywed amdano yma yn y Siambr—sy'n gallu achosi esgyrn i dorri drwy beswch neu hyd yn oed drwy gofleidio'r wyrion, yn effeithio ar fwy na 180,000 o bobl yng Nghymru ac yn costio £4.6 biliwn y flwyddyn i wasanaeth iechyd y DU. Yn drasig, mae cymaint o bobl yn marw o achosion sy'n gysylltiedig â thoresgyrn â chanser yr ysgyfaint neu, mewn gwirionedd, diabetes. Fodd bynnag, gall gwasanaeth cyswllt toresgyrn helpu i drawsnewid ansawdd bywyd pobl hŷn yng Nghymru a datgloi rhai arbedion sylweddol i'n GIG. Fel y mae, dim ond 66 y cant o bobl yng Nghymru dros 50 oed sy'n cael y cyfle i fanteisio ar wasanaeth cyswllt toresgyrn, o'i gymharu â 100 y cant o bobl yn yr Alban a Gogledd Iwerddon. Mae hyn yn golygu bod miloedd o bobl mewn ardaloedd heb wasanaeth yn cael toriadau wedi'u cywiro ac yna'n anghofio amdanyn nhw heb i'w osteoporosis sylfaenol gael diagnosis a thriniaeth, a hoffwn i wybod, yn amlwg—. Lle mae gwasanaeth cyswllt toresgyrn eisoes ar waith, mae tanberfformio eang o ran nodi a monitro cleifion a gwaith dilynol. Gall ymestyn gwasanaethau a chodi'r ansawdd ryddhau 73,000 o welyau ysbyty acíwt a 16,500 o ddiwrnodau gwely adsefydlu, yr amcangyfrifir eu bod yn cael eu cymryd gan gleifion sydd wedi torri clun yn ystod y pum mlynedd nesaf, yn ogystal â darparu arbedion enfawr, y soniais i amdanyn nhw. Felly, byddai buddsoddiad blynyddol cymedrol o £2 filiwn wrth godi nifer ac ansawdd y gwasanaethau cyswllt toresgyrn i gynnwys pawb dros 50 yn sicrhau budd o £36 miliwn dros bum mlynedd. Mae wir gennym ni gyfle yma, Gweinidog, i wella bywydau miloedd o bobl ledled Cymru, ac fe fydd arbedion o'r fath, rwy'n siŵr, yn cael eu croesawu gan Lywodraeth Cymru. Felly, byddai datganiad gan y Gweinidog iechyd am fuddsoddi yn y gwasanaeth penodol hwn yn cael ei werthfawrogi'n fawr.
Thank you. I think you raise a really important point. Osteoporosis affects many of us and many of our constituents, and I will certainly ask the Minister for Health and Social Services to come forward with a written statement.
Diolch. Rwy'n credu eich bod chi'n codi pwynt pwysig iawn. Mae osteoporosis yn effeithio ar lawer ohonom ni a llawer o'n hetholwyr, ac yn sicr fe wnaf i ofyn i'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol gyflwyno datganiad ysgrifenedig.
Trefnydd, I want to highlight the need for a Government statement by raising the matter of the nursery at Caerphilly Children's Centre, which is left on the brink due to a lack of financial commitment and engagement from the Labour-run Caerphilly County Borough Council. The centre has been providing an incredible service for children with disabilities, developmental delay and additional needs for three decades. To continue to operate, the nursery needs a service level agreement from the local authority, as they cannot apply for larger long-term grant funding without such a financial commitment in place. The centre has been requesting an agreement for the last five years. I've also heard that requests for a meeting on this matter have not been answered or acknowledged by the council in the last year. The situation is now critical, and they face issuing redundancy notices to staff at the end of December unless something changes. Are you disappointed that your party colleagues in Caerphilly are jeopardising the health and mental well-being of the most vulnerable with a lack of engagement and lack of financial commitment? But, for this Government, can we have a statement on the provision for children with disabilities, developmental delay and additional needs in Wales and the need to protect these services?
Trefnydd, rwyf i eisiau tynnu sylw at yr angen am ddatganiad gan y Llywodraeth drwy godi mater y feithrinfa yng Nghanolfan Plant Caerffili, sydd wedi'i gadael ar y dibyn oherwydd diffyg ymrwymiad ariannol ac ymgysylltu gan Gyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili, sy'n cael ei weithredu gan Lafur. Mae'r ganolfan wedi bod yn darparu gwasanaeth anhygoel i blant ag anableddau, oedi mewn datblygiad ac anghenion ychwanegol ers tri degawd. Er mwyn parhau i weithredu, mae angen cytundeb lefel gwasanaeth ar y feithrinfa gan yr awdurdod lleol, gan na allan nhw wneud cais am gyllid grant tymor hir mwy heb fod ymrwymiad ariannol o'r fath yn ei le. Mae'r ganolfan wedi bod yn gofyn am gytundeb ers pum mlynedd. Rwyf i hefyd wedi clywed nad yw ceisiadau am gyfarfod ar y mater hwn wedi cael eu hateb na'u cydnabod gan y cyngor yn ystod y flwyddyn ddiwethaf. Mae'r sefyllfa nawr yn argyfyngus, ac maen nhw'n wynebu cyflwyno rhybuddion diswyddo i staff ddiwedd Rhagfyr oni bai bod rhywbeth yn newid. Ydych chi'n siomedig bod eich cydweithwyr yn eich plaid yng Nghaerffili yn peryglu iechyd a lles meddyliol y rhai mwyaf agored i niwed drwy ddiffyg ymgysylltiad a diffyg ymrwymiad ariannol? Ond, o ran y Llywodraeth hon, a gawn ni ddatganiad am y ddarpariaeth i blant ag anableddau, oedi mewn datblygiad ac anghenion ychwanegol yng Nghymru a'r angen i amddiffyn y gwasanaethau hyn?
Well, I'm not aware of the issue you raise around the nursery. I do think it would be better to correspond directly with Caerphilly County Borough Council on this occasion.
Wel, dydw i ddim yn ymwybodol o'r mater yr ydych chi'n ei godi ynghylch y feithrinfa. Rwy'n credu y byddai'n well gohebu'n uniongyrchol â Chyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili y tro hwn.
Minister, there is now a growing campaign in Wales, led by five animal welfare charities, calling for a ban on greyhound racing. Dogs Trust, Blue Cross, Greyhound Rescue Wales, Hope Rescue and the RSPCA collectively believe that greyhound racing causes cruelty and appalling suffering to the dogs. Can the Minister ensure a written statement confirming the position of the Welsh Government on greyhound racing, whether they have met with these five organisations, and what steps they might take to address this vital issue of animal welfare? Thank you.
Gweinidog, mae ymgyrch gynyddol yng Nghymru nawr, dan arweiniad pum elusen lles anifeiliaid, yn galw am wahardd rasio milgwn. Mae'r Dogs Trust, Blue Cross, Greyhound Rescue Wales, Hope Rescue a'r RSPCA yn credu ar y cyd fod rasio milgwn yn achosi dioddefaint creulon ac echrydus i'r cŵn. A wnaiff y Gweinidog sicrhau datganiad ysgrifenedig yn cadarnhau sefyllfa Llywodraeth Cymru ar rasio milgwn, os ydyn nhw wedi cwrdd â'r pum sefydliad hyn, a pha gamau y gallen nhw eu cymryd i fynd i'r afael â'r mater o les anifeiliaid hanfodol hwn? Diolch.
Thank you. Well, obviously, this falls within my portfolio, and I am very keen to address the many concerns that have been raised with me around greyhound racing. As you will be aware, the Petitions Committee has had a significant petition, and I'm awaiting the outcome of that, as well as obviously having this as part of our animal welfare plan—that is a five-year plan that I published, which will cover the whole five years of this term of government—but this is something obviously within the programme for government commitment. I have met with some of the organisations that you refer to, and I've certainly received a significant amount of correspondence on the issue. But I think the next thing will be to look at the petition, if that comes forward, obviously, for a debate here in the Senedd, and also my officials are working on looking at whether a consultation is required, which I think it would be, to look at the future of greyhound racing.
Diolch. Wel, yn amlwg, mae hyn yn dod o fewn fy mhortffolio i, ac rwy'n awyddus iawn i ymdrin â'r pryderon lawer sydd wedi'u codi gyda mi ynghylch rasio milgwn. Fel y byddwch chi'n ymwybodol, mae'r Pwyllgor Deisebau wedi cael deiseb sylweddol, ac rwy'n aros am ganlyniad hynny, yn ogystal â bod â hyn yn amlwg yn rhan o'n cynllun lles anifeiliaid—mae hwnnw'n gynllun pum mlynedd yr wyf i'n ei gyhoeddi, a fydd yn cynnwys pum mlynedd gyfan y tymor hwn o lywodraeth—ond yn amlwg mae hyn yn rhywbeth o fewn ymrwymiad y rhaglen lywodraethu. Rwyf i wedi cyfarfod â rhai o'r sefydliadau yr ydych chi'n cyfeirio atynt, ac yn sicr rwyf i wedi derbyn cryn dipyn o ohebiaeth ar y mater. Ond rwy'n credu mai'r peth nesaf fydd edrych ar y ddeiseb, os daw honno ymlaen, yn amlwg, ar gyfer dadl yma yn y Senedd, a hefyd mae fy swyddogion yn gweithio ar ystyried a oes angen ymgynghoriad, a fyddai, yn fy marn i, i ystyried dyfodol rasio milgwn.
Tempting as it would be to follow up that question from Altaf Hussain—thank you so much—I'm focusing on something else today, and good afternoon, Trefnydd. Can I request a statement, please, from the Minister for Health and Social Services with regard to the strike ballot by Welsh ambulance service workers? We know that nobody takes strike action lightly, least of all those who are in our health service, and it just shows how desperate health workers are. They have voted to strike in December, which does also coincide with the nurses' strike as well in December. So, could I ask for a statement from the Minister about what urgent action the Welsh Government will be taking to ensure that workers are supported, that negotiations are in place and that emergency cover is sufficient during what we know will be one of the NHS's busiest period? Diolch yn fawr iawn.
Er ei bod yn demtasiwn i mi ychwanegu at y cwestiwn hwnnw gan Altaf Hussain—diolch o galon—rwy'n canolbwyntio ar rywbeth arall heddiw, a phrynhawn da, Trefnydd. A gaf i ofyn am ddatganiad, os gwelwch yn dda, gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol ar y bleidlais ar streic gan weithwyr gwasanaeth ambiwlans Cymru? Rydym ni'n gwybod nad oes neb yn streicio'n ddi-hid, yn enwedig y rhai hynny yn ein gwasanaeth iechyd, ac mae'n dangos pa mor enbyd yw sefyllfa gweithwyr iechyd. Maen nhw wedi pleidleisio i streicio ym mis Rhagfyr, sydd hefyd yn cyd-fynd â streic y nyrsys, hefyd ym mis Rhagfyr. Felly, a gaf i ofyn am ddatganiad gan y Gweinidog ynghylch pa gamau brys y bydd Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i sicrhau bod gweithwyr yn cael eu cefnogi, bod trafodaethau ar waith a bod digon o weithwyr wrth gefn brys ar gael yn ystod yr hyn y gwyddom ni y bydd yn un o gyfnodau prysuraf y GIG? Diolch yn fawr iawn.
Thank you. Well, we do recognise why so many ambulance workers have voted the way they did, and the anger and the disappointment amongst so many of our public sector workers at the current time. We believe our emergency services should be fairly rewarded for their important work, but you'll appreciate our current financial settlement falls far short of what's needed to meet the significant challenges faced by public services and by public workers right across Wales. As a Government, we very much value social partnership, and I know the Minister continues to meet with trade unions to discuss a range of issues affecting the workforce.
Diolch. Wel, rydym ni'n cydnabod pam mae cymaint o weithwyr ambiwlans wedi pleidleisio'r ffordd y gwnaethon nhw, a'r dicter a'r siom ymhlith cymaint o'n gweithwyr yn y sector cyhoeddus ar hyn o bryd. Rydym ni'n credu y dylai ein gwasanaethau brys gael eu gwobrwyo'n deg am eu gwaith pwysig, ond byddwch chi'n gwerthfawrogi bod ein setliad ariannol presennol yn llawer llai na'r hyn sydd ei angen i gyflawni'r heriau sylweddol y mae gwasanaethau cyhoeddus yn eu hwynebu a gan weithwyr cyhoeddus ledled Cymru. Fel Llywodraeth, rydym ni'n gwerthfawrogi partneriaeth gymdeithasol yn fawr, ac rwy'n gwybod bod y Gweinidog yn parhau i gyfarfod ag undebau llafur i drafod amrywiaeth o faterion sy'n effeithio ar y gweithlu.
Trefnydd, I'd be grateful if we could have a statement from the Deputy Minister for Social Partnership on action that the Welsh Government is taking to recruit and keep retained firefighters in the workforce in Wales. You may be aware that there are 125 vacancies in mid and west Wales, a situation that Roger Thomas, chief fire officer for mid and west Wales, is right to say is unsustainable, and so it's vital that we see support forthcoming, perhaps even a national review of pay and conditions for retained firefighters so that we see the situation improving. Given the importance of recruiting and retaining firefighters in constituencies and regions, especially in our rural areas, I would appreciate a statement from the Welsh Government as soon as possible, outlining what it's doing to encourage people to apply for roles within the fire service, and what it's doing to support the workforce in order to protect these vital emergency services.
Trefnydd, byddwn i'n ddiolchgar os gallem ni gael datganiad gan y Dirprwy Weinidog Partneriaeth Gymdeithasol ar gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i recriwtio a chadw diffoddwyr tân wrth gefn yn y gweithlu yng Nghymru. Efallai eich bod chi'n ymwybodol bod 125 o lefydd gwag yng nghanolbarth a gorllewin Cymru, sefyllfa y mae Roger Thomas, prif swyddog tân canolbarth a gorllewin Cymru, yn iawn i ddweud ei bod yn anghynaladwy, ac felly mae'n hanfodol ein bod ni'n gweld cefnogaeth yn cael ei chynnig, efallai hyd yn oed adolygiad cenedlaethol o gyflog ac amodau diffoddwyr tân wrth gefn fel ein bod ni'n gweld y sefyllfa'n gwella. O ystyried pwysigrwydd recriwtio a chadw diffoddwyr tân mewn etholaethau a rhanbarthau, yn enwedig yn ein hardaloedd gwledig, byddwn i'n gwerthfawrogi datganiad gan Lywodraeth Cymru cyn gynted â phosib, yn amlinellu'r hyn y mae'n ei wneud i annog pobl i wneud cais am swyddi o fewn y gwasanaeth tân, a'r hyn y mae'n ei wneud i gefnogi'r gweithlu er mwyn diogelu'r gwasanaethau brys hanfodol hyn.
Thank you. You will have heard me say in my answer to Jane Dodds that we absolutely value social partnership, so the Deputy Minister for Social Partnership is certainly working with the fire service at the moment to see what more can be done to try and attract people to the roles. I wasn't aware of the significant number that you refer to, but I know the Deputy Minister is.
Diolch. Byddwch chi wedi fy nghlywed i'n dweud yn fy ateb wrth Jane Dodds ein bod ni wir yn gwerthfawrogi partneriaeth gymdeithasol, felly mae'r Dirprwy Weinidog Partneriaeth Gymdeithasol yn sicr yn gweithio gyda'r gwasanaeth tân ar hyn o bryd i weld beth arall y mae modd ei wneud i geisio denu pobl i'r swyddi. Nid oeddwn i'n ymwybodol o'r nifer sylweddol yr ydych chi'n cyfeirio atyn nhw, ond rwy'n gwybod bod y Dirprwy Weinidog.
A gaf i ofyn am ddadl yn amser y Llywodraeth ar gyflwr yr NHS? Ar drothwy'r gaeaf, mae staff yn gwneud eu gorau, ond mae'r sefyllfa'n amhosib. Dwi wedi clywed am gyfres o ddigwyddiadau yn effeithio ar etholwyr yn y dyddiau diwethaf: un ddynes yn ei 80au, yn ofni ei bod hi wedi torri ei chlun, yn aros 24 awr ar y llawr gartref am ambiwlans; dynes oedrannus arall yn aros yn yr adran frys am oriau tra bod ambiwlansys yn ciwio y tu allan; merch ifanc yn cael triniaeth ar goridor yn yr adran frys oherwydd bod yna ddiffyg gwelyau. Does dim byd newydd yn hyn; rydyn ni i gyd yn clywed y straeon yma. Ond dydy pethau ddim yn gwella, ac mae gen i ofn bod datganiadau a dadleuon ar iechyd yn amser y Llywodraeth wedi mynd yn bethau prin yn ddiweddar. Yng ngoleuni hynny, mi fyddwn i yn gwerthfawrogi cael y cyfle hwnnw ar frys i drafod yr argyfwng yn y gwasanaeth iechyd, a hynny cyn i'r gaeaf ddechrau brathu o ddifri.
May I ask for a debate in Government time on the state of the NHS? As we enter winter, staff are doing their very best, but the situation is impossible. I've heard of a series of incidents affecting constituents over the past few days: one woman in her 80s, concerned that she'd broken her hip, waiting 24 hours on the floor at home for an ambulance; another elderly woman waiting hours in the emergency department while ambulances were queueing outside; a young woman being treated in the corridor in the emergency department because of a shortage of beds. There's nothing new about that; we all hear these stories. But things aren't improving, and I do fear that debates and statements on health in Government time have been few and far between recently. In the light of that, I would appreciate an opportunity as a matter of urgency to discuss the crisis in the NHS before winter really starts to bite.
I know the Minister for Health and Social Services has been working very closely with all the health boards around winter preparedness, but we obviously recognise there are many challenges, and I know the Minister met with the ambulance service—I think it was two weeks ago, but it may have been last week—to discuss issues with the number of ambulances that aren't able to put patients into A&E as quickly as we would want. There will be another, obviously, health debate in Government time, and I will certainly look to see if this is a topic that we could cover in that.
Rwy'n gwybod bod y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol wedi bod yn gweithio'n agos iawn gyda'r holl fyrddau iechyd ar barodrwydd ar gyfer y gaeaf, ond rydym ni'n amlwg yn cydnabod bod llawer o heriau, ac rwy'n gwybod bod y Gweinidog wedi cwrdd â'r gwasanaeth ambiwlans—rwy'n credu mai bythefnos yn ôl oedd hi, ond efallai mai'r wythnos diwethaf oedd hi—i drafod materion o ran nifer yr ambiwlansys nad ydyn nhw'n gallu rhoi cleifion i mewn i adrannau damweiniau ac achosion brys mor gyflym ag y byddem ni ei eisiau. Bydd dadl arall, yn amlwg, ar iechyd yn amser y Llywodraeth, ac yn sicr, fe wnaf edrych i weld a yw hwn yn bwnc y gallem ni ei gynnwys yn hynny.
