Y Cyfarfod Llawn
Plenary
30/11/2022Cynnwys
Contents
Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.
In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.
Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Prynhawn da. Dyma ni'n cychwyn ar ein cyfarfod ni heddiw. Yr eitem gyntaf yw'r cwestiynau i'r Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Altaf Hussain.
Good afternoon. We are ready to begin. The first item today is questions to the Minister for Finance and Local Government, and the first question is from Altaf Hussain.
1. Pa drafodaethau y mae'r Gweinidog wedi'u cynnal gyda chydweithwyr mewn llywodraeth leol am ddefnyddio cronfeydd ariannol? OQ58771
1. What discussions has the Minister held with colleagues in local government about the use of financial reserves? OQ58771
I have discussed local authority reserves with leaders as part of our ongoing discussions on pressures and funding. All leaders have stressed that they are already using reserves to manage their current pressures and expect to have to continue to do so next year.
Rwyf wedi trafod cronfeydd wrth gefn awdurdodau lleol gydag arweinwyr fel rhan o’n trafodaethau parhaus ar bwysau a chyllid. Mae pob arweinydd wedi pwysleisio eu bod eisoes yn defnyddio cronfeydd wrth gefn i fynd i'r afael â'u pwysau presennol ac yn disgwyl gorfod parhau i wneud hynny y flwyddyn nesaf.
Thank you, Minister. Minister, in March 2020, the Welsh Government reported all local authority reserves to be £1.5 billion, which increased by 42 per cent to £2.13 billion by March 2021. To put this into context, in this current financial year, the revenue support grant allocated by you to local authorities was £3.9 billion. I accept that local authorities need to hold money in reserve and it's not a simple matter as to how those reserves can be used, but, as you discuss the overall financial position with local authorities over the next month, would you assure the Senedd that vast sums of money will not just be left in local authority bank accounts whilst council leaders at the same time complain about the lack of money to provide essential services? Thank you.
Diolch, Weinidog. Ym mis Mawrth 2020, nododd Llywodraeth Cymru fod cyfanswm holl gronfeydd wrth gefn awdurdodau lleol yn £1.5 biliwn, ac roeddent wedi cynyddu 42 y cant i £2.13 biliwn erbyn mis Mawrth 2021. I roi hyn yn ei gyd-destun, yn y flwyddyn ariannol hon, roedd y grant cynnal refeniw a ddyrannwyd gennych i awdurdodau lleol yn £3.9 biliwn. Rwy’n derbyn bod angen i awdurdodau lleol gadw arian wrth gefn ac nad yw sut y gellir defnyddio’r cronfeydd wrth gefn hynny'n fater syml, ond wrth ichi drafod y sefyllfa ariannol gyffredinol gydag awdurdodau lleol dros y mis nesaf, a wnewch chi roi sicrwydd i’r Senedd na fydd symiau mawr o arian yn eistedd yng nghyfrifon banc awdurdodau lleol tra bod arweinwyr cynghorau, ar yr un pryd, yn cwyno am y diffyg arian i ddarparu gwasanaethau hanfodol? Diolch.
I'll just refer the Member to my original answer, which does reassure colleagues in the Senedd that I do discuss local authority reserves with them regularly as part of our general discussions in relation to finance. But I just want to be really clear as well that the position that is reported in the annual reporting mechanism is only the situation on one day of the year—the end of the financial year; it doesn't reflect movements up and down within the year. And, of course, the level of reserves are a matter for the individual local elected members and they will reflect the longer term plans that those authorities have as well as managing the short-term pressures, and there are plenty of those short-term pressures at the moment.
And I think that we need also to see local authority reserves in the wider context in terms of the overall budget of local government. At an all-Wales level, the widest interpretation of usable reserves is 26 per cent of the total annual expenditure. So, that's three months' provision for the costs of all of local government. General or unallocated reserves would cover just 10 days. So, I think that, even though authorities' reserves are higher than they are normally, they still just recognise that there are many, many calls on those reserves. As I say, authorities are already using some of them to manage the extreme pressures of the cost-of-living crisis and the impact of inflation on local authorities, and I expect they would intend to do so next year as well. So, I just reassure colleagues, really, that I do have confidence that local authority colleagues are considering the use of reserves in an appropriate way, and to recognise as well that the level of reserves this year does recognise that, at the end of the financial year, previously, I allocated an additional £50 million to local authorities, bearing in mind that, even before the cost-of-living crisis and the situation in Ukraine, we recognised, because of the three-year spending review, that years 2 and 3 were going to be more difficult. So, I hope that that does put authorities in a better position than they would otherwise have been to manage the pressures next year. But, that said, you'll have seen that local authorities are telling us that they're already expecting to see a gap in funding of hundreds of millions of pounds, which is obviously of concern to them and to us.
Cyfeiriaf yr Aelod at fy ateb gwreiddiol, sy’n rhoi sicrwydd i gyd-Aelodau o'r Senedd fy mod yn trafod cronfeydd wrth gefn awdurdodau lleol gyda hwy yn rheolaidd fel rhan o’n trafodaethau cyffredinol mewn perthynas â chyllid. Ond hoffwn ddweud yn glir iawn hefyd fod yr hyn a nodir yn y mecanwaith adrodd blynyddol yn cynrychioli un diwrnod o'r flwyddyn yn unig—diwedd y flwyddyn ariannol; nid yw'n adlewyrchu newidiadau i fyny ac i lawr o fewn y flwyddyn. Ac wrth gwrs, mater i'r aelodau etholedig lleol unigol yw lefel y cronfeydd wrth gefn, a byddant yn adlewyrchu'r cynlluniau mwy hirdymor sydd gan yr awdurdodau hynny yn ogystal â rheoli'r pwysau tymor byr, ac mae digon o'r pwysau tymor byr hynny ar hyn o bryd.
A chredaf fod angen i ni hefyd ystyried cronfeydd wrth gefn awdurdodau lleol yng nghyd-destun ehangach cyllideb gyffredinol llywodraeth leol. Ar lefel Cymru gyfan, y dehongliad ehangaf o gronfeydd wrth gefn y gellir eu defnyddio yw 26 y cant o gyfanswm y gwariant blynyddol. Felly, dyna ddarpariaeth tri mis ar gyfer holl gostau llywodraeth leol. Ni fyddai cronfeydd wrth gefn cyffredinol neu gronfeydd wrth gefn heb eu dyrannu ond yn darparu ar gyfer 10 diwrnod. Felly, er bod cronfeydd wrth gefn awdurdodau yn uwch nag y maent fel arfer, credaf eu bod yn dal i gydnabod bod llawer iawn o alw am y cronfeydd wrth gefn hynny. Fel y dywedaf, mae awdurdodau eisoes yn defnyddio rhai ohonynt i reoli pwysau eithafol yr argyfwng costau byw ac effaith chwyddiant ar awdurdodau lleol, ac rwy'n disgwyl y byddent yn bwriadu gwneud hynny y flwyddyn nesaf hefyd. Felly, hoffwn roi sicrwydd i'm cyd-Aelodau fod gennyf hyder fod ein cydweithwyr yn yr awdurdodau lleol yn ystyried y defnydd o gronfeydd wrth gefn mewn ffordd briodol, a chydnabod hefyd fod lefel y cronfeydd wrth gefn eleni yn cydnabod, ar ddiwedd y flwyddyn ariannol flaenorol, imi ddyrannu £50 miliwn yn ychwanegol i awdurdodau lleol, gan gofio, hyd yn oed cyn yr argyfwng costau byw a’r sefyllfa yn Wcráin, ein bod wedi cydnabod, oherwydd yr adolygiad o wariant tair blynedd, y byddai blynyddoedd 2 a 3 yn anos. Felly, rwy'n gobeithio bod hynny’n rhoi awdurdodau mewn gwell sefyllfa nag y byddent ynddi fel arall i reoli’r pwysau y flwyddyn nesaf. Ond wedi dweud hynny, fe fyddwch wedi gweld bod awdurdodau lleol yn dweud wrthym eu bod eisoes yn disgwyl gweld bwlch o gannoedd o filiynau o bunnoedd yn y cyllid, sy'n amlwg yn bryder iddynt hwy ac i ninnau.
Thank you for confirming what I've actually heard in briefings that have been made available to me and to other Senedd Members of other parties about not just the financial budgetary pressures facing local authorities, but also discussing the reserves. And that figure that you've cited, that if it was all thrown at the current pressures, we might have three months before all those reserves are used up, regardless of the fact that most of it is currently allocated for other uses—. So, can I ask, in your meetings with local authority leaders going forward, particularly Andrew Morgan of Rhondda Cynon Taf and Huw David of Bridgend in my areas, could you ask them, if there were any Members of this Senedd—some of whom are former council leaders—who were unable to attend those briefings, and to see the scale of the pressures that are currently facing our local authorities, to invite them again to sit down with officers in that local authority and just see how far the reserves would go?
Diolch am gadarnhau’r hyn rwyf wedi’i glywed mewn sesiynau briffio a ddarparwyd i mi ac i Aelodau eraill o'r Senedd o bleidiau eraill, a oedd nid yn unig yn sôn am y pwysau cyllidebol sy’n wynebu awdurdodau lleol, ond hefyd yn trafod y cronfeydd wrth gefn. Ac o ran y ffigur hwnnw a ddyfynnwyd gennych, pe bai'r cyfan yn cael ei ddefnyddio i fynd i'r afael â'r pwysau presennol, efallai y byddai gennym dri mis cyn i'r holl gronfeydd wrth gefn hynny gael eu defnyddio, heb ystyried y ffaith bod y rhan fwyaf ohonynt wedi'u dyrannu ar hyn o bryd at ddibenion eraill—. Felly, a gaf fi ofyn, yn eich cyfarfodydd ag arweinwyr awdurdodau lleol yn y dyfodol, yn enwedig Andrew Morgan o Rondda Cynon Taf a Huw David o Ben-y-bont ar Ogwr yn fy ardaloedd i, a wnewch chi ofyn iddynt, os oedd unrhyw Aelodau o'r Senedd hon—y mae rhai ohonynt yn gyn-arweinwyr cynghorau—nad aethant i'r sesiynau briffio hynny i weld lefel y pwysau sy’n wynebu ein hawdurdodau lleol ar hyn o bryd, i’w gwahodd unwaith eto i eistedd gyda swyddogion yn yr awdurdod lleol hwnnw i weld pa mor bell y byddai'r cronfeydd wrth gefn yn mynd?
Absolutely. I think local authorities have been incredibly transparent in terms of the financial challenges that they're facing, and I'm pleased that they have been able to offer, on a regional basis, opportunities for all Members of the Senedd to better understand those pressures at a very local level. I know they'd be more than happy to engage again with any colleagues who have not managed to attend one of those sessions. I think, in those sessions, you'll have heard that they will have seen pressures right across local government, but particularly in relation to pay inflation, energy costs, schools in particular, social care, the response to Ukraine and wider migration, and also housing and homelessness, and, obviously, all the challenges around the tight capital settlement as well. So, I would absolutely encourage all colleagues to engage with their local authorities to get underneath those challenges.
Yn sicr. Credaf fod awdurdodau lleol wedi bod yn hynod dryloyw o ran yr heriau ariannol y maent yn eu hwynebu, ac rwy'n falch eu bod wedi gallu cynnig cyfleoedd, ar sail ranbarthol, i holl Aelodau'r Senedd ddeall y pwysau hwnnw'n well ar lefel leol iawn. Gwn y byddent yn fwy na pharod i ymgysylltu eto ag unrhyw gyd-Aelodau nad ydynt wedi gallu mynd i un o'r sesiynau hynny. Yn y sesiynau hynny, rwy'n credu y byddech wedi clywed y byddant wedi wynebu pwysau ar draws llywodraeth leol, ond yn enwedig mewn perthynas â chwyddiant cyflogau, costau ynni, ysgolion yn enwedig, gofal cymdeithasol, yr ymateb i Wcráin ac ymfudo yn fwy cyffredinol, yn ogystal â thai a digartrefedd, ac yn amlwg, yr holl heriau'n ymwneud â setliad cyfalaf tynn hefyd. Felly, byddwn yn sicr yn annog pob un o'm cyd-Aelodau i ymgysylltu â'u hawdurdodau lleol er mwyn deall yr heriau hynny.
2. Pa ystyriaeth y mae'r Gweinidog wedi ei rhoi i effaith datganiad yr hydref ar y gefnogaeth ariannol fydd ar gael gan Lywodraeth Cymru i awdurdodau lleol yng Ngorllewin De Cymru? OQ58788
2. What consideration has the Minister given to the impact of the autumn statement on the Welsh Government financial support that will be available for local authorities in South Wales West? OQ58788
Ahead of the autumn statement, I called on the Chancellor to invest in people and public services. While there was some additional funding in the UK Government announcements, it failed to address the significant gaps in funding for public services.
Cyn datganiad yr hydref, galwais ar y Canghellor i fuddsoddi mewn pobl a gwasanaethau cyhoeddus. Er bod rhywfaint o arian ychwanegol wedi'i ddarparu yng nghyhoeddiadau Llywodraeth y DU, nid oedd yn ddigon fynd i’r afael â’r bylchau sylweddol yn y cyllid ar gyfer gwasanaethau cyhoeddus.
Yes, I'd agree, Minister. Our local authorities are facing huge financial pressures, and I'd like to echo what Huw Irranca-Davies said about the importance of engagement not only in those briefings, but I know, in Neath Port Talbot, the council is going out into all the communities of the local authority area to have public meetings so that people fully understand what's at stake here and to ask for ideas about how things can be managed. There are specific pressures on local authority budgets in terms of the increasing demand on social care in my region. In Neath Port Talbot, for example, there's been a steady increase in referrals to adult social services and children and young people's services over the last two years, and Bridgend council recognises in its own words that gaps exist in social care services. Without additional funding to meet the need for social services for adults and children, it will be impossible, of course, to solve some of the causes of the crisis in the health service—for example, people unable to leave hospitals, and more people going to hospital due to pressure on families that don't have the right support. According to the Wales fiscal analysis team, the Chancellor's recent autumn statement means there'll be an additional £1.2 billion available to the Welsh Government over the next two years as a result of the Barnett consequentials. So, can the Minister provide assurances that the funding included in this £1.2 billion for local government social care services is passported in full during the next two years into local government settlements?
Ie, byddwn yn cytuno, Weinidog. Mae ein hawdurdodau lleol yn wynebu pwysau ariannol enfawr, a hoffwn adleisio’r hyn a ddywedodd Huw Irranca-Davies ynglŷn â phwysigrwydd ymgysylltu nid yn unig yn y sesiynau briffio hynny, ond yng Nghastell-nedd Port Talbot, gwn fod y cyngor yn mynd allan i holl gymunedau ardal yr awdurdod lleol i gael cyfarfodydd cyhoeddus, fel bod pobl yn deall yn iawn beth sydd yn y fantol yma ac i ofyn am syniadau ynglŷn â sut y gellir rheoli pethau. Mae pwysau penodol ar gyllidebau awdurdodau lleol o ran y galw cynyddol ar ofal cymdeithasol yn fy rhanbarth. Yng Nghastell-nedd Port Talbot, er enghraifft, bu cynnydd cyson mewn atgyfeiriadau at wasanaethau cymdeithasol oedolion a gwasanaethau plant a phobl ifanc dros y ddwy flynedd ddiwethaf, ac mae cyngor Pen-y-bont ar Ogwr yn cydnabod yn ei eiriau ei hun fod bylchau'n bodoli mewn gwasanaethau gofal cymdeithasol. Heb gyllid ychwanegol i ddiwallu’r angen am wasanaethau cymdeithasol i oedolion a phlant, bydd yn amhosibl datrys rhai o achosion yr argyfwng yn y gwasanaeth iechyd—er enghraifft, pobl yn methu gadael ysbytai, a mwy o bobl yn mynd i’r ysbyty oherwydd pwysau ar deuluoedd pan nad ydynt yn cael y cymorth cywir. Yn ôl tîm dadansoddi cyllid Cymru, mae datganiad hydref diweddar y Canghellor yn golygu y bydd £1.2 biliwn ychwanegol ar gael i Lywodraeth Cymru dros y ddwy flynedd nesaf o ganlyniad i gyllid canlyniadol Barnett. Felly, a wnaiff y Gweinidog roi sicrwydd fod y cyllid sydd wedi'i gynnwys yn yr £1.2 biliwn hwn ar gyfer gwasanaethau gofal cymdeithasol llywodraeth leol yn cael ei basbortio'n llawn yn ystod y ddwy flynedd nesaf i setliadau llywodraeth leol?
I'm very grateful to the Member for the question, and for reiterating the same message I'm hearing from leaders as well in terms of the specific pressures on social care. They're also very keen to impress upon me the pressures in education as well, and those are two of the main areas of expenditure for local authorities. And I would also welcome and encourage people to engage with the work that local authorities are doing in terms of trying to reach out to the public, so that the public understands the very real pressures that the authority is under locally, but also then that authorities can take decisions having listened to the public on what their priorities are for their particular area. So, I do commend that outreach work that local authorities are doing across Wales.
It is the case that the autumn statement did mean that we would receive in Wales an extra £1.2 billion over the next two years as a result of consequentials through the autumn statement. What I will say is that it means £666 million next year, and that, even still, leaves a gap of around £1 billion in our budget as a result of pressures. So, there will inevitably be difficult decisions for us to take as a Welsh Government, and also difficult decisions for public services more generally. I'll be publishing our budget on 13 December, so I don't want to give too much detail at this point, particularly because we still haven't come to those final decisions, and we're having ongoing discussions with partners—I'm talking to colleagues about the pressures they're seeing in their particular areas. But I've listened very carefully to what the Member has said about that particular area of priority.
I'd also say, in relation to the £1.2 billion, that it is helpful if colleagues understand where the consequentials have come from. Now, I'm very much of the view that consequential funding comes to the Welsh Government and the Welsh Government will take the decisions in relation to where that funding goes; it's not a case of just passporting money on. And it's a case, really, of understanding what the pressures are, because I think we do the Welsh Treasury, the Welsh Government, this Senedd, a disservice if we're just seen as a kind of post box for consequential funding. So, what we will do is undertake serious pieces of work looking at where the pressures are, where our priorities are as a Government, and, particularly also, looking at our programme for government. Obviously, we have shared interests in that area as well.
And just to finally add on that, 44 per cent of that £666 million for next year relates to new schemes in the field of business rates. So, obviously, we're looking very carefully at support for business. So, what I will say is that when the Chancellor gave the impression that it was £1.2 billion for public services, I think that that was slightly misleading and there's a lot more to unpick underneath those figures.
Rwy'n ddiolchgar iawn i'r Aelod am ei chwestiwn, ac am ailadrodd yr un neges a glywaf gan arweinwyr hefyd o ran y pwysau penodol ar ofal cymdeithasol. Maent hefyd yn awyddus iawn i dynnu fy sylw at y pwysau ym myd addysg, a dyna ddau o'r prif feysydd gwariant ar gyfer awdurdodau lleol. A byddwn hefyd yn croesawu ac yn annog pobl i ymgysylltu â'r gwaith y mae awdurdodau lleol yn ei wneud yn ceisio estyn allan at y cyhoedd, fel bod y cyhoedd yn deall y pwysau real iawn sydd ar yr awdurdod yn lleol, ond hefyd wedyn fod awdurdodau yn gallu gwneud penderfyniadau ar ôl gwrando ar flaenoriaethau'r cyhoedd ar gyfer eu hardal benodol. Felly, cymeradwyaf y gwaith allgymorth y mae awdurdodau lleol yn ei wneud ledled Cymru.
Mae’n wir fod datganiad yr hydref wedi golygu y byddem yn cael £1.2 biliwn ychwanegol yng Nghymru dros y ddwy flynedd nesaf o ganlyniad i gyllid canlyniadol drwy ddatganiad yr hydref. Yr hyn a ddywedaf yw ei fod yn golygu £666 miliwn y flwyddyn nesaf, ond mae hynny'n dal i adael bwlch o oddeutu £1 biliwn yn ein cyllideb o ganlyniad i bwysau. Felly, mae’n anochel y bydd penderfyniadau anodd i ni eu gwneud fel Llywodraeth Cymru, a phenderfyniadau anodd hefyd i wasanaethau cyhoeddus yn fwy cyffredinol. Byddaf yn cyhoeddi ein cyllideb ar 13 Rhagfyr, felly nid wyf am roi gormod o fanylion ar hyn o bryd, yn enwedig gan nad ydym wedi gwneud y penderfyniadau terfynol hynny o hyd, ac rydym yn cael trafodaethau parhaus â phartneriaid—rwy'n siarad â chydweithwyr ynglŷn â'r pwysau y maent yn ei weld yn eu hardaloedd penodol. Ond rwyf wedi gwrando'n ofalus iawn ar yr hyn y mae'r Aelod wedi'i ddweud am y maes blaenoriaeth penodol hwnnw.
Byddwn hefyd yn dweud, mewn perthynas â'r £1.2 biliwn, ei bod yn ddefnyddiol pe bai ein cydweithwyr yn deall o ble y daeth y cyllid canlyniadol hwnnw. Nawr, rwy'n sicr o'r farn fod cyllid canlyniadol yn dod i Lywodraeth Cymru, a bydd Llywodraeth Cymru yn gwneud y penderfyniadau mewn perthynas ag i ble mae'r cyllid hwnnw'n mynd; nid yw'n fater o basbortio arian ymlaen. Ac mae'n fater, mewn gwirionedd, o ddeall beth yw'r pwysau, gan y credaf ein bod yn gwneud anghymwynas â Thrysorlys Cymru, Llywodraeth Cymru, y Senedd hon, os ydym yn cael ein hystyried yn rhyw fath o flwch post ar gyfer cyllid canlyniadol yn unig. Felly, byddwn yw gwneud gwaith i edrych o ddifrif ar ble mae’r pwysau, ble mae ein blaenoriaethau fel Llywodraeth, ac yn fwyaf arbennig hefyd, yn edrych ar ein rhaglen lywodraethu. Yn amlwg, mae gennym ddiddordebau a rennir yn hynny hefyd.
Ac yn olaf, i ychwanegu at hynny, mae 44 y cant o'r £666 miliwn ar gyfer y flwyddyn nesaf yn ymwneud â chynlluniau newydd ym maes ardrethi busnes. Felly, yn amlwg, rydym yn edrych yn ofalus iawn ar gymorth i fusnesau. Felly, yr hyn a ddywedaf yw pan roddodd y Canghellor yr argraff fod £1.2 biliwn ar gael ar gyfer gwasanaethau cyhoeddus, rwy'n credu bod hynny braidd yn gamarweiniol, ac mae llawer mwy o fanylion y tu ôl i'r ffigurau hynny.
Minister, in your prepared answer there, you called on the Chancellor to invest in people and public services. Well, I think we can call on you to do the same. You've had £1.2 billion extra from the UK Government, on top of a record settlement that existed already. So, how much can local government expect? We know that investment in social care leads to better health outcomes, to savings in the NHS. So, perhaps you can enlighten us today on how much local government can expect from this wonderful windfall?
Weinidog, yn yr ateb parod rydych newydd ei roi, fe wnaethoch alw ar y Canghellor i fuddsoddi mewn pobl a gwasanaethau cyhoeddus. Wel, rwy'n credu y gallwn alw arnoch chi i wneud yr un peth. Rydych wedi cael £1.2 biliwn ychwanegol gan Lywodraeth y DU, ar ben y setliad mwyaf erioed a oedd yn bodoli eisoes. Felly, faint y gall llywodraeth leol ei ddisgwyl? Gwyddom fod buddsoddi mewn gofal cymdeithasol yn arwain at well canlyniadau iechyd, at arbedion yn y GIG. Felly, efallai y gallwch ein goleuo heddiw ynglŷn â faint y gall llywodraeth leol ei ddisgwyl o’r arian annisgwyl gwych hwn?
I will enlighten the Member on 13 December, Llywydd, when I publish the draft budget. It's not too long to wait now, but there's a lot of work which needs to be undertaken rapidly between now and then. But, on 13 December, we'll be publishing the Welsh Government draft budget alongside that whole suite of information that we always publish—the chief economist's report, our narrative that goes along with the document, and some of our other analysis as well. We always try to publish as much information in as much detail as we can.
Byddaf yn goleuo’r Aelod ar 13 Rhagfyr, Lywydd, pan fyddaf yn cyhoeddi’r gyllideb ddrafft. Nid oes llawer i aros tan hynny, ond mae llawer o waith y mae angen ei wneud yn gyflym rhwng nawr a'r adeg honno. Ond ar 13 Rhagfyr, byddwn yn cyhoeddi cyllideb ddrafft Llywodraeth Cymru ochr yn ochr â'r gyfres gyfan honno o wybodaeth rydym bob amser yn ei chyhoeddi—adroddiad y prif economegydd, ein naratif sy'n cyd-fynd â'r ddogfen, a rhywfaint o'n dadansoddiadau eraill hefyd. Rydym bob amser yn ceisio cyhoeddi cymaint o wybodaeth mewn cymaint o fanylder ag y gallwn.
Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Peter Fox.
Questions not from the party spokespeople. The Conservative spokesperson, Peter Fox.
Thank you, Presiding Officer, and good afternoon, Minister. I've got a feeling I know what the answer to my first question will be. Over the last few weeks, Minister, we've spoken a lot about the challenging fiscal environment, as well as the UK Government's response to this in its autumn statement, which, of course, provided a welcome injection of additional funding to the Welsh Government, as well as protecting the most vulnerable in society. In the local government family, however, there is worrying uncertainty and concern about future funding commitments to local authorities. Councils are calling for their share of additional moneys to help meet future budget shortfalls, much like your political colleagues in Torfaen cabinet, who last week said that they will be, quote, 'lobbying really hard' for the additional monies from UK Government to be passported to local authorities. Minister, I'm sure, within the finance forum, council leaders have shared their concerns robustly. Can I ask, then, whether they can expect additional support, moving forward, and can you provide assurances that any new Government policies or burdens levelled on councils will be fully funded?
Diolch, Lywydd, a phrynhawn da, Weinidog. Mae gennyf deimlad fy mod yn gwybod beth fydd yr ateb i fy nghwestiwn cyntaf. Dros yr ychydig wythnosau diwethaf, Weinidog, rydym wedi siarad cryn dipyn am yr amgylchedd cyllidol heriol, yn ogystal ag ymateb Llywodraeth y DU i hyn yn ei datganiad hydref, a ddarparodd chwistrelliad o arian ychwanegol sydd i'w groesawu i Lywodraeth Cymru, yn ogystal ag amddiffyn y rhai mwyaf agored i niwed mewn cymdeithas. Yn y teulu llywodraeth leol, fodd bynnag, ceir ansicrwydd a phryder ynghylch ymrwymiadau ariannu yn y dyfodol i awdurdodau lleol. Mae cynghorau’n galw am eu cyfran o arian ychwanegol i helpu i fynd i'r afael â diffygion yng nghyllidebau'r dyfodol, yn debyg iawn i’ch cydweithwyr gwleidyddol yng nghabinet Torfaen, a ddywedodd yr wythnos diwethaf y byddant yn 'lobio'n galed iawn' am i'r arian ychwanegol gan Lywodraeth y DU gael ei basbortio i awdurdodau lleol. Weinidog, rwy’n siŵr fod arweinwyr cynghorau wedi rhannu eu pryderon yn glir yn y fforwm cyllid. A gaf fi ofyn, felly, a allant ddisgwyl cymorth ychwanegol wrth symud ymlaen, ac a wnewch roi sicrwydd y bydd unrhyw bolisïau neu feichiau newydd a roddir gan y Llywodraeth ar gynghorau yn cael eu hariannu’n llawn?
I'd just refer to my previous answer to the Member's colleague, but I will say that I do meet very regularly with local government leaders. My officials meet very regularly with officers, including treasurers across local government, to discuss the particular pressures that they are facing. I've got to say that the work that the Welsh Local Government Association presents us with is always very useful in terms of understanding those particular pressures, and understanding the quantum of funding that local government tells us that it would need to continue running the services and to continue delivering for people in their communities. And then, of course, my officials will test those figures with local government to come to a better understanding of them. So, just to reassure, that level of engagement is going on. We are listening very carefully to what local government is telling us that it needs, and also very carefully to what other public services are telling us they need, and, obviously, other parts of Welsh life as well that have an interest.
But, just to say, really, this budget is probably the hardest one that we've faced, probably since devolution, I think, and there are going to be really difficult decisions made. So, it's not a budget where we're looking to do lots of new things; it's a budget where we're focusing very much in a laser-like fashion on the things that really, really matter and that we need to protect.
Cyfeiriaf at fy ateb blaenorol i gydweithiwr yr Aelod, ond rwyf am ddweud hefyd fy mod yn cyfarfod yn rheolaidd iawn ag arweinwyr llywodraeth leol. Mae fy swyddogion yn cyfarfod yn rheolaidd iawn â swyddogion, yn cynnwys trysoryddion ar draws llywodraeth leol, i drafod y pwysau penodol y maent yn ei wynebu. Rhaid imi ddweud bod y gwaith y mae Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru yn ei gyflwyno i ni bob amser yn ddefnyddiol iawn ar gyfer deall y pwysau penodol hynny, a deall y cwantwm cyllid y dywed llywodraeth leol wrthym y byddai ei angen arnynt er mwyn parhau i gynnal y gwasanaethau ac i barhau i ddarparu ar gyfer pobl yn eu cymunedau. Ac yna, wrth gwrs, bydd fy swyddogion yn rhoi’r ffigurau hynny ar brawf gyda llywodraeth leol er mwyn eu deall yn well. Felly, er sicrwydd, mae'r lefel honno o ymgysylltu yn mynd rhagddi. Rydym yn gwrando’n ofalus iawn ar yr hyn y dywed llywodraeth leol wrthym sydd ei angen arnynt, ac yn gwrando’n ofalus iawn hefyd ar yr hyn y dywed gwasanaethau cyhoeddus eraill wrthym sydd ei angen arnynt hwy, a rhannau eraill o fywyd Cymreig sydd â buddiant hefyd wrth gwrs.
Ond hoffwn ddweud mai'r gyllideb hon, mae'n debyg, yw'r un anoddaf inni ei hwynebu ers datganoli yn ôl pob tebyg, a bydd penderfyniadau anodd iawn i'w gwneud. Felly, nid yw'n gyllideb lle rydym yn ceisio gwneud llawer o bethau newydd; mae'n gyllideb lle rydym yn canolbwyntio, mewn ffordd debyg iawn i laser, ar y pethau sy'n wirioneddol bwysig ac y mae angen inni eu gwarchod.
Thank you for that, Minister, and I concur with Huw Irranca-Davies. I chaired, or hosted a meeting for Members to join local authority leaders, and, sadly, I was the only one who turned up, even though we had 10 south-east Wales leaders on the call sharing the scale of their issues. And the scale of the challenge is huge, and the financial outlook is challenging. But some councils are far better equipped to face this than others. Minister, as I've said on a number of occasions, the formula for funding councils is out of date and is unfair. It sees some councils able to stack up colossal useable reserves while others struggle to meet their needs. I understand reserves, I can absorb the stock answers, but I understand the situation, as most local government members here will.
As Altaf Hussain mentioned in his previous question, we saw an increase of over 35 per cent in useable reserves held at March 2021 to £2.1 billion. Now, sad as I am in taking some time to trawl through the draft statement of accounts for March 2022 over the weekend, I've noticed an increase of well over 30 per cent again, some almost 50 per cent, with a circa increase of probably £600 million at March 2022, leaving a collective useable reserve pot of £2.75 billion. However, it's not a fair distribution. Some, at March of this year, held well over £200 million whilst others hold minimal useable reserves.
Minister, do you think that, at a time of such financial pressure for our country, it's right for some councils to hold so much in reserves? I know that a portion will be school balances and some will be capital, but some councils hold significant amounts of useable reserves in dormant, unused, earmarked accounts. So, shouldn't the Government find better and fairer ways to distribute finance? Especially at the moment, so that councils don't have to rely so much on hard-pressed council tax payers who can ill afford—
Diolch, Weinidog, a chytunaf â Huw Irranca-Davies. Cadeiriais, neu cynhaliais gyfarfod i Aelodau ymuno ag arweinwyr awdurdodau lleol, ac yn anffodus, fi oedd yr unig un a ddaeth, er bod gennym 10 o arweinwyr de-ddwyrain Cymru ar yr alwad yn rhannu maint eu problemau. Ac mae'r her yn enfawr, ac mae'r rhagolygon ariannol yn heriol. Ond mae rhai cynghorau mewn sefyllfa well o lawer i wynebu hyn nag eraill. Weinidog, fel y dywedais ar sawl achlysur, mae’r fformiwla ar gyfer ariannu cynghorau wedi dyddio ac yn annheg. Golyga fod rhai cynghorau'n gallu cynilo symiau anferthol o gronfeydd wrth gefn y gellir eu defnyddio, tra bod eraill yn ei chael hi'n anodd diwallu eu hanghenion. Rwy’n deall cronfeydd wrth gefn, gallaf amsugno’r atebion parod, ond rwy’n deall y sefyllfa, fel y bydd y rhan fwyaf o aelodau llywodraeth leol yma.
Fel y soniodd Altaf Hussain yn ei gwestiwn blaenorol, gwelsom gynnydd o dros 35 y cant yn y cronfeydd wrth gefn y gellir eu defnyddio ym mis Mawrth 2021 i £2.1 biliwn. Nawr, er mor drist yw hi fy mod wedi treulio amser yn pori drwy'r datganiad o gyfrifon drafft ar gyfer mis Mawrth 2022 dros y penwythnos, sylwais ar gynnydd o ymhell dros 30 y cant unwaith eto, bron i 50 y cant mewn rhai achosion, gyda chynnydd o oddeutu £600 miliwn, yn ôl pob tebyg, ym mis Mawrth 2022, sy'n gadael cyfanswm o £2.75 biliwn mewn cronfeydd wrth gefn y gellir eu defnyddio. Fodd bynnag, nid yw'n ddosbarthiad teg. Ym mis Mawrth eleni, roedd gan rai ymhell dros £200 miliwn, er bod gan eraill lawer iawn llai o gronfeydd wrth gefn y gellir eu defnyddio.
Weinidog, a ydych yn credu, mewn cyfnod o bwysau ariannol o’r fath ar ein gwlad, ei bod yn iawn fod gan rai cynghorau gymaint o arian mewn cronfeydd wrth gefn? Gwn y bydd cyfran ohono'n falansau ysgolion a rhywfaint yn arian cyfalaf, ond mae gan rai cynghorau symiau sylweddol o gronfeydd wrth gefn y gellir eu defnyddio mewn cyfrifon segur wedi'u clustnodi nad ydynt yn cael eu defnyddio. Felly, oni ddylai’r Llywodraeth ddod o hyd i ffyrdd gwell a thecach o ddosbarthu cyllid? Yn enwedig ar hyn o bryd, fel nad oes rhaid i gynghorau ddibynnu i'r fath raddau ar dalwyr y dreth gyngor, sydd o dan bwysau ac na allant fforddio—
Don't go over the page, because you're already on 2 minutes 20 seconds. So, if you can ask the questions.
Peidiwch â throi'r dudalen, gan eich bod eisoes ar 2 funud 20 eiliad. Felly, os gallwch ofyn y cwestiynau.
I think I'm fine.
Rwy'n credu fy mod yn iawn.
Yes, I think you asked a few questions.
Iawn, credaf eich bod wedi gofyn sawl cwestiwn.
I understand the question, and to be fair to the Member it is a question that he does raise regularly. I don't share that level of concern at the level of reserves that local authorities have, because I think that, when we're going into what will be the most difficult couple of years for local authorities, for them to be in a better financial position than they would otherwise have been, I think, is a good thing. Part of that is the additional funding that we've provided through the crisis of the pandemic, of course. Also, there will be different things affecting local authorities. The Member will know that there was lots of activity that didn't take place, which had been planned during the pandemic, and that has again led to the rising of some reserves in some authorities. But, he's absolutely correct that levels of reserves are different across different authorities. I don't think that that's a factor of the local government settlement and the formula, however, because the formula looks at a whole range of measures, many of them are related to the nature and the context of the population that is being served and the nature of the geography of the area that is being served, and neither of those things relates to reserves in particular. If local authorities wanted to look at the settlement through the lens of reserves, then, we could ask the distribution sub-group to do some work on that, but it's not something that any authority leader has raised with me at this point.
Rwy’n deall y cwestiwn, ac a bod yn deg â’r Aelod, mae’n gwestiwn y mae’n ei godi’n rheolaidd. Nid wyf yn rhannu’r lefel honno o bryder ynghylch lefel y cronfeydd wrth gefn sydd gan awdurdodau lleol, gan y credaf, a ninnau ar drothwy blwyddyn neu ddwy anodd iawn i awdurdodau lleol, ei fod yn beth da iddynt fod mewn sefyllfa ariannol well nag y byddent ynddi fel arall. Mae rhan o hynny'n ymwneud â'r cyllid ychwanegol rydym wedi'i ddarparu drwy argyfwng y pandemig, wrth gwrs. Hefyd, bydd pethau gwahanol yn effeithio ar awdurdodau lleol. Bydd yr Aelod yn gwybod bod llawer o weithgarwch na ddigwyddodd, a oedd wedi’i gynllunio yn ystod y pandemig, ac mae hynny wedi arwain, unwaith eto, at gynnydd yng nghronfeydd wrth gefn rhai awdurdodau. Ond mae'n llygad ei le fod lefelau'r cronfeydd wrth gefn yn wahanol ar draws gwahanol awdurdodau. Ni chredaf fod hynny'n ffactor sy'n ymwneud â'r setliad llywodraeth leol a'r fformiwla, fodd bynnag, gan fod y fformiwla'n edrych ar ystod gyfan o fesurau, gyda llawer ohonynt yn ymwneud â natur a chyd-destun y boblogaeth sy'n cael ei gwasanaethu a natur daearyddiaeth yr ardal sy’n cael ei gwasanaethu, ac nid yw'r naill na'r llall o’r pethau hynny’n ymwneud yn benodol â chronfeydd wrth gefn. Pe bai awdurdodau lleol am edrych ar y setliad drwy lens cronfeydd wrth gefn, gallem ofyn i’r is-grŵp dosbarthu wneud gwaith ar hynny, ond nid yw’n rhywbeth y mae arweinydd unrhyw awdurdod wedi’i godi gyda mi hyd yn hyn.
Thank you, Minister, but the system isn't working, because it's allowing councils to continue to rise council tax whilst at the same time growing reserves in some cases. Your predecessor Leighton Andrews saw this and produced a guide for councils in 2016 to help them understand and better scrutinise reserves and how they may be used. Minister, will you consider reviewing earmarked reserves held by some councils in the same way that councils do with their schools, to understand if earmarked reserves are genuinely being used for their intended purposes, perhaps assessing if they have been drawn down in the past five years or longer and, if not, question why? Some will have held core reserves for many, many years. Earmarked revenue reserves are the same as general reserves, they're just stored in a different place and they are available to be used in any way. So, some may say that they are for a rainy day. Well, Minister, it's pouring down, but some councils have huge umbrellas, others have tiny parasols. So, do you agree that such an analysis of held earmarked reserves should take place as soon as possible to enable you to consider a more sustainable approach to funding valuable public services across the country?
Diolch, Weinidog, ond nid yw’r system yn gweithio, gan ei bod yn caniatáu i gynghorau barhau i godi’r dreth gyngor tra bo cronfeydd wrth gefn yn cynyddu mewn rhai achosion. Roedd eich rhagflaenydd Leighton Andrews yn sylweddoli hyn, a chynhyrchodd ganllaw i gynghorau yn 2016 i’w helpu i ddeall a chraffu’n well ar gronfeydd wrth gefn a sut y gellir eu defnyddio. Weinidog, a wnewch chi ystyried adolygu'r cronfeydd wrth gefn a glustnodwyd sydd gan rai cynghorau yn yr un modd ag y mae cynghorau'n ei wneud â’u hysgolion, i ddeall a yw cronfeydd wrth gefn a glustnodwyd yn cael eu defnyddio at y dibenion a fwriadwyd, gan asesu efallai a ydynt wedi’u defnyddio yn y pum mlynedd diwethaf neu fwy, ac os nad ydynt, cwestiynu pam? Bydd cronfeydd craidd wrth gefn wedi bod gan rai ers blynyddoedd lawer. Mae'r cronfeydd refeniw a glustnodwyd yr un fath â chronfeydd wrth gefn cyffredinol, er eu bod yn cael eu storio mewn man gwahanol, ac maent ar gael i'w defnyddio mewn unrhyw ffordd. Felly, efallai y bydd rhai'n dweud eu bod ar gyfer diwrnod glawog. Wel, Weinidog, mae’n arllwys y glaw, ond mae gan rai cynghorau ymbarelau enfawr, tra bo gan eraill barasolau bach. Felly, a ydych yn cytuno y dylid cynnal dadansoddiad o’r fath o gronfeydd wrth gefn a glustnodwyd cyn gynted â phosibl er mwyn eich galluogi i ystyried dull mwy cynaliadwy o ariannu gwasanaethau cyhoeddus gwerthfawr ledled y wlad?
I would say that local authorities are telling us that they are seeing massive pressures and gaps in their budget, both in this financial year and next financial year, and that they are looking to reserves to, in part, meet that challenge. I'm more than happy to ask my officials to have some further discussions with the Treasury on the specific point in terms of understanding reserves and the use of them. I don't think that local authorities have been anything other than straight with us when they tell us about the pressures that they are facing at the moment, and we do enter into lengthy discussions with them about the pressures ahead. But reserves can only be used once. Lots of the pressures that local authorities are facing relate to pay in particular, and, obviously, using reserves to meet pay pressures isn't a sustainable solution to that particular problem. I'm very happy to have further open discussions with local government on this issue.
Byddwn yn dweud bod awdurdodau lleol yn dweud wrthym eu bod yn gweld pwysau a bylchau enfawr yn eu cyllideb, yn y flwyddyn ariannol hon a’r flwyddyn ariannol nesaf, a’u bod yn dibynnu ar eu cronfeydd wrth gefn, yn rhannol, i fynd i'r afael â'r her honno. Rwy’n fwy na pharod i ofyn i fy swyddogion gael trafodaethau pellach gyda’r Trysorlys ar y pwynt penodol ynglŷn â deall cronfeydd wrth gefn a’r defnydd ohonynt. Ni chredaf fod awdurdodau lleol wedi bod yn unrhyw beth ond gonest gyda ni pan fyddant yn dweud wrthym am y pwysau y maent yn ei wynebu ar hyn o bryd, ac rydym yn cael trafodaethau hir gyda hwy am y pwysau sydd o'u blaenau. Ond unwaith yn unig y gellir defnyddio cronfeydd wrth gefn. Mae llawer o'r pwysau y mae awdurdodau lleol yn ei wynebu yn ymwneud â chyflogau yn enwedig, ac yn amlwg, nid yw defnyddio cronfeydd wrth gefn i ddiwallu pwysau cyflog yn ateb cynaliadwy i'r broblem benodol honno. Rwy’n fwy na pharod i gael trafodaethau agored pellach gyda llywodraeth leol ynglŷn â'r mater.
Llefarydd Plaid Cymru nawr, Llyr Gruffydd.
Plaid Cymru spokesperson, Llyr Gruffydd.
Diolch, Llywydd. Good afternoon, Minister. There was reference in this Chamber last week to work by the Public Accounts and Public Administration Committee, scrutinising the Welsh Government's accounts for 2020-21, which found that there'd been an underspend of £526 million and, as a result, £155 million of funding allocated to Wales had been returned to the Treasury. I'm sure you'd wish to say something about that. But more recently, my understanding is that, in the last few weeks, the Welsh Treasury estimated that there's about £80 million of unallocated funding in the Welsh budget at the moment. Now, the health Minister, of course, directly contradicted that in her contribution here last week, when she said that there's currently no unallocated spending and no underspend when she was asked about the Welsh Government's budget and the current figure for the Welsh reserve. So, can you set the record straight this afternoon and give us clarity regarding the current estimate of unallocated funding and underspend in the Welsh Government budget, as it stands at the moment?
Diolch, Lywydd. Prynhawn da, Weinidog. Cyfeiriwyd yn y Siambr hon yr wythnos diwethaf at waith craffu'r Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus a Gweinyddiaeth Gyhoeddus ar gyfrifon Llywodraeth Cymru ar gyfer 2020-21, a ganfu y bu tanwariant o £526 miliwn, ac o ganlyniad, rhoddwyd £155 miliwn o gyllid a ddyrannwyd i Gymru yn ôl i'r Trysorlys. Rwy’n siŵr y byddech yn dymuno dweud rhywbeth am hynny. Ond yn fwy diweddar, yn ôl yr hyn a ddeallaf, yn yr ychydig wythnosau diwethaf, amcangyfrifodd Trysorlys Cymru fod oddeutu £80 miliwn o gyllid heb ei ddyrannu yng nghyllideb Cymru ar hyn o bryd. Nawr, fe wnaeth y Gweinidog iechyd, wrth gwrs, wrth-ddweud hynny’n uniongyrchol yn ei chyfraniad yma yr wythnos diwethaf, pan ddywedodd nad oes unrhyw wariant heb ei ddyrannu nac unrhyw danwariant ar hyn o bryd pan ofynnwyd iddi ynglŷn â chyllideb Llywodraeth Cymru a’r ffigur presennol ar gyfer cronfa wrth gefn Cymru. Felly, a wnewch chi egluro'r sefyllfa y prynhawn yma a rhoi eglurder i ni ynglŷn â'r amcangyfrif presennol o gyllid heb ei ddyrannu a thanwariant yng nghyllideb Llywodraeth Cymru, fel y saif pethau ar hyn o bryd?
I'm very happy to set the record straight on both of those issues, and I'm grateful, particularly in relation to the first question, to have the opportunity to do so. On 5 August, I did write to the Finance Committee, and the letter has since been also shared with PAPAC, demonstrating that in the 2020-21 financial year, which was, of course, the extraordinary COVID year, the Welsh Government did operate within the overall departmental expenditure limit budgetary control set by Treasury, but, unfortunately, we weren't offered a level of flexibility to move money from revenue into capital to help us manage that particular issue. And, as a result of that inflexibility, there was funding returned to the UK Government.
But I think the most important point here to note is that the total underspend in 2020-21 by all UK Government departments was £25 billion, and that represents almost 6 per cent of the total provision made available to those departments in that year. All underspends by UK departments were returned to HM Treasury and, actually, the Department of Health and Social Care alone underspent by over 9 per cent, and that department alone returned £18.6 billion to Treasury. A Barnett share of that would have amounted to around £1 billion for Wales, and I think that that partly is behind the reason that the Chief Secretary to the Treasury has been so unwilling to offer us a level of flexibility. That's one of the issues that we have, of course: we need a much more settled way of dealing with these year-end issues, because relying on the flexibility, or otherwise, of whoever happens to be the CST at that point isn't an appropriate way to go forward.
So, just to finish this particular point, the overall underspend for Wales in that extraordinary year was only 1 per cent of the available resources, and I think that demonstrates the effectiveness with which our resources were managed during the extremely challenging circumstances. And it does continue the Welsh Government's record of being amongst the best UK Government departments, as they would see us, in Treasury terms, and devolved Governments in terms of utilising our budgets. So, I'm grateful to have the opportunity to put that on record. I'm happy to share that letter that I sent to the Finance Committee with all colleagues, perhaps, by putting it in the Library, Llywydd.
On the point of reserves, at the final budget agreed in March 2022, the unallocated DEL stood at £100 million revenue and an overprogrammed capital budget of £76 million. In the first supplementary budget, then, which was quoted in the exchange with the health Minister, the unallocated DEL was £152 million, and that was largely as a result of consequentials from the UK Government's spring statement and main estimates, and the overprogrammed capital position reduced to £68 million following a reduction in spending forecasts, but then that was offset again by the £30 million contribution in relation to Ukraine.
Since then, of course, we've seen the cost-of-living crisis very much take hold, so I don't think it's appropriate to give a running total of where we are in terms of pressures across Government and where we have the ability to respond to that within the reserve, just because that situation literally changes on a day-to-day basis. So, I have monthly monitoring reports from every colleague across Government, setting out where they are overspending and underspending against various items; I then discuss those with officials and we consider what appropriate mechanisms we have to respond to that to mean that we can bring the budget in where it needs to be at the end of the year. That situation does change all of the time, but what I will say is that the funding that we have available at the moment in reserves does not, by any stretch of the imagination, meet the pressures that we see across Government, which I think was what the health Minister was trying to convey in that exchange.
Rwy’n fwy na pharod i egluro'r sefyllfa ar y ddau fater hynny, ac rwy’n ddiolchgar am y cyfle i wneud hynny, yn enwedig mewn perthynas â’r cwestiwn cyntaf. Ar 5 Awst, ysgrifennais at y Pwyllgor Cyllid, ac ers hynny, mae’r llythyr hefyd wedi’i rannu â'r Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus a Gweinyddiaeth Gyhoeddus, sy’n dangos, ym mlwyddyn ariannol 2020-21, sef blwyddyn anghyffredin COVID wrth gwrs, fod Llywodraeth Cymru wedi gweithredu o fewn rheolaeth gyllidebol y terfyn gwariant adrannol cyffredinol a osodwyd gan y Trysorlys, ond yn anffodus, ni chynigiwyd lefel o hyblygrwydd inni symud arian o refeniw i gyfalaf i’n helpu i fynd i'r afael â'r mater penodol hwnnw. Ac o ganlyniad i'r anhyblygrwydd hwnnw, rhoddwyd rhywfaint o gyllid yn ôl i Lywodraeth y DU.
Ond credaf mai’r pwynt pwysicaf i’w nodi yma yw bod cyfanswm y tanwariant yn 2020-21 gan holl adrannau Llywodraeth y DU yn £25 biliwn, ac mae hynny’n cynrychioli bron i 6 y cant o gyfanswm y ddarpariaeth a ryddhawyd i’r adrannau hynny yn y flwyddyn honno. Rhoddwyd yr holl danwariant gan adrannau’r DU yn ôl i Drysorlys EM, ac mewn gwirionedd, cafwyd tanwariant o dros 9 y cant gan yr Adran Iechyd a Gofal Cymdeithasol yn unig, a rhoddodd yr adran honno yn unig £18.6 biliwn yn ôl i’r Trysorlys. Byddai cyfran Barnett o hwnnw'n gyfanswm o oddeutu £1 biliwn i Gymru, a chredaf fod hynny’n rhan o’r rheswm pam fod Prif Ysgrifennydd y Trysorlys wedi bod mor amharod i gynnig lefel o hyblygrwydd i ni. Dyna un o'r problemau sydd gennym, wrth gwrs: mae angen ffordd lawer mwy sefydlog o ymdrin â'r materion hyn ar ddiwedd y flwyddyn, gan nad yw dibynnu ar hyblygrwydd, neu fel arall, pwy bynnag sy'n digwydd bod yn Brif Ysgrifennydd y Trysorlys ar y pryd yn ffordd briodol o fynd yn ein blaenau.
Felly, i orffen y pwynt penodol hwn, roedd tanwariant cyffredinol Cymru yn y flwyddyn eithriadol honno yn 1 y cant yn unig o'r adnoddau a oedd ar gael, a chredaf fod hynny'n dangos pa mor effeithiol y rheolwyd ein hadnoddau yn yr amgylchiadau hynod heriol hynny. Ac mae'n parhau â record Llywodraeth Cymru o fod ymhlith adrannau gorau Llywodraeth y DU, fel y byddent yn ein hystyried, yn nhermau'r Trysorlys, ac ymhlith Llywodraethau datganoledig o ran defnyddio ein cyllidebau. Felly, rwy’n ddiolchgar am y cyfle i gofnodi hynny. Rwy’n fwy na pharod i rannu’r llythyr a anfonais at y Pwyllgor Cyllid gyda’r holl gyd-Aelodau, efallai, drwy ei roi yn y Llyfrgell, Lywydd.
Ar gronfeydd wrth gefn, yn y gyllideb derfynol y cytunwyd arni ym mis Mawrth 2022, roedd y terfyn gwariant adrannol heb ei ddyrannu yn £100 miliwn o refeniw a chyllideb gyfalaf wedi’i gor-raglennu o £76 miliwn. Yn y gyllideb atodol gyntaf, felly, a ddyfynnwyd yn y drafodaeth gyda’r Gweinidog iechyd, roedd y terfyn gwariant adrannol heb ei ddyrannu yn £152 miliwn, ac roedd hynny’n bennaf o ganlyniad i gyllid canlyniadol o brif amcangyfrifon a datganiad gwanwyn Llywodraeth y DU, a gostyngodd swm y cyfalaf a oedd wedi'i or-raglennu i £68 miliwn yn dilyn gostyngiad mewn rhagolygon gwariant, ond gwrthbwyswyd hynny unwaith eto gan y cyfraniad o £30 miliwn mewn perthynas ag Wcráin.
Ers hynny, wrth gwrs, rydym wedi gweld yr argyfwng costau byw yn cydio, felly ni chredaf ei bod yn briodol rhoi cyfanswm parhaus o ble rydym arni o ran pwysau ar draws y Llywodraeth a lle mae gennym y gallu i ymateb i hynny o fewn y gronfa wrth gefn, gan fod y sefyllfa honno’n llythrennol yn newid o ddydd i ddydd. Felly, rwy'n cael adroddiadau monitro misol gan gyd-Weinidogion ar draws y Llywodraeth, yn nodi lle maent yn gorwario ac yn tanwario yn erbyn eitemau amrywiol; rwyf wedyn yn trafod y rheini gyda swyddogion, ac rydym yn ystyried pa fecanweithiau priodol sydd gennym i ymateb i hynny fel y gallwn sicrhau bod y gyllideb yn y sefyllfa y mae angen iddi fod ar ddiwedd y flwyddyn. Mae’r sefyllfa honno’n newid drwy’r amser, ond yr hyn a ddywedaf yw nad yw’r cyllid sydd ar gael gennym ar hyn o bryd yn y cronfeydd wrth gefn yn ddigon, o bell ffordd, i ddiwallu'r pwysau a welwn ar draws y Llywodraeth, sef yr hyn roedd y Gweinidog iechyd yn ceisio'i gyfleu, rwy'n credu, yn y drafodaeth honno.
Okay, thank you for that, but I think we can surmise, therefore, that it isn't true to say that there isn't any at the moment. I respect your wish not to offer a running commentary, but when we have different messages coming from different people, I think we need a degree of transparency around that. I fully concur with the point you made about end-of-year flexibilities, and this, again, reflects on the current settlement and arrangements around funding, which, obviously, are ones that we've highlighted and come at from a very similar standpoint, I'd imagine.
Now, it just underlines, of course, the need to make sure that every pound works as hard as possible, particularly in the current financial climate. I noticed in the Welsh Government's response to the Finance Committee's report on post-EU funding, which I know is the subject of a debate later on this afternoon, but there's one particular point in that response that I just wanted to highlight to you, the Government says in its response that,
'The remaining ERDF and ESF programme spend in Wales is £619 million,'
as of the end of October just gone. Now, the projected spend from that by the end of January is £170 million. So, that leaves £450 million to be spent on activity to be delivered up to the summer and, obviously, claimed for by December next year. Are you confident that that money will be fully utilised? Can you assure us that there won't be any underspend in that respect and that no funds will actually be sent back or lost to Wales? Do you acknowledge that if that does happen, then it will represent a huge failure at a time when, as I say, Wales needs to utilise every single penny that we can?
Iawn, diolch am hynny, ond credaf y gallwn gymryd, felly, nad yw’n wir dweud nad oes unrhyw danwariant ar hyn o bryd. Rwy’n parchu eich dymuniad i beidio â rhoi sylwebaeth barhaus, ond pan fydd gennym wahanol negeseuon yn dod gan wahanol bobl, credaf fod angen rhywfaint o dryloywder arnom mewn perthynas â hynny. Cytunaf yn llwyr â’r pwynt a wnaethoch ynghylch hyblygrwydd ar ddiwedd y flwyddyn, ac mae hyn, unwaith eto, yn adlewyrchu ar y setliad a’r trefniadau presennol ynglŷn â chyllid, sy'n amlwg yn rhai rydym wedi tynnu sylw atynt ac y mae gennym farn debyg iawn yn eu cylch, byddwn yn dychmygu.
Nawr, mae’n tanlinellu, wrth gwrs, yr angen i sicrhau bod pob punt yn gweithio mor galed â phosibl, yn enwedig yn yr hinsawdd ariannol sydd ohoni. Sylwais yn ymateb Llywodraeth Cymru i adroddiad y Pwyllgor Cyllid ar drefniadau ariannu ar ôl gadael yr UE, y gwn ei fod yn destun dadl yn ddiweddarach y prynhawn yma, ond mae un pwynt penodol yn yr ymateb hwnnw roeddwn am dynnu eich sylw ato, sef bod y Llywodraeth yn ei hymateb yn dweud mai,
'Gweddill y gwariant ar raglenni ERDF ac ESF yng Nghymru yw £619 miliwn,'
ar ddiwedd y mis Hydref sydd newydd fod. Nawr, y gwariant rhagamcanol ar gyfer hynny erbyn diwedd mis Ionawr yw £170 miliwn. Felly, mae hynny'n gadael £450 miliwn i'w wario ar weithgaredd i'w gyflawni hyd at yr haf, ac yn amlwg, i'w hawlio erbyn mis Rhagfyr y flwyddyn nesaf. A ydych yn hyderus y bydd yr holl arian hwnnw’n cael ei ddefnyddio? A wnewch chi roi sicrwydd i ni na fydd unrhyw danwariant yn y cyswllt hwnnw ac na fydd unrhyw arian yn cael ei anfon yn ôl nac yn cael ei golli yng Nghymru? A ydych yn cydnabod, os bydd hynny’n digwydd, y bydd yn fethiant enfawr ar adeg, fel y dywedais, pan fo angen i Gymru ddefnyddio pob ceiniog y gallwn ei defnyddio?
We absolutely aim to use all of the European funding that has come to Wales, and that is, actually, one of the tools that we have to be able to manage our budget within the financial year—to take decisions as to when, exactly, we draw down that European funding, and help us manage the overall budget position. So, it is a tool that we're able to use and that we consider actively throughout the year. But, absolutely, it's our intention to use all of the funding, of course, that has come to Wales.
Yn sicr, ein nod yw defnyddio’r holl arian Ewropeaidd sydd wedi dod i Gymru, ac mae hynny, a dweud y gwir, yn un o’r arfau sydd gennym i allu rheoli ein cyllideb o fewn y flwyddyn ariannol—i wneud penderfyniadau ynghylch pryd yn union rydym yn defnyddio'r cyllid Ewropeaidd hwnnw, i'n helpu i reoli'r gyllideb yn gyffredinol. Felly, mae'n arf y gallwn ei ddefnyddio ac rydym yn ei ystyried yn weithredol drwy gydol y flwyddyn. Ond yn sicr, ein bwriad yw defnyddio'r holl gyllid sydd wedi dod i Gymru, wrth gwrs.
3. Pa asesiad y mae'r Gweinidog wedi'i wneud o effaith datganiad yr hydref Llywodraeth y DU ar reoli adnoddau Llywodraeth Cymru? OQ58770
3. What assessment has the Minister made of the impact of the UK Government's autumn statement on the management of Welsh Government resources? OQ58770
Despite some additional revenue funding through the autumn statement, this has not gone anywhere close to meeting the gap in the Welsh Government’s budget. This means that Ministers face difficult decisions as we prepare for this year’s draft budget.
Er gwaethaf rhywfaint o arian refeniw ychwanegol drwy ddatganiad yr hydref, nid yw hyn wedi bod yn agos ddigon i lenwi’r bwlch yng nghyllideb Llywodraeth Cymru. Golyga hyn fod Gweinidogion yn wynebu penderfyniadau anodd wrth inni baratoi ar gyfer y gyllideb ddrafft eleni.
Thank you, Minister. I can only imagine how difficult those decisions are going to be, because, as you say, the money that has come from Westminster, while it's an increase, doesn't cover those dreadful inflationary pressures that public services are facing the length and breadth of Wales. Minister, can you give us an indication of the guiding principles that will be followed in determining where and how much Government money is spent? Would you pledge to ensure that when decisions are made, maintaining the best mental health and well-being of the population will be a priority for all Ministers?
Diolch, Weinidog. Ni allaf ond dychmygu pa mor anodd y bydd y penderfyniadau hynny, oherwydd, fel y dywedwch, nid yw’r arian sydd wedi dod o San Steffan, er ei fod yn gynnydd, yn ddigon i fynd i'r afael â'r pwysau chwyddiant ofnadwy y mae gwasanaethau cyhoeddus yn ei wynebu ledled Cymru. Weinidog, a wnewch chi roi syniad i ni o’r egwyddorion arweiniol a fydd yn cael eu dilyn wrth benderfynu ble a faint o arian y Llywodraeth sy’n cael ei wario? A wnewch chi addo y byddwch yn sicrhau, pan fydd penderfyniadau’n cael eu gwneud, y bydd cynnal iechyd meddwl a llesiant y boblogaeth yn flaenoriaeth i bob Gweinidog?
I'm very grateful for that question. Just to give an idea of how we're approaching the budget discussions across Government, we are looking, really, very, very much so, at three particular aims. First, obviously, is to table a balanced budget, and, actually, that is much harder than you would imagine, given the fact that there is such a gap in funding, and that's where the difficult decisions will take place, in terms of what we're able to continue funding, where we might have to reprioritise funding away from. But also the second of the key areas that we want to continue to protect is public services. So, the protection of public services is our second pillar. And the third is the continued delivery of our programme for government, because of course that contains so many of our promises to people in Wales, and we're focused on delivering that. It might be that we end up delivering some things over a longer period than we'd initially anticipated. That's something that we need to consider, particularly, I think, on the capital side, where our capital budget falls in every year of this spending review, and there was no additional capital whatsoever in the autumn statement. So, again, that's the kind of difficult decision that colleagues might need to take. But just to reassure the Member that public services, by which we are obviously talking about health there, will remain a priority for the budget process.
Rwy’n ddiolchgar iawn am eich cwestiwn. Er mwyn rhoi syniad o sut rydym yn ymdrin â'r trafodaethau cyllidebol ar draws y Llywodraeth, rydym yn edrych, yn anad dim, ar dri nod penodol. Y cyntaf, yn amlwg, yw cyflwyno cyllideb gytbwys, ac mewn gwirionedd, mae hynny'n llawer anos nag y byddech yn ei ddychmygu, o ystyried y ffaith bod cymaint o fwlch yn y cyllid, a dyna ble fydd y penderfyniadau anodd yn cael eu gwneud, o ran beth y gallwn barhau i'w ariannu a lle bydd angen inni ailflaenoriaethu cyllid oddi wrtho, o bosibl. Ond hefyd, yr ail faes allweddol rydym am barhau i’w warchod yw gwasanaethau cyhoeddus. Felly, gwarchod gwasanaethau cyhoeddus yw ein hail biler. A'r trydydd yw parhau i gyflawni ein rhaglen lywodraethu, oherwydd wrth gwrs, mae honno'n cynnwys cymaint o'n haddewidion i bobl Cymru, ac rydym yn canolbwyntio ar eu cyflawni. Mae'n bosibl y byddwn yn cyflawni rhai pethau yn y pen draw dros gyfnod hwy nag roeddem wedi'i ragweld i ddechrau. Mae hynny’n rhywbeth y mae angen inni ei ystyried, yn enwedig, rwy'n credu, mewn perthynas â chyfalaf, lle mae ein cyllideb gyfalaf yn gostwng ym mhob blwyddyn yn yr adolygiad o wariant hwn, ac nid oedd unrhyw gyfalaf ychwanegol o gwbl yn natganiad yr hydref. Felly, unwaith eto, dyna'r math o benderfyniad anodd y gallai fod angen i gyd-Aelodau ei wneud. Ond hoffwn roi sicrwydd i’r Aelod y bydd gwasanaethau cyhoeddus, ac mae'n amlwg ein bod yn sôn am iechyd yn hynny, yn parhau i fod yn flaenoriaeth ar gyfer y broses gyllidebol.
Will the Minister agree that the UK Government's allocation of £1.2 billion is a reflection of the Conservative Government's plan to level up Wales by investing properly into our country, whilst the Welsh Government spend millions on continuous failed socialist projects, such as the failed state ownership of Cardiff Airport, the failed state ownership of a farm in Powys, and the failed state ownership of train services, while people in north Wales miss out on this funding? Is it not about time the Welsh Labour Government took ownership of the taxpayers' money and spent it properly? And will the Minister outline how she will work with the UK Conservative Government so that my constituents don't miss out?
A yw'r Gweinidog yn cytuno bod dyraniad Llywodraeth y DU o £1.2 biliwn yn adlewyrchiad o gynllun y Llywodraeth Geidwadol i godi'r gwastad yng Nghymru drwy fuddsoddi'n briodol yn ein gwlad, tra bod Llywodraeth Cymru yn gwario miliynau ar gyfres o brosiectau sosialaidd aflwyddiannus, megis perchnogaeth aflwyddiannus y wladwriaeth ar Faes Awyr Caerdydd, perchnogaeth aflwyddiannus y wladwriaeth ar fferm ym Mhowys, a pherchnogaeth aflwyddiannus y wladwriaeth ar wasanaethau trên, tra bo pobl yng ngogledd Cymru yn cael eu hamddifadu o'r cyllid hwn? Onid yw'n hen bryd i Lywodraeth Lafur Cymru gymryd perchnogaeth ar arian y trethdalwyr a'i wario'n briodol? Ac a wnaiff y Gweinidog amlinellu sut y bydd yn gweithio gyda Llywodraeth Geidwadol y DU fel nad yw fy etholwyr ar eu colled?
Your constituents are going to miss out. Every constituent that any of us has is going to miss out, because there's such a gap in public funding, and that's not going to come without without implications for public service delivery and for the services that people receive in their communities. So, I think that we need to just get real about the level of the challenges that we're facing in the budget. So, that's an important point.
So, no, the autumn statement doesn't by any means suggest that the UK Government is serious about levelling up. Quite the contrary—authorities are being denied the opportunity to spend any of the shared prosperity fund funding in this financial year, contrary to the previous commitments from the UK Government. And let's remember that, had we remained in the European Union, the long-term, multi-annual EU programmes would have begun almost two years ago in 2021—£375 million additional funding coming to us here in Wales every year. That's been lost, so what the UK Government is presenting as an offer in exchange for that to level up just doesn't even begin to come close.
Bydd eich etholwyr yn cael eu hamddifadu. Bydd pob un o'n hetholwyr yn cael eu hamddifadu, am fod cymaint o fwlch mewn cyllid cyhoeddus, ac mae goblygiadau yn sgil hynny i ddarparu gwasanaethau cyhoeddus a'r gwasanaethau y mae pobl yn eu cael yn eu cymunedau. Felly, rwy'n credu bod angen inni feddwl o ddifrif am lefel yr heriau a wynebwn yn y gyllideb. Felly, mae hwnnw'n bwynt pwysig.
Felly na, nid yw datganiad yr hydref yn awgrymu mewn unrhyw fodd fod Llywodraeth y DU o ddifrif ynglŷn â chodi'r gwastad. I'r gwrthwyneb—gwrthodir cyfle i awdurdodau wario unrhyw arian o gyllid y gronfa ffyniant gyffredin yn y flwyddyn ariannol hon, yn groes i'r ymrwymiadau blaenorol gan Lywodraeth y DU. A phe baem wedi aros yn yr Undeb Ewropeaidd, gadewch inni gofio y byddai'r rhaglenni UE hirdymor, amlflwydd wedi dechrau bron i ddwy flynedd yn ôl yn 2021—byddai £375 miliwn o gyllid ychwanegol yn dod i ni yma yng Nghymru bob blwyddyn. Mae hwnnw wedi'i golli, felly nid yw'r hyn y mae Llywodraeth y DU yn ei gyflwyno fel cynnig yn gyfnewid am hynny i godi'r gwastad yn dod yn agos at wneud hynny hyd yn oed.
4. Pa drafodaethau y mae'r Gweinidog wedi'u cael gyda'r Gweinidog Newid Hinsawdd ynglŷn ag effaith gwariant ar lety dros dro ar gyllidebau awdurdodau lleol? OQ58781
4. What discussions has the Minister had with the Minister for Climate Change regarding the impact of temporary accommodation spend on local authority budgets? OQ58781
Homelessness is a priority across Government, and I have regular conversations with ministerial colleagues about how we can work with local authorities to put cross-cutting solutions in place.
Mae digartrefedd yn flaenoriaeth ar draws y Llywodraeth, ac rwy'n cael sgyrsiau rheolaidd gyda chyd-Weinidogion ynglŷn â sut y gallwn weithio gydag awdurdodau lleol i roi atebion trawsbynciol ar waith.
Thank you, and I declare an interest regarding property ownership. Now, the pack prepared for the Conwy county cabinet meeting that was held recently on 22 November states:
'The number of people accessing temporary accommodation is increasing at an alarming rate, which is having a significant impact on the homelessness budget.'
Given that the Welsh Government continue to ignore our warnings, I will now quote from the report that's been prepared for the Conwy County Borough Council Conwy First Welsh Labour and Plaid Cymru coalition cabinet. They say:
'Demand is increasing largely due to private rented sector evictions. The highest recorded s21 notices (no fault evictions) in one week is 30 and is now averaging at around 15 a week. This is a combination of Renting Homes Wales Act implications, Buy to let mortgages and the increase in interest rates.'
So, there's absolutely no doubt that this Welsh Government's legislation on the Renting Homes (Wales) Act 2016 is making people homeless, and is also contributing now to piling pressure on my local authority's taxpayers. Minister, rather than expect the cabinet of Conwy, who are already overstretched and underfunded by your Welsh Labour Government—. Why should they fund the increased costs of temporary accommodation? And I might tell you—
Diolch, ac rwy'n datgan buddiant mewn perthynas â pherchnogaeth ar eiddo. Nawr, mae'r pecyn a baratowyd ar gyfer cyfarfod cabinet sir Conwy a gynhaliwyd yn ddiweddar ar 22 Tachwedd, yn nodi:
'Mae nifer y bobl sy'n cael mynediad at lety dros dro yn cynyddu ar raddfa ddychrynllyd, sy'n cael effaith sylweddol ar y gyllideb ddigartrefedd.'
Gan ystyried bod Llywodraeth Cymru yn parhau i anwybyddu ein rhybuddion, rwyf am ddyfynnu o'r adroddiad sydd wedi ei baratoi ar gyfer cabinet clymblaid Cyngor Bwrdeistref Sirol Conwy rhwng Llafur Cymru Conwy yn Gyntaf a Phlaid Cymru. Maent yn dweud:
'Mae’r galw’n cynyddu’n sylweddol ar hyn o bryd gan fod pobl yn cael eu troi allan o’r sector rhentu preifat. Y nifer uchaf o rybuddion A21 a gofnodwyd (troi tenantiaid allan heb fai) mewn wythnos yw 30, ac mae’r cyfartaledd bellach yn oddeutu 15 yr wythnos. Mae hyn yn gyfuniad o blygiadau Deddf Rhentu Cartrefi Cymru, morgeisi prynu i osod a’r cynnydd mewn cyfraddau llog.'
Felly, nid oes amheuaeth o gwbl fod deddfwriaeth Llywodraeth Cymru yn Neddf Rhentu Cartrefi (Cymru) 2016 yn gwneud pobl yn ddigartref, ac mae hefyd yn cyfrannu nawr at bwysau cynyddol ar drethdalwyr fy awdurdod lleol. Weinidog, yn hytrach na disgwyl i gabinet Conwy, sydd eisoes dan ormod o bwysau ac yn cael ei danariannu gan eich Llywodraeth Lafur—. Pam y dylent ariannu costau uwch llety dros dro? Ac os caf ddweud—
No. No, no, no, no. You'll have a chance again to tell her whatever you want to say. I think you have asked the question, have you?
Na. Na, na, na, na. Fe gewch gyfle eto i ddweud beth bynnag rydych chi eisiau ei ddweud wrthi. Rwy'n credu eich bod wedi gofyn y cwestiwn, onid ydych?
Not yet. Almost there.
Dim eto. Bron iawn.
Okay. Quickly.
Iawn. Yn gyflym.
Almost there. Will you now commit to covering this extra expense, and will you also explain to this Senedd what steps you as a Government are actually taking to build the homes these people living in temporary accommodation need? Thank you.
Bron iawn. A wnewch chi ymrwymo nawr i dalu am y gost ychwanegol hon, ac a wnewch chi hefyd egluro i'r Senedd hon pa gamau rydych chi fel Llywodraeth yn eu cymryd mewn gwirionedd i adeiladu'r cartrefi y mae'r bobl hyn sy'n byw mewn llety dros dro eu hangen? Diolch.
Obviously, Welsh Government is committed to ending homelessness across Wales, and in support of this we're investing over £197 million in homelessness and housing support services, as well as a record £310 million in social housing this financial year alone. And we have also made available £10 million to local authorities to support the provision of temporary accommodation, as we move towards a rapid rehousing approach. We've also provided additional funding to local authorities to provide interest-free property loans, for example, to landlords and home owners for home improvements to renovate empty properties to bring them back up to standard for them to be used to increase the supply of housing locally. This also, actually, includes turning commercial properties into houses or flats as well.
So, there's a huge amount of work going on with local authorities. That scheme alone has been used to bring back over 1,600 homes into use across Wales, and supported improvements to a further 1,300 homes. And in addition to this as well, from a finance perspective, we're responding to the pressures in the system, so we've provided an additional £6 million for a discretionary homelessness prevention fund, and that provides maximum flexibility for local authorities to help people, both people who are receiving housing-related benefits and those who don't, to avoid homelessness. So, we are, as you can see, providing significant amounts of funding through local authorities and our registered social landlord partners to help prevent homelessness, but that doesn't for a second underestimate the scale of the challenge that is still ahead of us.
Yn amlwg, mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i roi diwedd ar ddigartrefedd ledled Cymru, ac i gefnogi hyn rydym yn buddsoddi dros £197 miliwn mewn gwasanaethau cymorth digartrefedd a thai, yn ogystal â'r buddsoddiad mwyaf erioed o £310 miliwn mewn tai cymdeithasol y flwyddyn ariannol hon yn unig. Ac rydym hefyd wedi sicrhau bod £10 miliwn ar gael i awdurdodau lleol i gefnogi'r ddarpariaeth o lety dros dro, wrth inni symud tuag at ddull ailgartrefu cyflym. Rydym hefyd wedi darparu cyllid ychwanegol i awdurdodau lleol ar gyfer darparu benthyciadau eiddo di-log, er enghraifft, i landlordiaid a pherchnogion tai ar gyfer gwelliannau yn y cartref i adnewyddu eiddo gwag a'i adfer i safon lle gellir ei ddefnyddio i gynyddu'r cyflenwad o dai yn lleol. Mae hyn hefyd, mewn gwirionedd, yn cynnwys troi eiddo masnachol yn dai neu'n fflatiau hefyd.
Felly, mae llawer iawn o waith yn digwydd gydag awdurdodau lleol. Mae'r cynllun hwnnw ar ei ben ei hun wedi dod â dros 1,600 o gartrefi yn ôl i ddefnydd ledled Cymru, ac wedi cefnogi gwelliannau i 1,300 o gartrefi eraill. Ac yn ogystal â hyn hefyd, o safbwynt cyllid, rydym yn ymateb i'r pwysau yn y system, felly rydym wedi darparu £6 miliwn ychwanegol i gronfa ddewisol ar gyfer atal digartrefedd, ac mae honno'n darparu'r hyblygrwydd mwyaf posibl i awdurdodau lleol helpu pobl, pobl sy'n derbyn budd-daliadau sy'n gysylltiedig â thai a'r rhai nad ydynt yn eu derbyn, er mwyn osgoi digartrefedd. Felly, fel y gwelwch, rydym yn darparu symiau sylweddol o gyllid drwy awdurdodau lleol a'n partneriaid landlordiaid cymdeithasol cofrestredig i helpu i atal digartrefedd, ond nid yw hynny am eiliad yn lleihau maint yr her sy'n dal i'n hwynebu.
Minister, I'm aware that Conwy County Borough Council has a rapid rehousing policy that has gone down well in dire circumstances, and also that councils are advising private tenants to stay in place if they get no-fault eviction notices while they try and help them with that funding you've just mentioned. And I must say, it's really twisted of Welsh Conservatives to blame Welsh Government, who are doing all they can, when this is mainly down to the Tory cuts and financial pressures created at Westminster level. Minister, the local housing allowance being frozen in 2020 at well below market rent is one of the biggest issues we heard at the Local Government and Housing Committee, along with UK Government policies such as the bedroom tax. We heard at committee that, in Swansea, a three-bedroomed private house was £1,000 now, and the LHA only covered £500 of that rent. I understand that the discretionary housing payment fund, which can be used as a top-up, has also been cut by the UK Westminster Government. Is that correct?
Weinidog, rwy'n ymwybodol fod gan Gyngor Bwrdeistref Sirol Conwy bolisi ailgartrefu cyflym sydd wedi gweithio'n dda mewn amgylchiadau enbyd, a bod cynghorau hefyd yn cynghori tenantiaid preifat i aros lle maent os ydynt yn cael hysbysiadau troi allan heb fai tra'u bod yn ceisio eu helpu gyda'r cyllid rydych newydd ei grybwyll. Ac mae'n rhaid imi ddweud, mae'r Ceidwadwyr Cymreig yn wirioneddol gyfeiliornus yn rhoi'r bai ar Lywodraeth Cymru, sy'n gwneud popeth yn ei gallu, pan fo hyn o ganlyniad i doriadau'r Torïaid a phwysau ariannol sy'n cael ei greu ar lefel San Steffan yn bennaf. Weinidog, un o'r problemau mwyaf a glywsom yn y Pwyllgor Llywodraeth Leol a Thai yw'r ffaith bod y lwfans tai lleol wedi cael ei rewi yn 2020 ar rent llawer is na'r farchnad, ynghyd â pholisïau Llywodraeth y DU fel y dreth ystafell wely. Fe glywsom yn y pwyllgor fod tŷ preifat tair llofft yn Abertawe yn £1,000 erbyn hyn, a dim ond £500 o'r rhent oedd yn cael ei dalu gan y lwfans tai lleol. Rwy'n deall bod y gronfa taliadau disgresiwn at gostau tai, y gellir ei defnyddio fel ychwanegiad, hefyd wedi cael ei thorri gan Lywodraeth y DU yn San Steffan. A yw hynny'n gywir?
The discretionary housing payment funding, administered by the UK Government's Department for Work and Pensions, is 26 per cent less in 2022-23 than in the previous year. And bearing in mind that we are in the most dreadful time, in terms of the pressures on households, it's absolutely not the time to be cutting that vital support. Actually, that reduction follows an 18 per cent reduction in 2021-22 compared to the year before that. DHP funding in 2022-23 is the lowest amount Wales has received since the commencement of the UK Government's welfare reform policy, and I think that really speaks to how challenging this period is going to be for people across Wales who will rely on this funding.
And that's one of the reasons we've provided that extra £6 million to which I referred, and also why we've tried to make sure there's maximum flexibility for local authorities there. Authorities can offer preventative measures, such as offering a rent guarantee, they can pay for rent arrears as part of a package of action to sustain a tenancy, and they can also top up the discretionary housing payment funding locally, which I know some authorities have decided to do as well. So, we're trying to support authorities as much as possible, but I think that the way in which the UK Government is pulling back from that discretionary housing payment funding is something of deep concern to all of us.
Mae'r cyllid taliadau disgresiwn at gostau tai, a weinyddir gan Adran Gwaith a Phensiynau Llywodraeth y DU, 26 y cant yn llai yn 2022-23 nag yn y flwyddyn flaenorol. A chan gofio ein bod mewn cyfnod ofnadwy, o ran y pwysau ar aelwydydd, nid dyma'r amser o gwbl i fod yn torri'r cymorth hanfodol hwnnw. Mewn gwirionedd, mae'r gostyngiad hwnnw'n dilyn gostyngiad o 18 y cant yn 2021-22 o'i gymharu â'r flwyddyn cynt. Cyllid y taliadau disgresiwn at gostau tai yn 2022-23 yw'r swm isaf y mae Cymru wedi'i gael ers dechrau polisi diwygio lles Llywodraeth y DU, ac rwy'n credu bod hynny'n dweud cyfrolau am ba mor heriol fydd y cyfnod hwn i bobl ledled Cymru a fydd yn dibynnu ar y cyllid hwn.
A dyna un o'r rhesymau pam ein bod wedi darparu'r £6 miliwn ychwanegol y cyfeiriais ato, a hefyd pam ein bod wedi ceisio sicrhau bod cymaint o hyblygrwydd â phosibl i awdurdodau lleol yno. Gall awdurdodau gynnig mesurau ataliol, megis cynnig gwarant rhent, gallant dalu am ôl-ddyledion rhent fel rhan o becyn gweithredu i gynnal tenantiaeth, a gallant hefyd ychwanegu at y cyllid taliadau disgresiwn at gostau tai yn lleol, ac rwy'n gwybod bod rhai awdurdodau wedi penderfynu gwneud hynny hefyd. Felly, rydym yn ceisio cefnogi awdurdodau cymaint â phosibl, ond rwy'n credu bod y ffordd y mae Llywodraeth y DU yn tynnu'n ôl o'r cyllid taliadau disgresiwn at gostau tai yn destun gofid mawr i bob un ohonom.
5. Pa asesiad y mae'r Gweinidog wedi'i wneud o effaith costau byw cynyddol ar wasanaethau llywodraeth leol? OQ58786
5. What assessment has the Minister made of the impact of the rising cost of living on local government services? OQ58786
Inflation of over 10 per cent has eroded the value of local government budgets to a worrying degree. In addition to the impact of rising costs for energy, pay, transport and food, councils are also working hard to address the impacts on their communities.
Mae chwyddiant o dros 10 y cant wedi erydu gwerth cyllidebau llywodraeth leol i raddau pryderus. Yn ogystal ag effaith costau cynyddol ar gyfer ynni, cyflogau, trafnidiaeth a bwyd, mae cynghorau hefyd yn gweithio'n galed i fynd i'r afael â'r effeithiau ar eu cymunedau.
Can I thank the Minister for that answer? And as you've stated, it's clear that finances are under real pressure. Services will be stretched in every direction possible, but the need to react to growing levels of poverty will be extremely tough. Who would have thought it, just even a year ago—one year ago—that we would be talking about warm banks being delivered by local councils across Wales, in every single one of our communities across Wales and the United Kingdom? Minister, amongst other things, the very existence of prepay meters will drive the demand for these warm banks. People are being switched to prepay meters and driven further into poverty. Perversely, they ensure that those least able to pay pay more for their energy, and they are only in the interests of the energy company profits and debt collection. Minister, this really is life and death in a cold winter. Do you agree with me that there should be an immediate moratorium on their installation, and that the UK Government should send a strong message to these energy suppliers about the very dangers of people being de facto disconnected every time they run out of credit?
A gaf fi ddiolch i'r Gweinidog am yr ateb hwnnw? Ac fel rydych wedi'i ddweud, mae'n amlwg fod cyllid o dan bwysau gwirioneddol. Bydd y gwasanaethau yn cael eu hymestyn i bob cyfeiriad posibl, ond bydd yr angen i ymateb i lefelau cynyddol o dlodi yn anodd iawn. Pwy fyddai wedi meddwl, hyd yn oed flwyddyn yn ôl—flwyddyn yn ôl—y byddem yn sôn am ganolfannau cynnes yn cael eu darparu gan gynghorau lleol ledled Cymru, ym mhob un o'n cymunedau ledled Cymru a'r Deyrnas Unedig? Weinidog, ymhlith pethau eraill, bydd bodolaeth mesuryddion rhagdalu yn llywio'r galw am y canolfannau cynnes hyn. Mae pobl yn cael eu trosglwyddo i fesuryddion rhagdalu ac yn cael eu gwthio ymhellach i dlodi. Yn wrthnysig, maent yn sicrhau bod y rhai lleiaf abl i dalu yn talu mwy am eu hynni, a hynny er budd i neb heblaw i wneud elw i'r cwmni ynni a chasglwyr dyledion. Weinidog, mae hwn yn fater o fywyd neu farwolaeth mewn gaeaf oer. A ydych yn cytuno y dylid cael moratoriwm ar unwaith ar eu gosod, ac y dylai Llywodraeth y DU anfon neges gref i'r cyflenwyr ynni hyn am y peryglon sy'n gysylltiedig â phobl yn cael eu datgysylltu bob tro y maent yn mynd yn brin o gredyd?
Yes, I absolutely agree: the UK Government does need to be using all of its influence on the energy companies to reduce the impact of the cost-of-living crisis on the most vulnerable people. And just to reassure the Member—and I could hear a lot of support for what he was saying from others in the Chamber—that the Minister for Social Justice has met with energy suppliers earlier this month, and she did press them on this particular issue. And she has also previously sought and been given assurances by energy companies that arrangements were in place to reach out to households that were struggling with energy bills. And they did recognise the need to build in appropriate mechanisms of support, based on people's ability to pay, such as writing off short-term energy debt, agreeing affordable repayment plans, based on the ability to pay, and, where appropriate, referring households to schemes to improve their energy efficiency and reduce bills. So, I think now we need to be pressing energy companies to demonstrate what they've done in response to those discussions.
Ydw, rwy'n cytuno'n llwyr: mae angen i Lywodraeth y DU fod yn defnyddio ei holl ddylanwad ar y cwmnïau ynni i leihau effaith yr argyfwng costau byw ar y bobl fwyaf agored i niwed. Ac i dawelu meddwl yr Aelod—a gallwn glywed llawer o gefnogaeth i'r hyn a ddywedodd gan eraill yn y Siambr—fe gyfarfu'r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol â chyflenwyr ynni yn gynharach yn y mis, ac fe wnaeth bwyso arnynt ynghylch y mater penodol hwn. Ac mae hi hefyd wedi ceisio ac wedi cael sicrwydd yn y gorffennol gan gwmnïau ynni fod trefniadau yn eu lle i estyn allan at aelwydydd sy'n cael trafferth gyda biliau ynni. Ac fe wnaethant gydnabod yr angen i ymgorffori mecanweithiau cymorth priodol, yn seiliedig ar allu pobl i dalu, megis dileu dyledion ynni tymor byr, cytuno ar gynlluniau ad-dalu fforddiadwy, yn seiliedig ar y gallu i dalu, a lle bo'n briodol, cyfeirio aelwydydd at gynlluniau i wella eu defnydd effeithlon o ynni a lleihau biliau. Felly, rwy'n credu nawr fod angen inni bwyso ar gwmnïau ynni i ddangos beth y maent wedi'i wneud mewn ymateb i'r trafodaethau hynny.
Could I join Jack Sargeant in recognising some of the really important services that our local authorities provide day in and day out, especially at times of difficulty that many are experiencing at the moment? And as has already been highlighted by a number of Members around the Chamber, those local authorities are again experiencing some challenges in terms of their financial situation. One of the key concerns that has been raised with me is the fact that some councils in Wales have indicated to their schools that they should be preparing to reduce their budgets by around 10 per cent in the next financial year. I would have thought that schools and education are probably one of the core services that local authorities provide. So, my question, Minister, is whether you'll be giving instruction or guidance to local authorities, when determining their budgets in the next financial year, and would part of that instruction or guidance be in relation to those vital core services, such as funding for our schools?
A gaf fi ymuno â Jack Sargeant i gydnabod rhai o'r gwasanaethau pwysig iawn y mae ein hawdurdodau lleol yn eu darparu o ddydd i ddydd, yn enwedig ar adegau o anhawster y mae llawer yn eu profi ar hyn o bryd? Ac fel sydd wedi'i amlygu gan nifer o Aelodau o gwmpas y Siambr, mae'r awdurdodau lleol hynny unwaith eto'n profi heriau gyda'u sefyllfa ariannol. Un o'r pryderon allweddol sydd wedi'u dwyn i fy sylw yw'r ffaith bod rhai cynghorau yng Nghymru wedi dweud wrth eu hysgolion y dylent baratoi i leihau eu cyllidebau oddeutu 10 y cant yn y flwyddyn ariannol nesaf. Byddwn wedi meddwl bod ysgolion ac addysg yn un o'r gwasanaethau craidd y mae awdurdodau lleol yn eu darparu. Felly, fy nghwestiwn i, Weinidog, yw a fyddwch chi'n rhoi cyfarwyddyd neu arweiniad i awdurdodau lleol, wrth benderfynu ar eu cyllidebau yn y flwyddyn ariannol nesaf, ac a fydd rhan o'r cyfarwyddyd neu'r arweiniad hwnnw yn ymwneud â'r gwasanaethau craidd hanfodol hynny, megis cyllid ar gyfer ein hysgolion?
Well, I don't want to pre-empt the outcome of the ongoing budget discussions that are taking place across the board at the moment, but I will say the pressures on education, which the Member has described, have been brought home very strongly to Welsh Government by colleagues in local government, and my colleague the Minister for Education and Welsh Language always makes a very robust case for schools and education as well. So, I don't really want to go much further than that at this point. But, when we do come to publishing the budget, obviously I'll try and present colleagues with as much information as I can, and I know local authorities will want to set out their spending plans to colleagues as well.
Wel, nid wyf am achub y blaen ar ganlyniad y trafodaethau cyllidebol parhaus sy'n digwydd yn gyffredinol ar hyn o bryd, ond rwyf am ddweud bod y pwysau ar addysg, fel y disgrifiodd yr Aelod, wedi cael ei ddwyn i sylw Llywodraeth Cymru yn amlwg iawn gan gydweithwyr llywodraeth leol, ac mae fy nghyd-Weinidog Gweinidog y Gymraeg ac Addysg bob amser yn cyflwyno achos cadarn iawn dros ysgolion ac addysg hefyd. Felly, nid wyf eisiau mynd yn llawer pellach na hynny ar hyn o bryd. Ond mewn perthynas â chyhoeddi'r gyllideb, yn amlwg fe fyddaf yn ceisio cyflwyno cymaint o wybodaeth ag y gallaf i gyd-Aelodau, ac rwy'n gwybod y bydd awdurdodau lleol eisiau gosod eu cynlluniau gwariant ar gyfer eu cydweithwyr hefyd.
Could I associate myself with the comments of Jack Sargeant around prepayment meters? They're wrong, they're immoral, and action needs to be taken on them as soon as possible. But I would be interested to know what conversations have also happened with energy companies around introducing a potential social tariff, similar to what we have with the water companies and broadband providers. I think this will also go a long way in providing energy to people who are struggling to pay.
A gaf fi gysylltu fy hun â sylwadau Jack Sargeant ynglŷn â mesuryddion rhagdalu? Maent yn anghywir, maent yn anfoesol, ac mae angen gweithredu arnynt cyn gynted â phosibl. Ond hoffwn wybod pa sgyrsiau sydd wedi digwydd gyda chwmnïau ynni mewn perthynas â chyflwyno tariff cymdeithasol posibl, yn debyg i'r hyn sydd gennym gyda'r cwmnïau dŵr a darparwyr band eang. Rwy'n credu y bydd hyn hefyd yn gwneud llawer i ddarparu ynni i bobl sy'n cael trafferth talu.
Absolutely, and that's something that we were pressing the UK Government for ahead of the autumn statement and ahead of the budget before that, in fact. But, in terms of discussions with energy companies, those tend to take place between both the Minister for Social Justice and the Minister for Climate Change; they will be the people who have the direct discussions with those energy companies. I'll perhaps ask those Ministers to provide Members with an update.
Yn hollol, ac mae hynny'n rhywbeth roeddem yn pwyso ar Lywodraeth y DU i'w ddarparu cyn datganiad yr hydref a chyn y gyllideb cyn honno, mewn gwirionedd. Ond o ran trafodaethau gyda chwmnïau ynni, mae'r rheini'n tueddu i ddigwydd rhwng y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol a'r Gweinidog Newid Hinsawdd; hwy fydd yn cael y trafodaethau uniongyrchol gyda'r cwmnïau ynni hynny. Efallai y gallwn ofyn i'r Gweinidogion hynny roi diweddariad i'r Aelodau.
6. Pa drafodaethau y mae'r Gweinidog yn eu cael gydag awdurdodau lleol am ddefnyddio cronfeydd wrth gefn llywodraeth leol? OQ58793
6. What discussions is the Minister having with local authorities about the use of local government reserves? OQ58793
I have discussed local authority reserves with leaders as part of our ongoing discussions on pressures and funding. All leaders have stressed that they are already using reserves to manage their current pressures and expect to continue to have to do so next year.
Rwyf wedi trafod cronfeydd wrth gefn awdurdodau lleol gydag arweinwyr fel rhan o'n trafodaethau parhaus ar bwysau a chyllid. Mae pob arweinydd wedi pwysleisio eu bod eisoes yn defnyddio cronfeydd wrth gefn i reoli eu pwysau presennol a'u bod yn disgwyl y bydd yn rhaid iddynt barhau i wneud hynny y flwyddyn nesaf.
This one has been around the Chamber already several times this afternoon, Minister. We've even had Leighton Andrews's name used this afternoon as well—the ghost of Christmas past. But, if we could try and think of the use of these reserves, because, as I understand it and as previous questions have highlighted, there's been a 35 per cent increase in these reserves, and local taxpayers will be aghast at that jump in those reserves to £2.7 billion when they're starting to see their own council tax demands coming in the new year. So, as finance Minister, will you do all you can to make sure that there isn't any squirrelling away in county halls and that ultimately these reserves will be put to best use so that council tax can be kept to a minimum in the new year and it'll pay their contribution with the cost-of-living pressures that people are feeling in their household budgets?
Mae hyn eisoes wedi cael ei drafod yma yn y Siambr sawl gwaith y prynhawn yma, Weinidog. Rydym hyd yn oed wedi clywed enw Leighton Andrews yn cael ei ddefnyddio y prynhawn yma hefyd—ysbryd y Nadolig a fu. Ond pe gallem geisio meddwl am y defnydd o'r cronfeydd wrth gefn hyn, oherwydd, fel rwy'n ei ddeall ac fel y mae cwestiynau blaenorol wedi'i amlygu, mae cynnydd o 35 y cant wedi bod yn y cronfeydd wrth gefn hyn, a bydd trethdalwyr lleol yn synnu at y naid honno yn y cronfeydd wrth gefn i £2.7 biliwn pan fyddant yn dechrau gweld eu gofynion treth gyngor eu hunain yn ymddangos yn y flwyddyn newydd. Felly, fel Gweinidog cyllid, a wnewch chi bopeth yn eich gallu i sicrhau nad oes unrhyw arian yn cael ei gelcio mewn neuaddau sir ac yn y pen draw y bydd y cronfeydd wrth gefn hyn yn cael eu defnyddio yn y ffordd orau fel bod modd cadw'r dreth gyngor mor isel â phosibl yn y flwyddyn newydd ac y bydd yn talu eu cyfraniad gyda'r pwysau costau byw y mae pobl yn eu teimlo yng nghyllidebau eu haelwydydd?
Just to repeat what I said to colleagues earlier in relation to discussions I've been having with local government, they absolutely recognise the need to use those reserves both this year to manage some of the pressures, but also next year as well. I'm frankly relieved that local authorities are in a better financial position to enter the difficult period ahead, particularly when you compare them to their counterparts across the border in England, who have had funding stripped away from them back to the absolute bone over recent years. I'm sure that authorities in England would much prefer to be in a position where they do have at least some reserves to take them into the next year. That said, I absolutely recognise what has been said about the situation not being equal across Wales. It does vary from authority to authority. There are some authorities that do have smaller reserves and will obviously have less ability to call on those reserves in difficult times.
Hoffwn ailadrodd yr hyn a ddywedais wrth gyd-Aelodau yn gynharach mewn perthynas â thrafodaethau rwyf wedi bod yn eu cael gyda llywodraeth leol, maent yn llwyr gydnabod yr angen i ddefnyddio'r cronfeydd wrth gefn hynny eleni i reoli rhai o'r pwysau, a'r flwyddyn nesaf hefyd. A bod yn onest, rwy'n teimlo rhyddhad fod awdurdodau lleol mewn sefyllfa ariannol well i wynebu'r cyfnod anodd sydd o'n blaenau, yn enwedig pan fyddwch yn eu cymharu â'u cymheiriaid dros y ffin yn Lloegr, sydd wedi cael llawer o gyllid wedi'i dynnu oddi arnynt dros y blynyddoedd diwethaf. Rwy'n siŵr y byddai'n llawer gwell gan awdurdodau yn Lloegr fod mewn sefyllfa lle mae ganddynt o leiaf rywfaint o gronfeydd wrth gefn i fynd â hwy i mewn i'r flwyddyn nesaf. Wedi dweud hynny, rwy'n llwyr gydnabod yr hyn a ddywedwyd am y ffaith nad yw'r sefyllfa'n gyfartal ledled Cymru. Mae'n amrywio o awdurdod i awdurdod. Mae yna rai awdurdodau sydd â llai o gronfeydd wrth gefn ac yn amlwg bydd ganddynt lai o allu i ddefnyddio'r cronfeydd wrth gefn hynny mewn cyfnod anodd.
7. Pa asesiad y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o effaith datganiad yr hydref Llywodraeth y DU ar waith byrddau gwasanaethau cyhoeddus? OQ58773
7. What assessment has the Welsh Government made of the impact of the UK Government's autumn statement on the work of public services boards? OQ58773
The autumn statement increases the pressure on public services. The funds provided for public services are being cut in real terms, squeezing their resources even further. This makes the work of public services boards to improve the well-being of their communities challenging, but more important than ever.
Mae datganiad yr hydref yn cynyddu'r pwysau ar wasanaethau cyhoeddus. Mae'r arian sy'n cael ei ddarparu ar gyfer gwasanaethau cyhoeddus yn cael ei dorri mewn termau real, gan gyfyngu ar eu hadnoddau hyd yn oed ymhellach. Mae hyn yn gwneud gwaith byrddau gwasanaethau cyhoeddus i wella llesiant eu cymunedau yn heriol, ond yn bwysicach nag erioed.
I'm grateful to the Minister for that response. Despite the best efforts of the Conservative Party this afternoon, anyone with any basic understanding or any financial understanding at all will appreciate the cuts that are being made in the Welsh Government's budget, both this year and in future years. However, what we're seeing is public services facing salami cuts year after year after year, and the consequence of that, of course, is reduced services to people that we all represent here. But, we're also seeing, Minister, an increasing complexity of governance in Wales. We're seeing a plethora of boards and commissions. We all know that there are far too many local authorities in the country. But, we're seeing increasing complexity that inhibits the delivery of services, particularly at a time when they are under significant financial pressures. So, will the Government undertake not simply to provide funds for local services in the best way it can, but also to review the complexity of government in Wales, with a view to streamlining the public sector to enable us to focus available funding on the front line and delivering services to the people who need them?
Rwy'n ddiolchgar i'r Gweinidog am yr ymateb hwnnw. Er gwaethaf ymdrechion gorau'r Blaid Geidwadol y prynhawn yma, bydd unrhyw un sydd ag unrhyw ddealltwriaeth sylfaenol neu unrhyw ddealltwriaeth ariannol o gwbl yn deall y toriadau sy'n cael eu gwneud yng nghyllideb Llywodraeth Cymru, eleni ac yn y dyfodol. Fodd bynnag, yr hyn a welwn yw gwasanaethau cyhoeddus sy'n wynebu toriadau flwyddyn ar ôl blwyddyn ar ôl blwyddyn, a chanlyniad hynny, wrth gwrs, yw llai o wasanaethau i'r bobl rydym i gyd yn eu cynrychioli yma. Ond Weinidog, rydym hefyd yn gweld llywodraethu mwyfwy cymhleth yng Nghymru. Rydym yn gweld llu o fyrddau a chomisiynau. Mae pawb ohonom yn gwybod bod llawer gormod o awdurdodau lleol yn y wlad. Ond rydym yn gweld cymhlethdod cynyddol sy'n rhwystro darpariaeth gwasanaethau, yn enwedig ar adeg pan fônt o dan bwysau ariannol sylweddol. Felly, a wnaiff y Llywodraeth ymrwymo nid yn unig i ddarparu arian ar gyfer gwasanaethau lleol yn y ffordd orau bosibl, ond hefyd i adolygu cymhlethdod llywodraethu yng Nghymru, gyda golwg ar symleiddio'r sector cyhoeddus i'n galluogi i ganolbwyntio cyllid sydd ar gael ar y rheng flaen a darparu gwasanaethau i'r bobl sydd eu hangen?
We're absolutely committed to taking forward the recommendations from the review of the strategic partnerships, which was agreed by the partnership council for Wales. We are of the view, though, that any changes should be locally led and locally driven. We've seen a good example of that, I think, through the way in which the public services boards in Gwent have operated in terms of coming together and operating on a single footprint in that space. I'm not sure whether the Member 100 per cent agrees with me, but I'm more than happy to explore it further.
I do think that it is important that where there are opportunities for bodies to work more closely together they should. That's one of the reasons I'm pleased that we're undertaking a piece of work through the co-operation agreement at the moment that looks at strategic partnerships to ensure that they are fit for purpose, to ensure that they are on the right footprint, to ensure that they have the terms of reference that they need, to ensure that they're working across boundaries as best they can, and to identify barriers for better working so that those can be reduced as well. I think that piece of work will be helpful in terms of trying to rationalise partnerships where necessary, but also to make sure that the work is more focused and streamlined. That's a piece of work that is going on at the moment.
The intention is to take a report to the partnership council for Wales early in the new year once we've done interviews, if you like, with each of the strategic partnerships. Cefin Campbell and I have been having some really interesting meetings with the chairs of all of the strategic boards to get their perspectives and their experiences to help inform that piece of work, and we'll come forward with some thoughts on the way forward as a result of that. But, the short answer is that, yes, we're continuing to consider the strategic partnership landscape, although we're probably a little bit further away on the local government issue at this point, I think.
Rydym wedi ymrwymo'n llwyr i weithredu ar yr argymhellion o'r adolygiad o'r partneriaethau strategol, a gytunwyd gan gyngor partneriaeth Cymru. Ond rydym o'r farn y dylai unrhyw newidiadau gael eu harwain yn lleol a'u llywio'n lleol. Rwy'n credu ein bod wedi gweld enghraifft dda o hynny yn y ffordd y mae'r byrddau gwasanaethau cyhoeddus yng Ngwent wedi dod at ei gilydd a gweithredu fel un ôl troed yn y gofod hwnnw. Nid wyf yn siŵr a yw'r Aelod yn cytuno â mi 100 y cant, ond rwy'n fwy na pharod i'w archwilio ymhellach.
Lle mae cyfleoedd i gyrff weithio'n agosach gyda'i gilydd, rwy'n credu ei bod yn bwysig eu bod yn gwneud hynny. Dyna un o'r rhesymau rwy'n falch ein bod yn cyflawni gwaith drwy'r cytundeb cydweithio ar hyn o bryd sy'n edrych ar bartneriaethau strategol er mwyn sicrhau eu bod yn addas at y diben, er mwyn sicrhau eu bod ar yr ôl troed iawn, er mwyn sicrhau bod ganddynt y cylch gorchwyl sydd ei angen arnynt, er mwyn sicrhau eu bod yn gweithio ar draws ffiniau yn y ffordd orau bosibl, ac i nodi rhwystrau ar gyfer gweithio'n well fel y gellir lleihau'r rheini hefyd. Rwy'n credu y bydd y gwaith hwnnw o gymorth i geisio rhesymoli partneriaethau lle bo angen, ond hefyd i wneud yn siŵr fod ffocws gwell i'r gwaith a'i fod wedi'i symleiddio. Mae'r gwaith hwnnw ar y gweill ar hyn o bryd.
Y bwriad yw cyflwyno adroddiad i gyngor partneriaeth Cymru yn gynnar yn y flwyddyn newydd pan fyddwn wedi gwneud cyfweliadau, os mynnwch, gyda phob un o'r partneriaethau strategol. Mae Cefin Campbell a minnau wedi bod yn cael cyfarfodydd diddorol iawn gyda chadeiryddion yr holl fyrddau strategol i glywed eu safbwyntiau a'u profiadau i helpu i lywio'r gwaith, a byddwn yn cyflwyno syniadau ar y ffordd ymlaen o ganlyniad i hynny. Ond yr ateb byr yw ein bod yn parhau i ystyried y dirwedd partneriaeth strategol, er ein bod ychydig ymhellach i ffwrdd o'r nod mewn perthynas â mater llywodraeth leol ar hyn o bryd, mae'n debyg.
Yn olaf, cwestiwn 8, Llyr Gruffydd.
Finally, question 8, Llyr Gruffydd.
8. Pa asesiad mae Llywodraeth Cymru wedi ei wneud o effaith datganoli gosod trothwyon treth incwm i Gymru? OQ58797
8. What assessment has the Welsh Government made of the impact of the devolution of setting income tax thresholds to Wales? OQ58797
Devolution of the income tax thresholds would introduce opportunities and risks, and we would want to consider this as part of our wider strategy for devolved taxes. We need the UK Government to engage with us to review the process for securing the devolution of further tax powers to Wales.
Byddai datganoli trothwyon y dreth incwm yn cyflwyno cyfleoedd a risgiau, a byddem eisiau ystyried hyn fel rhan o'n strategaeth ehangach ar gyfer trethi datganoledig. Mae angen i Lywodraeth y DU ymgysylltu â ni i adolygu'r broses ar gyfer sicrhau bod rhagor o bwerau treth yn cael eu datganoli i Gymru.
Diolch ichi am hynny. Wrth gwrs, mae e wedi'i ddatganoli i'r Alban, onid yw e? Mae hynny'n caniatáu iddyn nhw greu trothwyon sydd yn adlewyrchu'n well broffil talwyr treth incwm yn yr Alban. Ac os edrychwch chi ar broffil talwyr treth incwm yng Nghymru, wrth gwrs, mae'r mwyafrif llethol ohonyn nhw yn y band sylfaenol, sy'n wahanol, wrth gwrs, os ydych chi’n edrych ar y ffigurau, i weddill y Deyrnas Unedig, o safbwynt y ratio trethdalwyr, sy'n golygu wedyn, wrth gwrs, fod cael ein gorfodi i fabwysiadu trothwyon San Steffan yn golygu nad yw e'n adlewyrchu yr angen a'r sefyllfa yng Nghymru. Mae e, felly, yn fwy regressive nag y dylai fe fod, ac felly dwi eisiau neges glir eich bod chi'n awyddus iddo fe gael ei ddatganoli fel bod modd creu trothwyon mwy progressive, mwy adlewyrchiadol o sefyllfa incymau yma yng Nghymru. A gaf i ofyn a ydych chi fel Llywodraeth wedi ystyried gwneud rhyw ymchwil neu ryw fath o fodelu i weld beth fyddai’r opsiynau posib fel rhan o greu yr achos ar gyfer datganoli'r maes yma?
Thank you for that. Of course, it's devolved to Scotland. That allows them to create thresholds that better reflect the profile of taxpayers in Scotland. And if you look at the taxpayer profile in Wales, of course, the vast majority of them are in the basic rate band, which is different, if you look at the figures, to the rest of the UK, in terms of the ratio of taxpayers, which then means, of course, that being forced to adopt Westminster's thresholds means that it doesn't reflect the needs and the situation here in Wales. It's, therefore, more regressive than it should be and, therefore, I want a clear message that you're keen for it to be devolved so that we can create thresholds that are more progressive and more reflective of the situation of incomes here in Wales. And may I ask whether you as a Government have considered carrying out any research or modelling to see what the possible options would be as part of making the case for the devolution of this area?
I was pleased to see the Member at our tax conference, which took place last week. I hope that he enjoyed it as much as I did. I think one of the really interesting sessions was with representatives from Scotland and Northern Ireland, where they considered the different risks and opportunities of the different fiscal frameworks that we have.
The devolution of the thresholds would allow us to have more policy flexibility, and it would enable us to determine our own approach to Welsh rates of income tax in a different way, recognising income distribution in Wales and the importance of a more progressive system, where those who are able to afford it pay more tax. However, it would be difficult to devolve the thresholds without devolving the whole of the tax base. I think that that would then, potentially, increase greatly our exposure to risk via revenues and the associated block grant adjustment. I think that we need to be very careful that we have the capacity and the flexibility to manage those kinds of risks. We only have to look at the experience in Scotland to see that the exposure to the whole of the tax base can really lead to some budgetary issues. Remember that black hole that we talked about a few years ago when the reconciliation was taking place in terms of the projected tax take and what actually was received? So, there are potential risks.
It is true though to say that our tax base does differ from England's. We do have that higher proportion of basic rate taxpayers. Pay is also lower here in Wales. For full-time employees, the median weekly pay in April 2022 was 94 per cent of the UK average. I think that we'd need to consider all of those factors in relation to the suggestion to devolve the thresholds, because there would be considerable risks that come alongside that. Also, as I said at the tax conference, devolution of Welsh rates of income tax itself is a fairly new thing. We've only been collecting it for a couple of years. I think that letting it bed in whilst also exploring what the future looks like would be the sensible way forward, and there's a role for the commission to look at that.
Roeddwn yn falch o weld yr Aelod yn ein cynhadledd drethi, a gynhaliwyd yr wythnos diwethaf. Rwy'n gobeithio iddo ei mwynhau gymaint ag y gwnes i. Roedd un o'r sesiynau a gynhaliwyd gyda chynrychiolwyr o'r Alban a Gogledd Iwerddon yn ddiddorol iawn, lle roeddent yn ystyried gwahanol risgiau a chyfleoedd y gwahanol fframweithiau cyllidol sydd gennym.
Byddai datganoli'r trothwyon yn ein galluogi i gael mwy o hyblygrwydd o ran polisïau, a byddai'n ein galluogi i bennu ein dull ein hunain o ymdrin â chyfraddau treth incwm Cymreig mewn ffordd wahanol, gan gydnabod dosbarthiad incwm yng Nghymru a phwysigrwydd system fwy blaengar, lle mae'r rhai sy'n gallu fforddio talu mwy o dreth yn gwneud hynny. Fodd bynnag, byddai'n anodd datganoli'r trothwyon heb ddatganoli'r sylfaen dreth gyfan. Rwy'n credu y byddai hynny wedyn, o bosibl, yn ein gwneud yn llawer mwy agored i risg drwy refeniw a'r addasiad cysylltiedig i'r grant bloc. Rwy'n credu bod angen inni fod yn ofalus iawn fod gennym y capasiti a'r hyblygrwydd i reoli'r mathau hynny o risgiau. Nid oes ond rhaid inni edrych ar y profiad yn yr Alban i weld y gall bod yn agored i'r sylfaen dreth gyfan arwain at rai problemau cyllidebol mewn gwirionedd. Gofiwch chi am y twll du y buom yn sôn amdano ychydig flynyddoedd yn ôl pan oedd y cysoni'n digwydd mewn perthynas â'r derbyniadau treth rhagamcanol a beth a dderbyniwyd mewn gwirionedd? Felly, mae yna risgiau posibl.
Wedi dweud hynny, mae'n wir fod ein sylfaen dreth yn wahanol i un Lloegr. Mae gennym gyfran uwch o drethdalwyr y gyfradd sylfaenol. Mae cyflogau'n is yma yng Nghymru hefyd. Ar gyfer gweithwyr amser llawn, y cyflog wythnosol canolrifol ym mis Ebrill 2022 oedd 94 y cant o gyfartaledd y DU. Rwy'n credu y byddai angen inni ystyried yr holl ffactorau hynny mewn perthynas â'r awgrym i ddatganoli'r trothwyon, oherwydd byddai cryn risgiau yn dod ochr yn ochr â hynny. Hefyd, fel y dywedais yn y gynhadledd drethi, mae datganoli cyfraddau treth incwm Cymreig yn beth eithaf newydd. Nid ydym ond wedi bod yn ei chasglu ers blwyddyn neu ddwy. Rwy'n credu y byddai'n synhwyrol inni adael iddo ymwreiddio wrth inni archwilio sut fyddai pethau yn y dyfodol, ac mae edrych ar hynny yn rhan o rôl y comisiwn.
Pwynt o drefn yn codi o'r cwestiynau—Alun Davies.
A point of order arising from questions—Alun Davies.
I'm grateful to you, Presiding Officer, for accepting this. The Minister, in providing a very good and full answer to my earlier question, referred to another Member, Cefin Campbell, in terms of delivering an executive role within the Government. We all understand the co-operation agreement, and as Members will know, I fully support the co-operation agreement. However, Members in this Chamber have no opportunity to scrutinise the Members of Plaid Cymru who form a part of this, and no opportunity to understand the role that is played. Our opportunity to provide the scrutiny of the agreement and the policies derived from that agreement is therefore limited. I'd like to ask you, Presiding Officer, whether you can take a review of this situation, because we're going to be marking a year of the co-operation agreement this week, to ensure that Members on all sides of this Chamber are able to scrutinise all aspects of the Government's work.
Rwy'n ddiolchgar i chi am dderbyn hyn, Lywydd. Wrth roi ateb da a llawn iawn i fy nghwestiwn cynharach, cyfeiriodd y Gweinidog at Aelod arall, Cefin Campbell, mewn perthynas â chyflawni rôl weithredol o fewn y Llywodraeth. Rydym i gyd yn deall y cytundeb cydweithio, ac fel y bydd yr Aelodau'n gwybod, rwy'n llwyr gefnogi'r cytundeb cydweithio. Fodd bynnag, nid oes gan Aelodau yn y Siambr hon gyfle i graffu ar Aelodau Plaid Cymru sy'n ffurfio rhan o hyn, ac nid oes cyfle i ddeall y rôl sy'n cael ei chwarae. O'r herwydd, cyfyngir ar ein cyfle i graffu ar y cytundeb a'r polisïau sy'n deillio o'r cytundeb hwnnw. Hoffwn ofyn i chi, Lywydd, a wnewch chi adolygu'r sefyllfa hon, oherwydd byddwn yn nodi blwyddyn ers sefydlu'r cytundeb cydweithio yr wythnos hon, i sicrhau bod Aelodau ar bob ochr i'r Siambr yn gallu craffu ar bob agwedd o waith y Llywodraeth.
I'll consider the point that's been raised by the Member. The Minister, of course, is here to be scrutinised on all matters within her portfolio, which includes the operation of the co-operation agreement, but I'll give some further consideration to the points that the Member has made in light of the fact that it is a year of operation of the co-operation agreement. We do know, of course, that it is the subject of scrutiny as well in the First Minister's scrutiny committee next week. So, it's an opportune time to be reflecting on these matters. Thank you to the Minister for her scrutiny this afternoon.
Fe ystyriaf y pwynt a godwyd gan yr Aelod. Mae'r Gweinidog, wrth gwrs, yma i gael ei chraffu ar bob mater yn ei phortffolio, sy'n cynnwys gweithrediad y cytundeb cydweithio, ond fe roddaf ystyriaeth bellach i'r pwyntiau y mae'r Aelod wedi'u gwneud yng ngoleuni'r ffaith ei bod yn flwyddyn ers i'r cytundeb cydweithio gael ei roi ar waith. Rydym yn gwybod, wrth gwrs, ei fod yn destun craffu ym mhwyllgor craffu'r Prif Weinidog yr wythnos nesaf hefyd. Felly, mae'n amser addas inni fyfyrio ar y materion hyn. Diolch i'r Gweinidog am y craffu y prynhawn yma.
Y cwestiynau i'r Gweinidog materion gwledig a'r gogledd sydd nesaf. Mae'r cwestiwn cyntaf gan Peredur Owen Griffiths.
The next item is questions to the Minister for Rural Affairs and North Wales. The first question is from Peredur Owen Griffiths.
1. Sut mae'r Llywodraeth yn sicrhau dyfodol hyfyw i ffermio? OQ58785
1. How is the Government securing a viable future for farming? OQ58785
The Agriculture (Wales) Bill establishes four sustainable land management objectives as the legislative framework for future agricultural policy. The proposed sustainable farming scheme includes actions that will help farmers make best use of their resources and improve the resilience of their farms and businesses.
Mae Bil Amaethyddiaeth (Cymru) yn sefydlu pedwar amcan rheoli tir yn gynaliadwy fel y fframwaith deddfwriaethol ar gyfer polisi amaethyddol yn y dyfodol. Mae'r cynllun ffermio cynaliadwy arfaethedig yn cynnwys camau a fydd yn helpu ffermwyr i wneud y defnydd gorau o'u hadnoddau a gwella cadernid eu ffermydd a'u busnesau.
Diolch am yr ateb yna.
Thank you for that answer.
I support efforts to establish a set of actions for all farmers in Wales in return for annual universal baseline payments that will promote biodiversity and boost the environment in our country. I do, however, share the concerns of farming unions that tenant farmers or those with common land rights, similar to one I visited within my region, will find it difficult to meet the scheme's requirements. How will you ensure that your universal principles for the sustainable farming scheme will include and protect the kinds of farmers I have referenced? They are part of a long tradition in rural Wales and in the Valleys, which I represent, and their future must not be threatened by unintended consequences of the scheme.
Rwy'n cefnogi ymdrechion i sefydlu cyfres o gamau gweithredu ar gyfer holl ffermwyr Cymru yn gyfnewid am daliadau sylfaenol cyffredinol blynyddol a fydd yn hyrwyddo bioamrywiaeth ac yn rhoi hwb i'r amgylchedd yn ein gwlad. Fodd bynnag, rwy'n rhannu pryderon yr undebau amaeth y bydd ffermwyr tenant neu'r rhai sydd â hawliau tir comin, yn debyg i un yr ymwelais ag ef yn fy rhanbarth, yn ei chael hi'n anodd bodloni gofynion y cynllun. Sut y byddwch chi'n sicrhau y bydd eich egwyddorion cyffredinol ar gyfer y cynllun ffermio cynaliadwy yn cynnwys ac yn gwarchod y mathau o ffermwyr rwyf wedi cyfeirio atynt? Maent yn rhan o draddodiad hir yng nghefn gwlad Cymru ac yn y Cymoedd rwy'n eu cynrychioli, ac mae'n rhaid inni sicrhau nad yw canlyniadau anfwriadol y cynllun yn bygwth eu dyfodol.
Thank you. It's really important that the sustainable farming scheme works for every farmer on every type of farm in every part of Wales. So, what we've established is half a dozen working groups to look at specific areas. Tenant farmers is one area, and common land farmers is another. Both are very important parts of the agricultural sector here in Wales. We know that common land is important for environmental benefits, for instance, such as biodiversity and water management, and for the large number of farmers that rely on it for forage too. You'll be aware that we've just come to the end of the co-design of the sustainable farming scheme. We'll now look at the responses that we've had and the discussions we've had before we go out to the final consultation. But obviously the outputs from the working groups that I've just mentioned will be mixed in with all the responses that we've had to the co-design output, along with ongoing policy development.
Diolch. Mae'n hynod bwysig fod y cynllun ffermio cynaliadwy yn gweithio i bob ffermwr ar bob math o fferm ym mhob rhan o Gymru. Felly, rydym wedi sefydlu hanner dwsin o weithgorau i edrych ar feysydd penodol. Mae ffermwyr tenant yn un maes, ac mae ffermwyr tir comin yn un arall. Mae'r ddau fath yn rhannau pwysig iawn o'r sector amaethyddol yma yng Nghymru. Gwyddom fod tir comin yn bwysig ar gyfer manteision amgylcheddol, er enghraifft, megis bioamrywiaeth a rheoli dŵr, ac mae'n bwysig i'r nifer fawr o ffermwyr sy'n dibynnu arno ar gyfer porthiant hefyd. Fe fyddwch yn gwybod ein bod newydd ddod i ddiwedd y gwaith o gyd-gynllunio'r cynllun ffermio cynaliadwy. Byddwn yn edrych ar yr ymatebion a gawsom a'r trafodaethau a gawsom cyn inni gynnal yr ymgynghoriad terfynol. Ond yn amlwg bydd yr allbynnau o'r gweithgorau rwyf newydd eu crybwyll yn cael eu cynnwys gyda'r holl ymatebion a gawsom i'r allbwn cyd-gynllunio, ynghyd â datblygiad polisi parhaus.
Minister, ensuring our farmers have a viable future is very important, but one sector in particular that is facing huge pressure is our poultry industry, as they are managing avian influenza and a massive rise in energy costs. Can you please outline what steps the Welsh Government is taking to support our poultry farmers to make sure that they have a sustainable, viable future in the poultry industry here in Wales?
Weinidog, mae sicrhau bod gan ein ffermwyr ddyfodol hyfyw yn bwysig iawn, ond un sector yn arbennig sy'n wynebu pwysau enfawr yw ein diwydiant dofednod, gan eu bod yn gorfod ymdopi â ffliw adar a chynnydd enfawr mewn costau ynni. A wnewch chi amlinellu pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i gefnogi ein ffermwyr dofednod i sicrhau bod ganddynt ddyfodol cynaliadwy, hyfyw yn y diwydiant dofednod yma yng Nghymru?
Obviously, we've seen an unprecedented series of outbreaks of avian influenza. We've had no respite at all over the summer, when we usually do see no outbreaks at all. We've just had it constantly over the last three years. We start counting the new outbreaks from 1 October of each year, and since 1 October 2022, we've already had three outbreaks here in Wales, so, it's a really difficult time for our poultry producers at the moment, particularly, because we know that many farmers have diversified into poultry farming. It's really important that we look at this across the UK. Next Monday, I'll be having my regular inter-ministerial group meeting with my counterparts from across the UK. I've asked for this to be an agenda item, because, clearly, we need to work as four nations to support our poultry farmers.
Yn amlwg, rydym wedi gweld nifer digynsail o achosion o ffliw adar. Nid ydym wedi cael unrhyw seibiant o gwbl dros yr haf, cyfnod lle nad ydym yn gweld unrhyw glystyrau o achosion o gwbl fel arfer. Mae wedi bod gyda ni yn barhaus dros y tair blynedd diwethaf. Rydym yn dechrau cyfri'r achosion newydd o 1 Hydref bob blwyddyn, ac ers 1 Hydref 2022, rydym eisoes wedi cael tri chlwstwr o achosion yma yng Nghymru, felly mae'n gyfnod anodd iawn i'n cynhyrchwyr dofednod ar hyn o bryd, yn enwedig, oherwydd gwyddom fod llawer o ffermwyr wedi arallgyfeirio i ffermio dofednod. Mae'n bwysig iawn ein bod yn edrych ar hyn ledled y DU. Ddydd Llun nesaf, byddaf yn cael fy nghyfarfod grŵp rhyngweinidogol rheolaidd gyda fy swyddogion cyfatebol ym mhob rhan o'r DU. Rwyf wedi gofyn i hyn fod yn eitem ar yr agenda, oherwydd, yn amlwg, mae angen inni weithio fel pedair gwlad i gefnogi ein ffermwyr dofednod.
Can I draw your attention to the register of interests and the multiple organisations that I belong to that have an interest within this area, including the British Veterinary Association, Ramblers Cymru and others? But could I just commend the Minister on how she is trying to bring forward a future for sustainable farming within Wales that balances what sometimes appear to be competing interests, but actually are not competing interests?
Could she tell me how, within the agriculture Bill—and Llyr and I welcomed the opportunity to be in part of that Bill the other day, taking evidence from the Minister—but also in the future sustainable farming proposals as well, how she will make sure that we have that livelihood for farmers and landowners going forward, particularly because of the impact on Welsh language and culture, but small and medium-scale farms? But also, how do we actually expand and augment those wider public benefits that she's talked about, like flood alleviation, like carbon sequestration, but also, Minister, access to the land, biodiversity—how do we square those all off? This is complicated, but it has to be done because I think this is a one-off opportunity to get it right.
A gaf fi dynnu eich sylw at y gofrestr fuddiannau a'r sawl sefydliad rwy'n perthyn iddynt sydd â buddiant yn y maes hwn, gan gynnwys Cymdeithas Milfeddygon Prydain, y Cerddwyr ac eraill? Ond a gaf fi ganmol y Gweinidog ar y modd y mae hi'n ceisio creu dyfodol i ffermio cynaliadwy yng Nghymru sy'n cydbwyso'r hyn sy'n ymddangos weithiau fel buddiannau sy'n cystadlu, ond nad ydynt yn fuddiannau sy'n cystadlu mewn gwirionedd?
A wnaiff hi ddweud wrthyf sut, o fewn y Bil amaeth—a chroesawodd Llyr a minnau y cyfle i fod yn rhan o'r Bil hwnnw y diwrnod o'r blaen, gan gymryd tystiolaeth gan y Gweinidog—ond hefyd yn y cynigion ar ffermio cynaliadwy yn y dyfodol yn ogystal, sut y gwnaiff hi sicrhau bod gennym fywoliaeth i ffermwyr a thirfeddianwyr wrth symud ymlaen, yn enwedig oherwydd yr effaith ar iaith a diwylliant Cymru, ond ar ffermydd bychain a chanolig hefyd? Ond hefyd, sut mae ehangu ac ychwanegu at y manteision cyhoeddus ehangach y soniodd amdanynt, fel lleihau perygl llifogydd, fel atafaelu carbon, ond hefyd, Weinidog, mynediad at y tir, bioamrywiaeth—sut mae cydbwyso'r cyfan? Mae hyn yn gymhleth, ond mae'n rhaid ei wneud oherwydd rwy'n credu bod hwn yn gyfle un-tro i wneud pethau'n iawn.
Yes, thank you. I do think it is a one-off opportunity and it's the first time, obviously, that we've been able to have this Wales-specific policy, and it's really important that it works for our farmers here in Wales and for ensuring that we keep farmers on the land and that we protect the fantastic landscapes that we have here in Wales.
You'll be aware that the agriculture Wales Bill has those four objectives, and you mentioned a couple of the objectives, particularly around culture, environmental, social and economic outcomes. I said in my earlier answer that it's really important that that scheme is accessible to everybody. Now, I believe that, at the current time, there are lots of those environmental outcomes being produced by our farmers that they're not being rewarded for. So, I think it's really important that we try and incentivise our farmers to be part of the scheme. I certainly would like to see more farmers participating in the scheme than who currently participate in the basic payments scheme, for instance. So, we've got parallel working now with the agriculture Wales Bill and the sustainable farming scheme. But that quality water and soil, and the protection of our habitats that farmers currently undertake but don't get rewarded for will certainly be part of that sustainable farming scheme.
Diolch i chi. Rwy'n credu ei fod yn gyfle un-tro a dyma'r tro cyntaf, yn amlwg, y gallasom gael y polisi yma sy'n benodol i Gymru, ac mae'n hynod bwysig ei fod yn gweithio i'n ffermwyr ni yma yng Nghymru ac i sicrhau ein bod ni'n cadw ffermwyr ar y tir a'n bod yn gwarchod y tirweddau gwych sydd gennym yma yng Nghymru.
Fe fyddwch yn gwybod bod Bil amaethyddiaeth Cymru yn cynnwys pedwar amcan, ac fe wnaethoch chi sôn am un neu ddau o'r amcanion, yn enwedig canlyniadau diwylliannol, amgylcheddol, cymdeithasol ac economaidd. Dywedais yn fy ateb cynharach ei bod hi'n bwysig iawn i'r cynllun hwnnw fod ar gael i bawb. Nawr, rwy'n credu, ar hyn o bryd, fod llawer o'r canlyniadau amgylcheddol hynny'n cael eu cynhyrchu gan ein ffermwyr ac nad ydynt yn cael eu gwobrwyo amdanynt. Felly, rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn ein bod ni'n ceisio cymell ein ffermwyr i fod yn rhan o'r cynllun. Yn sicr, hoffwn weld mwy o ffermwyr yn cymryd rhan yn y cynllun nag sy'n cymryd rhan yng nghynllun y taliad sylfaenol ar hyn o bryd, er enghraifft. Felly, mae gennym waith cyfochrog yn digwydd nawr gyda Bil amaethyddiaeth Cymru a'r cynllun ffermio cynaliadwy. Ond bydd gwaith ansawdd dŵr a phridd, a gwarchod ein cynefinoedd y mae ffermwyr yn ei wneud ar hyn o bryd ond nad ydynt yn cael eu gwobrwyo amdano yn sicr yn rhan o'r cynllun ffermio cynaliadwy.
Good afternoon, Minister. I wanted to follow up on Peredur's question, particularly around farmers who farm on common land. On Monday, we were at the winter fair—many of us were there—and we met farmers, Gary Williams from Carmarthenshire, and Guto Davies from Clwyd, both of whom farm on common land. It was really interesting to hear some of the challenges that they face, which you'll, no doubt, be aware of, particularly the concerns that Peredur has mentioned: the ability of farmers on common land to access the sustainable farming scheme and deliver against some of the elements of the scheme that may not even be possible for some of those. We know that it's critical for farmers with common land rights, for whom the basic payment scheme and Glastir is central to farm incomes—that they are able to access and participate in the SFS. We know that some 65 per cent of common land is within Glastir and more than 3,000 farm businesses declared common land for the purpose of claiming BPS in 2021. Could I just ask you to expand a little bit more on your commitment to ensure that the scheme is sensitive to the needs of farmers on common land? Diolch yn fawr iawn.
Prynhawn da, Weinidog. Roeddwn yn awyddus i ddilyn cwestiwn Peredur, yn enwedig ynghylch ffermwyr sy'n ffermio ar dir comin. Ddydd Llun, roeddem yn y ffair aeaf—roedd llawer ohonom ni yno—ac fe gyfarfuom â ffermwyr, Gary Williams o sir Gâr, a Guto Davies o Glwyd, sydd ill dau yn ffermio ar dir comin. Roedd yn ddiddorol iawn clywed rhai o'r heriau a wynebant, heriau y byddwch chi'n ymwybodol ohonynt, yn ddiamheuaeth, yn enwedig y pryderon a nododd Peredur: gallu ffermwyr ar dir comin i gael mynediad at y cynllun ffermio cynaliadwy a chyflawni yn erbyn rhai o elfennau'r cynllun na fydd hyd yn oed yn bosibl i rai ohonynt. Fe wyddom fod rhaid i ffermwyr sydd â hawliau tir comin, y mae cynllun y taliad sylfaenol a Glastir yn ganolog i incwm eu ffermydd—eu bod yn gallu cael mynediad a chymryd rhan yn y cynllun ffermio cynaliadwy. Fe wyddom fod oddeutu 65 y cant o dir comin wedi'i gynnwys yn Glastir ac fe wnaeth dros 3,000 o fusnesau fferm ddatgan tiroedd comin at ddiben hawlio cynllun y taliad sylfaenol yn 2021. A gaf fi ofyn i chi ehangu ychydig mwy ar eich ymrwymiad i sicrhau bod y cynllun yn sensitif i anghenion ffermwyr tir comin? Diolch yn fawr iawn.
Thank you, and as I said in my earlier answer, we are setting up a common land working group and what I want that working group to do is explore what specific support and advice may be needed, as well as what flexibility we may need to offer to account for the complexities that are posed by common land.
As you'll be aware, within the sustainable farming scheme outline proposals, we have three tiers: we have the universal, the optional and the collaborative tiers. And, certainly, in my discussions that I've had with common land farmers, I think it's fair to say that the universal and the optional actions, as are currently described in the outline document, don't apply to common land in the same way that they do to other farms. So it could be that we'll need to have a focus on the collaborative level for our common land farmers. You know, common land is very unique, and therefore I think it needs a much more tailored approach.
Diolch i chi, ac fel y dywedais yn fy ateb cynharach, rydym yn sefydlu gweithgor tir comin ac rwyf am i'r gweithgor hwnnw archwilio pa gymorth a chyngor penodol y gallai fod eu hangen, yn ogystal â pha hyblygrwydd y gallai fod angen inni ei gynnig i gyfrif am y cymhlethdodau sy'n cael eu hachosi gan dir comin.
Fel y byddwch yn gwybod, yng nghynigion amlinellol y cynllun ffermio cynaliadwy, mae gennym dair haen: mae gennym yr haen gyffredinol, yr hen ddewisol a'r haen gydweithredol. Ac yn sicr, yn y trafodaethau a gefais gyda ffermwyr tir comin, rwy'n meddwl ei bod hi'n deg dweud nad yw'r gweithredoedd cyffredinol a'r gweithredoedd dewisol, fel y'u disgrifir yn y ddogfen amlinellol ar hyn o bryd, yn berthnasol i dir comin yn yr un ffordd ag y maent i ffermydd eraill. Felly gallai fod angen inni ganolbwyntio ar y lefel gydweithredol ar gyfer ein ffermwyr tir comin. Wyddoch chi, mae tir comin yn unigryw iawn, ac felly rwy'n credu bod angen dull sydd wedi'i deilwra'n llawer gwell.
2. A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am weithredu'r cynllun lles anifeiliaid i Gymru? OQ58798
2. Will the Minister provide an update on the implementation of the animal welfare plan for Wales? OQ58798
Thank you. Progress has been made across all four of our animal welfare commitments, and ongoing work is on schedule. Wider work has progressed on animal welfare policy, and the local authority enforcement project is driving significant change, and the 12-week consultation on closed-circuit television in slaughterhouses was launched on 14 November.
Diolch. Mae cynnydd wedi'i wneud ar draws ein pedwar ymrwymiad lles anifeiliaid, ac mae gwaith parhaus yn digwydd yn ôl yr amserlen. Mae gwaith ehangach wedi'i wneud ar bolisi lles anifeiliaid, ac mae'r prosiect gorfodi ar gyfer awdurdodau lleol yn sbarduno newid sylweddol, a lansiwyd yr ymgynghoriad 12 wythnos ar deledu cylch cyfyng mewn lladd-dai ar 14 Tachwedd.
Thank you, Minister. A year into the five-year process, as you say, there has been good progress, most notably the consultation on mandatory CCTV in abattoirs. But in terms of priorities, can I ask where the use of breeding cages for game birds sits? I know the plan includes a commitment to examine the evidence around their use, but with the new shooting season under way, the use of breeding cages and how that sits with our commitment to animal welfare is quite rightly in focus. So, can you provide any update on that particular issue?
Diolch, Weinidog. Flwyddyn i mewn i'r broses pum mlynedd, fel y dywedwch, mae cynnydd da wedi bod, yn fwyaf arbennig yr ymgynghoriad ar deledu cylch cyfyng gorfodol mewn lladd-dai. Ond o ran blaenoriaethau, a gaf fi ofyn beth yw'r sefyllfa gyda'r defnydd o gewyll bridio ar gyfer adar hela? Rwy'n gwybod bod y cynllun yn cynnwys ymrwymiad i archwilio'r dystiolaeth ynghylch eu defnydd, ond gyda'r tymor saethu newydd wedi cychwyn, mae defnyddio cewyll bridio a sut mae hynny'n cyd-fynd â'n hymrwymiad i les anifeiliaid yn cael sylw, a hynny'n briodol. Felly, a wnewch chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf ar y mater penodol hwnnw?
Thank you. As you referred to, we have our priorities for animal welfare in the plan. It is a five-year programme, and we are just having the one-year look back at what we've been able to achieve in that first year. It's not possible to provide you with a timeline for the consultation on any changes to the welfare legislation, or the code of practice, in relation to the welfare of game birds. And, certainly, you'll appreciate that, within the office of the chief veterinary officer, a significant number of officials are having to deal with the avian influenza outbreak, and it has taken a bit of a priority, as you can imagine. But certainly, we will now, as we go into the second year of the plan, look at what we can do, and I know that this is an area of great importance—I can tell by my postbag how significant this is.
Diolch. Fel y nodwyd gennych, mae gennym ein blaenoriaethau ar gyfer lles anifeiliaid yn y cynllun. Mae'n rhaglen bum mlynedd, ac rydym yn edrych yn ôl dros y flwyddyn ar yr hyn y llwyddasom i'w gyflawni yn y flwyddyn gyntaf. Nid yw'n bosibl rhoi llinell amser i chi ar gyfer yr ymgynghoriad ar unrhyw newidiadau i'r ddeddfwriaeth les, na'r cod ymarfer, mewn perthynas â lles adar hela. Ac yn sicr, fel y byddwch yn deall, yn swyddfa'r prif swyddog milfeddygol, mae nifer sylweddol o swyddogion yn gorfod ymdrin â'r achosion o ffliw adar, sy'n sicr wedi cael blaenoriaeth, fel y gallwch ddychmygu. Ond yn sicr, wrth inni ddechrau ar ail flwyddyn y cynllun, byddwn yn edrych ar beth y gallwn ei wneud, ac rwy'n gwybod bod hwn yn faes o bwys mawr—gallaf ddweud wrth edrych ar fy mag post pa mor bwysig yw hyn.
One of the legacies we know about COVID is that, obviously, a lot of people during the COVID pandemic took on a pet, and the responsibility of a pet. The welfare implications, as we've come out of COVID, have indicated that many pets have been left abandoned, and the charitable sector that tends to pick them up and look after them and try and rehome them has come under huge amounts of pressure. Has the Government done any analysis of the extra work that charities working in Wales have had to face because of this legacy, and, if the Government have done an analysis, are you minded to work financially and other co-operatively with them, to support this extra burden that they face, so that these animals can be rehomed in a sensible way, rather than, ultimately and tragically, end up being put down?
Un o'r pethau a ddeilliodd o COVID yw bod llawer o bobl yn ystod y pandemig COVID wedi cael anifail anwes, a chyfrifoldeb am anifail anwes. Mae'r goblygiadau lles, wrth inni gefnu ar COVID, wedi golygu bod llawer o anifeiliaid anwes wedi cael eu gadael, a bod pwysau mawr ar y sector elusennol sy'n tueddu i'w cymryd a gofalu amdanynt a cheisio eu hailgartrefu. A yw'r Llywodraeth wedi gwneud unrhyw ddadansoddiad o'r gwaith ychwanegol y mae elusennau sy'n gweithio yng Nghymru wedi gorfod ei wynebu oherwydd hyn, ac os yw'r Llywodraeth wedi gwneud dadansoddiad, a ydych chi'n ystyried gweithio gyda hwy yn ariannol ac yn gydweithredol mewn ffyrdd eraill, i gynnal y baich ychwanegol hwn sy'n eu hwynebu, fel bod modd ailgartrefu'r anifeiliaid hyn mewn ffordd synhwyrol, yn hytrach na gorfod eu rhoi i gysgu yn y pen draw, sy'n drasig?
You're quite right—we certainly did see a significant increase in the number of households that obtained a pet during the COVID-19 pandemic. And as we came out of the pandemic, and perhaps people returned to work who were previously working at home when they got their pet, we did see a number of animals looking to be rehoused. I think the cost-of-living crisis now is also, unfortunately, increasing the number of pets that are looking to be rehoused. I'm not aware of any significant analysis. I know that the office of the chief veterinary officer has worked with third sector organisations, to see what we can do to assist them. I have to be perfectly honest—I don't think my budget would allow any further funding to be able to be given to the third sector, but, obviously, if that could be considered in the future, I'd be very happy to do that.
Rydych chi'n hollol iawn—yn sicr fe welsom gynnydd sylweddol yn nifer yr aelwydydd a gafodd anifail anwes yn ystod y pandemig COVID-19. Ac wrth inni gefnu ar y pandemig, a phobl yn dychwelyd i'r gwaith ar ôl bod yn gweithio gartref efallai, pan gawsant eu hanifeiliaid anwes, fe welsom angen i ailgartrefu llawer o anifeiliaid. Yn anffodus, rwy'n meddwl bod yr argyfwng costau byw hefyd nawr yn cynyddu nifer yr anifeiliaid anwes sydd angen eu hailgartrefu. Nid wyf yn ymwybodol o unrhyw ddadansoddiad arwyddocaol. Gwn fod swyddfa'r prif swyddog milfeddygol wedi gweithio gyda sefydliadau'r trydydd sector i weld beth y gallwn ei wneud i'w cynorthwyo. Rhaid imi fod yn gwbl onest—nid wyf yn meddwl y byddai fy nghyllideb yn caniatáu imi roi unrhyw gyllid pellach i'r trydydd sector, ond yn amlwg, pe bai modd ystyried hynny yn y dyfodol, byddwn yn hapus iawn i wneud hynny.
Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Samuel Kurtz.
Questions now from the party spokespeople. The Conservative spokesperson, Samuel Kurtz.
Diolch, Llywydd. Minister, three weeks ago, you and I debated the value of a Wales-wide bird flu housing Order. In your response to my appeal for the pre-emptive policy, you stated that the evidence that all CVOs in the UK had to hand did not warrant such a response here in Wales. Fast-forward to last week, and, following pressure from both the industry, myself, and with new evidence, you reviewed Welsh Government regulations, and, from Friday, Wales will have its housing Order. As I'm sure that you know, however, this isn't the only challenge facing our poultry industry. The rise in overhead costs, and the supermarkets' unwillingness to pay producers a fair price for their eggs, has left the industry unable to keep pace with production costs, prompting some producers to either quit the industry or cut their flocks.
When the dairy industry faced similar problems with their milk contracts, the Welsh Government worked to consult and introduce fairer dairy contracts. So, given this—and previously, you mentioned that you have an inter-governmental meeting on Monday—can I ask that the Welsh Government commits to a poultry contract feasibility investigation to find out why our farmers are getting a raw deal for their produce?
Diolch, Lywydd. Weinidog, dair wythnos yn ôl, fe fuoch chi a minnau'n trafod gwerth Gorchymyn cadw adar dan do i Gymru gyfan oherwydd ffliw adar. Yn eich ymateb i fy apêl am y polisi rhagataliol hwn, fe ddywedoch chi nad oedd y dystiolaeth a oedd gan bob prif swyddog milfeddygol yn galw am ymateb o'r fath yma yng Nghymru. Symudwn ymlaen i'r wythnos diwethaf, ac yn dilyn pwysau gennyf fi, y diwydiant, a chyda thystiolaeth newydd, fe wnaethoch chi adolygu rheoliadau Llywodraeth Cymru, ac o ddydd Gwener ymlaen, bydd gan Gymru ei Gorchymyn cadw adar dan do. Fodd bynnag, fel y gwyddoch, rwy'n siŵr, nid dyma'r unig her sy'n wynebu ein diwydiant dofednod. Mae'r cynnydd yng nghostau gorbenion, ac amharodrwydd yr archfarchnadoedd i dalu pris teg i gynhyrchwyr am eu hwyau, wedi golygu nad yw'r diwydiant yn gallu fforddio costau cynhyrchu, gan annog rhai cynhyrchwyr naill ai i gefnu ar y diwydiant neu leihau maint eu heidiau.
Pan wynebodd y diwydiant llaeth broblemau tebyg gyda'u contractau llaeth, gweithiodd Llywodraeth Cymru i ymgynghori a chyflwyno cytundebau llaeth tecach. Felly, o ystyried hyn—ac yn flaenorol, fe wnaethoch chi sôn bod gennych chi gyfarfod rhynglywodraethol ddydd Llun—a gaf fi ofyn i Lywodraeth Cymru ymrwymo i ymchwiliad dichonoldeb i gontract dofednod i ddarganfod pam nad yw ein ffermwyr yn cael pris teg am eu cynnyrch?
Well, I can assure the Member that it wasn't because of pressure from him that I made the decision for mandatory housing last Friday; it was purely on the scientific evidence and the advice I sought from the chief veterinary officer. Obviously, all four chief veterinary officers received the same advice. How it's interpreted, then, by Ministers is obviously a matter for each Minister. Three weeks is a long time in an outbreak like this, and it became clear to me, probably in the middle of last week—probably about a week ago—that the advice was changing. And that's why we brought in the mandatory housing of birds—. Well, it will be coming in this Friday, but I announced it last Friday, along with stringent biosecurity requirements, because biosecurity is incredibly important, as we try and do all that we can in the face of this very unprecedented avian influenza outbreak.
I quite agree with what you're saying in relation to it not being the only thing that is concerning the poultry sector. The price that they're getting—. And, certainly, I had some very interesting discussions with farmers at the winter fair on Monday, and I mentioned in an earlier answer that we have seen a lot of farmers diversify into poultry over the last few years. Certainly, it is a discussion, as I've said, that is on the agenda for the inter-ministerial group on Monday. Unfortunately, I understand that the Secretary of State won't be at the meeting, which I think is unfortunate, but, certainly, I will raise what we can do across the UK at that meeting. And, if it looks as if we have to do something on our own, we can certainly look at what we can do. And I appreciate what you were saying about dairy, and it could be that we will need to see what, if anything, we can do to help our poultry producers.
Wel, gallaf sicrhau'r Aelod nad oherwydd pwysau ganddo ef y gwneuthum y penderfyniad ddydd Gwener diwethaf i'w gwneud yn orfodol i gadw adar dan do; deilliodd hynny o dystiolaeth wyddonol yn unig a'r cyngor a gefais gan y prif swyddog milfeddygol. Yn amlwg, cafodd y pedwar prif swyddog milfeddygol yr un cyngor. Mae sut y caiff ei ddehongli, felly, gan Weinidogion yn amlwg yn fater i bob Gweinidog unigol. Mae tair wythnos yn amser hir mewn achosion o'r fath, a daeth yn amlwg i mi, ganol yr wythnos diwethaf mae'n debyg—tua wythnos yn ôl siŵr o fod—fod y cyngor yn newid. A dyna pam y gwnaethom gyflwyno gorfodaeth i gadw adar dan do—. Wel, bydd yn cael ei gyflwyno ddydd Gwener yma, ond cyhoeddais ef ddydd Gwener diwethaf, ynghyd â gofynion bioddiogelwch llym, oherwydd mae bioddiogelwch yn hynod o bwysig, wrth inni geisio gwneud popeth a allwn yn wyneb y clystyrau digynsail hyn o achosion o ffliw adar.
Rwy'n cytuno'n llwyr â'r hyn rydych chi'n ei ddweud ynghylch y ffaith nad dyma'r unig beth sy'n destun pryder i'r sector dofednod. Y pris a gânt—. Ac yn sicr, cefais drafodaethau diddorol iawn gyda ffermwyr yn y ffair aeaf ddydd Llun, a soniais mewn ateb cynharach ein bod wedi gweld llawer o ffermwyr yn arallgyfeirio i ffermio dofednod dros y blynyddoedd diwethaf. Yn sicr, fel y dywedais, mae'n drafodaeth sydd ar yr agenda ar gyfer y grŵp rhyngweinidogol ddydd Llun. Yn anffodus, rwy'n deall na fydd yr Ysgrifennydd Gwladol yn y cyfarfod, sy'n anffodus yn fy marn i, ond yn sicr, byddaf yn codi'r hyn y gallwn ei wneud ar draws y DU yn y cyfarfod hwnnw. Ac os yw'n edrych fel pe bai'n rhaid inni wneud rhywbeth ar ein pen ein hunain, yn sicr gallwn edrych ar yr hyn y gallwn ei wneud. Ac rwy'n derbyn yr hyn roeddech chi'n ei ddweud am laeth, a gallai fod angen inni weld a oes unrhyw beth y gallwn ei wneud i helpu ein cynhyrchwyr dofednod.
Thank you, Minister. I appreciate the response, and given your meeting on Monday, it would be welcome to hear from you whether declaring an exceptional market condition is something that is discussed at that meeting on Monday. Because, anecdotally, at the Hybu Cig Cymru breakfast on Monday at the winter fair, there weren't any eggs at the breakfast, showing just how much difficulty the industry is facing in these unprecedented times.
Moving on to a different topic, I was recently given sight of a Welsh Government freedom of information response to a request that sought information on the amount of carbon sequestered through agricultural land use in Wales. The Welsh Government's response: well, you don't hold this data, and this is concerning. Most of Wales's agricultural land is grassland—land use that, studies have shown can sequester carbon as equally as trees, or even better in some certain climates. The farming industry knows the role that it must play in protecting and improving our environment and biodiversity, but for the Welsh Government to introduce such sweeping policy changes without the knowledge of the good that the industry is already doing is somewhat of a kick in the teeth to Wales's hard-working farmers.
So, what data are you using to underpin the agricultural Bill and the sustainable farming scheme, if you don't know what carbon is currently being sequestered in Welsh agricultural land?
Diolch. Rwy'n gwerthfawrogi'r ymateb, ac o ystyried eich cyfarfod ddydd Llun, byddai'n dda clywed gennych a yw datgan amod eithriadol yn y farchnad yn rhywbeth sy'n cael ei drafod yn y cyfarfod hwnnw ddydd Llun. Oherwydd, yn anecdotaidd, yn y brecwast Hybu Cig Cymru ddydd Llun yn y ffair aeaf, nid oedd unrhyw wyau yn y brecwast, sy'n dangos cymaint o anhawster y mae'r diwydiant yn ei wynebu yn y cyfnod digynsail hwn.