I'd like to ask the Minister for Health, and repeat what our colleague Ken Skates said, for an urgent statement on the high number of cases of strep A and scarlet fever in Wales. I did submit an emergency question regarding this but, unfortunately, it was not accepted. Therefore, I'm using this business statement as the fastest means possible to make the Welsh Government aware of how many parents, families, grandparents and carers are really concerned. The ongoing cases of strep A and scarlet fever and other complications that it can cause have so far claimed, sadly, the lives of nine children in Wales. This is an appalling tragedy, and my heart goes out to each and every single grieving parent. It has left many families deeply worried as to what they should do next. I had a constituent of mine with two children infected, who were actually at the A&E department yesterday, and waiting nine and a half hours to be seen, and yet we're told speed is of the essence in making sure that we keep our children safe. The updated UK guidance on scarlet fever outbreaks says antibiotics can be used to help stop new cases of strep A in settings such as schools, but that a decision should be taken by local outbreak control teams on a case-by-case basis. I think it's really important that we have a joined-up approach across all parts of the UK so that parents and schools alike can receive the clearest advice possible about what to do.
Now, you did mention before that the Minister may put one out today, and certainly something later this week. We need something today, Trefnydd, and we really do—it's a pity that it wasn't raised by the Minister herself, because there are so many questions. I've been asked by one constituent who had to go around six places looking for antibiotics, so we need to make sure that we've got every single thing in place to combat this and that we don't have these parents and families so worried. So, we want an oral statement, where we can ask questions of the Minister. It's not good enough just to put a statement out outside this Chamber. Thank you. Diolch.
Hoffwn i ofyn i'r Gweinidog Iechyd, gan ailadrodd yr hyn y dywedodd ein cyd-Aelod Ken Skates, am ddatganiad brys ynghylch y nifer uchel o achosion o strep A a'r dwymyn goch yng Nghymru. Fe wnes i gyflwyno cwestiwn brys ynglŷn â hyn ond, yn anffodus, ni chafodd ei dderbyn. Felly, rydw i'n defnyddio'r datganiad busnes yma fel y ffordd gyflymaf o sicrhau bod Llywodraeth Cymru yn ymwybodol o faint o rieni, teuluoedd, neiniau a theidiau a gofalwyr sydd wir yn pryderu. Mae'r achosion parhaus o strep A a'r dwymyn goch a'r cymhlethdodau eraill y gall eu hachosi wedi hawlio hyd yma, yn drist, fywydau naw o blant yng Nghymru. Mae hon yn drasiedi echrydus, ac rwy'n cydymdeimlo'n fawr â phob un rhiant sy'n galaru. Mae wedi gadael llawer o deuluoedd yn poeni'n fawr am yr hyn y dylen nhw ei wneud nesaf. Roedd etholwr i mi â dau o blant wedi'u heintio, a oedd a dweud y gwir, yn yr adran damweiniau ac achosion brys ddoe, ac wedi aros naw awr a hanner i gael eu gweld, ac eto rydym ni'n cael gwybod bod cyflymder yn hanfod wrth sicrhau ein bod ni'n cadw ein plant yn ddiogel. Mae canllawiau diweddara'r DU ar achosion o'r dwymyn goch yn dweud bod modd defnyddio gwrthfiotigau i helpu i atal achosion newydd o strep A mewn lleoliadau fel ysgolion, ond y dylai penderfyniad gael ei wneud gan dimau rheoli achosion lleol fesul achos. Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn bod gennym ni ddull cydgysylltiedig ar draws pob rhan o'r DU fel y gall rhieni ac ysgolion fel ei gilydd dderbyn y cyngor cliriaf posibl ynghylch beth i'w wneud.
Nawr, gwnaethoch chi sôn cyn hynny efallai y bydd y Gweinidog yn cyflwyno un heddiw, ac yn sicr rhywbeth yn ddiweddarach yr wythnos hon. Mae angen rhywbeth arnom ni heddiw, Trefnydd, yn wir—mae'n drueni na chafodd ei godi gan y Gweinidog ei hun, oherwydd mae cymaint o gwestiynau. Mae un etholwr, a oedd yn gorfod mynd o gwmpas chwe lle yn chwilio am wrthfiotigau, wedi gofyn i mi, felly mae angen i ni sicrhau bod gennym ni bopeth yn ei le i frwydro yn erbyn hyn ac nad oes gennym ni'r rhieni a'r teuluoedd yma yn pryderu gymaint. Felly, rydym ni eisiau cael datganiad llafar, lle gallwn ni ofyn cwestiynau i'r Gweinidog. Nid yw hi'n ddigon da dim ond rhoi datganiad y tu allan i'r Siambr hon. Diolch.
There will be a written statement issued this afternoon, but can I just—
Bydd datganiad ysgrifenedig yn cael ei ddosbarthu'r prynhawn yma, ond a gaf i ddim ond—
Oral.
Llafar.
There will be a written statement this afternoon, and if I could just clarify as the Member, I think, said nine children had unfortunately died in Wales; it's in the UK. I absolutely agree with you, though, these are all really tragic cases.
Fe fydd yna ddatganiad ysgrifenedig y prynhawn yma, ond os caf i ddim ond egluro oherwydd fe ddywedodd yr Aelod, rwy'n credu, bod naw o blant a fu farw yng Nghymru yn drist iawn; ond yn y DU yw hynny. Rwy'n cytuno yn llwyr â chi, er hynny, mai achosion trist tu hwnt yw'r rhain i gyd.
Diolch i'r Trefnydd am yr eitem yna.
Thank you, Trefnydd, for that item.
Yr eitem nesaf fydd y datganiad gan y Gweinidog Newid Hinsawdd ar newid hinsawdd a'r datganiad terfynol ar gyllideb garbon 1. Dwi'n galw ar y Gweinidog i wneud ei datganiad—Julie James.
The next item will be a statement by the Minister for Climate Change on climate change and the final statement on carbon budget 1. I call on the Minister for Climate Change to make the statement—Julie James.
Diolch, Llywydd. Llywydd, last month, world leaders came together at COP27 to focus on the climate emergency. Following difficult negotiations, there was both hope and disappointment. Hope came from the agreement for developed nations to create a fund as early as next year to cover loss and damage. The fund will support the most vulnerable nations and communities in their battles with the impacts of climate change. But disappointment came from not making further progress on the phasing out of fossil fuels, which the Welsh Government committed to at COP26 by joining the Beyond Oil and Gas Alliance.
This week is the start of COP15, not a climate COP, but a biodiversity COP, which I will be attending. The climate and nature emergencies are intertwined and are not some distant future global crisis. This combined crisis is already upon us, and our vision, ambition and action must achieve a better, fairer and greener future for us all.
In June, my written statement to the Senedd highlighted the publication of the latest greenhouse gas emission data. In the statement, I said the raw data indicated we had met our carbon budget 1 targets. I also committed to publishing our legislative final statement for our first budgetary period in December. Today, I am pleased to confirm that the Welsh Government has met both the first carbon budget and the 2020 emissions reduction interim target. Following advice from the Climate Change Committee, we set an interim target for 2020 at a 27 per cent reduction in emissions compared to our baseline year of 1990. The final net Welsh emissions account for our 2020 interim target saw a 39 per cent reduction. Therefore, the 2020 interim target has not only been met, but surpassed. The first carbon budget was set at an average reduction of 23 per cent emission reduction compared to our baseline year. The final net Welsh emissions account saw a 28 per cent reduction. Therefore, our first carbon budget has also been met and also surpassed.
I am therefore publishing Welsh Government's 'final statement' for the budgetary period and interim year as required under the Environment (Wales) Act 2016. This final statement is the first of its kind for Wales and is a factual report looking back at carbon budget 1. It sets out our accounting methodology and the reasons why we met our targets. Importantly, the final statement contains an annex that estimates the consumption emissions footprint for Wales for the carbon budget period. We estimate consumption emissions fluctuated slightly, with a small increase of approximately 2 per cent, over the budget period that the data is available. However, overall since 2001, the first available year of data, consumption emission estimates have shown a general downward trend, dropping approximately 27 per cent. Due to availability of statistics, it's not been possible to calculate the footprint for the entire budget period. The report covers the period of 2016-19 and there will therefore be an update to the annex in 2023 once the data is received and analysed. Whilst this statement is positive, I recognise there are challenges ahead, and we need to do much more to achieve our second carbon budget for 2021-26. Now is not the time for complacency, and we must maintain our focus on delivery of Net Zero Wales.
I am therefore pleased to also inform the Senedd that I will be launching a call for evidence on a just transition to net zero in Wales. Our first policy in Net Zero Wales committed to transitioning to net zero with social justice at its heart. We are now seeking evidence to identify where negative impacts and opportunities might appear and where they may aggregate. We aim to gather evidence on best practice. We are also seeking evidence of need for our communities, economy and infrastructure, so we can see where support can be targeted to ensure a just transition. Today, the Government is publishing the 'Welsh Government's Net Zero Strategic Plan', which will set out how it plans to achieve net zero as an organisation, and the Minister for Economy will be publishing a net-zero skills plan next year. These are all important actions in Net Zero Wales.
Of course, the climate is already changing as the increasing number of devastating weather events globally proves. They provide a sobering reminder that as well as reducing emissions, we also need to build resilience to a changing climate. Climate change is bringing risks to our communities, infrastructure, natural resources and health that we must address. Therefore, finally, today, I am pleased to inform the Senedd that I'm also publishing a progress report on our current five-year national climate change adaptation plan, 'Prosperity for All: A Climate Conscious Wales'. The report shows the huge amount of work we are doing already to address the risks arising from climate change, but, as with our climate mitigation efforts, we must do more, and we will.
Our values and guiding principles set out in the programme for government put social justice and the climate emergency at the heart of our actions for this Senedd term, and it is of upmost importance to me that we deliver for the people of Wales and the future of our children. In terms of today's publications, final checks and typesetting is taking place and the final documents will be laid in the Senedd and uploaded to the website by the end of this term. Diolch.
Diolch, Llywydd. Llywydd, fis diwethaf, daeth arweinwyr y byd at ei gilydd yn COP27 i ganolbwyntio ar yr argyfwng hinsawdd. Yn dilyn trafodaethau anodd, roedd yna obaith a siom fel ei gilydd. Roedd gobaith yn y cytundeb i'r gwledydd datblygedig greu cronfa mor gynnar â'r flwyddyn nesaf i dalu am unrhyw golledion a difrod. Bydd y gronfa yn cefnogi'r gwledydd a'r cymunedau mwyaf agored i niwed yn eu brwydrau gydag effeithiau newid hinsawdd. Ond fe ddaeth siom o beidio â gwneud rhagor o gynnydd ar ddileu tanwyddau ffosil yn raddol, yr ymrwymodd Llywodraeth Cymru iddo yn COP26 drwy ymuno â'r Gynghrair Tu Hwnt i Olew a Nwy.
Yr wythnos hon yw dechrau COP15, nid COP hinsawdd, ond COP bioamrywiaeth, y byddaf i'n bresennol ynddi. Mae'r argyfyngau hinsawdd a natur wedi eu plethu ynghyd ac nid argyfyngau byd-eang pell i ffwrdd yn y dyfodol mohonyn nhw. Mae'r argyfwng cyfunol hwn ar ein gwarthaf eisoes, ac mae'n rhaid i'n gweledigaeth, ein huchelgais a'n gweithredoedd lunio dyfodol gwell, tecach a gwyrddach i bawb ohonom ni.
Ym mis Mehefin, gwnaeth fy natganiad ysgrifenedig i'r Senedd dynnu sylw at gyhoeddi'r data diweddaraf ar allyriadau nwyon tŷ gwydr. Yn y datganiad, roeddwn i'n dweud bod y data crai yn dangos ein bod ni wedi cyrraedd ein targedau cyllideb garbon 1. Rwyf wedi ymrwymo i gyhoeddi ein datganiad deddfwriaethol terfynol hefyd ar gyfer ein cyfnod cyllidebol cyntaf ym mis Rhagfyr. Heddiw, rwy'n falch o gadarnhau bod Llywodraeth Cymru wedi cyflawni'r gyllideb garbon gyntaf a tharged dros dro 2020 i leihau allyriadau. Yn dilyn cyngor gan y Pwyllgor Newid Hinsawdd, fe wnaethom ni bennu targed dros dro ar gyfer 2020 sef gostyngiad o 27 y cant mewn allyriadau o'i gymharu â'n blwyddyn waelodlin sef 1990. Gwelodd ein cyfrif allyriadau Cymru net terfynol ar gyfer targed interim 2020 ostyngiad o 39 y cant. Felly, mae targed dros dro 2020 nid yn unig wedi'i gyrraedd ond rhagorwyd arno hefyd. Gosodwyd y gyllideb garbon gyntaf ar ostyngiad o 23 y cant o ran gostwng allyriadau cyfartalog o'i gymharu â'n blwyddyn waelodlin. Gwelwyd gostyngiad o 28 y cant yng nghyfrif allyriadau net terfynol Cymru. Felly, cyrhaeddwyd a rhagorwyd ar ein cyllideb garbon gyntaf hefyd.
Rwy'n cyhoeddi felly 'ddatganiad terfynol' Llywodraeth Cymru ar gyfer y cyfnod cyllidebol a'r flwyddyn dros dro fel sy'n ofynnol o dan Ddeddf yr Amgylchedd (Cymru) 2016. Y datganiad terfynol hwn yw'r cyntaf o'i fath i Gymru ac mae'n adroddiad ffeithiol sy'n edrych yn ôl ar gyllideb garbon 1. Mae'n nodi ein methodoleg gyfrifyddu a'r rhesymau pam y gwnaethom ni gyrraedd ein targedau. Yn bwysig iawn, mae'r datganiad terfynol yn cynnwys atodiad sy'n amcangyfrif ôl troed allyriadau defnydd Cymru ar gyfer cyfnod y gyllideb carbon. Rydym ni'n amcangyfrif bod allyriadau defnydd wedi amrywio ychydig, gyda chynnydd bach o tua 2 y cant, dros gyfnod y gyllideb y mae'r data ar gael ar ei gyfer. Er hynny, yn gyffredinol ers 2001, mae'r flwyddyn gyntaf o ddata sydd ar gael, mae'r amcangyfrifon o allyriadau defnydd wedi dangos tuedd gyffredinol sy'n gostwng, gan ostwng tua 27 y cant. Oherwydd yr ystadegau a oedd ar gael, ni fu'n bosibl cyfrifo'r ôl troed ar gyfer cyfnod y gyllideb gyfan. Mae'r adroddiad yn ymdrin â chyfnod 2016-19 ac fe fydd diweddariad felly i'r atodiad yn 2023 ar ôl i'r data gael eu derbyn a'u dadansoddi. Er bod y datganiad hwn yn gadarnhaol, rwy'n cydnabod bod heriau o'n blaenau ni, ac mae angen i ni wneud llawer mwy i gyflawni ein hail gyllideb garbon ar gyfer 2021-26. Nid nawr yw'r amser i laesu dwylo, ac mae'n rhaid i ni barhau i ganolbwyntio ar gyflawni Cymru Sero Net.
Rwy'n falch felly o roi gwybod i'r Senedd hefyd y byddaf i'n lansio galwad am dystiolaeth ar drawsnewid cyfiawn tuag at sero net yng Nghymru. Roedd ein polisi cyntaf yn Cymru Sero Net yn ymrwymo i drosglwyddo i sero net gyda chyfiawnder cymdeithasol wrth hanfod hynny. Rydym ni bellach yn chwilio am dystiolaeth i nodi lle gallai effeithiau negyddol a chyfleoedd ymddangos a lle gallent grynhoi. Ein nod yw casglu'r dystiolaeth ar arfer gorau. Rydym ni'n chwilio hefyd am dystiolaeth o angen i'n cymunedau, ein heconomi a'n seilwaith, er mwyn i ni weld lle gellir targedu cymorth i sicrhau trosglwyddiad cyfiawn. Heddiw, mae'r Llywodraeth yn cyhoeddi 'Cynllun Strategol Sero Net Llywodraeth Cymru', a fydd yn amlinellu sut mae'r sefydliad hwn yn bwriadu cyrraedd sero net, ac fe fydd Gweinidog yr Economi yn cyhoeddi cynllun sgiliau sero net y flwyddyn nesaf. Mae'r rhain i gyd yn gamau gweithredu pwysig yn Cymru Sero Net.
Wrth gwrs, mae'r hinsawdd eisoes yn newid fel mae'r achosion cynyddol o dywydd dinistriol yn profi yn fyd-eang. Maen nhw'n ein hatgoffa mewn ffordd sobreiddiol, yn ogystal â lleihau allyriadau, fod angen i ni feithrin cydnerthedd i hinsawdd sy'n newid hefyd. Mae newid hinsawdd yn dod â risgiau i'n cymunedau, ein seilwaith, ein hadnoddau naturiol a'n hiechyd y mae'n rhaid i ni fynd i'r afael â nhw. Felly, yn olaf, heddiw, rwy'n falch o roi gwybod i'r Senedd fy mod i'n cyhoeddi adroddiad cynnydd ar ein cynllun addasu newid hinsawdd cenedlaethol pum mlynedd presennol, 'Ffyniant i Bawb: Cymru sy'n Effro i'r Hinsawdd'. Mae'r adroddiad yn dangos y gwaith enfawr yr ydym ni'n ei wneud eisoes i fynd i'r afael â'r risgiau sy'n deillio o newid hinsawdd, ond, fel yn achos ein hymdrechion i liniaru'r hinsawdd, mae'n rhaid i ni wneud rhagor, ac fe wnawn ni hynny.
Mae ein gwerthoedd a'n hegwyddorion arweiniol a nodir yn y rhaglen lywodraethu yn rhoi cyfiawnder cymdeithasol a'r argyfwng hinsawdd wrth wraidd ein camau ar gyfer y tymor hwn o'r Senedd, ac mae o'r pwys mwyaf i mi ein bod ni'n cyflawni ar gyfer pobl Cymru a dyfodol ein plant. O ran cyhoeddiadau heddiw, mae'r gwaith gwirio a chysodi terfynol yn cael ei wneud a chaiff y dogfennau terfynol eu gosod gerbron Senedd Cymru a'u huwchlwytho i'r wefan erbyn diwedd y tymor hwn. Diolch.
Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.
I would like to start by congratulating the people of Wales, and thank you for statement, Minister. It has taken a nationwide effort to achieve the first carbon budget and the 2020 emissions reduction interim target, and, as such, everyone involved should be proud. 'Prosperity for All: A Low Carbon Wales' was your plan for meeting the first plan carbon budget 2016-20 and the 2020 interim target. It included 100 policies and proposals across ministerial portfolios. However, we know that reductions were dominated by the power sector, which was responsible for 85 per cent of the total decrease in emissions from 2016 to 2018. In fact, the slow-down and closure of Aberthaw coal-fired power station contributed to 55 per cent of the total fall in emissions between 2016 and 2020. So, bearing in mind the previous over-reliance on reductions in the power sector, can you provide an update as to whether we're seeing a similar pattern during the current carbon budget, and, if so, what urgent action will be taken to try and deliver widespread reductions?
As you know, 'Net Zero Wales Carbon Budget 2 (2021 to 2025)' set out 123 policies and proposals from the Welsh Government. I know that you have said that you'll be publishing a progress report on your current five-year national climate change adaption plan, but can you outline today how many of the 123 policies and proposals are actually on their way to being actioned so far? Only by considering this broader picture and shouldering our global responsibility can we truly protect our precious world for future generations.
The Committee on Climate Change 2020 report, 'Land use: Policies for a Net Zero UK', highlighted that agricultural emissions should not be offshored. To quote:
'Achieving emissions reduction should not be at the expense of producing less food in the UK and increasing imports. As the UK is a relatively low-greenhouse gas producer of ruminant meat'—
compared to global averages—
'this risks exporting emissions abroad and increasing consumption emissions.'
Now, on 9 November, this Welsh Parliament unanimously voted in favour of a motion that called on the Welsh Government to, for example, develop a more self-sufficient food system for Wales, use procurement levers to create a requirement for supply chains to be free from deforestation, conversion and social exploitation as part of the transition to utilising locally produced and sustainable goods, and also to support Welsh farmers to eliminate imported livestock feed that is linked to deforestation and habitat conversion overseas, and, also, to support international projects and initiatives aimed at preserving and restoring forests in the main commodity-producing countries.
So, my final question, Minister: what progress have you made on those actions that we voted for you to undertake? And bearing in mind what we now know about the emissions caused by Wales through the goods and services we consume, which projects are you going to support in the main commodity-producing countries? What progress have you made in establishing a way of interpreting the 30x30 target? Thank you. Diolch.
Fe hoffwn i ddechrau drwy longyfarch pobl Cymru, a diolch i chi am y datganiad, Gweinidog. Mae hi wedi cymryd ymdrech ledled y wlad i gyflawni'r gyllideb garbon gyntaf a tharged dros dro lleihau allyriadau 2020, ac, o'r herwydd, fe ddylai pawb sy'n rhan o hyn fod yn falch. 'Ffyniant i Bawb: Cymru Carbon Isel' oedd eich cynllun ar gyfer cyflawni cyllideb garbon y cynllun cyntaf 2016-20 a tharged dros dro 2020. Roedd yn cynnwys 100 o bolisïau a chynigion ar draws portffolios gweinidogol. Fodd bynnag, rydym ni'n gwybod mai'r sector ynni oedd yn dominyddu'r gostyngiadau, a oedd yn gyfrifol am 85 y cant o gyfanswm y gostyngiad mewn allyriadau rhwng 2016 a 2018. Yn wir, fe gyfrannodd arafu a chau gorsaf bŵer glo Aberddawan hyd at 55 y cant o gyfanswm y gostyngiad o ran allyriadau rhwng 2016 a 2020. Felly, gan gofio'r orddibyniaeth a fu hyd yn hyn ar ostyngiadau yn y sector ynni, a wnewch chi roi diweddariad inni ar a ydym ni'n gweld patrwm o'r fath yn ystod y gyllideb garbon bresennol, ac, os felly, pa gamau brys fydd yn cael eu cymryd i geisio cyflawni gostyngiadau eang?
Fel gwyddoch chi, roedd 'Cyllideb Garbon 2 Cymru Sero Net (2021 i 2025)' yn nodi 123 o bolisïau a chynigion gan Lywodraeth Cymru. Rwy'n gwybod eich bod chi wedi dweud y byddwch chi'n cyhoeddi adroddiad cynnydd ar eich cynllun addasu newid hinsawdd cenedlaethol pum mlynedd cyfredol chi, ond a wnewch chi amlinellu heddiw faint o'r 123 o bolisïau a chynigion sydd ar eu ffordd i gael eu gweithredu hyd yn hyn? Dim ond drwy ystyried y darlun ehangach hwn ac ysgwyddo ein cyfrifoldeb byd-eang y gallwn ni wir ddiogelu ein byd gwerthfawr er mwyn cenedlaethau'r dyfodol.
Roedd adroddiad 2020 y Pwyllgor Newid Hinsawdd, 'Land use: Policies for a Net Zero UK', yn amlygu na ddylai allyriadau amaethyddol gael eu hanfon dramor. Rwy'n dyfynnu:
'Ni ddylai cyflawni lleihad allyriadau fod ar draul cynhyrchu llai o fwyd yn y DU a chynyddu mewnforion. Gan fod y DU yn gynhyrchydd nwy tŷ gwydr cymharol isel o gig cnoi cil'—
o gymharu â chyfartaleddau byd-eang—
'mae hyn yn peryglu allforio allyriadau dramor a chynyddu allyriadau defnydd.'
Nawr, ar 9 Tachwedd, pleidleisiodd y Senedd Cymru hon yn unfrydol o blaid cynnig a oedd yn galw ar Lywodraeth Cymru, er enghraifft, i ddatblygu system fwyd fwy hunangynhaliol i Gymru, gan ddefnyddio ysgogiadau caffael i greu gofyniad i gadwyni cyflenwi fod yn rhydd o ddatgoedwigo, trosi a chamfanteisio cymdeithasol yn rhan o'r newid i ddefnyddio nwyddau cynaliadwy a gynhyrchir yn lleol, a chefnogi ffermwyr Cymru hefyd i ddileu porthiant da byw sy'n cael ei fewnforio sy'n gysylltiedig â datgoedwigo a thrawsnewid cynefinoedd dramor, a chefnogi prosiectau a mentrau rhyngwladol hefyd gyda'r nod o warchod ac adfer coedwigoedd yn y prif wledydd sy'n cynhyrchu nwyddau.
Felly, fy nghwestiwn olaf i, Gweinidog: pa gynnydd ydych chi wedi'i wneud o ran y camau hynny y gwnaethom ni bleidleisio i chi ymgymryd â nhw? Ac o gofio'r hyn yr ydym ni'n ei wybod nawr am yr allyriadau sy'n cael eu hachosi gan Gymru drwy'r nwyddau a'r gwasanaethau yr ydym ni'n eu defnyddio, pa brosiectau fyddwch chi'n eu cefnogi yn y prif wledydd sy'n cynhyrchu nwyddau? Pa gynnydd ydych chi wedi'i wneud o ran sefydlu ffordd o ddehongli'r targed 30x30? Diolch i chi. Diolch.
Thank you, Janet. I completely agree with you that much of what we've achieved, of course, is only possible with the people and the communities of Wales, and that means communities in a geographical sense but also communities of interest like, for example, our businesses, our industries, our agricultural sector and so on. So, I completely join with you in that—I'd do it more loudly, only, as you can hear, I'm struggling a little bit with my voice today.
In terms of the sector emissions, we've got five sectors—so, power, transport, industry, waste and fluorinated gases—that have seen strong declining emissions over the period. You're quite right that some of that is because we've closed Aberthaw power station, and that, obviously, makes it even more pressing that we manage to close the remaining fossil fuel power stations, including the gas-fired power stations in Wales, as soon as is humanly possible. Therefore, making sure that we take full advantage of the renewable opportunities right across Wales is where we need to be.
So, two sectors, in buildings and agriculture, have seen more limited change in emissions over the period. The—I always have to look this up—LUCF, which is the land-use change and forestry sector, has seen a substantial decrease in the size of the sink it provides over the period, although it remains a sink and achieved the anticipated contribution.
The emissions reductions are driven by changing patterns in Wales's consumption and production activities, which are tracked by 57 of the tier 2 indicators. You asked me which ones were on target and which ones weren't. Twenty eight of the activity indicators are green, including major increases in the proportion of electricity generation from renewables, major decreases in the proportion of waste sent to landfill and a strong decrease in transport energy use and industrial energy use.
The sectors seeing the highest proportions of green-rated tier 2 indicators were power at 89 per cent, for reasons we've just discussed; waste at 75 per cent, which is due to Wales's stellar performance in recycling, again thanks to the people of Wales; and in the public sector, driven by our ambition for the public sector to decarbonise by 2030. Of the remaining activity indicators, seven were red, 11 amber and 11 could not be rated.
The sectors seeing the lowest proportions of green-rated tier 2 indicators were the land-use change and forestry sectors, buildings and agriculture. So, buildings have done particularly badly and agriculture is only at 17 per cent. What that's telling us, Janet, is that we need to redress the balance, to some extent, about how we address some of these things.
This isn't aimed in any way at berating our farmers, for example, but in agriculture, if we just look at that, we've had a number of supportive schemes for farmers through the red meat development programme, dairy improvement programme, sustainable production grant and Farming Connect. There was a 6 per cent increase observed in the total agricultural area from 2016 to 2020, and a small decrease in agricultural land area from 2018 to 2020, but output per hectare of land increased by 3 per cent. So, there are some really complicated statistics involved in this.
There has been delivery in some key policy areas, and overall emissions have declined over the carbon budget 1 period, but emissions have not declined at the rate anticipated in the Climate Change Committee's pathway, and the anticipated contribution, therefore, to the 2020 pathway is not yet met. Having said that, though, the reason that we've introduced the sustainable farming scheme is to help our agricultural sector to do what it needs to do to get to where it needs to be.
The other sector is buildings, which I anticipate my colleague and friend Jenny Rathbone is about to ask me about, so I'll answer her on that, but, basically, we need to do a lot more in retrofitting our buildings as well. Diolch.
Diolch i chi, Janet. Rwy'n cytuno yn llwyr â chi fod llawer o'r hyn y gwnaethom ni ei gyflawni, wrth gwrs, yn bosibl drwy gydweithio â phobl a chymunedau Cymru, ac mae hynny'n golygu cymunedau mewn ystyr ddaearyddol ond hefyd cymunedau o fuddiant hefyd fel, er enghraifft, ein busnesau, ein diwydiannau, ein sector amaethyddol ac yn y blaen. Felly, rwy'n ymuno yn gyfan gwbl â chi yn hynny—fe fyddwn i'n gwneud hynny yn uwch, ond, fel y gallwch chi glywed, rwyf cael ychydig o drafferth gyda fy llais heddiw.
O ran allyriadau'r sector, mae gennym ni bum sector—felly, ynni, trafnidiaeth, diwydiant, gwastraff a nwyon wedi'u fflworideiddio—sydd wedi gweld gostyngiadau mawr yn eu hallyriadau dros y cyfnod. Rydych chi'n hollol iawn fod hynny wedi digwydd i ryw raddau oherwydd ein bod ni wedi cau gorsaf bŵer Aberddawan, ac mae hynny, wrth reswm, yn gwneud hi'n bwysicach fyth ein bod ni'n llwyddo i gau gweddill y gorsafoedd pŵer tanwydd ffosil, gan gynnwys y pwerdai nwy yng Nghymru, cyn gynted ag y bo hynny'n bosibl. Ac felly, sicrhau ein bod yn manteisio'n llawn ar y cyfleoedd ynni adnewyddadwy ledled Cymru yw'r sefyllfa y mae angen i ni fod ynddi hi.
Felly, mae dau sector, mewn adeiladau ac amaethyddiaeth, wedi gweld newid mwy cyfyngedig o ran allyriadau dros y cyfnod. Mae'r—rwy'n gorfod chwiolio am hwn bob tro—LUCF, sef y sector newid tir a choedwigaeth, wedi gweld gostyngiad sylweddol ym maint y ddalfa y mae'n ei darparu dros y cyfnod, er ei bod yn parhau i fod yn ddalfa ac wedi cyflawni'r cyfraniad disgwyliedig.
Mae'r gostyngiadau mewn allyriadau yn cael eu hysgogi gan batrymau sy'n newid o ran gweithgareddau defnyddio a chynhyrchu yng Nghymru, sy'n cael eu holrhain gan 57 o'r dangosyddion haen 2. Fe wnaethoch chi ofyn i mi pa rai oedd ar darged a pha rai nad oedd. Mae dau ddeg wyth o'r dangosyddion gweithgaredd yn wyrdd, gan gynnwys cynnydd mawr yn y gyfran o gynhyrchu trydan o ynni adnewyddadwy, gostyngiadau mawr yng nghyfran y gwastraff a anfonwyd i safleoedd tirlenwi a gostyngiad sylweddol yn nefnydd trafnidiaeth o ynni a defnydd ynni diwydiannol.
Y sectorau a welodd y cyfrannau uchaf o ddangosyddion haen 2 â sgôr gwyrdd oedd ynni ar 89 y cant, am y rhesymau yr ydym ni newydd eu trafod; gwastraff ar 75 y cant, o ganlyniad i berfformiad disglair Cymru o ran ailgylchu, unwaith eto diolch i bobl Cymru; ac yn y sector cyhoeddus, a ysgogwyd gan ein huchelgais i'r sector cyhoeddus ddatgarboneiddio erbyn 2030. O'r dangosyddion gweithgaredd sy'n weddill, roedd saith yn goch, 11 yn ambr ac nid oedd modd graddio 11.
Y sectorau a welodd y cyfrannau isaf o ddangosyddion haen 2 â sgôr gwyrdd oedd y sectorau newid defnydd tir a choedwigaeth, adeiladau ac amaethyddiaeth. Felly, mae adeiladau wedi gwneud yn arbennig o wael ac ar 17 y cant yn unig y mae amaethyddiaeth. Yr hyn a ddywed hynny wrthym ni, Janet, yw bod angen taro'r cydbwysedd unwaith eto, i ryw raddau, o ran ein dulliau ni o fynd i'r afael â rhai o'r pethau hyn.
Nid diben hyn mewn unrhyw ffordd yw dwrdio ein ffermwyr, er enghraifft, ond mewn amaethyddiaeth, os edrychwn ni ar hynny ar ei ben ei hun, rydym ni wedi gweld nifer o gynlluniau i gefnogi ffermwyr trwy'r rhaglen datblygu cig coch, rhaglen gwella cynhyrchion llaeth, grant cynhyrchu cynaliadwy a Chyswllt Ffermio. Cafwyd cynnydd o 6 y cant yng nghyfanswm arwynebedd tir amaethyddol rhwng 2016 a 2020, a gostyngiad bychan yn arwynebedd tir amaethyddol rhwng 2018 a 2020, ond fe gynyddodd yr allbwn fesul hectar gan dir 3 y cant. Felly, mae yna rai ystadegau cymhleth iawn yn gysylltiedig â hyn.
Bu cyflawniadau o ran rhai meysydd polisi allweddol, ac mae allyriadau wedi gostwng yn gyffredinol dros gyfnod y gyllideb garbon 1, ond nid yw allyriadau wedi gostwng ar y gyfradd a ragwelwyd ar lwybr y Pwyllgor Newid Hinsawdd, ac nid yw'r cyfraniad disgwyliedig, felly, yn ôl llwybr 2020 wedi cael ei fodloni eto. Ond wedi dweud hynny, y rheswm y gwnaethom ni gyflwyno'r cynllun ffermio cynaliadwy yw i helpu ein sector amaethyddol i wneud yr hyn sy'n angenrheidiol i gyrraedd sefyllfa foddhaol.
Y sector arall yw adeiladau, ac rwy'n rhagweld y bydd fy nghydweithiwr i fy ffrind Jenny Rathbone yn gofyn i mi yn y man, felly rwyf am roi'r ateb i hynny iddi hi, ond, yn y bôn, mae angen i ni wneud llawer mwy i ôl-osod ein hadeiladau hefyd. Diolch.
Minister, I'm sorry to hear that you're unwell; hope you feel better soon. This, indeed, is a momentous moment and it does need to be celebrated; although it's jarring, of course, to be looking at the very bleak picture that we're looking at globally, I think that, obviously, it would be remiss not to do that. The UN has concluded that there are no credible pathways in place at present at least to limit global heating to below 1.5 degrees, and the need to accelerate decarbonisation plans is so urgent because of that. I think that there’s this catastrophe that’s tremendous on the one hand and the window of opportunity that we have is so small, and it’s the difference between those two things that is so stark.
I’m glad that, because of the co-operation agreement, we’ve helped bring about more of a possibility of reaching net zero by 2035. I’m glad of the commitment to establish Ynni Cymru, but again, the backdrop of this globally, and also domestically, actually—there are worrying trends closer to home, like the slowdown in renewable energy development in Wales since 2015, the cost-of-living crisis, which is just having an impact on absolutely every element of policy, the constraints on our grid capacity, and the fact that we still await further devolution of powers over the rail network and managing the Crown Estate. Minister, could you provide an update, please, on the Welsh future energy grid for net zero project, and tell us whether progress has been made to address the slowdown in renewable energy development since 2015? I’d be grateful to know if the Welsh Government has, particularly since June of this year, raised the issue of a lack of grid capacity in Wales in the relevant inter-ministerial forums, and if so, what the response has been, please.
As well as that, I know that on Wales’s net-zero plan, the Welsh Government’s modelling suggests that Wales is on track—and this has come up already—to meet carbon budget 2; there’s a 37 per cent reduction in that, and it will achieve a 44 per cent reduction against the baseline. You’ve committed to an updated budget improvement plan and you’ll consider assessments of the carbon impact of spending decisions through that, and how they could be made more robust. Could you explain, please, Minister, if the anticipated hits to your Government’s spending power because of this cost-of-living crisis will have any impact on the budget improvement plan?
On transport targets, Minister, do you agree that the lack of full devolution of this area to Wales is hampering our efforts to achieve targets in terms of reducing car usage and so on, and that the fact that this isn’t devolved, after all, has inhibited the development of an effective pan-Wales rail network, and we’ve missed out on untold money in Barnett consequentials from the high speed 2 scheme?