Os caf symud ymlaen at bwnc gwahanol, cefais gipolwg yn ddiweddar ar ymateb rhyddid gwybodaeth gan Lywodraeth Cymru i gais a oedd yn gofyn am wybodaeth ynglŷn â faint o garbon sy'n cael ei atafaelu drwy ddefnydd tir amaethyddol yng Nghymru. Ymateb Llywodraeth Cymru oedd: wel, nid ydych yn cadw'r data hwn, ac mae hynny'n destun pryder. Glaswelltir yw'r rhan fwyaf o dir amaethyddol Cymru—defnydd tir y mae astudiaethau wedi dangos sy'n gallu atafaelu carbon gystal â choed, neu hyd yn oed yn well mewn rhai hinsoddau penodol. Mae'r diwydiant amaeth yn gwybod beth yw'r rôl y mae'n rhaid iddo ei chwarae yn diogelu a gwella ein hamgylchedd a bioamrywiaeth, ond mae i Lywodraeth Cymru gyflwyno newidiadau polisi mor ysgubol heb wybod am y daioni y mae'r diwydiant yn ei wneud yn barod yn gic yn y dannedd braidd i ffermwyr gweithgar Cymru.
Felly, pa ddata rydych chi'n ei ddefnyddio yn sail i'r Bil amaeth a'r cynllun ffermio cynaliadwy, os nad ydych chi'n gwybod pa garbon sy'n cael ei atafaelu ar hyn o bryd yn nhir amaethyddol Cymru?
Before I answer your second question, I'll just go back to the first question about the inter-ministerial group. I always publish a written statement following the IMG, so the Member will be updated in relation to that.
You will have heard me say in an earlier answer that we know that farmers are already providing so many environmental outcomes—and, of course, that includes carbon storage on their farms—and not being rewarded for it. And the sustainable farming scheme is a way of ensuring that they are rewarded for it in the way that the basic payment scheme doesn't. I think it's fair to say that, in general, most farmers would say that the common agricultural policy hasn't rewarded them in the way that it could have done, but it is really important that we get this scheme right now, so that things like carbon storage are rewarded in a way that we believe it should be, to help us. And you're absolutely right—the agricultural sector, of course, recognises the significant role that it has to play in us reaching net zero. And, in fact, the National Farmers Union Cymru, for instance, have got very ambitious targets to enable them to help us with that. So, we don't keep data on absolutely everything, but of course we know that if you look at peatland or, as you say, farms in general across the country, the amount of carbon storage is significant. I remember—it was probably before you came to the Senedd, and I'm trying to think which consultation it was I launched—a farmer was very proud to tell me at the farm where we did the launch just how much carbon was being stored per acre in his farm.
Cyn i mi ateb eich ail gwestiwn, fe af yn ôl i'r cwestiwn cyntaf am y grŵp rhyngweinidogol. Rwyf bob amser yn cyhoeddi datganiad ysgrifenedig yn dilyn y grŵp rhyngweinidogol, felly bydd yr Aelod yn cael yr wybodaeth ddiweddaraf mewn perthynas â hynny.
Byddwch wedi fy nghlywed yn dweud mewn ateb cynharach ein bod yn gwybod bod ffermwyr eisoes yn darparu cymaint o ganlyniadau amgylcheddol—ac wrth gwrs, mae hynny'n cynnwys storio carbon ar eu ffermydd—heb gael eu gwobrwyo amdanynt. Ac mae'r cynllun ffermio cynaliadwy yn ffordd o sicrhau eu bod yn cael eu gwobrwyo amdanynt mewn ffordd nad yw cynllun y taliad sylfaenol yn ei wneud. Rwy'n credu ei bod yn deg dweud, yn gyffredinol, y byddai'r rhan fwyaf o ffermwyr yn dweud nad yw'r polisi amaethyddol cyffredin wedi eu gwobrwyo yn y ffordd y gallai fod wedi gwneud, ond mae'n bwysig iawn ein bod yn cael y cynllun hwn yn iawn nawr, fel bod pethau fel storio carbon yn cael eu gwobrwyo yn y ffordd y credwn y dylai gael ei wobrwyo, er mwyn ein helpu ni. Ac rydych chi'n hollol iawn—mae'r sector amaethyddol, wrth gwrs, yn cydnabod y rôl sylweddol sydd ganddo i'w chwarae er mwyn inni allu cyrraedd sero net. Ac mewn gwirionedd, mae gan Undeb Cenedlaethol Amaethwyr Cymru, er enghraifft, dargedau uchelgeisiol iawn i'w galluogi i'n helpu ni gyda hynny. Felly, nid ydym yn cadw data ar bob un dim, ond wrth gwrs, os edrychwch ar fawndir neu fel y dywedwch, ar ffermydd yn gyffredinol ar draws y wlad, fe wyddom fod lefel sylweddol o storio carbon yn digwydd. Rwy'n cofio—cyn i chi ddod i'r Senedd, mae'n debyg, ac rwy'n ceisio meddwl pa ymgynghoriad a lansiais ydoedd—roedd ffermwr yn falch iawn o ddweud wrthyf ar y fferm lle gwnaethom y lansiad faint o garbon oedd yn cael ei storio fesul erw ar ei fferm.
Thank you, Minister. It is a bit concerning that, if you don't have that baseline information available, how do we know that these projects that the sustainable farming scheme is going to introduce are actually benefiting carbon sequestration, because we don't have the baseline figure to work from? So, while there are carbon calculators out there that every farm can do, you and I both know that there are varying carbon calculators out there that offer very different calculations. So, I'd be really keen to stress that there needs to be a baseline figure here, where we know that a sustainable farming scheme introduced is delivering the benefits that we're looking to achieve within the agricultural sector.
But, sticking with the agriculture Bill and the sustainable farming scheme, I want to draw your attention, as Peredur did earlier, to tenant and common land farmers. Having recently met with the representatives and attended NFU Cymru's policy launch for common land at the winter fair, coupled with the strong evidence from both tenant farmers and common land farmers presented at my committee, I'm left with some serious concerns about the lack of consideration given to these farm types by Welsh Government policy. A tenancy working group was formed, although its first meeting was only a couple of weeks ago, and last month I asked you for a specific group for common land farmers, but I've heard no progress on this—two examples of how both are seen as somewhat of an afterthought by the Welsh Government. Minister, both tenant and common land farmers make up a big proportion of active farmers here in Wales. If the agriculture Bill and the sustainable farming scheme fail to work for them, it will have huge consequences on the viability of Welsh family farms across our country. So, what guarantees can you give that neither tenant farmers nor common land farmers will be negatively impacted by the introduction of the agriculture Bill and specifically the sustainable farming scheme? Diolch.
Diolch, Weinidog. Mae'n peri pryder, os nad oes gennych chi'r wybodaeth llinell sylfaen honno ar gael, sut y gwyddom fod y prosiectau y mae'r cynllun ffermio cynaliadwy yn mynd i'w cyflwyno o fudd i atafaelu carbon mewn gwirionedd, gan nad oes gennym y ffigur sylfaenol i weithio ohono? Felly, er bod carboniaduron allan yno y gall pob fferm eu defnyddio, rydych chi a minnau'n gwybod fod carboniaduron amrywiol allan yno sy'n cynnig cyfrifiadau gwahanol iawn. Felly, rwy'n awyddus iawn i bwysleisio bod angen ffigur sylfaenol yma, lle gwyddom fod cynllun ffermio cynaliadwy a gyflwynwyd yn sicrhau'r manteision rydym yn ceisio'u cyflawni o fewn y sector amaethyddol.
Ond gan gadw at y Bil amaeth a'r cynllun ffermio cynaliadwy, rwyf am dynnu eich sylw, fel y gwnaeth Peredur yn gynharach, at ffermwyr tenant a ffermwyr tir comin. Ar ôl cyfarfod â'r cynrychiolwyr yn ddiweddar a mynychu lansiad polisi NFU Cymru ar gyfer tir comin yn y ffair aeaf, ynghyd â thystiolaeth gref gan ffermwyr tenant a ffermwyr tir comin a gyflwynwyd yn fy mhwyllgor, rwy'n pryderu'n fawr am y diffyg ystyriaeth i'r mathau hyn o ffermydd ym mholisi Llywodraeth Cymru. Ffurfiwyd gweithgor tenantiaeth, er mai dim ond ychydig wythnosau'n ôl y cafodd ei gyfarfod cyntaf, a'r mis diwethaf gofynnais i chi am grŵp penodol ar gyfer ffermwyr tir comin, ond nid wyf wedi clywed am unrhyw gynnydd ar hynny—dwy enghraifft o'r modd y mae'r ddau fath o ffermio'n cael eu gweld fel ôl-ystyriaeth braidd gan Lywodraeth Cymru. Weinidog, ffermwyr tenant a ffermwyr tir comin yw cyfran fawr o'r ffermwyr actif yma yng Nghymru. Os bydd y Bil amaeth a'r cynllun ffermio cynaliadwy yn methu gweithio iddynt hwy, bydd yn arwain at ganlyniadau enfawr i hyfywedd ffermydd teuluol Cymreig ledled ein gwlad. Felly, pa sicrwydd y gallwch ei roi na fydd ffermwyr tenant na ffermwyr tir comin yn cael eu heffeithio'n negyddol yn sgil cyflwyno'r Bil amaeth a'r cynllun ffermio cynaliadwy yn benodol? Diolch.
Thank you. Again, just to go back to your second question, I think the number of carbon calculators that are available is an issue for us as we try and ascertain just how much carbon is being stored. One of the things I've asked officials to look at is if we can just use one, so everybody knows what they're looking at and how to use it. Certainly, I think we can get it down to single figures, and very early single figures—three, maybe, at the absolute maximum. Certainly, that is something that farmers are asking me to do, because I think it will help them.
In relation to your final question, I'm not sure if you heard me say we are having a common land working group. That is currently being established. It will be meeting before Christmas, and you're quite right that the tenant working group has already met. I think it's really important now we let these working groups do their work now we've come to the end of the second stage of the co-design, ahead of that final consultation at the end of next year. Both parts of the agricultural sector you refer to—tenants and common land—are very important to the agricultural sector here in Wales. The Bill contains modifications to the Agricultural Tenancies Act 1995, for instance, so it is really important that we hear from both of those parts of the sector, and both of those working groups will be meeting regularly and reporting back to me.
Diolch. Unwaith eto, os caf fynd yn ôl at eich ail gwestiwn, rwy'n credu bod nifer y carboniaduron sydd ar gael yn broblem wrth inni geisio canfod faint o garbon sy'n cael ei storio. Un o'r pethau y gofynnais i swyddogion edrych arno yw a allwn ddefnyddio un yn unig, fel bod pawb yn gwybod ar beth y maent yn edrych a sut i'w ddefnyddio. Yn sicr, rwy'n credu y gallwn ei gael i lawr i ffigurau sengl, a ffigurau sengl isel iawn—tri, efallai, fel uchafswm pendant. Yn sicr, mae hynny'n rhywbeth y mae ffermwyr yn gofyn imi ei wneud, oherwydd rwy'n meddwl y bydd hynny'n eu helpu.
Ar eich cwestiwn terfynol, nid wyf yn siŵr a glywsoch chi fi'n dweud ein bod ni'n cael gweithgor tir comin. Mae hwnnw'n cael ei sefydlu ar hyn o bryd. Bydd yn cyfarfod cyn y Nadolig, ac rydych yn hollol gywir fod y gweithgor tenantiaid eisoes wedi cyfarfod. Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn nawr ein bod yn gadael i'r gweithgorau hyn wneud eu gwaith gan ein bod wedi dod at ddiwedd ail gam y cyd-gynllunio, cyn yr ymgynghoriad terfynol ddiwedd y flwyddyn nesaf. Mae'r ddwy ran o'r sector amaethyddol y cyfeiriwch atynt—tenantiaid a thir comin—yn bwysig iawn i'r sector amaethyddol yma yng Nghymru. Mae'r Bil yn cynnwys addasiadau i Ddeddf Tenantiaethau Amaethyddol 1995 er enghraifft, felly mae'n bwysig iawn ein bod yn clywed gan y ddwy ran o'r sector, a bydd y ddau weithgor yn cyfarfod yn rheolaidd ac yn adrodd yn ôl i mi.
Llefarydd Plaid Cymru, Mabon ap Gwynfor.
The Plaid Cymru spokesperson, Mabon ap Gwynfor.
Diolch yn fawr iawn, Llywydd. It was good to see you in the winter fair on Monday, and it was a great opportunity to catch up with some of the farmers and listen to their concerns. You'll know as well as others that one of the most important things that did come up was the avian flu. That's a huge concern, and we clearly welcome the mandatory housing measures that you've brought in, or will be brought in this Friday. Having said that, businesses will still face crippling disruption to their activities, namely those dealing with eggs and poultry meats, and there are concerns from the sector, and poultry farmers in my own constituency, that the problem of severe market disruption caused by the flu in poultry meat and egg sectors is being compounded by the massive inflation in feed and energy costs. Now, in your answer earlier, you said that you will be raising with UK Government this issue and asking what they can do and you will be exploring things that you could do alone as a Welsh Government. But, of course, the Welsh Government could use the powers available under Schedule 5, Part 2 of the Agriculture Act 2020 to declare exceptional market conditions, which would enable the provision of support to egg and poultry producers. So, does the Minister agree that the Welsh Government should use these powers, and, if so, will you use them?
Diolch yn fawr iawn, Lywydd. Roedd yn dda eich gweld yn y ffair aeaf ddydd Llun, ac roedd yn gyfle gwych i glywed y diweddaraf gan rai o'r ffermwyr a gwrando ar eu pryderon. Fe fyddwch chi'n gwybod fel y gŵyr eraill mai un o'r pethau pwysicaf a wnaeth godi oedd y ffliw adar. Mae hynny'n bryder enfawr, ac rydym yn amlwg yn croesawu'r mesurau gorfodol i gadw adar dan do a gyflwynwyd gennych, neu a fydd yn cael eu cyflwyno ddydd Gwener yma. Wedi dweud hynny, bydd busnesau'n dal i wynebu tarfu andwyol ar eu gweithgareddau, a'r rhai sy'n ymdrin ag wyau a chigoedd dofednod yn benodol, a cheir pryderon yn y sector, a ffermwyr dofednod yn fy etholaeth, fod problem tarfu difrifol ar y farchnad yn sgil y ffliw yn y sector cig dofednod a'r sector wyau yn cael ei ddwysáu gan y chwyddiant enfawr ym mhrisiau bwyd anifeiliaid a chostau ynni. Nawr, yn eich ateb yn gynharach, fe ddywedoch chi y byddwch yn dwyn y mater i sylw Llywodraeth y DU ac yn gofyn beth y gallant ei wneud ac y byddwch yn archwilio pethau y gallech chi eu gwneud ar eich pen eich hun fel Llywodraeth Cymru. Ond wrth gwrs, gallai Llywodraeth Cymru ddefnyddio'r pwerau sydd ar gael o dan Atodlen 5, Rhan 2 o Ddeddf Amaethyddiaeth 2020 i ddatgan amod eithriadol yn y farchnad, a fyddai'n ei gwneud hi'n bosibl darparu cymorth i gynhyrchwyr wyau a dofednod. Felly, a yw'r Gweinidog yn cytuno y dylai Llywodraeth Cymru ddefnyddio'r pwerau hyn, ac os felly, a wnewch chi eu defnyddio?
Well, again, it is something that we could do. We don't know how long this is going to last for. It could be that we will need to do it sooner rather than later, for instance, but I would prefer to have that discussion, because we haven't really had that ministerial discussion across the UK, because obviously it's very integrated across the UK. So, I would rather hear from the UK Government first to see if they are offering any support. As you know, we've been asking them to bring forward some further funding because of the significant input costs that the agricultural sector has and continues to suffer from. You will have heard that at the winter fair—I heard that there's 36 per cent inflation now on our farms. Across the board, it's 11 per cent, but on-farm inflation is significantly higher. So, I would prefer to have that discussion at a ministerial level on Monday.
My officials have been attending weekly meetings, as I say, at an official level, but my food division officials have also been having daily contact in relation to the costs. We've seen some supermarkets start to limit the number of eggs that consumers can buy. We are concerned because, as we know, if something gets in the media around that, it's very difficult then to stop that panic buying. So, I'm really pleased to see that hasn't happened. Interestingly, the same as Sam Kurtz, I did wonder at the Hybu Cig Cymru breakfast, when we didn't have eggs, if that was indeed the case. It's very obvious at the winter fair that we don't have birds there, but I thought that was a really in-your-face example of what we're suffering at the moment. So, I'd be very happy to update Members following the IMG next Monday.
Wel, unwaith eto, mae'n rhywbeth y gallem ei wneud. Nid ydym yn gwybod am ba hyd y mae hyn yn mynd i bara. Gallai fod angen inni ei wneud yn gynt yn hytrach nag yn hwyrach, er enghraifft, ond byddai'n well gennyf gael y drafodaeth honno, oherwydd nid ydym wedi cael y drafodaeth weinidogol honno'n iawn ar draws y DU, oherwydd yn amlwg mae'n integredig iawn ar draws y DU. Felly, byddai'n well gennyf glywed gan Lywodraeth y DU yn gyntaf i weld a ydynt yn cynnig unrhyw gymorth. Fel y gwyddoch, rydym wedi bod yn gofyn iddynt gyflwyno cyllid pellach oherwydd y costau mewnbwn sylweddol sydd gan y sector amaethyddol ac y mae'n parhau i ddioddef o'u herwydd. Fe fyddwch wedi clywed hynny yn y ffair aeaf—clywais fod chwyddiant yn 36 y cant nawr ar ein ffermydd. Yn gyffredinol, mae'n 11 y cant, ond mae chwyddiant ar y fferm gryn dipyn yn uwch. Felly, byddai'n well gennyf gael y drafodaeth honno ar lefel weinidogol ddydd Llun.
Mae fy swyddogion wedi bod yn mynychu cyfarfodydd wythnosol, fel y dywedais, ar lefel swyddogol, ond mae fy swyddogion yn yr is-adran fwyd hefyd wedi bod mewn cyswllt dyddiol ynglŷn â'r costau. Rydym wedi gweld rhai archfarchnadoedd yn dechrau cyfyngu ar nifer yr wyau y gall defnyddwyr eu prynu. Rydym yn bryderus oherwydd, fel y gwyddom, os yw'r cyfryngau'n rhoi sylw i hynny, mae'n anodd iawn atal pobl rhag prynu mewn panig yn sgil hynny. Felly, rwy'n falch iawn o weld nad yw hynny wedi digwydd. Yn ddiddorol iawn, fel Sam Kurtz, fe synnais innau na chawsom wyau ym mrecwast Hybu Cig Cymru, os mai felly roedd hi mewn gwirionedd. Mae'n amlwg iawn yn y ffair aeaf nad oes gennym adar yno, ond roeddwn i'n meddwl bod honno'n enghraifft fyw iawn o'r hyn rydym yn ei ddioddef ar hyn o bryd. Felly, byddwn yn hapus iawn i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau yn dilyn y grŵp rhyngweinidogol ddydd Llun nesaf.
Diolch yn fawr iawn am yr ateb.
Thank you for that response.
Thanks for that. Okay. Moving on to fisheries, if I may, the 2012 fisheries concordat sets out how the UK's quota allocation is divided between the four administrations, and provides overarching principles on effort control and licensing. One key element covered by the concordat is the set of conditions associated with the economic link. The economic link is a fisheries licence condition. It currently applies to all UK-registered vessels over 10m in length that land more than 2 tonnes of UK quota per annum, including supertrawlers. In short, it requires them to demonstrate a real link to the economy of the UK by meeting one of the criteria set out in their vessel's economic link licence condition. These criteria can be summarised as landing at least 50 per cent of the vessel's quota into the UK, employing a crew of whom at least 50 per cent reside in the UK, or making at least 50 per cent of normal operating expenditure into UK coastal areas. As the Minister will know, the economic link is a devolved issue. Economic link licence conditions are present in current Welsh Government fishing licence documents for commercial fishing vessels. However, as the majority of the Welsh fleet is made up of small vessels under 10m, it's hard to know how many, if any, vessels in the Welsh fishing fleet are subject to an economic link licence condition. So, given the presence of environmentally damaging supertrawlers in Welsh waters, as well as other boats larger than 10m, can I ask the Minister to what extent the economic link conditions apply to boats that fish in Welsh waters? In other words, how many vessels are subject to the economic link conditions and what economic benefits does Wales get from this arrangement?
Diolch am hynny. O'r gorau. Gan symud ymlaen at bysgodfeydd, os caf, mae concordat pysgodfeydd 2012 yn nodi sut y rhennir dyraniad cwota'r DU rhwng y pedair gweinyddiaeth, ac mae'n darparu egwyddorion cyffredinol ar gyfer rheoli a thrwyddedu ymdrechion. Un elfen allweddol sydd wedi'i chynnwys yn y concordat yw'r set o amodau sy'n gysylltiedig â'r cyswllt economaidd. Amod trwyddedu pysgodfeydd yw'r cyswllt economaidd. Ar hyn o bryd mae'n berthnasol i bob cwch dros 10m o hyd a gofrestrwyd yn y DU sy'n glanio dros 2 dunnell o gwota DU y flwyddyn, gan gynnwys llongau treillio mawr. Yn fyr, mae'n ei gwneud yn ofynnol iddynt ddangos cysylltiad go iawn ag economi'r DU drwy fodloni un o'r meini prawf a nodir yn amod trwyddedu cyswllt economaidd eu llong. Gellir crynhoi'r meini prawf hyn fel glanio o leiaf 50 y cant o gwota'r llong yn y DU, cyflogi criw gydag o leiaf 50 y cant ohonynt yn byw yn y DU, neu wneud o leiaf 50 y cant o'r gwariant gweithredu arferol yn ardaloedd arfordirol y DU. Fel y bydd y Gweinidog yn gwybod, mae'r cyswllt economaidd yn fater datganoledig. Mae'r amodau trwyddedu cyswllt economaidd yn bresennol yn nogfennau trwyddedau pysgota cyfredol Llywodraeth Cymru ar gyfer cychod pysgota masnachol. Ond gan fod mwyafrif fflyd Cymru'n cynnwys cychod bach dan 10m, mae'n anodd gwybod i ba raddau, os o gwbl, y mae cychod yn fflyd pysgota Cymru yn ddarostyngedig i'r amod trwyddedu cyswllt economaidd. Felly, o ystyried presenoldeb llongau treillio mawr niweidiol i'r amgylchedd yn nyfroedd Cymru, yn ogystal â chychod eraill sy'n fwy na 10m, a gaf fi ofyn i'r Gweinidog i ba raddau y mae amodau cyswllt economaidd yn berthnasol i gychod sy'n pysgota yn nyfroedd Cymru? Mewn geiriau eraill, faint o longau sy'n ddarostyngedig i'r amodau cyswllt economaidd a pha fanteision economaidd y mae Cymru'n eu cael o'r trefniant hwn?
Thank you. That took me back to December council fishing negotiations in a previous life. Certainly, I haven't got those figures to hand, but I'd be very happy to write to the Member in relation to that. I know officials are having discussions at the moment around the number of licences that have been allocated since we left the European Union, going forward, but I'd be very happy to write to the Member about the economic link.
Diolch. Aeth hynny â fi'n ôl i drafodaethau pysgota cyngor mis Rhagfyr mewn bywyd blaenorol. Yn sicr, nid yw'r ffigurau hynny gennyf wrth law, ond fe fyddwn i'n hapus iawn i ysgrifennu at yr Aelod mewn perthynas â hynny. Rwy'n gwybod bod swyddogion yn cael trafodaethau ar hyn o bryd ynglŷn â nifer y trwyddedau sydd wedi'u dyrannu ers inni adael yr Undeb Ewropeaidd, wrth symud ymlaen, ond byddwn yn hapus iawn i ysgrifennu at yr Aelod am y cyswllt economaidd.
3. Pa ystyriaeth y mae pwyllgor sefydlog y Cabinet ar ogledd Cymru wedi'i rhoi i gydweithio ar draws ffiniau drwy Gynghrair Mersi a'r Ddyfrdwy? OQ58772
3. What consideration has the Cabinet standing committee for north Wales given to cross-border collaboration through the Mersey Dee Alliance? OQ58772
Thank you. The Cabinet sub-committee for north Wales has discussed broad policy areas that impact on the Mersey Dee Alliance area, including transport, skills and COVID recovery. The Welsh Government is a founder member, and we value the partnership of organisations working to support the cross-border economy.
Diolch. Mae is-bwyllgor Cabinet gogledd Cymru wedi trafod meysydd polisi bras sy'n effeithio ar ardal Cynghrair Mersi a'r Ddyfrdwy, gan gynnwys trafnidiaeth, sgiliau ac adferiad COVID. Mae Llywodraeth Cymru yn un o'r sylfaenwyr, ac rydym yn gwerthfawrogi'r bartneriaeth o sefydliadau sy'n gweithio i gefnogi'r economi drawsffiniol.
Minister, that's great to hear because, of course, public transport is a key issue—probably the most important issue—to consider on a cross-border basis in the Mersey Dee area. Last weekend, Carolyn Thomas and I went to Chester. We met with key figures from across the border in England, including metro mayors Steve Rotherham and Andy Burnham, as well as Samantha Dixon, and we of course spoke about the need to improve public transport, particularly bus services on a cross-border basis. As north Wales Minister, would you agree to convene a north Wales and north-west of England summit to focus on transport and the potential economic benefits of working together across the border in this area, which has such a strong contribution to make to the Welsh and UK economy? And would you agree that it’s absolutely vital that we consider important transport infrastructure improvements, including that of the Wrexham-Bidston main railway line?
Weinidog, mae hynny'n wych i'w glywed oherwydd mae trafnidiaeth gyhoeddus yn fater allweddol wrth gwrs—y mater pwysicaf mae'n debyg—i'w ystyried ar sail drawsffiniol yn ardal Mersi a'r Ddyfrdwy. Y penwythnos diwethaf, fe aeth Carolyn Thomas a minnau i Gaer. Fe gyfarfuom â ffigyrau allweddol o dros y ffin yn Lloegr, gan gynnwys y meiri metro Steve Rotherham ac Andy Burnham, yn ogystal â Samantha Dixon, ac fe fuom yn siarad am yr angen i wella trafnidiaeth gyhoeddus wrth gwrs, yn enwedig gwasanaethau bws ar sail trawsffiniol. Fel Gweinidog gogledd Cymru, a fyddech yn cytuno i gynnull uwchgynhadledd ar gyfer gogledd Cymru a gogledd-orllewin Lloegr er mwyn canolbwyntio ar drafnidiaeth a'r manteision economaidd posibl o gydweithio'n drawsffiniol yn yr ardal hon, sydd â chyfraniad mor gryf i'w wneud i economi Cymru a'r DU? Ac a fyddech chi'n cytuno ei bod hi'n gwbl hanfodol ein bod yn ystyried gwelliannau pwysig i'r seilwaith trafnidiaeth, gan gynnwys gwelliannau i brif reilffordd Wrecsam-Bidston?
Thank you. I would certainly agree with you on that final point and I know it’s really important that we have partners working together in relation to the Wrexham-Bidston line, and that includes, obviously, Transport for Wales, Merseyrail, and the Welsh Government itself.
In relation to a summit, probably at the current time, while the north Wales transport commission is having a look at what it needs to do following the publication of its progress report—. I met with the chair of the commission, and currently he is looking to talk to stakeholders around cross-border transport, because it is, as you say, so important for north Wales, and I would encourage stakeholders from the cross-border region to certainly engage with the commission.
You will know very well, as you, obviously, chaired the sub-committee previously, that it’s really important that, at that committee, we invite people to come in from outside to give presentations, so I have asked officials to ask both Steve Rotherham and Andy Burnham to come along to the committee. I think it’s very important that ministerial colleagues hear about the links we have with the north-west of England and how important they are for north Wales, and particularly north-east Wales, and, obviously, the local authority leaders also attend that committee. So, I’m hoping, either at the next committee meeting or the one after that, that both the mayors will be able to come along to that.
Diolch. Yn sicr, byddwn yn cytuno â chi ar y pwynt olaf ac rwy'n gwybod ei bod yn bwysig iawn fod gennym bartneriaid yn cydweithio mewn perthynas â rheilffordd Wrecsam-Bidston, ac mae hynny'n cynnwys Trafnidiaeth Cymru, Merseyrail, a Llywodraeth Cymru ei hun.
Mewn perthynas ag uwchgynhadledd, ar hyn o bryd mae'n debyg, tra bo comisiwn trafnidiaeth gogledd Cymru yn cael golwg ar yr hyn sydd angen iddo ei wneud yn dilyn cyhoeddi ei adroddiad cynnydd—. Cyfarfûm â chadeirydd y comisiwn, ac ar hyn o bryd mae'n ceisio siarad â rhanddeiliaid ynghylch trafnidiaeth drawsffiniol, oherwydd fel y dywedwch, mae hynny mor bwysig i ogledd Cymru, ac yn sicr, hoffwn annog rhanddeiliaid o'r rhanbarth trawsffiniol i ymgysylltu â'r comisiwn.
Fe fyddwch yn gwybod yn iawn, gan ichi gadeirio'r is-bwyllgor o'r blaen, ei bod hi'n bwysig iawn yn y pwyllgor hwnnw ein bod yn gwahodd pobl i ddod i mewn o'r tu allan i roi cyflwyniadau, felly rwyf wedi gofyn i swyddogion ofyn i Steve Rotherham ac Andy Burnham ddod draw i'r pwyllgor. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn fod cyd-Weinidogion yn clywed am y cysylltiadau sydd gennym â gogledd-orllewin Lloegr a pha mor bwysig ydynt i ogledd Cymru, a gogledd-ddwyrain Cymru yn enwedig, ac yn amlwg, mae arweinwyr yr awdurdodau lleol yn mynychu'r pwyllgor hwnnw hefyd. Felly, rwy'n gobeithio y bydd y ddau faer yn gallu dod draw naill ai i gyfarfod nesaf y pwyllgor neu'r un ar ôl hynny.
Can I join Ken Skates in calling for and highlighting the opportunities there are in terms of that cross-border collaboration in north-east Wales and north-west England, especially on transport there, where we see around 200,000 people cross that border on a daily basis? But, indeed, there are other opportunities, which I think the Mersey Dee Alliance, as a great example, is looking to exploit, which is the opportunity of working across UK Government, Welsh Government and local authorities across the border, and one of those is—. I had the privilege of attending a meeting with HyNet on Monday of this week, who were sharing with me again their intended project not just to make sure hydrogen is available in the region, but also in removing carbon from many of the industries in the region as well, and the investment of billions of pounds in the area. So, I wonder, Minister, what assessment you’ve made of the role the standing committee can play in working with the Mersey Dee Alliance to ensure that projects like HyNet and other positive environmentally friendly projects like that will make a difference in the region.
A gaf fi ategu galwad Ken Skates am amlygu'r cyfleoedd a geir yn sgil cydweithio trawsffiniol o'r fath yng ngogledd-ddwyrain Cymru a gogledd-orllewin Lloegr, yn enwedig i drafnidiaeth yno, lle gwelwn oddeutu 200,000 o bobl yn croesi'r ffin yn ddyddiol? Ond yn wir, mae yna gyfleoedd eraill y credaf fod Cynghrair Mersi a'r Dyfrdwy, fel esiampl wych, yn ceisio manteisio arnynt, sef y cyfle i weithio ar draws Llywodraeth y DU, Llywodraeth Cymru ac awdurdodau lleol dros y ffin, ac un o'r rheini—. Cefais y fraint o fynychu cyfarfod gyda HyNet ddydd Llun yr wythnos hon, ac fe wnaethant rannu gyda mi eto eu prosiect arfaethedig nid yn unig i wneud yn siŵr fod hydrogen ar gael yn y rhanbarth, ond hefyd i dynnu carbon o lawer o'r diwydiannau yn y rhanbarth hefyd, a buddsoddi biliynau o bunnoedd yn yr ardal. Felly, Weinidog, tybed pa asesiad a wnaethoch o'r rôl y gall y pwyllgor sefydlog ei chwarae wrth weithio gyda Chynghrair Mersi a'r Ddyfrdwy i sicrhau y bydd prosiectau fel HyNet a phrosiectau ecogyfeillgar cadarnhaol eraill o'r fath yn gwneud gwahaniaeth yn y rhanbarth.
As I say, it’s really important that all partners work together and I think you’re right about the HyNet project. Again, I’ve met with both Steve Rotherham and Andy Burnham to discuss the role that HyNet and the hydrogen project can play across border, and they’re both very keen to get involved. So, the committee can bring all these partners together, and you heard me say in my earlier answer to Ken Skates that it’s really important that we get people from outside to be able to help us with our deliberations, particularly as the local authority leaders from right across north Wales—north-west and north-east—are at that meeting, to hear about how closely we can work together, because, as you said, a significant number of people cross that border every day.
Fel rwy'n dweud, mae'n bwysig iawn fod pob partner yn gweithio gyda'i gilydd ac rwy'n meddwl eich bod chi'n iawn ynghylch prosiect HyNet. Unwaith eto, cyfarfûm â Steve Rotherham ac Andy Burnham i drafod y rôl y gall HyNet a'r prosiect hydrogen ei chwarae ar draws y ffin, ac mae'r ddau'n awyddus iawn i gymryd rhan. Felly, gall y pwyllgor ddod â'r holl bartneriaid hyn at ei gilydd, ac fe glywsoch chi fi'n dweud yn fy ateb cynharach i Ken Skates ei bod hi'n bwysig iawn ein bod yn cael pobl o'r tu allan i allu ein helpu gyda'n trafodaethau, yn enwedig gan fod arweinwyr yr awdurdodau lleol o bob rhan o ogledd Cymru—y gogledd-orllewin a'r gogledd-ddwyrain—yn y cyfarfod hwnnw, i glywed pa mor agos y gallwn ni weithio gyda'n gilydd, oherwydd, fel y dywedoch chi, mae nifer sylweddol o bobl yn croesi'r ffin honno bob dydd.
4. A wnaiff y Gweinidog amlinellu polisïau Llywodraeth Cymru i annog cymunedau i ymgysylltu â ffermio? OQ58787
4. Will the Minister outline the Welsh Government's policies to encourage community engagement with farming? OQ58787
Thank you. The Welsh Government is committed to improving understanding of how food is produced, in addition to providing social benefits through community-supported growing. Support is available for community-supported agriculture through the Welsh Government rural communities rural development programme, under the co-operation and supply chain development scheme and LEADER.
Diolch. Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i wella dealltwriaeth o sut mae bwyd yn cael ei gynhyrchu, yn ogystal â darparu buddion cymdeithasol drwy dyfu a gefnogir gan y gymuned. Mae cymorth ar gael ar gyfer amaethyddiaeth a gefnogir gan y gymuned drwy raglen datblygu gwledig cymunedau gwledig Llywodraeth Cymru, o dan y cynllun datblygu cadwyni cyflenwi a chydweithio a LEADER.
Thanks for that, Minister. It is, I think, obviously important that the wider community understands and feels connected with farming if we're going to have the sort of popular support for our policies and the farming sector that we would like to see. It's about better understanding how our farms work, what happens on the land and how our food is produced. I think Ramblers Cymru are doing a good job, Minister, to connect some communities with landowners/farmers through their initiative Paths to Wellbeing, which, working in partnership with landowners, designs paths and then provides the community with training and tools to improve nature and improve access to that land. I know that Maindee in my constituency of Newport East is one area that's involved in this project, Minister, and I wonder if you would see the sustainable farming scheme as a way to continue and strengthen this work, which I believe is very important, so that as well as, perhaps, connecting the educational sector to farms and farming, we do it on that wider community basis that Ramblers Cymru are taking forward.
Diolch am hynny, Weinidog. Rwy'n credu ei bod hi'n amlwg yn bwysig fod y gymuned ehangach yn deall ac yn teimlo cysylltiad â ffermio os ydym yn mynd i gael y math o gefnogaeth boblogaidd i'n polisïau a'r sector ffermio yr hoffem ei gweld. Mae'n ymwneud â deall yn well sut mae ein ffermydd yn gweithio, beth sy'n digwydd ar y tir a sut y caiff ein bwyd ei gynhyrchu. Rwy'n credu bod y Cerddwyr yn gwneud gwaith da, Weinidog, ar gysylltu cymunedau â thirfeddianwyr/ffermwyr drwy eu menter Llwybrau i Lesiant, sydd, drwy weithio mewn partneriaeth â thirfeddianwyr, yn cynllunio llwybrau ac yna'n rhoi hyfforddiant ac offer i'r gymuned allu gwella natur a gwella mynediad i'r tir hwnnw. Rwy'n gwybod bod Maendy yn fy etholaeth i yn Nwyrain Casnewydd yn un ardal sy'n rhan o'r prosiect hwn, Weinidog, a tybed a fyddech chi'n gweld y cynllun ffermio cynaliadwy fel ffordd o barhau a chryfhau'r gwaith hwn, sy'n bwysig iawn yn fy marn i, fel ein bod yn ei wneud ar y sail gymunedol ehangach y mae'r Cerddwyr yn ei datblygu, efallai, yn ogystal â chysylltu'r sector addysgol â ffermydd a ffermio.
Thank you. I think you raise a really important point, and I absolutely see the sustainable farming scheme in the future being incorporated into this area. As I mentioned in my tabled answer to you, we've got many schemes that we support, and it's really good to hear about the project in your own constituency.
I've been really pleased to see how many farmers want to engage with schools, and I've been on many farm visits where there are schoolchildren present, learning about how food is produced, and just what the agricultural sector does, because, of course, particularly if you're from an urban area, perhaps you don't have that knowledge, and it's great to see the engagement from our farmers. When I was at the winter fair on Monday—and I think this is really important, going back to what I was saying about schoolchildren—I was really pleased to be able to support, both with funding and other resources, a booklet that can go out to children about farm safety, because I think, again, farms can be very dangerous places, and it's really important that our children, ahead of going on a farm, understand the dangers that are there.
We've also got the community food strategy, which is another way, I think, we can engage with the community, and I'm currently having discussions with Cefin Campbell, as the designated Member as part of the co-operation agreement, in relation to the community food strategy. Food is the common factor, but there are so many societal benefits that can come out of this type of work as well.
Diolch. Credaf eich bod yn codi pwynt pwysig iawn, ac rwy'n sicr yn gweld y cynllun ffermio cynaliadwy yn y dyfodol yn cael ei ymgorffori i'r maes hwn. Fel y soniais yn yr ateb a gyflwynais i chi, mae gennym lawer o gynlluniau rydym yn eu cefnogi, ac mae'n dda iawn clywed am y prosiect yn eich etholaeth.
Rwyf wedi bod yn falch iawn o weld faint o ffermwyr sydd am ymgysylltu ag ysgolion, ac rwyf wedi bod ar lawer o ymweliadau fferm lle mae plant ysgol yn bresennol, yn dysgu ynglŷn â sut y caiff bwyd ei gynhyrchu, a'r hyn y mae'r sector amaethyddol yn ei wneud, oherwydd wrth gwrs, yn enwedig os ydych yn dod o ardal drefol, efallai nad oes gennych yr wybodaeth honno, ac mae'n wych gweld ein ffermwyr yn ymgysylltu. Pan oeddwn yn y ffair aeaf ddydd Llun—a chredaf fod hyn yn bwysig iawn, gan fynd yn ôl at yr hyn roeddwn yn ei ddweud am blant ysgol—roeddwn yn falch iawn o allu cefnogi, gyda chyllid ac adnoddau eraill, llyfryn y gellir ei ddarparu i blant ynglŷn â diogelwch fferm, gan y credaf, unwaith eto, fod ffermydd yn gallu bod yn lleoedd peryglus iawn, ac mae’n bwysig iawn fod ein plant, cyn mynd ar fferm, yn deall y peryglon sydd yno.
Mae gennym hefyd y strategaeth bwyd cymunedol, sy’n ffordd arall y credaf y gallwn ymgysylltu â’r gymuned, ac rwy’n cael trafodaethau ar hyn o bryd gyda Cefin Campbell, fel yr Aelod dynodedig yn rhan o’r cytundeb cydweithio, mewn perthynas â’r strategaeth bwyd cymunedol. Bwyd yw'r ffactor cyffredin, ond mae cymaint o fanteision cymdeithasol a all ddeillio o'r math hwn o waith hefyd.
Minister, the global beef industry has enjoyed a series of anti-meat campaigns recently from various sources, making serious claims about environmental damage, animal welfare problems and health issues. Beef farming in Wales has suffered as a result. I appreciate my colleague's question to you earlier, but one of the ways to counter this misinformation would be to, obviously, as you mentioned and he mentioned, encourage school pupils to visit farms. I would like to focus a bit more on children from special needs schools, as well as those people from more of a vulnerable background, to be able to go and see where their food comes from, and they can learn about sustainability and the importance of farming to the environment. So, I'd like to know, Minister, what discussions have you had with farming organisations, the Minister for education and other potential Ministers in the Welsh Parliament, to encourage more young people, people from disabled backgrounds, ethnic minorities, as well as those from, perhaps, disadvantaged backgrounds to be able to go and see where their food actually comes from. Thank you.
Weinidog, mae’r diwydiant cig eidion byd-eang wedi mwynhau cyfres o ymgyrchoedd gwrth-gig yn ddiweddar o wahanol ffynonellau, sy'n gwneud honiadau difrifol am ddifrod amgylcheddol, problemau lles anifeiliaid a materion iechyd. Mae ffermio cig eidion yng Nghymru wedi dioddef o ganlyniad. Rwy’n gwerthfawrogi cwestiwn fy nghyd-Aelod i chi yn gynharach, ond un o’r ffyrdd o fynd i’r afael â’r gamwybodaeth hon, yn amlwg, fel y sonioch ac fel y soniodd yntau, fyddai annog disgyblion ysgol i ymweld â ffermydd. Hoffwn ganolbwyntio mwy ar alluogi plant o ysgolion anghenion arbennig, yn ogystal â’r bobl hynny o gefndiroedd mwy agored i niwed, i fynd i weld o ble y daw eu bwyd, a gallant ddysgu am gynaliadwyedd a phwysigrwydd ffermio i'r amgylchedd. Felly, hoffwn wybod, Weinidog, pa drafodaethau rydych wedi’u cael gyda sefydliadau ffermio, y Gweinidog addysg a Gweinidogion eraill posibl yn Senedd Cymru, i annog mwy o bobl ifanc, pobl o gefndiroedd anabl, lleiafrifoedd ethnig, yn ogystal â phobl o gefndiroedd difreintiedig efallai, i allu mynd i weld o ble y daw eu bwyd. Diolch.
Thank you. I've had quite a few discussions, certainly during the summer shows. Cows on Tour had a fantastic corner in the Pembrokeshire show, where they had a constant stream of schoolchildren attending, and it was the story of the potato, how the potato started, going right through the life of a potato and how it ended up on our plates in the various forms it can be. Those sorts of things are really important. I wouldn't say it was about specific groups of children; it was about children and young people in general, but I was very happy to support that. I've had discussions with the Minister for education in relation to that, and, as I say, with farmers themselves, because it's really interesting to see so many farmers encouraging visits from their local schools. I think it's something I would be very happy to continue to support in any way I can.
Diolch. Rwyf wedi cael cryn dipyn o drafodaethau, yn sicr yn ystod sioeau’r haf. Roedd gan Gwartheg ar Daith gornel wych yn sioe sir Benfro, lle roedd ganddynt lif cyson o blant ysgol yn mynychu, lle roeddent yn adrodd hanes y daten, sut y dechreuodd y daten, gan fynd drwy fywyd taten a sut y mae'n cyrraedd ein platiau ar wahanol ffurfiau. Mae'r mathau hynny o bethau'n wirioneddol bwysig. Ni fyddwn yn dweud ei fod yn ymwneud â grwpiau penodol o blant; roedd yn ymwneud â phlant a phobl ifanc yn gyffredinol, ond roeddwn yn falch iawn o gefnogi hynny. Rwyf wedi cael trafodaethau gyda’r Gweinidog addysg mewn perthynas â hynny, ac fel y dywedaf, gyda’r ffermwyr eu hunain, gan ei bod yn ddiddorol iawn gweld cymaint o ffermwyr yn annog ymweliadau gan eu hysgolion lleol. Credaf ei fod yn rhywbeth y byddwn yn falch iawn o barhau i'w gefnogi mewn unrhyw ffordd y gallaf.
5. Pa gynnydd y mae'r Gweinidog wedi'i wneud o ran cydweithio â Llywodraeth y DU ar y Bil Lles Anifeiliaid (Anifeiliaid a Gedwir)? OQ58791
5. What progress has the Minister made regarding collaboration with the UK Government on the Animal Welfare (Kept Animals) Bill? OQ58791
Thank you. Welsh Government is continuing to work with the UK Government on the animal welfare Bill, which makes provisions to deliver important reforms for the welfare of kept animals. Legislative consent memoranda for all the clauses contained in the Bill have been laid in the Senedd.
Diolch. Mae Llywodraeth Cymru yn parhau i weithio gyda Llywodraeth y DU ar y Bil lles anifeiliaid, sy’n gwneud darpariaethau i sicrhau diwygiadau pwysig ar gyfer lles anifeiliaid a gedwir. Mae memoranda cydsyniad deddfwriaethol ar gyfer holl gymalau'r Bil wedi’u gosod yn y Senedd.
Diolch am yr ymateb, Gweinidog. I'm sure the Minister is expecting a question around greyhounds here, but not on this occasion. I would like to highlight and express that I share the concerns of RSPCA Cymru who have called on the UK Government to prioritise the completion of the Bill, so that the cruel practices it aims to address become a thing of the past. However, there are worries that the UK Government's commitment to the Bill is on the verge of collapse.
Now, back in November 2020, the Welsh Government published their response to an expert task and finish group by the Wales animal health and welfare framework group. The review had made 55 recommendations, covering issues such as improved training for local authorities, but most of these have not yet been taken on by Welsh Government. So, in the absence of any visible progress on the part of the UK Government, are there any intentions from the Welsh Government to improve Wales's regulations, to strengthen legislation around unlicensed breeding and puppy farming, as well as the import and export of pets from Wales?
Diolch am eich ymateb, Weinidog. Rwy’n siŵr fod y Gweinidog yn disgwyl cwestiwn am filgwn yma, ond nid ar yr achlysur hwn. Hoffwn nodi a mynegi fy mod yn rhannu pryderon RSPCA Cymru, sydd wedi galw ar Lywodraeth y DU i roi blaenoriaeth i gwblhau’r Bil, fel bod yr arferion creulon y mae’n ceisio mynd i’r afael â hwy yn dod i ben. Fodd bynnag, ceir pryderon fod ymrwymiad Llywodraeth y DU i’r Bil ar fin methu.
Nawr, yn ôl ym mis Tachwedd 2020, cyhoeddodd Llywodraeth Cymru ei hymateb i grŵp gorchwyl a gorffen arbenigol gan grŵp fframwaith iechyd a lles anifeiliaid Cymru. Roedd yr adolygiad wedi gwneud 55 o argymhellion a oedd yn ymwneud â materion fel gwell hyfforddiant i awdurdodau lleol, ond nid yw Llywodraeth Cymru wedi mabwysiadu’r rhan fwyaf o’r rhain eto. Felly, yn absenoldeb unrhyw gynnydd gweladwy ar ran Llywodraeth y DU, a oes unrhyw fwriad gan Lywodraeth Cymru i wella rheoliadau Cymru, i gryfhau'r ddeddfwriaeth mewn perthynas â bridio didrwydded a ffermio cŵn bach, yn ogystal â mewnforio ac allforio anifeiliaid anwes o Gymru?
I'll refer to the two things separately. So, from a Welsh Government point of view, obviously, our priority is for animal welfare, as set out in the animal welfare plan for Wales. And there are things we can do on our own, but also, within that plan, it includes collaboration with the UK Government and other devolved Governments where there are clear benefits to us doing that.
In relation to the Animal Welfare (Kept Animals) Bill, I share your concern about the lack of progress that we've seen. The disruption we've seen and the complete chaos in the UK Government hasn't helped, but we are hopeful. I'm going to try and get some more definitive information from this at the IMG. But, certainly, officials who've met with their DEFRA counterparts are told that, hopefully, there will be a Report Stage date announced soon, because we have seen the Bill stall time and time again. But we are keeping a very close eye on it and, again, I'll be happy to update Members when we have further information, because, clearly, it's a UK Government Bill and they set out the parliamentary timeline.
Rwyf am gyfeirio at y ddau beth ar wahân. Felly, o safbwynt Llywodraeth Cymru, yn amlwg, ein blaenoriaeth yw lles anifeiliaid, fel y nodir yng nghynllun lles anifeiliaid Cymru. Ac mae pethau y gallwn eu gwneud ar ein pen ein hunain, ond hefyd, yn y cynllun hwnnw, mae'n cynnwys cydweithredu â Llywodraeth y DU a Llywodraethau datganoledig eraill lle mae gwneud hynny'n cynnig manteision amlwg.
Mewn perthynas â’r Bil Lles Anifeiliaid (Anifeiliaid a Gedwir), rhannaf eich pryder ynghylch y diffyg cynnydd a welsom. Nid yw’r aflonyddwch rydym wedi’i weld a’r anhrefn llwyr yn Llywodraeth y DU wedi helpu, ond rydym yn obeithiol. Rwyf am geisio cael gwybodaeth fwy pendant ynglŷn â hyn yn y grŵp rhyngweinidogol, ond yn sicr, mae swyddogion sydd wedi cyfarfod â'u swyddogion cyfatebol yn DEFRA wedi clywed y bydd dyddiad Cyfnod Adrodd yn cael ei gyhoeddi cyn bo hir, gobeithio, gan ein bod wedi gweld y Bil yn dod i stop dro ar ôl tro. Ond rydym yn cadw llygad barcud arno, ac unwaith eto, rwy'n fwy na pharod i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau pan fydd gennym ragor o wybodaeth, oherwydd yn amlwg, mae'n Fil Llywodraeth y DU, a hwy sy'n nodi'r amserlen seneddol.
Minister, this Bill has been supported by the RSPCA, Dogs Trust and the British Veterinary Association, all recognising that the legislation will improve the standards of welfare, not least by becoming the first country in Europe to ban the live export of animals for slaughtering and fattening. Does the Minister accept that this achievement, along with those measures to crack down on the import of puppies, is a huge step in delivering those high standards we all want to see?
Weinidog, mae’r Bil hwn wedi’i gefnogi gan yr RSPCA, y Dogs Trust a Chymdeithas Milfeddygon Prydain, ac mae pob un ohonynt yn cydnabod y bydd y ddeddfwriaeth yn gwella safonau lles, yn anad dim drwy sicrhau mai dyma'r wlad gyntaf yn Ewrop i wahardd allforio anifeiliaid byw i’w lladd a’u pesgi. A yw’r Gweinidog yn derbyn bod y cyflawniad hwn, ynghyd â’r mesurau i fynd i’r afael â mewnforio cŵn bach, yn gam enfawr tuag at gyflawni’r safonau uchel hynny y mae pob un ohonom yn dymuno'u gweld?
It's a very important piece of legislation on several levels. You referred to two of them, but the dog attacks on livestock part of the legislation, for me, is very important. The current legislation is absolutely not fit for purpose. I'm just looking in my briefing to see what year—1953 is the legislation that we're currently working to. Well, that's before I was born, so it's a long time ago and clearly needs updating to make sure it's fit for purpose. Some of the conversations I've had with the wildlife and rural crime commissioner is that we really need to make sure our legislation is fit for purpose and, clearly, a lot of that is down to the responsibility of the UK Government. So, I'm very happy to keep working with the UK Government. You mentioned prohibiting the export of live cattle, which, again, I think, from an animal welfare point of view, is really important.
Mae'n ddeddfwriaeth bwysig iawn ar sawl lefel. Fe gyfeirioch chi at ddwy ohonynt, ond mae’r rhan o’r ddeddfwriaeth sy'n ymwneud ag ymosodiadau gan gŵn ar dda byw, i mi, yn bwysig iawn. Nid yw’r ddeddfwriaeth bresennol yn addas i’r diben o gwbl. Rwy'n edrych ar fy mhapur briffio i weld pa flwyddyn—cafodd y ddeddfwriaeth rydym yn gweithio iddi ar hyn o bryd ei llunio ym 1953. Wel, mae hynny cyn imi gael fy ngeni, felly amser maith yn ôl, ac yn amlwg, mae angen ei diweddaru i sicrhau ei bod yn addas i'r diben. Rwyf wedi cael rhai sgyrsiau gyda'r cydgysylltydd troseddau cefn gwlad a bywyd gwyllt ynglŷn a'r ffaith bod gwir angen inni sicrhau bod ein deddfwriaeth yn addas i'r diben, ac yn amlwg, Llywodraeth y DU sy'n gyfrifol am lawer o hynny. Felly, rwy’n fwy na pharod i barhau i weithio gyda Llywodraeth y DU. Fe sonioch chi am wahardd allforio gwartheg byw, sydd, unwaith eto, o safbwynt lles anifeiliaid, yn wirioneddol bwysig yn fy marn i.
6. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am gynlluniau hirdymor y Llywodraeth i olynu cynllun LEADER? OQ58794
6. Will the Minister make a statement on the Government's long-term plans to follow the LEADER scheme? OQ58794
Thank you. As a result of the UK Government not honouring its commitment to replace EU funding in full, Wales is around £1.1 billion worse off. However, it is my intention to continue to support community-led local development thorough our framework for regional investment in Wales.
Diolch. O ganlyniad i’r ffaith nad yw Llywodraeth y DU wedi anrhydeddu ei hymrwymiad i ddarparu cyllid llawn yn lle cyllid yr UE, mae Cymru oddeutu £1.1 biliwn ar ei cholled. Fodd bynnag, fy mwriad yw parhau i gefnogi datblygu lleol dan arweiniad y gymuned drwy ein fframwaith ar gyfer buddsoddi rhanbarthol yng Nghymru.
Diolch am yr ateb yna. Dwi innau, wrth gwrs, yn rhannu'r rhwystredigaeth bod Llywodraeth y Deyrnas Unedig wedi mynd yn ôl ar ei gair o ran gwariant yn dilyn gadael yr Undeb Ewropeaidd. Mae'r Gweinidog yn ymwybodol iawn o'r gwaith gwych sydd wedi cael ei wneud dan gynllun LEADER. Dwi'n arbennig o ddiolchgar i Menter Môn yn fy etholaeth i am y gwaith arloesol maen nhw wedi'i arwain yn tynnu arian i mewn ac yn cychwyn prosiectau drwy LEADER. Maen nhw wedi ysgrifennu at y Gweinidog—mi fydd y Gweinidog yn ymwybodol o hynny—ar ran y grwpiau gweithredu lleol, yn codi pryder am y ffaith nad oes gennym ni sicrwydd beth sy'n mynd i fod yn digwydd ar ôl 2023. Mae yna gynlluniau'n cael eu datblygu gan DEFRA ar gyfer Lloegr, ar gyfer rhyw fath o system levelling up gwledig yn Lloegr. Mae yna awgrym y gallai'r shared prosperity fund gael ei ddefnyddio, ond dydy hwnnw'n cynnig dim math o gysondeb gwariant na'r gallu i fod yn strategol yn yr hirdymor. Ond, ydy'r Gweinidog yn cytuno efo fi fod angen sicrwydd rŵan nad ydy'r cynlluniau yma, na'r strwythurau sydd wedi galluogi'r cynlluniau LEADER i ddatblygu, yn mynd i ddod i ben yn sydyn ar ôl 2023?
Thank you for that response. I too share your frustration that the UK Government has gone back on its word in terms of expenditure post Brexit. The Minister will be aware of the excellent work that's been done under the LEADER programme. I'm particularly grateful to Menter Môn in my constituency for the innovative work that they've led in drawing down funds and starting projects through LEADER. They've written to the Minister—and the Minister will be aware of that—on behalf of the local action groups, raising concerns about the fact that we have no assurance as to what will happen after 2023. Plans are being developed by DEFRA for England, for some sort of rural levelling-up programme in England. There's a suggestion that the shared prosperity fund could be used, but that offers no sort of consistency of expenditure nor an ability to be strategic in the longer term. So, does the Minister agree with me that we need assurances now that these plans, and the structures that have enabled the LEADER programme to develop, will not come to an end quickly after 2023?
You're quite right, I have had a letter and I have responded to Menter Môn in relation to their concerns around a replacement for LEADER in Wales. Obviously, I'm unable to make any commitments ahead of the draft budget, but my officials do continue to work with stakeholders to see how we can continue to support rural communities in the future. There's been excellent work delivered through the LEADER programme over a long period of time. I've seen for myself many examples of the innovative projects that have been delivered in many rural communities, and, as I say, it is our intention to continue to explicitly support that community-led local development.
Rydych yn llygad eich lle, rwyf wedi cael llythyr ac rwyf wedi ymateb i Menter Môn mewn perthynas â'u pryderon ynghylch rhaglen yn lle LEADER yng Nghymru. Yn amlwg, ni allaf wneud unrhyw ymrwymiadau cyn y gyllideb ddrafft, ond mae fy swyddogion yn parhau i weithio gyda rhanddeiliaid i weld sut y gallwn barhau i gefnogi cymunedau gwledig yn y dyfodol. Mae gwaith rhagorol wedi'i wneud drwy raglen LEADER dros gyfnod hir o amser. Rwyf wedi gweld drosof fy hun lawer o enghreifftiau o’r prosiectau arloesol sydd wedi’u cyflawni mewn llawer o gymunedau gwledig, ac fel y dywedaf, ein bwriad yw parhau i gefnogi datblygu lleol dan arweiniad y gymuned yn benodol.
7. Pa asesiad y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o effaith yr achosion o'r ffliw adar presennol ar gynhyrchwyr wyau yng Nghymru? OQ58789
7. What assessment has the Welsh Government made of the impact of the current avian flu outbreak on egg producers in Wales? OQ58789
Thank you. Since 1 October 2022, there have been three confirmed outbreaks of avian influenza in Wales. The epidemiological start of the current outbreak was in October 2021, and we saw cases continue to be confirmed throughout the summer for the first time. We continue to monitor the disease situation on a daily basis.
Diolch. Ers 1 Hydref 2022, mae tri achos o ffliw adar wedi’u cadarnhau yng Nghymru. Roedd dechrau epidemiolegol yr achosion presennol ym mis Hydref 2021, a gwelsom achosion yn parhau i gael eu cadarnhau drwy gydol yr haf am y tro cyntaf. Rydym yn parhau i fonitro sefyllfa’r clefyd yn ddyddiol.
Thank you, Minister, for that response. The poultry sector in Wales and beyond is currently experiencing a range of challenges, with the effects of the avian flu outbreak combining with increases in input costs to create a difficult outlook for producers. Constrained supply, partly as a result of avian flu measures and higher demand at this time of year, has meant that egg availability is lower than normal. This has resulted in a number of supermarkets limiting the sale of eggs to consumers. Farming unions have also raised concerns that some retailers have taken the disappointing decision to import barn eggs, which are not produced to the same high standards as they are here in Wales.
Minister, I know you'll agree with me that these are worrying times for poultry producers, who are doing their very best to maintain wider confidence in the sector. So, how is the Government working with producers to help maintain supply as much as possible, as well as working with retailers to ensure that producers get a fair price for their eggs? How would you respond to calls from the farming unions for you to consider using powers under the UK Agriculture Act 2020 to investigate whether a declaration of exceptional market conditions should be made, so that the Government can support producers to cope with any financial losses as a consequence of the measures in place to deal with avian flu?
Diolch am eich ymateb, Weinidog. Mae’r sector dofednod yng Nghymru a thu hwnt yn wynebu amrywiaeth o heriau ar hyn o bryd, gydag effeithiau’r achosion o ffliw adar yn cyfuno â chynnydd mewn costau mewnbynnau i greu rhagolygon anodd i gynhyrchwyr. Mae'r cyflenwad cyfyngedig, yn rhannol o ganlyniad i fesurau ffliw adar a galw uwch yr adeg hon o'r flwyddyn, wedi golygu bod argaeledd wyau yn is nag arfer. Mae hyn wedi arwain at nifer o archfarchnadoedd yn cyfyngu ar werthiant wyau i ddefnyddwyr. Mae undebau'r ffermwyr hefyd wedi codi pryderon fod rhai manwerthwyr wedi gwneud y penderfyniad siomedig i fewnforio wyau sgubor, nad ydynt yn cael eu cynhyrchu i’r un safonau uchel ag yma yng Nghymru.
Weinidog, gwn y byddwch yn cytuno â mi fod hwn yn gyfnod pryderus i gynhyrchwyr dofednod, sy’n gwneud eu gorau glas i gynnal hyder ehangach yn y sector. Felly, sut y mae’r Llywodraeth yn gweithio gyda chynhyrchwyr i helpu i gynnal y cyflenwad i’r graddau mwyaf posibl, yn ogystal â gweithio gyda manwerthwyr i sicrhau bod cynhyrchwyr yn cael pris teg am eu hwyau? Sut y byddech yn ymateb i alwadau gan undebau'r ffermwyr ichi ystyried defnyddio pwerau o dan Ddeddf Amaethyddiaeth y DU 2020 i archwilio a ddylid datgan amodau eithriadol yn y farchnad, fel y gall y Llywodraeth gefnogi cynhyrchwyr i ymdopi ag unrhyw golledion ariannol o ganlyniad i'r mesurau sydd ar waith i fynd i'r afael â ffliw adar?
Thank you. You will have heard me say in an earlier answer that, obviously, that is something that we can consider. I would prefer to wait until I've had my ministerial meeting on Monday to see what other views are across the UK and whether there's anything that we can do collectively together. I think you're right; these are challenging times for everybody, and I absolutely accept that there are a range of other pressures on our egg producers at the current time.
Certainly, the information I'm getting—again, I mentioned earlier that we're in daily contact in relation to this issue—is that supply is tight but it is holding up as well, and I know that some supermarkets have introduced low-key limits on how many eggs a customer can buy, for instance. But, we do feel that the biggest risk to supply is the media driving panic buying, so we're really keen to avoid that.
Diolch. Byddwch wedi fy nghlywed yn dweud mewn ateb cynharach fod hynny, yn amlwg, yn rhywbeth y gallwn ei ystyried. Byddai'n well gennyf aros tan fy mod wedi cael fy nghyfarfod gweinidogol ddydd Llun i weld beth yw'r safbwyntiau eraill ledled y DU ac i weld a oes unrhyw beth y gallwn ei wneud ar y cyd. Credaf eich bod yn iawn; mae'r rhain yn adegau heriol i bawb, ac rwy’n derbyn yn llwyr fod pwysau arall o amrywiol fathau ar ein cynhyrchwyr wyau ar hyn o bryd.
Yn sicr, yr wybodaeth a roddir i mi—unwaith eto, soniais yn gynharach ein bod mewn cysylltiad dyddiol mewn perthynas â'r mater hwn—yw bod y cyflenwad yn dynn ond ei fod yn dal ei dir, a gwn fod rhai archfarchnadoedd wedi cyflwyno lefel isel o gyfyngiadau ar faint o wyau y gall cwsmer eu prynu, er enghraifft. Ond teimlwn mai'r perygl mwyaf i'r cyflenwad yw'r cyfryngau'n annog pobl i brynu mewn panig, felly rydym yn awyddus iawn i osgoi hynny.
8. Weinidog, pa gamau y mae Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i ychwanegu at y capasiti prosesu bwyd yng Nghymru? OQ58792
8. Minister, could you give us an update on the ability to increase processing capacity here in Wales? OQ58792
Thank you. The Welsh Government is building on its strong track record of investment in the food industry, as described in my strategic vision published last year. This month, I launched £40 million of investment through the new food business accelerator scheme to support capital investment in processing equipment and infrastructure.
Diolch. Mae Llywodraeth Cymru yn adeiladu ar ei hanes cryf o fuddsoddi yn y diwydiant bwyd, fel a ddisgrifiwyd yn fy ngweledigaeth strategol a gyhoeddwyd y llynedd. Y mis hwn, lansiais £40 miliwn o fuddsoddiad drwy’r cynllun sbarduno busnesau bwyd newydd i gefnogi buddsoddiad cyfalaf mewn offer prosesu a seilwaith.
Thank you, Minister. One thing that has always perplexed me is driving along the M4 and seeing tanker after tanker exporting milk out of the west Wales milk field. I appreciate it's not the Government's decision that that happens—it has been a commercial decision that dairies over many decades have taken—but, surely, through any processing capacity that the Welsh Government is looking at, it should be a priority to try to get more processing capacity into that substantial—it is substantial—milk field, one of the biggest in western Europe, so that value can be added to the product and, yes, then transported out of Wales to achieve the full value on the shelves of the UK and beyond. So, with the strategies that you've put in place, how confident are you that by the end of this Senedd term in 2026 we might see an increase in processing capacity in the west Wales milk field to add that value and keep that money here in Wales and at the farm gate?
Diolch, Weinidog. Un peth sydd bob amser wedi peri penbleth i mi yw gyrru ar hyd yr M4 a gweld tancer ar ôl tancer yn allforio llaeth o ardal laeth gorllewin Cymru. Rwy’n sylweddoli nad penderfyniad y Llywodraeth yw bod hynny’n digwydd—mae wedi bod yn benderfyniad masnachol y mae llaethdai wedi’i wneud ers degawdau lawer—ond drwy unrhyw gapasiti prosesu y mae Llywodraeth Cymru yn edrych arno, dylai fod yn flaenoriaeth i geisio sicrhau mwy o gapasiti prosesu i’r ardal laeth sylweddol honno—mae’n sylweddol—sydd gyda'r mwyaf yng ngorllewin Ewrop, fel y gellir ychwanegu gwerth at y cynnyrch, ac ie, ei allforio allan o Gymru wedyn i gyflawni’r gwerth llawn ar silffoedd y DU a thu hwnt. Felly, gyda'r strategaethau rydych wedi'u rhoi ar waith, pa mor hyderus ydych chi, erbyn diwedd tymor y Senedd hon yn 2026, y byddwn yn gweld cynnydd yn y capasiti prosesu yn ardal laeth gorllewin Cymru i ychwanegu'r gwerth hwnnw a chadw'r arian yma yng Nghymru ac wrth gât y fferm?
I think you raise a really important point, and we saw what happened in north-east Wales when we lost a milk processor—the difficulties that that caused. So, I'm really keen to see more milk processing taking place here in Wales and we're not seeing those tankers, as you say, cross the border. It is a commercial decision, but what I think Government's role is is to make sure that we have schemes that are easily accessible for people who are looking to either expand their premises or look for funding for further capital investment. I mentioned the food business accelerator scheme—it only opened I think it was 17 November—we've put £40 million there. It will stay open as long as it needs to for that £40 million to be used up, so I do hope it will be fully utilised in the way you suggest.
Credaf eich bod yn codi pwynt pwysig iawn, a gwelsom yr hyn a ddigwyddodd yng ngogledd-ddwyrain Cymru ar ôl inni golli prosesydd llaeth—yr anawsterau a achoswyd gan hynny. Felly, rwy’n awyddus iawn i weld mwy o brosesu llaeth yma yng Nghymru, ac nad ydym yn gweld y tanceri hynny, fel y dywedwch, yn croesi’r ffin. Mae’n benderfyniad masnachol, ond rôl y Llywodraeth yn fy marn i yw sicrhau bod gennym gynlluniau hygyrch i bobl sy’n awyddus naill ai i ehangu eu hadeiladau neu chwilio am gyllid ar gyfer buddsoddiad cyfalaf pellach. Soniais am y cynllun sbarduno busnesau bwyd—dim ond ar 17 Tachwedd yr agorodd—rydym wedi darparu £40 miliwn ar ei gyfer. Bydd ar agor cyhyd ag y bydd angen er mwyn i’r £40 miliwn hwnnw gael ei ddefnyddio, felly rwy'n gobeithio y caiff ei ddefnyddio’n llawn yn y ffordd rydych yn ei hawgrymu.
Diolch i'r Gweinidog.
I thank the Minister.
Does dim cwestiynau amserol o dan eitem 3.
There are no topical questions under item 3.
Eitem 4 sydd nesaf, felly, y datganiadau 90 eiliad, ac mae'r datganiad cyntaf gan Jenny Rathbone.
Item 4 is next, therefore, the 90-second statements, and the first statement is from Jenny Rathbone.
The Clink restaurant in Cardiff has operated for over 10 years from a building attached to Cardiff prison. It's one of four restaurants operated by The Clink Charity—the others are in Brixton, High Down and Styal prisons. The Cardiff teaching kitchen and restaurant is situated outside the prison walls, so it can only recruit category C prisoners who are not deemed at risk of absconding. There are no category C prisoners in Cardiff prison, so all the learners are recruited from Prescoed prison in Usk.
It's put hope on the menu for nearly 3,000 learners, who've graduated with City and Guilds qualifications in food service, food safety, food preparation and cookery. Most Clink graduates go on to full-time employment, and, unsurprisingly, they are two thirds less likely to reoffend and end up back in prison than other prisoners. It really is a rehabilitation programme that works.
Pre COVID, Cardiff Clink achieved the very highest accolade for its food, alongside famous foodie destinations like Le Manoir aux Quat'Saisons. What's not to like about this success story? Last week, I, sadly, attended a farewell dinner at The Clink. It was both a celebration and a wake. I met graduates, trainers and employers who'd provided training places and employment. HMP Cardiff needs to explain why they decided not to renew the lease of this very successful charity. The Clink will close on 16 December.
Mae bwyty The Clink yng Nghaerdydd wedi gweithredu ers dros 10 mlynedd o adeilad sydd wedi'i gysylltu â charchar Caerdydd. Mae'n un o bedwar bwyty a weithredir gan The Clink Charity—mae'r lleill yng ngharchardai Brixton, High Down a Styal. Mae cegin addysgu a bwyty Caerdydd y tu allan i furiau’r carchar, felly dim ond carcharorion categori C nad ystyrir eu bod yn debygol o ddianc y gellir eu recriwtio. Nid oes unrhyw garcharorion categori C yng ngharchar Caerdydd, felly mae’r holl ddysgwyr yn cael eu recriwtio o garchar Prescoed ym Mrynbuga.
Mae wedi rhoi gobaith ar y fwydlen i bron i 3,000 o ddysgwyr, sydd wedi graddio gyda chymwysterau City & Guilds mewn gweini bwyd, diogelwch bwyd, paratoi bwyd a choginio. Mae'r rhan fwyaf o raddedigion The Clink yn camu ymlaen i gyflogaeth amser llawn, ac nid yw'n syndod eu bod ddwy ran o dair yn llai tebygol o aildroseddu a mynd yn ôl i'r carchar na charcharorion eraill. Mae'n rhaglen adsefydlu sy'n gweithio.
Cyn COVID, enillodd Clink Caerdydd y wobr uchaf un am ei fwyd, ochr yn ochr â chyrchfannau bwyd enwog fel Le Manoir aux Quat'Saisons. Beth sydd ddim i'w hoffi am y stori lwyddiant hon? Yr wythnos diwethaf, yn anffodus, bûm mewn cinio ffarwelio yn The Clink. Roedd yn ddathliad ac yn wylnos. Cyfarfûm â graddedigion, hyfforddwyr a chyflogwyr a oedd wedi darparu lleoedd hyfforddi a chyflogaeth. Mae angen i CEF Caerdydd esbonio pam y gwnaethant benderfynu peidio ag adnewyddu les yr elusen hynod lwyddiannus hon. Bydd The Clink yn cau ar 16 Rhagfyr.
On 25 November, The Mousetrap celebrated the seventieth anniversary of its opening in the Ambassadors Theatre. For many years, Agatha Christie's theatrical masterpiece has held the record of the longest running stage play in the world. It has been performed just under 29,000 times on the London stage and seen by over 10 million people. It led the West End out of lockdown; the first show to reopen now in its current home of St Martin's Theatre.
Royalties from the play were given by the queen of crime to her grandson, Mathew Pritchard. In 1995, Mathew set up the Colwinston charitable trust to support arts groups largely funded by those royalties. Each year, the trust distributes hundreds of thousands of pounds, with arts organisations in Wales receiving around 80 per cent of all grants. The trust has supported the National Museum of Wales, the National Eisteddfod, the Welsh National Opera, the Royal College of Music and Drama, and Welsh universities. It has also supported more local organisations and projects, particularly those benefitting children and young people or linked to improving access to the arts, like Valleys Kids. Seventieth birthday celebrations for The Mousetrap will include its Broadway debut and a tour around the UK, including performances in Cardiff and Swansea, and also a legacy of continuing to support the arts in Wales. Just remember to keep the secret locked.
Ar 25 Tachwedd, dathlodd The Mousetrap 70 mlynedd ers agor yn theatr yr Ambassadors. Ers blynyddoedd lawer, mae campwaith theatrig Agatha Christie wedi dal record y byd am y ddrama lwyfan sydd wedi rhedeg hiraf. Mae wedi cael ei pherfformio bron i 29,000 o weithiau ar lwyfan yn Llundain ac wedi’i gweld gan dros 10 miliwn o bobl. Arweiniodd y West End allan o'r cyfyngiadau symud; y sioe gyntaf i ailagor yn ei chartref presennol yn theatr St Martin.
Rhoddwyd breindaliadau o'r ddrama gan frenhines y nofelau ditectif i'w hŵyr, Mathew Pritchard. Ym 1995, sefydlodd Mathew ymddiriedolaeth elusennol Colwinston, a ariennir yn bennaf gan y breindaliadau hynny, i gefnogi grwpiau celfyddydol. Bob blwyddyn, mae'r ymddiriedolaeth yn dosbarthu cannoedd o filoedd o bunnoedd, gyda sefydliadau celfyddydol yng Nghymru yn derbyn oddeutu 80 y cant o'r holl grantiau. Mae'r ymddiriedolaeth wedi cefnogi Amgueddfa Genedlaethol Cymru, yr Eisteddfod Genedlaethol, Opera Cenedlaethol Cymru, y Coleg Brenhinol Cerdd a Drama, a phrifysgolion Cymru. Mae hefyd wedi cefnogi mwy o sefydliadau a phrosiectau lleol, yn enwedig y rheini sy'n rhoi cymorth i blant a phobl ifanc neu sy'n gysylltiedig â gwella mynediad at y celfyddydau, fel Plant y Cymoedd. Bydd dathliadau pen-blwydd The Mousetrap yn 70 oed yn cynnwys ei ymddangosiad cyntaf ar Broadway a thaith o amgylch y DU, gan gynnwys perfformiadau yng Nghaerdydd ac Abertawe, yn ogystal â gwaddol o barhau i gefnogi’r celfyddydau yng Nghymru. Ond cofiwch gadw'r gyfrinach dan glo.