There’s one final area I’d like to cover briefly—it has come up already—on land usage. I know the Government has plans to increase woodland creation rates substantially by 2050; I note the concern that’s already been raised about this, about the reduction in carbon capture from land usage between 2019 and 2020. I would add my concern to that already expressed. I wouldn’t wish the Minister to have to repeat what she’s already said, but if there’s anything further that she’d like to say on that, could you tell us of any assessment that’s been made of the implications in Wales of the UK Government’s proposals for their habitats regulations assessment process, please? Diolch.
Gweinidog, mae'n ddrwg gen i glywed eich bod chi'n anhwylus; gobeithio y byddwch chi'n teimlo yn well yn fuan. Mae hon, yn wir, yn foment bwysig ac mae angen ei dathlu; er bod hynny'n anghydnaws, wrth gwrs, wrth edrych ar y darlun llwm iawn a welwn ni'n fyd-eang, yn fy marn i, yn amlwg, byddai hi'n esgeulus i ni beidio â gwneud hynny. Mae'r Cenhedloedd Unedig wedi dod i'r casgliad nad oes llwybrau credadwy ar waith ar hyn o bryd o leiaf i gyfyngu ar wresogi byd-eang hyd i lai na 1.5 gradd, ac mae'r angen i gyflymu cynlluniau datgarboneiddio mor enbydus oherwydd hynny. Rwy'n credu bod y trychineb aruthrol hwn ar y naill law a'r ffenestr gyfle sydd gennym ni mor fach, a'r gwahaniaeth rhwng y ddau beth yna sydd mor gignoeth.
Rwy'n falch, oherwydd y cytundeb cydweithredu, ein bod ni wedi helpu i sicrhau mwy o bosibilrwydd o gyrraedd sero net erbyn 2035. Rwy'n falch o'r ymrwymiad i sefydlu Ynni Cymru, ond eto, yn gefndir i hyn yn fyd-eang, ac yn ddomestig hefyd, mewn gwirionedd—mae tueddiadau pryderus yn nes at adref, fel yr arafiad ers 2015 o ran datblygu ynni adnewyddadwy yng Nghymru, yr argyfwng costau byw, sydd ag effaith ar bob elfen o bolisi, y cyfyngiadau ar gapasiti ein grid, a'r ffaith ein bod yn disgwyl o hyd am fwy o ddatganoli pwerau dros y rhwydwaith rheilffyrdd a rheolaeth ar Ystad y Goron. Gweinidog, a wnewch chi roi diweddariad, os gwelwch yn dda, ar grid ynni Cymru yn y dyfodol ar gyfer prosiect sero net, a dweud wrthym ni a oes unrhyw gynnydd wedi bod o ran mynd i'r afael â'r arafiad yn natblygiad ynni adnewyddadwy ers 2015? Fe fyddwn i'n ddiolchgar i gael gwybod a yw Llywodraeth Cymru, yn enwedig ers mis Mehefin eleni, wedi codi mater diffyg capasiti y grid yng Nghymru yn y fforymau rhyng-weinidogol perthnasol, ac os felly, beth fu'r ymateb i hynny, os gwelwch chi'n dda?
Yn ogystal â hynny, rwy'n gwybod ynglŷn â chynllun sero net Cymru, mae modelu Llywodraeth Cymru yn awgrymu bod Cymru ar y trywydd iawn—ac fe gododd hyn eisoes—i fodloni cyllideb garbon 2; mae gostyngiad o 37 y cant yn hynny, ac fe fydd yn sicrhau gostyngiad o 44 y cant yn erbyn y waelodlin. Rydych chi wedi ymrwymo i gynllun a ddiweddarwyd i wella'r gyllideb ac rydych chi'n ystyried asesiadau o effaith penderfyniadau gwario o ran carbon trwy hynny, a sut y gellid eu gwneud nhw'n fwy cadarn. A wnewch chi egluro, os gwelwch yn dda, Gweinidog, a yw'r ergydion disgwyliedig i allu eich Llywodraeth chi i wario ar wahanol bethau oherwydd yr argyfwng costau byw hwn yn cael unrhyw effaith ar y cynllun i wella'r gyllideb?
O ran targedau trafnidiaeth, Gweinidog, a ydych chi'n cytuno bod diffyg datganoli'r maes hwn yn llwyr i Gymru yn amharu ar ein hymdrechion i gyrraedd y targedau o ran lleihau defnydd o geir ac ati, a bod y ffaith nad yw hyn wedi'i ddatganoli, wedi'r cyfan, wedi atal datblygiad rhwydwaith rheilffyrdd effeithiol ledled Cymru, ac rydym ni wedi colli allan ar arian mawr mewn cyllid canlyniadol Barnett o gynllun rheilffordd HS2?
Mae yna un pwnc yr hoffwn ei gwmpasu yn gryno i gloi—fe gododd hwnnw'n barod—sef defnydd tir. Rwy'n gwybod bod gan y Llywodraeth gynlluniau i gynyddu cyfraddau creu coetiroedd yn sylweddol erbyn 2050; rwy'n nodi'r pryder a godwyd eisoes ynglŷn â hyn, ynglŷn â'r gostyngiad o ran dal carbon o ddefnydd tir rhwng 2019 a 2020. Rwyf innau am ategu'r pryder a fynegwyd eisoes ynglŷn â hynny. Ni fyddwn i'n dymuno i'r Gweinidog orfod ailadrodd y mae hi wedi'i ddweud eisoes, ond a oes unrhyw beth pellach yr hoffai hi ei ddweud ynglŷn â hynny, ac a wnewch chi ddweud wrthym ni a wnaethpwyd unrhyw asesiad o'r goblygiadau yng Nghymru yn sgil cynigion Llywodraeth y DU ar gyfer eu proses arfarnu rheoliadau cynefinoedd, os gwelwch chi'n dda? Diolch.
Yes, thank you very much, Delyth, for that series of things. So, just going through them in order, yes, we absolutely bring up the grid issues every single time I meet anybody even remotely relevant to it in a ministerial group—we bring it up. I’m in the queue to see the new energy Minister. I hope he stays in post long enough for me to actually see this one—the last one left post before I managed it. We are looking for a reassurance that the holistic network design that was discussed with the Minister, which seems like years ago now, but was only a few months ago, goes ahead for Wales. We’ve discussed in this Chamber many times why we need that network design to go ahead and why we need the upgrading of the grid. It is absolutely the case, and every single renewable developer we speak to, and the Crown Estate themselves, agree with us on the case that, if we want to onshore the very significant gigawatt capability of the Celtic sea into south Wales, which we certainly need to do, then we need the grid capacity to be able to do that. We are pushing with some alacrity to make sure that that happens, and there’ll be a number of round-tables and interventions that we are taking part in, and indeed hosting, in January and February of next year, trying to make sure that we’re the first movers in some of those areas, and ensuring that our ports are in prime position to be able to take advantage of what will be a significant opportunity.
In terms of the cost-of-living crisis, this is one of the conundrums, isn’t it, of the world? So, we are trying to put money into people’s pockets in a short-term way for the cost-of-living crisis, because some people simply cannot make ends meet, and at the same time we are also, of course, promoting energy efficiency and adaptations, so the better your house is, the more adapted it is to climate resilience, the less energy you use, and the more money there is in your pocket. If you were lucky enough to be able to afford to put solar panels on your roof, then you are getting a benefit from that.
We’ve also been pushing the UK Government to, frankly, come away from its ridiculous market based on the marginal price of gas, and to split the renewables market away from that. Instead, unfortunately, they've come up with a plan to windfall tax the renewables companies, which seems completely—. Well, it's not what we would have done, that's for sure. We keep pushing that all the time and also, obviously, the renewables do that. But it's right around the coast of Britain. Wales has really excellent renewables, but, actually, Britain has really excellent renewables, so it makes no sense to me that the Government, acting as the English Government in that regard, doesn't see the opportunity for that. We certainly do push that, and I was in an inter-ministerial group only on Monday where it was amongst the things discussed.
The other thing discussed was the threat to the habitats regulations—the EU Bill. We were assured by the Minister who was at that meeting—. Unfortunately, it was not Thérèse Coffey, and I would like to put it on record, Deputy Llywydd, that we would like the Secretary of State to actually attend the meetings, and not send junior Ministers. But the Minister there was at great pains to tell us that the assumption is going to be that things stay in place unless there's a real reason for them not to. It's very difficult to understand what real reason there would be not to maintain the habitats directive in place. Nevertheless, we will be keeping a very watchful eye on what happens, because otherwise we will have to undergo a very rapid programme to make sure that those habitats regulations stay in force in Wales. But I can assure you that that is our intention.
In terms of the land use issue, one of the reasons I'm going to COP15 is because biodiversity totally depends on our ability to make the best use of our land. These carbon sinks are not just forests, just to be clear—these are the peatlands, these are the wildflower meadows, these are the long grasslands where the curlews nest right across Wales that we need interconnectivity between and that we need as habitats. In doing so, we get the double whammy, don't we? We get the increased protection of our biodiversity, but we also get the carbon sink entirely necessary for us to withstand this oncoming onslaught.
Ie, diolch yn fawr iawn i chi, Delyth, am y gyfres yna o bethau. Felly, gan fynd drwyddyn nhw yn eu trefn, ydym, rydym ni'n bendant yn codi'r materion ynglŷn â'r grid bob un tro y byddaf i'n cwrdd ag unrhyw un sy'n berthnasol iddo mewn grŵp gweinidogol—rydym ni'n ei godi. Rwyf i yn y ciw i weld y Gweinidog ynni newydd. Rwy'n gobeithio y bydd yn aros yn y swydd yn ddigon hir i mi weld yr un hwn mewn gwirionedd—gadawodd yr un olaf ei swydd cyn i mi ei weld. Rydym ni'n chwilio am sicrwydd y bydd y dyluniad rhwydwaith cyfannol a gafodd ei drafod gyda'r Gweinidog, flynyddoedd yn ôl erbyn hyn, mae'n ymddangos, ond dim ond ychydig fisoedd yn ôl yr oedd hi, yn digwydd i Gymru. Rydym ni wedi trafod yn y Siambr hon lawer gwaith pam mae angen i'r dyluniad rhwydwaith hwnnw i fynd yn ei flaen a pham mae angen uwchraddio'r grid. Mae hi'n berffaith wir, ac mae pob un datblygwr adnewyddadwy yr ydym ni'n siarad â nhw, ac Ystad y Goron eu hunain, yn cytuno â ni ynglŷn â hyn, os ydym ni'n bwriadu symud cynhyrchiant sylweddol iawn o allu gigawat o'r môr Celtaidd i dir y de, ac mae gwir angen i ni wneud hynny, yna mae angen y capasiti grid hwnnw er mwyn i ni allu gwneud hynny. Rydym ni'n gwthio yn frwdfrydig iawn i wneud yn siŵr bod hynny'n digwydd, ac fe fydd yna nifer o gyfarfodydd bord gron ac ymyriadau y byddwn ni'n cymryd rhan ynddyn nhw, ac yn wir yn eu cynnal, ym mis Ionawr a mis Chwefror y flwyddyn nesaf, i geisio sicrhau mai ni yw'r rhai sy'n symud gyntaf mewn rhai o'r meysydd hynny, ac yn sicrhau bod ein porthladdoedd ni mewn sefyllfa ragorol i allu manteisio ar yr hyn a fydd yn gyfle o bwys.
O ran yr argyfwng costau byw, mae hwn yn peri penbleth yn fyd-eang, on'd yw e? Felly, rydym ni'n ceisio rhoi arian ym mhocedi pobl yn y byrdymor ar gyfer ymdopi â'r argyfwng costau byw, oherwydd yn syml, ni all rhai pobl gadw dau ben llinyn ynghyd, ac ar yr un pryd rydym, wrth gwrs, yn hyrwyddo effeithlonrwydd ynni ac addasiadau hefyd, felly os yw eich tŷ chi mewn cyflwr da, po fwyaf y mae wedi'i addasu ar gyfer cadernid hinsawdd, y lleiaf o ynni y byddwch chi'n ei ddefnyddio, a'r mwyaf o arian sydd gennych chi yn eich poced. Os oeddech chi'n ddigon ffodus i allu fforddio gosod paneli solar ar eich to, yna rydych chi'n cael budd o hynny.
Rydym ni wedi bod yn pwyso ar Lywodraeth y DU hefyd, a dweud y gwir, i symud oddi wrth eu marchnad hurt nhw sy'n seiliedig ar bris ymylol nwy, a gwahanu'r farchnad ynni adnewyddadwy oddi wrth hynny. Yn hytrach, yn anffodus, maen nhw wedi cynnig cynllun i godi treth ffawddelw ar y cwmnïau adnewyddadwy, sy'n ymddangos yn hollol—. Wel, nid dyna y byddem ni'n ei wneud, mae hynny'n sicr. Rydym ni'n parhau i bwyso am hynny drwy'r amser ac yn amlwg, mae'r cwmnïau ynni adnewyddadwy yn gwneud hynny hefyd. Ond mae hynny o gwmpas arfordir Prydain i gyd. Mae gan Gymru adnoddau gwych o ran ynni adnewyddadwy, ond, mewn gwirionedd, mae gan Brydain i gyd gyfleoedd ynni adnewyddadwy gwych, felly nid yw hi'n gwneud unrhyw synnwyr i mi nad yw'r Llywodraeth, sy'n cael ei rhedeg fel Llywodraeth i Loegr yn hynny o beth, yn gweld y cyfle ar gyfer hynny. Rydym ni'n sicr yn pwyso am hynny, ac roeddwn i mewn grŵp rhyng-weinidogol ddydd Llun lle'r oedd hwnnw ymhlith y pethau a gafodd eu trafod.
Y peth arall a drafodwyd oedd y bygythiad i'r rheoliadau cynefinoedd—Bil yr UE. Fe gawsom ni sicrwydd gan y Gweinidog a oedd yn y cyfarfod hwnnw—. Yn anffodus, nid Thérèse Coffey oedd yno, ac fe hoffwn i ei rhoi hi ar y cofnod, Dirprwy Lywydd, y byddem ni'n dymuno i'r Ysgrifennydd Gwladol fod yn bresennol, mewn gwirionedd, yn y cyfarfodydd, ac nid anfon Gweinidogion iau. Ond roedd y Gweinidog a oedd yno'n pwysleisio yn fawr wrth ddweud wrthym ni mai'r rhagdybiaeth yw y bydd pethau yn aros yn eu lle oni bai bod unrhyw reswm dilys iddyn nhw beidio â bod felly. Mae hi'n anodd iawn deall pa reswm dilys a fyddai'n golygu peidio â chadw at y gyfarwyddeb cynefinoedd. Serch hynny, fe fyddwn ni'n cadw llygad barcud ar yr hyn sy'n digwydd, oherwydd fel arall fe fydd yn rhaid i ni ymgymryd â rhaglen gyflym iawn i wneud yn siŵr y bydd y rheoliadau cynefinoedd hynny yn aros yn weithredol yng Nghymru. Ond fe allaf i eich sicrhau chi mai dyna yw ein bwriad ni.
O ran defnydd tir, un o'r rhesymau yr wyf i am fynd i COP15 yw am fod bioamrywiaeth yn dibynnu yn llwyr ar ein gallu ni i ddefnyddio tir yn y ffordd orau. Nid coedwigoedd yn unig yw'r dalfeydd carbon hyn, dim ond i fod yn eglur—y mawndiroedd ydyn nhw, y meysydd blodau gwylltion ydyn nhw, y tiroedd glaswellt hir ydyn nhw lle mae'r gylfinir yn nythu ledled Cymru y mae angen iddyn nhw fod yn rhyng-gysylltiedig ac y mae eu hangen nhw arnom ni i fod yn gynefinoedd. Wrth wneud hynny, rydym ni ar ein hennill ddwywaith, on'd ydyn ni? Fe fyddwn ni â mwy o amddiffyniad i'n bioamrywiaeth, ond fe fyddwn ni â'r ddalfa garbon hefyd sy'n gwbl angenrheidiol i ni ar gyfer gwrthsefyll yr hyn sydd ar ddod.
Ac yn olaf, Jenny Rathbone.
And finally, Jenny Rathbone.
Thank you very much. I too congratulate you and all your stakeholders for achieving both the interim and the net emissions targets, because I really think that's excellent. I look forward to studying the net-zero strategic action plan you commit to publish by the end of this week, and particularly the annex to the final statement, because I want to ask you what's in there about the food carbon footprint that Wales has, because that obviously will help inform us how we reduce that, because it is the single biggest contributor that individuals make, as opposed to large-scale decisions made by Government.
I agree that there's no room for complacency in all this, and that the planet faces a really desperate situation if we don't act now. The Equality and Social Justice Committee's report, 'Fuel poverty and the Warm Homes Programme', which we published in May, called for a clear long-term strategy for decarbonisation to give industry the confidence it needs to invest in skills, technology and people. We also asked the net-zero skills action plan to be published no later than July. Now we're told it won't even be published by the end of December. I'm underwhelmed by that, and I want to know if not this month, then when exactly next year, because we really, really do need that to pull that whole decarbonisation of our housing together.
Diolch yn fawr iawn i chi. Rwyf innau'n eich llongyfarch chi a'ch holl randdeiliaid am gyflawni'r targedau dros dro a'r targedau allyriadau net, oherwydd rwy'n credu mai ardderchog o beth yw hynny. Rwy'n edrych ymlaen at astudio'r cynllun gweithredu strategol sero net yr ydych chi'n ymrwymo i'w gyhoeddi erbyn diwedd yr wythnos hon, ac yn arbennig felly'r atodiad i'r datganiad terfynol, oherwydd rwy'n awyddus i ofyn i chi beth sydd ynddo ynghylch yr ôl troed carbon sydd gan Gymru o ran bwyd, oherwydd yn amlwg fe fydd hynny'n helpu i roi gwybod i ni sut ydym ni am leihau hwnnw, oherwydd hwnnw sy'n cyfrannu fwyaf yn unigol at gyfanswm carbon unigolion, yn hytrach na phenderfyniadau ar raddfa fawr a wneir gan y Llywodraeth.