Gyda chwaraewyr, staff a chefnogwyr tîm pêl-droed dynion Cymru yn paratoi i adael Qatar i ddychwelyd adref, roeddwn eisiau cymryd y cyfle heddiw i gyfleu ein diolch i bob un ohonynt, ynghyd â’r Wal Goch oedd yn cefnogi yma yng Nghymru. Er bod ein siwrnai wedi dod i ben, a bod yna siom yn naturiol, mae yna gymaint hefyd i’w ddathlu, a dyna'r hoffwn adlewyrchu arno heddiw.
Roedd cyrraedd cwpan y byd am y tro cyntaf ers 1958 yn gamp aruthrol, ac yn destun balchder i’r genedl gyfan. Dyma’r tro cyntaf erioed i nifer fawr ohonom weld ein tîm cenedlaethol yn y gystadleuaeth, ac mae’r tîm wedi llwyddo i ysgogi cefnogwyr o bob oed a dangos i’r byd bod y wlad fach hon rydyn ni’n ei charu 'yma o hyd'.
Ar adeg sydd mor anodd i gynifer o bobl yn sgil COVID a rŵan yr argyfwng costau byw, onid ydy hi wedi bod yn wych gallu dathlu ein cenedl a gweld mor o goch a hetiau bwced ledled y wlad ac ar ein sgriniau teledu? Dwi’n siŵr nad fi oedd yr unig un i gael dagrau yn ei llygaid yn gwylio ein gêm gyntaf yn erbyn yr Unol Daleithiau ar y teledu a chlywed ein hanthem yn atseinio drwy’r stadiwm a sylweddoli mai dyma’r tro cyntaf erioed iddi gael ei chlywed gan gynifer o bobl.
A rhaid talu teyrnged arbennig i’r ffordd mae Cymdeithas Pêl-Droed Cymru, o dan arweiniad Noel Mooney a hefyd, wrth gwrs, Ian Gwyn Hughes, wedi sicrhau bod Cymru, nid dim ond y gymdeithas, wedi elwa o’r cyfle anhygoel hwn, gan adeiladu ar y gwaith gwych mae’r gymdeithas wedi bod yn ei wneud ers blynyddoedd bellach i foderneiddio a chydweithio â’r Wal Goch, a sicrhau bod pêl-droed yn perthyn i bawb yng Nghymru, a bod y gair 'Cymru' yn perthyn i bawb hefyd, pa un a’ch bod chi'n siarad Cymraeg neu beidio.
Pinacl y gwaith hwn oedd gweld ein hanes, ein hiaith a’n gwerthoedd yn ganolog i’r holl ymgyrch cwpan y byd, ac ni wnaf byth anghofio tra byddaf fod yn stadiwm Dinas Caerdydd pan wnaethom sicrhau ein lle yng nghwpan y byd a gweld yr holl dîm, gyda Dafydd Iwan yn eu canol, yn morio canu 'Yma o Hyd', a hyd yn oed ambell i aelod o’r blaid Dorïaidd yn canu ‘Er gwaetha’r hen Fagi a’i chriw'—peidiwch â phoeni, wnaf i ddim eich enwi heddiw. Fel dywedodd Dafydd Iwan wrth gael ei gyfweld yn Qatar, beth bynnag y canlyniad yn y gystadleuaeth, heb os, mae Cymru wedi ennill, ac fel dywedodd Gareth Bale wrth gael ei holi neithiwr wrth edrych tuag at yr Ewros:
With players, staff and supporters of the Cymru men's football team preparing to leave Qatar to return home, I wanted to take the opportunity today to convey our thanks to all of them, together with the Red Wall who supported them here in Wales. Although our journey has come to an end and there is a natural sense of disappointment, there is also so much to celebrate, and that's what I'd like to reflect on today.
Reaching the world cup for the first time since 1958 was a tremendous achievement, and a source of pride for the entire nation. This is the first time ever for a great many of us to see our national team in the tournament, and the team has managed to motivate fans of all ages and show the world that this small country that we love is 'still here'— ‘yma o hyd’.
At such a difficult time for so many people following COVID and now the cost-of-living crisis, hasn't it been great to have the chance to celebrate our nation and to see a sea of red and bucket hats across the nation and on our tv screens? I'm sure that I wasn't the only one to have tears in my eyes while watching our first game against the USA on tv and hearing our anthem echoing through the stadium and realising that it was the first time for it ever to have been heard by so many people.
And a special tribute must be paid to the way in which the Football Association of Wales, led by Noel Mooney and also Ian Gwyn Hughes, have ensured that Wales, not just the association, has benefited from this incredible opportunity, building on the great work that the association has been doing for years, seeking to modernise and collaborate with the Red Wall, and ensuring that football belongs to everyone in Wales, and that the word ‘Cymru’ also belongs to everyone, whether you speak Welsh or not.
The pinnacle of this work was seeing our history, our language and our values at the heart of the whole world cup campaign. I will never forget being in Cardiff City stadium when we secured our place in the world cup and seeing the whole team, with Dafydd Iwan in their midst, singing 'Yma o Hyd', and even a few members of the Tory party singing 'Er gwaetha’r hen Fagi a’i chriw'—don't worry, I won’t name you today. As Dafydd Iwan said when he was interviewed in Qatar, regardless of the result in the tournament, without a doubt, Wales has won. And as Gareth Bale said when he was interviewed last night, looking ahead to the Euros:
'We go again in March.'
'Fe awn ni eto ym mis Mawrth.'
Gallant fod yn sicr, fel gall y tîm merched hefyd, beth bynnag fo unrhyw ganlyniad yn y dyfodol, bydd y Wal Goch yno i ddathlu a chydymdeimlo fel y mae wedi bod ar hyd y siwrnai hon. Gyda’n gilydd yn gryfach. Diolch, tîm Cymru. [Cymeradwyaeth.]
They can be sure, as can the women's team, that, whatever the results are in the future, the Red Wall will be there to celebrate and support as it has throughout this journey. Together stronger. Thank you, team Cymru. [Applause.]
And in the spirit of 90-minute football matches never being within the 90 minutes these days, I allowed that 90-second statement to go beyond the 90 seconds. [Laughter.] But that's not to be repeated.
Ac yn ysbryd gemau pêl-droed 90 munud nad ydynt byth o fewn y 90 munud y dyddiau hyn, fe wnes i ganiatáu i'r datganiad 90 eiliad hwnnw fynd y tu hwnt i'r 90 eiliad. [Chwerthin.] Ond nid yw hynny i’w ailadrodd.
Diolch i Heledd am adlewyrchu ein teimladau ni i gyd wrth feddwl am ein tîm pêl-droed a'r cefnogwyr, a phawb sydd wedi cynrychioli Cymru mor dda.
I thank Heledd for reflecting all of our feelings as we consider our football team and supporters and everyone who's represented Wales so superbly.
Eitem 5, felly, yw'r ddadl ar adroddiad y Pwyllgor Cyllid, 'Trefniadau ariannu ar ôl gadael yr UE', a dwi'n galw ar Gadeirydd y pwyllgor i wneud y cynnig—Peredur Owen Griffiths.
Item 5 is a debate on the Finance Committee report, 'Post-EU funding arrangements', and I call on the Chair of the committee to move the motion—Peredur Owen Griffiths.
Cynnig NDM8149 Peredur Owen Griffiths
Cynnig bod y Senedd:
Yn nodi adroddiad y Pwyllgor Cyllid ar drefniadau ariannu ar ôl ymadael â’r UE a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 10 Hydref 2022.
Motion NDM8149 Peredur Owen Griffiths
To propose that the Senedd:
Notes the report of the Finance Committee: Post-EU funding arrangements which was laid in the Table Office on 10 October 2022.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch yn fawr, Llywydd. Mae’n bleser gennyf wneud y cynnig ac agor y ddadl hon ar adroddiad y Pwyllgor Cyllid ynghylch trefniadau ariannu ar ôl gadael yr Undeb Ewropeaidd. Mae’r mater o osod trefniadau ariannu newydd yn lle rhai yr Undeb Ewropeaidd yn un hynod berthnasol yng Nghymru, gan mai ni oedd y wlad oedd yn cael y mwyaf o arian yr Undeb Ewropeaidd mewn perthynas â’n poblogaeth o blith gwledydd y Deyrnas Unedig. Fel pwyllgor, roedd y maes hwn yn un o flaenoriaeth i ni, ac fe aeth ein hymchwiliad ati i edrych yn fanwl ar yr hyn a fyddai’n cymryd lle arian yr Undeb Ewropeaidd, gyda’r nod o weld faint o arian yr oedd Cymru yn ei gael.
Fel rhan o hyn, fe wnaethom ni edrych ar gynlluniau ariannu newydd Llywodraeth y Deyrnas Unedig, sef y gronfa adfywio cymunedol, y gronfa ffyniant bro a’r gronfa ffyniant gyffredin. Gan fod ein hymchwiliad yn drawsbynciol ei natur, roeddem yn falch o glywed gan Lywodraeth Cymru a Llywodraeth y Deyrnas Unedig, a hoffwn ddweud pa mor ddiolchgar ydw i i’r Gweinidogion a wnaeth ymddangos gerbron y pwyllgor.
Thank you very much, Llywydd, and I am delighted to move the motion and to open this debate on the Finance Committee’s report on post-EU funding arrangements. The issue of EU replacement funding has a particular salience in Wales, given that it was the largest recipient of EU funding relative to its population of the UK nations. As a committee, we considered this as a priority, and our inquiry took a deep-dive into replacement EU funding, with the aim of clarifying the level of funding received here in Wales.
As part of this, we considered the UK Government’s funding schemes, namely the community renewal fund, the levelling-up fund and the shared prosperity fund. Given the cross-cutting nature of our inquiry, we were pleased to hear from the Welsh and UK Governments, and I would like to place on record my thanks to the Ministers who appeared before the committee.
The new funding arrangements established since the UK left the EU represent a seismic shift in the way that money is allocated to Wales and the role of the Welsh and UK Governments in that process. Our overriding finding was that the successful implementation of these new funds in Wales is endangered by the lack of engagement between the Welsh and UK Governments. The delivery of funding under these arrangements should not just be about sharing money across the UK; it also needs to be about the sharing of ideas and responsibilities if it is to be a truly partnership approach.
We made 20 recommendations in our report, which includes recommendations aimed at the Welsh Government and the UK Government. I am thankful to the Secretary of State for Wales and the Secretary of State for Levelling Up, Housing and Communities for providing a written response to our recommendations. We appreciate the UK Government is not accountable to the Senedd. However, the successful delivery of EU replacement funding will require co-operation from both Governments, and therefore we are grateful the UK Government has been part of the scrutiny process. I would also like to thank the Minister for Finance and Local Government and the Minister for Economy for their joint response to our report and for accepting all the recommendations that apply to the Welsh Government.
Given the time today, I will cover our main concerns and findings. I'll start with the level of funding for Wales. When we embarked on this inquiry, a key consideration for us was how the new funding proposed for Wales compared to the funding received while the UK was a member of the EU. The Welsh Government states there is a £1.1 billion loss of replacement EU funding in Wales. The UK Government told us the shared prosperity fund will ramp up as remaining EU funds tail off. It says providing both wasn’t something that was ever promised. Substantiating these competing claims has not been possible, because it was clear the Welsh and UK Governments were not considering how the new funding proposed for Wales compares to the funding received while in the EU in the same way. Therefore, we were unable to take a view on whether Wales is due to receive more, less or the same level.
The UK Government's autumn statement adds to uncertainties regarding the future of these funds and their value. Whilst we understand it is necessary to explore the different perspectives around replacement funding during our inquiry, we spent so much time unpicking the basic principles of each Government’s argument in relation to the level of EU funding. We received evidence suggesting that funding announced to date by the UK Government is short of what Wales would have received if we had remained in the EU, albeit any future EU funding is an estimate, and therefore there is a level of uncertainty about that value.
Over the course of the inquiry, we have seen more detailed information published by both Governments, but it is unhelpful for Governments to disagree as they have, and to not promptly and fully publish the detail of their perspective. It is disappointing that the level of disagreement between the two Governments continues. The Welsh Government claims the UK autumn statement means the overall value of the SPF for the UK has been reduced by £400 million to £2.2 billion by the end of 2024-25. However, only yesterday, we received correspondence from the UK Minister for levelling up stating that this is incorrect. This is exactly the type of dispute that we believe needs to be avoided if these funds are to succeed. My predecessor has previously written to the two Governments, highlighting the importance of transparency in funding calculations. It makes our job of effective scrutiny even harder when there are disagreements like this over levels of funding.
Mae’r trefniadau ariannu newydd a sefydlwyd ers i’r DU adael yr UE yn cynrychioli newid seismig yn y ffordd y caiff arian ei ddyrannu i Gymru a rôl Llywodraethau Cymru a’r DU yn y broses honno. Ein canfyddiad pennaf oedd bod gweithrediad llwyddiannus y cronfeydd newydd hyn yng Nghymru yn cael ei beryglu gan y diffyg ymgysylltu rhwng Llywodraethau Cymru a’r DU. Ni ddylai darpariaeth cyllid o dan y trefniadau hyn ymwneud â rhannu arian ar draws y DU yn unig; mae angen iddo hefyd ymwneud â rhannu syniadau a chyfrifoldebau os yw am fod yn ddull partneriaeth gwirioneddol.
Gwnaethom 20 o argymhellion yn ein hadroddiad, sy’n cynnwys argymhellion a anelwyd at Lywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU. Rwy’n ddiolchgar i Ysgrifennydd Gwladol Cymru a’r Ysgrifennydd Gwladol dros Ffyniant Bro, Tai a Chymunedau am ddarparu ymateb ysgrifenedig i’n hargymhellion. Rydym yn sylweddoli nad yw Llywodraeth y DU yn atebol i’r Senedd. Fodd bynnag, er mwyn darparu cyllid yn lle cyllid yr UE yn llwyddiannus, bydd angen cydweithrediad y ddwy Lywodraeth, ac felly rydym yn ddiolchgar fod Llywodraeth y DU wedi bod yn rhan o’r broses graffu. Hoffwn ddiolch hefyd i’r Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol a Gweinidog yr Economi am eu hymateb ar y cyd i’n hadroddiad ac am dderbyn yr holl argymhellion sy’n berthnasol i Lywodraeth Cymru.
O ystyried yr amser heddiw, rwyf am sôn am ein prif bryderon a chanfyddiadau. Dechreuaf gyda lefel y cyllid ar gyfer Cymru. Pan ddechreuasom yr ymchwiliad hwn, un ystyriaeth allweddol i ni oedd sut y mae’r cyllid newydd a gynigiwyd ar gyfer Cymru yn cymharu â’r cyllid roeddem yn ei gael pan oedd y DU yn aelod o’r UE. Mae Llywodraeth Cymru yn nodi bod £1.1 biliwn wedi'i golli yng Nghymru o ran cyllid yn lle cyllid yr UE. Dywedodd Llywodraeth y DU wrthym y byddai'r gronfa ffyniant gyffredin yn cynyddu wrth i weddill cyllid yr UE ddod i ben. Dywed nad oedd darparu'r ddau beth yn rhywbeth a addawyd erioed. Nid yw wedi bod yn bosibl cadarnhau’r honiadau cyferbyniol hyn, gan ei bod yn amlwg nad oedd Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU yn ystyried sut y mae’r cyllid newydd a gynigir i Gymru yn cymharu â’r cyllid a dderbyniwyd pan oeddem yn yr UE yn yr un modd. Felly, nid oeddem yn gallu llunio barn ynglŷn ag a yw Cymru i fod i gael mwy, llai neu’r un lefel.
Mae datganiad yr hydref Llywodraeth y DU yn ychwanegu at ansicrwydd ynghylch dyfodol y cronfeydd hyn a’u gwerth. Er ein bod yn deall bod angen archwilio’r gwahanol safbwyntiau ynghylch arian newydd yn ystod ein hymchwiliad, fe wnaethom dreulio llawer o amser yn dadansoddi egwyddorion sylfaenol dadl pob Llywodraeth mewn perthynas â lefel cyllid yr UE. Cawsom dystiolaeth a oedd yn awgrymu bod y cyllid a gyhoeddwyd hyd yn hyn gan Lywodraeth y DU yn llai na’r hyn y byddai Cymru wedi’i gael pe baem wedi aros yn yr UE, er mai amcangyfrif yn unig yw unrhyw gyllid gan yr UE yn y dyfodol, ac felly ceir lefel o ansicrwydd ynghylch y gwerth hwnnw.
Yn ystod yr ymchwiliad, rydym wedi gweld gwybodaeth fanylach yn cael ei chyhoeddi gan y ddwy Lywodraeth, ond nid yw’n ddefnyddiol i Lywodraethau anghytuno fel y gwnaethant, ac i beidio â chyhoeddi manylion eu safbwynt yn brydlon ac yn llawn. Mae’n siomedig fod lefel yr anghytuno rhwng y ddwy Lywodraeth yn parhau. Mae Llywodraeth Cymru yn honni bod datganiad yr hydref y DU yn golygu bod gwerth cyffredinol y gronfa ffyniant gyffredin ar gyfer y DU wedi gostwng £400 miliwn i £2.2 biliwn erbyn diwedd 2024-25. Fodd bynnag, ddoe ddiwethaf, cawsom ohebiaeth gan Weinidog ffyniant bro'r DU yn nodi bod hyn yn anghywir. Dyma’r union fath o anghytuno y credwn fod angen ei osgoi os yw’r cronfeydd hyn i lwyddo. Mae fy rhagflaenydd eisoes wedi ysgrifennu at y ddwy Lywodraeth, gan dynnu sylw at bwysigrwydd tryloywder wrth gyfrifo cyllid. Mae'n gwneud ein gwaith o graffu'n effeithiol hyd yn oed yn anos pan geir anghytuno fel hyn ynghylch lefelau cyllid.
Will you take an intervention? Can I say what you've heard me say a number of times? It would help if both the Welsh Government and the Westminster Government showed their workings rather than just giving us a number at the end.
A wnewch chi dderbyn ymyriad? A gaf fi ddweud yr hyn rydych wedi fy nghlywed yn ei ddweud droeon? Byddai’n ddefnyddiol pe bai Llywodraeth Cymru a Llywodraeth San Steffan ill dwy yn dangos eu gwaith cyfrifo yn hytrach na rhoi ffigur i ni ar y diwedd yn unig.
Thank you, Mike. We recommend that an independent body should assess both the Welsh and UK Governments' claims around the levels of future funding and how this compares to previous EU funding. We are pleased that the Welsh Government has agreed to this recommendation, but, unfortunately, we did not receive the same commitment from the UK Government. We therefore urge the Minister to pursue the issue at the Finance: Interministerial Standing Committee when it next meets.
Let's move on to the UK Government acting in devolved areas. A major concern for us is the UK Government using these funds as vehicles to act in devolved areas, namely through the financial assistance powers in the United Kingdom Internal Market Act 2020 and the Multiply programme. We also have sympathy with the Welsh Government that it is being bypassed in the decision-making process. The Finance Committee of the fifth Senedd has previously explored issues relating to the UK Government funding devolved areas via the internal market Act, so I will not reiterate those arguments today. However, the Multiply programme is further encroachment on an area that, as the Minister for Economy said, is 'plainly devolved'. We are disappointed with the method of allocating funds through the Multiply programme, and, given that education is devolved, we recommended that the UK Government provides flexibility to spend funds from the programme in other areas. We also acknowledge the Welsh Government’s position that the programme is too narrow in focus and led to the duplication of provision. The UK Government says that
'Multiply is intended to complement existing Welsh Government provision'
and that
'There remains the flexibility for places to adapt the delivery of Multiply in response to their local needs.'
However, we feel that this should have gone further, to allow the Welsh Government greater flexibility to spend this funding in other areas. Worryingly, we also believe this Senedd is in danger of being sidelined, and that further consideration is required, to ensure that effective parliamentary scrutiny of these and future replacement funds takes place in Wales.
Whilst the committee appreciates the attendance of the then Secretary of State and the then Under-Secretary of State for Wales, the UK Minister with responsibility for the funds refused to attend. As a committee, we have also faced similar issues in the past trying to engage with HM Treasury and their refusal to attend committee to discuss fiscal matters that have the potential to significantly impact Wales. If the UK Government insists on acting in devolved areas, scrutiny should not be done at Westminster only. These are new, significant funding arrangements that require resilient, transparent and accountable structures that reflect the constitutional realities of the UK, and this Senedd needs to consider its role in scrutinising these funds.
I’ll move on to the three specific funds that I mentioned at the start—the community renewal, levelling-up, and shared prosperity funds. We are very concerned with the lack of engagement on all three funds between the two Governments. These are new and crucial funding streams for Wales, and a lack of dialogue risks misaligning objectives between local government and the Welsh and UK Governments. In order to ensure value for money of project delivery, we believe we work best for the people of Wales when all tiers of government work together. In relation to the community renewal and levelling-up funds, we heard from local government that the timescales for submitting bids had been challenging, and the administrative pressures may have been a deciding factor in the types of bids that were submitted. The UK Government has acknowledged this position. Furthermore, the process was described as inherently wasteful. We are therefore pleased that the shared prosperity fund has moved away from the competitive process of those funds, and we have made a number of recommendations in this area.
The Welsh Government has spoken positively about joint work with the UK Government on the free-ports programme in Wales. Equally, the UK Government said it is eager to strengthen its working relationship with the Welsh Government by building on its effective collaboration on the programme. In addition, the UK Government says it remains open to conversations with the Welsh Government on their role in any UK-wide ministerial forum, and, more broadly, on the opportunities for them to engage with SPF and other levelling-up funding opportunities. We hope the Welsh Government takes up this offer to engage, and hope the approach taken on free ports can be replicated in the delivery of SPF and future funds, in order to maximise the investment in Wales.
Finally, I’d like to look ahead at plans for future funding. The EU funding programmes were delivered over a 10-year period, with the flexibility and longer spend profiles being described as hugely important. The shared prosperity fund only has a three-year funding cycle and has restrictions on moving funds between projects and financial years. Furthermore, returning underspends from the SPF could lead to projects being proposed in order to ensure money is spent, rather than ensuring priorities are dealt with. For these reasons, we recommend the UK Government increases flexibility to move the SPF funding between financial years and between projects, as well as increasing flexibility on how underspends will be treated. We note the UK Government’s response that, and I quote:
'The UKSPF is providing local leaders with the opportunity to spend funding as they see fit and to enable places across Wales to unleash their unique potential.'
However, this response reiterates our view that the Welsh Government is being bypassed in the decision-making process. We also sought clarity on the UK Government’s long-term plans for replacement EU funding and the status of the shared prosperity fund beyond 2025. The UK Government has said that any continuation of existing or successor funds will be informed by a combination of engagement with relevant partners and evaluation of evidence, and that it would be inappropriate to pre-empt the structure and focus of future funds at this point in time. In this current economic climate, this offers little reassurance, and the committee believes that more needs to be done until we see funding arrangements that meet Wales’s needs. Diolch yn fawr.
Diolch, Mike. Rydym yn argymell y dylai corff annibynnol asesu honiadau Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU ynghylch lefelau cyllid yn y dyfodol a sut mae hyn yn cymharu â chyllid blaenorol yr UE. Rydym yn falch fod Llywodraeth Cymru wedi cytuno i’r argymhelliad hwn, ond yn anffodus, ni chawsom yr un ymrwymiad gan Lywodraeth y DU. Rydym yn annog y Gweinidog, felly, i fynd ar drywydd y mater yn y Pwyllgor Sefydlog Rhyngweinidogol ar Gyllid pan fydd yn cyfarfod nesaf.
Gadewch inni symud ymlaen at Lywodraeth y DU yn gweithredu mewn meysydd datganoledig. Un pryder mawr i ni yw Llywodraeth y DU yn defnyddio’r cronfeydd hyn fel ffordd o weithredu mewn meysydd datganoledig, yn benodol drwy’r pwerau cymorth ariannol yn Neddf Marchnad Fewnol y Deyrnas Unedig 2020 a rhaglen Lluosi. Rydym hefyd yn cydymdeimlo â Llywodraeth Cymru am ei bod yn cael ei hanwybyddu yn y broses o wneud penderfyniadau. Mae Pwyllgor Cyllid y pumed Senedd eisoes wedi archwilio materion sy’n ymwneud â Llywodraeth y DU yn ariannu meysydd datganoledig drwy Ddeddf y farchnad fewnol, felly nid wyf am ailadrodd y dadleuon hynny heddiw. Fodd bynnag, mae rhaglen Lluosi yn tresmasu ymhellach ar faes, fel y dywedodd Gweinidog yr Economi, ‘a ddatganolwyd yn bendant’. Rydym yn siomedig â’r dull o ddyrannu cyllid drwy raglen Lluosi, ac o gofio bod addysg yn faes sydd wedi’i ddatganoli, argymhellwyd gennym y dylai Llywodraeth y DU roi hyblygrwydd i wario arian o’r rhaglen mewn meysydd eraill. Rydym hefyd yn cydnabod safbwynt Llywodraeth Cymru fod ffocws y rhaglen yn rhy gul ac wedi arwain at ddyblygu darpariaeth. Dywed Llywodraeth y DU mai
'Bwriad Lluosi yw ategu darpariaeth bresennol Llywodraeth Cymru'
a bod
'Hyblygrwydd o hyd i leoedd addasu darpariaeth Lluosi mewn ymateb i'w hanghenion lleol.'
Fodd bynnag, rydym yn teimlo y dylai hyn fod wedi mynd ymhellach, er mwyn rhoi mwy o hyblygrwydd i Lywodraeth Cymru wario’r cyllid hwn mewn meysydd eraill. Mae’n destun pryder i ni hefyd fod y Senedd hon mewn perygl o gael ei hanwybyddu, a bod angen ystyriaeth bellach, er mwyn sicrhau craffu seneddol effeithiol ar y cronfeydd hyn a chronfeydd newydd yn y dyfodol yng Nghymru.
Er bod y pwyllgor yn gwerthfawrogi presenoldeb Ysgrifennydd Gwladol ac Is-ysgrifennydd Gwladol Cymru ar y pryd, gwrthododd Gweinidog y DU a oedd yn gyfrifol am yr arian fynychu. Fel pwyllgor, rydym hefyd wedi wynebu problemau tebyg yn y gorffennol wrth geisio ymgysylltu â Thrysorlys EM a hwythau'n gwrthod mynychu’r pwyllgor i drafod materion cyllidol sydd â’r potensial i gael effaith sylweddol ar Gymru. Os yw Llywodraeth y DU yn mynnu gweithredu mewn meysydd datganoledig, ni ddylai'r craffu ddigwydd yn San Steffan yn unig. Mae’r rhain yn drefniadau ariannu newydd, arwyddocaol sy’n galw am strwythurau cydnerth, tryloyw ac atebol ac sy’n adlewyrchu realiti cyfansoddiadol y DU, ac mae angen i’r Senedd hon ystyried ei rôl yn craffu ar y cronfeydd hyn.
Symudaf ymlaen at y tair cronfa benodol y soniais amdanynt ar y dechrau—y gronfa adfywio cymunedol, y gronfa ffyniant bro, a'r gronfa ffyniant gyffredin. Rydym yn bryderus iawn ynghylch y diffyg ymgysylltiad mewn perthynas â phob un o’r tair cronfa rhwng y ddwy Lywodraeth. Mae’r rhain yn ffrydiau ariannu newydd a hanfodol i Gymru, ac mae diffyg deialog yn golygu y bydd amcanion yn cael eu cam-alinio rhwng llywodraeth leol a Llywodraethau Cymru a’r DU. Er mwyn sicrhau gwerth am arian wrth gyflawni prosiectau, credwn ein bod yn gweithio orau i bobl Cymru pan fydd pob haen o lywodraeth yn cydweithio. Mewn perthynas â’r gronfa adfywio cymunedol a'r gronfa ffyniant bro, clywsom gan lywodraeth leol fod yr amserlenni ar gyfer cyflwyno ceisiadau wedi bod yn heriol, ac efallai fod y pwysau gweinyddol wedi bod yn ffactor allweddol yn y mathau o geisiadau a gyflwynwyd. Mae Llywodraeth y DU wedi cydnabod y safbwynt hwn. Ymhellach, disgrifiwyd y broses fel un gynhenid wastraffus. Rydym yn falch felly fod y gronfa ffyniant gyffredin wedi symud oddi wrth broses gystadleuol y cronfeydd hynny, ac rydym wedi gwneud nifer o argymhellion yn y maes hwn.
Mae Llywodraeth Cymru wedi siarad yn gadarnhaol am waith ar y cyd â Llywodraeth y DU ar raglen y porthladdoedd rhydd yng Nghymru. Yn yr un modd, dywedodd Llywodraeth y DU ei bod yn awyddus i gryfhau ei pherthynas waith â Llywodraeth Cymru drwy adeiladu ar ei chydweithrediad effeithiol ar y rhaglen. Yn ogystal, mae Llywodraeth y DU yn dweud ei bod yn dal yn agored i sgyrsiau gyda Llywodraeth Cymru ynglŷn â'u rôl mewn unrhyw fforwm gweinidogol DU gyfan, ac yn fwy cyffredinol, ynglŷn a'r cyfleoedd iddynt ymgysylltu â'r gronfa ffyniant gyffredin a chyfleoedd codi'r gwastad eraill. Gobeithiwn y bydd Llywodraeth Cymru yn manteisio ar y cynnig hwn i ymgysylltu, a gobeithiwn y gellir ailadrodd y dull a ddefnyddiwyd mewn perthynas â phorthladdoedd rhydd wrth ddarparu arian y gronfa ffyniant gyffredin ac arian yn y dyfodol, er mwyn sicrhau’r buddsoddiad mwyaf posibl yng Nghymru.
Yn olaf, hoffwn edrych ymlaen at gynlluniau ar gyfer cyllid yn y dyfodol. Cyflwynwyd rhaglenni ariannu’r UE dros gyfnod o 10 mlynedd, gyda’r hyblygrwydd a’r proffiliau gwariant hirach yn cael eu disgrifio’n hynod bwysig. Cylch ariannu tair blynedd yn unig sydd gan y gronfa ffyniant gyffredin, ac mae ganddi gyfyngiadau ar symud arian rhwng prosiectau a blynyddoedd ariannol. Ymhellach, gallai dychwelyd tanwariant o'r gronfa ffyniant gyffredin arwain at brosiectau'n cael eu cynnig er mwyn sicrhau bod arian yn cael ei wario, yn hytrach na sicrhau yr eir i'r afael â blaenoriaethau. Am y rhesymau hyn, rydym yn argymell bod Llywodraeth y DU yn cynyddu hyblygrwydd i symud cyllid y gronfa ffyniant gyffredin rhwng blynyddoedd ariannol a rhwng prosiectau, yn ogystal â chynyddu hyblygrwydd o ran sut y caiff tanwariant ei drin. Rydym yn nodi ymateb Llywodraeth y DU, a dyfynnaf:
'Mae cronfa ffyniant gyffredin y DU yn rhoi cyfle i arweinwyr lleol wario arian fel y gwelant yn dda, ac i alluogi lleoedd ledled Cymru i wireddu eu potensial unigryw.'
Fodd bynnag, mae’r ymateb hwn yn ategu ein barn fod Llywodraeth Cymru yn cael ei hanwybyddu yn y broses o wneud penderfyniadau. Gwnaethom ofyn hefyd am eglurder ynghylch cynlluniau hirdymor Llywodraeth y DU ar gyfer cyllid yn lle cyllid yr UE a statws y gronfa ffyniant gyffredin y tu hwnt i 2025. Mae Llywodraeth y DU wedi dweud y bydd parhad unrhyw gronfeydd presennol neu gronfeydd olynol yn cael ei lywio gan gyfuniad o ymgysylltu â phartneriaid perthnasol a gwerthuso tystiolaeth, ac y byddai’n amhriodol ceisio achub y blaen ar strwythur a ffocws cyllid yn y dyfodol. Yn yr hinsawdd economaidd sydd ohoni, nid yw hyn yn rhoi llawer o sicrwydd, ac mae’r pwyllgor yn credu bod angen gwneud mwy hyd nes y gwelwn drefniadau ariannu sy’n diwallu anghenion Cymru. Diolch yn fawr.
Can I welcome the opportunity to take part in the debate today as a member of the Finance Committee, and can I thank the Chairman for capturing so eloquently the position we found? Of course, leaving the EU was always going to present challenges, particularly when such funding had become entrenched within communities over a period of time, but I also believe that it presented us with an opportunity to design new funding schemes so that we could support people, businesses and communities as effectively and as efficiently as possible.
There are some differences with the new funds that were broadly welcomed by most stakeholders. For example, in evidence, the WLGA welcomed the decision of the UK Government to allocate these funds directly to councils as the democratically elected bodies closest to the people they serve, but I understand that Welsh Ministers have not been as positive about this, feeling like they have been somewhat sidelined. The committee report rightly recommends that the UK Government provides further information on how the UK-wide ministerial forums will support the design and delivery of the funds.
From a personal viewpoint, and I reiterate personal, there is scope to support a more localised administration of this replacement funding. As a former local authority leader, I am a firm believer and advocate for the principles of subsidiarity. As we heard from stakeholders, and as I know myself, councils are often best placed to manage funding initiatives. They already work within local and regional structures, are familiar with partners and stakeholders, and understand what it is in their area that is needed.
This takes me on to a more fundamental point. As the Chairman has said, the committee heard in evidence that a lack of engagement and collaboration between UK and Welsh Government is holding back the potential of new post-EU funding schemes to deliver what they are intended to achieve. This is also preventing us from properly learning about what is currently going right and what needs to change to ensure that the funding streams work together in a coherent way.
There were always going to be some teething problems when setting up funds, and these have been explored by the Finance Committee, such as challenging timescales and whether the process is as streamlined as it could be. Hopefully, the UK Government listens to these and identifies ways of moulding the schemes so that they work more efficiently. But, I feel that both Governments have become drawn into an increasingly complex argument about the quantum of funding compared to previous EU funding, which has unnecessarily soured relationships and hindered progress.
As the report notes, the committee is of the view that both the Welsh and UK Government estimate the overall annual level of funding through ESF and ERDF at broadly the same level. The difference is how this relates to the tail-off of remaining EU funding and the reliance of the Welsh Government on projected EU funding, which brings with it a level of uncertainty as to exactly how much we would have received.
As the Chairman has already referenced, we received a letter only yesterday from the Minister of levelling up regarding the Welsh Government's claim that the value of the SPF has been reduced by £400 million. The letter states that this statement is factually incorrect, and the Government confirmed that there has been no change to the total quantum of UK SPF funding. So, I hope that the Minister will address this in their response, because too often the discussion has been muddied by politics, and it shows why there needs to be more openness and clarity from both sides so we know exactly what is going on and how any issues will be rectified so that the Welsh and UK Governments can finally move on from this debate.
A gaf fi groesawu'r cyfle i gymryd rhan yn y ddadl heddiw fel aelod o'r Pwyllgor Cyllid, ac a gaf fi ddiolch i'r Cadeirydd am ddisgrifio'r sefyllfa mewn ffordd mor huawdl? Wrth gwrs, roedd gadael yr UE bob amser yn mynd i roi heriau, yn enwedig pan oedd cyllid o'r fath wedi ymwreiddio o fewn cymunedau dros gyfnod o amser, ond credaf hefyd ei fod wedi rhoi cyfle inni lunio cynlluniau ariannu newydd fel y gallem gefnogi pobl, busnesau a chymunedau mor effeithiol ac mor effeithlon â phosibl.
Mae rhai gwahaniaethau gyda'r cronfeydd newydd a gafodd eu croesawu at ei gilydd gan y rhan fwyaf o randdeiliaid. Er enghraifft, mewn tystiolaeth, croesawodd CLlLC benderfyniad Llywodraeth y DU i ddyrannu'r arian hwn yn uniongyrchol i'r cynghorau fel y cyrff a etholwyd yn ddemocrataidd sydd agosaf at y bobl y maent yn eu gwasanaethu, ond rwy'n deall nad yw Gweinidogion Cymru wedi bod yn teimlo mor gadarnhaol ynglŷn â hyn, gan deimlo'u bod wedi'u gwthio i'r cyrion rywfaint. Mae'r adroddiad gan y pwyllgor yn argymell yn briodol y dylai Llywodraeth y DU ddarparu rhagor o wybodaeth ynglŷn â sut y bydd y fforymau gweinidogol ledled y DU yn cefnogi'r gwaith o gynllunio a darparu'r cyllid.
O safbwynt personol, ac rwy'n ailadrodd y gair personol, mae lle i gefnogi gweinyddu'r cyllid newydd hwn yn fwy lleol. Fel cyn-arweinydd awdurdod lleol, rwy'n gredwr cryf ac yn eiriolwr dros egwyddorion sybsidiaredd. Fel y clywsom gan randdeiliaid, ac fel y gwn fy hun, cynghorau sydd yn y sefyllfa orau yn aml i reoli cynlluniau ariannu. Maent eisoes yn gweithio o fewn strwythurau lleol a rhanbarthol, maent yn gyfarwydd â phartneriaid a rhanddeiliaid, ac maent yn deall beth sydd ei angen yn eu hardal.
Daw hyn â fi at bwynt mwy sylfaenol. Fel y dywedodd y Cadeirydd, clywodd y pwyllgor mewn tystiolaeth fod diffyg ymgysylltu a chydweithio rhwng Llywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru yn rhwystro potensial cynlluniau cyllido newydd ôl-UE i gyflawni'r hyn y bwriadwyd iddynt ei gyflawni. Mae hyn hefyd yn ein hatal rhag dysgu'n briodol am yr hyn sy'n mynd yn iawn ar hyn o bryd a'r hyn sydd angen ei newid i sicrhau bod y ffrydiau cyllido'n gweithio gyda'i gilydd mewn ffordd gydlynol.
Mae yna bob amser rai problemau cychwynnol wrth sefydlu cronfeydd, ac mae'r rhain wedi cael eu harchwilio gan y Pwyllgor Cyllid, pethau fel amserlenni heriol ac a yw'r broses mor syml ag y gallai fod. Y gobaith yw bod Llywodraeth y DU yn gwrando ar y rhain ac yn nodi ffyrdd o fowldio'r cynlluniau fel eu bod yn gweithio'n fwy effeithlon. Ond rwy'n teimlo bod y ddwy Lywodraeth wedi cael eu tynnu i mewn i ddadl gynyddol gymhleth ynghylch maint y cyllid o'i gymharu â chyllid blaenorol yr UE, sydd wedi suro cysylltiadau'n ddiangen ac wedi rhwystro cynnydd.
Fel y mae'r adroddiad yn nodi, mae'r pwyllgor o'r farn fod Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU yn amcangyfrif bod lefel flynyddol gyffredinol y cyllid drwy gronfa gymdeithasol Ewrop a chronfa datblygu rhanbarthol Ewrop ar yr un lefel yn fras. Y gwahaniaeth yw'r ffordd y mae hyn yn ymwneud â'r cyllid UE sy'n weddill yn dirwyn i ben a dibyniaeth Llywodraeth Cymru ar gyllid a ragwelid o'r UE, sy'n dod â lefel o ansicrwydd o ran faint yn union y byddem wedi'i gael.
Fel y mae'r Cadeirydd eisoes wedi nodi, ddoe yn unig y cawsom lythyr gan y Gweinidog ffyniant bro ynghylch honiad Llywodraeth Cymru bod gwerth y gronfa ffyniant gyffredin wedi gostwng £400 miliwn. Mae'r llythyr yn dweud bod y datganiad hwn yn ffeithiol anghywir, ac fe gadarnhaodd y Llywodraeth na fu unrhyw newid i gyfanswm cyllid cronfa ffyniant gyffredin y DU. Felly, rwy'n gobeithio y bydd y Gweinidog yn mynd i'r afael â hyn yn eu hymateb, oherwydd mae'r drafodaeth wedi cael ei chymylu gan wleidyddiaeth yn rhy aml, ac mae'n dangos pam fod angen agwedd fwy agored a mwy o eglurder ar y ddwy ochr fel ein bod yn gwybod yn union beth sy'n digwydd a sut y bydd unrhyw faterion yn cael eu hunioni fel y gall Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU symud ymlaen o'r ddadl hon o'r diwedd.
Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.
Will you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
Yes, certainly, Alun.
Gwnaf, yn sicr, Alun.
You spent finance questions emphasising the importance of the quantum of cash available to local government. I've got no argument with that. You now seem to be proposing an argument where the quantum of cash is less important than other matters. Who is the real Peter Fox?
Fe wnaethoch chi dreulio'r cwestiynau cyllid yn pwysleisio pwysigrwydd y swm o arian sydd ar gael i lywodraeth leol. Nid wyf yn dadlau â hynny. Mae'n ymddangos eich bod bellach yn dadlau bod cyfanswm yr arian yn llai pwysig na materion eraill. Pwy yw'r Peter Fox go iawn?
All I'm saying is that there are two parties here who believe that the quantum is different, yet we haven't had the evidence to demonstrate one way or another. I'm reciprocating what the Chairman has said. The real Peter Fox is stood behind you, and he'll tell you as he sees it.
Instead, let's focus on what really matters the most, and what the committee report is actually about, and that is providing communities with the funding that they need, getting projects off the ground, and delivering a better future for our communities. Thank you, Dirprwy Lywydd.
Y cyfan rwy'n ei ddweud yw bod dwy blaid yma sy'n credu bod y cyfanswm yn wahanol, ond eto nid ydym wedi cael tystiolaeth i brofi y naill ffordd neu'r llall. Rwy'n ategu'r hyn a ddywedodd y Cadeirydd. Mae'r Peter Fox go iawn yn sefyll y tu ôl i chi, a bydd yn dweud wrthych chi beth yw beth.
Yn hytrach, gadewch inni ganolbwyntio ar yr hyn sy'n fwyaf pwysig, a'r hyn y mae adroddiad y pwyllgor yn ymwneud ag ef mewn gwirionedd, sef darparu'r cyllid sydd ei angen ar gymunedau, cael gwynt dan adain prosiectau, a sicrhau dyfodol gwell i'n cymunedau. Diolch, Ddirprwy Lywydd.
Can I recommend Members read the full report? Because there are some very interesting things in there, not just the recommendations and the committee views and conclusions, which normally most of us read in reports of committees we're not on.
On 1 January 2021, the trade and co-operation agreement took effect and established the UK's future relationship with the EU. The UK's access to future rounds of European Union structural funding programmes was not agreed. That meant that we no longer got the money. The UK Government has developed their new funding schemes: the UK community renewal fund, the levelling-up fund, and the UK shared prosperity fund. The Welsh Government has said that there's a reduction in the money coming to Wales. The Westminster Government has said that there is not. Both statements were said confidently and forcefully, as if there could be no argument with them. Neither has shown their workings, although Simon Hart did promise to show the Westminster calculations, but he was not Secretary of State for long enough after the meeting to fulfil that promise. Our request to the Welsh Government is that when they make financial statements, to publish their calculations. Eventually, we discovered that some, or almost all, of the difference was that Westminster included continued European funding that was tailing off, and the Welsh Government did not. If the Welsh Government knew that, why didn't they tell us that in the first place? It would have made life a lot easier for the committee, and saved us a substantial amount of time.
The competitive processes around the UK's community renewal fund and levelling-up fund were also criticised by local authorities. Pembrokeshire County Council, which is certainly not a Labour area, referred to the competitive process around the community renewal fund as 'inherently wasteful'. The WLGA explained that when you add competition for the funding, all local authorities put in a lot of resources and spend a lot of time, and other organisations put in a lot of resources, and they had to put time and effort into bidding with no guarantee of success. Then, of course, all those applications had to be assessed. You're spending a lot of time, a lot of money, and with a lot of people ending up very upset at the end of it.
The shared prosperity fund was launched on 13 April and will cover 2022-23 to 2024-25. It's valued at £2.6 billion across the UK. The Finance Committee of the fifth Senedd expressed disappointment regarding the lack of available information on the shared prosperity fund in its report on preparation for replacing EU funding in Wales in 2018. This followed the Welsh Affairs Committee concluding in 2020 that up to that point in time there had been a failure to properly engage with stakeholders or Parliament.
Local allocations of the shared prosperity fund in Wales are distributed on a basis of population 40 per cent, community renewal fund index 30 per cent, Welsh index of multiple deprivation 30 per cent. In terms of how the distribution differs to EU funding, as has been noted, it is not possible to compare allocations at local authority level with previous EU funding due to most EU project allocations spanning more than one area. There is an apparent shift away from the west Wales and the Valleys region towards east Wales. I would put it much more simply: from the poorer parts of Wales to the more affluent parts of Wales. I welcome the shared prosperity fund moving away from the competitive funding process of the community renewal and levelling-up funds.
Can I come on to what I think is the most important thing? I believe universities are the key to improve the gross value added and income of Wales. If we look at successful cities, regions and nations, the role of universities is crucial to economic success. Successful areas also have highly educated and skilled people living there. Why are Palo Alto and Cambridge more successful than anywhere in Wales by two or three times? Why is Mannheim the same? They've got those things. These are incredibly important. If we're going to become wealthy, we need more universities, more money spent on universities, and more research being carried out. The UK's ongoing uncertain future relationship with Horizon Europe is adding to the pressure facing Welsh universities. Universities Wales have welcomed the recent confirmation from the Westminster Government that associating with Horizon Europe remains the ambition of the UK Government. I welcome that, in the interim, there was an announcement of a funding package to invest in the UK research and development sector. It will be beneficial if the UK remains closely associated with Horizon Europe in the future, if only to allow people with great skills to come into this country and to work with other people in Europe with those great skills in order to improve our wealth.
The announced investment from the UK Government includes an uplift of £100 million in quality-related funding for English universities, and we get a Barnett consequential. Quality-related funding is essential in enabling our Welsh universities to compete and attract additional investment to Wales, bringing benefits to communities across the country. Providing this funding to Welsh universities will help mitigate the impact of the uncertainty over the future association with Horizon Europe and a loss of European structural and investment funds, but, fundamentally, if you want to be a wealthy nation, you have a highly skilled, highly educated workforce, and outstanding universities.
A gaf fi argymell y dylai'r Aelodau ddarllen yr adroddiad llawn? Oherwydd mae yna rai pethau diddorol iawn ynddo, nid yn unig yr argymhellion a barn a chasgliadau'r pwyllgor, y mae'r rhan fwyaf ohonom yn eu darllen fel arfer mewn adroddiadau gan bwyllgorau nad ydym yn aelodau ohonynt.
Ar 1 Ionawr 2021, daeth y cytundeb masnach a chydweithredu i rym a sefydlodd hwnnw berthynas y DU â'r UE yn y dyfodol. Ni chytunwyd ar fynediad y DU at rowndiau rhaglenni ariannu strwythurol yr Undeb Ewropeaidd yn y dyfodol. Roedd hynny'n golygu nad oeddem yn cael yr arian mwyach. Mae Llywodraeth y DU wedi datblygu ei chynlluniau ariannu newydd: cronfa adfywio cymunedol y DU, y gronfa ffyniant bro, a chronfa ffyniant gyffredin y DU. Mae Llywodraeth Cymru wedi dweud bod gostyngiad yn yr arian sy'n dod i Gymru. Mae Llywodraeth San Steffan wedi dweud nad yw hynny'n wir. Cafodd y ddau ddatganiad eu gwneud yn hyderus ac yn rymus, fel pe na bai'n bosibl dadlau'n eu herbyn. Nid yw'r naill na'r llall wedi dangos eu gwaith cyfrifo, er i Simon Hart addo dangos cyfrifiadau San Steffan, ond nid oedd yn Ysgrifennydd Gwladol yn ddigon hir ar ôl y cyfarfod i gyflawni'r addewid hwnnw. Rydym yn gofyn i Lywodraeth Cymru gyhoeddi eu cyfrifiadau pan fyddant yn gwneud datganiadau ariannol. Yn y diwedd, fe wnaethom ddarganfod bod rhywfaint, neu bron y cyfan, o'r gwahaniaeth yn deillio o'r ffaith bod San Steffan wedi cynnwys cyllid Ewropeaidd parhaus a oedd yn dirwyn i ben, ac ni wnaeth Llywodraeth Cymru hynny. Os oedd Llywodraeth Cymru'n gwybod hynny, pam na wnaethant ddweud wrthym yn y lle cyntaf? Byddai wedi gwneud bywyd yn llawer haws i'r pwyllgor, ac wedi arbed cryn dipyn o amser i ni.
Cafodd y prosesau cystadleuol mewn perthynas â chronfa adfywio cymunedol y DU a'r gronfa ffyniant bro eu beirniadu gan awdurdodau lleol hefyd. Cyfeiriodd Cyngor Sir Penfro, nad yw'n ardal Lafur yn bendant, at y broses gystadleuol gyda'r gronfa adfywio cymunedol fel un 'gynhenid wastraffus'. Esboniodd Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru, pan fyddwch yn ychwanegu cystadleuaeth am y cyllid, fod pob awdurdod lleol yn defnyddio llawer o adnoddau ac yn treulio llawer o amser, ac mae sefydliadau eraill yn defnyddio llawer o adnoddau, ac roedd rhaid iddynt roi amser ac ymdrech ar gyfer gwneud ceisiadau heb unrhyw sicrwydd o lwyddiant. Yna, wrth gwrs, roedd yn rhaid asesu'r holl geisiadau hynny. Rydych yn treulio llawer o amser, yn gwario llawer o arian, ac mae llawer o bobl yn cael siom yn y pen draw.
Lansiwyd y gronfa ffyniant gyffredin ar 13 Ebrill a bydd yn weithredol ar gyfer 2022-23 i 2024-25. Mae'n werth £2.6 biliwn ledled y DU. Mynegodd Pwyllgor Cyllid y pumed Senedd siom ynghylch y diffyg gwybodaeth a oedd ar gael am y gronfa ffyniant gyffredin yn ei hadroddiad ar baratoi ar gyfer cyllid yn lle cyllid yr UE yng Nghymru yn 2018. Daeth hyn ar ôl i'r Pwyllgor Materion Cymreig ddod i'r casgliad yn 2020 fod methiant wedi bod hyd at y pwynt hwnnw i ymgysylltu'n briodol â rhanddeiliaid a'r Senedd.
Mae dyraniadau lleol o'r gronfa ffyniant gyffredin yng Nghymru yn cael eu dosbarthu ar sail poblogaeth 40 y cant, mynegai cronfa adfywio cymunedol 30 y cant, a mynegai amddifadedd lluosog Cymru 30 y cant. O ran sut mae'r dosbarthiad yn wahanol i gyllid yr UE, fel y nodwyd, nid yw'n bosibl cymharu dyraniadau ar lefel awdurdod lleol gyda chyllid blaenorol yr UE oherwydd bod y rhan fwyaf o ddyraniadau prosiect yr UE yn rhychwantu mwy nag un ardal. Mae yna symudiad ymddangosiadol wedi bod o ranbarth gorllewin Cymru a'r Cymoedd tuag at ddwyrain Cymru. Fe fyddwn i'n ei roi mewn ffordd lawer symlach: o rannau tlotach Cymru i rannau mwy cyfoethog Cymru. Rwy'n croesawu'r ffaith bod y gronfa ffyniant gyffredin yn symud o broses ariannu gystadleuol y gronfa adfywio cymunedol a'r gronfa ffyniant bro.
A gaf fi ddod at y pwynt pwysicaf, yn fy marn i? Rwy'n credu mai prifysgolion yw'r allwedd i wella gwerth ychwanegol gros ac incwm Cymru. Os edrychwn ar ddinasoedd, rhanbarthau a gwledydd llwyddiannus, mae rôl prifysgolion yn hanfodol i lwyddiant economaidd. Mae gan ardaloedd llwyddiannus bobl hynod addysgedig a medrus yn byw ynddynt hefyd. Pam fod Palo Alto a Chaergrawnt ddwy neu dair gwaith yn fwy llwyddiannus nag unrhyw le yng Nghymru? Pam fod Mannheim yr un fath? Mae ganddynt y pethau hyn. Mae'r rhain yn hynod o bwysig. Os ydym am fod yn gyfoethog, mae angen mwy o brifysgolion, mae angen gwario mwy o arian ar brifysgolion, ac mae angen cyflawni mwy o ymchwil. Mae perthynas ansicr barhaus y DU â Horizon Ewrop yn ychwanegu at y pwysau sy'n wynebu prifysgolion Cymru. Mae Prifysgolion Cymru wedi croesawu'r cadarnhad diweddar gan Lywodraeth San Steffan fod ymgysylltu â Horizon Ewrop yn parhau i fod yn uchelgais i Lywodraeth y DU. Yn y cyfamser, rwy'n croesawu'r cyhoeddiad ynghylch pecyn ariannu i fuddsoddi yn sector ymchwil a datblygu'r DU. Bydd o fudd os bydd y DU yn parhau i gadw mewn cysylltiad agos â Horizon Ewrop yn y dyfodol, hyd yn oed os yw hynny'n unig er mwyn caniatáu i bobl â sgiliau gwych ddod i mewn i'r wlad hon a gweithio gyda phobl eraill yn Ewrop sydd â'r sgiliau gwych hynny er mwyn gwella ein cyfoeth.
Mae'r buddsoddiad a gyhoeddwyd gan Lywodraeth y DU yn cynnwys ychwanegiad o £100 miliwn mewn cyllid cysylltiedig ag ansawdd i brifysgolion Lloegr, ac rydym yn cael cyllid canlyniadol Barnett. Mae cyllid cysylltiedig ag ansawdd yn hanfodol i alluogi ein prifysgolion yng Nghymru gystadlu a denu buddsoddiad ychwanegol i Gymru, gan greu manteision i gymunedau ledled y wlad. Bydd darparu'r cyllid hwn i brifysgolion Cymru yn helpu i liniaru effaith yr ansicrwydd ynghylch y cysylltiad â Horizon Ewrop yn y dyfodol a cholli cronfeydd strwythurol a buddsoddi Ewropeaidd, ond yn y bôn, os ydych chi eisiau bod yn wlad gyfoethog, mae angen ichi gael gweithlu medrus iawn, addysgedig iawn, a phrifysgolion rhagorol.
Diolch i'r Cadeirydd ac aelodau'r pwyllgor am eu gwaith ar y maes pwysig yma. I fi, man cychwyn yw atgoffa'n hunain, efallai, o rai o'r addewidion a wnaethpwyd gan Lywodraeth y Deyrnas Unedig, wrth i ni adael yr Undeb Ewropeaidd, a jest pwyso a mesur i ba raddau y mae'r addewidion yna wedi cael eu gwireddu neu eu cadw chwe blynedd lawr y lein. Nawr, mi ddywedwyd wrthym ni, fel rŷn ni wedi clywed, na fyddem ni geiniog allan o boced yng Nghymru. Mi ddywedwyd hefyd, wrth gwrs, y bydden ni'n cael budd o gael gwared ar y baich rheoleiddiol a'r holl dâp coch, ac y byddai hynny'n caniatáu buddsoddi wedi'i dargedu'n fwy effeithiol a buddsoddi mwy effeithlon hefyd. Mi ddywedwyd y buasai fe'n fodd i gymryd rheolaeth yn ôl, os cofiwch chi, ac ymbweru datganoli gwneud penderfyniadau. Dwi ddim yn gweld hynny eto, mae'n rhaid i fi ddweud, er ein bod ni chwe blynedd lawr y lein, fel sydd wedi cael ei nodi.
Mae'r ariannu a'r cyllido sydd wedi ei glustnodi i Gymru o dan gynllun y shared prosperity fund i fyny at 2025 yn disgyn yn fyr o'r lefelau y bydden ni wedi eu derbyn yn ystod yr un cyfnod petaem ni'n dal i fod yn rhan o'r Undeb Ewropeaidd. Mae goblygiadau datganiad yr hydref gan Lywodraeth San Steffan, wrth gwrs, yn dweud y bydd yna £400 miliwn yn llai, er dwi yn nodi'r hyn a ddywedodd y Cadeirydd ynglŷn â llythyr sydd wedi dod i gyflwyno gwrthddadl i hynny. Ond, petasech chi ond yn edrych ar yr economi a pherfformiad yr economi yn ehangach, yn enwedig mewn cymhariaeth â gweddill y G7, mae'r awgrym ein bod ni, rywsut, yn well bant o fod lle rŷn ni nawr, i fi, yn addewid gwag. Ac, wrth gwrs, rŷn ni hefyd yn gwybod na chafodd Llywodraeth Cymru fod yn rhan neu gael ei hymgynghori â hi ar unrhyw gyfnod wrth ddatblygu a chynllunio'r ffordd y byddai'r cyllidebau yma yn cael eu defnyddio, er eu bod nhw, wrth gwrs, yn torri i mewn i feysydd datganoledig, ac mae hynny, wrth gwrs, i fi, yn anfon y neges yna fod Llywodraeth San Steffan yn trin y lle yma gyda dirmyg.
I thank the committee Chair and members for their work in this important area. For me, the starting point is to remind ourselves of some of the pledges made by the UK Government as we left the European Union, and just to evaluate to what extent those pledges have been delivered six years down the line. We were told, as we've just heard, that we wouldn't be a penny worse off here in Wales. We were also told that we would benefit from removing the regulatory burden and the red tape, and that that would allow targeted investment and more efficient investment too. We were told that it would be a means to take back control, if you recall, and to empower devolution to make decisions. Now, I don't see that yet, I have to say, although we are six years down the line, as has been noted.
The funding allocated to Wales under the shared prosperity fund up to 2025 falls short of the levels that we would have received during the same period were we still part of the European Union. The implications of the autumn statement by the Westminster Government, of course, tell us that there will be £400 million less, although I do note what the Chair said on correspondence that countered that argument, but if you only look at the economy and the performance of the economy more broadly, particularly in comparison to the rest of the G7, then the suggestion that we are, somehow, better off being where we are today, to me, is just an empty promise. And we also know that the Welsh Government wasn't consulted with at any stage on the development and planning of how this budget would be used, although, of course, they do cut across devolved areas and, for me, that sends a message that the Westminster Government is treating this place with disdain.
And let's contrast what we have and what we have, is what I'm trying to say, because the shared prosperity fund is an unashamed political construct, hastily cobbled together to fill a vacuum left behind after Brexit, forcing, effectively, the recreation of a wheel that was already in place. The Welsh Government had a framework, co-developed over a number of years with the Organisation for Economic Co-operation and Development, with Welsh local authorities, with higher education, further education, the business sector and the third sector—all subject to public consultation as well. But no, we need to build something else.
We heard from Mike Hedges that bids have been resource intensive for local authorities, very much driven by time pressure rather than a more strategic take when it comes to influencing which projects are being put forward. No necessity of reference to other investment, particularly Welsh Government investment, so you end up with non-complementary projects, a risk of duplication, and certainly a risk of poor value for money as well. And Multiply, of course, is referenced in the work. Education and skills are devolved, but the Welsh Government was given no role in developing those proposals. There should be huge alarm bells ringing there about the Westminster Government meddling in devolved areas, and again, running the risk of serious duplication around some of these.
We're now moving from EU funding cycles of 10 years, with two-year overlap as well, which gave stability and continuity, and allowed for a long-term strategic outlook, to a shared prosperity fund three-year funding cycle. We're at the end or very nearly at the end of the first year now, and local authorities are still waiting for confirmation on the SPF investment plans. It isn't conducive to the best use of resources.
The UK Government as well have created, as they confirm in their response to the report, a dedicated Wales-area team to now run the bureaucratic side of these post-EU funding streams, and that includes work around reporting, monitoring, assurance, evaluation. All very important—granted—but of course, all of these already exist in Wales and all of this is now replication, it's duplication, it's additional complication, and cost to the Welsh taxpayer. So, my conclusion is that it's very much, so far, so bad, and there's a long, long way to go to make sure that those promises that were made six years ago are anywhere near being delivered.
A gadewch i ni gymharu'r hyn sydd gennym â'r hyn sydd gennym, yw'r hyn rwy'n ceisio ei ddweud, oherwydd mae'r gronfa ffyniant gyffredin yn gysyniad gwleidyddol digydwybod, wedi'i daflu at ei gilydd ar frys i lenwi gwagle a adawyd ar ôl yn sgil Brexit, gan orfodi, i bob pwrpas, ail-greu'r olwyn a oedd eisoes yno. Roedd gan Lywodraeth Cymru fframwaith, a gyd-ddatblygwyd dros nifer o flynyddoedd gyda'r Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd, gydag awdurdodau lleol Cymru, gydag addysg uwch, addysg bellach, y sector busnes a'r trydydd sector—ac roedd y rhain oll yn ddarostyngedig i ymgynghori cyhoeddus hefyd. Ond na, mae angen inni adeiladu rhywbeth arall.
Clywsom gan Mike Hedges fod ceisiadau wedi bod yn defnyddio llawer o adnoddau awdurdodau lleol, wedi'u llywio'n fawr gan bwysau amser yn hytrach na dull mwy strategol o ddylanwadu ar ba brosiectau sy'n cael eu cyflwyno. Nid oes rhaid cyfeirio at fuddsoddiad arall, yn enwedig buddsoddiad Llywodraeth Cymru, felly rydych yn cael prosiectau nad ydynt yn ategu ei gilydd yn y pen draw, risg o ddyblygu, ac yn sicr risg o werth gwael am arian hefyd. Ac fe gyfeirir at Lluosi yn y gwaith wrth gwrs. Mae addysg a sgiliau wedi'u datganoli, ond ni chafodd Llywodraeth Cymru unrhyw rôl wrth ddatblygu'r cynigion hynny. Dylai fod larymau mawr yn canu yno ynghylch y ffordd y mae Llywodraeth San Steffan yn ymyrryd mewn meysydd sydd wedi'u datganoli, ac unwaith eto, yn creu risg o ddyblygu difrifol mewn perthynas â rhai o'r rhain.
Rydym bellach yn symud o gylchoedd ariannu'r UE o 10 mlynedd, gyda gorgyffwrdd o ddwy flynedd hefyd, a ddarparodd sefydlogrwydd a pharhad, ac a'i gwnâi'n bosibl cael rhagolwg strategol hirdymor, i gylch ariannu tair blynedd y gronfa ffyniant gyffredin. Rydym ar ddiwedd neu bron ar ddiwedd y flwyddyn gyntaf nawr, ac mae awdurdodau lleol yn dal i aros am gadarnhad ynglŷn â chynlluniau buddsoddi'r gronfa ffyniant gyffredin. Nid dyma'r defnydd gorau o adnoddau.
Fel y maent yn cadarnhau yn eu hymateb i'r adroddiad, mae Llywodraeth y DU hefyd wedi creu tîm penodedig ar gyfer Cymru i redeg ochr fiwrocrataidd y ffrydiau cyllido ôl-UE hyn, ac mae hynny'n cynnwys gwaith ar adrodd, monitro, sicrwydd a gwerthuso. Mae pob un yn bwysig iawn—wrth gwrs—ond mae'r rhain i gyd eisoes yn bodoli yng Nghymru ac mae hyn i gyd yn ddyblygu, mae'n gymhlethdod ychwanegol, ac mae'n gost i drethdalwyr Cymru. Felly, fy nghasgliad i yw bod pethau'n edrych yn wael iawn hyd yma, ac mae gennym ffordd bell iawn i fynd i sicrhau y bydd yr addewidion a wnaed chwe blynedd yn ôl yn dod yn agos at gael eu cyflawni.
As a member, also, of the Finance Committee, I was very keen that the committee undertake this hugely important piece of work for Wales as a matter of priority, both for fairness and honesty and fair funding as principle, and for the fulfilment of political promise and trust and so that Wales is also not treated with disdain. This is because Wales was the largest recipient of EU funding relative to its population of the UK nations. It is vital that we hold the UK Government to its promise and to account, in that Wales is, in their own words, not a penny poorer off now that the United Kingdom has left the European Union. I note the Welsh Government's response to our report, where they state that not a penny of replacement EU funding has reached Wales.
I am heartened that the Welsh Government has remained totally committed to further dialogue with the UK Government, which includes a discussion on the shared prosperity fund, funding levels and allocations, together with the establishment of a genuine co-decision making function for Ministers, in order to improve that impact and value for money of the fund in Wales. The Welsh people deserve nothing less than for both the Welsh and UK Governments to devote themselves and work constructively to ensure that Wales does not lose out financially. Today, it is beholden on Rishi Sunak, the third Tory Prime Minister of the year, to now honour the previous promise to Wales, in that the Welsh people would not be, again, a penny worse off when we left the EU.
Deputy Llywydd, as the Tory cost-of-living crisis deepens, and after the shambolic 'blink and you miss it' premiership of Liz Truss and her mini-budget, the people of Wales deserve and demand that the Tory UK Government do the right thing by them and honour their pledge to Wales.
Fel aelod o'r Pwyllgor Cyllid hefyd, roeddwn yn awyddus iawn i'r pwyllgor ymgymryd â'r gwaith hynod bwysig hwn i Gymru fel mater o flaenoriaeth, er tegwch a gonestrwydd ac er ariannu teg fel egwyddor, ac er mwyn cyflawni addewid gwleidyddol ac ymddiriedaeth ac fel nad yw Cymru'n cael ei thrin gyda dirmyg ychwaith. Mae hyn oherwydd mai Cymru oedd y wlad a oedd yn derbyn y gyfran fwyaf o gyllid yr UE mewn perthynas â'i phoblogaeth o holl wledydd y DU. Mae'n hanfodol ein bod yn dal Llywodraeth y DU at ei haddewid ac yn ei dwyn i gyfrif, ac na fydd Cymru, yn ei geiriau ei hun, geiniog yn dlotach wedi i'r Deyrnas Unedig adael yr Undeb Ewropeaidd. Rwy'n nodi ymateb Llywodraeth Cymru i'n hadroddiad, lle maent yn datgan nad oes ceiniog o'r cyllid yn lle cyllid yr UE wedi cyrraedd Cymru.
Mae'n galonogol i mi fod Llywodraeth Cymru wedi parhau i fod yn gwbl ymrwymedig i drafod ymhellach â Llywodraeth y DU, sy'n cynnwys trafodaeth ar y gronfa ffyniant gyffredin, lefelau cyllido a dyraniadau, ynghyd â sefydlu swyddogaeth gwneud penderfyniadau ar y cyd ddilys ar gyfer Gweinidogion, er mwyn gwella effaith a gwerth am arian y gronfa yng Nghymru. Mae pobl Cymru yn haeddu gweld Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU yn ymroi ac yn gweithio'n adeiladol i sicrhau nad yw Cymru ar ei cholled yn ariannol. Erbyn hyn, cyfrifoldeb Rishi Sunak, trydydd Prif Weinidog Torïaidd y flwyddyn, yw anrhydeddu'r addewid blaenorol i Gymru, sef na fyddai pobl Cymru, unwaith eto, geiniog yn waeth eu byd ar ôl inni adael yr UE.
Ddirprwy Lywydd, wrth i'r argyfwng costau byw Torïaidd ddwysáu, ac ar ôl prif weinidogaeth fyrhoedlog Liz Truss a'i chyllideb fach, mae pobl Cymru yn haeddu ac yn mynnu bod Llywodraeth Dorïaidd y DU yn gwneud y peth iawn ac yn anrhydeddu eu haddewid i Gymru.
Yes, thank you so much to the Finance Committee for bringing forward this report. It's very detailed and it's very clear.
Ie, diolch yn fawr i'r Pwyllgor Cyllid am gyflwyno'r adroddiad hwn. Mae'n fanwl iawn ac mae'n glir iawn.
Diolch yn fawr iawn i Peredur a'r Aelodau eraill hefyd.
Thank you very much to Peredur and the other Members too.
My party's opposition to Brexit is well known. Brexit has had an impact on our standing in the world, on our ability to travel freely, and, importantly, on our economy. It is this economic argument that I suspect we might actually be winning, because in the light of the cost-of-living crisis, as everyone can see, we are likely worse off than had we actually remained members of the European Union. We, the Welsh Liberal Democrats, are calling on the UK Government to rejoin the single market and the customs union, so that we can end the unnecessary bureaucracy that is affecting our ability to trade with our closest neighbours.
Focusing in on the report's findings, it's clear that the structural funds that were available to Wales pre Brexit are not going to be replaced in their entirety by the UK Government, and Wales will definitely be worse off by this metric. This is in spite of the Conservatives' manifesto promise in their 2017 and their 2019 manifestos, that the shared prosperity fund would directly replace EU structural funds. It's even a further concern as well that not a single penny of the shared prosperity fund moneys has been spent in Wales to date, and that Wales will definitely be receiving less than it would have done had we remained members of the European Union.
I just want to focus on one small area, just to finish off, and that's with regard to the report's conclusions on funding for the sciences. The UK Government needs to urgently address the shortfall that Welsh science will experience via the UK shared prosperity fund—the £772 million lost to Wales returned across the next three years. Just think about that number: £772 million that we should be getting for our sciences. But we know that science, particularly in the area of physics, is a boon to our Welsh economy, and we've heard from Mike Hedges around how skills and universities and learning are so important to our country. The Institute of Physics estimates that physics itself is worth around £7.3 billion to the Welsh economy. It's clear that there is some work to be done by Welsh Government in embedding science as part of its forthcoming innovation strategy, but also in attempting to convince the current UK Government of the importance of this sector in terms of investment. Thank you. Diolch yn fawr iawn.
Mae gwrthwynebiad fy mhlaid i Brexit yn hysbys iawn. Mae Brexit wedi cael effaith ar ein safle yn y byd, ar ein gallu i deithio'n rhydd, ac yn bwysig, ar ein heconomi. Rwy'n tybio y gallem fod yn ennill y ddadl economaidd mewn gwirionedd, oherwydd yng ngoleuni'r argyfwng costau byw, fel y gall pawb ei weld, rydym yn debygol o fod yn waeth ein byd nag y byddem wedi bod pe baem wedi parhau i fod yn aelodau o'r Undeb Ewropeaidd. Rydym ni, Ddemocratiaid Rhyddfrydol Cymru, yn galw ar Lywodraeth y DU i ailymuno â'r farchnad sengl a'r undeb tollau, fel y gallwn roi diwedd ar y fiwrocratiaeth ddiangen sy'n effeithio ar ein gallu i fasnachu gyda'n cymdogion agosaf.
Gan ganolbwyntio ar ganfyddiadau'r adroddiad, mae'n amlwg na fydd Llywodraeth y DU yn darparu arian newydd llawn yn lle'r cronfeydd strwythurol a oedd ar gael i Gymru cyn Brexit, a bydd Cymru'n bendant yn waeth eu byd yn ôl y metrig hwn. Mae hyn er gwaethaf addewid y Ceidwadwyr yn eu maniffestos yn 2017 a 2019 y byddai'r gronfa ffyniant gyffredin yn darparu arian yn lle cronfeydd strwythurol yr UE yn uniongyrchol. Mae'n peri pryder pellach hyd yn oed nad oes yr un geiniog o arian y gronfa ffyniant gyffredin wedi cael ei wario yng Nghymru hyd yma, ac y bydd Cymru yn bendant yn cael llai nag y byddai wedi'i gael pe baem wedi aros yn aelodau o'r Undeb Ewropeaidd.
Rwyf eisiau canolbwyntio ar un peth bach i orffen, sef casgliadau'r adroddiad ar gyllid i'r gwyddorau. Mae angen i Lywodraeth y DU fynd i'r afael ar frys â'r diffyg y bydd gwyddoniaeth yng Nghymru yn ei wynebu drwy gronfa ffyniant gyffredin y DU—y £772 miliwn sydd wedi'i golli i Gymru ar draws y tair blynedd nesaf. Meddyliwch am y rhif hwnnw: £772 miliwn y dylem fod yn ei gael ar gyfer ein gwyddorau. Ond rydym yn gwybod bod gwyddoniaeth, yn enwedig y maes ffiseg, yn hwb i'n heconomi Gymreig, ac fe glywsom gan Mike Hedges ynglŷn â sut mae sgiliau a phrifysgolion a dysgu mor bwysig i'n gwlad. Mae'r Sefydliad Ffiseg yn amcangyfrif bod ffiseg ei hun yn werth tua £7.3 biliwn i economi Cymru. Mae'n amlwg fod gan Lywodraeth Cymru waith i'w wneud i ymgorffori gwyddoniaeth yn rhan o'r strategaeth arloesi sydd ganddi ar y gweill, ond hefyd i geisio argyhoeddi Llywodraeth bresennol y DU ynglŷn â phwysigrwydd y sector hwn mewn perthynas â buddsoddi. Diolch yn fawr iawn.
I'd like to start by very much agreeing with the Welsh Liberal Democrats on rejoining the single market and the customs union. I think the damage done by Brexit is going to be a disaster not just for our generation but for future generations, and I hope that all political parties will recognise that. I don't expect the Minister to reply to me on this point, but I hope that she and her enigmatic smile this afternoon—perhaps I shouldn't read too much into it, but I hope it means that she doesn't at least violently disagree with me.
In terms of where we are on EU funding, I'm very grateful to the Finance Committee for this report. I think it's a very important report, and it's one that I very much welcome. I think we need to have a realistic debate on where we are on EU funding. I'm afraid that there has been a lot of—how shall I put it; I'm trying to find a different word in my mind from the word 'nonsense' that's written down in front of me—there is a lot of talk about EU funding that I think has been largely misplaced. I well remember a former First Minister, actually, describing it as a once-in-a-lifetime opportunity for fundamental change. But, it was never that, and you can't undo a century of economic decline with a five-year funding stream. You need a funding stream over a number of years. And of course the old Objective 1 status was designed in order to deliver that. It was never going to be a one-off funding experiment, if you like, it was always going to be a part of a wider opportunity to underpin economic development over a number of years. And European Union funding, of course, was always based on the principle of additionality. It was never assumed that it would replace spending from national Governments. And it was always that partnership that was crucial to it. So, we were always wrong to assume that EU funding was a panacea for all our economic difficulties. And EU funding was a part of that jigsaw that enabled us to do far more than we could do ourselves. The additionality meant that we had streams for investment in people, infrastructure and places. And I've seen that in my own constituency.
The UK Government has broken its word, and it is in danger of breaking the union. The External Affairs and Additional Legislation Committee in the last Senedd reported on this subject, and the Deputy Presiding Officer, of course, chaired the committee at that time, and he will remember, as I remember, the then Secretary of State giving an absolute undertaking that every penny of EU funding would be replaced under the new system. And that's something that clearly, whatever the complications we now see, hasn't been delivered. And I think we can be very clear about that. The United Kingdom Internal Market Act 2020 is a destructive piece of legislation that doesn't simply attack this place, but it undermines the UK constitution and the agreed will of the people of Wales. I have to say to Peter Fox that this is also a democratically elected institution, and this place has a mandate, and it has a mandate and powers given not simply by the whim of a Secretary of State but delivered by the people through a referendum, and they have the right for a Government to respect that. Yes?
Hoffwn ddechrau drwy gytuno'n gryf â Democratiaid Rhyddfrydol Cymru ar y pwynt am ailymuno â'r farchnad sengl a'r undeb tollau. Rwy'n credu y bydd y niwed a wnaed gan Brexit yn drychineb nid yn unig i'n cenhedlaeth ni ond i genedlaethau'r dyfodol, a gobeithio y bydd pob plaid wleidyddol yn cydnabod hynny. Nid wyf yn disgwyl i'r Gweinidog roi ateb i mi ar y pwynt hwn, ond rwy'n gobeithio ei bod hi a'i gwên enigmatig y prynhawn yma—efallai na ddylwn ddarllen gormod i mewn i hynny, ond rwy'n gobeithio ei fod yn golygu o leiaf nad yw hi'n anghytuno'n chwyrn â mi.
O ran ein sefyllfa mewn perthynas â chyllid yr UE, rwy'n ddiolchgar iawn i'r Pwyllgor Cyllid am yr adroddiad hwn. Rwy'n credu ei fod yn adroddiad pwysig iawn, ac rwy'n ei groesawu'n fawr. Rwy'n credu bod angen i ni gael dadl realistig ar ein sefyllfa mewn perthynas â chyllid yr UE. Mae arnaf ofn ein bod wedi gweld llawer o—beth yw'r gair; rwy'n ceisio dod o hyd i air gwahanol i'r gair 'nonsens' sydd wedi'i ysgrifennu o fy mlaen—mae llawer o'r siarad a fu am gyllid yr UE yn gyfeiliornus i raddau helaeth yn fy marn i. Rwy'n cofio un cyn-Brif Weinidog Cymru yn ei ddisgrifio fel cyfle unwaith mewn oes i gael newid sylfaenol. Ond nid oedd hynny erioed yn wir, ac ni allwch ddadwneud canrif o ddirywiad economaidd â ffrwd ariannu bum mlynedd. Rydych angen ffrwd ariannu dros nifer o flynyddoedd. Ac wrth gwrs fe gynlluniwyd hen statws Amcan 1 er mwyn cyflawni hynny. Nid oedd erioed yn mynd i fod yn arbrawf ariannu un-tro, os mynnwch, roedd bob amser yn mynd i fod yn rhan o gyfle ehangach i fod yn sail i ddatblygiad economaidd dros nifer o flynyddoedd. Ac roedd cyllid yr Undeb Ewropeaidd, wrth gwrs, bob amser yn seiliedig ar egwyddor ychwanegedd. Ni ragdybiwyd erioed y byddai'n cymryd lle gwariant gan Lywodraethau cenedlaethol. Ac roedd y bartneriaeth honno bob amser yn hanfodol iddo. Felly, roeddem bob amser yn anghywir i dybio bod cyllid yr UE yn ateb i bob un o'n hanawsterau economaidd. Ac roedd cyllid yr UE yn rhan o'r jig-so a'n galluogai i wneud llawer mwy nag y gallem ei wneud ein hunain. Roedd yr ychwanegedd yn golygu bod gennym ffrydiau ar gyfer buddsoddi mewn pobl, seilwaith a llefydd. Ac rwyf wedi gweld hynny yn fy etholaeth fy hun.
Mae Llywodraeth y DU wedi torri ei haddewid, ac mae mewn perygl o dorri'r undeb. Adroddodd y Pwyllgor Materion Allanol a Deddfwriaeth Ychwanegol yn y Senedd ddiwethaf ar hyn, a'r Dirprwy Lywydd, wrth gwrs, oedd yn cadeirio'r pwyllgor bryd hynny, ac fe fydd yn cofio, fel rwyf fi'n cofio, yr Ysgrifennydd Gwladol ar y pryd yn rhoi ymrwymiad llwyr y byddai arian newydd yn dod yn lle pob ceiniog o gyllid yr UE o dan y system newydd. A beth bynnag yw'r cymhlethdodau rydym yn eu gweld nawr, mae'n amlwg nad yw'r ymrwymiad hwnnw wedi cael ei gyflawni. Ac rwy'n credu y gallwn fod yn glir iawn ynglŷn â hynny. Mae Deddf Marchnad Fewnol y Deyrnas Unedig 2020 yn ddeddfwriaeth ddinistriol sy'n ymosod ar y lle hwn ac yn tanseilio cyfansoddiad y DU ac ewyllys gytûn pobl Cymru. Mae'n rhaid i mi ddweud wrth Peter Fox fod hwn hefyd yn sefydliad a etholwyd yn ddemocrataidd, ac mae gan y lle hwn fandad, ac mae ganddo fandad a phwerau a roddwyd iddo nid yn unig drwy fympwy Ysgrifennydd Gwladol ond gan y bobl drwy refferendwm, ac mae ganddynt hawl i ddisgwyl i Lywodraeth barchu hynny. Ie?
Will you take an intervention? I accept the outcomes of referendums; it's a great shame that you did not accept the outcome of the referendum to leave the European Union. In your own constituency, 62 per cent of people voted to leave. How have you represented them over the past few years?
A wnewch chi dderbyn ymyriad? Rwy'n derbyn canlyniadau refferenda; mae'n drueni mawr na wnaethoch chi dderbyn canlyniad y refferendwm i adael yr Undeb Ewropeaidd. Yn eich etholaeth eich hun, pleidleisiodd 62 y cant o bobl dros adael. Sut ydych chi wedi eu cynrychioli hwy dros y blynyddoedd diwethaf?
I've always stood up—and you, of course, as a Conservative, will be familiar with the work of Edmund Burke, the father of modern Conservatism. And what he said very clearly in his speech to the electors of Bristol is that an elected Member owes his allegiance to the people represented by him, not just by his labour but also by articulating what he believes. And that is what I've done, and I will continue to do it. And I will argue for a democratic mandate to overturn the referendum in 2016. I wouldn't do it through the back door or by legislating to do it without consulting the people.
So, what we've seen over the last few years is a lack of transparency, no understanding of the purpose or objectives of the new programmes, no co-ordination, the exclusion of the Welsh Government, which is an affront to Welsh democracy, and we've seen a system in its place that is chaotic and a shambles—and that is quoting a Conservative MP. So, let us be absolutely clear for what we need. Where does it leave us? We have a broken system and it's one that needs to be repaired. And the EU model is actually instructive in doing so. I believe that we do require—and a Welsh Government I think has argued for this before—a council of Ministers reaching agreement by consensus rather than receiving diktats being imposed by press release. We need the transparency to be able to argue and articulate our views, and, for the Conservative point of view, we need to understand what are the purposes and objectives of funding streams before they're introduced and not simply reported upon after they've been introduced. And we need to go back to the co-ordination that Huw Irranca-Davies led as Chair of the EU funding committee at the time, to ensure that you bring people together, you don't exclude people and you ensure that Wales is served by all the people it represents. At the moment, what we have is a broken system and we're in danger of having a broken union.
Rwyf bob amser wedi sefyll—ac fe fyddwch chi, wrth gwrs, fel Ceidwadwr, yn gyfarwydd â gwaith Edmund Burke, tad Ceidwadaeth fodern. A'r hyn a ddywedodd yn glir iawn yn ei araith i etholwyr Bryste oedd y dylai Aelod etholedig fod yn ffyddlon i'r bobl a gynrychiolir ganddo, nid yn unig drwy ei waith ond hefyd drwy gyfleu'r hyn y mae'n ei gredu. A dyna rwyf fi wedi'i wneud, a byddaf yn parhau i wneud hynny. A byddaf yn dadlau dros fandad democrataidd i wrthdroi'r refferendwm yn 2016. Ni fyddwn yn ei wneud drwy'r drws cefn na chwaith drwy ddeddfu i'w wneud heb ymgynghori â'r bobl.
Felly, dros y blynyddoedd diwethaf gwelsom ddiffyg tryloywder, diffyg dealltwriaeth o bwrpas nac amcanion y rhaglenni newydd, diffyg cydlynu, cau Llywodraeth Cymru allan, sy'n sarhad ar ddemocratiaeth Cymru, ac rydym wedi gweld system yn ei lle sy'n anhrefnus ac yn draed moch—a hynny yng ngeiriau AS Ceidwadol. Felly, gadewch inni fod yn gwbl glir ynglŷn â'r hyn rydym ei angen. Ble mae'n ein gadael? Mae gennym system sydd wedi torri ac mae'n un sydd angen ei hatgyweirio. Ac mae model yr UE yn dangos sut i wneud hynny mewn gwirionedd. Rwy'n credu bod angen—ac rwy'n credu bod Llywodraeth Cymru wedi dadlau dros hyn o'r blaen—cyngor o Weinidogion i ddod i gytundeb drwy gonsensws yn hytrach na derbyn dictadau a osodir drwy ddatganiadau i'r wasg. Rydym angen tryloywder i allu dadlau a mynegi ein barn, ac o safbwynt y Ceidwadwyr, mae angen inni ddeall beth yw dibenion ac amcanion ffrydiau ariannu cyn eu cyflwyno yn hytrach na dim ond adrodd arnynt ar ôl iddynt gael eu cyflwyno. Ac mae angen inni fynd yn ôl at y cydlyniant roedd Huw Irranca-Davies yn ei arwain fel Cadeirydd pwyllgor cyllido'r UE ar y pryd, er mwyn sicrhau eich bod yn dod â phobl at ei gilydd, sicrhau nad ydych yn eithrio pobl a sicrhau bod Cymru'n cael ei gwasanaethu gan yr holl bobl y mae'n eu cynrychioli. Ar hyn o bryd, yr hyn sydd gennym yw system doredig ac rydym mewn perygl o gael undeb toredig.
Alun, thank you for taking my name in vain, but in a praiseworthy way there for a moment. But I would say that report is still there and it's still valid, I have to say, and it was put together—. I'll turn to this report in a moment, but that report on the future funding, regional funding, within Wales, I have to say set the benchmark for what we should be doing throughout the UK, and it was OECD reformed, as Llyr actually said. It was supported not only by industry, trade unions, third sector, civil society, post-16 education and so on, and it's there on the shelf, and, to be honest, it did actually have as one of its key elements how we could work cross border with the UK Government, and on a trans-European basis as well. So, I would say to the UK Government still, as well as to Members who may not have seen it: have a look at that report, dust it off. There is no better model for regional funding, not just here in Wales, but across the EU, currently, and the UK Government could take that and turn it into a partnership with the Welsh Government and the way forward.
But let me turn to this report. I think it's brilliant. I've really enjoyed reading it, which might surprise the committee chairman and its members, but the reason I've enjoyed it is because it's very well informed and it also reflects what I and others must have been hearing from businesses and others within their own constituencies. But also, that group that I mentioned that put that piece of work together, many of them are now part of the strategic forum for regional investment in Wales, which is trying to work through some of the difficulties highlighted in this report.
Let me just pick up some of the areas that they've picked up on which are reflected in this report. In the preparation of these bids by a local authority, the immense time burden that it put on—so, it didn't suddenly simplify and reduce burdens, it put the burden firmly and squarely on local authorities to produce bids in a competitive process. Not only that, it put time pressures on them, and those time pressures meant that sometimes they didn't pick the best, they didn't look around and liaise with others—they did their best to do it, but they had to actually say, 'What have we got on the shelf that’s ready? We've got a better project down the line, if we only had a little bit of time to work this up, and we could do it with the neighbouring two or three authorities, but it's not ready, so we're going to have to pick that one, and pick that one and throw it forward.'
And then you've got the fact that it's not that it's just this place that has been bypassed, or that Welsh Government has been bypassed, and—[Inaudible.]—but the idea that, in parts of these funding streams in the early days, you've actually got MPs who were being asked to put forward schemes that had their names on it—not MSs, not local authorities, but MPs. Now, this is quite interesting, because this is good, old-fashioned American-style pork-barrel politics: ‘Here’s my pet project. Minister, I’ll support you. Give me this project here. It may not be the best one for my constituents, but it's the one I want on it.’ Now this is wrong. All I say to colleagues here to my left on the Conservative benches is: you should not do this. One of the lessons from previous ranges of European funding was the criticisms of complexity and the time it took and so on. But the one thing you could say: they were accountable and they were driven on good analysis of need, and it was also informed by bottom-up approaches by communities who said, 'This is what we want.' Now there could be a different model. [Interruption.] I will indeed give way.
Alun, diolch am gymryd fy enw'n ofer, ond mewn ffordd glodfawr yn y fan honno am ennyd. Ond hoffwn ddweud bod yr adroddiad yn dal yno ac mae'n dal i fod yn ddilys, rhaid i mi ddweud, ac fe gafodd ei roi at ei gilydd—. Fe drof at yr adroddiad hwn yn y man, ond rhaid imi ddweud bod yr adroddiad hwnnw ar ariannu yn y dyfodol, ariannu rhanbarthol, yng Nghymru, wedi gosod y meincnod ar gyfer yr hyn y dylem ei wneud ledled y DU, ac fe'i diwygiwyd gan y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd, fel y dywedodd Llyr. Cafodd ei gefnogi nid yn unig gan y diwydiant, undebau llafur, y trydydd sector, cymdeithas sifil, addysg ôl-16 ac yn y blaen, ac mae yno ar y silff, ac i fod yn onest, un o'i elfennau allweddol oedd sut y gallem weithio'n drawsffiniol â Llywodraeth y DU, ac ar sail draws-Ewropeaidd hefyd. Felly, hoffwn ddweud wrth Lywodraeth y DU o hyd, yn ogystal ag wrth Aelodau sydd heb ei weld efallai: edrychwch ar yr adroddiad hwnnw. Ni cheir model gwell ar gyfer ariannu rhanbarthol, nid yn unig yma yng Nghymru, ond ar draws yr UE, ar hyn o bryd, a gallai Llywodraeth y DU ei droi'n bartneriaeth gyda Llywodraeth Cymru a'r ffordd ymlaen.
Ond gadewch imi droi at yr adroddiad hwn. Rwy'n credu ei fod yn wych. Rwyf wedi mwynhau ei ddarllen yn fawr, sy'n syndod i gadeirydd y pwyllgor a'i aelodau efallai, ond y rheswm rwyf wedi'i fwynhau yw oherwydd ei fod yn hyddysg iawn ac mae hefyd yn adlewyrchu'r hyn y mae'n rhaid fy mod i ac eraill wedi bod yn ei glywed gan fusnesau ac eraill yn eu hetholaethau eu hunain. Ond hefyd, y grŵp y soniais amdano a wnaeth y gwaith, mae llawer ohonynt bellach yn rhan o'r fforwm strategol ar gyfer buddsoddi rhanbarthol yng Nghymru, sy'n ceisio gweithio drwy rai o'r anawsterau a amlygwyd yn yr adroddiad hwn.
Gadewch imi fynd ar drywydd rhai o'r meysydd a nodwyd ganddynt sy'n cael eu hadlewyrchu yn yr adroddiad hwn. Wrth baratoi'r ceisiadau hyn gan awdurdod lleol, y baich amser aruthrol a roddodd—felly, ni symleiddiodd yn sydyn a lleihau beichiau, rhoddodd y baich yn gadarn ac yn llwyr ar ysgwyddau awdurdodau lleol i gynhyrchu ceisiadau mewn proses gystadleuol. Nid yn unig hynny, rhoddodd bwysau amser arnynt, a golygodd y pwysau amser na wnaethant ddewis y gorau weithiau, ni wnaethant edrych o gwmpas a chysylltu ag eraill—fe wnaethant eu gorau i'w wneud, ond roedd rhaid iddynt ddweud, 'Beth sydd gennym ar y silff sy'n barod? Mae gennym brosiect gwell ar y ffordd, pe bai ond gennym amser i weithio ar hwn, a gallem ei wneud gyda'r ddau neu dri awdurdod cyfagos, ond nid yw'n barod, felly bydd rhaid inni ddewis yr un acw, a dewis yr un acw a'i wthio ymlaen.'
Ac yna mae gennych chi'r ffaith nad dim ond y lle hwn sydd wedi cael ei anwybyddu, neu fod Llywodraeth Cymru wedi cael ei hanwybyddu, ac—[Anghlywadwy.]—ond y syniad, mewn rhannau o'r ffrydiau ariannu hyn yn y dyddiau cynnar, fod gennych chi Aelodau Seneddol mewn gwirionedd y gofynnwyd iddynt gyflwyno cynlluniau a oedd â'u henwau arnynt—nid Aelodau o'r Senedd, nid awdurdodau lleol, ond Aelodau Seneddol. Nawr, mae hyn yn eithaf diddorol, oherwydd gwleidyddiaeth y gasgen borc Americanaidd, hen ffasiwn yw hyn: 'Dyma brosiect sy'n agos at fy nghalon. Weinidog, fe wnaf eich cefnogi. Rhowch y prosiect hwn i mi. Efallai nad dyma'r un gorau i fy etholwyr, ond dyma'r un rwyf fi ei eisiau.' Nawr mae hyn yn anghywir. Y cyfan rwy'n ei ddweud wrth gyd-Aelodau yma ar fy llaw chwith ar y meinciau Ceidwadol yw: ni ddylech wneud hyn. Un o'r gwersi o ystodau blaenorol o arian Ewropeaidd oedd y feirniadaeth o gymhlethdod a'r amser a gymerai ac yn y blaen. Ond gallech ddweud un peth: roeddent yn atebol a chaent eu gyrru gan ddadansoddiad da o angen, a'u llywio gan ddulliau o'r gwaelod i fyny gan gymunedau a ddywedai, 'Dyma beth rydym ei eisiau.' Nawr gallai fod yna fodel gwahanol. [Torri ar draws.] Fe wnaf ildio, yn sicr.
I'm grateful to you for that. You'll be aware that the Penprysg railway bridge is something that benefits from the UK Government's levelling-up fund, and your MP colleague Chris Elmore has put his name to that. Are you saying that's the wrong decision?
Rwy'n ddiolchgar i chi am hynny. Fe fyddwch yn ymwybodol fod pont reilffordd Penprysg yn rhywbeth sy'n elwa o gronfa ffyniant bro Llywodraeth y DU, ac mae eich cyd-bleidiwr, Chris Elmore AS, wedi cefnogi honno. A ydych chi'n dweud bod hwnnw'n benderfyniad anghywir?
No, not at all. In fact, I would support that, but my point is this: should it be that one MP, one elected representative, ignorant of the policy framework in Wales, ignorant of the wider needs of the rail network within that area as well, such as the Maesteg and Tondu crossing, which has been waiting for 20 years for the investment from UK Network Rail—that doesn't get a mention—one MP gets to say it, whether it's Chris Elmore or Jamie Wallis or anybody else? It should not be pork-barrel-style politics, and that's my point. There is a better way to do it. I'm running out of time here. Let me just go on to some of the other things—
Na, dim o gwbl. Mewn gwirionedd, byddwn i'n cefnogi honno, ond fy mhwynt i yw hyn: a ddylai un AS, un cynrychiolydd etholedig, sy'n anwybodus ynghylch y fframwaith polisi yng Nghymru, yn anwybodus ynghylch anghenion ehangach y rhwydwaith rheilffyrdd yn yr ardal honno hefyd, fel croesfan Maesteg a Ton-du, sydd wedi bod yn aros ers 20 mlynedd am fuddsoddiad gan UK Network Rail—nid yw hynny'n cael sylw—a ddylai fod un AS yn cael ei ddweud, boed yn Chris Elmore neu Jamie Wallis neu unrhyw un arall? Ni ddylai fod yn wleidyddiaeth casgen borc, a dyna fy mhwynt. Mae ffordd well o'i wneud. Rwy'n brin o amser. Gadewch i mi fynd ymlaen at rai o'r pethau eraill—
I have given you some extra time. You have another intervention, if you wish to take it.
Rwyf wedi rhoi ychydig o amser ychwanegol i chi. Mae gennych ymyriad arall, os ydych yn dymuno ei dderbyn.
Will you take another intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad arall?
Oh—. Yes, I will. I will.
O—. Iawn, fe wnaf. Gwnaf.
Would you take another intervention, from me? I understand that a levelling-up funding bid for railway infrastructure was declined by the UK Government and the authority has to put it back in again. But do you agree with me that local authority officers have said it's like going back 10 years now to move forward with this, so it's not really achieving very much, is it?
A wnewch chi dderbyn ymyriad arall, gennyf fi? Rwy'n deall bod cais ariannol ffyniant bro ar gyfer seilwaith rheilffyrdd wedi cael ei wrthod gan Lywodraeth y DU ac mae'n rhaid i'r awdurdod ei roi yn ôl i mewn eto. Ond a ydych chi'n cytuno gyda mi fod swyddogion yr awdurdod lleol wedi dweud ei fod fel mynd yn ôl 10 mlynedd nawr er mwyn symud ymlaen gyda hyn, felly nid yw'n cyflawni llawer iawn mewn gwirionedd, nad ydy?
I entirely agree. We need to move away from this, and it needs to be based on good analysis, needs analysis, and where the money should be properly going. And to pick up on Alun's quite right point, this is not just to do with the current quantum of funding that may be lost, it's to do with long-term sustainable funding that goes to those areas and communities that most need it. We do not have that model. So, let me quickly, with those couple of interventions, just—
Rwy'n cytuno'n llwyr. Mae angen inni symud oddi wrth hyn, ac mae angen iddo fod yn seiliedig ar ddadansoddi da, mae angen dadansoddi, a lle dylai'r arian fynd yn briodol. Ac i ddilyn pwynt eithaf cywir Alun, nid dim ond ymwneud â'r swm presennol o gyllid a allai gael ei golli y mae, mae'n ymwneud â chyllid cynaliadwy hirdymor sy'n mynd i'r ardaloedd a'r cymunedau sydd ei angen fwyaf. Nid oes gennym y model hwnnw. Felly, gadewch i mi'n gyflym, gyda'r un neu ddau o ymyriadau hynny—
I will give you time.
Fe roddaf amser i chi.
Thank you very much—
Diolch yn fawr—
But not too much.
Ond dim gormod.
—Dirprwy Lywydd. No clarity at the moment from UK Government on future, medium, long-term post-EU funding. No agreement or clarity on the amount lost to Wales or otherwise. Ongoing uncertainty over Erasmus+, Horizon Europe, other European co-operation agreements. Poor or absent—absent—engagement between UK and Welsh Governments. Now, I would simply say to my Conservative colleagues that this has been put upon Wales, not done in partnership, so it's for the UK Government to reach out and say, 'Let's do this together.' That lack of engagement does not fall at the Welsh Government's feet; it falls at the UK Government's.
And finally, that lack of formal role for not just Welsh Government but for this Senedd, for individual Senedd Members sitting all around this Chamber who represent their constituencies—that complete absence. We cannot go forward like this, so I think the recommendations and the conclusions are sound, and I really hope that UK Government and the committees in the UK—both Parliaments—see this and listen to it, as do Ministers. I also hope that this might be part of the discussion when the Welsh Affairs Select Committee visit here this week. Cracking report—well done.
—Ddirprwy Lywydd. Dim eglurder ar hyn o bryd gan Lywodraeth y DU ar gyllid ôl-UE yn y tymor canolig ac yn hirdymor yn y dyfodol. Dim cytundeb nac eglurder ynghylch y swm a gollwyd i Gymru na fel arall. Ansicrwydd parhaus ynghylch Erasmus+, Horizon Ewrop, cytundebau cydweithio Ewropeaidd eraill. Ymgysylltiad gwael neu ddiffyg ymgysylltiad llwyr rhwng Llywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru. Nawr, byddwn yn dweud wrth fy nghyd-Aelodau Ceidwadol fod hyn wedi cael ei orfodi ar Gymru, heb ei wneud mewn partneriaeth, felly mater i Lywodraeth y DU yw estyn allan a dweud, 'Gadewch inni wneud hyn gyda'n gilydd.' Nid bai Llywodraeth Cymru yw'r diffyg ymgysylltiad hwn, ond bai Llywodraeth y DU.
Ac i gloi, diffyg rôl ffurfiol nid yn unig i Lywodraeth Cymru ond i'r Senedd hon, i Aelodau unigol y Senedd sy'n eistedd o amgylch y Siambr hon sy'n cynrychioli eu hetholaethau—dim rôl o gwbl. Ni allwn barhau fel hyn, felly rwy'n credu bod yr argymhellion a'r casgliadau'n gadarn, ac rwy'n gobeithio'n fawr y bydd Llywodraeth y DU a'r pwyllgorau yn y DU—y ddwy Senedd—yn gweld hyn ac yn gwrando arno, a'r Gweinidogion hefyd. Rwy'n gobeithio y gallai hyn fod yn rhan o'r drafodaeth pan fydd y Pwyllgor Dethol ar Faterion Cymreig yn ymweld â'r lle hwn yr wythnos hon. Adroddiad gwych—da iawn.
Galwaf ar y Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol, Rebecca Evans.
I call on the Minister for Finance and Local Government, Rebecca Evans.
Diolch. I welcome the motion today and would like to thank the Finance Committee for its work and for the report on post-EU funding arrangements, but also to all of those Welsh partners who have engaged so strongly with the inquiry as well and provided such clear evidence. It really is a timely and important contribution to the debate on what is a critical issue, as the UK Government's approach to post-EU funding is not only a deliberate and unacceptable encroachment onto a devolved policy area, but it's also costing Wales jobs and growth.
In its autumn statement, the UK Government appeared to be cutting the UK shared prosperity fund by £400 million in 2024-25 and showing no expenditure in this financial year. It did that despite Welsh investment plans for the fund having been submitted during the summer for projects that should have already started commencing. But I have seen that letter today that has been sent to the Chair of the Finance Committee and we'll look into this further, but it does seem, from what the letter suggests, that the funding has now been subsumed into the DLUC departmental budget in the UK Government, but to what extent it's fully additional we'll still have to explore and get to the bottom of, I think. But I think that just really speaks to the lack of transparency that there is on the part of the UK Government in terms of spending, and how difficult it is, sometimes, to get clarity and how important it is that the UK Government just improves the communication with devolved Governments, especially in areas where they're seeking to exert influence that cuts across devolved competencies.
I think that these actions just demonstrate a real and clear failure of the UK Government to deliver its manifesto pledge to replace EU funding in full. That's just not even up for debate, it's an absolute fact, because, had we remained in the European Union, we would be receiving an additional £375 million every January. But the UK Government has netted off the tail funding that we have in terms of years coming post Brexit. So, it's just unarguable that there is less new money coming to Wales as a result.
I was pleased to set out our workings out. I issued a written statement to the Senedd some time ago now in response to questions from colleagues in the Chamber to set out how we had come to that conclusion. But I think that no Member here today can deny the fact that the UK Government's failures to do what is best for the Welsh economy are just stacking up one by one.
Diolch. Rwy'n croesawu'r cynnig heddiw a hoffwn ddiolch i'r Pwyllgor Cyllid am ei waith ac am yr adroddiad ar drefniadau cyllido ôl-UE, ond hefyd i'r holl bartneriaid Cymreig sydd wedi dangos cymaint o ddiddordeb yn yr ymchwiliad yn ogystal â darparu tystiolaeth mor glir. Mae'n sicr yn gyfraniad amserol a phwysig i'r drafodaeth ar fater hollbwysig, gan fod dull Llywodraeth y DU o ymdrin â chyllid ôl-UE nid yn unig yn tresmasu'n fwriadol ac yn annerbyniol ar faes polisi datganoledig, ond mae hefyd yn costio mewn swyddi a thwf i Gymru.
Yn ei datganiad yn yr hydref, roedd yn ymddangos bod Llywodraeth y DU yn torri £400 miliwn o gronfa ffyniant gyffredin y DU yn 2024-25 ac nad yw'n dangos unrhyw wariant yn y flwyddyn ariannol hon. Fe wnaeth hynny er bod cynlluniau buddsoddi Cymru ar gyfer y gronfa wedi'u cyflwyno yn ystod yr haf ar gyfer prosiectau a ddylai fod wedi dechrau gweithredu'n barod. Ond rwyf wedi gweld y llythyr hwnnw heddiw sydd wedi'i anfon at Gadeirydd y Pwyllgor Cyllid ac fe fyddwn yn edrych ymhellach ar hyn, ond mae'n ymddangos, o'r hyn y mae'r llythyr yn ei awgrymu, fod y cyllid bellach wedi'i gynnwys yng nghyllideb adrannol yr Adran Ffyniant Bro, Tai a Chymunedau yn Llywodraeth y DU, ond rwy'n credu y bydd rhaid inni archwilio a chanfod i ba raddau y mae'n gwbl ychwanegol. Ond rwy'n credu bod hynny'n dangos diffyg tryloywder ar ran Llywodraeth y DU mewn perthynas â gwariant, a pha mor anodd yw hi, weithiau, i gael eglurder a pha mor bwysig yw hi fod Llywodraeth y DU yn gwella'r cyfathrebu gyda Llywodraethau datganoledig, yn enwedig mewn meysydd lle maent yn ceisio dylanwadu ar draws cymwyseddau datganoledig.
Rwy'n credu bod y camau hyn yn dangos methiant gwirioneddol a chlir Llywodraeth y DU i gyflawni ei haddewid maniffesto i roi cyllid newydd yn lle cyllid yr UE yn llawn. Nid yw hynny hyd yn oed yn destun dadl, mae'n ffaith absoliwt, oherwydd, pe baem wedi aros yn yr Undeb Ewropeaidd, byddem yn cael £375 miliwn ychwanegol bob mis Ionawr. Ond mae Llywodraeth y DU wedi debydu'r arian dilynol sydd gennym ar gyfer y blynyddoedd i ddod ar ôl Brexit. Felly, ni ellir dadlau nad oes llai o arian newydd yn dod i Gymru o ganlyniad.
Roeddwn yn falch o ddangos ein cyfrifiadau. Cyhoeddais ddatganiad ysgrifenedig i'r Senedd beth amser yn ôl nawr mewn ymateb i gwestiynau gan gyd-Aelodau yn y Siambr i nodi sut y daethom i'r casgliad hwnnw. Ond rwy'n credu na all yr un Aelod yma heddiw wadu'r ffaith bod methiannau Llywodraeth y DU i wneud yr hyn sydd orau i economi Cymru yn pentyrru fesul un.
Existing and new EU funding programmes overlap by two years, and the Welsh Government was ready to start a post-EU investment programme almost two years ago, in January 2021, and, by that point, we'd already done a huge amount of intensive work with the OECD and with our Welsh partners to create the strongest possible model for Wales. And it's still completely unacceptable that the UK Government has dismissed that really, really detailed work, and the public consultation, indeed, which supported that, in favour of their own approach, which was, frankly, just cobbled together at the last minute earlier this year. And the consequences of the UK Government's post-EU funding approach are really stark. So, the SPF distribution formula redirects economic development funds away from those areas in Wales where poverty is most concentrated, and we've seen such actions celebrated by our current Prime Minister in terms of moving funding from the areas where it's needed most to those areas that are more affluent.
Local authorities are being put under enormous strain due to unfeasible timescales now for developing plans and projects and putting in place the administrative and the governance arrangements that have to sit alongside their proposals. And also, really importantly, universities, colleges, the third sector and businesses have been completely shut out of directly accessing funding, and it leaves many of those sectors now reporting redundancies and the closure of vital services—absolutely really harmful, real-world effects on Wales as a result of the existing situation.
The Welsh Government's being denied access to the SPF to support previously EU-funded pan-Wales programmes that are absolutely critical for productivity and growth—for example, Business Wales, apprenticeships, the development bank and our innovation schemes. And because of the low funding levels, the short timescales, the inflexibility, local authorities are being forced, as we've heard, to select those smaller suboptimal projects, which will risk not having real impact.
Our rural communities, of course, are £243 million worse off than if we'd remained in the EU, because the UK Government has deducted the EU receipts due to Wales for work that was part of the 2014 to 2020 rural development programme. And, of course, political delays in formalising the UK's association to Horizon Europe mean that universities and businesses in Wales are losing out on access to vital research and innovation funding.
Bypassing the Welsh Government and this Senedd risks duplication and blurred accountability, and this is already demonstrated by the way in which the UK Government is handling the delivery of the Multiply scheme and its failure to response meaningfully, I think, to the Finance Committee's specific recommendations on this. These actions also need to be seen in the context of our Welsh budget settlement, which, of course, as we've heard earlier today, is worth £1 billion less next year, and the approach also undermines devolution and has little regard, actually, for the wishes of Welsh partners.
So, turning to the committee report's recommendations, we accept all of those that are directed towards the Welsh Government, and we'll continue to work with partners to mitigate as much of this disruption and the consequences as we can. This includes brokering collaboration between sectors and supporting local government with their plans. We also continue to hold our regular meetings of the strategic forum for regional investment in Wales, chaired by Huw Irranca-Davies, to share information and lessons learned amongst Welsh partners.
In regard to the report's recommendations for the UK Government, we are grateful for the committee raising these important points. The UK Government's response to the report, I think, is regrettably dismissive, and it fails to meaningfully address many of the recommendations and, once again, of course, it refuses to accept the enormous loss of funding that's now being felt by communities across Wales.
A responsible UK Government would put the needs of the Welsh economy first and listen to us, our partners and a range of independent experts and cross-party groups, who have urged UK Ministers to take a different approach—an approach that involves co-decision making and would deliver much better value for money and economic impact. A substantive discussion on post-EU funding is planned at the next Finance: Interministerial Standing Committee, which, I think, is due to take place early next month and which I will be attending.
We were able, as we've heard, to work more constructively together, and more successfully, on the issue of free ports. It is vital that the UK Government replicates that more productive approach in the delivery of post-EU funds and other UK funds using the internal market Act. That will mean, then, that we can better address together Wales's long-term structural challenges and maximise the opportunities in support of our mission to create a stronger, fairer and greener Wales.
Mae rhaglenni ariannu presennol a newydd yr UE yn gorgyffwrdd dros ddwy flynedd, ac roedd Llywodraeth Cymru'n barod i ddechrau rhaglen fuddsoddi ôl-UE bron i ddwy flynedd yn ôl, ym mis Ionawr 2021, ac erbyn hynny, roeddem eisoes wedi gwneud gwaith dwys iawn gyda'r Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd a chyda'n partneriaid Cymreig ar greu'r model cryfaf posibl ar gyfer Cymru. Ac mae'n dal i fod yn gwbl annerbyniol fod Llywodraeth y DU wedi diystyru'r gwaith manwl iawn hwnnw, a'r ymgynghoriad cyhoeddus a'i cefnogai yn wir, o blaid eu dull eu hunain, a gafodd ei daflu at ei gilydd ar y funud olaf, a bod yn onest, yn gynharach eleni. Ac mae canlyniadau dull ariannu ôl-UE Llywodraeth y DU yn amlwg iawn. Felly, mae fformiwla dosbarthu y gronfa ffyniant gyffredin yn ailgyfeirio cronfeydd datblygu economaidd oddi wrth yr ardaloedd yng Nghymru lle mae'r tlodi mwyaf dwys, ac rydym wedi gweld camau o'r fath yn cael eu dathlu gan ein Prif Weinidog presennol o ran symud cyllid o'r ardaloedd lle mae ei angen fwyaf i'r ardaloedd mwy cyfoethog.
Mae awdurdodau lleol yn cael eu rhoi dan bwysau enfawr oherwydd amserlenni na ellir eu cyflawni nawr ar gyfer datblygu cynlluniau a phrosiectau a rhoi'r trefniadau gweinyddol a'r trefniadau llywodraethu ar waith sy'n gorfod sefyll ochr yn ochr â'u cynigion. A hefyd, yn bwysig iawn, mae prifysgolion, colegau, y trydydd sector a busnesau wedi cael eu cau allan yn llwyr o allu cael mynediad uniongyrchol at y cyllid, ac mae'n gadael llawer o'r sectorau hynny bellach yn adrodd am ddiswyddiadau ac yn cau gwasanaethau hanfodol—effeithiau hollol niweidiol yn y byd go iawn yng Nghymru o ganlyniad i'r sefyllfa bresennol.
Nid yw Llywodraeth Cymru yn cael defnyddio'r gronfa ffyniant gyffredin i gefnogi rhaglenni a ariannwyd drwy Gymru gan yr UE yn flaenorol sy'n hanfodol ar gyfer cynhyrchiant a thwf—er enghraifft, Busnes Cymru, prentisiaethau, y banc datblygu a'n cynlluniau arloesi. Ac oherwydd y lefelau ariannu isel, yr amserlenni byr, yr anhyblygrwydd, mae awdurdodau lleol yn cael eu gorfodi, fel y clywsom, i ddewis prosiectau llai na delfrydol, gyda'r perygl na fyddant yn cael effaith go iawn.
Mae ein cymunedau gwledig, wrth gwrs, £243 miliwn yn waeth eu byd na phe baem wedi aros yn yr UE, oherwydd bod Llywodraeth y DU wedi didynnu derbyniadau o'r UE a oedd yn ddyledus i Gymru am waith a oedd yn rhan o raglen datblygu gwledig 2014 i 2020. Ac wrth gwrs, mae oedi gwleidyddol wrth ffurfioli cysylltiad y DU â Horizon Ewrop yn golygu bod prifysgolion a busnesau yng Nghymru yn colli mynediad at gyllid ymchwil ac arloesedd hanfodol.
Mae anwybyddu Llywodraeth Cymru a'r Senedd hon yn creu perygl o ddyblygu ac atebolrwydd aneglur, ac mae hyn eisoes yn cael ei ddangos drwy'r ffordd y mae Llywodraeth y DU'n cyflawni'r cynllun Lluosi a'i fethiant i ymateb yn ystyrlon yn fy marn i i argymhellion penodol y Pwyllgor Cyllid ar hyn. Mae angen i'r camau hyn gael eu gweld yng nghyd-destun setliad ein cyllideb yng Nghymru, sydd, wrth gwrs, fel y clywsom yn gynharach heddiw, yn werth £1 biliwn yn llai y flwyddyn nesaf, ac mae'r dull gweithredu hefyd yn tanseilio datganoli ac nid yw'n rhoi fawr o ystyriaeth, mewn gwirionedd, i ddymuniadau partneriaid Cymreig.
Felly, gan droi at argymhellion adroddiad y pwyllgor, rydym yn derbyn pob un sy'n cael eu cyfeirio tuag at Lywodraeth Cymru, a byddwn yn parhau i weithio gyda phartneriaid i liniaru cymaint o'r tarfu hwn a'r canlyniadau ag y gallwn. Mae hyn yn cynnwys brocera cydweithrediad rhwng sectorau a chynorthwyo llywodraeth leol gyda'u cynlluniau. Rydym hefyd yn parhau i gynnal ein cyfarfodydd rheolaidd o'r fforwm strategol ar gyfer buddsoddi rhanbarthol yng Nghymru, dan gadeiryddiaeth Huw Irranca-Davies, er mwyn rhannu gwybodaeth a gwersi a ddysgwyd ymhlith partneriaid Cymreig.
Ar argymhellion yr adroddiad ar gyfer Llywodraeth y DU, rydym yn ddiolchgar i'r pwyllgor am godi'r pwyntiau pwysig hyn. Yn anffodus, rwy'n credu bod ymateb Llywodraeth y DU i'r adroddiad yn ddiystyriol, ac mae'n methu mynd i'r afael yn ystyrlon â nifer o'r argymhellion ac unwaith eto, wrth gwrs, mae'n gwrthod derbyn cymaint o gyllid a gollwyd, fel sy'n cael ei deimlo gan gymunedau ledled Cymru bellach.
Byddai Llywodraeth gyfrifol yn y DU yn rhoi anghenion economi Cymru yn gyntaf ac yn gwrando arnom ni, ein partneriaid ac amrywiaeth o arbenigwyr annibynnol a grwpiau trawsbleidiol, sydd wedi annog Gweinidogion y DU i weithredu'n wahanol—i weithredu mewn modd sy'n cynnwys gwneud penderfyniadau ar y cyd ac a fyddai'n cynnig llawer mwy o werth am arian ac effaith economaidd. Mae trafodaeth sylweddol ar gyllid ôl-UE wedi'i threfnu yn y Pwyllgor Sefydlog Rhyngweinidogol ar Gyllid nesaf, sydd i fod i ddigwydd yn gynnar fis nesaf, rwy'n credu, ac fe fyddaf yn ei fynychu.
Fel y clywsom, fe allasom weithio'n fwy adeiladol gyda'n gilydd, ac yn fwy llwyddiannus, ar fater porthladdoedd rhydd. Mae'n hanfodol fod Llywodraeth y DU yn efelychu'r dull mwy cynhyrchiol hwnnw wrth gyflwyno cronfeydd ôl-UE a chronfeydd eraill y DU gan ddefnyddio'r Ddeddf marchnad fewnol. Bydd hynny'n golygu, felly, y gallwn fynd i'r afael yn well â heriau strwythurol hirdymor Cymru a manteisio i'r eithaf ar gyfleoedd i gefnogi ein cenhadaeth i greu Cymru gryfach, tecach a gwyrddach.
Galwaf ar Gadeirydd y pwyllgor i ymateb i'r ddadl.
I call on the Chair of the committee to respond to the debate.
Diolch, Ddirprwy Lywydd, a diolch i bawb am gymryd rhan yn y ddadl y prynhawn yma.
Thank you, Dirprwy Lywydd, and I thank everyone for taking part in this debate this afternoon.
It highlights the complexity and the emotive matters that we have been discussing this afternoon. Just briefly, a few comments on the speakers. Peter, to start with, talked about that lack of engagement and that complexity of not talking to each other. Mike, then—one point to make is that Simon Hart didn't send us the workings, but Robert Buckland did, so we did have some of that information. But, I think you have designed our new motto as a committee, 'Show your working'. I think that keeps coming up every time, so to any Minister listening or anybody coming to speak to us in future, then 'Show your working' would be a very important thing.
Llyr talked, again, about there being a long way to go to deliver on the promises made. Thanks to Rhianon and Jane, also, for talking about the promises that were made. Alun and Huw talked about the long-term funding arrangements and the long-term planning, and there were kind words from Huw there about the report itself and, obviously, the other report that started some of this process. I know that other committees are looking to take this work on and look at this further. I believe that the economy committee is going to start some work on this next year as well to keep this conversation going and to keep this dialogue going. This investigation that we did was a deep dive—an initial look at this—and it needs further investigation.
Then, thank you to the Minister for her comments, highlighting again some of the inflexibility that I talked about in some of these funds and that dialogue between the two Governments not happening. The one thing that we need to bear in mind is that it's our communities—our most vulnerable communities—that are affected by all of this, and it's those people whom we see out there in the real world, as it were, who are affected by the bun fight, if you like, on who's paying for what and what money is going where. So, we need to have better communications.
Mae'n amlygu'r cymhlethdod a'r materion emosiynol rydym wedi bod yn eu trafod y prynhawn yma. Yn fyr, ychydig o sylwadau ar y siaradwyr. Soniodd Peter, i ddechrau, am y diffyg ymgysylltiad a'r cymhlethdod o beidio â siarad â'n gilydd. Mike, wedyn—un pwynt i'w wneud yw na wnaeth Simon Hart anfon y cyfrifiadau atom, ond fe wnaeth Robert Buckland, felly roedd gennym rywfaint o'r wybodaeth honno. Ond rwy'n credu eich bod wedi llunio ein harwyddair newydd fel pwyllgor, 'Dangoswch eich gwaith cyfrifo'. Rwy'n meddwl bod hynny'n dal i godi bob tro, felly i unrhyw Weinidog sy'n gwrando neu unrhyw un sy'n dod i siarad â ni yn y dyfodol, byddai 'Dangoswch eich gwaith cyfrifo' yn beth pwysig iawn.
Soniodd Llyr eto fod ffordd bell i fynd i gyflawni'r addewidion a wnaed. Diolch i Rhianon a Jane, hefyd, am siarad am yr addewidion a gafodd eu gwneud. Soniodd Alun a Huw am y trefniadau ariannu hirdymor a'r cynllunio hirdymor, a chafwyd geiriau caredig gan Huw am yr adroddiad ei hun ac yn amlwg, yr adroddiad arall a roddodd gychwyn ar rywfaint o'r broses hon. Gwn fod pwyllgorau eraill yn ystyried gwneud y gwaith hwn ac edrych ymhellach ar hyn. Rwy'n credu bod pwyllgor yr economi yn mynd i ddechrau ychydig o waith ar hyn y flwyddyn nesaf hefyd i gadw'r sgwrs i fynd ac i gadw'r ddeialog i fynd. Roedd yr ymchwiliad a wnaethom yn archwiliad dwfn—yn gipolwg cychwynnol ar hyn—ac mae angen ei archwilio ymhellach.
Wedyn, diolch i'r Gweinidog am ei sylwadau, a dynnai sylw eto at beth o'r anhyblygrwydd y soniais amdano yn rhai o'r cronfeydd hyn a'r ddeialog nad yw'n digwydd rhwng y ddwy Lywodraeth. Yr un peth y mae angen inni ei gofio yw mai ein cymunedau ni—ein cymunedau mwyaf bregus—sy'n cael eu heffeithio gan hyn i gyd, a'r bobl a welwn allan yno yn y byd go iawn, fel petai, sy'n cael eu heffeithio gan y cecru ynglŷn â phwy sy'n talu am beth a pha arian sy'n mynd i lle. Felly, mae angen inni gael cyfathrebu gwell.
I gloi, Ddirprwy Lywydd, mae’r adroddiad hwn yn taflu goleuni ar y trefniadau ariannu hyn ac, yn bwysicach fyth, ar y cronfeydd sy'n gweithredu yng Nghymru a’u heffaith ar y cymunedau sydd eu hangen fwyaf. Hoffwn ddiolch i’r Aelodau a’r Gweinidog am eu cyfraniadau heddiw. Rwy’n credu mai dyma’r tro cyntaf i ymchwiliad pwyllgor gael ei gynnal i'r mater yma yn y Senedd yma, a dwi'n gobeithio y bydd yn gosod sylfaen gref ac egwyddorion da ar gyfer craffu ar y cronfeydd hyn yn y dyfodol. Rŷn ni eisiau gweld Cymru’n cael ei chyfran deg a dwi’n gobeithio y bydd yr adroddiad yma yn cyfrannu ac yn sicrhau bod hynny'n digwydd.
Cyn cloi, yn sydyn, hoffwn ddiolch i’r sefydliadau a’r unigolion sydd wedi rhoi tystiolaeth i’r ymchwiliad, ac i'r tîm clercio, am eu hymroddiad i'r gwaith yn y broses. I sicrhau bod y cronfeydd newydd hyn yn cael cymaint o effaith â phosibl ac yn cyrraedd y mannau iawn a’r bobl iawn, rydyn ni angen dull gweithredu aeddfed sy’n seiliedig ar sgwrs aeddfed ac eglurder. Rwy’n falch bod Llywodraeth y Deyrnas Unedig a Llywodraeth Cymru wedi rhoi cyfleoedd i’w gilydd ymgysylltu’n fwy, ac rwy'n cytuno y dylai fod swyddogaeth go iawn i gael penderfyniadau ar y cyd ar gyfer Gweinidogion Cymru er mwyn gwella effaith a gwerth am arian y cronfeydd a’r buddsoddiadau yng Nghymru. Diolch yn fawr.
To close, Dirprwy Lywydd, this report shines a light on these funding arrangements and, more importantly, on how the funds operate in Wales and their impact on the communities that need them most. I would like to thank Members and the Minister for their contributions today. I believe that this is the first committee inquiry to be conducted on this issue in the current Senedd, and I hope that it provides solid foundations and establishes helpful principles for the scrutiny of these funds in future. We all want to see Wales receiving its fair share and I hope that this report contributes to ensuring that this happens.
Before closing, quickly, I would like to thank the organisations and individuals that provided evidence to our inquiry, and the clerking team, for their commitment to the process. To ensure that these new funds have maximum impact and reach the right places and people, we need a grown-up approach based on mature discourse and clarity. I am pleased that the UK Government and the Welsh Government have extended opportunities for each other to engage more, and I agree that there should be a genuine co-decision-making function for Welsh Ministers in order to improve the impact and value for money of funds and investments in Wales. Thank you very much.
Y cwestiwn yw: a ddylid nodi adroddiad y pwyllgor? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes; felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
The proposal is to note the committee's report. Does any Member object? No; the motion is, therefore, agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Eitem 6 y prynhawn yma yw dadl ar adroddiad y Pwyllgor Diwylliant, Cyfathrebu, y Gymraeg a Chysylltiadau Rhyngwladol, 'Sicrhau Chwarae Teg: Adroddiad ar gymryd rhan mewn chwaraeon a gweithgarwch corfforol mewn ardaloedd difreintiedig'. Galwaf ar Gadeirydd y pwyllgor i wneud y cynnig. Delyth Jewell.
Item 6 this afternoon is a debate on the Culture, Communications, Welsh Language, Sport and International Relations Committee report, 'Levelling the playing field: A report on participation in sport and physical activity in disadvantaged areas'. I call on the Chair of the committee to move the motion. Delyth Jewell.
Cynnig NDM8152 Delyth Jewell
Cynnig bod y Senedd:
Yn nodi adroddiad y Pwyllgor Diwylliant, Cyfathrebu, y Gymraeg, Chwaraeon, a Chysylltiadau Rhyngwladol ‘Sicrhau chwarae teg: Adroddiad ar gymryd rhan mewn chwaraeon a gweithgarwch corfforol mewn ardaloedd difreintiedig’ a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 15 Awst 2022.
Motion NDM8152 Delyth Jewell
To propose that the Senedd:
Notes the report of the Culture, Communications, Welsh Language, Sport, and International Relations Committee ‘Levelling the playing field: A report on participation in sport and physical activity in disadvantaged areas’ which was laid in the Table Office on 15 August 2022.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Rwy'n symud y cynnig ar ran y pwyllgor. Mae’n bleser gen i agor y ddadl heddiw ar ran ein pwyllgor i drafod ein hadroddiad ar gymryd rhan mewn chwaraeon mewn ardaloedd difreintiedig. Hoffwn ddiolch i bawb a oedd wedi cymryd rhan yn yr ymchwiliad hwn ac a rannodd eu profiadau gyda ni fel pwyllgor, i Aelodau eraill y pwyllgor, ac i’n tîm clercio ac ymchwil am eu gwaith ar yr ymchwiliad.
Mae ein hadroddiad, a’n dadl ni brynhawn yma, am y cyfleuoedd sydd gan bobl i fod yn actif pan fyddan nhw’n byw mewn naill ai ardaloedd difreintiedig neu’n byw bywydau difreintiedig. Dylsai chwaraeon fod yn faes cyfartal. Fel rŷn ni’n dweud yn Saesneg, it should be a level playing field. Ond yn anffodus, nid fel yna mae hi. Roedd testun ein hymchwiliad yn bwnc bu nifer o randdeiliaid yn gofyn inni fel pwyllgor edrych mewn iddo. Ac mae’n amlwg yn bwnc o bwys i’r Llywodraeth. Wedi’r cwbl, dywedodd y Llywodraeth inni mewn tystiolaeth ar y gyllideb ddrafft ym mis Ionawr y
'Gall chwaraeon fod yn offeryn iechyd ataliol mwyaf effeithiol y wlad.'
Sylwch: 'gall'. Mae potensial yma, ond, fel wnaethon ni fel pwyllgor ddarganfod, mae’r potensial hwn yn cael ei rwystro mewn gormod o ardaloedd gan dlodi a diffyg cyfleon, ac mae’r sefyllfa yn mynd yn waeth.
Dirprwy Lywydd, mae’r pandemig wedi gwaethygu sefyllfa oedd yn barod yn wael. Mae data diweddaraf Chwaraeon Cymru, o fis Awst eleni, yn dangos bod 41 y cant o bobl yn dweud bod yr argyfwng costau byw hefyd nawr wedi cael effaith negyddol ar eu gallu i fod yn actif. A dangosodd arolwg Chwaraeon Cymru o fis Chwefror fod 40 y cant o oedolion yn teimlo bod y pandemig wedi arwain at newidiadau negyddol i’w trefniadau ymarfer corff. Dynion, oedolion hŷn, y rhai o gefndiroedd economaidd-gymdeithasol is, a’r pobl sydd â chyflwr neu salwch hirsefydlog yw’r rhai mwyaf tebygol o deimlo fel hyn. Roedd pobl o gefndiroedd mwy llewyrchus yn tueddu teimlo’r gwrthwyneb.
Mae bwlch amddifadedd ystyfnig mewn cyfranogiad plant oedran ysgol mewn chwaraeon, hefyd. Eto, yn ôl ffigyrau Chwaraeon Cymru, yn 2022, cymerodd 32 y cant o blant o ardaloedd mwyaf difreintiedig ran mewn chwaraeon tu allan i’r cwricwlwm dair gwaith neu fwy’r wythnos. Y ffigwr ar gyfer disgyblion yn yr ardaloedd lleiaf difreintiedig oedd 47 y cant. Cyfle sydd gennym ni nawr i newid pethau. Ac o ystyried maent y broblem, mae e’n siom bod y Llywodraeth wedi gwrthod ein dau brif argymhelliad ni, ond rydym ni yn croesawu’r llefydd lle mae’r Llywodraeth wedi dweud y byddan nhw’n ystyried gwneud newidiadau.
Mae ein prif argymhelliad yn siarad am yr angen i newid y drefn o’r brig ar gyfer chwaraeon a gweithgaredd corfforol. Mae ein hadroddiad yn galw am ddull cydweithredol cenedlaethol newydd gan Lywodraeth Cymru. Cyfle byddai hyn i osod targedau mesuradwy ac amserlen diffiniedig dros gyfnod o bum mlynedd. Mae’r problemau rŷn ni wedi’u darganfod yn rhai sy'n rhy styfnig i’w newid heb newid syfrdanol o'r fath, a byddai ein hargymhelliad yn golygu pawb, pob asiantaeth, pob adran o’r Llywodraeth, yn gweithio tuag at yr un nod cyffredin hwn. Buasai hi ddim yn golygu dechrau o'r dechrau; byddai’n golygu bod y Llywodraeth yn gosod uchelgais pendant a dod ag arferion da at ei gilydd. Ac mae pob argymhelliad arall yn llifo o’r prif un yma.
Y prif rhai eraill buaswn i’n sôn amdanynt ydy’r grant datblygu gweithgaredd corfforol, oedd wedi’i dderbyn mewn egwyddor gan y Llywodraeth, a’r argymhelliad am gyllido, oedd wedi’i wrthod. Byddai’r grant, yn ôl ein hargymhelliad, yn dysgu o’r cynllun peilot Active Me—Kia Tū yn Seland Newydd, er mwyn gwella mynediad i’r rhai mewn ardaloedd difreintiedig at gyfleoedd chwaraeon a gweithgarwch corfforol. Gan fod y Dirprwy Weinidog newydd ddychwelyd o Seland Newydd, lle ddysgodd am y gwaith yma, byddem yn croesawu mwy o ddiweddariad ganddi ar yr argymhelliad yna. Mae ein hargymhelliad yn wahanol i’r grant datblygu disgyblion, gan y byddai’n cyllido hefyd cefnogaeth i gael cyngor proffesiynol i ddatblygu cynlluniau, cit chwaraeon neu ffioedd tanysgrifiadau, mynediad i gyfleusterau, ac hefyd costau teithio.
Gwnaf siarad yn olaf, Dirprwy Lywydd, am ein hargymhelliad ar gyllido. Mi wnaf roi ychydig o gyd-destun i esbonio hyn. Mae Llywodraeth Cymru wedi cydnabod y gall chwaraeon fod yr arf iechyd ataliol mwyaf effeithiol. Mae rhestrau aros y gwasanaeth iechyd gwladol wedi tyfu 50 y cant rhwng Mawrth 2020 ac Ebrill eleni, felly byddai arf o’r fath i’w groesawu. Ond mae'r cyllid ar gyfer Chwaraeon Cymru wedi'i gwastadu; hynny ydy, it’s plateaued. Bydd cyllideb refeniw terfynol 2021-22 yn cynyddu o £22.4 miliwn i £22.7 miliwn yng nghyllideb derfynol 2022-23; hynny ydy, cynnydd o 1 y cant. Amcanir y bydd yn cynyddu 6 y cant erbyn 2024-25, sydd yn llawer is na chyfraddau chwyddiant cyfredol. Mae arian cyfalaf ar gyfer yr un cyfnod i lawr o £8.6 miliwn i £8 miliwn.
Cyn i ni glywed gan Aelodau eraill yn y ddadl bwysig hon, buaswn i eisiau dweud bod pethau eithriadol o dda yn digwydd dros Gymru. Cymeradwyodd nifer o randdeiliaid waith Chwaraeon Cymru—y prosiectau dros Gymru sydd yn gwneud cymaint o waith anhygoel o dda a phwysig ym mywydau pobl. Ein dadl ni ydy, gyda'r adnoddau cywir, gallai hyn fod hyd yn oed yn well. Dros yr wythnosau diweddar, rŷm ni gyd wedi mwynhau gwylio Cymru yng nghwpan y byd. Heb fuddsoddiad amserol gan Lywodraeth Cymru, mae perygl i ni golli’r seilwaith i ddatblygu’r genhedlaeth nesaf o chwaraewyr—y Bales, y Ramseys ar gyfer y dyfodol. Mae hyn yn berthnasol, wrth gwrs, ar gyfer pob camp, pob gweithgaredd. Rŷm ni eisiau i Gymru aros ar ben y byd o hyd. Buddsoddi yn iechyd y genedl fyddai hyn, mewn cymaint o ffyrdd, ac rwy’n edrych ymlaen at glywed barn Aelodau eraill. Diolch.
Thank you, Dirprwy Lywydd. I move the motion on behalf of the committee. It is my pleasure to open the debate today on behalf of our committee to discuss our report on participation in sport in disadvantaged areas. I would like to thank everyone who took part in this inquiry and who shared their experiences with us as a committee, and I’d like to thank the other members of the committee and our clerking and research teams for their work on the inquiry.
Our report, and our debate this afternoon, is about the opportunities that people have to be active when they live either in disadvantaged areas, or live disadvantaged lives. Sport should be played on a level playing field, as we say in English. But unfortunately, it's not like that. The subject of our inquiry was one that a number of our stakeholders asked us as a committee to look into, and it is clearly an important topic for the Government. After all, the Government told us in giving evidence on the draft budget in January this year that
'Sport can be the most effective preventative health tool in the country.'
Please note: it 'can' be. There is potential here, but, as we discovered as a committee when we took evidence, this potential is hindered in too many areas by poverty and a lack of opportunity. And the situation is getting worse.
Dirprwy Lywydd, the pandemic has exacerbated a situation that was already very poor. The latest data from Sport Wales, from August this year, shows that 41 per cent of people say that the cost-of-living crisis has also now had a negative impact on their ability to be active. And the Sport Wales survey from February this year showed that 40 per cent of adults feel that the pandemic has led to negative changes in their exercise plans. Men, older adults, those from lower socioeconomic backgrounds and people with long-standing conditions or illnesses are the most likely ones to feel that way. People from more prosperous backgrounds tended to feel the opposite.
There is a stubborn deprivation gap in terms of the participation of school-age children in sport, too. Again, according to figures from Sport Wales, in 2022, 32 per cent of children from the most disadvantaged areas were taking part in sports outwith the curriculum three or more times a week. The figure for pupils in the least deprived areas was 47 percent. We have an opportunity to change things. And in light of the scale of the problem, it is disappointing that the Government has rejected our two main recommendations, although we do welcome the areas where the Government has said that it would consider making changes.
Our main recommendation talks about the need to change the system from the top down for sport and physical activity. Our report calls for a new, collaborative, national approach from the Welsh Government. This would be an opportunity to set measurable targets and a defined timetable, over a period of five years. The problems that we have identified are too deep rooted to resolve without that kind of astonishing change, and our recommendation would mean that every person, every agency and every department in the Government would work towards this same common goal. This wouldn’t mean starting again; it would mean the Government setting a definite ambition for taking part in sport, bringing good practices together. All of our other recommendations flow from this main recommendation.
The main other ones that I want to address are the physical activity development grant, which has been accepted in principle by the Government, and the recommendation relating to funding, which has been rejected. The grant, according to our recommendation, would learn from the Active Me—Kia Tū pilot scheme in New Zealand, seeking to improve access for those in disadvantaged areas to opportunities relating to sport and physical activity. And as the Deputy Minister has just returned from New Zealand, where she learned about this work, we would welcome an update from her on our recommendation. Our recommendation is different to the pupil development grant, as it would fund also support to get professional advice to develop plans, sports kit or subscription fees, access to a sports facility, and also travel expenses.
Finally, Dirprwy Lywydd, I will turn to our recommendation on funding. I will give some context to explain this. The Welsh Government has acknowledged that sport can be the most effective preventative health tool. NHS waiting lists grew 50 per cent between March 2020 and April this year, so a tool of this kind would be welcome. But the funding for Sport Wales has plateaued. The final revenue budget for 2021-22 will increase from £22.4 million to £22.7 million in the final budget for 2022-23; that is, an increase of 1 per cent. And it's estimated that it will increase by 6 per cent by 2024-25, which is much lower than current inflation rates. And capital funding for the same period is down from £8.6 million to £8 million.
Before we hear from other Members in this important debate, I would like to say that exceptionally good things are happening across Wales. A number of stakeholders applauded the work of Sport Wales—the projects across Wales that are doing such great work and making such a difference in people's lives. Our argument is that, with the right resources, things could be even better. Over recent weeks, we've all enjoyed watching Wales in the world cup. But without timely investment from the Welsh Government, we risk losing the infrastructure to develop the next generation of players—the Bales, the Ramseys of the future. And this applies, of course, to all sports and every activity. We want Wales to stay on top of the world. This would be an investment in the nation's health in so many ways, and I look forward to hearing the views of other Members. Thank you.
As a member of the committee, can I pay tribute to and thank all those that gave evidence to us on the committee during the inquiry, and, as Delyth has done, thank the clerks and the research team for ensuring that the inquiry was held in a timely and positive manner? Some of us needed their help more than others.
It's surely no coincidence that this report is debated during what's been a massive period for Welsh football and Welsh sport in general, showcasing our nation on a global scale. I think we've truly seen the power of elite sport, but every elite sport story starts from a grass-roots sport story, so that was the focus of our inquiry. The report starts with a quote from the Welsh Government that says that
'Sport can be the nation’s most effective preventative health tool'.
It has proven to be exactly that. Sport and physical activity have proven to provide massive physical and mental well-being benefits, but if only we had the equal spread of opportunity across the country to access those facilities. The World Health Organization in 2020 said that globally, one in four adults did not need meet the recommended levels of physical activity. Before the pandemic, only 32 per cent of adults participated in a sporting activity three times a week, whilst there were 40 per cent participating in no activity at all.
What's been most stark for me is that the most vulnerable members of our society have reported doing less activity than before the pandemic. The evidence we received in the committee found that there were a number of barriers facing those in disadvantaged areas from participating in sport and physical activity. These range from the suitability of facilities available, the lack of safe spaces for doing exercise, reductions in times allocated for sport, and stereotypes that, frankly, belong in the past. The Deputy Minister acknowledged during an evidence session with the committee that those areas of highest deprivation were hit the worst.
The programme for government includes a brief commitment to providing equal access to sport, but Sport Wales's remit letter includes an important requirement to ensuring vulnerable groups are not excluded from participating in sport. And whilst some of the cross-departmental initiatives being run by the Welsh Government are welcome, it'd be useful to know what discussions the Deputy Minister has had with Sport Wales to ensure they're complying with their remit to ensure that those vulnerable groups are not excluded from sport, and what steps they are taking to narrow this particular gap.
To move on to the other recommendations in the report, I thought it was quite disappointing that the Government hasn't approached these recommendations with the open-mindedness and spirit that they were intended to set this national standard for access to sport across Wales. But I was pleased to see the Government accept in principle recommendation 4 in particular. The opening up of community facilities in disadvantaged areas to increase opportunities to participate in sport is vital to ensure the success and future of getting people from those areas to participate in sport and activity.
Fel aelod o'r pwyllgor, a gaf fi dalu teyrnged i bawb a wnaeth roi tystiolaeth i ni ar y pwyllgor yn ystod yr ymchwiliad, ac fel mae Delyth wedi gwneud, diolch i'r clercod a'r tîm ymchwil am sicrhau bod yr ymchwiliad yn cael ei gynnal mewn modd amserol a chadarnhaol? Roedd rhai ohonom angen eu help yn fwy nag eraill.
Nid yw'n gyd-ddigwyddiad fod yr adroddiad hwn yn cael ei drafod yn ystod cyfnod enfawr i bêl-droed Cymru a chwaraeon Cymru yn gyffredinol, wrth inni arddangos ein gwlad ar raddfa fyd-eang. Rwy'n credu ein bod o ddifrif wedi gweld pŵer chwaraeon elît, ond mae pob stori chwaraeon elitaidd yn dechrau o stori chwaraeon ar lawr gwlad, felly dyna oedd ffocws ein hymchwiliad. Mae'r adroddiad yn dechrau gyda dyfyniad gan Lywodraeth Cymru sy'n dweud
'Gall chwaraeon fod yn offeryn iechyd ataliol mwyaf effeithiol y wlad'.
Mae wedi profi hynny'n llwyr. Profwyd bod chwaraeon a gweithgarwch corfforol yn darparu manteision lles corfforol a meddyliol enfawr, ond gresyn nad oes gennym gyfle wedi'i ledaenu'n gyfartal ledled y wlad i gael mynediad at y cyfleusterau hynny. Dywedodd Sefydliad Iechyd y Byd yn 2020 nad oedd un o bob pedwar oedolyn yn cyrraedd y lefelau a argymhellir o weithgarwch corfforol. Cyn y pandemig, dim ond 32 y cant o oedolion a gymerai ran mewn gweithgaredd chwaraeon dair gwaith yr wythnos, tra bo 40 y cant heb fod yn cymryd rhan mewn unrhyw weithgaredd o gwbl.
Yr hyn sydd wedi bod yn fwyaf syfrdanol i mi yw bod aelodau mwyaf bregus ein cymdeithas wedi dweud eu bod yn gwneud llai o weithgaredd na chyn y pandemig. Yn ôl y dystiolaeth a gawsom yn y pwyllgor roedd nifer o rwystrau'n wynebu'r rhai mewn ardaloedd difreintiedig rhag cymryd rhan mewn chwaraeon a gweithgarwch corfforol. Mae'r rhain yn amrywio o addasrwydd y cyfleusterau sydd ar gael, diffyg mannau diogel ar gyfer gwneud ymarfer corff, llai o amser wedi'i ddyrannu ar gyfer chwaraeon, ac ystrydebau sy'n perthyn i'r gorffennol a dweud y gwir. Fe wnaeth y Dirprwy Weinidog gydnabod yn ystod sesiwn dystiolaeth gyda'r pwyllgor mai'r ardaloedd mwyaf difreintiedig oedd wedi cael eu taro waethaf.
Mae'r rhaglen lywodraethu'n cynnwys ymrwymiad byr i ddarparu mynediad cyfartal at chwaraeon, ond mae llythyr cylch gwaith Chwaraeon Cymru yn cynnwys gofyniad pwysig i sicrhau nad yw grwpiau sy'n agored i niwed yn cael eu heithrio rhag cymryd rhan mewn chwaraeon. Ac er bod croeso i rai o'r cynlluniau trawsadrannol sy'n cael eu cyflawni gan Lywodraeth Cymru, byddai'n ddefnyddiol gwybod pa drafodaethau y mae'r Dirprwy Weinidog wedi'u cael gyda Chwaraeon Cymru i sicrhau eu bod yn cydymffurfio â'u cylch gwaith i sicrhau nad yw'r grwpiau bregus hynny'n cael eu heithrio o chwaraeon, a pha gamau y maent yn eu cymryd i leihau'r bwlch penodol hwn.
I symud ymlaen at yr argymhellion eraill yn yr adroddiad, roeddwn yn meddwl ei bod hi'n eithaf siomedig nad yw'r Llywodraeth wedi ystyried yr argymhellion hyn gyda'r meddwl agored a'r ysbryd a fwriadwyd i osod y safon genedlaethol hon ar gyfer mynediad at chwaraeon ledled Cymru. Ond roeddwn yn falch o weld bod y Llywodraeth yn derbyn argymhelliad 4 yn benodol mewn egwyddor. Mae agor cyfleusterau cymunedol mewn ardaloedd difreintiedig i gynyddu cyfleoedd i gymryd rhan mewn chwaraeon yn hanfodol er mwyn sicrhau llwyddiant a dyfodol cael pobl o'r ardaloedd hynny i gymryd rhan mewn chwaraeon a gweithgarwch corfforol.
Will you give way?
A wnewch chi ildio?
Yes.
Gwnaf.
I thank Tom Giffard for giving way, and I understand that this particular committee's report is about the participation in sport, but do you agree with me that it's actually a little bit wider than that as well? It's about going, taking part and maybe watching sport in these disadvantaged areas, because that's very good for mental health as well, in a community spirit.
Diolch i Tom Giffard am ildio, a deallaf fod yr adroddiad penodol hwn yn ymwneud â chymryd rhan mewn chwaraeon, ond a ydych yn cytuno â mi ei fod ychydig yn ehangach na hynny hefyd mewn gwirionedd? Mae'n ymwneud â mynychu, cymryd rhan ac efallai gwylio chwaraeon yn yr ardaloedd difreintiedig hyn, gan fod hynny'n fuddiol iawn i iechyd meddwl hefyd, mewn ysbryd cymunedol.
Yes, absolutely, and it's not just—I can't remember the exact quote, but one of our witnesses came to the committee and said that sport was not just for people who are really good at sport; sport should be for everybody as well.
We heard, though, from many giving evidence during this inquiry, that some schools, even though they benefited from twenty-first century schools project money, and part of that funding was to ensure access for the communities in which they serve facilities, that's not always been the case. And where I was a councillor in Brackla before this, I can attest, first-hand, that those facilities, once they were built, were not always available for communities in the way, perhaps, they were intended to be, when they were being designed. I know that this is one of those areas where the Deputy Minister's portfolio and the education Minister's portfolio overlap, but in our efforts to close the gap, we need to make sure that this particular outcome doesn't fall between those gaps.
Mark Lawrie from StreetGames told us that an average family living in poverty will spend about £3.75 a week on sport and active leisure. He noted that that was a 2019 figure, so we can only assume that that might be lower today. And Professor Melitta McNarry told us that she'd seen some information that showed that the average amount spent in deprived areas was £1.50 a week, compared with £10 in more well-off areas. Therefore, it's crucial that the Welsh Government does absolutely all it can to bridge that particular gap to ensure that those from disadvantaged backgrounds are not disadvantaged from participating in sport in the first place.
And finally, in closing, I wanted to highlight something that Noel Mooney, the chief executive of the Football Association of Wales has said on the state of facilities here in Wales, where he said,
'our grass-roots facilities are absolutely disgraceful here. I'm really shocked by how bad the facilities are here'.
Surely, our ambition for sport in Wales must be far higher than that. If we're going to truly deliver a legacy from this world cup, we need a serious levelling up in community facilities—let that be the legacy and let's level the playing field. Thank you.
Ydy, yn sicr, ac nid yn unig—ni allaf gofio'r union ddyfyniad, ond dywedodd un o'n tystion wrth y pwyllgor nad ar gyfer pobl sy'n dda iawn mewn chwaraeon yn unig y mae chwaraeon; dylai chwaraeon fod ar gyfer pawb.
Serch hynny, clywsom gan nifer a roddodd dystiolaeth yn ystod yr ymchwiliad nad yw hynny wedi digwydd bob amser mewn rhai ysgolion, er eu bod wedi elwa o arian prosiect ysgolion yr unfed ganrif ar hugain, a bod rhan o’r cyllid hwnnw ar gyfer sicrhau mynediad i'r cymunedau y maent yn darparu cyfleusterau ar eu cyfer. A lle roeddwn yn gynghorydd ym Mracla cyn hyn, gallaf dystio'n uniongyrchol nad oedd y cyfleusterau hynny, ar ôl iddynt gael eu hadeiladu, bob amser ar gael i gymunedau yn y ffordd y bwriadwyd iddynt fod, efallai, pan oeddent yn cael eu cynllunio. Gwn fod hwn yn un o’r meysydd lle mae portffolio’r Dirprwy Weinidog a phortffolio’r Gweinidog addysg yn gorgyffwrdd, ond yn ein hymdrechion i gau’r bwlch, mae angen inni sicrhau nad yw’r canlyniad hwn yn disgyn rhwng y bylchau hynny.
Dywedodd Mark Lawrie o GemauStryd wrthym y bydd teulu cyffredin sy’n byw mewn tlodi yn gwario oddeutu £3.75 yr wythnos ar chwaraeon a hamdden egnïol. Nododd mai ffigur 2019 oedd hwnnw, felly ni allwn ond rhagdybio y gallai'r ffigur fod yn is heddiw. A dywedodd yr Athro Melitta McNarry wrthym ei bod wedi gweld gwybodaeth a ddangosai mai’r swm cyfartalog a werir mewn ardaloedd difreintiedig oedd £1.50 yr wythnos, o gymharu â £10 mewn ardaloedd mwy cefnog. Felly, mae'n hanfodol fod Llywodraeth Cymru yn gwneud popeth yn ei gallu i bontio'r bwlch er mwyn sicrhau nad yw'r rheini o gefndiroedd difreintiedig yn cael eu rhwystro rhag cymryd mewn chwaraeon yn y lle cyntaf.
Ac yn olaf, i gloi, hoffwn dynnu sylw at rywbeth y mae Noel Mooney, prif weithredwr Cymdeithas Bêl-droed Cymru, wedi’i ddweud am gyflwr cyfleusterau yma yng Nghymru, lle dywedodd fod,
'ein cyfleusterau ar lawr gwlad yn gwbl warthus yma. Rwyf wedi fy syfrdanu'n fawr gan ba mor wael yw'r cyfleusterau yma'.
Yn sicr, mae’n rhaid i’n huchelgais ar gyfer chwaraeon yng Nghymru fod yn llawer uwch na hynny. Os ydym o ddifrif am sicrhau gwaddol o gwpan y byd eleni, mae angen codi'r gwastad yn helaeth mewn cyfleusterau cymunedol—gadewch i hynny fod yn waddol a gadewch inni sicrhau chwarae teg. Diolch.