Rwy'n cytuno nad oes lle i laesu dwylo yn hyn i gyd, a bod y blaned yn wynebu sefyllfa enbyd iawn os nad ydym ni'n gweithredu nawr. Roedd adroddiad y Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol, 'Tlodi tanwydd a'r Rhaglen Cartrefi Clyd', a gyhoeddwyd gennym ni ym mis Mai, yn galw am strategaeth hirdymor eglur ar gyfer datgarboneiddio i roi'r hyder sydd ei angen ar ddiwydiant i fuddsoddi mewn sgiliau, technoleg a phobl. Fe wnaethom ni ofyn hefyd a allai'r cynllun gweithredu sgiliau sero net gael ei gyhoeddi erbyn mis Gorffennaf fan bellaf. Rydym ni'n cael gwybod nawr na fydd hwnnw'n cael ei gyhoeddi erbyn diwedd mis Rhagfyr, hyd yn oed. Mae hynny'n peri rhywfaint o siom i mi, ac fe hoffwn i wybod os nad y mis hwn, yna pryd yn union yn ystod y flwyddyn nesaf, oherwydd mae gwir angen hwnnw i sicrhau'r holl ddatgarboneiddio o'n tai gan weithio gyda'n gilydd.
Thank you very much, Jenny. One of the things you'll see when we publish the plan by the end of this week is a very useful infographic, which, Deputy Llywydd, I happen to have a rush copy of in front of me. What that does is go through some of the statistics I was responding to Janet Finch-Saunders using. It sets out very neatly which indicators are red and amber and why, and what we need to do about them. One of those is obviously agriculture and food. You'll be able to see that there's a range of green, amber and some that are not yet rated. I did speak in my statement a little bit about some of the data that we're still getting in, and we will be publishing an addendum once the data has been analysed.
One of the big issues for us is to reduce our carbon footprint in the production of food, and to make sure that our carbon sink stays in place, because, really worryingly, the carbon sink, although it has performed as we would have wanted for carbon budget 1, is clearly reducing. And so, one of the big pushes for me to go to COP15 and to make sure that we're playing a full role there is to make sure that, here in Wales, we can maintain and increase the carbon sink that we are operating, not only for our own purposes but for the purposes of the rest of the globe. That is why we make no bones at all about pushing the national forest, the forestation plans, but also the peatland restoration programme, which I'm very pleased to have been able to triple very recently. Also we're about to, combined with the UK Government, ban the sale of peat in its entirety, and not before time either. So, these things are very important and people really need to get behind them.
But we need to have good-quality locally produced food. I mean, obviously the lower the carbon mileage the better, but actually, the higher the nutritional quality the better for our farmers, so it's an absolutely virtuous circle. What's not to like about it? And just to make the point that Lord Deben actually made at the beginning of Climate Change Week, and it's a controversial point as well: this isn't about a plant-based diet; this is about a sustainable diet, and a sustainable diet is one that understands how food is produced and makes choices accordingly. So, I'm afraid if you eat smashed avocado on your Sunday toast, then you are in a very water-intensive, very climate change-unadapted territory. You would be far better off to have a rasher of local bacon—and I speak as somebody who's been a vegetarian all my life. It is very important to understand where food comes from, how it's produced, and how it gets to our table, and in that way, you will benefit local producers of food.
The other thing to say is that not all food that comes from far away is bad. Actually, global trade that supports women's co-operatives and fair trade, and decently produced food abroad, also helps us fight a global climate, because it helps local people to adapt to what they need to be able to produce and export, in order to make their own particular neighbourhood and area more sustainable. I'm very proud of the work that Wales has done in the Wales and Africa programme and the reforestation programmes that we've had in Mbale. That's a very good example—that's far away, but, actually, the global trade has increased the carbon sink of the whole planet, and the locally produced food and better-produced coffee, immeasurably. So, when you enjoy your morning coffee, and it's been produced in Mbale, you'll be able to know that, despite the fact that it's travelled a long way to you, it's nevertheless been sustainably produced by farmers who are properly paid to do it. I think that is the sort of thing that we need in a labelling regime and in a purchasing policy. My friend Rebecca Evans and myself have been discussing the procurement policies for the Welsh public sector, based on that kind of virtuous circle, for quite some time.
Diolch yn fawr i chi, Jenny. Un o'r pethau a welwch chi pan gyhoeddwn ni'r cynllun hwn erbyn diwedd yr wythnos hon yw ffeithlun defnyddiol iawn, sydd, Dirprwy Lywydd, yn digwydd bod, yn y copi brys sydd gennyf i o fy mlaen i yma. Beth mae hynny'n ei ddangos yw rhai o'r ystadegau yr oeddwn i'n eu rhoi wrth ymateb i Janet Finch-Saunders. Mae'n nodi yn daclus iawn pa ddangosyddion sy'n goch ac yn ambr a pham felly, a'r hyn sydd angen i ni ei wneud yn eu cylch. Mae amaeth a bwyd yn un o'r rhain, yn amlwg. Fe fyddwch chi'n gallu gweld bod yna amrywiaeth o wyrdd, ambr a rhai sydd heb eu graddio eto. Fe wnes i sôn ychydig yn fy natganiad am rai o'r data yr ydyn ni'n parhau i ymchwilio iddyn nhw, ac fe fyddwn ni'n cyhoeddi atodiad ar ôl i'r data gael eu dadansoddi.
Un o'r problemau mawr i ni yw lleihau ein hôl troed carbon wrth gynhyrchu bwyd, a sicrhau bod ein dalfa garbon ni'n aros yn ei lle, oherwydd, yn bryderus iawn, mae'r ddalfa garbon, er ei bod wedi perfformio fel y byddem ni wedi dymuno ar gyfer cyllideb 1 carbon, yn amlwg yn lleihau. Ac felly, un o'r amcanion pwysicaf wrth i mi fynd i COP15 a cheisio sicrhau ein bod ni â rhan lawn yn hynny o beth, yma yng Nghymru, yw ein bod ni'n gallu cynnal a chynyddu'r ddalfa garbon a weithredwn ni, nid yn unig at ein dibenion ein hunain ond at ddibenion gweddill y byd. Dyna pam nad ydym ni'n petruso o ran pwyso am goedwig genedlaethol, a'r cynlluniau coedwigoedd, ond y rhaglen i adfer mawndiroedd hefyd, yr wyf i'n falch iawn fy mod i wedi gallu ei threblu hi'n ddiweddar iawn. Hefyd, rydym ni, ynghyd â Llywodraeth y DU, ar fin gwahardd gwerthu mawn yn gyfan gwbl, ac nid cyn pryd ychwaith. Felly, mae'r pethau hyn yn bwysig iawn ac mae gwir angen i bobl eu cefnogi nhw.
Ond mae angen i ni fod â chynhyrchiant bwyd o ansawdd da sy'n lleol. Hynny yw, yn amlwg iawn, mae lleihau pellteroedd cludiant yn fuddiol o ran lleihau allyriadau carbon, ond mewn gwirionedd, os yw ansawdd y bwyd o ran maeth yn dda, mae hynny'n fuddiol iawn i'n ffermwyr ni hefyd, ac felly mae popeth er budd pawb yn hyn i gyd. Beth allai fod yn annymunol yn hyn? A dim ond ar gyfer gwneud y pwynt a wnaeth Arglwydd Deben ar ddechrau Wythnos Newid Hinsawdd mewn gwirionedd, ac mae hwnnw'n bwynt dadleuol hefyd: nid yw hyn yn ymwneud â deiet o blanhigion; mae'n ymwneud â deiet sy'n gynaliadwy, ac mae deiet cynaliadwy yn un sy'n deall sut mae bwyd yn cael ei gynhyrchu ac yn gwneud dewisiadau yn unol â hynny. Felly, mae'n ddrwg gen i, os ydych chi'n bwyta potsh afocado ar eich tost ar foreau Sul, yna rydych chi'n mentro i diriogaeth ddyrys iawn sy'n defnyddio llawer iawn o ddŵr, sy'n araf iawn i addasu i newid hinsawdd. Fe fyddai hi'n llawer gwell i chi gael tafell o gig moch lleol—ac rwy'n siarad fel rhywun sydd wedi bod yn llysieuwr ar hyd fy oes. Mae hi'n bwysig iawn deall o ble mae bwyd yn dod, sut mae'n cael ei gynhyrchu, a sut mae'n cyrraedd ein bwrdd ni, ac yn y ffordd honno, fe fyddwch chi'n rhoi budd i gynhyrchwyr bwyd lleol.
Y peth arall i'w ddweud yw nad drwg o beth yw bod bwyd yn dod o bell bob amser. Mewn gwirionedd, mae masnach fyd-eang sy'n cefnogi mentrau cydweithredol a masnach deg menywod, a bwyd a gynhyrchir mewn ffordd weddaidd dramor, yn ein helpu i ymladd yn erbyn effeithiau newid hinsawdd yn fyd-eang hefyd, am fod hynny'n helpu pobl leol i addasu i'r hyn sydd ei angen arnyn nhw i allu cynhyrchu ac allforio, ar gyfer gwneud eu cymdogaeth nhw a'u bro eu hunain yn fwy cynaliadwy. Rwy'n falch iawn o'r gwaith a wnaeth Cymru gyda rhaglen Cymru ac Affrica a'r rhaglenni ailgoedwigo a gawsom ni yn Mbale. Mae honno'n enghraifft dda iawn—mae hynny'n bell i ffwrdd, ond, mewn gwirionedd, mae'r fasnach fyd-eang wedi cynyddu dalfa garbon y blaned gyfan, a'r bwyd a gynhyrchir yn lleol a choffi a gynhyrchir gydag uniondeb, o werth aruthrol mawr. Felly, pan fyddwch chi'n mwynhau eich coffi yn y boreau, a'r ffa wedi dod o Mbale, fe fyddwch chi'n gwybod, er gwaethaf y ffaith eu bod nhw wedi dod o bell i chi, eu bod wedi'u cynhyrchu yn gynaliadwy gan ffermwyr sy'n cael tâl iawn am wneud hynny. Rwy'n credu mai dyna'r math o beth sydd ei angen arnom ni mewn cyfundrefn labelu ac o ran polisi prynu. Mae fy ffrind, Rebecca Evans, a minnau wedi bod yn trafod polisïau caffael sector gyhoeddus Cymru, yn seiliedig ar y math yna o gylch rhinweddol, ers cryn amser.
Diolch, Gweinidog. We will look forward to seeing copies of your infographics.
Diolch, Gweinidog. Edrychwn ymlaen at weld copïau o'ch ffeithluniau chi.
Eitem 4 yw'r datganiad gan Weinidog y Gymraeg ac Addysg ar y model athrawon cyflenwi. Galwaf ar y Gweinidog, Jeremy Miles, i wneud y datganiad.
Item 4 is a statement by the Minister for Education and Welsh Language on the supply teaching model. I call on the Minister, Jeremy Miles, to make the statement.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Dwi am ddechrau drwy achub ar y cyfle yma i ddiolch i'n hathrawon cyflenwi unwaith eto am y gwaith y maen nhw'n ei wneud, ac yn benodol am y cymorth hanfodol a roddon nhw i ysgolion yn ystod y pandemig—cyfnod a oedd, wrth gwrs, yn ansicr i bawb.
Rŷn ni'n gwybod bod athrawon cyflenwi a staff cymorth addysgu yn chwarae rôl allweddol o ran cefnogi ein pobl ifanc. Mae sawl adolygiad annibynnol wedi tynnu sylw at yr angen i wella telerau ac amodau a threfniadau gwaith athrawon cyflenwi a staff cymorth cyflenwi. Rŷn ni wedi gwneud cynnydd da dros y blynyddoedd diwethaf. Serch hynny, mae'n amlwg i mi bod yna fwy i'w wneud i sicrhau bod athrawon cyflenwi yn cael eu gwobrwyo'n briodol, bod mwy o ddewis i'n holl staff cyflenwi o ran sut y maen nhw'n cael eu cyflogi, a bod y gefnogaeth a'r cyfleodd dysgu proffesiynol sy'n ofynnol ar gael iddyn nhw er mwyn cyflawni eu rolau yn effeithiol.
Yn y rhaglen lywodraethu a'r cytundeb cydweithio, rŷn ni wedi ymrwymo i ddatblygu model cynaliadwy ar gyfer cyflogi athrawon cyflenwi, â gwaith teg wrth wraidd y model hwnnw. Heddiw, dwi am nodi sut y byddwn ni'n cyflawni'r ymrwymiadau ac yn cyflwyno diwygiadau i'r system addysg y mae eu hangen yn fawr. Er mwyn gofalu bod pob elfen o'r ymrwymiad yn cael sylw, rwyf wedi dynodi bod angen dull gweithredu holistaidd, gan ganolbwyntio ar ddiwygio mewn tri phrif faes, sef model cyflogaeth newydd i awdurdodau lleol, gwelliannau pellach i ddarpariaeth asiantaethau, a chyflog ac amodau athrawon cyflenwi sydd o fewn cwmpas y telerau statudol.
Mae penaethiaid a chyrff llywodraethu yn gwneud penderfyniadau ynghylch sut i staffio eu hysgolion a pha fath o gyflenwi sy'n bodloni eu gofynion orau. Gall ysgolion recriwtio staff cyflenwi yn uniongyrchol, drwy eu hawdurdod lleol, neu drwy asiantaeth gyflenwi. Er mwyn mynd i'r afael â'r materion a godwyd gan athrawon cyflenwi ynghylch cyflogaeth drwy asiantaethau preifat, sefydlwyd fframwaith asiantaethau cyflenwi y Gwasanaeth Caffael Cenedlaethol yn 2019, gan arwain at well cyflog ac amodau i staff asiantaethau, tryloywder ynghylch ffioedd, a mwy o reoleiddio ar asiantaethau.
Thank you, Dirprwy Lywydd. I would like to start by taking this opportunity to once again thank our supply teachers for the work they do, and particularly for the essential support they provided to schools during the pandemic, which was an uncertain and unsettling time for all.
We know that supply teachers play a vital role in supporting our young people. Several independent reviews have highlighted the need for improvements to both the terms and conditions and working arrangements of supply teachers and supply teaching support staff. We have made good progress in recent years. However, it is clear to me that there is still more that should be done to ensure that supply teachers are appropriately rewarded, that all supply staff have greater choice over how they are employed, and that they're able to access the required support and professional learning opportunities to carry out their roles effectively.
Within the programme for government and the co-operation agreement, we have committed to developing a sustainable model for the employment of supply teachers with fair work at its heart. Today, I will set out how we will deliver against these commitments and introduce much-needed reforms to the education system. To ensure that all aspects of the commitment are addressed, I have indicated that a holistic approach is necessary, with the focus of reforms against three main areas, which are a new local authority employment model, further improvements to agency provision, and consideration of pay and conditions for supply teachers within the scope of statutory terms.
Headteachers and governing bodies are responsible for making decisions on how to staff their schools and which type of cover best meets their requirements. Schools are able to recruit supply staff directly, via their local authority, or via a supply agency. To address issues raised by supply teachers relating to employment via private agencies, the supply agency framework of the National Procurement Service was established in 2019, resulting in improved pay and conditions for agency staff, transparency over fees and greater agency regulation.
In order to take forward the new local authority employment model, I am pleased to announce today that we will establish a new technology booking platform that will be available to local authorities, schools and supply staff from September 2023. The model will provide an additional route for schools to engage supply staff and provide a choice to both supply teaching support staff and supply teachers over how they are employed. A procurement exercise is currently under way, with the contract due to be awarded in the spring term, and a staggered implementation to follow across local authorities from the start of the next academic year. My officials will continue to progress this work in the coming months in consultation with local authorities and appropriate stakeholders. However, as a minimum, the platform will enable supply staff to register themselves for work and enable schools to book supply teachers directly online.
Whilst much of the detail of how the platform will work in practice will depend on the successful provider and the system they have in place, supply teachers will be able to work across local authorities and be able to work via agencies should they choose to do so. This system will not employ supply teachers directly itself; it will be a user-maintained system that will be supported by all organisations that use it. So, to ensure that supply teachers can access the statutory terms, including the teachers' pension scheme, the platform must link to a public sector provider. Discussions are ongoing with the Welsh Local Government Association on arrangements to support the pay and pensions element of the platform, and I anticipate that this important element of the work will be agreed in the coming weeks.
Alongside the platform, the NPS framework will continue to be available for schools, supply staff and local authorities. I am conscious of the work that has been undertaken to make the improvements that the framework brought about. I've given full consideration to how the current arrangements can be strengthened ahead of the next agreement, which will commence from September 2023, alongside the booking platform. The new framework will include the same requirements as the current agreement. In addition, agencies will be asked to demonstrate how they can improve their professional learning offer, and to incorporate the national professional learning entitlement into their employment terms.
All employment agencies are regulated by the Employment Agency Standards Inspectorate. Although the framework is not statutory, as part of the new agreement the inspectorate will consider some aspects of the framework terms when inspecting framework agencies, and the findings shared with the Welsh Government. Agencies will also be required to partner with JobsAware and display their logo on payslips to promote safe and fair working practices and signpost their workers to employment guidance. These measures aim to improve compliance in those areas that are not within the Welsh Government's remit and ensure that agency workers are able to access employment guidance and support.
The final area of work is key to these reforms and will ensure that the fair work aspect of the commitments has been fully considered. Responsibility for teachers' pay and conditions was devolved in 2018, which provided the opportunity to consider whether different pay, terms and conditions could apply to the various roles and responsibilities of teachers and supply teachers within the system. As the independent Welsh pay review body makes recommendations to Welsh Ministers on teachers' pay and conditions, it has been asked to include this important aspect as part of its wider strategic review taking place this year. The report and recommendations from the IWPRB will be considered in full, and any changes introduced to the statutory terms and conditions for the academic year 2023-24.
Dirprwy Lywydd, this is a complex area that must balance the needs of all within the school system, including learners and the wider school workforce. Above all, I am mindful that any new supply employment model must deliver for supply teachers, whilst being sustainable for schools to use and not add to the workload of school staff. I hope that the work I have outlined provides reassurance to those undertaking supply roles of the commitment to change in this area. The feedback from our key stakeholders has been invaluable in understanding the scale of the reforms required, and of the need to make improvements across a range of areas to ensure that a new employment model is fit for purpose. Whilst there is still work to do, I am confident that these measures will result in a sustainable improvement across the education system as a whole.