I'll start my remarks where Tom Giffard left off. I want to thank the committee Chair and the committee secretariat for all the work that they've done in producing this report. It was one of those really enjoyable, actually, committee investigations, because you're always learning things on committees, and listening to the lived experience of different people is always an important part of learning about the impact, or lack of impact sometimes, of policy and what the Government is seeking to do. And in holding the Government to account, it's always useful to listen to what people have to say, and I don't think there's any need for us to debate this afternoon the place of sport in our lives. I only had to listen to my 12-year-old son talking about how he was wearing his football shirt to school last Friday to know how important that was to him. And standing in the stadium watching Wales walking out of the tunnel, for the first time in a world cup since 1958, still—I can still barely explain how it felt—and to sing our national anthem amongst all the different fans from right across the world, and to watch our players standing there taking the pitch is something that will stay with me for the rest of my life, and it's something that's been an ambition of mine all of my life. And it's important, therefore, that we share the ability to enjoy sport and enjoy physical activity with people across all of our communities.
And there are certainly some issues identified in the report, and I hope the Minister will respond to those in her remarks. But what I want to focus on, in this short time, are two elements of the barriers that perhaps can hold people back and stop people participating in sport and physical activity. The first is geography, and the second is socioeconomics. All too often in this Chamber, we will talk about geography in very black-and-white terms—the rural versus urban, north versus south, and the rest of it—but if you live in the Heads of the Valleys, you don't easily fit into either of those particular categories, and the barriers can still be insurmountable. If you don't have the cash or there isn't a bus, then it doesn't matter if there are sporting facilities available in Cardiff or somewhere else, because you can't get there, and if you get there, you can't get home. If you can't afford to pay the heating bill, and your parents are worried at the moment about Christmas coming up, they are not going to be able to pay to go swimming or to pay the subs for a football team and the rest of it. So, those barriers are real barriers and exist in the communities that we represent today, and it isn't a stark contrast between one part of Wales and another part of Wales, because if you're poor in Butetown, then you still have the same barriers to overcome in seeking to access sporting facilities.
But, my concern, in representing Blaenau Gwent, is that we have the same opportunities to produce the next Gareth Bale as Whitchurch does in the centre of Cardiff. I want my children—. My son lives in Hay-on-Wye; I want him to have the same opportunity as a child would if they were growing up in Jenny's constituency in the centre of Cardiff. All too often, they don't, and that's the reality of it. All too often, our poorest communities do not have the facilities that they need to enable people to participate in sport as the communities in the cities and in wealthier suburbs. That's the reality of Wales today, and it needs to change.
I welcome the funding that the Government has announced—I think it's £24 million, isn't it—for enabling schools to develop as community hubs. But, I stood on that manifesto in 2016—in 2016 we needed to be delivering that. We need to look and have the ambition to match the best spending plans in the world. I also took my son—I don't think he'll ever forgive me—to watch the rugby earlier in the autumn, and I took my daughter to watch New Zealand score six tries against us in the best part of half an hour. Now, look, we can't compete with those teams unless our people, our children, our young people, have the same opportunities as their young people have on the other side of the world. That means investing in places, facilities, and investing in our young people.
I'll conclude on this: one of the things—I'm getting too old for all of this nowadays, of course—but one of the great pleasures of my life—. One of my great pleasures of recent years has been the development of female team sports. Because we always remember—. I still remember Mary Peters winning a medal in the Olympics when I was growing up, and she made that impression on me. We've always enjoyed watching female tennis, golf and the rest of it. But, watching the development of women's football and rugby particularly in my life, I think, has been one of the real pleasures in the last few years, and watching my daughter begin to identify, take me to watch Welsh women playing rugby, I think it's been one of the great pleasures. I remember talking to Laura McAllister many, many years ago when she was going off to play football for Cardiff City, and I remember how important that was to her. So, to see now women's sport beginning to have the opportunities and the equalities that it's always deserved and required, I think, is one of the great achievements of recent years, and I very much welcome that. But let's make sure—
Rwyf am ddechrau fy sylwadau lle gorffennodd Tom Giffard. Hoffwn ddiolch i Gadeirydd y pwyllgor ac ysgrifenyddiaeth y pwyllgor am yr holl waith a wnaethant ar gynhyrchu'r adroddiad hwn. Roedd yn un o'r ymchwiliadau pwyllgor dymunol hynny gan eich bod bob amser yn dysgu pethau ar bwyllgorau, ac mae gwrando ar brofiadau bywyd gwahanol bobl bob amser yn rhan bwysig o ddysgu am effaith, neu ddiffyg effaith weithiau, polisi a’r hyn y mae’r Llywodraeth yn ceisio'i wneud. Ac wrth ddwyn y Llywodraeth i gyfrif, mae bob amser yn ddefnyddiol gwrando ar yr hyn sydd gan bobl i'w ddweud, ac ni chredaf fod angen inni drafod lle chwaraeon yn ein bywydau y prynhawn yma. Nid oedd ond angen imi wrando ar fy mab 12 oed yn sôn ei fod yn gwisgo'i grys pêl-droed i'r ysgol ddydd Gwener diwethaf i wybod pa mor bwysig oedd hynny iddo. Ac roedd sefyll yn y stadiwm yn gwylio Cymru’n cerdded allan o’r twnnel, am y tro cyntaf yng nghwpan y byd ers 1958—prin y gallaf egluro sut roedd hynny'n teimlo—a chanu ein hanthem genedlaethol ymhlith yr holl gefnogwyr gwahanol o bob rhan o’r byd, a gwylio ein chwaraewyr yn sefyll yno ar y cae, yn rhywbeth a fydd yn aros gyda mi am weddill fy oes, ac mae'n rhywbeth sydd wedi bod yn uchelgais i mi ar hyd fy oes. Ac mae’n bwysig, felly, ein bod yn rhannu’r gallu i fwynhau chwaraeon a mwynhau gweithgarwch corfforol gyda phobl ar draws ein holl gymunedau.
Ac yn sicr, mae rhai problemau wedi’u nodi yn yr adroddiad, ac rwy'n gobeithio y bydd y Gweinidog yn ymateb i’r rheini yn ei sylwadau. Ond hoffwn ganolbwyntio, yn yr amser byr hwn, ar ddwy elfen o’r rhwystrau a allai ddal pobl yn ôl ac atal pobl rhag cymryd rhan mewn chwaraeon a gweithgarwch corfforol. Daearyddiaeth yw'r cyntaf, a'r ail yw ffactorau economaidd-gymdeithasol. Yn rhy aml o lawer yn y Siambr hon, byddwn yn siarad am ddaearyddiaeth mewn termau du a gwyn iawn—y gwledig yn erbyn y trefol, y gogledd yn erbyn y de ac yn y blaen—ond os ydych yn byw ym Mlaenau'r Cymoedd, nid ydych yn ffitio’n hawdd i’r naill neu’r llall o’r categorïau penodol hynny, a gall y rhwystrau ddal i fod yn anorchfygol. Os nad oes gennych arian, neu os nad oes bws, nid yw'n gwneud gwahaniaeth a oes cyfleusterau chwaraeon ar gael yng Nghaerdydd neu'n rhywle arall gan na allwch gyrraedd yno, ac os ydych yn cyrraedd, ni allwch gyrraedd adref. Os na allwch fforddio talu'r bil gwresogi, a bod eich rhieni'n poeni nawr am fod y Nadolig ar y ffordd, nid ydynt yn mynd i allu talu i fynd i nofio na thalu'r ffioedd i fod yn aelod o dîm pêl-droed ac ati. Felly, mae’r rhwystrau hynny'n rhwystrau gwirioneddol, ac maent yn bodoli yn y cymunedau rydym yn eu cynrychioli heddiw, ac nid oes gwrthgyferbyniad amlwg rhwng un rhan o Gymru a rhan arall o Gymru, oherwydd os ydych yn dlawd yn Butetown, mae gennych yr un rhwystrau i'w goresgyn wrth geisio cael mynediad at gyfleusterau chwaraeon.
Ond fy nyhead i, wrth gynrychioli Blaenau Gwent, yw inni gael yr un cyfleoedd i gynhyrchu’r Gareth Bale nesaf ag sydd gan yr Eglwys Newydd yng nghanol Caerdydd. Rwyf fi eisiau i fy mhlant—. Mae fy mab yn byw yn y Gelli Gandryll; rwyf am iddo gael yr un cyfle â phlentyn sydd wedi'i fagu yn etholaeth Jenny yng nghanol Caerdydd. Yn rhy aml o lawer, nid ydynt yn ei gael, a dyna'r realiti. Yn rhy aml o lawer, nid oes gan ein cymunedau tlotaf y cyfleusterau sydd eu hangen arnynt i alluogi pobl i gymryd rhan mewn chwaraeon fel sydd gan y cymunedau yn y dinasoedd ac yn y maestrefi cyfoethocach. Dyna realiti Cymru heddiw, ac mae angen i hynny newid.
Rwy'n croesawu'r cyllid y mae’r Llywodraeth wedi’i gyhoeddi—£24 miliwn, rwy'n credu—i alluogi ysgolion i ddatblygu fel hybiau cymunedol. Ond sefais ar y maniffesto hwnnw yn 2016—roedd angen inni fod yn cyflawni hynny yn 2016. Mae angen inni edrych a chael uchelgais i sicrhau bod ein cynlluniau gwariant gyda'r gorau yn y byd. Euthum â fy mab hefyd—nid wyf yn credu y bydd byth yn maddau i mi—i wylio'r rygbi yn gynharach yn yr hydref, ac euthum â fy merch i wylio Seland Newydd yn sgorio chwe chais yn ein herbyn mewn llai na hanner awr. Nawr, edrychwch, ni allwn gystadlu â'r timau hynny oni bai bod ein pobl, ein plant, ein pobl ifanc, yn cael yr un cyfleoedd â'u pobl ifanc hwy yr ochr arall i'r byd. Mae hynny’n golygu buddsoddi mewn lleoedd, cyfleusterau, a buddsoddi yn ein pobl ifanc.
Rwyf am gloi gyda hyn: un o'r pethau—rwy'n mynd yn rhy hen i hyn i gyd bellach, wrth gwrs—ond un o bleserau mawr fy mywyd—. Un o'r pethau sydd wedi rhoi pleser mawr i mi dros y blynyddoedd diwethaf oedd datblygiad chwaraeon tîm menywod. Oherwydd rydym bob amser yn cofio—. Rwy’n dal i gofio Mary Peters yn ennill medal yn y Gemau Olympaidd pan oeddwn yn ifanc, a gwnaeth argraff arnaf. Rydym bob amser wedi mwynhau gwylio tennis menywod, golff menywod ac ati. Ond rwy'n credu bod gwylio datblygiad pêl-droed a rygbi menywod, yn enwedig, yn ystod fy oes wedi bod yn un o'r pethau sydd wedi rhoi pleser gwirioneddol i mi yn y blynyddoedd diwethaf, ac mae gwylio fy merch yn dechrau uniaethu, yn mynd â fi i wylio menywod Cymru yn chwarae rygbi, wedi bod yn un o'r pleserau mawr. Rwy’n cofio siarad â Laura McAllister flynyddoedd lawer yn ôl pan oedd yn mynd i chwarae pêl-droed i Ddinas Caerdydd, ac rwy’n cofio pa mor bwysig oedd hynny iddi. Felly, mae gweld chwaraeon menywod bellach yn dechrau cael y cyfleoedd a'r cydraddoldebau y mae bob amser wedi eu haeddu a'u hangen yn un o lwyddiannau mawr y blynyddoedd diwethaf yn fy marn i, ac rwy'n croesawu hynny'n fawr. Ond gadewch inni sicrhau—
And that's a good point to conclude.
Ac mae hwnnw'n bwynt da i gloi.
—that boys and girls have that opportunity to be the stars of the future. Thank you.
—fod bechgyn a merched yn cael y cyfle i fod yn sêr y dyfodol. Diolch.
Hoffwn hefyd ategu fy niolch i'r Cadeirydd, fy nghyd-Aelodau, y clercod, a phawb roddodd dystiolaeth i ni hefyd, a'r tîm ymgysylltu. Yn sicr, dwi'n ategu pwyntiau Alun Davies o ran bod hwn wedi bod yn ymchwiliad sydd wedi codi calon ar adegau o ran gweld angerdd pobl a lot o'r prosiectau gwych sydd yn digwydd o ran sicrhau bod yna well ymgysylltiad efo chwaraeon. Hoffwn ategu hefyd pwyntiau Tom Giffard o ran y pwysigrwydd roeddem ni'n clywed o ran gallu mwynhau chwaraeon. Does dim ots os dydych chi ddim yn dda iawn amdanyn nhw. Doeddwn i byth—sioc i chi i gyd, dwi'n siŵr—ond doeddwn i byth yn wych am chwaraeon yn yr ysgol. Ond, mae rhywun yn mwynhau gallu cael y cyfle, ac mi roeddwn i'n cael y cyfle hwnnw. Dwi'n meddwl mai dyna'r peth oedd yn tristáu rhywun o ran yr ymchwiliad hwn oedd gweld faint o gyfleoedd sy'n cael eu colli oherwydd amryw o resymau gwahanol.
Dwi'n sicr, o ran yr argymhellion, mae'n rhaid i ni feddwl amdanyn nhw yng nghyd-destun, dwi'n meddwl, Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015, bod hyn ddim jest ynglŷn â chwaraeon; mae o ynglŷn â chyfranogiad, mae o ynglŷn ag iechyd a lles, mae o hefyd ynglŷn ag atal gwaeledd yn y dyfodol oherwydd, yn sicr, yn nifer o'r ardaloedd mwyaf difreintiedig mae'r problemau iechyd mwy hirdymor lle dŷn ni'n gweld pobl yn marw'n fwy ifanc oherwydd gorbwysau ac ati. A dwi'n meddwl bod yn rhaid inni edrych ar hyn, bod o ddim jest yn wariant o bortffolio chwaraeon; mae hwn yn gorfod bod yn wariant gan y Llywodraeth a buddsoddiad ar gyfer cendlaethau'r dyfodol, a hefyd bod chwaraeon ar gyfer pob oedran, ac ein bod ni'n sicrhau rhai o'r esiamplau gawson ni ynglŷn â phêl-droed—y walking football, a walking rugby, a hynny i gyd—pa mor bwysig ydy hynny o ran cymuned a dod â phobl ynghyd unwaith eto yn sgil COVID. Felly, mae hwn yn rhywbeth sydd y tu hwnt i bortffolio chwaraeon, yn sicr.
Byddwn i'n hoffi hefyd ein bod ni'n edrych yn ehangach o ran diwylliant a chyfranogiad efo diwylliant, oherwydd un o'r pethau eraill y clywsom ni gan y tystion oedd bod pethau fel dawnsio yn gallu bod yn y ddau gategori—yn aml yn dod drwy'r portffolio diwylliant neu’r celfyddydau, yn hytrach na chwaraeon, ond bod hwnnw hefyd yn rhywbeth dŷn ni angen edrych arno fel cyd-destun.
A dwi'n meddwl un o'r pethau mawr a oedd wedi cael eu codi efo Tom Giffard hefyd ydy: beth yw'r diben buddsoddi mewn cyfleusterau o'r radd flaenaf, ac ysgolion yr unfed ganrif ar hugain yn benodol, os na all pawb sy'n dymuno eu defnyddio eu cyrraedd, os mai dim ond y rheini sydd efo rhieni neu ofalwyr sy'n gallu eu nôl nhw o fan hyn sydd yn mynd i allu defnyddio a chael budd ohonyn nhw? Ac yn sicr, mi oedd hynny'n dod drosodd yn glir iawn.
Dwi'n siŵr ein bod ni i gyd yn gytûn, fel Senedd, y dylai pawb gael y cyfle i gymryd rhan mewn chwaraeon, a bod hyn am hwyl neu ar lefel broffesiynol, ond mae'r adroddiad hwn yn dangos yn glir nad yw hyn yn wir ac nad ydy pawb sydd yn gallu mynd ymlaen i'r lefel uchaf yn cael y cyfle cyfartal hwnnw ar hyn o bryd. Mae'r ffaith bod mynediad at gyfleusterau yn loteri cod post yn rhywbeth y mae'n rhaid inni ei daclo, ac mi oedd Alun Davies yn llygad ei le—nid rhywbeth dwi'n ei ddweud yn aml, ond yng nghyd-destun hyn—o ran yr elfen ddaearyddol. Yn aml, wrth gwrs, mae yna broblemau o ran Cymru wledig, ond mae hon yn broblem ehangach, ac mae gennym ni bobl, yn y rhanbarth dwi'n ei chynrychioli o ran Canol De Cymru, sydd efo'r holl rwystrau hynny, felly nid dim ond daearyddiaeth mohono fo.
Dwi'n meddwl hefyd ein bod ni angen nodi tystiolaeth fel Nofio Cymru ac ati, yn gweld bod mwyafrif o'r tua 500 o byllau nofio yng Nghymru wedi’u lleoli yn ne Cymru. Hefyd nodi pethau o ran costau cynyddol efo pyllau nofio i'w cadw nhw i fynd. Nid dim ond chwaraeon ydy hynny—mae hyn yn sgil sy'n gallu achub bywyd, a dwi'n meddwl bod rhaid inni feddwl hefyd o ran sut rydym ni'n sicrhau bod pawb yn gadael yr ysgol yn gallu nofio fel sgil hanfodol bywyd. Felly, yr un peth dwi'n meddwl—mae'n rhaid inni edrych yn bellach o ran sicrhau nad yw cost neu ddiffyg trafnidiaeth cyhoeddus yn rhwystro mynediad i gyfranogiad.
Hoffwn dynnu sylw hefyd at y ffaith ddaeth drosodd yn yr ymchwil hefyd o ran merched yn benodol a hefyd sicrhau bod pawb, beth bynnag fo'u cefndir neu ethnigrwydd, yn teimlo'n gyfforddus ac yn hyderus o ran ymwneud efo chwaraeon. Mi gawson ni esiampl dda gan Undeb Rygbi Cymru o ran yr hyn maen nhw wedi bod yn ei wneud efo cynnyrch mislif a sicrhau bod adnoddau priodol yna. Mae'r math yma o bethau mor, mor bwysig, a dwi'n meddwl bod yna esiamplau da ac arfer da o ran hyn.
Rhaid imi gyfaddef, dwi yn siomedig gydag ymateb Llywodraeth Cymru i'r argymhellion, gyda dim ond pump o'r 12 cynnig yn cael eu derbyn, ac mi fyddwn i yn gobeithio, fel roeddwn i'n sôn, bod hwn yn rhywbeth sydd angen cael ei berchnogi gan y Llywodraeth gyfan os ydym ni eisiau sicrhau gwella cyfleoedd i bobl ifanc a phobl o bob oed i ymgysylltu. Dwi yn gobeithio y bydd y Dirprwy Weinidog yn ymrwymo i barhau i gydweithio gyda'r pwyllgor o ran craffu a gweithredu ar yr adroddiad hwn, a chydweithio gyda'r Gweinidogion i sicrhau bod chwaraeon i bawb, beth bynnag eu cefndir a lle bynnag y byddant yn byw yng Nghymru a pha bynnag lefel maen nhw'n ei chwarae neu'n cymryd rhan mewn chwaraeon. Diolch.
I would like to also echo my thanks to the clerks, my fellow Members, and everyone who gave evidence to us and to the engagement team. I certainly echo Alun Davies's point about the fact that this has been an inquiry that has raised our spirits in terms of watching people's passions and seeing a lot of the projects that are happening to ensure that there is better engagement with sport. I'd like to echo the points made by Tom Giffard in terms of the importance that we heard in terms of being able to enjoy sport, regardless of whether you're good at sport. It's a shock to you all, I'm sure, but I was never very good at sport in school. But, a person enjoys sport and having the opportunity to play, and I did have that opportunity. I do think that that was the saddening thing about this inquiry, was seeing how many opportunities are lost because of a variety of different reasons.
Certainly, in terms of the recommendations, we have to think about them in the context of the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015, that this is not just about sport, it's about participation and health and well-being, and it's also about preventing ill-health in the future because certainly, it's in a number of the disadvantaged areas that we see long-term health problems and earlier mortality rates because of obesity and so forth, and so, we have to look at this as not just expenditure on a sports portfolio; it has to be expenditure by the Government and an investment for future generations, and also that sport is for all ages, and some of the examples that we saw, in terms of the walking football and walking rugby, and how important that is in terms of community and bringing people together once again in the wake of COVID. So, this is something that's beyond the sports portfolio.
I'd also like us to look more broadly in terms of culture and participation in culture, because one of the other things that we heard from the witnesses was that things like dance can fall into both categories—coming through the culture portfolio or the arts portfolio, rather than sport, but that is also something that we need to look at in context.
And I think one of the major things that was raised by Tom Giffard is: what is the point of investing in first-rank facilities, and twenty-first century schools in particular, if not everybody who wants to use them can reach them, if it's only those who have parents or carers who can take them there that can use them and get benefit from them? And that certainly came over very clearly.
I'm sure that we all, as a Senedd, agree that everyone should have the opportunity to take part in sport, whether that's for fun or at a professional level, and this report clearly shows that this is not happening and that not everyone who can go on to the highest level is having the same level of opportunity at present. The fact that access to facilities is a postcode lottery is something that we have to tackle, and Alun Davies was completely right—that's not something I say very often—but, in this context, he was absolutely right in terms of the geographical element. Of course, there are problems in terms of rural Wales, but this is a broader problem, and we do have people, in the region that I represent, in terms of South Wales Central, who have those barriers, so it's not just about geography.
I also think that we need to note the evidence of Swim Wales, which noted that the majority of the about 500 swimming pools in Wales are located in south Wales, and also note things in terms of increasing costs in terms of keeping swimming pools going. That's not just about sports—that's a skill that can save lives, and we have to think about ensuring that people who leave school can all swim as a critical life skill. So, one thing that we need to look at further is in terms of ensuring that cost or a lack of public transport is not a barrier to participation.
I'd like to draw attention to the point that came over in the research in terms of girls in particular and ensuring that everyone, regardless of their background or their ethnicity, feels comfortable and feels confident in terms of participating in sport. We had a very good example from the Welsh Rugby Union regarding what they've been doing with period products and ensuring that appropriate resources are provided. Those things are so important, and I think there are very good practices happening because of this.
I have to admit that I'm disappointed with the Government's response to the recommendations, with only five of the 12 being accepted, and I would hope, as I mentioned, that this is something that does need to be owned by the entire Government if we want to ensure an improvement in the opportunities for young people and people of all ages to engage with sport. And I do hope that the Deputy Minister does commit to continue to co-operate with the committee in terms of scrutinising and taking action on this report and collaborating with other Ministers to ensure that sport is for everyone, regardless of their background and wherever they live in Wales and whatever level they play at. Thank you very much.
I'd also like to thank all the committee staff and all the organisations that took part in giving evidence for the report.
I think the stand-out message is that sport should be a level playing field, but there are many hurdles that need to be overcome to achieve that. Deprivation is a formidable opposition in all aspects of governance, and sport is no exception to the rule. As was said by Tom Giffard earlier, the average amount spent in deprived areas on sport is £1.50 a week, whereas it's £10 in more well-off areas. The cost-of-living crisis will make it even harder for families to afford for their children to participate going forward, and one interviewee expressed how hard it is to watch children have to sit out because their parents simply cannot afford for them to play. This can have a significant impact on a child's confidence as well as their mental well-being. I'm grateful to the Welsh Government for the support provided through the pupil deprivation grant for their £100 uplift, which has become an essential helping hand to get PE kit and equipment this year.
But the crisis doesn't just hit families. It also has an impact on sports providers themselves. As the Welsh Sports Association explained to us, energy costs and resources at swimming pools, chemicals, and staffing costs are all becoming really expensive, and I'm really concerned about closures of these going forward. Swim Wales noted that, of around 500 pools in Wales, the majority of them are located in the south, and therefore access in the west and north Wales is dependent on travel, as was mentioned earlier. Access to sports needs to be made available within easy reach of our communities, close to where people live. It's so important. And as the Deputy Minister explained during the evidence session, school facilities can bring huge benefits to the local community, ensuring all local residents can enjoy state-of-the-art sporting facilities where schools have received funding from Welsh Government, and that's been really important to keep schools as community facilities, offering sport in local areas.
I think it's important that Sport Wales has carried out a facilities snapshot across different local authorities, and that broadly outlines the provision of facilities in the area attached to schools, and that Welsh Government has also commissioned a baseline survey of schools, which has included questions about the use of the facilities. So, that's been really useful in noting and logging all those. Over the weekend, we heard about Welsh rugby and football and the importance of investing at grass-roots level, and we need to enable access to all and develop pathways for development within each sport. I hope the opening of school facilities to the wider public will help make that a reality, as well as the continuing of capital support through the community facilities programme grant. I know that funding was really useful for enabling Rhyl rugby club to move, and other community centres, as well, to be able to continue to offer sports facilities. And although it's not specifically aimed at sport facilities, grass-roots clubs can apply for this.
It's also important to remember, however, that strong leadership at grass-roots level is just as important as access to these facilities. Coaches and trainers are role models who inspire the next generation of athletes and encourage participation and dedication, so the network of volunteers we have here in Wales is the driving force between local sports clubs up and down the country. As one participant in our evidence sessions explained, volunteers are,
'priceless and the unseen work they do in supporting participation in sports is unbelievable.'
It's these volunteers who are working hard to tackle the impact of rising costs, and it's to them we owe so much gratitude for delivering the mental and physical benefits of participation that sports bring to so many people. Thank you.
Hoffwn innau ddiolch i holl staff y pwyllgor a’r holl sefydliadau a roddodd dystiolaeth ar gyfer yr adroddiad.
Credaf mai’r neges sy’n sefyll allan yw y dylai chwaraeon fod yn gyfartal, ond mae llawer o rwystrau y mae angen eu goresgyn i gyflawni hynny. Mae amddifadedd yn wrthwynebydd aruthrol ym mhob agwedd ar lywodraethu, ac nid yw chwaraeon yn eithriad. Fel y dywedodd Tom Giffard yn gynharach, y swm cyfartalog sy'n cael ei wario ar chwaraeon mewn ardaloedd difreintiedig yw £1.50 yr wythnos, o gymharu â £10 mewn ardaloedd mwy cefnog. Bydd yr argyfwng costau byw'n ei gwneud yn anos byth i deuluoedd allu fforddio i’w plant gymryd rhan yn y dyfodol, a mynegodd un ymatebydd pa mor anodd yw hi i wylio plant yn gorfod peidio â chymryd rhan am na all eu rhieni fforddio talu iddynt chwarae. Gall hyn gael effaith sylweddol ar hyder plentyn yn ogystal â'u lles meddyliol. Rwy’n ddiolchgar i Lywodraeth Cymru am y cymorth a ddarparwyd drwy’r grant amddifadedd disgyblion i sicrhau ychwanegiad o £100, sydd wedi bod yn gymorth hanfodol i gael cit a chyfarpar addysg gorfforol eleni.
Ond nid teuluoedd yn unig y mae'r argyfwng yn eu taro. Mae hefyd yn cael effaith ar ddarparwyr chwaraeon eu hunain. Fel yr eglurodd Cymdeithas Chwaraeon Cymru wrthym, mae costau ynni ac adnoddau mewn pyllau nofio, cemegion, a chostau staffio oll yn mynd yn ddrud iawn, ac rwy’n bryderus iawn y bydd rhai ohonynt yn cau yn y dyfodol. Nododd Nofio Cymru, o oddeutu 500 o byllau nofio yng Nghymru, fod y rhan fwyaf ohonynt wedi’u lleoli yn y de, ac felly mae mynediad yn y gorllewin a’r gogledd yn dibynnu ar deithio, fel y crybwyllwyd yn gynharach. Mae angen sicrhau mynediad at chwaraeon o fewn cyrraedd hawdd i'n cymunedau, yn agos at lle mae pobl yn byw. Mae hynny mor bwysig. Ac fel yr eglurodd y Dirprwy Weinidog yn ystod y sesiwn dystiolaeth, gall cyfleusterau ysgolion greu manteision enfawr i’r gymuned leol, gan sicrhau y gall yr holl drigolion lleol fwynhau cyfleusterau chwaraeon o’r radd flaenaf lle mae ysgolion wedi cael cyllid gan Lywodraeth Cymru, ac mae hynny wedi bod yn bwysig iawn er mwyn cadw ysgolion yn gyfleusterau cymunedol, sy'n cynnig chwaraeon mewn ardaloedd lleol.
Credaf ei bod yn bwysig fod Chwaraeon Cymru wedi cynnal arolwg sy'n rhoi cipolwg ar gyfleusterau ar draws gwahanol awdurdodau lleol, ac sy’n amlinellu’n fras y ddarpariaeth o gyfleusterau yn yr ardal sy’n gysylltiedig ag ysgolion, a bod Llywodraeth Cymru hefyd wedi comisiynu arolwg sylfaenol o ysgolion, sydd wedi cynnwys cwestiynau ynglŷn â'r defnydd o’r cyfleusterau. Felly, mae hynny wedi bod yn ddefnyddiol iawn wrth nodi a chofnodi'r cyfleusterau hynny. Dros y penwythnos, clywsom am rygbi a phêl-droed Cymru a phwysigrwydd buddsoddi ar lawr gwlad, ac mae angen inni alluogi mynediad i bawb a datblygu llwybrau ar gyfer datblygu ym mhob camp. Rwy'n gobeithio y bydd agor cyfleusterau ysgolion i’r cyhoedd yn ehangach yn helpu i wireddu hynny, yn ogystal â pharhau â chymorth cyfalaf drwy grant y rhaglen cyfleusterau cymunedol. Gwn fod cyllid wedi bod yn ddefnyddiol iawn ar gyfer galluogi clwb rygbi’r Rhyl i symud, a chanolfannau cymunedol eraill hefyd i allu parhau i gynnig cyfleusterau chwaraeon. Ac er nad yw'r cyllid hwn wedi'i anelu'n benodol at gyfleusterau chwaraeon, gall clybiau llawr gwlad wneud cais amdano.
Mae hefyd yn bwysig cofio, fodd bynnag, fod arweinyddiaeth gref ar lawr gwlad yr un mor bwysig â mynediad at y cyfleusterau hyn. Mae hyfforddwyr yn fodelau rôl sy’n ysbrydoli’r genhedlaeth nesaf o athletwyr ac yn annog cyfranogiad ac ymroddiad, felly y rhwydwaith o wirfoddolwyr sydd gennym yma yng Nghymru yw’r grym sy'n gyrru clybiau chwaraeon lleol ledled y wlad. Fel yr eglurodd un cyfranogwr yn ein sesiynau tystiolaeth, mae gwirfoddolwyr yn,
'amhrisiadwy ac mae’r gwaith anweledig a wnânt i gefnogi cyfranogiad mewn chwaraeon yn anghredadwy.'
Y gwirfoddolwyr hyn sy'n gweithio'n galed i fynd i'r afael ag effaith costau cynyddol, ac rydym mor ddiolchgar iddynt am ddarparu'r manteision meddyliol a chorfforol y mae chwaraeon yn eu cynnig i gynifer o bobl. Diolch.
I'd just like to start by thanking the whole Culture, Communications, Welsh Language, Sport, and International Relations Committee—it's quite a mouthful—for their hard work and for undertaking this review, for the report, and its recommendations. I was personally delighted that you undertook this review, as this is a body of work that needed to be done, and, as chairman of the cross-party group on sport, it will complement the review that we ourselves are undertaking into the state of sporting facilities in Wales.
The report has unearthed some of the issues that we are also hearing in our CPG review, that there are multiple barriers that prevent those from disadvantaged areas from participating in sport and physical activity, and in many areas across Wales, including, as my colleague Tom Giffard has already said, suitable facilities, a lack of safe spaces, reductions in time allocated for sport, and a lack of disabled facilities. Wales, having participated in their first world cup for many years, which makes us all so proud, got there despite the lack of investment by the Welsh Government over the last two decades, not because of that support. It is nothing short of a national embarrassment to see the current state of many of our facilities in Wales, the unfairness of how investment hasn't been equal to all corners of Wales, and the dire lack of investment into our grass-roots sport.
Things are starting to happen, and I welcome that investment wholeheartedly, but it's small fry when you look at the financial investment into sport and facilities across the rest of the UK. We all know the enormous health benefits, both physically and mentally, that physical exercise brings, as well as a multitude of other benefits. A study commissioned by Sport Wales, undertaken by Sheffield Hallam University, said there is a massive social return on the investment, as, for every £1 invested in sport in Wales, there is a return of £2.88. Whether it be finally ensuring north Wales has that all-important Olympic-sized swimming pool, stadiums, or ensuring that sport doesn't grind to a halt in rural areas at the first sign of bad weather due to a lack of all-weather facilities—a massive barrier to participation during the winter months—now is the time for action. Demand is high, particularly following major sporting events like the world cup. Now we need to match that with investment. We all know that times are hard and money is short, but, with increasing demands on our health service, surely we need to start investing in prevention, as prevention is better than cure, and invest in our future generations, invest in everyone.
We've seen the FAW make a good start with this, as Tom outlined, but we need this awareness and investment across the board for all sports throughout all parts of Wales. I know the Minister is here today to respond to this debate and I, like many others, would appreciate a concrete commitment today ensuring that money or the wrong postcode won't mean another generation of Welsh people missing out on sport and physical activity opportunities that they can enjoy across the border. We must do better here in Wales. We have a Deputy Minister who appreciates sport, sees and knows the benefits, and I hope that this report will now kick start that large-scale investment that Wales needs to be made to finally ensure not that we just find, develop and retain future sports stars in Wales but ensure that everyone can have access in all parts of Wales, rural areas as well as cities, to sports across Wales, and importantly at all times of the year. Diolch.
Hoffwn ddechrau drwy ddiolch i'r Pwyllgor Diwylliant, Cyfathrebu, y Gymraeg, Chwaraeon, a Chysylltiadau Rhyngwladol cyfan—mae'n dipyn o lond ceg—am eu gwaith caled ac am gynnal yr adolygiad hwn, am yr adroddiad, a'i argymhellion. Yn bersonol, roeddwn wrth fy modd eich bod wedi cynnal yr adolygiad, gan fod hwn yn gorff o waith roedd angen ei wneud, ac fel cadeirydd y grŵp trawsbleidiol ar chwaraeon, bydd yn ategu ein hadolygiad ninnau o gyflwr cyfleusterau chwaraeon yng Nghymru.
Mae’r adroddiad wedi datgelu rhai o’r problemau rydym ninnau hefyd yn eu clywed yn adolygiad ein grŵp trawsbleidiol, sef bod nifer o rwystrau'n atal pobl o ardaloedd difreintiedig rhag cymryd rhan mewn chwaraeon a gweithgarwch corfforol, ac mewn llawer o ardaloedd ledled Cymru, gan gynnwys, fel y mae fy nghyd-Aelod Tom Giffard eisoes wedi dweud, cyfleusterau addas, diffyg mannau diogel, gostyngiadau yn yr amser a neilltuwyd ar gyfer chwaraeon, a diffyg cyfleusterau i’r anabl. Llwyddodd Cymru i gymryd rhan yng nghwpan y byd am y tro cyntaf ers blynyddoedd lawer, sy'n destun cymaint o falchder i bob un ohonom, a chyrraedd y gystadleuaeth er gwaethaf y diffyg buddsoddiad gan Lywodraeth Cymru dros y ddau ddegawd diwethaf, nid oherwydd y gefnogaeth honno. Mae gweld cyflwr presennol llawer o'n cyfleusterau yng Nghymru yn embaras cenedlaethol, yr annhegwch o ran sut nad yw buddsoddiad wedi bod yn gyfartal i bob rhan o Gymru, a'r diffyg buddsoddiad enbyd yn ein chwaraeon ar lawr gwlad.
Mae pethau’n dechrau digwydd, ac rwy'n croesawu'r buddsoddiad hwnnw’n llwyr, ond nid yw'n llawer pan edrychwch ar y buddsoddiad ariannol mewn chwaraeon a chyfleusterau ledled gweddill y DU. Mae pob un ohonom yn ymwybodol o'r manteision aruthrol i iechyd, yn gorfforol ac yn feddyliol, a ddaw yn sgil ymarfer corff, yn ogystal â llu o fanteision eraill. Dywedodd astudiaeth gan Brifysgol Sheffield Hallam, a gomisiynwyd gan Chwaraeon Cymru, y ceir enillion cymdeithasol enfawr ar y buddsoddiad, gan fod enillion o £2.88 am bob £1 a fuddsoddir mewn chwaraeon yng Nghymru. Boed yn sicrhau o’r diwedd fod gan ogledd Cymru bwll nofio maint Olympaidd sy'n hollbwysig, stadia, neu sicrhau nad yw chwaraeon yn dod i stop mewn ardaloedd gwledig ar yr arwydd cyntaf o dywydd garw oherwydd diffyg cyfleusterau pob tywydd—rhwystr enfawr i bobl rhag cymryd rhan yn ystod misoedd y gaeaf—nawr yw'r amser i weithredu. Mae'r galw'n fawr, yn enwedig yn dilyn digwyddiadau chwaraeon mawr fel cwpan y byd. Mae angen inni ddarparu'r buddsoddiad i fynd gyda hynny nawr. Gŵyr pob un ohonom ein bod mewn cyfnod anodd a bod arian yn brin, ond gyda'r galw'n cynyddu ar ein gwasanaeth iechyd, mae angen inni ddechrau buddsoddi mewn atal, gan fod atal yn well na gwella, a buddsoddi yng nghenedlaethau’r dyfodol, buddsoddi ym mhawb.
Rydym wedi gweld Cymdeithas Bêl-droed Cymru yn gwneud dechrau da gyda hyn, fel yr amlinellodd Tom, ond mae angen ymwybyddiaeth a buddsoddiad cyffredinol mewn chwaraeon o bob math ym mhob rhan o Gymru. Gwn fod y Gweinidog yma heddiw i ymateb i’r ddadl hon, a byddwn i, fel llawer o rai eraill, yn gwerthfawrogi ymrwymiad pendant heddiw i sicrhau na fydd arian neu’r cod post anghywir yn golygu bod cenhedlaeth arall o Gymry yn colli'r cyfleoedd i gymryd rhan mewn chwaraeon a gweithgarwch corfforol fel y cânt wneud dros y ffin. Mae'n rhaid inni wneud yn well yma yng Nghymru. Mae gennym Ddirprwy Weinidog sy’n gwerthfawrogi chwaraeon, sy'n gweld ac yn gwybod am y manteision, ac rwy'n gobeithio y bydd yr adroddiad hwn yn sbarduno'r buddsoddiad mawr sydd ei angen ar Gymru i sicrhau o’r diwedd, nid yn unig ein bod yn darganfod, yn datblygu ac yn cadw sêr chwaraeon y dyfodol yng Nghymru, ond bod pawb yn gallu cael mynediad at chwaraeon ym mhob rhan o Gymru, mewn ardaloedd gwledig yn ogystal â dinasoedd, ac yn bwysig, drwy gydol y flwyddyn. Diolch.
I'm very interested in this subject, and it's excellent that you've done this report. Regardless of your enthusiasm for team sports—football, rugby or anything else—it's vital that every child, regardless of ability or disability, gets to be able to (a) ride a bike and (b) learn to swim. Both are essential life skills in the same category as being able to cook a basic meal or tie your shoelaces. I want to put on record the wonderful work done by Pedal Power in Cardiff, for their work with disabled people. Based in Bute Park, it's not a super-output area of deprivation, but its specialist service provides pleasure and leisure to people young and old who may be unable to participate in other sport. So, it's a really important thing.
Turning to swimming, I appreciate the money that has been made available to extend schools into community hubs, but £24 million isn't really going to resolve the problem we have with our swimming pools. It's really, really difficult to teach somebody to swim unless it's in a swimming pool, and it is much more difficult to learn to swim as an adult. So, I was particularly interested in the evidence the committee took from Swim Wales, because, brutally, if you can't swim, you may drown, and there's no shortage of spaces to do that in any of our communities. So, we have 500 pools across Wales. I hear that there are fewer of them in north Wales, but it's good that 90 per cent of them have reopened post COVID, but up to one in 10 have not. And it would be really interesting to map exactly where those pools are and whether they are in areas of deprivation.
Just a footnote to Alun Davies: my community contains some of the poorest families in the whole of Wales; it isn't just Cyncoed and Penylan. So, one of the pools that has not yet reopened is Pentwyn pool. Cardiff Council took the decision to outsource most of its leisure centres a few years ago to a company variously called GLL—its origins are in Greenwich—or Better. Sadly, as far as the people of Pentwyn were concerned, better it definitely was not. Its staff never did any outreach to the local schools, which is one of the most obvious ways of increasing footfall, and the free swimming offer for children, funded by the Welsh Government, was not only not advertised, it was one of the best-kept secrets in Wales, and I used to have to go along in person before the long summer holidays to actually extract from them when and how families could take up the free swimming offer. It really was not an edifying experience. Better never advertised it, presumably hoping that people could get to pay again for what was supposed to have been funded by the Welsh Government, and it was only ever one hour a day at a particular time. So, when the lockdown was lifted, Better refused to reopen Pentwyn leisure centre, citing there was no business case for doing so. This pool is situated in a super-output area of deprivation, which means that most of the children living in families without a car are extremely unlikely to travel further afield to one of the pools that have reopened, because it's at least two bus rides away. I note the RCT initiative to make sure that bus routes serve leisure centres, and that's a really good thing to do, but, unfortunately, most of these families do not have the money for two bus fares any longer.
Temporarily—. I wanted to pay tribute to Steven Moates from Better, who temporarily was allowed to reopen the leisure centre to enable community and voluntary organisations to make use of its ground floor for things that they were able to self-fund. But, sadly, if only that attitude of reaching out to the community had been available earlier, we might not be in the situation we are in today. This excellent individual has now moved on to a new job, and the future of the Pentwyn leisure centre, including its swimming pool, is subject to the outcome of successful contractual negotiations between Cardiff Rugby and Cardiff Council. And this has been going on for months, and there's absolute radio silence, and I cannot know whether it's going to lead to a good outcome, but I fear the worst.
Swim Wales had warned the committee back in May that none of the currently closed pools are likely to reopen—victims of the impact of the loss of revenue from the lockdown. But I fear that most of them are in disadvantaged areas, and the picture is even more gloomy following the autumn statement on 17 November.
I think we need to really understand why it is that schools that children are leaving primary school without half of them being able to swim at all, and this is something that is so serious, because these children, as I said, can drown, and that is one of the key things that I need to understand—what we are going to do to prevent that happening.
Mae gennyf gryn ddiddordeb yn y pwnc hwn, ac mae'n wych eich bod wedi cynhyrchu'r adroddiad hwn. Beth bynnag fo'ch brwdfrydedd dros chwaraeon tîm—pêl-droed, rygbi neu unrhyw beth arall—mae'n hanfodol fod pob plentyn, ni waeth beth fo'u gallu neu eu hanabledd, yn gallu (a) reidio beic a (b) dysgu nofio. Mae'r ddau beth yn sgiliau bywyd hanfodol yn yr un categori â gallu coginio pryd o fwyd syml neu glymu careiau eich esgidiau. Hoffwn gofnodi'r gwaith gwych a wnaed gan Pedal Power yng Nghaerdydd, am eu gwaith gyda phobl anabl. Maent wedi'u lleoli ym Mharc Bute, nad yw'n ardal gynnyrch ehangach o amddifadedd, ond mae eu gwasanaeth arbenigol yn darparu pleser a chyfleoedd hamdden i bobl o bob oedran nad ydynt yn gallu cymryd rhan mewn chwaraeon eraill. Felly, mae'n beth pwysig iawn.
Gan droi at nofio, rwy'n gwerthfawrogi'r arian a ddarparwyd i droi ysgolion yn hybiau cymunedol, ond nid yw £24 miliwn yn mynd i ddatrys y broblem sydd gennym gyda'n pyllau nofio. Mae'n anodd iawn dysgu rhywun i nofio oni bai eu bod mewn pwll nofio, ac mae'n llawer anos dysgu nofio fel oedolyn. Felly, roedd gennyf ddiddordeb arbennig yn y dystiolaeth a gafodd y pwyllgor gan Nofio Cymru, oherwydd, yn anffodus, os na allwch nofio, fe allech foddi, ac nid oes prinder lleoedd i wneud hynny yn unrhyw un o'n cymunedau. Felly, mae gennym 500 o byllau nofio ledled Cymru. Clywaf fod llai ohonynt yng ngogledd Cymru, ond mae’n dda fod 90 y cant ohonynt wedi ailagor ar ôl COVID, ond nid yw hyd at un o bob 10 wedi ailagor. A byddai'n ddiddorol iawn mapio ble'n union mae'r pyllau nofio hynny, ac a ydynt mewn ardaloedd difreintiedig.
Troednodyn i Alun Davies: mae fy nghymuned yn cynnwys rhai o’r teuluoedd tlotaf yng Nghymru gyfan; mae'n fwy na Chyncoed a Phen-y-lan yn unig. Felly, un o’r pyllau nofio sydd heb ailagor eto yw pwll nofio Pentwyn. Penderfynodd Cyngor Caerdydd allanoli'r rhan fwyaf o’i ganolfannau hamdden ychydig flynyddoedd yn ôl i gwmni ag iddo fwy nag un enw, gan gynnwys GLL—mae ei wreiddiau yn Greenwich—neu Better. Yn anffodus, i bobl Pentwyn, nid oedd 'better' yn golygu 'gwell'. Ni wnaed unrhyw waith allgymorth gan eu staff gyda'r ysgolion lleol, sef un o’r ffyrdd amlycaf o gynyddu nifer y defnyddwyr, ac nid yn unig na chafodd y cynnig nofio am ddim i blant, a ariannwyd gan Lywodraeth Cymru, ei hysbysebu, ond roedd yn un o’r cyfrinachau mwyaf yng Nghymru, ac roeddwn yn arfer gorfod mynd yno'n bersonol cyn gwyliau hir yr haf i gael gwybod ganddynt pryd a sut y gallai teuluoedd fanteisio ar y cynnig nofio am ddim. Nid oedd yn brofiad llesol o gwbl. Ni chafodd ei hysbysebu o gwbl gan Better, yn y gobaith, mae'n debyg, y byddai pobl yn talu eto am yr hyn a oedd i fod wedi'i ariannu gan Lywodraeth Cymru, a dim ond am awr y dydd ar amser penodol y câi ei gynnig. Felly, pan ddaeth y cyfyngiadau symud i ben, gwrthododd Better ailagor canolfan hamdden Pentwyn, gan nodi nad oedd achos busnes dros wneud hynny. Mae’r pwll nofio hwn wedi’i leoli mewn ardal gynnyrch ehangach o amddifadedd, sy’n golygu bod y rhan fwyaf o’r plant o deuluoedd heb gar yn annhebygol iawn o deithio ymhellach i un o’r pyllau nofio sydd wedi ailagor, gan eu bod o leiaf ddwy daith bws i ffwrdd. Nodaf fenter RhCT i sicrhau bod llwybrau bysiau'n gwasanaethu canolfannau hamdden, ac mae hynny'n beth da iawn i'w wneud, ond yn anffodus, nid oes gan y rhan fwyaf o'r teuluoedd hyn arian mwyach ar gyfer dau docyn bws.
Dros dro—. Hoffwn dalu teyrnged i Steven Moates o Better, a gafodd ganiatâd dros dro i ailagor y ganolfan hamdden i alluogi sefydliadau cymunedol a gwirfoddol i wneud defnydd o’i llawr gwaelod ar gyfer pethau y gallent eu hariannu eu hunain. Ond yn anffodus, pe bai’r agwedd honno o estyn allan at y gymuned wedi bod ar gael yn gynharach, efallai na fyddem yn y sefyllfa rydym ynddi heddiw. Mae’r unigolyn rhagorol hwn bellach wedi symud ymlaen i swydd newydd, ac mae dyfodol canolfan hamdden Pentwyn, gan gynnwys ei phwll nofio, yn dibynnu ar ganlyniad trafodaethau cytundebol llwyddiannus rhwng Rygbi Caerdydd a Chyngor Caerdydd. Ac mae'r rhain wedi bod yn mynd rhagddynt ers misoedd, ac nid ydym wedi clywed unrhyw beth o gwbl, ac nid oes ffordd o wybod a ydynt yn mynd i arwain at ganlyniad da, ond rwy'n ofni'r gwaethaf.
Roedd Nofio Cymru wedi rhybuddio’r pwyllgor yn ôl ym mis Mai nad oedd unrhyw un o’r pyllau nofio sydd ar gau ar hyn o bryd yn debygol o ailagor—a hynny o ganlyniad i golli refeniw yn sgil y cyfyngiadau symud. Ond rwy’n ofni bod y rhan fwyaf ohonynt mewn ardaloedd difreintiedig, ac mae’r darlun hyd yn oed yn fwy tywyll yn dilyn datganiad yr hydref ar 17 Tachwedd.
Rwy'n credu bod angen inni ddeall yn iawn pam nad yw hanner y plant sy'n gadael yr ysgol gynradd yn gallu nofio o gwbl, ac mae hyn mor ddifrifol, gan y gall y plant hyn foddi, fel y dywedais, a dyna un o'r pethau allweddol y mae angen imi eu deall—beth a wnawn i atal hynny rhag digwydd.
Jenny, can you conclude, please?
Jenny, a wnewch chi ddirwyn i ben, os gwelwch yn dda?
Also how we're going to heat our pools, because, unless we do, we're going to simply have to swim in the water that's heated by the sun, which, in this weather, is a rather challenging prospect.
Hefyd, sut rydym yn mynd i wresogi ein pyllau nofio, oherwydd, oni bai ein bod yn gwneud hynny, yn syml iawn, bydd yn rhaid inni nofio mewn dŵr sy'n cael ei gynhesu gan yr haul, sydd, yn y tywydd hwn, yn dipyn o her.
Galwaf ar Ddirprwy Weinidog y Celfyddydau a Chwaraeon, Dawn Bowden.
I call on the Deputy Minister for Arts and Sport, Dawn Bowden.
Diolch, Dirprwy Lywydd, and can I thank Members for what was a very interesting and important debate this afternoon? And in the time available to me, I'm clearly not going to be able to cover each and every point that was raised this afternoon. I will try to concentrate my comments specifically on the report and its recommendations, and I'll pick up one or two others as I go through. But I am very grateful to the committee and the support staff for the time and effort spent in producing this report, and also to those who provided evidence.
As I said to the committee, sport is vital to our national life. It's got a powerful influence on our national identity. It unites us as a nation and it gives us an enviable presence on the world stage, and, clearly, we've seen that in spades over the last couple of weeks or so, haven't we? And it would be remiss of me not to put on record my own huge thanks to Rob Page and the Wales team for their efforts in Qatar. It wasn't to be this time, and I know we were all really upset about that, but I just think this is the start of a very long road for our national football team, and we now look forward to the qualification for the Euros.
But sport has clearly a significant contribution to make in delivering our programme for government, with its reach and influence extending beyond the specific commitments on enhancing equal access, improving participation and building on our provision of sporting facilities across the country. In this context, working with Sport Wales, we will continue to lead the sector and encourage collaboration to nurture and facilitate a population increase in physical activity and to invest effort and resources where it is needed most—where there are significant variations in participation and where there is a lack of opportunity or aspiration to be active.
Diolch, Ddirprwy Lywydd, ac a gaf fi ddiolch i'r Aelodau am ddadl ddiddorol a phwysig iawn y prynhawn yma? Ac yn yr amser sydd ar gael i mi, yn amlwg, nid wyf am allu ymateb i bob pwynt a godwyd y prynhawn yma. Rwyf am geisio canolbwyntio fy sylwadau’n benodol ar yr adroddiad a’i argymhellion, ac rwyf am drafod un neu ddau o rai eraill wrth imi fynd drwyddo. Ond rwy’n ddiolchgar iawn i’r pwyllgor a’r staff cymorth am eu hamser a’u hymdrech yn llunio’r adroddiad hwn, yn ogystal â'r rheini a roddodd dystiolaeth.
Fel y dywedais wrth y pwyllgor, mae chwaraeon yn hanfodol i’n bywyd cenedlaethol. Mae ganddynt ddylanwad pwerus ar ein hunaniaeth genedlaethol. Maent yn ein huno fel gwlad ac yn rhoi presenoldeb rhagorol i ni ar lwyfan y byd, ac yn amlwg, rydym wedi gweld cryn dipyn o hynny dros yr ychydig wythnosau diwethaf, onid ydym? A byddai'n esgeulus imi beidio â diolch o galon i Rob Page a thîm Cymru am eu hymdrechion yn Qatar. Nid oedd hi i fod y tro hwn, a gwn ein bod i gyd yn siomedig am hynny, ond rwy'n credu mai dechrau taith hir iawn i’n tîm pêl-droed cenedlaethol yw hyn, ac edrychwn ymlaen nawr at gyrraedd pencampwriaeth yr Ewros.
Ond mae’n amlwg fod gan chwaraeon gyfraniad sylweddol i’w wneud wrth inni fynd ati i gyflawni ein rhaglen lywodraethu, gyda’u cyrhaeddiad a’u dylanwad yn ymestyn y tu hwnt i’r ymrwymiadau penodol ar wella mynediad cyfartal, gwella cyfranogiad ac adeiladu ar ein darpariaeth o gyfleusterau chwaraeon ledled y wlad. Yn y cyd-destun hwn, gan weithio gyda Chwaraeon Cymru, byddwn yn parhau i arwain y sector ac annog cydweithredu i feithrin a hwyluso cynnydd mewn gweithgarwch corfforol yn y boblogaeth ac i fuddsoddi ymdrech ac adnoddau lle mae eu hangen fwyaf—lle ceir amrywiadau sylweddol yn y niferoedd sy'n cymryd rhan a lle ceir diffyg cyfleoedd neu ddyhead i fod yn egnïol.
I know the committee has had concerns about the number of recommendations that were rejected, so I’d like to use this opportunity to expand on the reasons why and also to reassure Members that it’s not because I necessarily disagree with the findings.
Recommendation 1 asks for a new national approach for participation in sport and physical activity in disadvantaged areas. I am not convinced that a new, wholesale approach is required. The reason for that is that Sport Wales’s vision and strategy for sport in Wales was, and continues to be, developed by the sector through an extensive consultation. One of the many important strands in the vision is to ensure that sport is accessible, inclusive and affordable, leaving no-one behind. This underpins a key message in the strategy, which is that every young person has the skills, confidence and motivation to enable them to enjoy and progress through sport, giving them foundations to lead an active, healthy and enriched life.
I’ve also made it clear to Sport Wales in their remit letter that I expect them to ensure the broadest range of vulnerable groups can engage with sport and physical activity and are not excluded from participation. This should include identifying and delivering specific opportunities that enable people in vulnerable or disadvantaged groups and those in under-represented communities to benefit from sport and physical activity. Sport Wales, through its annual business plan, has responded positively to these objectives in the remit letter and it is right that they should be given the opportunity and the time to deliver against it. To respond to your points specifically, Tom Giffard, I do meet regularly with Sport Wales for updates and to review progress, and I will continue to do that.
Although not a specific recommendation in the report, there has been mention made about adverse health conditions, and I think it’s probably worth mentioning that the Welsh Government has committed to developing a national framework that enables delivery of social prescribing in Wales that is of a consistent, effective and high-quality standard. Sport and physical activity play a central part in delivering those goals, and that is predominantly in most of our deprived areas. In short, and I think as was acknowledged by Delyth Jewell, there is much good work going on already to address participation in disadvantaged areas, underpinned by the clear vision and strategy for sport in Wales, which, as I’ve said, came directly from the sector. A different approach now risks undermining the progress that has already been made.
Several of the recommendations touched on funding, and it’s worth pointing out that the majority of Welsh Government funding for sport is of course channelled through Sport Wales. I expect them to use their funding, and the funding that they receive via the National Lottery, to deliver the objectives set out in the term of Government remit letter, but it is also about the effective use of funding that is allocated to them. It’s worth repeating that we intend to invest more than £75 million over the next three years for Sport Wales to deliver those aims and objectives. This is in addition to support through other Welsh Government funding programmes, such as sustainable communities for learning and the community facilities programme, which were mentioned by Carolyn Thomas.
We’re also investing over £13 million in a range of programmes across 2022-24 as part of our delivery plan for our 'Healthy Weight: Healthy Wales' strategy. But of course, funding isn’t solely a Welsh Government responsibility—sources such as the National Lottery, prize money from major tournaments and local authority budgets also have a role to play in providing support for disadvantaged communities. I have to acknowledge, as Heledd Fychan and others have pointed out, that there is a wider issue around deprivation that cannot be met by sporting investment alone. It is important that there is a whole-Government approach to tackling poverty and deprivation. Of course, we all know that we have been off the back of 10 years of austerity, we are in the middle of a cost-of-living crisis and we are doing what we can as a Welsh Government, but the key levers to addressing some of those key factors are with the UK Government, and not with the Welsh Government. The committee did—
Rwy'n gwybod bod y pwyllgor wedi cael pryderon ynghylch nifer yr argymhellion a gafodd eu gwrthod, felly hoffwn ddefnyddio'r cyfle hwn i ehangu ar y rhesymau pam a hefyd i dawelu meddyliau'r Aelodau nad oherwydd fy mod o reidrwydd yn anghytuno â'r canfyddiadau y gwneuthum eu gwrthod.
Mae argymhelliad 1 yn gofyn am ddull cenedlaethol newydd o gymryd rhan mewn chwaraeon a gweithgarwch corfforol mewn ardaloedd difreintiedig. Nid wyf wedi fy argyhoeddi bod angen dull cwbl newydd. Y rheswm am hynny yw bod gweledigaeth a strategaeth Chwaraeon Cymru ar gyfer chwaraeon yng Nghymru, yn arfer bod, ac yn parhau i fod, yn cael eu datblygu gan y sector drwy ymgynghori eang. Un o'r elfennau pwysig niferus yn y weledigaeth yw sicrhau bod chwaraeon yn hygyrch, yn gynhwysol ac yn fforddiadwy, gan adael neb ar ôl. Dyma sail i neges allweddol yn y strategaeth, sef bod gan bob person ifanc sgiliau, hyder a chymhelliant i'w galluogi i fwynhau a symud ymlaen drwy chwaraeon, gan roi sylfeini iddynt fyw bywyd egnïol, iach a chyfoethog.
Rwyf hefyd wedi egluro i Chwaraeon Cymru yn eu llythyr cylch gwaith fy mod yn disgwyl iddynt sicrhau bod yr ystod ehangaf o grwpiau agored i niwed yn gallu cymryd rhan mewn chwaraeon a gweithgarwch corfforol ac nad ydynt yn cael eu heithrio rhag cymryd rhan. Dylai hyn gynnwys nodi a chyflwyno cyfleoedd penodol sy'n galluogi pobl mewn grwpiau sy'n agored i niwed neu dan anfantais a'r rhai mewn cymunedau heb gynrychiolaeth ddigonol i elwa ar chwaraeon a gweithgarwch corfforol. Mae Chwaraeon Cymru, drwy ei gynllun busnes blynyddol, wedi ymateb yn gadarnhaol i'r amcanion hyn yn y llythyr cylch gwaith ac mae'n briodol y dylid rhoi cyfle ac amser iddynt gyflawni'r amcanion hynny. I ymateb i'ch pwyntiau chi yn benodol, Tom Giffard, rwy'n cyfarfod yn rheolaidd â Chwaraeon Cymru i gael diweddariadau ac i adolygu cynnydd, a byddaf yn parhau i wneud hynny.
Er nad yw'n argymhelliad penodol yn yr adroddiad, soniwyd am gyflyrau iechyd andwyol, ac rwy'n credu ei bod hi'n werth crybwyll mae'n debyg fod Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i ddatblygu fframwaith cenedlaethol sy'n ei gwneud hi'n bosibl darparu presgripsiynu cymdeithasol yng Nghymru sydd o safon gyson, effeithiol ac uchel. Mae chwaraeon a gweithgarwch corfforol yn chwarae rhan ganolog yn y gwaith o gyflawni'r nodau hynny, a hynny'n bennaf yn y rhan fwyaf o'n hardaloedd difreintiedig. Yn fyr, ac rwy'n credu bod Delyth Jewell wedi cydnabod hyn, mae llawer o waith da yn digwydd eisoes i fynd i'r afael â niferoedd sy'n cymryd rhan mewn ardaloedd difreintiedig, wedi'i ategu gan y weledigaeth a'r strategaeth glir ar gyfer chwaraeon yng Nghymru, a ddaeth, fel y dywedais, yn uniongyrchol o'r sector. Mae cyflwyno dull gwahanol nawr yn creu perygl o danseilio'r cynnydd a wnaed eisoes.
Fe wnaeth nifer o'r argymhellion grybwyll ariannu, ac mae'n werth nodi bod y rhan fwyaf o arian Llywodraeth Cymru ar gyfer chwaraeon yn cael ei sianelu drwy Chwaraeon Cymru wrth gwrs. Rwy'n disgwyl iddynt ddefnyddio eu cyllid, a'r cyllid y maent yn ei gael drwy'r Loteri Genedlaethol, i gyflawni'r amcanion a nodir yn llythyr cylch gwaith y Llywodraeth, ond mae hefyd yn ymwneud â'r defnydd effeithiol o gyllid sy'n cael ei ddyrannu iddynt. Mae'n werth ailadrodd ein bod yn bwriadu buddsoddi mwy na £75 miliwn dros y tair blynedd nesaf i Chwaraeon Cymru gyflawni'r nodau a'r amcanion hynny. Daw hyn ar ben y cymorth a ddaw drwy raglenni ariannu eraill Llywodraeth Cymru, megis cymunedau cynaliadwy ar gyfer dysgu a'r rhaglen cyfleusterau cymunedol, a gafodd eu crybwyll gan Carolyn Thomas.
Rydym hefyd yn buddsoddi dros £13 miliwn mewn ystod o raglenni ar draws 2022-24 fel rhan o'n cynllun cyflawni ar gyfer ein strategaeth 'Pwysau Iach: Cymru Iach'. Ond wrth gwrs, nid cyfrifoldeb Llywodraeth Cymru yn unig yw cyllid—mae gan ffynonellau fel y Loteri Genedlaethol, gwobrau ariannol pencampwriaethau mawr a chyllidebau awdurdodau lleol ran i'w chwarae hefyd yn darparu cymorth i gymunedau difreintiedig. Mae'n rhaid imi gydnabod, fel y mae Heledd Fychan ac eraill wedi nodi, fod yna broblem ehangach gydag amddifadedd na ellir ei datrys drwy fuddsoddi mewn chwaraeon yn unig. Mae'n bwysig fod yna ddull Llywodraeth gyfan o fynd i'r afael â thlodi ac amddifadedd. Wrth gwrs, rydym i gyd yn gwybod ein bod newydd gael 10 mlynedd o gyni, ein bod ynghanol argyfwng costau byw a'n bod yn gwneud yr hyn a allwn fel Llywodraeth Cymru, ond mae'r ysgogiadau allweddol i fynd i'r afael â rhai o'r ffactorau allweddol hynny yn nwylo Llywodraeth y DU, nid Llywodraeth Cymru. Fe wnaeth y pwyllgor—
Will you take an intervention on that?
A wnewch chi dderbyn ymyriad ar hynny?
Indeed, of course I will.
Wrth gwrs y gwnaf.
I accept the point you make about austerity. Clearly, you and I would agree and could spend the rest of the afternoon agreeing on it. But the Welsh Government has responsibilities as well on these matters, and the budgets that we are debating here today are budgets of the Welsh Government, and so I think it is important that the Welsh Government recognises its own role in addressing these matters and ensuring that we are able to provide the funds that our people need and deserve.
Rwy'n derbyn y pwynt a wnewch am gyni. Yn amlwg, fe fyddech chi a minnau'n cytuno ac yn gallu treulio gweddill y prynhawn yn cytuno arno. Ond mae gan Lywodraeth Cymru gyfrifoldebau hefyd gyda'r materion hyn, a chyllidebau Llywodraeth Cymru yw'r cyllidebau rydym yn eu trafod yma heddiw, ac felly rwy'n credu ei bod yn bwysig fod Llywodraeth Cymru yn cydnabod ei rôl ei hun wrth fynd i'r afael â'r materion hyn a sicrhau ein bod yn gallu darparu'r cyllid y mae ein pobl ei angen ac yn ei haeddu.
I absolutely agree with you, Alun. What I'm saying, what I'm trying to lay out here today, is that from the Welsh Government's perspective in relation to what we are able to invest in sporting facilities, both revenue and capital, we are trying to maximise the budget that we have to deliver the most effective outcomes.
The committee also recommended establishing a pilot scheme similar to New Zealand's Active Me—Kia Tū programme, and I was extremely fortunate during my recent trip to New Zealand to see how the scheme operates. I was struck by the similarities to what we are already doing here in Wales. Our pupil development grant is designed to help eligible children cover the costs associated with the school day, including school sports kit and equipment, which is primarily what the Kia Tū scheme is about. But other interventions that are already in place that Active Me—Kia Tū is mirroring include our free breakfast scheme, our national physical activity group, and the universal roll-out of free school meals across all primary schools in Wales. We're also working across Government with the health and education departments to develop an active schools programme as part of a commitment as set out in our 'Healthy Weight: Healthy Wales' strategy. I've already given a commitment to this Chamber to discuss the New Zealand programme further with Sport Wales to see what more we can learn from the Active Me project—
Rwy'n cytuno'n llwyr, Alun. Yr hyn rwy'n ei ddweud, yr hyn rwy'n ceisio ei osod yma heddiw, o safbwynt Llywodraeth Cymru mewn perthynas â'r hyn y gallwn ei fuddsoddi mewn cyfleusterau chwaraeon, yn refeniw ac yn gyfalaf, yw ein bod yn ceisio sicrhau bod gennym gymaint o gyllideb â phosibl i sicrhau'r canlyniadau mwyaf effeithiol.
Roedd y pwyllgor hefyd yn argymell sefydlu cynllun peilot tebyg i raglen Active Me—Kia Tū Seland Newydd, ac roeddwn yn hynod o ffodus yn ystod fy nhaith ddiweddar i Seland Newydd i weld sut mae'r cynllun yn gweithredu. Cefais fy nharo gan y tebygrwydd i'r hyn rydym eisoes yn ei wneud yma yng Nghymru. Bwriad ein grant datblygu disgyblion yw helpu plant cymwys i dalu'r costau sy'n gysylltiedig â'r diwrnod ysgol, gan gynnwys cit ac offer chwaraeon ysgol, sef yn bennaf yr hyn y mae cynllun Kia Tū yn ei wneud. Ond mae ymyriadau eraill sydd eisoes ar waith y mae Active Me—Kia Tū yn eu hadlewyrchu yn cynnwys ein cynllun brecwast am ddim, ein grŵp gweithgarwch corfforol cenedlaethol, a chyflwyno prydau ysgol am ddim i bawb ym mhob ysgol gynradd yng Nghymru. Rydym hefyd yn gweithio ar draws y Llywodraeth gyda'r adrannau iechyd ac addysg i ddatblygu rhaglen ysgolion egnïol fel rhan o ymrwymiad a nodir yn ein strategaeth 'Pwysau Iach: Cymru Iach'. Rwyf eisoes wedi rhoi ymrwymiad i'r Siambr hon i drafod rhaglen Seland Newydd ymhellach gyda Chwaraeon Cymru i weld beth arall y gallwn ei ddysgu gan brosiect Active Me—
Minister, you need to conclude now, please.
Weinidog, mae angen i chi ddod i ben nawr, os gwelwch yn dda.
—and how it could be developed.
A couple of recommendations were focused on improving access to school and community facilities, and Members will be aware that the Minister for Education and the Welsh Language has announced £24.9 million to support schools to operate and develop as community-focused schools, reaching out to engage with families and pupils, particularly those disadvantaged by poverty. This includes £20 million of capital investment to allow schools to develop further as community assets.
Finally, Dirprwy Lywydd, I want to mention the sports summit that will be taking place a week tomorrow. Since becoming Deputy Minister, I've been impressed by the collaborative spirit that runs through the sector. The summit will capitalise on this, as it aims to bring different expertise and experiences together to ask what an inclusive sport system looks like and what role we can each play in delivering it. We know there are still many challenges faced by people who want to take part in sport and physical activity, and I'm excited to see and learn from the sector in Wales what we can do to make even greater progress in tackling these issues. I'm sure that Members across the Chamber will support us in our efforts to do that.
—a sut y gellid ei ddatblygu.
Roedd un neu ddau o argymhellion yn canolbwyntio ar wella mynediad at gyfleusterau ysgol a chyfleusterau cymunedol, a bydd yr Aelodau'n ymwybodol fod Gweinidog y Gymraeg ac Addysg wedi cyhoeddi £24.9 miliwn i gynorthwyo ysgolion i weithredu a datblygu fel ysgolion bro, gan estyn allan i ymgysylltu â theuluoedd a disgyblion, yn enwedig rhai dan anfantais oherwydd tlodi. Mae hyn yn cynnwys £20 miliwn o fuddsoddiad cyfalaf i ganiatáu i ysgolion ddatblygu ymhellach fel asedau cymunedol.
Yn olaf, Ddirprwy Lywydd, rwyf am sôn am yr uwchgynhadledd chwaraeon a fydd yn digwydd wythnos i yfory. Ers dod yn Ddirprwy Weinidog, mae'r ysbryd cydweithredol sy'n rhedeg drwy'r sector wedi creu argraff arnaf. Bydd yr uwchgynhadledd yn gwneud y gorau o hyn, wrth iddi geisio dod ag arbenigedd a phrofiadau gwahanol at ei gilydd i ofyn sut beth yw system chwaraeon gynhwysol a pha rôl y gallwn i gyd ei chwarae yn ei darparu. Rydym yn gwybod bod llawer o heriau'n dal i wynebu pobl sydd eisiau cymryd rhan mewn chwaraeon a gweithgarwch corfforol, ac rwy'n gyffrous i weld a dysgu gan y sector yng Nghymru beth y gallwn ei wneud i sicrhau mwy o gynnydd eto wrth fynd i'r afael â'r materion hyn. Rwy'n siŵr y bydd Aelodau ar draws y Siambr yn ein cefnogi yn ein hymdrechion i wneud hynny.
Galwaf ar Gadeirydd y pwyllgor i ymateb i'r ddadl. Delyth Jewell.
I call on the committee Chair to reply to the debate. Delyth Jewell.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Diolch i'r Gweinidog a diolch i bawb sydd wedi cymryd rhan yn ein dadl y prynhawn yma.
Thank you, Dirprwy Lywydd. Thank you to the Minister and than you to everyone who has participated in our debate this afternoon.
Tom Giffard marked the timeliness of this debate and the need to support grass roots. Jack Sargeant had picked up on this in an intervention about the fact that engagement with sport—yes, we'd focused on participation—but audience, community engagement, going to see games, are so important as well. Tom, it was Baroness Grey-Thompson who'd made the point to us as a committee, and it was such a powerful point, that sport shouldn't just be about being good at sport, but people should be able to enjoy sport, not excel. That's a really powerful point, and I'm glad that you raised that.
Alun, I agree with you entirely about how enjoyable this inquiry was, because in spite of the really grim picture that we were seeing in so many ways, the passion that so many of the people that we spoke to feel for sport was absolutely inspiring. I agree as well with the point that you were making that when Wales on the world stage does well, it means so much, and that's something that, obviously, underpins so much of what we've been looking at as a committee.
Roedd Tom Giffard yn nodi pa mor amserol yw'r ddadl hon a'r angen i gefnogi chwaraeon ar lawr gwlad. Nododd Jack Sargeant hyn mewn ymyriad am gymryd rhan mewn chwaraeon—do, roeddem wedi canolbwyntio ar gymryd rhan—ond mae'r gynulleidfa, ymgysylltu â'r gymuned, mynd i weld gemau, mor bwysig hefyd. Tom, y Farwnes Grey-Thompson a wnaeth y pwynt i ni fel pwyllgor, ac roedd yn bwynt mor bwerus, na ddylai chwaraeon ymwneud â bod yn dda mewn chwaraeon yn unig, dylai pobl allu mwynhau chwaraeon, nid rhagori. Mae hwnnw'n bwynt pwerus iawn, ac rwy'n falch eich bod wedi nodi hynny.
Alun, rwy'n cytuno'n llwyr fod yr ymchwiliad hwn wedi bod yn bleserus iawn, oherwydd er gwaethaf y darlun gwirioneddol ddifrifol a welem mewn cymaint o ffyrdd, roedd yr angerdd roedd cymaint o'r bobl y buom yn siarad â hwy yn ei deimlo dros chwaraeon yn gwbl ysbrydoledig. Rwy'n cytuno hefyd gyda'r pwynt a wnaethoch ynglŷn â'r ffordd y mae'n golygu cymaint pan fydd Cymru ar lwyfan y byd yn gwneud yn dda, ac mae hynny'n rhywbeth sy'n sylfaen i gymaint o'r hyn y buom yn edrych arno fel pwyllgor, wrth gwrs.
Fel dywedodd Heledd hefyd, cododd ein hymgynghoriad galonnau, ac fe wnaeth ein tristáu ni hefyd. Soniodd Heledd hefyd am fframio hyn yng nghyd-destun Deddf cenedlaethau'r dyfodol, ac mae hwn yn bwnc sydd wedi cael ei godi nifer o weithiau yn ein dadl—dwi'n meddwl bod hwnna'n rhywbeth pwysig inni gofio.
As Heledd also said, our inquiry did gladden our hearts, but also saddened us too. Heledd also mentioned framing this in the context of the well-being of future generations Act, and this is an issue that's been raised a number of times in the debate—I think that is something important to bear in mind.
Carolyn spoke about the strain that energy costs are having on the industry, especially swimming pools, which Jenny had raised as well. Opening up facilities, I hope, will make a difference to levelling the playing field, but, as Jenny had talked about, there really is an ongoing acutely worrying issue with swimming pools—it's something that the committee will be keenly following. This really is a vital concern. As you were saying, this is an essential life skill. Thank you very much for your contribution as well.
Thank you, Laura, for your words. It's so useful to know that this is going to be taken up by the cross-party group as well. Investment does pay dividends. I think it was the Welsh Sports Association who pointed out to us in evidence that other comparable nations spend five to 10 times the amount that we do on elite sport, and that Wales does very well off a relatively small investment slice. So, that's something that it was interesting that you picked up on there.