Ar gyfer bwrw ymlaen â'r model newydd o gyflogaeth gan awdurdodau lleol, rwy'n falch o gyhoeddi heddiw y byddwn ni'n sefydlu platfform technolegol newydd ar gyfer archebu a fydd ar gael i awdurdodau lleol, ysgolion a staff cyflenwi o fis Medi 2023 ymlaen. Fe fydd y model yn cynnig llwybr ychwanegol i ysgolion ymgysylltu â staff cyflenwi a chynnig dewis i staff cymorth addysgu cyflenwi ac athrawon cyflenwi o ran sut y cânt eu cyflogi. Mae ymarfer caffael ar y gweill ar hyn o bryd, gyda'r contract i'w ddyfarnu yn nhymor y gwanwyn, a gweithrediad bob yn dipyn i ddilyn ar draws awdurdodau lleol o ddechrau'r flwyddyn academaidd nesaf. Fe fydd fy swyddogion i'n parhau i fwrw ymlaen â'r gwaith hwn yn y misoedd nesaf trwy ymgynghori ag awdurdodau lleol a rhanddeiliaid priodol. Ond ar y lleiaf, fe fydd y platfform yn galluogi staff cyflenwi i gofrestru eu hunain i weithio ac yn galluogi ysgolion i archebu athrawon cyflenwi yn uniongyrchol ar-lein.
Er y bydd llawer o fanylion o ran gweithrediad ymarferol y platfform yn dibynnu ar y darparwr llwyddiannus a'r system sydd ganddyn nhw ar waith, fe fydd athrawon cyflenwi yn gallu gweithio ar draws yr awdurdodau lleol ac yn gallu gweithio drwy asiantaethau pe bydden nhw'n dewis gwneud hynny. Ni fydd y system hon yn cyflogi athrawon cyflenwi ei hun yn uniongyrchol; system fydd hon sy'n cael ei chynnal gan ei defnyddwyr a'i chefnogi gan bob sefydliad sy'n ei defnyddio hi. Felly, i sicrhau y bydd gan athrawon cyflenwi hawl i'r telerau statudol, gan gynnwys cynllun pensiwn athrawon, mae'n rhaid i'r platfform gysylltu â darparwr sector cyhoeddus. Mae trafodaethau yn parhau gyda Chymdeithas Llywodraeth Leol Cymru ynglŷn â threfniadau i gefnogi elfen cyflog a phensiynau'r platfform, ac rwy'n rhagweld y bydd yr elfen bwysig hon o'r gwaith yn cael ei chytuno arni yn ystod yr wythnosau nesaf.
Ynghyd â'r platfform, bydd y fframwaith GCC ar gael i ysgolion, staff cyflenwi ac awdurdodau lleol. Rwy'n ymwybodol o'r gwaith a gafodd ei wneud o ran y gwelliannau sydd wedi dod yn sgil y fframwaith. Rwyf i wedi rhoi ystyriaeth lawn i sut y gellir atgyfnerthu'r trefniadau cyfredol cyn y cytundeb nesaf, a fydd yn dechrau o fis Medi 2023, ochr yn ochr â'r platfform archebu. Fe fydd y fframwaith newydd yn cynnwys yr un gofynion â'r cytundeb presennol. Yn ogystal â hynny, fe ofynnir i asiantaethau ddangos sut y gallan nhw wella eu cynnig dysgu proffesiynol, ac ymgorffori'r hawl cenedlaethol i ddysgu proffesiynol yn nhelerau eu cyflogaeth nhw.
Caiff yr holl asiantaethau cyflogaeth eu rheoleiddio gan Arolygiaeth Safonau'r Asiantaeth Gyflogaeth. Er nad yw'r fframwaith yn statudol, yn rhan o'r cytundeb newydd fe fydd yr arolygiaeth yn ystyried rhai agweddau ar dermau'r fframwaith wrth arolygu asiantaethau fframwaith, ac fe rennir y canfyddiadau gyda Llywodraeth Cymru. Fe fydd yn ofynnol i'r asiantaethau ffurfio partneriaeth â JobsAware hefyd ac arddangos eu logo ar slipiau cyflog i hyrwyddo arferion gweithio diogel a theg a chyfeirio eu gweithwyr at ganllawiau cyflogaeth. Amcan y mesurau hyn yw sicrhau cydymffurfiaeth yn y meysydd hynny nad ydyn nhw o fewn cylch gwaith Llywodraeth Cymru a sicrhau bod gweithwyr asiantaeth yn gallu cael arweiniad a chefnogaeth o ran eu cyflogaeth.
Mae'r maes terfynol hwn o waith yn allweddol i'r diwygiadau hyn ac fe fydd yn sicrhau bod agwedd waith teg yr ymrwymiadau wedi'u hystyried yn llawn. Cafodd y cyfrifoldeb am gyflogau ac amodau athrawon ei ddatganoli yn 2018, ac roedd hynny'n gyfle i ystyried a allai cyflog, telerau ac amodau gwahanol fod yn berthnasol i swyddi a chyfrifoldebau amrywiol athrawon ac athrawon cyflenwi o fewn y system. Wrth i gorff adolygu cyflogau annibynnol Cymru gyflwyno argymhellion i Weinidogion Cymru o ran tâl ac amodau athrawon, fe ofynnwyd iddo gynnwys yr agwedd bwysig hon hefyd yn rhan o'i adolygiad strategol ehangach sy'n mynd rhagddo eleni. Fe fydd yr adroddiad a'r argymhellion gan gorff adolygu cyflogau annibynnol Cymru yn cael eu hystyried yn llawn, ac unrhyw newidiadau a gyflwynir i'r telerau ac amodau statudol ar gyfer blwyddyn academaidd 2023-24.
Dirprwy Lywydd, mae hwn yn faes cymhleth y mae'n rhaid cydbwyso anghenion pawb o fewn y system ysgolion ynddo, gan gynnwys y dysgwyr a'r gweithlu ehangach mewn ysgolion. Yn fwy na dim, rwy'n ymwybodol bod yn rhaid i unrhyw fodel cyflogaeth cyflenwi newydd ddarparu ar gyfer athrawon cyflenwi, a bod yn gynaliadwy i ysgolion ei ddefnyddio a pheidio ag ychwanegu at lwyth gwaith staff ysgol. Rwy'n gobeithio bod y gwaith a amlinellais i'n rhoi sicrwydd i'r rhai sy'n ymgymryd â swyddi cyflenwi o ymrwymiad i newid yn y maes hwn. Mae'r adborth gan ein rhanddeiliaid allweddol ni wedi bod yn amhrisiadwy ar gyfer deall maint y diwygiadau sy'n angenrheidiol, ac o'r angen am welliannau ar draws ystod o feysydd ar gyfer sicrhau bod model cyflogaeth newydd yn addas i'w ddiben. Er bod gwaith eto i'w wneud, rwy'n hyderus y bydd y mesurau hyn yn arwain at welliant cynaliadwy ar draws y system addysg yn ei chyfanrwydd.
Minister, thank you for your statement today. It's been very clear for a long time now that there is an urgent need to change and reform the supply teaching model. More than £250 million has been paid to agencies for supply teachers by Welsh councils since 2016. Supply teaching demand, of course, was exacerbated by the pandemic, but even in 2015, local authority supply teacher costs in Wales exceeded £130 million. So, whilst we welcome any improvements to fair work and support for supply teachers that you've outlined in the statement today, this statement doesn't even touch the sides when it comes to allaying the concerns raised by the then Welsh Assembly report back in 2016 about the model, where it was made very clear that major reform is needed. And it is; it is complex and it is clear that no one size fits all.
So, Minister, what is it that you're proposing today that is so radically different to previous changes, besides, of course, a new booking system for only a proportion of the supply teachers, and asking agencies to do things that aren't statutory? And even with the new booking system that you've proposed, the same safeguarding concerns remain. There will be this local authority booking system and outside agencies still. So, the problem highlighted in 2006 will still remain. Where does the buck stop and responsibility fall—agencies or local government—as, fundamentally, Minister, nothing has changed? You still can't control those outside agencies.
And, also, Minister, supply teachers of course play a vital role, and, of course, we want to join you today in thanking them for what they do. Often, being a supply teacher is a lifestyle choice, but due to the massive differences in pay, we're now seeing a big shift of full-time teachers going over to supply teaching due to having to work less and being paid more. So, how does what you've announced today address this? Thank you.
Gweinidog, diolch i chi am eich datganiad heddiw. Mae hi wedi bod yn eglur iawn ers tro erbyn hyn bod angen newid a diwygio patrymau gweithio athrawon cyflenwi ar fyrder. Talwyd mwy na £250 miliwn i asiantaethau am athrawon cyflenwi gan gynghorau Cymru ers 2016. Cynyddodd y galw am athrawon cyflenwi, wrth gwrs, yn fawr oherwydd y pandemig, ond hyd yn oed yn 2015, roedd costau athrawon cyflenwi awdurdodau lleol yng Nghymru dros £130 miliwn. Felly, er ein bod ni'n croesawu unrhyw welliannau i waith teg a chefnogaeth i athrawon cyflenwi fel gwnaethoch chi eu hamlinellu yn natganiad heddiw, nid yw'r datganiad hwn hyd yn oed yn dechrau ar y gwaith o dawelu'r pryderon a gododd adroddiad Cynulliad Cymru fel roedd hi ar y pryd yn ôl yn 2016 am y patrwm o weithio, pryd yr eglurwyd yn amlwg iawn bod angen diwygio mawr. Ac mae angen hynny; peth cymhleth ydyw ac mae hi'n amlwg nad yw'r un datrysiad yn addas ym mhob achos.
Felly, Gweinidog, beth sydd yn yr hyn yr ydych chi'n ei gynnig heddiw sydd mor hanfodol wahanol i newidiadau blaenorol, ar wahân, wrth gwrs, i'r system archebu newydd ar gyfer cyfran yn unig o'r athrawon cyflenwi, a gofyn i asiantaethau wneud pethau nad ydyn nhw'n statudol? Hyd yn oed gyda'r system archebu newydd y gwnaethoch chi ei chynnig, mae'r un pryderon yn parhau o ran diogelu. Fe fydd y system archebu hon yn parhau i fod i awdurdodau lleol ac asiantaethau allanol. Felly, fe fydd y broblem a ddaeth i'r amlwg yn 2006 yn parhau i fod gyda ni. Pwy sy'n gyfrifol yn y pen draw—yr asiantaethau neu lywodraeth leol—oherwydd, yn sylfaenol, Gweinidog, nid oes unrhyw beth wedi newid? Fe fyddwch chi'n parhau i fod heb unrhyw allu i reoli asiantaethau allanol fel rhain.
A hefyd, Gweinidog, mae gan athrawon cyflenwi swyddogaeth hanfodol, wrth gwrs, ac rydym ninnau'n ymuno â chi heddiw i ddiolch iddyn nhw am yr hyn maen nhw'n ei wneud. Yn aml, mae bod yn athro cyflenwi yn golygu dewis ffordd arbennig o fyw, ond oherwydd y gwahaniaethau enfawr o ran tâl, rydym ni'n gweld newid mawr ar hyn o bryd o athrawon llawn amser yn troi at fod yn athrawon cyflenwi oherwydd llai o waith a chael gwell tâl. Felly, sut fydd yr hyn y gwnaethoch chi ei gyhoeddi heddiw yn mynd i'r afael â hyn? Diolch i chi.
Well, I thank the Member for the questions. I'm not sure what the Member has as a positive alternative to suggest to the matters that I outlined. If she has a practical, positive proposal to make, in this, or indeed any other area of education policy, I'm very interested in hearing it. But we exchange in these question sessions, and in debates, routinely, and I never hear a positive alternative to what the Government is bringing forward.
I think I outlined in my statement the areas where we are working, and it is a complex area. And there are limitations, as I'm sure the Member will appreciate, on a devolved Government's ability to move freely in an area that is often constrained in the context of employment terms and conditions. She will also know that agency law itself is not devolved. And, so, there are constraints that come with that, which she may not fully appreciate in the context of her particular question. I would like us to be in a position where the devolution settlement allowed us as a Government a wider range of options. However, I think the three-pronged approach, which we've been working together with Plaid Cymru on, which I've outlined in my statement, goes to the heart of the challenges that supply teachers tell us that they face within the limitations of the devolution settlement that we have.
Crucially, the booking platform enables there to be a public sector employment option for supply teachers. That's what we certainly want to see, and I know that's what Plaid Cymru also wants to see. I'm not sure if that is what the Member wants to see as a Conservative. We are at a point today where we can outline the principles that underpin that. So, it allows teachers to be employed in schools by local authorities, and to do that in a flexible way, which supply teachers often want to have. So, it recognises that there are particular dimensions to the employment patterns of supply teachers that mean that you need a flexible way of doing this.
My hope, my ambition—and, I think, that of Plaid Cymru as well, but perhaps Heledd Fychan may speak to this—is that we have a situation where the booking platform is the appealing alternative to working through the agency route, and that becomes the model that is then prevalent across Wales. I think that is absolutely possible in what we're planning today, what we're announcing today. I want to see a position where the mix of the three alternative approaches, or three complementary approaches, actually, that are outlined in the statement, lead us to that position where supply teachers have a better deal, the opportunity of direct employment through a public sector employer, and then access to the greater securities and better terms and conditions that that brings.
Wel, rwy'n diolch i'r Aelod am y cwestiynau. Nid wyf i'n siŵr beth sydd gan yr Aelod i'w gynnig yn ddewis amgen ynglŷn â'r materion a amlinellais i. Os oes ganddi hi gynnig ymarferol, adeiladol i'w wneud, yn hyn o beth, neu yn wir mewn unrhyw faes arall o addysg, fe fyddai hi'n dda iawn gennyf i glywed hynny. Ond rydym ni'n cael trafodaethau yn y sesiynau hyn o gwestiynau, ac mewn dadleuon, yn gyson iawn, a dydw i byth yn clywed unrhyw awgrym o ddewis amgen adeiladol i'r hyn y mae'r Llywodraeth yn ei gyflwyno.
Rwy'n credu i mi amlinellu'r meysydd yr ydym ni'n gweithio ynddyn nhw yn fy natganiad, ac mae hwnnw'n bwnc cymhleth. Ac fe geir cyfyngiadau, fel rwy'n siŵr y bydd yr Aelod yn ei ddeall, ar allu Llywodraeth ddatganoledig i dorri yn rhydd mewn maes sy'n aml yn cael ei gyfyngu i gyd-destun telerau ac amodau cyflogaeth. Mae hi'n gwybod hefyd na chafodd y gyfraith o ran asiantaethau ei datganoli. Ac, felly, mae yna gyfyngiadau yn dod gyda hynny, ac efallai nad yw hi'n llwyr werthfawrogi hynny yng nghyd-destun ei chwestiwn penodol hi. Fe hoffwn i ni fod mewn sefyllfa lle mae'r setliad datganoli yn caniatáu ystod ehangach o ddewisiadau i ni yn y Llywodraeth. Er hynny, rwy'n credu bod y dull triphlyg, yr ydym ni wedi bod yn cydweithio arno gyda Phlaid Cymru, yr amlinellais yn fy natganiad i, yn mynd at wraidd yr heriau y mae athrawon cyflenwi yn mynegi eu bod nhw'n eu hwynebu gyda'r cyfyngiadau sydd arnom ni oherwydd y setliad datganoli presennol.
Yn allweddol, mae'r platfform archebu yn caniatáu dewis o gyflogaeth yn y sector cyhoeddus ar gyfer athrawon cyflenwi. Dyna yr ydym ni'n dymuno ei weld, yn sicr, ac fe wn i mai dyna mae Plaid Cymru yn dymuno ei weld hefyd. Nid wyf i'n siŵr ai dyna y mae'r Aelod o blith y Ceidwadwyr yn dymuno ei weld. Rydym ni mewn sefyllfa heddiw lle gallwn ni amlinellu'r egwyddorion sy'n rhoi sail i hynny. Felly, mae hyn yn caniatáu i athrawon gael eu cyflogi mewn ysgolion gan awdurdodau lleol, a gwneud hynny mewn ffordd hyblyg, y mae athrawon cyflenwi athrawon yn awyddus i'w wneud yn aml. Felly, mae hyn yn cydnabod bod elfennau penodol i batrymau cyflogaeth athrawon cyflenwi sy'n golygu bod angen ffordd hyblyg o wneud hyn.
Fy ngobaith i, fy uchelgais i—a Phlaid Cymru hefyd, rwy'n credu, ond efallai y bydd Heledd Fychan yn siarad ynghylch hyn—yw bod sefyllfa gennym ni o fod â llwyfan archebu sy'n ddewis arall deniadol o weithio drwy'r llwybr asiantaeth, a hwnnw fydd yn batrwm cyffredin ledled Cymru wedyn. Rwy'n credu bod hynny'n gwbl bosibl yn yr hyn yr ydym ni'n ei gynllunio heddiw, yr hyn yr ydym ni'n ei gyhoeddi heddiw. Rwy'n awyddus i weld sefyllfa lle mae'r cymysgedd o dri dull amgen, neu dri dull sy'n atgyfnerthu ei gilydd, mewn gwirionedd, a amlinellir yn y datganiad, yn ein harwain at y sefyllfa honno lle mae gan athrawon cyflenwi fargen well, a chyfle o fod â chyflogaeth uniongyrchol drwy gyflogwr sector cyhoeddus, a bod â'r gallu wedyn i hawlio gwell gwarantau a gwell telerau ac amodau sy'n dod yn sgil hynny.
Diolch i'r Gweinidog, a diolch hefyd i'r Aelod dynodedig—diolch i'r ddau ohonoch chi am eich gwaith ar hyn. Hoffwn hefyd, wrth gwrs, ategu diolch y Gweinidog i'r athrawon llanw hyn, sy'n gwneud gwaith gwirioneddol bwysig. Dŷn ni wedi gweld, fel roeddech chi'n sôn, yn ystod COVID, wrth gwrs, yr heriau parhaus o ran hynny, pa mor allweddol maen nhw wedi bod i sicrhau bod plant a phobl ifanc yn parhau i dderbyn addysg. Ac yn aml, maen nhw'n bobl brofiadol eithriadol—nifer o bobl sydd wedi ymddeol yn mynd nôl, ac ati, ac efo profiad mawr o allu rhoi nôl, ac ati, ac ategu profiad ein plant a'n pobl ifanc ni.
Dwi'n falch iawn ein bod ni, drwy'r cytundeb cydweithio, yn gytûn o ran na ddylid cynnal gwasanaeth er elw preifat, ac wrth gwrs, dydyn ni ddim yn mynd mor bell â hynny heddiw, ond yn sicr, mae hwn yn gam pwysig iawn tuag at hynny. Oherwydd yn sicr, dŷn ni wedi gweld bod asiantaethau preifat yn gallu gwneud elw mawr, ar draul, wedyn, telerau gwaith teg, ac yn sicr mae i'w groesawu ein bod ni'n mynd i'r afael â hynny.