I agree entirely with the Deputy Minister's words. I want to add our thanks as well to the Cymru team. They are an inspiration to us all. Your passion for sport is clear to see, and it is such a welcome thing to have that in you, Deputy Minister. On the point you made about our main recommendation, our concern as a committee would be that, if the policy isn't changing and the investment isn't going up, we wouldn't be sure how these really stubborn inequalities will be tackled.
Siaradodd Carolyn am y straen y mae costau ynni'n ei chael ar y diwydiant, yn enwedig pyllau nofio, pwynt a nododd Jenny hefyd. Rwy'n gobeithio y bydd agor cyfleusterau'n gwneud gwahaniaeth i sicrhau cyfleoedd cyfartal, ond fel y soniodd Jenny, mae yna broblem barhaus sy'n peri pryder difrifol gyda phyllau nofio—mae'n rhywbeth y bydd y pwyllgor yn ei ddilyn yn agos. Mae'n bryder difrifol. Fel roeddech chi'n dweud, mae'n sgìl bywyd hanfodol. Diolch yn fawr iawn am eich cyfraniad chi hefyd.
Diolch am eich geiriau, Laura. Mae mor ddefnyddiol gwybod y bydd y grŵp trawsbleidiol yn ystyried hyn hefyd. Mae buddsoddiad yn talu ar ei ganfed. Rwy'n credu mai Cymdeithas Chwaraeon Cymru a dynnodd ein sylw mewn tystiolaeth at y ffaith bod gwledydd eraill tebyg yn gwario pump i 10 gwaith y swm rydym ni'n ei wario ar chwaraeon elît, a bod Cymru'n gwneud yn dda iawn o fuddsoddiad cymharol fach. Felly, roedd hynny'n rhywbeth diddorol a nodwyd gennych.
Cytunaf yn llwyr â geiriau'r Dirprwy Weinidog. Rwyf am ychwanegu ein diolch ninnau hefyd i dîm Cymru. Maent yn ysbrydoliaeth i bawb ohonom. Mae eich angerdd dros chwaraeon yn glir i'w weld, ac mae'n dda gweld hynny ynoch chi, Ddirprwy Weinidog. Ar y pwynt a wnaethoch am ein prif argymhelliad, os nad yw'r polisi'n newid ac os nad yw'r buddsoddiad yn cynyddu, ein pryder fel pwyllgor fyddai na fyddem yn siŵr sut y gellid trechu'r anghydraddoldebau ystyfnig hyn.
Dwi'n gwybod roeddech chi wedi gwneud y pwynt am y ffaith bod Chwaraeon Cymru yn helpu'r sector i gynhyrchu gweledigaeth genedlaethol, ac mae Chwaraeon Cymru, yn amlwg, yn gwneud gwaith mor bwysig, ond gall Llywodraeth Cymru gyfarwyddo Chwaraeon Cymru drwy lythyr cylch gwaith. Dwi'n gwybod mai llythyr cylch gwaith hyd tymor y Senedd sydd yna ar hyn o bryd, ond, fel dwi'n deall, does dim i ddweud na all Llywodraeth Cymru newid cwrs, petai'n dymuno gwneud. Felly, dwi'n gobeithio efallai y byddai hwnna'n rhywbeth y byddai'r Llywodraeth yn cymryd i ystyriaeth, o ran y grant datblygu gweithgaredd corfforol a beth roeddech chi'n ei weld yn Seland Newydd. Mae e'n eithriadol o dda eich bod chi wedi gallu gweld beth sy'n digwydd yn Seland Newydd, a dŷn ni'n edrych ymlaen yn fawr at glywed mwy fel mae eich cynlluniau yn y maes yna yn datblygu.
O ran y cyllido, byddwn i'n dweud—a dwi'n gwybod rôn i'n dweud hyn wrth agor hefyd—os ydy Llywodraeth Cymru wir yn golygu y gall chwaraeon fod yr arf ataliol mwyaf effeithiol ar gyfer y genedl, rhaid i'r gweithredoedd yna fodloni'r rhethreg. Dwi'n meddwl bod hyn yn densiwn sydd ddim yn mynd i fynd i ffwrdd.
I know you made the point on the fact that Sport Wales does help the sector in drawing up a national vision, and Sport Wales, obviously, does such important work, but the Welsh Government actually instruct Sport Wales through its remit letter. At the moment there is a term-long remit letter, but as I understand it, there's nothing to prevent the Welsh Government instructing them to change course. That may be something that the Government could take into consideration in terms of the physical activity development grant and what you saw in New Zealand. It is exceptionally positive that you saw what was happening there, and we look forward very much to hearing more as your plans in that area develop.
In terms of funding, I would say—and I said this in opening the debate—if the Government really believes that sport can be the most effective preventative tool for the nation, then those actions have to meet the rhetoric. I think this is a tension that isn't going to go away.
I do agree with the point that you made, Minister, that a whole-Government approach really needs to be looked at in terms of this, again connecting with what Heledd was saying about the well-being of future generations context to all of this.
A number of Members had made the point about how stubborn the barriers are that we're looking at, whether it's in terms of geography or in terms of the interconnected ways in which different inequalities will affect people's lives. Some of the stories we as a committee heard were sobering. We were reminded that the cost-of-living crisis doesn't just impoverish us, it can imperil us as well, both through making our lives less fulfilling and also in a more acute and worrying way. When budgets are tight, it can make us confront terrible choices. There are two really stark examples that stood out for me from our evidence that I'd to raise in closing.
Firstly, Sport Wales remarked that when food prices go up, some children will, anecdotally, not only be fed less, but this increase in food prices can mean that children do less exercise. Some families in desperation will have to stop their children from going to football club after school, from going to swimming, from going to hockey, not just because of how much the lessons cost, but because exercising makes us more hungry. They'll need more food that isn't there to feel full after practice. Some parents have to take those opportunities away from their children; they have to deprive them so that they aren't tormented by having empty bellies. That's a dreadful choice to have to confront.
Another difficult choice that arises from sport being more unaffordable relates in a very direct way to safety. This, again, came out of Sport Wales's evidence—the fact that more women will find it difficult to afford gym membership. We're going into the winter and it's dark before and after a lot of people's times of work, so women who can't afford to go to the well-lit gyms with treadmills will either not feel able to do that exercise or they'll have to go on pavements instead. The Chamber won't need me to remind you about how unsafe countless women feel, running after dark.
This crisis is making people confront these terrible choices, Dirprwy Lywydd, and they're not always obvious. The different parts of our lives interconnect, and more investment in sport in disadvantaged areas will help countless people's lives in so many ways.
Rwy'n cytuno â'r pwynt a wnaethoch chi, Weinidog, fod gwir angen edrych ar ddull Llywodraeth gyfan yn hyn o beth, gan gysylltu unwaith eto â'r hyn a ddywedodd Heledd am gyd-destun llesiant cenedlaethau'r dyfodol i hyn i gyd.
Roedd nifer o'r Aelodau wedi gwneud y pwynt ynglŷn â pha mor ystyfnig yw'r rhwystrau rydym yn edrych arnynt, boed hynny o ran daearyddiaeth neu o ran y ffyrdd rhyng-gysylltiedig y bydd anghydraddoldebau gwahanol yn effeithio ar fywydau pobl. Roedd rhai o'r straeon a glywsom fel pwyllgor yn sobreiddiol. Cawsom ein hatgoffa bod yr argyfwng costau byw yn ein peryglu yn ogystal â'n gwneud yn dlotach, drwy wneud ein bywydau'n llai boddhaol a hefyd mewn ffordd fwy difrifol a phryderus. Pan fydd cyllidebau'n dynn, gall wneud inni wynebu dewisiadau ofnadwy. Mae yna ddwy enghraifft wirioneddol enbyd a oedd yn sefyll allan i mi o'n tystiolaeth yr hoffwn eu nodi wrth gloi.
Yn gyntaf, pan fo prisiau bwyd yn codi, nododd Chwaraeon Cymru y bydd rhai plant, yn anecdotaidd, nid yn unig yn cael llai o fwyd, ond gall y cynnydd mewn prisiau bwyd olygu bod plant yn gwneud llai o ymarfer corff. Bydd rhai teuluoedd mewn sefyllfaoedd anodd yn gorfod atal eu plant rhag mynd i glwb pêl-droed ar ôl ysgol, rhag mynd i nofio, rhag mynd i hoci, nid yn unig oherwydd faint y mae'r gwersi'n costio, ond oherwydd bod ymarfer corff yn ein gwneud yn fwy llwglyd. Bydd angen mwy o fwyd arnynt, bwyd nad yw yno, i deimlo'n llawn ar ôl ymarfer corff. Mae rhai rhieni'n gorfod amddifadu eu plant o'r cyfleoedd hynny; rhaid iddynt eu hamddifadu fel nad ydynt yn dioddef boliau gwag. Dyna ddewis ofnadwy i orfod ei wynebu.
Mae dewis anodd arall sy'n codi o'r ffaith bod chwaraeon yn fwy anfforddiadwy yn ymwneud mewn ffordd uniongyrchol iawn â diogelwch. Daeth hyn, unwaith eto, o dystiolaeth Chwaraeon Cymru—y ffaith y bydd mwy o fenywod yn ei chael hi'n anodd fforddio ymaelodi â champfa. Mae'r gaeaf wedi cyrraedd ac mae'n dywyll cyn ac ar ôl amser gwaith llawer o bobl, felly bydd menywod sy'n methu fforddio mynd i gampfeydd wedi'u goleuo'n dda gyda melinau troed naill ai ddim yn teimlo y gallant wneud yr ymarfer corff hwnnw neu bydd yn rhaid iddynt fynd ar y palmentydd yn lle hynny. Nid oes angen imi atgoffa'r Siambr pa mor anniogel y mae cymaint o fenywod yn teimlo wrth redeg ar ôl iddi dywyllu.
Mae'r argyfwng hwn yn gwneud i bobl wynebu'r dewisiadau ofnadwy hyn, Ddirprwy Lywydd, ac nid ydynt bob amser yn amlwg. Mae gwahanol rannau o'n bywydau yn rhyng-gysylltu, a bydd mwy o fuddsoddiad mewn chwaraeon mewn ardaloedd difreintiedig yn helpu bywydau pobl ddirifedi mewn cymaint o ffyrdd.
I gloi, Dirprwy Lywydd, mae pawb yn ymwybodol, bellach, bod arwain ffyrdd mwy iach a mwy egnïol o fyw yn cael effaith hynod fuddiol ar fesurau eraill, megis disgwyliad oes, iechyd meddwl, cyfleoedd economaidd-gymdeithasol a chyrhaeddiad addysgol. Mae cydnabyddiaeth bod arferion ffordd o fyw sy'n cael eu datblygu pan ydyn ni'n ifanc yn fwy tebygol o barhau pan fydden ni'n oedolion. Am y rhesymau hyn, gallai sicrhau chwarae teg o ran cymryd rhan mewn chwaraeon yng Nghymru gael effaith ddramatig ar fywydau pobl o gefndiroedd difreintiedig, ac mi fyddem ni'n galw ar Lywodraeth Cymru i dalu sylw i'n hargymhellion. Dwi'n ddiolchgar iawn i bawb sydd wedi cymryd rhan yn ein dadl heddiw ac rwy'n gobeithio y bydd mwy o gynnydd fel canlyniad i hyn. Diolch.
To close, everyone is aware that living a healthier and more energetic way of life has other great impacts, in terms of life expectancy, mental health, socioeconomic opportunities and educational attainment. There is evidence that the ways of living that we develop when we are children are likely to continue into adulthood. For these reasons, ensuring that we have fair play in terms of sports participation in Wales could have a dramatic impact on the lives of people from disadvantaged areas, and I would ask the Welsh Government to pay attention to our recommendations. I am very grateful to everyone who has taken part in our debate today, and I do hope that we will have more progress on this. Thank you very much.
Y cwestiwn yw a ddylid nodi adroddiad y pwyllgor. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes, felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
The proposal is to note the committee's report. Does any Member object? No. The motion is, therefore, agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Eitem 7, dadl ar ddeiseb P-06-1302, 'Rhaid gwarchod mynyddoedd unigryw Cambria yng Nghanolbarth Cymru drwy eu dynodi yn Ardal o Harddwch Naturiol Eithriadol'. Galwaf ar Gadeirydd y pwyllgor i wneud y cynnig—Jack Sargeant.
Item 7, a debate on petition P-06-1302, 'Protect Mid-Wales’ unique Cambrian Mountains: designate them an Area of Outstanding Natural Beauty'. I call on the Chair of the committee to move the motion—Jack Sargeant.
Cynnig NDM8146 Jack Sargeant
Cynnig bod y Senedd:
Yn nodi’r ddeiseb P-06-1302 ‘Rhaid gwarchod mynyddoedd unigryw Cambria yng Nghanolbarth Cymru drwy eu dynodi yn Ardal o Harddwch Naturiol Eithriadol’ a gasglodd 20,889 o lofnodion.
Motion NDM8146 Jack Sargeant
To propose that the Senedd:
Notes the petition P-06-1302 'Protect Mid-Wales’ unique Cambrian Mountains: designate them an Area of Outstanding Natural Beauty' which received 20,889 signatures.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch yn fawr, Deputy Presiding Officer. Two thousand and twenty two marks the fiftieth anniversary of plans being drawn up to designate the Cambrian mountains as Wales's first national park. Those plans were never implemented. So, today, here in the heart of democracy, the Welsh Parliament—the people of Wales’s Parliament—is debating a petition submitted by Celia Brazell, which was signed by over 20,000 people who hope that they will not have to wait another 50 years for their landscape, their habitats and their lifestyle to be acknowledged and protected.
Deputy Presiding Officer, petition P-06-1302, 'Protect Mid-Wales’ unique Cambrian Mountains: designate them an Area of Outstanding Natural Beauty', states, and I quote:
'The Cambrian Mountains: endless open skies, outstanding biodiversity, spectacular hills and valleys, 5,000 years' heritage of Welsh language, farming and mining. Their sense of immense space and peace is rare. Sadly, conservation of these uplands gets little attention. Farms are bought up for conifer planting or for large wind farms despite the lack of infrastructure. So beautiful a region needs protection and longer term rural employment. Designate the Cambrians as Mid-Wales’ first area of outstanding natural beauty.'
Members of the Chamber will be aware that Wales is currently home to four and a half areas of outstanding natural beauty: Anglesey, the Clwydian range and Dee valley, the Llŷn peninsula and Gower—all within Wales—plus the Wye valley area of outstanding natural beauty, which spans across England and Wales. We are also home to three national parks: the Brecon Beacons, Pembrokeshire coast and Snowdonia.
Under section 82 of the Countryside and Rights of Way Act 2000, Natural Resources Wales can designate any area in Wales that is not already a national park as an area of outstanding natural beauty, if the area is of such outstanding natural beauty that it should be conserved and enhanced.
Now, I know that the Minister responding to the debate has extended an invitation to the lead petitioner to meet with the Welsh Government officials and also NRW officers, I quote:
'to discuss some aspects of the proposal to designate in greater detail.'
Myself and committee members are very much looking forward to hearing of any progress made in that area.
Llywydd, the Welsh Government’s programme for government includes a commitment to designate a new national park to cover the Clwydian range and Dee valley, and I know the Member on the opposite side of the Chamber, Darren Millar, will be particularly pleased about the programme for government decision. I know that he's been a natural supporter and keen advocate at times, calling for things such as a national observatory for Wales, and who knows what Mr Millar might see in those dark skies? I know that he in particular has laid questions to this very Senedd about unidentified flying objects in his time as a Member.
Llywydd, I do understand, though, that this work being undertaken by Welsh Government officials and NRW will be focus of officers' time for the immediate short term. But beyond that, would it be possible to look again at the case for the Cambrian mountains?
The Minister has also written to the committee noting that NRW, and I quote again:
'has also committed to undertaking an all-Wales technical assessment of natural beauty. It is intended that this will assess areas against the natural beauty criteria which will help to assess their potential need for future protection.'
The Cambrian Mountains Society has put its back into this campaign, collecting tens of thousands of signatures at events across mid Wales. A group of campaigners came down to the Senedd to hand over the petition on 4 October, and I very much thank Luke Fletcher, Joel James and Russell George for receiving the petition on my behalf and meeting with campaigners.
Now, I know that there are other areas of Wales that have an interest in designating their landscapes, too. My colleague John Griffiths has championed the Gwent levels in recent years. There have been wider proposals to expand the Gower area of outstanding natural beauty, and also to consider Y Berwyn. But for today, because 20,000 people have asked us to, we, the Welsh Parliament, are debating a petition putting the question forward for the Cambrian mountains. As the petitioners say, this is an area that is home to a wide range of biodiversity: birds of prey, red squirrels, otters, pine martens, butterflies, dragonflies, ladybirds and 15 kinds of dung-beetle. It's also home to the people who live and work on the land, passionate people who have led an impressive campaign to give their part of Wales a voice and the status they believe it deserves.
They say, in winding up, Presiding Officer:
'Give the Cambrian Mountains prestige, AONB branding and coherent management and watch the region flourish'.
Diolch yn fawr.
Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Mae 2022 yn nodi hanner canmlwyddiant cynlluniau a luniwyd i ddynodi mynyddoedd Cambria yn barc cenedlaethol cyntaf Cymru. Ni chafodd y cynlluniau hynny mo'u gweithredu. Felly, heddiw, yma wrth galon democratiaeth, mae Senedd Cymru—pobl Senedd Cymru—yn trafod deiseb a gyflwynwyd gan Celia Brazell, ac a lofnodwyd gan dros 20,000 o bobl sy'n gobeithio na fydd rhaid iddynt aros am 50 mlynedd arall i'w tirwedd, eu cynefinoedd a'u ffordd o fyw gael eu cydnabod a'u diogelu.
Ddirprwy Lywydd, mae deiseb P-06-1302, 'Rhaid gwarchod mynyddoedd unigryw Cambria yng Nghanolbarth Cymru drwy eu dynodi yn Ardal o Harddwch Naturiol Eithriadol' yn dweud:
'Mynyddoedd Cambria: awyr agored ddiddiwedd, bioamrywiaeth eithriadol, bryniau a dyffrynnoedd ysblennydd, 5,000 o flynyddoedd o dreftadaeth, megis yr iaith Gymraeg, ffermio a mwyngloddio. Mae’r ymdeimlad o ehangder a heddwch yn neilltuol. Yn anffodus, ychydig o sylw a gaiff y dasg o warchod yr ucheldiroedd hyn. Caiff ffermydd eu prynu ar gyfer plannu coed conwydd neu ar gyfer adeiladu ffermydd gwynt mawr, a hynny er gwaethaf y diffyg seilwaith sydd yno. Mae angen gwarchod rhanbarth mor brydferth a sicrhau cyflogaeth yng nghefn gwlad yn y tymor hwy. Dylid dynodi Mynyddoedd Cambria fel yr ardal o harddwch naturiol eithriadol gyntaf yng Nghanolbarth Cymru.'
Bydd Aelodau'r Siambr yn ymwybodol fod Cymru ar hyn o bryd yn gartref i bedair ardal a hanner o harddwch naturiol eithriadol: Ynys Môn, bryniau Clwyd a dyffryn Dyfrdwy, penrhyn Llŷn a'r Gŵyr—oll yng Nghymru—yn ogystal ag ardal o harddwch naturiol eithriadol dyffryn Gwy, sy'n rhychwantu Cymru a Lloegr. Rydym hefyd yn gartref i dri pharc cenedlaethol: Bannau Brycheiniog, arfordir sir Benfro ac Eryri.
O dan adran 82 o Ddeddf Cefn Gwlad a Hawliau Tramwy 2000, gall Cyfoeth Naturiol Cymru ddynodi unrhyw ardal yng Nghymru nad yw eisoes yn barc cenedlaethol yn ardal o harddwch naturiol eithriadol, os yw'n ardal o'r fath harddwch naturiol eithriadol fel y dylid ei gwarchod a'i gwella.
Nawr, rwy'n gwybod bod y Gweinidog sy'n ymateb i'r ddadl wedi estyn gwahoddiad i'r prif ddeisebydd gyfarfod â swyddogion Llywodraeth Cymru a swyddogion CNC:
'i drafod rhai agweddau ar y cynnig i ddynodi yn fanylach.'
Rwyf fi ac aelodau'r pwyllgor yn edrych ymlaen yn fawr at glywed am unrhyw gynnydd a wneir yn hynny o beth.
Lywydd, mae rhaglen lywodraethu Llywodraeth Cymru yn cynnwys ymrwymiad i ddynodi parc cenedlaethol newydd i gynnwys bryniau Clwyd a dyffryn y Ddyfrdwy, ac rwy'n gwybod y bydd yr Aelod ar ochr arall y Siambr, Darren Millar, yn arbennig o falch ynglŷn â phenderfyniad y rhaglen lywodraethu. Gwn ei fod wedi bod yn gefnogwr naturiol ac wedi dadlau'n frwd ar brydiau wrth alw am bethau fel arsyllfa genedlaethol i Gymru, a phwy a ŵyr beth fyddai Mr Millar yn eu gweld yn yr awyr dywyll honno? Gwn ei fod ef yn arbennig wedi cyflwyno cwestiynau i'r Senedd hon ynglŷn â gwrthrychau hedegog anhysbys yn ei gyfnod fel Aelod.
Lywydd, rwy'n deall serch hynny y bydd y gwaith sy'n cael ei wneud gan swyddogion Llywodraeth Cymru a CNC yn ffocws i amser swyddogion yn y tymor byr. Ond y tu hwnt i hynny, a fyddai modd edrych eto ar yr achos o blaid mynyddoedd Cambria?
Mae'r Gweinidog hefyd wedi ysgrifennu at y pwyllgor yn nodi bod CNC:
'hefyd wedi ymrwymo i gynnal asesiad technegol ar gyfer Cymru gyfan o harddwch naturiol. Y bwriad yw asesu ardaloedd yn erbyn y meini prawf harddwch naturiol a fydd yn helpu i asesu eu hangen posibl i gael eu gwarchod yn y dyfodol.'
Mae Cymdeithas Mynyddoedd Cambria wedi gweithio'n ddygn ar yr ymgyrch hon, gan gasglu degau o filoedd o lofnodion mewn digwyddiadau ar hyd a lled canolbarth Cymru. Daeth grŵp o ymgyrchwyr i lawr i'r Senedd i gyflwyno'r ddeiseb ar 4 Hydref, a diolch yn fawr i Luke Fletcher, Joel James a Russell George am dderbyn y ddeiseb ar fy rhan a chyfarfod ag ymgyrchwyr.
Nawr, gwn fod rhannau eraill o Gymru â diddordeb mewn dynodi eu tirweddau, hefyd. Mae fy nghyd-Aelod John Griffiths wedi bod yn hyrwyddo gwastadeddau Gwent yn y blynyddoedd diwethaf. Cafwyd cynigion ehangach i ehangu ardal o harddwch naturiol eithriadol Penrhyn Gŵyr, a hefyd i ystyried y Berwyn. Ond am heddiw, oherwydd bod 20,000 o bobl wedi gofyn, rydym ni, Senedd Cymru, yn trafod deiseb yn cyflwyno'r cwestiwn ar ran mynyddoedd Cambria. Fel y mae'r deisebwyr yn dweud, mae hon yn ardal sy'n gartref i ystod eang o fioamrywiaeth: adar ysglyfaethus, gwiwerod coch, dyfrgwn, beleod, gloÿnnod byw, gweision y neidr, buchod coch cwta a 15 math o chwilod tail. Mae hefyd yn gartref i'r bobl sy'n byw a gweithio ar y tir, pobl angerddol sydd wedi arwain ymgyrch drawiadol i roi llais i'w rhan hwy o Gymru a'r statws y credant ei bod yn ei haeddu.
I gloi, Lywydd, maent yn dweud hyn:
'Os caiff Mynyddoedd Cambria frand mawreddog fel ardal o harddwch naturiol eithriadol, ac os caiff y mynyddoedd eu rheoli mewn modd cydlynol, bydd y rhanbarth yn sicr yn ffynnu.'
Diolch yn fawr.
Thank you, Jack, for bringing this petition forward for debate. In principle, the Welsh Conservatives support this petition. We recognise that protecting this unique area with its exceptional landscape is of national importance. We believe that the Cambrian mountains having area of outstanding natural beauty status will undoubtedly bring benefits to the area, helping to improve recognition for local brands and products, and will help provide further focus on community projects, such as tree planting, tackling invasive non-native species and improving biodiversity, especially in our peatlands. It will help in the management of conservation work and the preservation of traditional skills, and it will help with the training of local horticultural and land management skills. Furthermore, it will open the door to investment through the sustainable development fund and sustainable management schemes, which will help businesses within the AONB flourish.
However, I think it is wise, at this moment, to point out that, whilst we are in favour of designating the Cambrian mountains with AONB status, we have to be mindful that not everyone will be aware of how the status will positively impact them, and as with any change, communities can become nervous when they do not fully understand the implications for them and their livelihoods. We need to be acutely aware that the farming community within this proposed area will still need to make a living and manage the land to provide for us. Communities will still need housing, and younger people will still need a growing economy to support them. With this in mind, I would urge all interested parties who are supporting this AONB status to do their very best in communicating the positive impacts of it, to work closely with farming and other communities so as to better understand their concerns, and then to be mindful of these concerns when determining the final boundaries. Thank you.
Diolch am gyflwyno'r ddeiseb hon i'w thrafod, Jack. Mewn egwyddor, mae'r Ceidwadwyr Cymreig yn cefnogi'r ddeiseb. Rydym yn cydnabod bod diogelu'r ardal unigryw hon gyda'i thirwedd eithriadol yn bwysig yn genedlaethol. Credwn y bydd statws ardal o harddwch naturiol eithriadol i fynyddoedd Cambria yn sicrhau manteision i'r ardal, gan helpu i wella'r gydnabyddiaeth i frandiau a chynhyrchion lleol, ac yn helpu i roi ffocws pellach ar brosiectau cymunedol, fel plannu coed, mynd i'r afael â rhywogaethau estron goresgynnol a gwella bioamrywiaeth, yn enwedig yn ein mawnogydd. Bydd yn helpu gyda rheoli gwaith cadwraeth a chadw sgiliau traddodiadol, a bydd yn helpu gyda hyfforddi sgiliau garddwriaethol a rheoli tir lleol. Yn ogystal â hynny bydd yn agor y drws ar fuddsoddiad drwy'r gronfa datblygu cynaliadwy a chynlluniau rheoli cynaliadwy, a fydd yn helpu busnesau o fewn yr AHNE i ffynnu.
Fodd bynnag, ar hyn o bryd, er ein bod o blaid dynodi mynyddoedd Cambria yn AHNE, rwy'n credu ei bod yn ddoeth inni gofio na fydd pawb yn ymwybodol o sut y bydd y statws yn effeithio'n gadarnhaol arnynt, ac fel gydag unrhyw newid, mae'n bosibl y bydd cymunedau'n nerfus pan nad ydynt yn deall y goblygiadau iddynt hwy a'u bywoliaeth yn llawn. Mae angen inni fod yn ymwybodol iawn y bydd yn dal i fod angen i'r gymuned ffermio yn yr ardal arfaethedig hon wneud bywoliaeth a rheoli'r tir i ddarparu ar ein cyfer. Bydd cymunedau'n dal i fod angen tai, a bydd pobl iau yn dal i fod angen economi sy'n tyfu i'w cynnal. Gyda hyn mewn cof, hoffwn annog pawb sydd â diddordeb sy'n cefnogi'r statws AHNE i wneud eu gorau glas i gyfleu'r effeithiau cadarnhaol, i weithio'n agos gyda ffermwyr a chymunedau eraill er mwyn deall eu pryderon yn well, ac yna i fod yn ymwybodol o'r pryderon hyn wrth benderfynu ar y ffiniau terfynol. Diolch.
Diolch i Jack Sargeant am gyflwyno'r ddadl yma yn trafod y ddeiseb ynghylch mynyddoedd Elenydd a'r ardal i lawr i fynydd Mallaen. Dwi am ddatgan yma heddiw ein bod ni'n cydymdeimlo efo egwyddor y syniad o warchod elfennau o'n tir, ond yn benodol felly'r bywyd natur a'r amgylchedd sy'n rhan o'r tir hwnnw, ond rhaid peidio ag anghofio'r bobl a'r cymunedau yno. Mae'n bryder ein bod ni wedi gweld cwymp aruthrol yn ein byd natur dros yr 50 mlynedd diwethaf, efo rhywogaethau a oedd unwaith yn gyffredin bellach o dan fygythiad, a rhai wedi diflannu am byth. Dyna pam, wedi'r cyfan, ein bod ni wedi datgan argyfwng natur.
Mae'r ardal yma rydyn ni'n sôn amdani heddiw yn gyforiog o fyd natur, ac mae angen cymryd camau i sicrhau parhad. Ond ofnaf nad trwy osod dynodiad fath ag ardal o harddwch naturiol eithriadol, neu AHNE, ydy'r ffordd i wneud hynny. Y gwir ydy nad pwrpas AHNE ydy cyflawni'r pethau yma. Yn wir, os edrychwch chi ar ardaloedd sydd efo dynodiadau fath ag AHNE, safleoedd o ddiddordeb gwyddonol arbennig neu barc cenedlaethol, yna fe welwch eu bod hwythau wedi colli canran sylweddol o rywogaethau dros yr hanner canrif diwethaf yn gymaint ag unrhyw ardal sydd heb ddynodiad. Ond, mae'r Bil amaeth newydd sydd wedi cychwyn ar ei daith drwy'r Senedd hon rŵan yn mynd i edrych ar anghenion amgylcheddol ac ecolegol. Nid trwy roi dynodiad AHNE, felly, y mae mynd i'r afael â'r argyfwng natur yn yr ardal, ond trwy weithio mewn partneriaeth efo pobl sydd yn gweithio'r tir, yn byw ar y tir, ac yn mwynhau'r ardal.
Dwi'n ofni fod ymgyrchwyr yn sôn yn benodol am bryderon am ffermydd gwynt. Mae'n werth nodi pryderon pobl, wrth reswm, ond byddai gosod dynodiad fath ag AHNE er mwyn atal datblygiadau o'r fath yn gamddefnydd o'r dynodiad hwnnw. Nid dyna bwrpas y dynodiad. Os ydy pobl wirioneddol yn pryderu am ddatblygiadau fath â melinau gwynt, yna'r fforwm i leisio'r pryderon yma ydy trwy'r broses gynllunio.
Rŵan, nid dynodiad yn unig ydy AHNE; mae i AHNE statws a disgwyliadau, ac mae'r disgwyliadau yna yn disgyn, i raddau helaeth, ar y llywodraethau lleol sydd yn yr ardal. Byddai creu AHNE newydd yn rhoi pwysau cyllidol ychwanegol felly ar Geredigion, Powys a Sir Gâr, ac mae'r siroedd yma eisoes yn wynebu cyfnod cyllidol llwm, felly prin iawn y byddan nhw'n croesawu dynodiad fath ag AHNE. Mae'r parciau cenedlaethol ac AHNEau yn brin o'r cyllid angenrheidiol ar gyfer monitro, ac yn brin o staff arbenigol. Oes, mae'n rhaid i ni wella cyflwr ein hardaloedd naturiol, a'r ffordd orau o wneud hynny ydy i gyflwyno targedau adfer natur i fuddsoddi mewn cynefinoedd o dan berygl, mewn monitro ac mewn staff arbenigol.
Does dim dwywaith nad ydy'r ardal yma yn ardal o harddwch eithriadol; mae'n ardal gwbl odidog ac yn llawn hanes. Mae'r potensial i ddatblygu economi gylchol efo mentrau twristaidd o dan berchnogaeth leol yn fawr yno. Felly, yn hytrach na dynodiad sydd yn gosod ardal mewn rhyw fath o stasis, rhaid yn lle edrych ar adeiladu ar waith da sydd eisoes yn mynd rhagddo. Mae menter mynyddoedd y Cambrian, sydd yn bartneriaeth rhwng y dair sir, wedi datblygu cynllun parc hydwythedd cymunedol a natur yn edrych ar sut mae datblygu a hyrwyddo'r ardal, gan ddysgu gwersi o barciau natur rhanbarthol Ffrainc. Mae'r parciau yma yn gwarchod natur, yn cydweithio efo cymunedau, ac yn datblygu cyfleoedd economaidd mewn modd sydd yn parchu amgylchedd a chymuned. Mae'r gwaith o ddatblygu cynlluniau cyffelyb eisoes ar y gweill gan fenter mynyddoedd Cambrian.
Felly, nid yw gosod dynodiad fel AHNE am fod o fudd i'r ardal yma, a dyna pam ein bod ni'n gwrthwynebu hyn. Ond mi rydyn ni yn credu fod cyfle i ddatblygu cynlluniau cyffrous, mewn cydweithrediad â chymunedau a phobl sy'n byw yno, a fydd yn galluogi pobl i fyw ar y tir i ddatblygu'r economi leol, tra'n parchu a chryfhau'r amgylchedd odidog naturiol sydd yn y rhan arbennig yma o Gymru.
Thank you to Jack Sargeant for bringing forward this debate on the petition on the Elenydd mountains and the area down to the Mallaen mountain. I'm going to state today that we sympathise with the principle of protecting our land, particularly the nature and environment part of that land, but we mustn't forget the people and communities living there too. It's a concern that we've seen a decline in nature over the past 50 years, with species that were once common now under threat, and some having become extinct. That, after all, is why we have declared a nature emergency.
This area that we’re talking about today is alive with nature and we need to take steps to ensure its survival. But I fear that setting an area of outstanding natural beauty designation isn't the best way of doing that. The truth is that the purpose of an AONB is not to achieve these things. Indeed, if you look at areas that have designations such as AONB, sites of special scientific interest or national parks, you will see that they have lost a significant percentage of species over the past 50 years as much as any non-designated area. But, the new agriculture Bill, which has started its journey through the Senedd, now will look at the environmental and ecological needs. It is not by placing an AONB designation that will we tackle the nature emergency in the area, but by working in partnership with people who work the land, live on that land and enjoy the area.
I fear that campaigners talk specifically about concerns about windfarms; it’s worth noting people's concerns, of course, but setting an AONB designation to prevent such developments would be a misuse of that designation. That's not the purpose of the designation. If people truly are concerned about developments such as windfarms, then the forum to voice those concerns is through the planning process.
Now, AONB is not simply a designation; it has a status and expectations, and those expectations fall, to a great extent, on the local authorities in the area. Creating a new AONB would place additional financial pressures on Ceredigion, Powys and Carmarthenshire, and these counties are already facing grim financial times, so I doubt that they would welcome an AONB designation. The national parks and AONBs are short of the funding for monitoring and short of specialist staff too. Yes, we must improve the condition of our natural areas, and the best way of doing that is to introduce nature restoration targets to invest in habitats that are under threat, in monitoring and in specialist staff.
There is no doubt that this area is an area of outstanding natural beauty; it is glorious and full of history. The potential for developing a circular economy with tourist initiatives in local ownership are great. So, rather than a designation that sets an area in some sort of stasis, we'd much rather look at building on the good work that’s already being done. The Cambrian mountains initiative, which is a partnership between the three counties, has developed a community nature park looking at how to develop and promote the area by learning lessons from the regional nature parks in France, which protect nature, work with communities and develop economic opportunities in a way that respects the environment and the communities. The work of developing such schemes is already in the pipeline by the Cambrian mountains initiative.
So, setting a designation such as AONB is not going to benefit this area, and that's why we are opposing it. But we do believe that there is an opportunity to develop exciting plans in collaboration with communities and people living in the area that would enable people to live on the land to develop the local economy, whilst respecting and strengthening the glorious natural environment in this very special part of Wales.
My thanks to the Petitions Committee for bringing this forward. I'm going to take a slight diversion, and that diversion runs from Chepstow to Conwy.
The idea of a Cambrian trail through the Cambrian mountains was first envisaged back in 1968, and the late Tony Drake, a legend in Welsh walking and mapping of these walks, in 1994, produced the first guidebook of the Cambrian way, which went all that way from Chepstow to Conwy, through the Cambrian mountains. Back in 2019, I joined with Oliver Wicks, Richard Tyler and Will Renwick—some of you will follow Will Renwick; he's known on Twitter as WillWalksWales—and Ramblers Cymru, to launch, with ramblers, the Cicerone guide to the Cambrian way, the definitive guide now to what is known as the 'mountain connoisseur's walk'. It's the equivalent of two and a half times the ascent and descent of Everest over, depending on how fast you walk it, two and a half to three weeks; two weeks if you really run it fast like Will does. And, in the last 18 months, my credit to Ramblers Cymru and volunteers who have waymarked the entire route. But this is a wild route; nobody should try this route without actually knowing what they're doing. The waymarking is not what you'd see on some other well-waymarked routes there. Four hundred and seventy-nine kilometres, the mountain connoisseur's walk takes in the Brecon Beacons, the great wilds of the Cambrian mountains and Snowdonia.
So, I stand, actually, Dirprwy Lywydd, to praise the wild and awesome—in that literal sense of the word 'awesome'—beauty of the Cambrian mountains. Now, I was born and brought up in Gowerton. My playground as a young man through my teenage years and early 20s, was actually the Gower; that's where I was brought up. It was the first ever area of outstanding natural beauty in the whole of the country. I used to delight in telling UK parliamentary colleagues this: 'Do you want to see where AONBs started? It was in Wales. It was in the Gower.' And, of course, I understand how such a designation can help preserve the very best of a landscape, but, importantly and critically, can also maintain living communities as well. These have to be vibrant, vital communities—the point about not just agriculture, but tourism and other uses within that area.
Now, I've also taken through, with my good friend Hilary Benn, a Bill that created the South Downs National Park—the first for three, four decades that we created—so, I understand the careful balancing of decisions and, indeed, quasi-judicial decisions, the nature of such decisions that face Ministers, and how this must be based on very strict criteria and really good engagement, as well, with communities and stakeholders. So, I am interested in hearing more about the Welsh Government's work on designations—critically, the management of designations, because it's not just giving something a label; it's how you then manage that and work with people—and actually how we bring this up to date in view of things such as the climate and the biodiversity crises too. So, not just old designations fit for the last century, but modern designations as well that take into account what's happening in our country.
And finally, Dirprwy Lywydd, this is not a competition. When I stand on top of the Bwlch mountain in my constituency, and I stand on the Devil's Pulpit, as I do, looking down across Nantymoel and Ogmore vale, there is no place closer to heaven than that. It's not a competition, but my congratulations to the petitioners. You've started a debate now that is bigger than the Cambrian mountains alone.
Diolch i'r Pwyllgor Deisebau am gyflwyno hyn. Rwy'n mynd i ddargyfeirio tamaid bach, ac mae'r dargyfeiriad hwnnw'n rhedeg o Gas-gwent i Gonwy.
Rhagwelwyd y syniad o lwybr Cambria drwy fynyddoedd Cambria am y tro cyntaf yn ôl ym 1968, ac ym 1994 chynhyrchodd y diweddar Tony Drake, un o'r mawrion yn y byd cerdded a mapio'r llwybrau cerdded hyn yng Nghymru, arweinlyfr cyntaf ffordd Cambria, a oedd yn mynd yr holl ffordd o Gas-gwent i Gonwy, drwy fynyddoedd Cambria. Yn ôl yn 2019, ymunais ag Oliver Wicks, Richard Tyler a Will Renwick—bydd rhai ohonoch yn dilyn Will Renwick; fe'i hadwaenir ar Twitter fel WillWalksWales—a'r Cerddwyr, i lansio arweinlyfr Cicerone ar ffordd Cambria, y canllaw diffiniol erbyn hyn i'r llwybr a elwir yn 'daith gerdded i arbenigwyr ar gerdded mynyddoedd'. Mae'n cyfateb i ddwy waith a hanner esgyniad a disgyniad Everest dros ddwy wythnos a hanner i dair wythnos, yn dibynnu ar ba mor gyflym rydych chi'n ei gerdded; pythefnos os ydych chi'n ei wneud yn gyflym fel y mae Will yn ei wneud. Ac yn ystod y 18 mis diwethaf, pob clod i'r Cerddwyr a gwirfoddolwyr sydd wedi nodi'r llwybr cyfan. Ond llwybr gwyllt yw hwn; ni ddylai neb geisio dilyn y llwybr heb wybod beth a wnânt. Nid yw'r nodwyr llwybr fel y rhai a welwch ar lwybrau eraill sydd wedi'u nodi'n dda. Yn 479 cilometr o hyd, mae taith gerdded yr arbenigwr ar gerdded mynyddoedd yn cynnwys Bannau Brycheiniog, eangdiroedd gwyllt mynyddoedd Cambria ac Eryri.
Felly, Ddirprwy Lywydd, rwy'n codi i ganmol harddwch gwyllt a gwefreiddiol—yn ystyr lythrennol y gair 'gwefreiddiol'—mynyddoedd Cambria. Nawr, cefais fy ngeni a fy magu yn Nhre-gŵyr. Fy nghae chwarae fel dyn ifanc drwy fy arddegau a fy 20au cynnar, oedd y Gŵyr mewn gwirionedd; dyna lle cefais fy magu. Dyna'r ardal gyntaf erioed o harddwch naturiol eithriadol yn y wlad i gyd. Roeddwn i'n arfer ymhyfrydu wrth ddweud wrth gyd-aelodau o senedd y DU: 'A ydych chi eisiau gweld lle dechreuodd AHNE? Yng Nghymru y digwyddodd hynny, yn ardal Gŵyr.' Ac wrth gwrs, rwy'n deall sut y gall dynodiad o'r fath helpu i warchod y pethau gorau yn y dirwedd, ond yn bwysig ac yn allweddol, gall gynnal cymunedau byw hefyd. Rhaid i'r rhain fod yn gymunedau bywiog, hyfyw—y pwynt nad ag amaethyddiaeth yn unig y mae'n ymwneud, ond â thwristiaeth a defnyddiau eraill o fewn yr ardal honno.
Nawr, gyda fy nghyfaill Hilary Benn, fe wneuthum dywys Bil drwy'r Senedd a greodd Barc Cenedlaethol South Downs—y cyntaf ers tri, pedwar degawd a grëwyd gennym—felly, rwy'n deall yr angen i gydbwyso penderfyniadau'n ofalus a phenderfyniadau lled-farnwrol yn wir, natur penderfyniadau o'r fath sy'n wynebu Gweinidogion, a sut mae'n rhaid i hyn fod yn seiliedig ar feini prawf llym iawn ac ymgysylltu da hefyd gyda chymunedau a rhanddeiliaid. Felly, mae gennyf ddiddordeb mewn clywed mwy am waith Llywodraeth Cymru ar ddynodiadau—a rheoli dynodiadau, yn hollbwysig, am ei fod yn fwy na rhoi label i rywbeth yn unig; dyma sut rydych chi wedyn yn rheoli hynny ac yn gweithio gyda phobl—ac mewn gwirionedd sut rydym yn gwneud hyn yn gyfredol yng ngoleuni pethau fel yr argyfyngau hinsawdd a bioamrywiaeth hefyd. Felly, nid hen ddynodiadau sy'n addas ar gyfer y ganrif ddiwethaf, ond dynodiadau modern sy'n ystyried yr hyn sy'n digwydd yn ein gwlad.
Ac yn olaf, Ddirprwy Lywydd, nid cystadleuaeth mo hon. Pan fyddaf yn sefyll ar ben mynydd Bwlch yn fy etholaeth, ac yn sefyll ar Bulpud-y-diawl yno, fel y gwnaf, ac edrych i lawr ar draws Nant-y-moel a chwm Ogwr, nid oes unman yn agosach at y nefoedd na hynny. Nid cystadleuaeth mohoni, ond llongyfarchiadau mawr i'r deisebwyr. Rydych chi wedi dechrau dadl nawr sy'n fwy na mynyddoedd Cambria yn unig.
Galwaf ar y Gweinidog Materion Gwledig a Gogledd Cymru, Lesley Griffiths.
I call on the Minister for Rural Affairs and North Wales, Lesley Griffiths.
Thank you, Deputy Presiding Officer. I would like to begin by thanking the petitioners who raised this very important issue, and also to the Petitions Committee for its thoughtful consideration of the matter.
The Welsh Government fully recognises the vital role that areas of outstanding natural beauty and national parks play in Wales, and is supportive of potential new designations, where appropriate. AONBs, whilst perhaps sometimes seen as the poorer relation of national parks, offer many of the same advantages and protections. AONB teams are often skilled at convening a range of partners to deliver improvements for a landscape area. Arguably, because they have fewer statutory responsibilities such as planning powers, they can be more agile and focus on practical work on the ground. In recent years, we've recognised the power of AONBs to work closely with partners and communities and scaled up the amount of funding we provide to them. Through our sustainable landscapes, sustainable places and sustainable development fund schemes, we have funded a range of biodiversity, decarbonisation, tourism and community projects, totalling over £5 million for the last three years.
The Cambrian mountains of mid Wales are clearly an area of great beauty and tranquillity, as well as being of great importance for the Welsh language and for farming. The petition articulately sets out some of the qualities of this landscape, and I welcome this debate on its future. I'm sure colleagues are aware that the process to designate a new national park in north-east Wales started last year. I expect this to be the focus for efforts around landscape designation for the remainder of this Senedd term. Designation is an exhaustive and detailed process. We also have much to do to improve and empower current designations to contribute more significantly to combating the nature and climate crises. Our areas of outstanding natural beauty and our national parks will be key delivery agents as we seek to meet the 30x30 biodiversity target and improve much more of our land so nature can thrive.
We are, of course, facing climate and nature emergencies, and if we do not think differently about our future, for example taking responsibility for meeting our energy needs in more sustainable ways, these landscapes will not be preserved. This is why we are committed to increasing renewable energy generation. We need to work together as a nation to think differently and find solutions to the challenges we all face. Responsibility for recommending designation of AONBs and national parks rests with Natural Resources Wales. This is set out in legislation, both in the National Parks and Access to the Countryside Act 1949 and the Environment Act 1995. It is important that the designation process, once commenced, is rigorous, objective and transparent. There would need to be a strong demonstration of support locally for NRW to commence the designation process, including from the relevant local authorities and local communities. I appreciate the petition the Cambrian Mountains Society has presented does indeed demonstrate a large amount of support both locally and nationally. However, it is not something I'm aware the area's elected representatives have campaigned on or the local authorities in the area have expressed a view on. Those views are very important to hear as NRW considers if it would be appropriate to look at designation for the Cambrians in the future.
It is also worth pointing out that a large percentage of the Cambrian mountains is already subject to strict protection. According to 2015 figures, 17 per cent of the Cambrian mountains are designated as a site of special scientific interest, with nearly 90 per cent of the SSSI area also designated under the European habitats directive as a special area of conservation, or a special protection area, or both. There are also several local and national nature reserves.
It would not be appropriate for me to agree to designate a new AONB here and now, but I'm open to a dialogue as we explore what we need and want from our landscapes. I'm very grateful to organisations such as the Cambrian Mountains Society, who work tirelessly to campaign for and promote the protection of some of our most cherished landscapes. I have asked my officials and officers from NRW to meet with the society to discuss their campaign in more detail. I understand a meeting has been scheduled for next week, and I would be keen to get feedback on that discussion. [Interruption.]
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Hoffwn ddechrau drwy ddiolch i'r deisebwyr a gododd y mater pwysig iawn hwn, a hefyd i'r Pwyllgor Deisebau am ei ystyriaeth feddylgar o'r mater.
Mae Llywodraeth Cymru yn cydnabod yn llawn y rôl hanfodol y mae ardaloedd o brydferthwch naturiol eithriadol a pharciau cenedlaethol yn eu chwarae yng Nghymru, ac mae'n cefnogi dynodiadau newydd posibl lle bo hynny'n briodol. Mae ardaloedd AHNE, er efallai'n cael eu gweld fel perthynas dlotach i'r parciau cenedlaethol, yn cynnig llawer o'r un manteision a gwarchodaeth. Mae timau AHNE yn aml yn fedrus am gynnull amrywiaeth o bartneriaid ynghyd i ddarparu gwelliannau i dirwedd. Oherwydd bod ganddynt lai o gyfrifoldebau statudol megis pwerau cynllunio, gellid dadlau y gallant fod yn fwy hyblyg a chanolbwyntio ar waith ymarferol ar lawr gwlad. Yn ystod y blynyddoedd diwethaf, rydym wedi cydnabod pŵer dynodiadau AHNE i weithio'n agos gyda phartneriaid a chymunedau ac wedi cynyddu'r cyllid a ddarparwn iddynt. Drwy ein cynlluniau tirweddau cynaliadwy, lleoedd cynaliadwy a'n cronfa datblygu cynaliadwy, rydym wedi ariannu amrywiaeth o brosiectau bioamrywiaeth, datgarboneiddio, twristiaeth a chymunedol, gan ddarparu cyfanswm o dros £5 miliwn ar gyfer y tair blynedd ddiwethaf.
Mae'n amlwg fod mynyddoedd Cambria yng nghanolbarth Cymru yn ardal hynod o brydferth a thangnefeddus, yn ogystal â bod o bwys mawr i'r Gymraeg ac i ffermio. Mae'r ddeiseb yn nodi'n huawdl rai o rinweddau'r dirwedd hon, ac rwy'n croesawu'r ddadl ar ei dyfodol. Rwy'n siŵr fod cyd-Aelodau'n ymwybodol fod y broses i ddynodi parc cenedlaethol newydd yng ngogledd-ddwyrain Cymru wedi dechrau y llynedd. Rwy'n disgwyl i hyn fod yn ffocws i ymdrechion i ddynodi tirwedd am weddill tymor y Senedd hon. Mae dynodi yn broses gynhwysfawr a manwl. Mae gennym lawer i'w wneud hefyd i wella a grymuso dynodiadau cyfredol i gyfrannu'n fwy sylweddol at wrthsefyll yr argyfyngau natur a hinsawdd. Bydd ein hardaloedd o harddwch naturiol eithriadol a'n parciau cenedlaethol yn gyfryngau allweddol ar gyfer cyflawni wrth inni geisio cyrraedd y targed bioamrywiaeth 30x30 a gwella llawer mwy o'n tir er mwyn i natur allu ffynnu.
Wrth gwrs, rydym yn wynebu argyfyngau hinsawdd a natur, ac os nad ydym yn meddwl yn wahanol am ein dyfodol, er enghraifft drwy gymryd cyfrifoldeb dros ddiwallu ein hanghenion ynni mewn ffyrdd mwy cynaliadwy, ni chaiff y tirweddau hyn mo'u cadw. Dyma pam ein bod wedi ymrwymo i gynyddu cynhyrchiant ynni adnewyddadwy. Mae angen inni gydweithio fel gwlad i feddwl yn wahanol a dod o hyd i atebion i'r heriau rydym i gyd yn eu hwynebu. Cyfoeth Naturiol Cymru sydd â'r cyfrifoldeb dros argymell dynodiadau AHNE a pharciau cenedlaethol. Mae hyn wedi'i nodi mewn deddfwriaeth, yn Neddf Parciau Cenedlaethol a Mynediad i Gefn Gwlad 1949 a Deddf yr Amgylchedd 1995. Mae'n bwysig fod y broses ddynodi, ar ôl ei chychwyn, yn drwyadl, yn wrthrychol ac yn dryloyw. Byddai angen arddangos cefnogaeth gref yn lleol er mwyn i CNC ddechrau'r broses ddynodi, yn cynnwys cefnogaeth yr awdurdodau lleol perthnasol a chymunedau lleol. Rwy'n derbyn bod y ddeiseb y mae Cymdeithas Mynyddoedd Cambria wedi'i chyflwyno yn dangos llawer iawn o gefnogaeth yn lleol ac yn genedlaethol. Fodd bynnag, nid yw'n rhywbeth rwy'n ymwybodol fod cynrychiolwyr etholedig yr ardal wedi ymgyrchu arno neu y mae awdurdodau lleol yr ardal wedi mynegi barn arno. Mae'r safbwyntiau hynny'n bwysig iawn i'w clywed wrth i CNC ystyried a fyddai'n briodol edrych ar ddynodiad i fynyddoedd Cambria yn y dyfodol.
Mae'n werth nodi hefyd fod canran fawr o fynyddoedd Cambria eisoes yn destun gwarchodaeth lem. Yn ôl ffigurau 2015, mae 17 y cant o fynyddoedd Cambria wedi'u dynodi'n safle o ddiddordeb gwyddonol arbennig, gyda bron i 90 y cant o ardal y SoDdGA hefyd wedi'i ddynodi o dan gyfarwyddeb cynefinoedd Ewrop fel ardal gadwraeth arbennig, neu ardal warchodaeth arbennig, neu'r ddau. Ceir sawl gwarchodfa natur leol a chenedlaethol hefyd.
Ni fyddai'n briodol imi gytuno i ddynodiad AHNE newydd yma nawr, ond rwy'n agored i ddeialog wrth inni archwilio'r hyn rydym ei angen a'i eisiau o'n tirweddau. Rwy'n ddiolchgar iawn i sefydliadau fel Cymdeithas Mynyddoedd Cambria, sy'n gweithio'n ddiflino i hyrwyddo ac ymgyrchu dros warchodaeth rhai o'n hoff dirweddau. Rwyf wedi gofyn i fy swyddogion a swyddogion CNC gyfarfod â'r gymdeithas i drafod eu hymgyrch yn fanylach. Rwy'n deall bod cyfarfod wedi'i drefnu ar gyfer yr wythnos nesaf, ac rwy'n awyddus i gael adborth o'r drafodaeth honno. [Torri ar draws.]
The Minister has finished. Sorry.
Mae'r Gweinidog wedi gorffen. Mae'n ddrwg gennyf.
Galwaf ar Jack Sargeant i ymateb i'r ddadl.
I call on Jack Sargeant to reply to the debate.
Diolch yn fawr, Deputy Presiding Officer. Can I start by extending my thanks to the Business Committee for scheduling this debate on the fiftieth anniversary of the initial plans and calls for the area of outstanding natural beauty? I also thank contributors. Joel James spoke in support, in principle, from the Welsh Conservatives, but also noted some of the concerns and what the campaigners would need to do to address them. Mabon ap Gwynfor had a slightly different view to Joel, but also offered solutions in another way to achieve the ambitions of our climate and biodiversity, and my colleague Huw Irranca-Davies also noted the biodiversity emergency and climate crisis by taking us on a diversion through the Cambrian trail. As chair of the cross-party group on beer and pubs, I'm sure he will take my recommendation next time he does it to stop by and try visiting some of the best breweries along the Cambrian way. I'm very happy to share the link of the Visit Wales website with him so that he can do that.
Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. A gaf fi ddechrau drwy ddiolch i'r Pwyllgor Busnes am drefnu'r ddadl hon a hithau'n hanner can mlynedd ers y cynlluniau a'r galwadau gwreiddiol am ddynodiad ardal o harddwch naturiol eithriadol? Diolch i'r cyfranwyr hefyd. Fe siaradodd Joel James o blaid, mewn egwyddor, ar ran y Ceidwadwyr Cymreig, ond fe nododd hefyd rai o'r pryderon a'r hyn y byddai angen i'r ymgyrchwyr ei wneud i fynd i'r afael â hwy. Roedd gan Mabon ap Gwynfor farn ychydig yn wahanol i Joel, ond cynigiodd atebion mewn ffordd arall i gyflawni ein huchelgeisiau mewn perthynas â hinsawdd a bioamrywiaeth, a nododd fy nghyd-Aelod Huw Irranca-Davies yr argyfwng bioamrywiaeth a'r argyfwng hinsawdd drwy ein dargyfeirio ar hyd llwybr Cambria. Fel cadeirydd y grŵp trawsbleidiol ar gwrw a thafarndai, rwy'n siŵr y bydd yn derbyn fy argymhelliad y tro nesaf y bydd yn ei wneud i alw heibio a cheisio ymweld â rhai o'r bragdai gorau ar hyd ffordd Cambria. Rwy'n hapus iawn i rannu'r ddolen o wefan Croeso Cymru gydag ef er mwyn iddo allu gwneud hynny.
Are you paying?
Ai chi sy'n talu?
I might not. The Minister may, I'm sure. [Laughter.]
But, just responding to the Minister directly, if I may—Huw Irranca set me up very nicely there—the Minister did importantly note the work the Welsh Government are doing, the work NRW are doing, and the requirements that would be needed to accept a proposal of an area of outstanding natural beauty, in particular one to the campaigners that I think will be important for the campaigners, which is for them to get the views and perhaps campaign to and lobby the local representatives, the local authorities, because that's the important part, and that was clear in the Minister's response. But I do thank her and her officials for her openness and work, and thank her for working with the committee in that way.
In closing, Deputy Presiding Officer, once again, this is the people's committee—the people of Wales's committee. I thank the petitioners for engaging, the 20,000 plus people who signed, and diolch yn fawr iawn for hearing this debate this afternoon. Thank you.
Efallai na wnaf hynny. Fe wnaiff y Gweinidog, rwy'n siŵr. [Chwerthin.]
Ond i ymateb i'r Gweinidog yn uniongyrchol, os caf—fe wnaeth Huw Irranca fy rhoi ar y smotyn yn dda iawn yno—fe wnaeth y Gweinidog nodi'r gwaith pwysig y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud, y gwaith y mae CNC yn ei wneud, a'r gofynion y byddai eu hangen i dderbyn cynnig ar gyfer ardal o harddwch naturiol eithriadol, yn enwedig un y credaf y bydd yn bwysig i'r ymgyrchwyr, sef y dylent gael safbwyntiau ac efallai ymgyrchu a lobïo'r cynrychiolwyr lleol, yr awdurdodau lleol, gan mai dyna'r rhan bwysig, ac roedd hynny'n glir yn ymateb y Gweinidog. Ond diolch iddi hi a'i swyddogion am ei gonestrwydd a'i gwaith, a diolch iddi am weithio gyda'r pwyllgor yn y ffordd honno.
Wrth gloi, Ddirprwy Lywydd, unwaith eto, dyma bwyllgor y bobl—pwyllgor pobl Cymru. Diolch i'r deisebwyr am gymryd rhan, yr 20,000 a mwy o bobl a lofnododd, a diolch yn fawr iawn am wrando ar y ddadl hon y prynhawn yma. Diolch.
Y cwestiwn yw: a ddylid nodi'r ddeiseb? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Gwrthwynebu? Oes. Felly, gohiriaf y bleidlais ar y cynnig tan y cyfnod pleidleisio.
The proposal is to note the petition. Does any Member object? [Objection.] Objection? Yes, there is objection. Therefore, I will defer voting under this item until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Eitem 8 y prynhawn yma yw dadl y Ceidwadwyr Cymreig—pwyllgor diben arbennig ymchwiliad COVID-19 Cymru, a galwaf ar Russell George i wneud y cynnig.
Item 8 this afternoon is the Welsh Conservatives debate on a Wales COVID-19 inquiry special purpose committee, and I call on Russell George to move the motion.
Cynnig NDM8150 Darren Millar, Siân Gwenllian
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 16.5:
1. Yn sefydlu pwyllgor diben arbennig ymchwiliad COVID-19 Cymru
2. Yn cytuno mai cylch gwaith y pwyllgor yw:
a) nodi ble nad yw ymchwiliad COVID-19 y DU yn gallu craffu'n llawn ar ymateb Llywodraeth Cymru a chyrff cyhoeddus Cymru i bandemig COVID-19;
b) cynnal ymchwiliad i'r meysydd a nodwyd;
3. Yn cytuno y bydd y pwyllgor yn cael ei ddiddymu erbyn Rhagfyr 2024 yn dilyn dadl yn y Cyfarfod Llawn ar ei adroddiad terfynol.
Motion NDM8150 Darren Millar, Siân Gwenllian
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 16.5:
1. Establishes a Wales COVID-19 inquiry special purpose committee.
2. Agrees that the remit of the committee is:
a) to identify where the UK COVID-19 inquiry is not able to fully scrutinise the response of the Welsh Government and Welsh public bodies to the COVID-19 pandemic;
b) to undertake an inquiry into the areas identified;
3. Agrees that the committee will be dissolved no later than December 2024 following a Plenary debate on its final report.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Dirprwy Lywydd, and I move the motion this afternoon, tabled in the name of my colleague, Darren Millar. Our motion today proposes that this Senedd establishes a Wales COVID-19 inquiry special purpose committee and agrees that the remit of the committee would be to (a) identify where the UK COVID-19 inquiry is not able to fully scrutinise the response of the Welsh Government and Welsh public bodies to the COVID pandemic, and (b) to undertake an inquiry into the areas identified. And I would like to try and avoid conflating two issues today. There is the subject of our motion—the special purpose committee—and also, secondly, the view that Welsh Government should have allowed a Wales-wide specific inquiry. And whilst I don't want to conflate the two, I think it's important that we set some context as to why we, as Welsh Conservatives, have tabled this motion today. The Government has continually denied the request for a Wales-wide inquiry, and they have done so in the knowledge that half the Members of this Chamber believe that there should be a Wales-wide specific inquiry. So do many health bodies and professionals across Wales as well and, most importantly, of course, the Bereaved Families for Justice Cymru group, representing many of the people who have died in Wales from COVID-19.
Now, I have no doubt that the UK COVID inquiry will do their job at scrutinising the UK Government and its actions, but now we've seen the blueprint, we know that the inquiry cannot fully scrutinise the Welsh Government. We know this because, just this month, Baroness Hallet, who is leading the UK inquiry, has stressed the inquiry would not be covering every issue in Wales. That's what she said—the inquiry would not be covering every issue in Wales. And speaking at the inquiry press conference, she went on to say that,
'we will try to ensure that we cover all the most significant and important issues'
but,
'we can't cover every issue, we cannot cover, or call every witness, we are going to have to focus on the most significant and the most important decisions.'
And we also know, a month into the lockdown, the First Minister said,
'We will do the right thing for Wales at the time that it is right for Wales and we won’t be doing that by looking over our shoulders at what others are doing.'
Diolch, Ddirprwy Lywydd, ac rwy'n gwneud y cynnig y prynhawn yma a gyflwynwyd yn enw fy nghyd-Aelod, Darren Millar. Mae ein cynnig heddiw yn argymell y dylai'r Senedd hon sefydlu pwyllgor diben arbennig ymchwiliad COVID-19 Cymru a chytuno mai cylch gwaith y pwyllgor fyddai i (a) nodi ble nad yw ymchwiliad COVID-19 y DU yn gallu craffu'n llawn ar ymateb Llywodraeth Cymru a chyrff cyhoeddus Cymru i bandemig COVID, a (b) cynnal ymchwiliad i'r meysydd a nodwyd. A hoffwn geisio osgoi cyfuno dau fater heddiw. Mae gennym destun ein cynnig—y pwyllgor diben arbennig—a hefyd, yn ail, y farn y dylai Llywodraeth Cymru fod wedi caniatáu ymchwiliad penodol i Gymru gyfan. Ac er nad wyf am gyfuno'r ddau, rwy'n meddwl ei bod hi'n bwysig ein bod yn gosod rhywfaint o gyd-destun ynglŷn â pham ein bod ni, fel Ceidwadwyr Cymreig, wedi cyflwyno'r cynnig yma heddiw. Mae'r Llywodraeth yn gyson wedi gwrthod y cais am ymchwiliad ar gyfer Cymru, ac maent wedi gwneud hynny gan wybod bod hanner Aelodau'r Siambr hon yn credu y dylid cynnal ymchwiliad penodol i Gymru. Mae llawer o gyrff iechyd a gweithwyr proffesiynol ledled Cymru'n credu hynny hefyd ac yn bwysicaf oll, wrth gwrs, grŵp Covid Bereaved Families for Justice Cymru, sy'n cynrychioli llawer o'r bobl sydd wedi marw yng Nghymru o COVID-19.
Nawr, nid oes gennyf unrhyw amheuaeth y bydd ymchwiliad COVID y DU yn gwneud eu gwaith o graffu ar Lywodraeth y DU a'i weithredoedd, ond nawr rydym wedi gweld y glasbrint, rydym yn gwybod na all yr ymchwiliad graffu'n llawn ar Lywodraeth Cymru. Rydym yn gwybod hyn oherwydd, y mis hwn, mae'r Farwnes Hallet, sy'n arwain ymchwiliad y DU, wedi pwysleisio na fyddai'r ymchwiliad yn trafod pob mater yng Nghymru. Dyna a ddywedodd—ni fyddai'r ymchwiliad yn ymdrin â phob mater yng Nghymru. Ac wrth siarad yng nghynhadledd i'r wasg yr ymchwiliad, aeth rhagddi i ddweud,
'byddwn yn ceisio sicrhau ein bod yn ymdrin â'r holl faterion mwyaf arwyddocaol a phwysig'
ond
'ni allwn ymdrin â phob mater, ni allwn roi sylw i bob tyst, na galw pob tyst, bydd rhaid inni ganolbwyntio ar y penderfyniadau mwyaf arwyddocaol a'r penderfyniadau pwysicaf.'
Ac rydym hefyd yn gwybod, fis i mewn i'r cyfyngiadau symud, fod y Prif Weinidog wedi dweud,
'Fe wnawn ni'r peth iawn dros Gymru ar yr adeg y mae'n iawn i Gymru ac ni wnawn hynny drwy edrych dros ein hysgwydd ni ar beth y mae eraill yn ei wneud.'
Daeth y Llywydd i’r Gadair.
The Llywydd took the Chair.
The Welsh Government has made its own decisions, and at times very different decisions, and it's entitled, of course, to do that, but I would hope the First Minister would accept there should be scrutiny and accountability for those decisions that were made. And we know that the UK inquiry is not able to do that. So, I hope the First Minister will be able to set out why, if he does remain so confident, there is no requirement for further scrutiny and accountability of the Welsh Government's actions.
Llywydd, I want to just be clear on the need for this committee to begin its work sooner rather than later. It is essential that the special purpose committee, as proposed in our motion, works not only with the UK COVID inquiry, but also the various teams that have been set up across Government and the public bodies to provide the inquiry with the information, and I fear that vital knowledge that is being built up in these teams will be lost if the committee were to wait to commence their work. And it appears clear to me that the committee's work in identifying the potential gaps in the inquiry could easily take place alongside the UK's timeline, examining in real time the areas that won't be covered. However, the committee will also be able to use the modules outlined in the inquiry to explore early potential missing areas and can begin to start to collect relevant data and information, and of course the committee will be able to operate, being fluid and agile in its work.
I want to just read out a statement in my opening comments here, Llywydd. It's a statement that was provided by the Covid-19 Bereaved Families for Justice Cymru group, ahead of the debate today. These are their words:
'We welcome this action by opposition parties. The Welsh Government has had every opportunity to hold a Wales specific Covid inquiry but has chosen not to. The First Minister assured us that Wales being in the UK Inquiry was the right thing despite devolved-decision making. However the UK Inquiry cannot cover the issues in Wales in detail and in the way that he said he wanted. All we have ever wanted is what went wrong for our loved ones to be acknowledged and for lessons to be learned. Our concerns about the UK Inquiry are coming true and the First Minister has not challenged this. Ultimately we deserve a Wales specific judge-led inquiry. Sadly we’ve been denied this in Wales, therefore this committee will at least help ensure some detailed scrutiny of Wales that the UK Inquiry will not cover.'
So, I hope that that statement from the Covid-19 Bereaved Families for Justice Cymru group—. I hope the First Minister, in responding to this debate today, will be able to comment on their statement as well, as well as some of my other opening remarks. Thanks, Llywydd.
Mae Llywodraeth Cymru wedi gwneud ei phenderfyniadau ei hun, a phenderfyniadau gwahanol iawn ar adegau, ac mae ganddi hawl i wneud hynny wrth gwrs, ond byddwn yn gobeithio y byddai'r Prif Weinidog yn derbyn y dylai fod craffu ar y penderfyniadau a wnaed, ac atebolrwydd yn eu cylch. Ac rydym yn gwybod nad yw ymchwiliad y DU yn gallu gwneud hynny. Felly, os yw'n parhau i fod mor hyderus, rwy'n gobeithio y bydd y Prif Weinidog yn gallu nodi pam nad oes galw am atebolrwydd na chraffu pellach ar gamau gweithredu Llywodraeth Cymru.
Lywydd, rwyf am fod yn glir ynghylch yr angen i'r pwyllgor hwn ddechrau ar ei waith yn gynt yn hytrach nag yn hwyrach. Mae'n hanfodol fod y pwyllgor diben arbennig, fel y mae ein cynnig yn ei argymell, yn gweithio nid yn unig gydag ymchwiliad COVID y DU, ond hefyd y timau amrywiol sydd wedi'u sefydlu ar draws y Llywodraeth a'r cyrff cyhoeddus i roi'r wybodaeth i'r ymchwiliad, ac rwy'n ofni y byddai gwybodaeth hanfodol a gesglir gan y timau hyn yn cael ei cholli pe bai'r pwyllgor yn aros i ddechrau ar eu gwaith. Ac mae'n ymddangos yn glir i mi y gallai gwaith y pwyllgor ar nodi'r bylchau posibl yn yr ymchwiliad ddigwydd yn hawdd ochr yn ochr â llinell amser y DU, gan archwilio mewn amser real y meysydd na fyddant wedi'u cynnwys. Fodd bynnag, bydd y pwyllgor hefyd yn gallu defnyddio'r modiwlau a amlinellir yn yr ymchwiliad i archwilio elfennau a allai fod ar goll yn gynnar a gall ddechrau casglu data a gwybodaeth berthnasol, ac wrth gwrs, bydd y pwyllgor yn gallu gweithredu, drwy fod yn hylif ac yn hyblyg yn ei waith.
Rwyf am ddarllen datganiad yn fy sylwadau agoriadol yma, Lywydd. Datganiad ydyw a gafodd ei ddarparu gan grŵp Covid-19 Bereaved Families for Justice Cymru, cyn y ddadl heddiw. Dyma eu geiriau:
'Rydym yn croesawu'r weithred hon gan y gwrthbleidiau. Mae Llywodraeth Cymru wedi cael pob cyfle i gynnal ymchwiliad Covid penodol i Gymru ond mae wedi dewis peidio. Cawsom sicrwydd gan Brif Weinidog Cymru mai cynnwys Cymru yn Ymchwiliad y DU oedd y peth cywir er bod penderfyniadau datganoledig wedi'u gwneud. Er hynny ni all Ymchwiliad y DU ymdrin â'r materion yng Nghymru yn fanwl ac yn y modd y dywedodd y Prif Weinidog ei fod ei eisiau. Y cyfan y dymunwn iddo gael ei gydnabod yw'r hyn a aeth o'i le i'n hanwyliaid ac i wersi gael eu dysgu. Mae ein pryderon am Ymchwiliad y DU yn dod yn wir ac nid yw Prif Weinidog Cymru wedi herio hyn. Yn y pen draw, rydym yn haeddu ymchwiliad penodol i Gymru dan arweiniad barnwr. Yn anffodus, gwrthodwyd hyn i ni yng Nghymru, felly bydd y pwyllgor hwn o leiaf yn helpu i sicrhau craffu manwl ar Gymru na fydd Ymchwiliad y DU yn ei wneud.'
Felly, rwy'n gobeithio y bydd y datganiad hwnnw gan y grŵp Covid-19 Bereaved Families for Justice Cymru—. Rwy'n gobeithio y bydd y Prif Weinidog, wrth ymateb i'r ddadl hon heddiw, yn gallu gwneud sylw ar eu datganiad hwy hefyd, yn ogystal â rhai o fy sylwadau agoriadol eraill. Diolch, Lywydd.
I speak on behalf of Plaid Cymru as co-tabler of the motion. All of us in this Chamber represent people affected by this terrible pandemic: people who have lost loved ones, people who want to know that when this happens again—hopefully not in our lifetimes—that Wales can be prepared, as prepared as possible, and as well armed as we possibly could be to make the right decisions next time.
It was obvious we would need an inquiry. We called for one. Welsh Government agreed. But it turns out we were talking about two very different inquiries. For us, it always had to be a Wales-specific inquiry, running side by side with the UK one—why not? There were indeed decisions that were Whitehall based that affected all of us, and areas of shared responsibility too, but so many decisions were rightly taken wholly in Wales by Welsh Ministers, who were held to account here in this Senedd. Budgets were set in Wales. People were treated by dedicated staff in the Welsh NHS. Thousands died across the health and care sectors in Wales. We could only scrutinise those actions properly with a Wales-specific inquiry.
But the Labour Government chose to opt out of that forensic level of scrutiny, choosing instead to leave it all in the hands of whatever inquiry Boris Johnson, at the time, decided to establish. And that, I have no doubt, did a disservice to the people of Wales, the COVID bereaved, and all of us wanting to ensure that lessons are learnt. In March this year—I quote from the Welsh Government's website—the First Minister said that 'concerted representations' had been made
'to the Prime Minister to ensure the experiences of people in Wales will be properly and thoroughly reflected in the inquiry'.
In April, he said:
'I'm pleased to see that there are already strong signs that the inquiry...will be committed to ensuring that the inquiry is conducted in a way that is accessible to people in Wales, and provides them with the answers that they want.'
But it's the chair, Baroness Hallett herself, that gave us the reality. When asked at the start of the inquiry about the level of scrutiny that could be given to issues relating to Wales, she spelt out clearly that she cannot cover every issue. But we have to try to.
Now, whilst I'm still of the view that we need a Welsh inquiry, today's motion offers a pragmatic alternative. Some have suggested that a committee of this Senedd could hold a full Welsh inquiry—I have some concerns about capacity for that—but this motion does spell out what could be done. If the UK inquiry cannot possibly cover all issues, let us do the gap analysis, if you like; identify what isn't being given the scrutiny it needs, and then focus on seeking answers around those issues. What possible objection could Government and Labour Members have to that? They tell us they agree with the need for answers, that we need to learn lessons. Well, here's a way, cross-party, using the parliamentary tools at our disposal as a Senedd.
We know what some of the gaps are. We can already get to work. Some elements relating to Wales aren't even in the scope of the UK inquiry. The Welsh Government didn't even challenge the fact that there was no Welsh element to the preliminary hearing on module 1 on pandemic preparedness. Looking at the timetable, it's clear there won't be time—
Rwy'n siarad ar ran Plaid Cymru fel cyd-gyflwynydd y cynnig. Mae pob un ohonom yn y Siambr hon yn cynrychioli pobl yr effeithiwyd arnynt gan y pandemig ofnadwy hwn: pobl sydd wedi colli anwyliaid, pobl sydd eisiau gwybod, pan fydd hyn yn digwydd eto—nid yn ein hoes ni, gobeithio—y gall Cymru fod yn barod, mor barod â phosibl, ac wedi'i harfogi gystal ag y gallem fod i wneud y penderfyniadau cywir y tro nesaf.