Dŷn ni eisoes wedi bod yn trafod, jest o ran sut bydd pobl yn ymwybodol o'r system, a sut y byddwn ni'n annog. Ac mae'r cwestiwn oedd gen i, o ran yr ymgyrch hyrwyddo, i bobl fod yn ymwybodol bod y datblygiad yma'n dod, oherwydd, yn anffodus, dydy pawb ddim yn gwylio Senedd.tv, a ddim wastad yn edrych ar bob datganiad sy'n dod allan—dwi'n gwybod bod hynny'n siom aruthrol i ni i gyd. [Chwerthin.] Ond o ran sicrhau, wedyn, bod y rhai sydd angen gwybod yn mynd i'w galluogi gwybod am y system yma, pa gyfathrebiad sy'n mynd i fod, i sicrhau bod yr opsiwn yma a'r llwyfan newydd yma ar gael iddyn nhw, yn hytrach nag aros efo asiantaethau? A sut y byddwn ni wedyn yn eu hannog nhw, o ran athrawon llanw a chymorthyddion, i sicrhau eu bod nhw efo'r sicrwydd yn y system, o ran eu bod nhw ddim yn mynd i golli allan ar waith, ac ati—bod hon yn system sy'n mynd i fod yn golygu bod y cyfleoedd yna, a'u bod nhw ddim yn colli allan ar unrhyw waith?
Dwi'n sylwi o ran y datganiad hefyd, bod yna lawer o bethau sydd dal angen eu gweithio allan. Roeddech chi'n sôn am y gwaith efo'r WLGA, a ballu. Yn sicr, mae'n allweddol bod llwyfan newydd yn gysylltiedig efo darparwr sector cyhoeddus, efo'r telerau a phensiwn, ac ati. Felly, dwi'n meddwl mai un o'r pethau—. Yn amlwg rwy'n croesawu'r camau hyn, yn edrych ymlaen at pan fydd yna fwy o wybodaeth ar gael, ac yn gwerthfawrogi hefyd eich bod chi wedi amlinellu amserlen ar gyfer yr adolygiad, o ran edrych ar delerau a thâl athrawon llanw. Felly, ie, croesawu, ond o ran yr ochr hyrwyddo, os fedrwch chi roi ychydig o eglurder o ran hynny. Diolch.
Thank you to the Minister, and also thank you to the designated Member—thank you, both, for your work on this. I’d also like to echo the Minister’s thanks to the supply teachers, who do such important work. We’ve seen, as you mentioned, during COVID, of course, the ongoing challenges related to that, how crucial they’ve been in ensuring that children and young people continue to receive education. And, very often, they are exceptionally experienced people—many are retired and return to schools and have great experience that they can draw on, and enhance the experiences of our children and young people.
I’m very pleased that, through the co-operation agreement, we are agreed that we shouldn’t support services for private profit, and of course we’re not going that far today, but certainly, this is an important step towards that. Because, certainly, we have seen that private agencies can make great profit at the expense of fair pay and conditions, and I welcome that we’re addressing that.
We’ve already discussed how people will be made aware of this system, and how we will encourage. And my question was in terms of marketing and promotion. How will we ensure that people are aware of this development? Because, unfortunately, not everyone watches Senedd.tv, and they don’t always read every statement made—I know that that will be a huge disappointment to us all. [Laughter.] But in terms of ensuring that those who need to know will know about this system, what communication will there be in order to ensure that this new option, this new platform is available to them, rather than staying with agencies? And how will we then encourage them, in terms of supply teachers and support staff, that they can be reassured that they’re not going to miss out on work and that this system will mean that those opportunities will be available to them and they don’t lose out on work?
I note from the statement too that that there are many things that remain to be worked out. You mentioned the work with the WLGA, and so on. Certainly, it’s crucial that the new platform is linked with public sector providers, in terms of terms and pensions, and so on. So, clearly, I welcome these steps, I look forward to having further information, and I also appreciate the fact that you’ve outlined a timetable for the review in looking at the pay and conditions of supply teachers. So, yes, I welcome it, but in terms of promotion and marketing, can you give us some clarity on that? Thank you.
Mae hwnna'n bwynt digon teg. Beth dŷn ni'n ei ddatgan heddiw yw cerrig milltir ar y llwybr. Y flwyddyn nesaf, byddwn ni'n gweld, o ran y cyngor a ddaw wrth y corff annibynnol, y diwygiadau i'r fframwaith a'r lansio ym mis Medi. Mae gennym ni gyfnod o flwyddyn, y flwyddyn nesaf, lle bydd cynnydd, gobeithio, yn digwydd yn gyflym iawn. Ac rwy'n credu, yn y cyd-destun—. Unwaith y bydd y corff sy'n gweithredu'r platfform wedi'i ddewis a'i sefydlu, bydd gennym ni gyfle wedyn i sicrhau bod ymgyrch gyfathrebu sylweddol yn cyd-fynd â hynny, i sicrhau bod buddiannau bod ar y platfform yn amlwg. A hefyd, elfen bwysig roedd yr Aelod yn sôn amdani—hynny yw, ein bod ni'n gallu rhoi sicrwydd nad yw hyn yn rhoi unrhyw athro cyflenwi o dan anfantais. Beth rwyf i eisiau ei weld, a beth dŷch chi eisiau ei weld hefyd, yw bod hwn yn dod yn opsiwn sy'n rhwydd i bawb ei ddefnyddio—felly, mae e'n effeithlon, mae e'n atyniadol, mae pawb yn deall beth mae e'n ei wneud. Ac felly, dyna'r ffordd, rwy'n credu, rŷn ni'n gallu rhoi sicrwydd i'r athrawon, ond hefyd system sy'n gweithio i'r ysgolion a'r awdurdodau lleol hefyd. Ond mae'r pwynt yna o hyrwyddo yn un pwysig, a phan ddeuwn ni at y cyfnod o apwyntio'r corff, bydd hwnna'n rhywbeth y byddwn ni eisiau cydweithio â chi arno fe.
That point is fair enough. What we’re stating here today is a milestone on this journey. Next year, we will see the advice from the new body on the framework reforms and the launch in September. We have a year, next year, when we hope to see progress happening very rapidly. And I hope that, in the context—. Once the body that implements the platform has been established, we have an opportunity then to ensure that there is a promotion campaign that will accompany that, to ensure that the interests of being on the platform are obvious. And a very important element that the Member mentioned, namely that we can give assurance that it won’t put any supply teacher at a disadvantage. What I want to see, and what you want to see as well, is that this becomes an option that is convenient for everyone to use—so, it will be attractive and efficient, and everyone understands what it does. And that’s the way, I think, that we will be able to give assurance to the teachers, but also a system that works for schools and local authorities as well. But I think that the promotional aspect is very important, and when it comes to the period of appointing the body, we will want to collaborate with you on that.
Diolch i'r Gweinidog.
I thank the Minister.
Eitem 5 heddiw yw datganiad gan y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd ar ddiwygio bysiau. Galwaf ar y Dirprwy Weinidog, Lee Waters.
Item 5 today is a statement by the Deputy Minister for Climate Change on bus reform. I call on the Deputy Minister, Lee Waters.
Diolch, Dirprwy Llywydd. Earlier this year, we published a White Paper, setting out our plans to bring bus services in Wales back under public control. Its title captured our ambition: 'One Network, One Timetable, One Ticket’. And to meet the urgent challenge of climate change, we need more people using sustainable forms of transport. To do that, we need to make bus, rail and active travel the most convenient and most attractive ways to make everyday journeys. In short, we need to make the right thing to do the easiest thing to do, because people will do what is easiest, and we've spent some 70 years making car travel the easiest and most convenient way of getting around, whilst public transport has been left to wither. This has been particularly acute in the case of bus use since privatisation in the early 1980s. The Tories said that this would bring lower fares, better services and higher passenger numbers, but the market has failed. From 1987 to 2019, bus journeys in Wales instead reduced by a third, whilst car usage has increased by 45 per cent since 1993.
Diolch, Dirprwy Llywydd. Yn gynharach eleni, fe wnaethom ni gyhoeddi Papur Gwyn, yn nodi ein cynlluniau i ddod â'r gwasanaethau bysiau dan reolaeth gyhoeddus unwaith eto yng Nghymru. Roedd y teitl yn crisialu ein huchelgais ni: 'Un Rhwydwaith, Un Amserlen, Un Tocyn'. Ac ar gyfer ymateb i her enbyd newid hinsawdd, mae angen i ni fod â mwy o bobl yn defnyddio mathau cynaliadwy o drafnidiaeth. I wneud hynny, mae angen i ni wneud teithio ar fysiau, ar reilffyrdd a theithio llesol y ffyrdd mwyaf cyfleus a mwyaf deniadol o deithio bob dydd. Yn fyr, mae angen i ni wneud y peth iawn y peth hawsaf i'w wneud, oherwydd fe wnaiff pobl yr hyn sydd hawsaf, ac rydym ni wedi treulio tua 70 mlynedd yn gwneud i deithio mewn car fod y ffordd hawsaf a mwyaf cyfleus o fynd o amgylch, tra bod trafnidiaeth gyhoeddus wedi cael mynd i'r gwellt. Mae hyn wedi bod yn arbennig o wir yn achos defnydd bysiau ers y preifateiddio a fu ar ddechrau'r 1980au. Roedd y Torïaid yn dweud y byddai hynny'n gostwng y prisiau, yn gwella gwasanaethau ac yn cynyddu niferoedd y teithwyr, ond fe fethodd y farchnad. Rhwng 1987 a 2019, yn hytrach na gwneud cynnydd, fe ostyngodd niferoedd teithiau ar fysiau gan draean yng Nghymru, tra bod y defnydd o geir wedi cynyddu gan 45 y cant ers 1993.
So, as we look at the stark science of climate change, and as we reflect on the advice of the UK Committee on Climate Change, the move to electric cars is not enough. We need to see fewer car trips and a shift of travel modes from car to public transport. To reach net zero, we must acknowledge the centrality of the bus system. Buses already carry three quarters of public transport journeys in Wales, so we need to pay much more attention to the bus system if we are to achieve our legally binding targets. We have to face up to the fact that the commercial, fragmented and privatised bus system that we currently have makes it impossible to achieve our ambition of making buses the easiest and most attractive way to make everyday journeys.
Dirprwy Lywydd, I'm pleased that the people responding to our consultation on the White Paper agreed with us. We've published today the summary of responses to that consultation, which shows that 96 per cent of respondents agreed that we need to change how we deliver bus services to meet people's needs and respond to the climate emergency. We have a lot of bus operators in Wales doing their best to keep services running, especially those small operators working to make sure that their communities stay connected. However, they're working in a system designed to treat bus journeys as a commodity rather than a public service. Despite relying on hundreds of millions of pounds of public funding in Wales, private operators can still choose which services they want to run, leaving local authorities to pick up the bill for providing services to more rural and less profitable locations. Even with this support, across the UK, bus fares have risen by 403 per cent since 1987, compared to just 163 per cent for driving costs.
We’re proposing instead to put people before profit and bring the planning and securing of bus services back under public control. This means that we can work with communities to design the best bus network we can within the funding available and planning services to improve coverage rather than competing over or cherry-picking the most profitable areas. It means that we can co-ordinate services, so that people can make their connections with trains or with other buses smoothly and easily to get to where they need to go, with all the passenger information they need freely available in one place. And it means that we can simplify ticketing, offering simple area-wide fares, so that people don’t have to navigate tickets from different operators, and don’t end up paying over the odds for tickets on routes that the operator considers marginal. As we have put in our White Paper, it means that we can deliver 'one network, one timetable, one ticket'.
To deliver this in practice, we’re proposing a franchising model. This will need close working relationships with local authorities and regions across Wales to design our bus network and to let contracts to deliver those services. It allows us to create a guiding mind for the bus system in Wales, working in the public interest to determine when and where services run, and how much they cost to use. People agreed with this model in our consultation. Two thirds of people agreed with the need for franchising to improve bus services, and over three quarters agreed with the model that we’re proposing to introduce.
There's still a lot of work to do and we are working with local authorities on their comments in the consultation responses to make sure that we build a system that lets the whole public sector come together and deliver the bus services we need. We’re working with Transport for Wales and the bus industry so that we can bring them with us to create attractive contract opportunities for all our bus operators, including the many smaller operators we rely on in Wales. We also want to allow more publicly owned municipal bus operators into the mix, a move that was supported by over 80 per cent of people who responded to our consultation. And legislation can only take us so far, Dirprwy Lywydd. There will still be difficult decisions to make about investing funding in services, improving infrastructure and making fares affordable so buses truly are a realistic alternative to the car. But legislation to change how we deliver bus services will be a vital first step on that journey. The response to our consultation has been emphatic that this change is necessary, and has given clear support for treating buses as a public service again in Wales.
We have the opportunity, in this Senedd, to change course to tackle transport poverty, to build a public transport system capable of meeting our climate targets. And we'll keep working with our partners to make this a reality, and I look forward to debating legislation that can set us on that path in this Senedd. Diolch.
Felly, wrth i ni edrych ar wyddoniaeth noeth newid hinsawdd, ac wrth i ni ystyried cyngor Pwyllgor y DU ar Newid Hinsawdd, nid yw'r trosglwyddiad at geir trydan yn ddigon. Mae angen i ni fod â llai o deithio mewn ceir a newid dulliau teithio o ddibyniaeth ar geir i ddefnyddio trafnidiaeth gyhoeddus. Ar gyfer cyrraedd sero net, mae'n rhaid i ni gydnabod canologrwydd y system fysiau. Mae bysiau yn cario tri chwarter o deithiau trafnidiaeth gyhoeddus yng Nghymru eisoes, felly mae angen i ni roi llawer mwy o sylw i'r system fysiau os ydym ni'n dymuno cyrraedd ein nodau cyfreithiol ymrwymol ni. Mae'n rhaid i ni wynebu'r ffaith bod y system fysiau masnachol, darniog sydd wedi'i phreifateiddio sydd gennym ni ar hyn o bryd yn ei gwneud hi'n amhosibl i ni gyflawni ein huchelgais ni o wneud teithio ar fysiau y ffordd rwyddaf a mwyaf deniadol o deithio bob dydd.
Dirprwy Lywydd, rwy'n falch bod y bobl a ymatebodd i'n hymgynghoriad ni ar y Papur Gwyn wedi cytuno â ni. Rydym ni wedi cyhoeddi crynodeb o'r ymatebion i'r ymgynghoriad hwnnw heddiw, sy'n dangos bod 96 y cant o'r ymatebwyr wedi cytuno bod angen i ni newid y ffordd yr ydym ni'n darparu gwasanaethau bws ar gyfer diwallu anghenion pobl ac ymateb i'r argyfwng hinsawdd. Mae gennym ni lawer o weithredwyr bysiau yng Nghymru sy'n gwneud eu gorau i gynnal eu gwasanaethau, yn enwedig y gweithredwyr bychain hynny sy'n gweithio i sicrhau bod eu cymunedau yn parhau i fod â chysylltiadau. Er hynny, maen nhw'n gweithio mewn system a gynlluniwyd i drin teithiau bws fel nwydd yn hytrach na gwasanaeth cyhoeddus. Er eu bod nhw'n dibynnu ar gannoedd o filiynau o bunnoedd o gyllid cyhoeddus yng Nghymru, fe all gweithredwyr preifat barhau i ddewis pa wasanaethau y maen nhw'n dymuno eu rhedeg, gan adael awdurdodau lleol i dalu'r bil am ddarparu gwasanaethau i leoliadau mwy gwledig a llai manteisiol yn ariannol. Hyd yn oed gyda'r gefnogaeth hon, ledled y DU, mae prisiau tocynnau bysiau wedi codi gan 403 y cant ers 1987, o'i gymharu â dim ond 163 y cant ar gyfer costau gyrru.
Yn hytrach na hynny, rydym ni'n cynnig rhoi pobl o flaen elw a dod â chynllunio a diogelu gwasanaethau bysiau dan reolaeth gyhoeddus unwaith eto. Mae hyn yn golygu y gallwn ni weithio gyda chymunedau i ddylunio'r rhwydwaith bysiau gorau posibl gyda'r cyllid sydd ar gael gennym ni a chynllunio'r gwasanaethau i wella eu cwmpas yn hytrach na chystadlu am neu ddewis a dethol yr ardaloedd sy'n gwneud yr elw mwyaf. Mae hynny'n golygu y gallwn ni gydlynu'r gwasanaethau, fel gall pobl gyrraedd eu cysylltiadau â threnau neu gyda bysiau eraill yn rhwydd ac yn ddi-dor a chyrraedd eu cyrchfannau, gyda'r holl wybodaeth ar gael i deithwyr sydd ei hangen arnyn nhw yn rhad ac am ddim ac yn yr un lle. Ac mae hynny'n golygu y gallwn ni symleiddio tocynnau, a chynnig prisiau syml ledled ardal, fel nad oes yn rhaid i bobl lywio rhwng tocynnau gan wahanol weithredwyr, ac na fydd yn rhaid iddyn nhw dalu crocbris am docynnau ar lwybrau y mae'r gweithredwr yn eu hystyried yn rhai ymylol. Fel gwnaethom ni fynegi yn ein Papur Gwyn, mae hyn yn golygu y gallwn ni ddarparu 'un rhwydwaith, un amserlen, un tocyn'.
I gyflawni hyn yn ymarferol, rydym ni'n cynnig model o fasnachfreinio. Bydd angen perthynas waith agos ag awdurdodau lleol a rhanbarthau ledled Cymru ar gyfer llunio ein rhwydwaith bysiau a phennu cytundebau i ddarparu'r gwasanaethau hynny. Mae hyn yn caniatáu i ni greu meddwl sy'n tywys y system bysiau yng Nghymru, gan weithio er mwyn y cyhoedd i benderfynu pryd a ble mae gwasanaethau yn rhedeg, a faint y maen nhw'n ei gostio i'w ddefnyddio. Roedd pobl yn cytuno â'r model hwn yn ein hymgynghoriad ni. Roedd dwy ran o dair o bobl yn cytuno â'r angen i fasnachfreinio i wella gwasanaethau bws, a thros dri chwarter yn cytuno gyda'r model yr ydym ni'n bwriadu ei gyflwyno.
Mae llawer o waith i'w wneud eto ac rydym ni'n gweithio gydag awdurdodau lleol ynglŷn â'u sylwadau nhw yn yr ymatebion i'r ymgynghoriad i sicrhau ein bod ni'n creu system sy'n gadael i'r sector cyhoeddus cyfan ddod at ei gilydd ac yn darparu'r gwasanaethau bysiau sydd eu hangen arnom ni. Rydym ni'n gweithio gyda Trafnidiaeth Cymru a'r diwydiant bysiau er mwyn inni allu dod â nhw gyda ni i greu cyfleoedd deniadol o ran cytundebau i'n gweithredwyr bysiau ni i gyd, gan gynnwys y llu o weithredwyr llai eu maint yr ydym ni'n dibynnu arnyn nhw yng Nghymru. Rydym ni'n awyddus i ganiatáu i weithredwyr bysiau trefol mwy sydd dan berchnogaeth gyhoeddus fod yn y cymysgedd hefyd, cam a gafodd ei gefnogi gan dros 80 y cant o bobl a ymatebodd i'n hymgynghoriad. A dim ond ran o'r ffordd y bydd deddfwriaeth yn gallu mynd â ni, Dirprwy Lywydd. Fe fydd penderfyniadau anodd eto ynghylch buddsoddi cyllid yn y gwasanaethau, a gwella seilwaith a gwneud prisiau tocynnau yn fforddiadwy ar gyfer gwneud bysiau yn ddewis gwirioneddol yn hytrach na mynd mewn ceir. Ond fe fydd deddfwriaeth i newid ein dulliau ni o ddarparu gwasanaethau bws yn gam cyntaf hanfodol ar y daith honno. Mae'r ymateb i'n hymgynghoriad ni'n bendant wedi mynegi bod angen am y newid hwn, ac mae wedi rhoi cefnogaeth eglur i ystyried y rhwydwaith bysiau yn wasanaeth cyhoeddus unwaith eto yng Nghymru.
Mae cyfle gennym ni, yn y Senedd hon, i newid cyfeiriad i fynd i'r afael â thlodi trafnidiaeth, a meithrin system drafnidiaeth gyhoeddus sy'n gallu cyrraedd ein nodau hinsawdd ni. Ac fe fyddwn ni'n parhau i weithio gyda'n partneriaid ni i wireddu hynny, ac rwy'n edrych ymlaen at drafod deddfwriaeth a all ein rhoi ni ar y trywydd hwnnw yn y Senedd hon. Diolch.
I thank the Deputy Minister for his statement today, and I'd like to start off by saying that I do believe that it's important to reverse the decline in bus services across Wales. It's fact that the number of bus journeys in Wales has fallen from 100 million a year in 2016-17 to 89 million in 2019-20. With almost 25 per cent of people in Wales not having access to a car or van, this decline needs to be reversed to encourage commuters out of their cars, combat the isolation and loneliness of people, many of whom are elderly and vulnerable, who do not have a bus service, and also to ultimately fight climate change. I accept state intervention in the market through franchising has a role to play if it improves the quality and number of bus services across Wales.
So, Deputy Minister, do you agree with me that, going forward, any new model for the delivery of bus services needs to be affordable, sustainable and deliverable? As such, do you also agree there needs to be certainty about long-term financial support, after years of underfunding of buses in Wales? And how will you ensure that unprofitable but socially desirable services will, indeed, be retained? Will bus franchise contracts, for example, contain clauses to ensure that vital facilities, such as hospitals, are served by bus routes as a priority, which many of my colleagues across this Chamber have said time and time again? How will your proposals, going forward, help those people in remote and rural areas of Wales who have an infrequent or non-existent bus service?
If the new model is to work, it will require greater co-ordination between operators' timetables to ensure seamless journey times to make valuable connections. I'd like to know how will you ensure this is achieved. And could you update the Senedd, moving forward, on progress delivering one of my passions, the all-Wales travel card, to assist passengers to move from one part of Wales to another with ease and in a seamless manner? Previously, you've mentioned the creation of a supervisory board, to include a bus operator representative, to co-ordinate the regional bus networks devised by a corporate joint committee. Who will this board be accountable to? Who will scrutinise its actions? And how will it ensure consistent good service standards are, indeed, maintained going forward?
Finally, Deputy Minister, moving people out of their cars and on to buses obviously benefits the environment. If this new model works, it will increase the number of buses on our roads. So, do you intend to maximise the benefit to the environment by supporting the use of electric buses by operators bidding for the franchise? These are all invaluable questions, Deputy Minister. We, alongside the public, would like to have those answers sooner rather than later. Thank you.
Diolch i'r Dirprwy Weinidog am ei ddatganiad heddiw, a hoffwn ddechrau drwy ddweud fy mod yn credu ei bod yn bwysig gwrthdroi'r dirywiad mewn gwasanaethau bysiau ledled Cymru. Mae'n ffaith bod nifer y teithiau ar fws yng Nghymru wedi gostwng o 100 miliwn y flwyddyn yn 2016-17 i 89 miliwn yn 2019-20. Gan nad oes gan bron i 25 y cant o'r bobl yng Nghymru gar neu fan, mae angen gwrthdroi'r dirywiad hwn i annog cymudwyr i gamu allan o'u ceir, brwydro yn erbyn ynysigrwydd ac unigrwydd pobl, llawer ohonyn nhw'n oedrannus ac yn agored i niwed, nad oes ganddyn nhw wasanaeth bws, a hefyd brwydro yn erbyn newid hinsawdd yn y pen draw. Rwy'n derbyn bod gan ymyrraeth y wladwriaeth yn y farchnad trwy fasnachfreinio rôl i'w chwarae os yw'n gwella ansawdd a nifer y gwasanaethau bysiau ledled Cymru.
Felly, Dirprwy Weinidog, ydych chi'n cytuno â mi, wrth symud ymlaen, bod angen i unrhyw fodel newydd ar gyfer darparu gwasanaethau bysiau fod yn fforddiadwy, yn gynaliadwy ac yn gyflawnadwy? Ac os felly, ydych chi hefyd yn cytuno bod angen sicrwydd am gefnogaeth ariannol hir dymor, ar ôl blynyddoedd o danariannu bysiau yng Nghymru? A sut fyddwch chi'n sicrhau y bydd gwasanaethau amhroffidiol ond sydd eu heisiau yn gymdeithasol, yn wir, yn cael eu cadw? A fydd contractau masnachfraint bysiau, er enghraifft, yn cynnwys cymalau i sicrhau bod cyfleusterau hanfodol, fel ysbytai, yn cael eu gwasanaethu gan lwybrau bysiau fel blaenoriaeth, ac mae llawer o fy nghydweithwyr ar draws y Siambr hon wedi dweud hynny dro ar ôl tro? Sut bydd eich cynigion chi, wrth symud ymlaen, yn helpu'r bobl hynny mewn ardaloedd anghysbell a gwledig yng Nghymru sydd â gwasanaeth bws anaml neu ddim o gwbl?
Os yw'r model newydd i weithio, bydd angen mwy o gydlynu rhwng amserlenni gweithredwyr i sicrhau amseroedd teithio di-dor i wneud cysylltiadau o werth. Hoffwn wybod sut fyddwch chi'n sicrhau bod hyn yn cael ei gyflawni. Ac a allech chi ddiweddaru'r Senedd, wrth symud ymlaen, ar gynnydd cyflawni un peth yr wyf yn angerddol drosto, y cerdyn teithio Cymru gyfan, i gynorthwyo teithwyr i symud o un rhan o Gymru i'r llall yn rhwydd ac mewn modd di-dor? Yn flaenorol, rydych wedi sôn am greu bwrdd goruchwylio, i gynnwys cynrychiolydd gweithredwyr bysiau, i gydlynu'r rhwydweithiau bysiau rhanbarthol a ddyfeisiwyd gan gyd-bwyllgor corfforaethol. I bwy fydd y bwrdd hwn yn atebol? Pwy fydd yn craffu ar ei weithredoedd? A sut y bydd yn sicrhau bod safonau gwasanaeth da cyson, yn wir, yn cael eu cynnal wrth symud ymlaen?
Yn olaf, Dirprwy Weinidog, mae symud pobl allan o'u ceir ac ar fysiau yn amlwg o fudd i'r amgylchedd. Os yw'r model newydd hwn yn gweithio, bydd yn cynyddu nifer y bysiau ar ein ffyrdd. Felly, ydych chi'n bwriadu gwneud y mwyaf o'r budd i'r amgylchedd drwy gefnogi'r defnydd o fysiau trydan gan weithredwyr sy'n gwneud cais am y fasnachfraint? Mae'r rhain i gyd yn gwestiynau amhrisiadwy, Dirprwy Weinidog. Hoffem ni, ochr yn ochr â'r cyhoedd, gael yr atebion hynny yn gynt yn hytrach nag yn hwyrach. Diolch.
Thank you for those questions. There are many of them, and I'll do my best to answer them, but I warmly welcome Natasha Asghar's statement that she accepts the role of franchising and asks how we make it affordable, sustainable and deliverable, and this, I think, is at the crux of it, really. I think we need to decouple how do you make the system better and then the question of how do we grow the system and how do we run services, and I think those are two related but separate questions. And the latter will depend upon the funding that is available, and I must tell Members that, when they see the budget for next year, we are really struggling to be able to deliver our public transport ambitions, because of the, in effect, significant cut to our budget, and that is a real constraint for us. So, I think the system will improve the amount of money we already spend by making it more strategic and less fragmented, but the question of how we scale that in time will depend on the budget and the priority that this Senedd is willing to put on public transport. The question was about how we retain unprofitable but socially necessary routes, and that is a critical part of the need for this model. Because what this model allows is us to plan on a regional basis, or an area basis. It's to be decided what the footprint is. It could be carved up into smaller units. It could be done on a corporate joint committee basis. That's to be determined. But within that we will be able to cross-subside routes from the commercially profitable ones, and put the profit into less profitable routes, but socially necessary ones, as Natasha Asghar asks. So, I think that is the core of this approach. That's why this approach is so important, because it allows us to do that, whereas currently it is illegal do that, and that's one of the perversities of the privatised system we live with.
Likewise, how do we link to hospitals and key public services? The exercise that TfW is going through now with local authorities—started already in Ynys Môn and Gwynedd and working through—is to sit down with their local experts and map where the route networks should go, what are the key trip generators they should link to, and make sure those routes are then part of the franchising tendering arrangements. So, it allows us to take a strategic, whole-area approach, again, unlike the current system where, for example, the Grange hospital in Cwmbran is very poorly served by bus routes. So, that wouldn't happen under this system. Similarly, in rural areas, and I've been having a series of meetings with local authorities from rural areas on what we can do together to make modal shift practical and realistic in rural areas, and there are a number of things that we've identified we can do. But having regular bus services—. Because, again, this is matter of choice. There are parts of rural Germany where they have a bus service every hour to every village. Now, that's doable, and we could do that in Wales, if that was the priority we set and if we put aside funding for that. In Germany they raise a regional tax on businesses to pay for that, for example. So, there's a debate to be had about how we do it, but it certainly can be done.
In terms of the all-Wales travel card, I completely agree. That is an aspiration we share, and this will allow that to happen. The interoperability of tickets between different modes of transport in different parts of Wales is something very much we'll be able to do under the legislation.
Who will the board, the supervisory board, be accountable to? Well, it'll combine different elements. So, we absolutely want to have local accountability retained. So, local councils will still be accountable to their voters and to their ward members for the things that local councils are best in charge of—so, local bus stops, routes and so on. At the regional level we'll have the CJC structure, which has its own accountability routes, and then, of course, the Welsh Government will continue to be accountable to the Senedd.
And electric buses, finally, are absolutely essential for the modal shift agenda, as well as meeting our carbon targets, where we have targets to reduce the 50 per cent most polluting vehicles by the end of decade. And I think that is going to be key to the franchising system and the conditions we set for awarding the contracts.
Diolch am y cwestiynau yna. Mae yna lawer ohonyn nhw, ac fe wnaf fy ngorau i'w hateb, ond rwy'n croesawu yn gynnes ddatganiad Natasha Asghar ei bod yn derbyn rôl masnachfreinio ac yn gofyn sut rydym yn ei gwneud yn fforddiadwy, yn gynaliadwy ac yn gyflawnadwy, ac mae hyn, rwy'n credu, wrth wraidd y peth, mewn gwirionedd. Rwy'n credu bod angen i ni ddatgysylltu sut rydych chi'n gwneud y system yn well ac yna'r cwestiwn o sut mae tyfu'r system a sut rydym ni'n rhedeg gwasanaethau, ac rwy'n credu bod y rheiny'n ddau gwestiwn cysylltiedig ond ar wahân. A bydd yr olaf yn dibynnu ar yr arian sydd ar gael, a rhaid i mi ddweud wrth yr Aelodau, pan fyddant yn gweld y gyllideb ar gyfer y flwyddyn nesaf, ein bod yn ei chael hi'n anodd iawn cyflawni ein huchelgeisiau trafnidiaeth gyhoeddus, oherwydd, i bob pwrpas, y toriad sylweddol i'n cyllideb, ac mae hynny'n gyfyngiad gwirioneddol i ni. Felly, rwy'n credu y bydd y system yn gwella faint o arian rydym ni eisoes yn ei wario trwy ei wneud yn fwy strategol ac yn llai darniog, ond bydd y cwestiwn o sut rydym yn cyflwyno hynny ar raddfa fwy mewn pryd yn dibynnu ar y gyllideb a'r flaenoriaeth y mae'r Senedd hon yn barod i'w rhoi i drafnidiaeth gyhoeddus. Roedd y cwestiwn yn ymwneud â sut yr ydym yn cadw llwybrau amhroffidiol ond sy'n angenrheidiol yn gymdeithasol, ac mae hynny'n rhan hanfodol o'r angen am y model hwn. Oherwydd beth mae'r model hwn yn ei ganiatáu yw inni gynllunio ar sail ranbarthol, neu ardal. Mae i'w benderfynu beth yw'r ôl troed. Gellid ei rannu'n unedau llai. Gellid ei wneud ar sail cyd-bwyllgor corfforedig. Mae hynny i'w benderfynu. Ond o fewn hynny byddwn yn gallu croes-gymorthdalu llwybrau o'r rhai sy'n broffidiol yn fasnachol, a rhoi'r elw mewn llwybrau llai proffidiol, ond rhai sy'n angenrheidiol yn gymdeithasol, fel y mae Natasha Asghar yn ei ofyn. Felly, rwy'n credu mai dyna graidd y dull yma. Dyna pam mae'r dull hwn mor bwysig, oherwydd mae'n caniatáu i ni wneud hynny, tra ei bod hi'n anghyfreithlon ar hyn o bryd i wneud hynny, ac mae hynny'n un o wyrdroadau'r system wedi'i phreifateiddio yr ydym ni'n byw gyda hi.
Yn yr un modd, sut mae cysylltu ag ysbytai a gwasanaethau cyhoeddus allweddol? Yr ymarfer y mae Trafnidiaeth Cymru yn mynd drwyddo nawr gydag awdurdodau lleol—wedi dechrau eisoes yn Ynys Môn a Gwynedd ac yn gweithio drwyddo—yw eistedd i lawr gyda'u harbenigwyr lleol a mapio lle dylai rhwydweithiau'r llwybrau fynd, beth yw'r elfennau allweddol hyn sy'n sbarduno taith y dylen nhw gysylltu â nhw, a sicrhau bod y llwybrau hynny wedyn yn rhan o'r trefniadau tendro masnachfreinio. Felly, mae'n ein galluogi i ymgymryd â dull strategol, ardal gyfan, unwaith eto, yn wahanol i'r system bresennol lle mae ysbyty'r Faenor yng Nghwmbrân yn cael ei wasanaethu'n wael iawn gan lwybrau bysiau. Felly, ni fyddai hynny'n digwydd o dan y system hon. Yn yr un modd, mewn ardaloedd gwledig, ac rwyf wedi bod yn cael cyfres o gyfarfodydd gydag awdurdodau lleol o ardaloedd gwledig ar yr hyn y gallwn ni ei wneud gyda'n gilydd i newid dulliau teithio yn ymarferol ac yn realistig mewn ardaloedd gwledig, ac mae nifer o bethau rydym ni wedi'u nodi y gallwn ni eu gwneud. Ond mae bod â gwasanaethau bws rheolaidd—. Oherwydd, eto, mater o ddewis yw hyn. Mewn rhannau o gefn gwlad yr Almaen mae ganddyn nhw wasanaeth bws bob awr i bob pentref. Nawr, mae hynny'n rhywbeth y gellid ei wneud, a gallem ni wneud hynny yng Nghymru, os dyna yw'r flaenoriaeth a osodwyd gennym ac os ydym yn neilltuo cyllid ar gyfer hynny. Yn yr Almaen maen nhw'n codi treth ranbarthol ar fusnesau i dalu am hynny, er enghraifft. Felly, mae dadl i'w chael ynghylch sut rydym ni'n ei wneud, ond yn sicr mae modd gwneud hynny.
O ran y cerdyn teithio Cymru gyfan, rwy'n cytuno'n llwyr. Mae hynny'n ddyhead rydym ni'n ei rannu, a bydd hyn yn caniatáu i hynny ddigwydd. Mae rhyngweithrededd tocynnau rhwng gwahanol ddulliau o deithio mewn gwahanol rannau o Gymru yn rhywbeth mawr y byddwn ni'n gallu ei wneud o dan y ddeddfwriaeth.
I bwy fydd y bwrdd, y bwrdd goruchwylio, yn atebol? Wel, bydd yn cyfuno gwahanol elfennau. Felly, rydym ni yn sicr eisiau cadw atebolrwydd lleol. Felly, bydd cynghorau lleol yn dal i fod yn atebol i'w pleidleiswyr ac i aelodau eu ward am y pethau y mae'n orau i gynghorau lleol fod yn gyfrifol amdanyn nhw—felly, safleoedd bysiau lleol, llwybrau ac ati. Ar y lefel ranbarthol bydd gennym y strwythur cyd-bwyllgorau corfforedig, sydd â'i llwybrau atebolrwydd ei hun, ac yna, wrth gwrs, bydd Llywodraeth Cymru yn parhau i fod yn atebol i'r Senedd.
Ac yn olaf, mae bysiau trydan yn gwbl hanfodol ar gyfer yr agenda newid dulliau teithio, yn ogystal â chyrraedd ein targedau carbon, lle mae gennym dargedau i leihau'r 50 y cant o gerbydau sy'n llygru fwyaf erbyn diwedd y degawd. Ac rwy'n credu bod hynny'n mynd i fod yn allweddol i'r system fasnachfreinio a'r amodau a osodir gennym ar gyfer dyfarnu'r contractau.