Roedd hi'n amlwg y byddai angen ymchwiliad arnom. Fe wnaethom alw am un. Fe gytunodd Llywodraeth Cymru. Ond mae'n ymddangos ein bod yn siarad am ddau ymchwiliad gwahanol iawn. I ni, o'r cychwyn roedd yn rhaid iddo fod yn ymchwiliad sy'n benodol i Gymru, yn rhedeg ochr yn ochr ag un y DU—pam lai? Yn wir, cafodd penderfyniadau eu gwneud yn Whitehall a effeithiodd ar bob un ohonom, a meysydd o gyfrifoldeb cyffredin hefyd, ond fe gafodd cymaint o benderfyniadau eu gwneud yn gwbl briodol yng Nghymru gan Weinidogion Cymru, a gafodd eu dwyn i gyfrif yma yn y Senedd hon. Cafodd cyllidebau eu gosod yng Nghymru. Cafodd pobl driniaeth gan staff ymroddedig GIG Cymru. Bu farw miloedd ar draws y sectorau iechyd a gofal yng Nghymru. Dim ond ymchwiliad penodol i Gymru sy'n mynd i allu craffu'n briodol ar y camau gweithredu hynny.
Ond dewisodd y Llywodraeth Lafur optio allan o'r lefel fforensig honno o graffu, gan ddewis gadael y cyfan yn lle hynny yn nwylo pa ymchwiliad bynnag y penderfynodd Boris Johnson, ar y pryd, ei sefydlu. Ac rwy'n siŵr fod hynny'n gwneud cam â phobl Cymru, y rhai a gollodd anwyliaid oherwydd COVID, a phob un ohonom sydd am sicrhau bod gwersi'n cael eu dysgu. Ym mis Mawrth eleni—rwy'n dyfynnu o wefan Llywodraeth Cymru—dywedodd y Prif Weinidog fod 'sylwadau ar y cyd' wedi cael eu gwneud
'i Brif Weinidog y DU er mwyn sicrhau y bydd profiadau pobl Cymru'n cael eu hadlewyrchu'n briodol a thrylwyr yn yr ymchwiliad'.
Ym mis Ebrill, dywedodd:
'Rwy'n falch o weld bod arwyddion cryf eisoes y bydd yr ymchwiliad... wedi ymrwymo i sicrhau bod yr ymchwiliad yn cael ei gynnal mewn ffordd sy'n hygyrch i bobl yng Nghymru, ac yn rhoi'r atebion y maen nhw eu heisiau iddyn nhw.'
Ond y cadeirydd, y Farwnes Hallett ei hun, a roddodd y gwirionedd i ni. Pan ofynnwyd iddi ar ddechrau'r ymchwiliad ynglŷn â lefel y craffu y gellid ei roi i faterion yn ymwneud â Chymru, fe ddywedodd yn glir nad yw'n gallu rhoi sylw i bob mater. Ond mae'n rhaid i ni geisio gwneud hynny.
Nawr, er fy mod i'n dal o'r farn fod angen ymchwiliad Cymreig, mae cynnig heddiw yn argymell dewis arall pragmatig. Mae rhai wedi awgrymu y gallai pwyllgor o'r Senedd hon gynnal ymchwiliad Cymreig llawn—mae gennyf rai pryderon ynghylch capasiti ar gyfer hynny—ond mae'r cynnig hwn yn egluro'r hyn y gellid ei wneud. Os na all ymchwiliad y DU gynnwys yr holl faterion, gadewch inni wneud dadansoddiad o'r bwlch, os mynnwch; nodi'r hyn nad yw'n cael y craffu sydd ei angen, a chanolbwyntio wedyn ar chwilio am atebion i'r materion hynny. Pa wrthwynebiad posibl a allai fod gan y Llywodraeth ac Aelodau Llafur i hynny? Maent yn dweud wrthym eu bod yn cytuno â'r angen am atebion, fod angen inni ddysgu gwersi. Wel, dyma ffordd o'i wneud yn drawsbleidiol, gan ddefnyddio'r adnoddau seneddol sydd ar gael i ni fel Senedd.
Fe wyddom beth yw rhai o'r bylchau. Gallwn ddechrau ar y gwaith yn barod. Mae rhai o'r elfennau sy'n ymwneud â Chymru heb eu cynnwys yng nghwmpas ymchwiliad y DU. Ni wnaeth Llywodraeth Cymru herio'r ffaith nad oedd unrhyw elfen Gymreig i'r gwrandawiad rhagarweiniol ar fodiwl 1 ar barodrwydd ar gyfer y pandemig. Wrth edrych ar yr amserlen, mae'n amlwg na fydd amser—
Talking about time, you are going to have to draw your comments to a conclusion here. The allocated time in tabling this debate, by the Conservatives and yourselves, is 30 minutes, and therefore—[Interruption.] You have restricted yourselves in the amount of time you have allocated to this debate, and you are restricted yourself as well, Rhun. So, bring your comments to a conclusion.
A sôn am amser, bydd yn rhaid i chi ddod â'ch sylwadau i ben yma. Yr amser a ddyrannwyd ar gyfer cyflwyno'r ddadl hon, gan y Ceidwadwyr a chi eich hunain, yw 30 munud, ac felly—[Torri ar draws.] Rydych wedi cyfyngu eich hunain yn yr amser a ddyrannwyd gennych ar gyfer y ddadl hon, ac rydych wedi eich cyfyngu eich hun hefyd, Rhun. Felly, dewch â'ch sylwadau i ben.
Quite simply, decisions taken in Wales need to be scrutinised in Wales, and we ask everybody to support this motion today as a means of ensuring that. Thank you.
Yn syml iawn, mae angen craffu ar benderfyniadau sy'n cael eu gwneud yng Nghymru yng Nghymru, a gofynnwn i bawb gefnogi'r cynnig hwn heddiw fel ffordd o sicrhau hynny. Diolch.
Although the UK Government announced an independent public inquiry into its handling of the COVID-19 pandemic in the UK in May 2021 and, three months later, the Scottish First Minister announced the creation of a Scotland-focused investigation into the impact of Scottish Government decisions on how the pandemic was handled, the Welsh Government has repeatedly denied our requests for an independent public inquiry into the handling of the pandemic in Wales. As one constituent told me,
'I lost my father to COVID-19 in November 2021. He was released from hospital into my care around four hours before passing away at home. I've been astounded that the Welsh Government have refused their own inquiry into the handling of the pandemic.'
After breaking his femur in November 2020, another constituent, Mr John Evans, was ambulanced to Wrexham Maelor Hospital, where he caught COVID after being placed in a ward next to a patient who was continually coughing. He died in June this year, following damage caused by long COVID to his brain stem, spinal column, heart and lungs and the original injury of thigh and leg. As his widow, Mrs Kathleen Evans stated,
'There needs to be an inquiry in Wales as to why, why, why so many people died in Welsh hospitals—people like John, who followed Mr Drakeford's and the Welsh Government's guidance and were failed despite doing everything correctly.'
The cross-party group on hospice and palliative care will shortly launch the report on our inquiry into experiences of palliative and end-of-life care in the community during the COVID-19 pandemic. We received evidence showing, for example, that healthcare professionals in Wales were more likely to experience medication and staff shortages relative to other areas of the UK.
On 28 April 2020, the UK Government announced that COVID testing would be extended to all care home staff and residents in England. In Wales, the First Minister said he saw no value in providing tests to everybody in care homes at that time. That was a pivotal moment for Mr and Mrs Hough, who ran Gwastad Hall nursing care home in Flintshire. It was not until 16 May 2020 that the Welsh Government brought in blanket testing for staff and care home residents. Five days later, Mr Hough killed himself. Twelve of their residents had died in those first few months of the pandemic. I subsequently asked the First Minister how he justified his continued rejection of the call by care home professionals for a Wales-specific public inquiry.
Our call today for the establishment of a Wales COVID-19 inquiry special purposes committee therefore presents an opportunity for the Welsh Government to show that they are not afraid of accountability to people in Wales.
Er i Lywodraeth y DU gyhoeddi ymchwiliad cyhoeddus annibynnol i'r ffordd yr ymdriniodd â'r pandemig COVID-19 yn y DU ym mis Mai 2021, a dri mis yn ddiweddarach, fod Prif Weinidog yr Alban wedi cyhoeddi y dylid creu ymchwiliad sy'n canolbwyntio ar yr Alban i effaith penderfyniadau Llywodraeth yr Alban ar sut yr ymdriniwyd â'r pandemig, mae Llywodraeth Cymru wedi gwrthod ein ceisiadau dro ar ôl tro am ymchwiliad cyhoeddus annibynnol i'r modd yr ymdriniwyd â'r pandemig yng Nghymru. Fel y dywedodd un etholwr wrthyf,
'Collais fy nhad i COVID-19 ym mis Tachwedd 2021. Cafodd ei ryddhau o'r ysbyty i fy ngofal tua phedair awr cyn marw gartref. Rwyf wedi fy syfrdanu bod Llywodraeth Cymru wedi gwrthod eu hymchwiliad eu hunain i'r ffordd yr ymdriniodd â'r pandemig.'
Ar ôl torri ei glun ym mis Tachwedd 2020, cafodd etholwr arall, Mr John Evans, ei gludo mewn ambiwlans i Ysbyty Maelor Wrecsam, lle daliodd COVID ar ôl cael ei roi mewn ward wrth ymyl claf a oedd yn peswch yn barhaus. Bu farw ym mis Mehefin eleni yn dilyn niwed a achoswyd gan COVID hir i goesyn ei ymennydd, ei asgwrn cefn, y galon a'r ysgyfaint a'r anaf gwreiddiol i'w glun a'i goes. Fel y dywedodd ei weddw, Mrs Kathleen Evans,
'Mae angen ymchwiliad yng Nghymru i weld pam, pam, pam fod cymaint o bobl wedi marw yn ysbytai Cymru—pobl fel John, a ddilynodd ganllawiau Mr Drakeford a Llywodraeth Cymru ac a gafodd gam er iddynt wneud popeth yn gywir.'
Cyn hir, bydd y grŵp trawsbleidiol ar ofal hosbis a gofal lliniarol yn lansio'r adroddiad ar ein hymchwiliad i brofiadau o ofal lliniarol a gofal diwedd oes yn y gymuned yn ystod y pandemig COVID-19. Fe gawsom dystiolaeth yn dangos, er enghraifft, fod gweithwyr gofal iechyd proffesiynol yng Nghymru yn fwy tebygol o brofi prinder meddyginiaeth a phrinder staff o'i gymharu ag ardaloedd eraill yn y DU.
Ar 28 Ebrill 2020, cyhoeddodd Llywodraeth y DU y byddai profion COVID yn cael eu cynnig i holl staff a phreswylwyr cartrefi gofal yn Lloegr. Yng Nghymru, dywedodd y Prif Weinidog nad oedd yn gweld unrhyw werth mewn darparu profion i bawb mewn cartrefi gofal ar y pryd. Roedd honno'n foment allweddol i Mr a Mrs Hough, a oedd yn rhedeg cartref gofal nyrsio Gwastad Hall yn sir y Fflint. Ni chyflwynodd Llywodraeth Cymru brofion i bawb o staff a phreswylwyr cartrefi gofal tan 16 Mai 2020. Bum diwrnod yn ddiweddarach, fe laddodd Mr Hough ei hun. Roedd 12 o'u preswylwyr wedi marw yn ystod misoedd cyntaf y pandemig. Gofynnais i'r Prif Weinidog wedi hynny sut y gallai gyfiawnhau'r ffaith ei fod yn parhau i wrthod yr alwad gan weithwyr cartrefi gofal am ymchwiliad cyhoeddus penodol i Gymru.
Felly, mae ein galwad heddiw am sefydlu pwyllgor diben arbennig ymchwiliad COVID-19 Cymru yn gyfle i Lywodraeth Cymru ddangos nad ydynt yn ofni atebolrwydd i bobl yng Nghymru.
I remember in March 2020 sitting in the leader's office at Flintshire County Council, working out how we could send everyone to work from home and keep front-line services running. We were stunned and it was frightening for our workforce. Initially, I spent time collecting PPE of any type from playgroups, schools, businesses and volunteers who had been printing 3D face masks. Flintshire care homes and domiciliary care staff were desperate for any form of PPE. Orders they'd placed for PPE were being unfulfilled, and I was told that Public Health England were diverting all PPE to their collection points and that they would then be distributed to Wales. I contacted Airbus, because I knew a flight of PPE was coming in, and I was then told it was all going to UK Government to then be distributed and we had to wait.
Track and trace in Wales was done through local government, who were the experts, and used to tackling outbreaks of viruses and diseases. It was delivered at a fraction of the cost of England's, which was done through private companies, costing billions, with very poor success levels. I think there was a 90 per cent success rate in Wales through local authorities, whereas in England, it was 65 per cent on average. There was excellent partnership working between the Welsh Government and local authority leaders and chief executives, with weekly engagement.
The UK Treasury wasted £8.7 billion of public money on PPE it couldn't use; almost as much as the entire annual spend of NHS Wales. A further £4.3 billion of money was fraudulently stolen from COVID-19 support schemes and was casually written off. Much of the unsuitable and unusable PPE was supplied by companies that were fast-tracked by Tory MPs and Ministers to obtain contracts for which they were unsuited to deliver, and some of these companies saw profits grow by billions. I'm saying this because this money could have now been used to pay for nurses' wages, for the recruitment of social care workers, to fill the black hole caused by rising energy and inflation costs. [Interruption.] It does matter, because it matters now to what we're able to provide for people that are sick now.
By having a UK-wide inquiry, it will be more rounded. The UK Government will have the powers and resources to be able to mobilise all the necessary information—[Interruption.] I only have three minutes—and powers needed to interrogate it. The Welsh Government is disclosing hundreds of thousands of documents to the inquiry and I want to know why certain cohorts were more impacted: BAME communities, people who lived in deprived areas. My daughter caught COVID when she was 12 weeks pregnant and then developed a heart condition that made her collapse. I wanted to know whether that's because she was pregnant or because of COVID; we still don't know. However, once the UK inquiry report is published, the Senedd should then be able to analyse it and further consideration should be given to setting up a Senedd committee to conduct its own inquiry in those areas that need further scrutiny. Diolch.
Rwy'n cofio eistedd yn swyddfa'r arweinydd yng Nghyngor Sir y Fflint ym mis Mawrth 2020 yn ystyried sut y gallem anfon pawb i weithio gartref a chadw gwasanaethau rheng flaen i redeg. Roeddem wedi ein syfrdanu ac roedd yn frawychus i'n gweithlu. Ar y dechrau, treuliais amser yn casglu cyfarpar diogelwch personol o unrhyw fath gan grwpiau chwarae, ysgolion, busnesau a gwirfoddolwyr a oedd wedi bod yn argraffu masgiau wyneb 3D. Roedd cartrefi gofal sir y Fflint a staff gofal cartref yn daer am gael unrhyw fath o gyfarpar diogelwch personol. Nid oedd cyfarpar diogelwch personol a archebwyd ganddynt yn cael ei gyflenwi, a chefais wybod bod Iechyd Cyhoeddus Lloegr yn dargyfeirio'r holl gyfarpar diogelwch personol i'w mannau casglu hwy ac y byddent yn cael eu dosbarthu i Gymru wedyn. Fe gysylltais ag Airbus, oherwydd fe wyddwn fod awyren yn llawn o gyfarpar diogelwch personol yn dod i mewn, a chefais wybod wedyn fod y cyfan yn mynd i Lywodraeth y DU i gael ei ddosbarthu wedyn a bu'n rhaid inni aros.
Cafodd monitro ac olrhain yng Nghymru ei wneud drwy lywodraeth leol, sef yr arbenigwyr a oedd wedi arfer mynd i'r afael ag achosion o feirysau a chlefydau. Fe'i darparwyd ar ran fach iawn o gost y gwasanaeth yn Lloegr, a wnaed drwy gwmnïau preifat gan gostio biliynau, gyda lefelau llwyddiant gwael iawn. Rwy'n credu bod cyfradd llwyddiant Cymru yn 90 y cant drwy'r awdurdodau lleol, ond yn Lloegr, roedd yn 65 y cant ar gyfartaledd. Roedd yna waith partneriaeth gwych rhwng Llywodraeth Cymru ac arweinwyr awdurdodau lleol a phrif weithredwyr, gydag ymgysylltu wythnosol.
Gwastraffodd Trysorlys y DU £8.7 biliwn o arian cyhoeddus ar gyfarpar diogelwch personol na allai ei ddefnyddio; bron cymaint â holl wariant blynyddol GIG Cymru. Cafodd £4.3 biliwn arall o arian ei ddwyn drwy dwyll o gynlluniau cymorth COVID-19 a chafodd ei ddiystyru'n ddidaro. Cafodd llawer o'r cyfarpar diogelwch personol anaddas na ellid ei ddefnyddio ei gyflenwi gan gwmnïau a gafodd eu gosod ar lwybr cyflym gan ASau a Gweinidogion Torïaidd i gael contractau nad oeddent yn addas i'w cyflenwi, a gwelodd rhai o'r cwmnïau hyn eu helw'n tyfu fesul biliynau o bunnoedd. Rwy'n dweud hyn oherwydd gallai'r arian hwn fod wedi cael ei ddefnyddio bellach i dalu am gyflogau nyrsys, ar gyfer recriwtio gweithwyr gofal cymdeithasol, i lenwi'r twll du a achoswyd gan gostau ynni a chwyddiant cynyddol. [Torri ar draws.] Mae'n bwysig, oherwydd mae'n bwysig nawr i'r hyn y gallwn ei ddarparu i bobl sy'n sâl nawr.
Drwy gael ymchwiliad ledled y DU, fe fydd yn fwy cyflawn. Bydd gan Lywodraeth y DU bwerau ac adnoddau i allu cynnull yr holl wybodaeth angenrheidiol—[Torri ar draws.] Dim ond tri munud sydd gennyf—a'r pwerau sydd eu hangen i'w harchwilio. Mae Llywodraeth Cymru'n datgelu cannoedd o filoedd o ddogfennau i'r ymchwiliad ac rwyf am wybod pam yr effeithiwyd yn waeth ar rai carfanau: cymunedau BAME, pobl a oedd yn byw mewn ardaloedd difreintiedig. Fe wnaeth fy merch ddal COVID pan oedd hi 12 wythnos yn feichiog a datblygu cyflwr ar ei chalon wedyn a wnaeth iddi lewygu. Roeddwn eisiau gwybod a oedd hynny oherwydd ei bod yn feichiog neu oherwydd COVID; nid ydym yn gwybod o hyd. Ond wedi i adroddiad ymchwiliad y DU gael ei gyhoeddi, dylai'r Senedd allu ei ddadansoddi a dylid rhoi ystyriaeth bellach i sefydlu pwyllgor Senedd i gynnal ei ymchwiliad ei hun yn y meysydd sy'n galw am graffu pellach. Diolch.
Dear me. Talk about out of touch.
We've heard time and time again in this Chamber about the need to expand the Senedd to promote scrutiny of the Welsh Government, but when it comes to promoting scrutiny now, the Welsh Government simply deflects and says they have moved on. But the people of Wales, the grieving loved ones of the COVID victims, the children who missed out on their valuable education, and those who had employment and financial worries have not moved on.
The Welsh Government's refusal to hold an inquiry shows that scrutiny is not its priority, but an expansion of its own power over the people of Wales. Freedoms were lost during COVID and sacrifices were made, and it falls on the Government to allow its actions and why it made the decisions it did be known to the Welsh people. The First Minister can't have it both ways, by having full responsibility over COVID regulations in Wales and then hiding under the UK-wide inquiry. He must stop hiding and take some responsibility and show some true leadership.
The Conservatives, Plaid Cymru and the Liberal Democrats often disagree in this Chamber over the most pressing issues facing Wales today, but our coming together on this matter shows that it goes beyond party politics and ideology, and it's about doing the right thing by the people of Wales. So, I urge Labour Members to look beyond party politics, or history will look on this place with contempt of deflection of allowing elected Members to understand the Welsh Government's decision-making process. Thank you.
Diar annwyl. Sôn am fod allan o gysylltiad.
Rydym wedi clywed dro ar ôl tro yn y Siambr hon am yr angen i ehangu'r Senedd i hyrwyddo craffu ar Lywodraeth Cymru, ond pan ddaw'n fater o hyrwyddo craffu nawr, mae Llywodraeth Cymru yn osgoi ac yn dweud eu bod wedi symud ymlaen. Ond nid yw pobl Cymru, anwyliaid sy'n galaru am ddioddefwyr COVID, y plant a gollodd addysg werthfawr, a'r rhai a gafodd bryderon ariannol a phroblemau cyflogaeth wedi symud ymlaen.
Mae'r ffaith bod Llywodraeth Cymru wedi gwrthod cynnal ymchwiliad yn dangos nad craffu yw ei blaenoriaeth, ond ehangu ei phŵer ei hun dros bobl Cymru. Collodd pobl eu rhyddid yn ystod COVID ac fe wnaeth pobl aberthu, a lle'r Llywodraeth yw caniatáu i'w gweithredoedd a pham y gwnaeth y penderfyniadau a wnaeth ddod yn hysbys i bobl Cymru. Ni all y Prif Weinidog ei chael hi'r ddwy ffordd, drwy gael cyfrifoldeb llawn dros reoliadau COVID yng Nghymru a chuddio wedyn o dan yr ymchwiliad ar gyfer y DU. Rhaid iddo roi'r gorau i guddio a chymryd cyfrifoldeb a dangos arweiniad go iawn.
Mae'r Ceidwadwyr, Plaid Cymru a'r Democratiaid Rhyddfrydol yn aml yn anghytuno yn y Siambr hon ynglŷn â'r materion mwyaf dybryd sy'n wynebu Cymru heddiw, ond mae'r ffaith ein bod yn dod at ein gilydd ar y mater hwn yn dangos ei fod yn mynd tu hwnt i wleidyddiaeth ac ideoleg plaid, a'i fod yn ymwneud â gwneud y peth iawn i bobl Cymru. Felly, rwy'n annog Aelodau Llafur i edrych y tu hwnt i wleidyddiaeth plaid, neu bydd hanes yn edrych ar y lle hwn gyda dirmyg ynghylch y modd y mae'n osgoi caniatáu i Aelodau etholedig ddeall proses wneud penderfyniadau Llywodraeth Cymru. Diolch.
This issue really does bring up so many emotions, doesn't it, really? Many of us know people who've been affected, many of us have met people who've been directly affected, and it's really important that we remember that for many of those families who are still living with the loss and the pain, this is still really there. And I'm not saying this proposal or an inquiry in London will actually get rid of that, because it won't, but it will—and we know and we've heard—help people to move on slightly.
Now in Wales, we did things differently. We did some good things. Carolyn's talked about some good things, and I do praise the First Minister for many of the decisions that were made here in Wales, and, really, it marked us out as a nation, making decisions that were for the good of the people. So, whilst I'm supporting this motion, I disagree with some of the sentiments here. I don't believe you are hiding from anything at all, First Minister; you are here and you're going to speak to this. But I would appeal to you to think again.
That's what happened to me. At the beginning of this discussion, back around a year ago, I actually opposed a Welsh-specific inquiry, and then I met with Anna-Louise Marsh-Rees who lost her father and has set up Covid-19 Bereaved Families for Justice Cymru. She persuaded me that she and her group actually wanted a Welsh-specific inquiry, and I changed my mind. So, I appeal to you this evening, and to my Labour colleagues, to think again and change your minds. Thank you. Diolch yn fawr iawn.
Mae'r mater hwn yn cymell cymaint o emosiynau, onid yw? Mae llawer ohonom yn adnabod pobl yr effeithiwyd arnynt, mae llawer ohonom wedi cyfarfod â phobl yr effeithiwyd arnynt yn uniongyrchol, ac mae'n bwysig iawn ein bod yn cofio bod hyn yn dal i fod yno i lawer o'r teuluoedd sy'n dal i fyw gyda'r golled a'r boen. Ac nid wyf yn dweud y bydd y cynnig hwn nac ymchwiliad yn Llundain yn cael gwared ar hynny mewn gwirionedd, oherwydd ni fydd yn gwneud hynny, ond fe fydd—ac rydym yn gwybod ac rydym wedi clywed—yn helpu pobl i symud ymlaen rhyw ychydig.
Nawr yng Nghymru, fe wnaethom bethau mewn ffordd wahanol. Fe wnaethom rai pethau da. Soniodd Carolyn am rai pethau da, ac rwy'n canmol y Prif Weinidog am lawer o'r penderfyniadau a wnaed yma yng Nghymru, ac mewn gwirionedd, roedd yn ein gosod ar wahân fel cenedl, wrth inni wneud penderfyniadau a oedd er lles y bobl. Felly, er fy mod yn cefnogi'r cynnig hwn, rwy'n anghytuno â rhai o'r teimladau yma. Nid wyf yn credu eich bod yn cuddio rhag unrhyw beth o gwbl, Brif Weinidog; rydych chi yma ac rydych chi'n mynd i siarad ar hyn. Ond hoffwn apelio arnoch chi i ailfeddwl.
Dyna a ddigwyddodd i mi. Ar ddechrau'r drafodaeth hon, tua blwyddyn yn ôl, roeddwn i'n gwrthwynebu ymchwiliad penodol i Gymru, ac yna cyfarfûm ag Anna-Louise Marsh-Rees a gollodd ei thad ac mae hi wedi sefydlu Covid-19 Bereaved Families for Justice Cymru. Fe'm perswadiodd ei bod hi a'i grŵp eisiau ymchwiliad penodol i Gymru, ac fe newidiais fy meddwl. Felly, rwy'n apelio arnoch chi heno, ac ar fy nghyd-Aelodau Llafur, i feddwl eto a newid eich meddyliau. Diolch yn fawr iawn.
I would like just to emphasise at the start, though we are co-submitting, I think we are coming at this from different perspectives, and, for me, I do support what Rhun ap Iorwerth said about an independent inquiry in Wales. I think Scotland does show the way in terms of what we need to be able to scrutinise, because the impact of COVID is still felt in all of our lives now. Yes, it is about justice for those that lost loved ones, but it's also about the challenges for the workforce, the fact that we now see the NHS on its knees, that we see the mental health impact on young people continued now, all because of COVID. What Scotland is doing is looking at every element and learning lessons—learning lessons so that, when we will be in this situation again, because we know that pandemics are going to be more frequent with the impact of climate change, we are in a position to be able to deal as best we can.
None of us envied the First Minister's role. Certainly, I was not in this Chamber when COVID struck, and I remember watching the news and thinking how difficult it must be for Welsh Government. This isn't about apportioning blame. Inquiries are also about learning about what we got right and ensuring that those lessons are also part of this, because some decisions were the correct ones and made a difference and meant that some people are still alive today, and they wouldn't have been if those decisions had not been taken. But how do we learn the lessons without an inquiry?
I would ask: if we are not willing to have an independent inquiry relating to COVID-19 and the biggest challenges any Government in this Senedd has faced since our establishment, then in what circumstances will we ever see an independent inquiry by this Welsh Government? Certainly, for me, it is the fact that South Wales Central saw the highest proportion of deaths, and we know that that continued impact of ill health is still very much felt.
It is from the words—. The Covid-19 Bereaved Families for Justice Cymru are not coming from a party political viewpoint; these are their lived experiences. They have shared harrowing stories with each of us, and none of them—none of them—are trying to embarrass the Government. They just want to know: could anything have changed things for my relative? Could anything have been different? For Catherine, who shared with me on Twitter:
'My father died in a care home...saying goodbye to him thru a window with him stretching his arms to me to help him will haunt me forever',
for the sake of my loved one who died as a result of catching COVID in hospital and all others who've similarly lost loved ones, the learning must be taken by a Wales-only COVID inquiry to try and ensure that learning is taken and similar situations don't arise again. We need scrutiny here in Wales for decisions taken in Wales. We need an independent inquiry. This is a compromise, but it's very much needed.
Hoffwn bwysleisio ar y dechrau, er ein bod yn cyd-gyflwyno, rwy'n credu ein bod yn dod at hyn o safbwyntiau gwahanol, ac i mi, rwy'n cefnogi'r hyn a ddywedodd Rhun ap Iorwerth am ymchwiliad annibynnol yng Nghymru. Rwy'n credu bod yr Alban yn dangos y ffordd o ran yr hyn sydd angen inni allu ei graffu, oherwydd mae effaith COVID yn dal i'w theimlo ym mywydau pawb ohonom nawr. Ydy, mae'n ymwneud â chyfiawnder i'r rhai a gollodd anwyliaid, ond mae hefyd yn ymwneud â'r heriau i'r gweithlu, y ffaith ein bod bellach yn gweld y GIG ar ei liniau, ein bod yn gweld yr effaith iechyd meddwl ar bobl ifanc yn parhau nawr, a hyn oll oherwydd COVID. Mae'r Alban yn edrych ar bob elfen ac yn dysgu gwersi—dysgu gwersi fel ein bod mewn sefyllfa i allu ymdopi gystal ag y gallwn pan fyddwn yn y sefyllfa hon eto, oherwydd fe wyddom fod pandemigau'n mynd i ddigwydd yn amlach gydag effaith newid hinsawdd.
Nid oedd yr un ohonom yn genfigennus o rôl y Prif Weinidog. Yn sicr, nid oeddwn yn y Siambr pan darodd COVID, ac rwy'n cofio gwylio'r newyddion a meddwl pa mor anodd oedd hi i Lywodraeth Cymru. Nid mater o daflu bai yw hyn. Mae ymchwiliadau hefyd yn ymwneud â dysgu am yr hyn a wnaethom yn iawn a sicrhau bod y gwersi hynny hefyd yn rhan o hyn, oherwydd roedd rhai penderfyniadau yn rhai cywir ac fe wnaethant wahaniaeth a olygodd fod rhai pobl yn dal yn fyw heddiw, ac ni fyddent wedi bod yn fyw pe na bai'r penderfyniadau hynny wedi'u gwneud. Ond sut mae dysgu'r gwersi heb ymchwiliad?
Hoffwn ofyn: os nad ydym yn fodlon cael ymchwiliad annibynnol mewn perthynas â COVID-19 a'r heriau mwyaf y mae unrhyw Lywodraeth yn y Senedd hon wedi'u hwynebu ers ein sefydlu, ym mha amgylchiadau y gwelwn ni fyth ymchwiliad annibynnol gan Lywodraeth Cymru? Yn sicr, i mi, mae'n ymwneud â'r ffaith mai Canol De Cymru a welodd y gyfran uchaf o farwolaethau, ac fe wyddom fod effaith barhaus afiechyd yn dal i'w theimlo'n fawr.
O'r geiriau—. Nid yw Covid-19 Bereaved Families for Justice Cymru yn arddel safbwynt plaid wleidyddol; dyma eu profiadau bywyd. Maent wedi rhannu straeon dirdynnol gyda phob un ohonom, ac nid oes neb ohonynt—neb ohonynt—yn ceisio codi cywilydd ar y Llywodraeth. Maent ond eisiau gwybod: a allai unrhyw beth fod wedi newid pethau i fy mherthynas? A allai unrhyw beth fod wedi bod yn wahanol? I Catherine, a rannodd gyda mi ar Twitter:
'Bu farw fy nhad mewn cartref gofal...bydd ffarwelio gydag ef drwy ffenest ac yntau'n estyn ei freichiau ataf i'w helpu yn aros gyda fi am byth',
er mwyn rhywun annwyl i mi a fu farw o ganlyniad i ddal COVID yn yr ysbyty a phawb arall sydd wedi colli anwyliaid yn yr un modd, rhaid dysgu gwersi drwy gael ymchwiliad COVID i Gymru'n unig er mwyn ceisio sicrhau bod y gwersi hynny'n cael eu dysgu ac na fydd sefyllfaoedd tebyg yn digwydd eto. Rydym angen craffu yma yng Nghymru ar benderfyniadau a wnaed yng Nghymru. Mae angen ymchwiliad annibynnol. Cyfaddawd yw hwn, ond mae ei angen yn fawr iawn.
Dwi'n galw ar y Prif Weinidog, Mark Drakeford.
I call on the First Minister, Mark Drakeford.
Diolch yn fawr, Llywydd. The pandemic touched the lives of everyone in Wales, but none more so than those many families who lost a loved one to this awful virus. It is absolutely necessary, for the reasons set out by Jane Dodds and others, that the questions that those families have are properly scrutinised and answered. But the way in which that is best done—indeed, the only way in which that can be fully be done—I continue to believe is through a UK COVID-19 inquiry.
Diolch yn fawr, Lywydd. Cyffyrddodd y pandemig â bywydau pawb yng Nghymru, ond neb yn fwy na'r nifer o deuluoedd a gollodd anwyliaid oherwydd y feirws ofnadwy hwn. Mae'n gwbl angenrheidiol, am y rhesymau a nodwyd gan Jane Dodds ac eraill, fod y cwestiynau sydd gan y teuluoedd hynny'n cael eu craffu a'u hateb yn briodol. Ond rwy'n parhau i gredu mai'r ffordd orau o wneud hynny—yn wir, yr unig ffordd y gellir gwneud hynny'n llawn—yw drwy ymchwiliad COVID-19 ar gyfer y DU.
That is the body that will be able to scrutinise those decisions made by the Welsh Government and other Welsh bodies, which drew on the relationships between decisions made in Wales and Whitehall, the scientific advice that was received, not just in Wales, but at a UK level, the often complex funding streams that shaped the decisions that were made, procurement decisions, guidance decisions, that plethora of issues that crossed the border between Wales and the United Kingdom every single day and which only a UK-wide inquiry will be able to scrutinise, and on which only a UK inquiry will be able to provide answers to the questions that people, including those families, very properly need and deserve to have answered.
And the reason why the UK inquiry is able to have that forensic look at the decisions that were made in Wales is because of the way we worked with the UK Government to make sure that the terms of reference of that inquiry will provide—[Interruption.] No, I’m not taking any interventions. The reason why the UK inquiry is able to do the work in the way that it will be able to do is because of the agreement we made with the UK Government so that, as the Prime Minister of the time, Boris Johnson, said, it would guarantee that the UK inquiry would have a significant Welsh dimension to everything that it did. And I think the way in which the UK inquiry is going about its work already demonstrates that commitment: the way in which it works through the medium of the Welsh as well as the English language; the first place Baroness Hallett visited was to come here to Wales, and she herself has met with members of the Covid-19 Bereaved Families for Justice group here in Wales.
And the work of that inquiry has already started. We in the Welsh Government are already in receipt of a series of complex requests for information and for statements, all of which we will provide, and we are already in the process of selecting and sharing the relevant material from the nearly 10 million documents that we have identified as in the possession of the Welsh Government alone that relate to the two years of the pandemic. Our responses and statements will help the inquiry to make the enquiries that it is committed to making about the way in which the pandemic was dealt with here in Wales.
Llywydd, let me address today’s motion directly. It suggests that a Senedd committee should consider aspects of the COVID experience in Wales that might not receive sufficient attention by the Hallett inquiry, and let me be clear that, if that concern materialises, then the motion’s central proposal, a special purpose committee, is one that the Government can and will support. What I had hoped to do was to lay an amendment this afternoon that would have allowed the Senedd to focus on how and when it would be possible to identify any unanswered questions or areas of incomplete scrutiny so that the work of a special purpose committee could be focused on that, on those gaps. Now, I’ll think carefully about the points I’ve heard made in today’s debate, Llywydd, but the most straightforward approach would be to receive the Hallett report, then to see if and when and where any gaps have emerged, and then to allow a special purpose committee to discharge the remit suggested, which is to fill in any gaps should the UK inquiry not be able to answer them for Wales.
Now, unfortunately, we’ve not been able to make that way of proceeding debated this afternoon, and, for those reasons, the Government side will have to vote against the current motion. However, we will do so in order to bring forward our own motion for debate in Government time. That motion will accept the case for a special purpose committee on the basis that I have set out this afternoon, and will allow the Senedd to give our proposals its full consideration.
Dyna'r corff a fydd yn gallu craffu ar y penderfyniadau a wnaed gan Lywodraeth Cymru a chyrff Cymreig eraill, a gâi eu llywio gan y berthynas rhwng penderfyniadau a wnaed yng Nghymru ac yn Whitehall, y cyngor gwyddonol a gafwyd, nid yn unig yng Nghymru, ond ar lefel y DU, y ffrydiau ariannu a oedd yn aml yn gymhleth ac a siapiodd y penderfyniadau a wnaed, penderfyniadau ynghylch caffael, penderfyniadau ynghylch canllawiau, y llu o faterion a oedd yn croesi'r ffin rhwng Cymru a'r Deyrnas Unedig bob dydd ac na fydd unrhyw beth heblaw ymchwiliad ar draws y DU yn gallu craffu arno, ac na fydd unrhyw beth ond ymchwiliad ar gyfer y DU yn gallu rhoi atebion i'r cwestiynau y mae pobl, gan gynnwys y teuluoedd hynny, eu hangen yn briodol iawn ac yn haeddu cael ateb iddynt.
A'r rheswm pam y gall ymchwiliad ar gyfer y DU edrych yn fforensig ar y penderfyniadau a gafodd eu gwneud yng Nghymru yw oherwydd y ffordd rydym wedi gweithio gyda Llywodraeth y DU i wneud yn siŵr y bydd cylch gorchwyl yr ymchwiliad hwnnw'n darparu—[Torri ar draws.] Na, nid wyf yn derbyn unrhyw ymyriadau. Y rheswm pam y gall ymchwiliad ar gyfer y DU wneud y gwaith yn y ffordd y bydd yn gallu ei wneud yw oherwydd y cytundeb rhyngom a Llywodraeth y DU y dywedodd y Prif Weinidog ar y pryd, Boris Johnson, y byddai'n gwarantu y byddai gan ymchwiliad y DU ddimensiwn Cymreig sylweddol i bopeth a wnâi. Ac rwy'n credu bod y ffordd y mae ymchwiliad y DU yn gwneud ei waith eisoes yn dangos yr ymrwymiad hwnnw: y ffordd y mae'n gweithio drwy gyfrwng y Gymraeg yn ogystal â'r Saesneg; y lle cyntaf yr ymwelodd y Farwnes Hallett ag ef oedd dod yma i Gymru, ac mae hi ei hun wedi cyfarfod ag aelodau o'r grŵp Covid-19 Bereaved Families for Justice yma yng Nghymru.
Ac mae gwaith yr ymchwiliad hwnnw eisoes wedi dechrau. Rydym ni yn Llywodraeth Cymru eisoes yn cael cyfres o geisiadau cymhleth am wybodaeth ac am ddatganiadau, a byddwn yn darparu'r cyfan, ac rydym eisoes yn y broses o ddethol a rhannu'r deunydd perthnasol o'r bron i 10 miliwn o ddogfennau y nodwyd gennym eu bod ym meddiant Llywodraeth Cymru yn unig sy'n ymwneud â dwy flynedd y pandemig. Bydd ein hymatebion a'n datganiadau yn helpu'r ymchwiliad i wneud yr ymholiadau y mae wedi ymrwymo i'w gwneud am y ffordd yr ymdriniwyd â'r pandemig yma yng Nghymru.
Lywydd, gadewch imi fynd i'r afael â chynnig heddiw yn uniongyrchol. Mae'n awgrymu y dylai un o bwyllgorau'r Senedd ystyried agweddau ar brofiad COVID yng Nghymru na fyddai efallai'n cael digon o sylw gan ymchwiliad Hallett, a gadewch imi fod yn glir, os yw'r pryder hwnnw'n cael ei wireddu, mae argymhelliad canolog y cynnig, pwyllgor diben arbennig, yn un y gall ac y bydd y Llywodraeth yn ei gefnogi. Roeddwn wedi gobeithio gosod gwelliant y prynhawn yma a fyddai wedi caniatáu i'r Senedd ganolbwyntio ar sut a phryd y byddai modd nodi unrhyw gwestiynau heb eu hateb neu feysydd lle na chafwyd craffu cyflawn fel y gallai gwaith pwyllgor diben arbennig ganolbwyntio ar hynny, ar y bylchau hynny. Nawr, fe fyddaf yn meddwl yn ofalus am y pwyntiau a glywais yn y ddadl heddiw, Lywydd, ond y dull mwyaf syml fyddai cael adroddiad Hallett, a gweld os a phryd a ble y daw unrhyw fylchau i'r amlwg, a chaniatáu i bwyllgor diben arbennig gyflawni'r cylch gwaith a awgrymir, sef llenwi unrhyw fylchau os nad yw ymchwiliad y DU yn gallu eu hateb ar gyfer Cymru.
Nawr, yn anffodus, nid ydym wedi gallu dadlau ynghylch y ffordd honno o fwrw yn ein blaenau y prynhawn yma, ac am y rhesymau hynny, bydd rhaid i ochr y Llywodraeth bleidleisio yn erbyn y cynnig presennol. Fodd bynnag, byddwn yn gwneud hynny er mwyn cyflwyno ein cynnig ein hunain ar gyfer dadl yn amser y Llywodraeth. Bydd y cynnig hwnnw'n derbyn yr achos dros bwyllgor diben arbennig ar y sail a nodais y prynhawn yma, a bydd yn caniatáu i'r Senedd roi ei hystyriaeth lawn i'n cynigion.
Galw nawr ar Andrew R.T. Davies i ymateb i'r ddadl.
I call now on Andrew R.T. Davies to respond.
Thank you, Presiding Officer, and I'd like to thank everyone who's contributed to the debate this afternoon. A debate was tabled not because we lack faith in the UK inquiry—we do not—and that has been echoed by many speakers today, that the UK inquiry is an important vehicle for us to understand how decisions were taken, to test those decisions and to come to a conclusion on the outcomes of those decisions.
And on that point, I agree with the First Minister that the UK inquiry is an important vehicle that the Welsh Government and, indeed, others within Wales need to engage with. But, as the Scottish Government has highlighted, it is possible to run a Scottish-specific inquiry in parallel with the UK-wide inquiry to get to the nub of this here, which is things were done differently in Wales, as they were done in Scotland.
We do need, as speaker after speaker emphasised, a separate inquiry route, and, in this case, the motion seeks permission for the Welsh Parliament to form that special purpose vehicle. Surely, that's what we should be doing as parliamentarians: looking at the most momentous decisions, as other speakers have touched on, that have ever been taken by a Welsh Government and Welsh civic society.
This isn't about deflecting from the UK Government and some of the decisions they've taken, as the Member for North Wales on the Labour benches highlighted; the UK Government do need to be held to account, and ultimately look at decisions that were good and bad, quite rightly so. But, as we've heard from the chair of the UK-wide inquiry, there are areas of the inquiry that they will not be able to look at as closely as they would like on Welsh decision making.
When you look at the structures in Wales here, local government is quite different from local government in England. We have unitary authorities across the whole of Wales. They were important partners in delivering some of the Welsh Government's decisions and support measures that were put in place in social care, for example, and in education. The health service is structured quite differently in Wales, because of decisions that the Welsh Government have taken, to how it is structured in England.
Those are unique positions that are taken here in Wales that we need a Welsh decision to look at, and that decision needs to be taken here this evening, ultimately to give empowerment to a committee to be formed by the Welsh Parliament. If we as parliamentarians cannot form a committee to look at these issues and report in a timely manner before the 2026 election, then what is the point of having a Welsh Parliament? That surely is the fundamental question here. If this is voted down and the Government use their Government votes to vote that down—.
And I implore the Labour backbench to consider that. As parliamentarians, you are being asked to vote down the ability to have a committee that would be in the control of Parliament, not a political party, in the control of Parliament—[Interruption.]—in the control of Parliament, not to defer—. [Interruption.] I've run out of time, sorry, Alun. I'll happily take the intervention, but—[Inaudible.]
Diolch, Lywydd, a hoffwn ddiolch i bawb sydd wedi cyfrannu at y ddadl y prynhawn yma. Cyflwynwyd dadl nid oherwydd nad oes gennym ffydd yn ymchwiliad y DU—nid yw hynny'n wir—ac mae hynny wedi cael ei adleisio gan lawer o siaradwyr heddiw, fod ymchwiliad y DU yn gyfrwng pwysig inni ddeall sut y gwnaed penderfyniadau, i brofi'r penderfyniadau hynny a dod i gasgliad ynghylch canlyniadau'r penderfyniadau hynny.
Ac ar y pwynt hwnnw, rwy'n cytuno â Phrif Weinidog Cymru fod ymchwiliad y DU yn gyfrwng pwysig y mae angen i Lywodraeth Cymru, ac eraill yng Nghymru yn wir, gymryd rhan ynddo. Ond fel y mae Llywodraeth yr Alban wedi dangos, mae'n bosibl cynnal ymchwiliad penodol i'r Alban ochr yn ochr ag ymchwiliad ledled y DU i fynd at wraidd hyn, sef bod pethau wedi eu gwneud yn wahanol yng Nghymru, fel y cawsant eu gwneud yn yr Alban.
Fel y pwysleisiodd siaradwr ar ôl siaradwr, rydym angen llwybr ymchwilio ar wahân, ac yn yr achos hwn, mae'r cynnig yn gofyn am ganiatâd i Senedd Cymru ffurfio'r cyfrwng diben arbennig hwnnw. Dyna y dylem ei wneud fel seneddwyr: edrych ar y penderfyniadau mwyaf arwyddocaol a wnaed erioed gan Lywodraeth Cymru a chymdeithas ddinesig yng Nghymru, fel y mae siaradwyr eraill wedi nodi.
Nid oes a wnelo hyn â gwyro oddi wrth Lywodraeth y DU a rhai o'r penderfyniadau a wnaethant hwy, fel y nododd yr Aelod dros Ogledd Cymru ar y meinciau Llafur; mae angen dwyn Llywodraeth y DU i gyfrif, ac yn y pen draw mae angen edrych ar benderfyniadau a oedd yn dda ac yn ddrwg, yn gwbl briodol felly. Ond fel y clywsom gan gadeirydd yr ymchwiliad ar draws y DU, ceir meysydd o'r ymchwiliad na fyddant yn gallu edrych arnynt mor fanwl ag y byddent yn ei hoffi mewn perthynas â phenderfyniadau Cymreig.
Pan edrychwch ar y strwythurau yma yng Nghymru, mae llywodraeth leol yn hollol wahanol i lywodraeth leol yn Lloegr. Mae gennym awdurdodau unedol ar draws Cymru gyfan. Roeddent yn bartneriaid pwysig ar gyfer cyflawni rhai o benderfyniadau Llywodraeth Cymru a'r mesurau cymorth a gafodd eu rhoi ar waith ym maes gofal cymdeithasol, er enghraifft, ac ym myd addysg. Mae'r gwasanaeth iechyd wedi'i strwythuro yn wahanol iawn yng Nghymru i'r modd y mae wedi'i strwythuro yn Lloegr, oherwydd penderfyniadau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u gwneud.
Mae'r rheini'n safbwyntiau unigryw a wneir yma yng Nghymru ac mae angen gwneud penderfyniad yng Nghymru i edrych arnynt, ac mae angen gwneud y penderfyniad hwnnw yma heno, i'w gwneud hi'n bosibl y y pen draw i ffurfio pwyllgor gan Senedd Cymru. Os na allwn ni fel seneddwyr ffurfio pwyllgor i edrych ar y materion hyn a chyflwyno adroddiad yn amserol cyn etholiad 2026, beth yw pwynt cael Senedd Gymreig? Dyna'r cwestiwn sylfaenol yma. Os caiff hyn ei wrthod a bod y Llywodraeth yn defnyddio eu pleidleisiau Llywodraeth i wrthod hynny—.
Ac rwy'n erfyn ar y meinciau cefn Llafur i ystyried hynny. Fel seneddwyr, gofynnir i chi wrthod y gallu i gael pwyllgor a fyddai dan reolaeth y Senedd, nid plaid wleidyddol, dan reolaeth y Senedd—[Torri ar draws.]—dan reolaeth y Senedd, nid gohirio—. [Torri ar draws.] Mae fy amser wedi dod i ben, mae'n ddrwg gennyf, Alun. Rwy'n hapus i dderbyn yr ymyriad, ond—[Anghlywadwy.]
If you take the intervention, I'll allow you more time.
Os derbyniwch yr ymyriad, fe wnaf ganiatáu mwy o amser i chi.
I'll take the intervention.
Fe dderbyniaf yr ymyriad.
There we are. You've heard the First Minister reply to the debate this afternoon, and I felt he made a very generous proposal in terms of working as a Parliament together on these matters. Would it not now be in the interests of this Parliament for opposition parties to discuss with the First Minister some of the proposals that he's made today, rather than to push this issue this afternoon? And Presiding Officer, I think Members on all sides of the Chamber would also want to know why the Government has been unable to table business.
Dyna ni. Rydych chi wedi clywed y Prif Weinidog yn ateb y ddadl y prynhawn yma, ac roeddwn i'n teimlo ei fod wedi gwneud cynnig hael iawn ynglŷn â gweithio fel Senedd gyda'n gilydd ar y materion hyn. Oni fyddai'n fuddiol i'r Senedd hon bellach pe bai'r gwrthbleidiau'n trafod rhai o'r cynigion y mae'r Prif Weinidog wedi'u gwneud heddiw gydag ef, yn hytrach na gwthio'r mater hwn y prynhawn yma? A Lywydd, rwy'n credu y byddai'r Aelodau ar bob ochr i'r Siambr hefyd eisiau gwybod pam nad yw'r Llywodraeth wedi gallu cyflwyno busnes.
I will happily work with the Government to facilitate this. My issue with the offer that the First Minister made was that he doesn't want to see that committee start its work until the UK inquiry has completed all its streams of work. That is some considerable time in the future, and I believe that this Parliament that sits here today—which has memory, corporate memory, of those decisions and the ramifications of those decisions—needs to be able to undertake its parliamentary work. As Russell George emphasised, a lot of those decisions are fresh in people's memories. That information is readily available, and the passage of time might muddy the waters in getting to the conclusions that we want to see on the good and the bad.
And that is my issue with the proposal that the First Minister has put before Parliament today, that it's to make it wait until the UK inquiry has finished its work in its entirety. So, I go back to the Labour backbench in hoping that someone on the Labour backbench might consider the proposals on the order paper. I'm sceptical that will happen, but I can always try. God loves a trier, and, as a Conservative, you can't accuse me of not trying. But, ultimately, we are a Parliament. It is our job to scrutinise what the Government does on the most fundamental questions of the day. The ramifications of the decisions that were taken on COVID-19 surely is the fundamental question that will dominate thinking going forward for parliamentarians and civic society—trying to understand what happened with those decisions, the ramifications of them, and the measures we need to take in the future. That's why I implore Members across this Chamber to support this motion today, because I think it would be positive not just for the people of Wales but the stature of the Welsh Parliament.
Rwy'n hapus i weithio gyda'r Llywodraeth i hwyluso hyn. Fy mhroblem i gyda'r cynnig a wnaeth y Prif Weinidog oedd nad yw am weld y pwyllgor hwnnw'n dechrau ar ei waith nes bod ymchwiliad y DU wedi cwblhau ei holl ffrydiau gwaith. Mae hynny gryn dipyn o amser i ffwrdd, ac rwy'n credu bod angen i'r Senedd hon sy'n cyfarfod yma heddiw—sydd â chof, cof corfforaethol, o'r penderfyniadau hynny a goblygiadau'r penderfyniadau hynny—allu ymgymryd â'i gwaith seneddol. Fel y pwysleisiodd Russell George, mae llawer o'r penderfyniadau hynny'n fyw yng nghof pobl. Mae'r wybodaeth honno ar gael yn rhwydd, a gallai treigl amser gymylu'r dyfroedd rhag gallu cyrraedd y casgliadau rydym am eu gweld ynghylch y da a'r drwg.
A dyna fy mhroblem i gyda'r cynnig y mae'r Prif Weinidog wedi'i roi gerbron y Senedd heddiw, sef ei fod yn gwneud iddi aros nes bod ymchwiliad y DU wedi gorffen ei waith yn ei gyfanrwydd. Felly, rwy'n mynd yn ôl at fainc gefn y Blaid Lafur gan obeithio y gallai rhywun ar y meinciau cefn Llafur ystyried y cynigion ar y papur trefn. Rwy'n amheus y bydd hynny'n digwydd, ond gallaf bob amser roi cynnig arni. Mae Duw'n caru rhywun sy'n rhoi cynnig arni, ac fel Ceidwadwr, ni allwch fy nghyhuddo o beidio â rhoi cynnig arni. Ond yn y pen draw, rydym yn Senedd. Ein gwaith ni yw craffu ar yr hyn y mae'r Llywodraeth yn ei wneud ar gwestiynau mwyaf sylfaenol y dydd. Mae'n siŵr mai goblygiadau'r penderfyniadau a wnaed ar COVID-19 yw'r cwestiwn sylfaenol a fydd yn dominyddu'r meddwl wrth symud ymlaen i seneddwyr a chymdeithas ddinesig—ceisio deall beth a ddigwyddodd gyda'r penderfyniadau hynny, eu goblygiadau, a'r mesurau y mae angen inni eu rhoi ar waith yn y dyfodol. Dyna pam rwy'n erfyn ar yr Aelodau ar draws y Siambr i gefnogi'r cynnig hwn heddiw, oherwydd rwy'n credu y byddai'n gadarnhaol nid yn unig i bobl Cymru ond i statws Senedd Cymru.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae yna wrthwynebiad, felly fe fyddwn ni'n gohirio'r bleidlais ar hynna tan y cyfnod pleidleisio.
The proposal is to agree the motion. Does any Member object? [Objection.] Yes, there is objection, therefore I will defer voting under this item until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Dadl nesaf y Ceidwadwyr Cymreig yw'r un ar fusnesau bach. Dwi'n galw ar Paul Davies i wneud y cynnig yma.
The next Welsh Conservatives debate is on small businesses. I call on Paul Davies to move this motion.
Cynnig NDM8151 Darren Millar
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn nodi y bydd Dydd Sadwrn y Busnesau Bach yn cael ei gynnal ar 3 Rhagfyr 2022.
2. Yn cydnabod y cyfraniad hanfodol y mae busnesau bach yn ei wneud o ran cynnal economïau lleol, datblygu cymunedau a chreu swyddi.
3. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i ddefnyddio'r ysgogiadau sydd ganddi i gefnogi busnesau bach yng Nghymru yn well.
Motion NDM8151 Darren Millar
To propose that the Senedd:
1. Notes that Small Business Saturday will take place on the 3 December 2022.
2. Recognises the vital contribution small businesses make in sustaining local economies, developing communities and creating jobs.
3. Calls on the Welsh Government to use the levers it has to better support small businesses in Wales.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Llywydd. I'm pleased to move the motion, tabled in the name of my colleague Darren Millar. As Members will be aware, next Saturday is Small Business Saturday, and it gives me great pleasure to open a debate on the importance of small businesses to Welsh communities and the economy. Now in its tenth year in the UK, Small Business Saturday returns with a mission—to support and celebrate the UK's 5.6 million small businesses, particularly as they face mounting economic challenges this winter. According to the Federation of Small Businesses' small business index, almost 35,000 small businesses in Wales are expecting to downsize, close or sell their business in the coming months. Therefore, I do hope that Members will support the campaign by visiting a small business or promoting a small business in their constituency or region, to help raise awareness of the benefits of buying local.
Today's motion rightly recognises the vital contribution small businesses make in sustaining local economies, developing communities and creating jobs. In Wales, small businesses make up 99.4 per cent of businesses, contributing 62.4 per cent of private sector employment and 37.9 per cent of turnover. But they are so much more than small enterprises. They are vital components of our communities and fundamental to our society too. The Federation of Small Businesses report, 'SMEs as the key to rebuilding Wales's economy and communities', makes it clear that, in times of crisis or need, small businesses are there at the forefront of their communities, bringing skills, capacity and capabilities to bear on social challenges. And that's entirely right. Small businesses are very much agents of social change, and we see that right across Wales, where businesses are doing incredible things to support local projects and good causes.
Therefore, it's vital that Governments at all levels are working together to best support our small businesses and provide them with the conditions they need to help them flourish and grow. The Welsh Government must look at how it can reduce the business rate burden here in Wales, through measures such as the reinstatement of the 100 per cent rates relief holiday, for example. We know that Welsh businesses pay the highest business rates in Great Britain, and that business rates are one of the top costs for small businesses. That's why the Welsh Government must ensure that its business rates position is not one that is regressive, but instead supports aspiration and business growth. The next non-domestic rates revaluation will take effect on 1 April 2023, based on property values as of 1 April 2021, meaning that the rateable values should reflect the impact of the COVID pandemic, as well as changes in the tax base since the last revaluation. And so, I hope the Welsh Government will use this opportunity to really reflect on the difficulties that the rates system is having on small businesses, and take the opportunity to make some positive change.
Of course, cost-of-living pressures are really hitting small businesses hard, and I know the Welsh Government has provided some support to help SMEs in Wales relaunch, develop, decarbonise and grow, to help drive economic recovery. That support is, of course, welcome, but businesses are telling us they need more support. The recent Economy, Trade and Rural Affairs Committee report on cost-of-living pressures made it very clear that the Welsh Government needs to intervene financially to help businesses weather the current cost-of-living pressures in order to protect high-quality jobs. This could either be in the form of grants to the worst-affected businesses, or indeed as low-cost loans to support efficiency and sustainability projects. And so, perhaps, in responding to this debate, the Deputy Minister will tell us more about the actions being taken to address the recommendations laid out in that report.
Llywydd, small businesses are already reporting a rising cost of labour and skills shortages, and the Welsh Government must think innovatively about how we can best address this. It's crucial that employers, training providers and policy makers all work together to ensure the skills system delivers for individuals, businesses and the Welsh economy. I sincerely hope that the Welsh Government prioritises skills as an area that warrants much more time and attention going forward. Wales's small businesses are the lifeblood of our country, showcasing the very best of our nation, our innovation, our community cohesion and our people, and so this Small Business Saturday, I hope all Members will take the opportunity to celebrate our small businesses and show their support for this campaign.
The resilience of small businesses continues to be tested, and it's vital that the Welsh Government does whatever it can to lessen the burden and support our Small and medium-sized enterprises. Whether that's having a cuppa in a local cafe, buying an early Christmas present from a small shop or visiting your local butcher, there's a small business out there that needs our support. In my own constituency, I continue to be impressed with the high-quality produce that's on offer by many businesses, and I know that Members representing areas right across Wales feel the same. So, this Saturday, let's all redouble our efforts and champion our SMEs by buying and promoting local businesses. I urge Members to support our motion.
Diolch, Lywydd. Rwy'n falch o wneud y cynnig a gyflwynwyd yn enw fy nghyd-Aelod Darren Millar. Fel y bydd yr Aelodau'n gwybod, dydd Sadwrn nesaf yw Dydd Sadwrn y Busnesau Bach, ac mae'n rhoi pleser mawr i mi agor dadl ar bwysigrwydd busnesau bach i gymunedau Cymru a'r economi. Mae Dydd Sadwrn y Busnesau Bach wedi bod wrthi ers deng mlynedd yn y DU bellach, ac mae'n dychwelyd gyda chenhadaeth—i gefnogi a dathlu 5.6 miliwn o fusnesau bach y DU, yn enwedig wrth iddynt wynebu heriau economaidd cynyddol y gaeaf hwn. Yn ôl mynegai busnesau bach Ffederasiwn y Busnesau Bach, mae bron i 35,000 o fusnesau bach yng Nghymru yn disgwyl lleihau, cau neu werthu eu busnes dros y misoedd nesaf. Felly, rwy'n gobeithio y bydd yr Aelodau'n cefnogi'r ymgyrch drwy ymweld â busnes bach neu hyrwyddo busnes bach yn eu hetholaeth neu ranbarth, er mwyn helpu i godi ymwybyddiaeth o fanteision prynu'n lleol.
Mae'r cynnig heddiw yn cydnabod cyfraniad hanfodol busnesau bach yn cynnal economïau lleol, datblygu cymunedau a chreu swyddi. Yng Nghymru, busnesau bach yw 99.4 y cant o fusnesau, ac maent yn cyfrannu 62.4 y cant o gyflogaeth y sector preifat, a 37.9 y cant o'r trosiant. Ond maent yn gymaint mwy na mentrau bach. Maent yn elfennau hanfodol o'n cymunedau ac yn allweddol i'n cymdeithas hefyd. Mae adroddiad Ffederasiwn y Busnesau Bach, 'SMEs as the key to rebuilding Wales's economy and communities', yn ei gwneud yn glir, mewn cyfnod o argyfwng neu angen, fod busnesau bach yno ar flaen y gad yn eu cymunedau, yn sicrhau sgiliau, capasiti a galluoedd ar gyfer ysgwyddo heriau cymdeithasol. Ac mae hynny'n hollol iawn. Mae busnesau bach yn gyfryngau newid cymdeithasol, ac rydym yn gweld hynny ledled Cymru, lle mae busnesau'n gwneud pethau anhygoel i gefnogi prosiectau lleol ac achosion da.
Felly, mae'n hanfodol fod Llywodraethau ar bob lefel yn gweithio gyda'i gilydd i gefnogi ein busnesau bach yn y ffordd orau a darparu'r amodau sydd eu hangen arnynt i'w helpu i ffynnu a thyfu. Rhaid i Lywodraeth Cymru edrych ar sut y gall leihau'r baich ardrethi busnes yma yng Nghymru, drwy fesurau fel adfer y gwyliau rhyddhad ardrethi 100 y cant, er enghraifft. Fe wyddom mai busnesau Cymru sy'n talu'r ardrethi busnes uchaf ym Mhrydain, a bod ardrethi busnes yn un o'r prif gostau i fusnesau bach. Dyna pam y mae'n rhaid i Lywodraeth Cymru sicrhau nad yw ei safbwynt ar ardrethi busnes yn un sy'n anflaengar, ond yn hytrach ei bod yn cefnogi dyhead a thwf busnes. Bydd yr ailbrisiad ardrethi annomestig nesaf yn dod i rym ar 1 Ebrill 2023, yn seiliedig ar werthoedd eiddo ar 1 Ebrill 2021, sy'n golygu y dylai'r gwerthoedd ardrethol adlewyrchu effaith y pandemig COVID, yn ogystal â newidiadau yn y sylfaen drethi ers yr ailbrisiad diwethaf. Ac felly, rwy'n gobeithio y bydd Llywodraeth Cymru yn defnyddio'r cyfle hwn i roi ystyriaeth ddifrifol i'r anawsterau y mae'r system ardrethi'n eu creu i fusnesau bach, a manteisio ar y cyfle i wneud newid cadarnhaol.
Wrth gwrs, mae pwysau costau byw'n taro busnesau bach yn galed, ac rwy'n gwybod bod Llywodraeth Cymru wedi darparu peth cymorth i helpu busnesau bach a chanolig yng Nghymru i ail-lansio, datblygu, datgarboneiddio a thyfu, er mwyn helpu i sbarduno adferiad economaidd. Mae'r cymorth hwnnw i'w groesawu wrth gwrs, ond mae busnesau'n dweud wrthym eu bod angen mwy o gymorth. Roedd adroddiad diweddar y Pwyllgor Economi, Masnach a Materion Gwledig ar bwysau costau byw yn ei gwneud hi'n glir iawn fod angen i Lywodraeth Cymru ymyrryd yn ariannol i helpu busnesau i oroesi'r pwysau costau byw presennol er mwyn gwarchod swyddi o ansawdd uchel. Gallai hyn naill ai fod ar ffurf grantiau i'r busnesau yr effeithir arnynt waethaf, neu'n wir fel benthyciadau cost isel i gefnogi prosiectau effeithlonrwydd a chynaliadwyedd. Ac felly, wrth ymateb i'r ddadl hon, efallai y gwnaiff y Dirprwy Weinidog ddweud mwy wrthym am y camau sy'n cael eu cymryd i fynd i'r afael â'r argymhellion a nodwyd yn yr adroddiad hwnnw.
Lywydd, mae busnesau bach eisoes yn nodi cost gynyddol prinder llafur a sgiliau, a rhaid i Lywodraeth Cymru feddwl yn arloesol am y ffordd orau o fynd i'r afael â hyn. Mae'n hanfodol fod cyflogwyr, darparwyr hyfforddiant a llunwyr polisi i gyd yn gweithio gyda'i gilydd i sicrhau bod y system sgiliau yn darparu ar gyfer unigolion, busnesau ac economi Cymru. Rwy'n mawr obeithio bod Llywodraeth Cymru yn blaenoriaethu sgiliau fel maes sy'n galw am lawer mwy o amser a sylw wrth symud ymlaen. Busnesau bach Cymru yw anadl einioes ein gwlad, wrth iddynt arddangos y pethau gorau yn ein gwlad, ein harloesedd, ein cydlyniant cymunedol a'n pobl, ac felly y Dydd Sadwrn Busnesau Bach hwn, rwy'n gobeithio y bydd yr holl Aelodau yn manteisio ar y cyfle i ddathlu ein busnesau bach a dangos eu cefnogaeth i'r ymgyrch hon.
Mae gwytnwch busnesau bach yn parhau i gael ei brofi, ac mae'n hanfodol fod Llywodraeth Cymru'n gwneud beth bynnag y gall ei wneud i leihau'r baich a chefnogi ein busnesau bach a chanolig. Boed hynny'n gael paned mewn caffi lleol, prynu anrheg Nadolig cynnar o siop fach neu ymweld â'ch cigydd lleol, mae yna fusnes bach allan yno sydd angen ein cefnogaeth. Yn fy etholaeth i, mae ansawdd uchel y cynnyrch sy'n cael ei gynnig gan lawer o fusnesau'n parhau i wneud argraff fawr arnaf, ac rwy'n gwybod bod Aelodau sy'n cynrychioli ardaloedd ar draws Cymru'n teimlo yr un fath. Felly, y dydd Sadwrn hwn, gadewch i bawb ohonom ddyblu ein hymdrechion a hyrwyddo ein busnesau bach a chanolig drwy brynu a hyrwyddo busnesau lleol. Rwy'n annog yr Aelodau i gefnogi ein cynnig.
Wrth inni nesáu at Sadwrn y Busnesau Bach, mae'n rhaid inni gydnabod ein bod yng nghanol yr argyfwng costau byw gwaethaf ers 40 mlynedd. Bydd yr effaith ar ein busnesau bach yn ddifrifol. Dyma un o'r prif bryderon economaidd sy'n wynebu busnesau bach ar hyn o bryd, gydag 89 y cant o gwmnïau yn nodi costau uwch na blwyddyn yn ôl. Ni fydd gan fusnesau bach y cronfeydd wrth gefn sydd gan fusnesau mwy, ac yn aml byddant yn wynebau costau uwch oherwydd eu maint. Bydd yr effaith yn waeth ar economi Cymru wrth gymharu â mannau eraill, o ganlyniad i nifer cymharol uwch o fusnesau bach. Fodd bynnag, mae gennym gyfle unigryw yma i fynd i'r afael â'r argyfyngau costau byw ac hinsawdd ar yr un pryd a chreu economi i'r dyfodol. Mae busnesau bach yn awyddus i helpu. Maen nhw'n awyddus i helpu cyrraedd y targedau newid hinsawdd, ond roedd 76 y cant yn teimlo bod angen gwell cefnogaeth gan Lywodraeth Cymru yn y maes hwn. Dylai Llywodraeth Cymru sicrhau bod cyllid ar gael ar gyfer mentrau ynni gwyrdd, fel gosod paneli solar, yn ogystal â gwelliannau i strwythur a ffabrig adeiladau, yn enwedig yn y diwydiannau ynni dwys. Byddai hyn nid yn unig yn gostwng costau i fusnesau ac yn eu diogelu'n well rhag newidiadau yn y farchnad ynni, ond byddai'n helpu i gyflawni ein targedau sero net a symud i economi wyrddach.
As we approach Small Business Saturday, we have to recognise that we're in the middle of the worst cost-of-living crisis for 40 years. The impact on our small businesses will be severe. This is one of the main economic concerns facing small businesses at present, with 89 per cent of companies noting higher costs than a year ago. Small businesses won't have the reserves that bigger businesses have, and very often, they'll face higher costs because of their size. The impact will be worse on the Welsh economy compared with other places, as a result of a relatively higher number of small businesses. However, we have a unique opportunity here to tackle the cost-of-living crisis and the climate emergency at the same time and create an economy for the future. Small businesses are eager to help. They're eager to help reach the climate targets, but 76 per cent felt that they needed more support from the Welsh Government in this area. The Welsh Government should ensure that funding is available for the setting of solar panels and improving building fabrics, especially in the energy-intensive industries. This would not only reduce the costs for businesses and safeguard them better from changes in the energy market, but it would also help to deliver our net-zero targets and move to a greener economy.
Llywydd, no contribution to a debate on small businesses in the run-up to Small Business Saturday would be complete without me taking the opportunity to highlight some of the fantastic local businesses in my region. Last year, I told Members about where I get my hair cut; well, different to last year, I now get my hair cut in Dappa Chaps in Pencoed by a fantastic barber called Fletch—no relation there whatsoever. But Dappa Chaps, alongside Mia Bella nail salon, did Pencoed proud in the Welsh beauty industry awards, both winning awards. Congratulations, of course, to both. [Interruption.] Go for it, Jack.
Lywydd, ni fyddai unrhyw gyfraniad i ddadl ar fusnesau bach yn y cyfnod yn arwain at Ddydd Sadwrn y Busnesau Bach yn gyflawn heb imi fanteisio ar y cyfle i dynnu sylw at rai o'r busnesau lleol gwych yn fy rhanbarth. Y llynedd, dywedais wrth yr Aelodau ble rwy'n cael torri fy ngwallt; wel, yn wahanol i'r llynedd, rwyf bellach yn cael torri fy ngwallt yn Dappa Chaps ym Mhencoed gan farbwr gwych o'r enw Fletch—dim perthynas o gwbl. Ond achos cryn falchder i Bencoed oedd bod Dappa Chaps, ynghyd â salon ewinedd Mia Bella, ill dau wedi ennill gwobrau yng ngwobrau'r diwydiant harddwch yng Nghymru. Llongyfarchiadau i'r ddau fusnes, wrth gwrs. [Torri ar draws.] Ewch amdani, Jack.
I'm not going to speak about haircuts now, and I don't get my nails done. But it's not just nail salons or barbers or hairdressers, it's actually things like tattoo shops, and I can tell you that I got my tattoo for the world cup in Purple Moon tattoo studio in Connah's Quay. Will you join me in congratulating those types of businesses as well?
Nid wyf yn mynd i siarad am dorri gwallt nawr, ac nid wyf yn cael fy ewinedd wedi'u trin. Ond mae'n cynnwys mwy na salonau ewinedd neu farbwyr neu siopau trin gwallt yn unig, mae yna bethau fel siopau tatŵs, a gallaf ddweud wrthych fy mod wedi cael fy nhatŵ ar gyfer cwpan y byd yn stiwdio tatŵs Purple Moon yng Nghei Connah. A wnewch chi ymuno â mi i longyfarch y mathau hynny o fusnesau hefyd?
Of course, I'm more than happy to join you in congratulating them. Members will also be glad to hear that I still go to the Sandwich Co, another fine business in Pencoed, and, yes, I still order the Arnie sarnie. I'm a creature of habit after all. But for those who wish to sample a wider menu and are excited for Christmas, then please do try the Christmas cracker—turkey, stuffing, sausage, cranberry sauce, crispy bacon, shredded sprouts and the option to add pigs in blankets. #Dimproblem.
Another habit of mine, as I walk into the office from the train station, is to stop in Beat bakehouse at the bottom of Station Hill for one of the best coffees in Bridgend. I'm sure the Tories opposite would be delighted to know that they are taking over Suzy Davies's old office. I can't speak to what the quality of the coffee in Suzy's office was like, but I would wager that the coffee has improved substantially. Of course, no coffee is complete without a doughnut, and Whocult still remains for me the king of doughnuts. Since I last updated Members on Whocult, they've expanded substantially and are going from strength to strength.
Finally, Llywydd, as we head into Christmas, you might want to buy a gift for the Dirprwy Lywydd. Could I suggest looking to his constituency and getting him something from San Portablo, a clothing shop in Aberafan shopping centre that takes pride in Port Talbot? Small businesses are our communities. Yes, support them on Small Business Saturday, but also support them throughout the year.
Wrth gwrs, rwy'n fwy na pharod i ymuno â chi i'w llongyfarch. Bydd yr Aelodau hefyd yn falch o glywed fy mod yn dal i fynd i'r Sandwich Co, busnes gwych arall ym Mhencoed, ac rwy'n dal i archebu'r Arnie sarnie. Rwy'n greadur sy'n gaeth i arfer wedi'r cyfan. Ond i'r rhai sy'n dymuno profi bwydlen ehangach ac sy'n gyffrous ar gyfer y Nadolig, rhowch gynnig ar y cracer Nadolig—twrci, stwffin, selsig, saws llugaeron, bacwn crensiog, ysgewyll wedi'u malu a'r opsiwn i ychwanegu moch mewn blancedi. #Dimproblem.
Arferiad arall sydd gennyf, wrth imi gerdded i fy swyddfa o'r orsaf drenau, yw aros ym mecws Beat ar waelod Station Hill am un o'r coffis gorau ym Mhen-y-bont ar Ogwr. Rwy'n siŵr y byddai'r Torïaid gyferbyn yn falch iawn o wybod eu bod yn gwneud eu cartref yn hen swyddfa Suzy Davies. Ni allaf ddweud beth oedd ansawdd y coffi yn swyddfa Suzy, ond byddwn yn mentro dweud bod y coffi wedi gwella'n sylweddol. Wrth gwrs, nid yw paned o goffi'n gyflawn heb doesen, ac mae Whocult yn dal i fod yn frenin y toesenni i mi. Ers imi sôn wrth yr Aelodau am Whocult ddiwethaf, maent wedi ehangu'n sylweddol ac yn mynd o nerth i nerth.
Yn olaf, Lywydd, wrth i ni anelu at y Nadolig, efallai y byddwch eisiau prynu anrheg i'r Dirprwy Lywydd. A gaf fi awgrymu y dylech edrych yn ei etholaeth a chael rhywbeth iddo o San Portablo, siop ddillad yng nghanolfan siopa Aberafan sy'n falch o fod ym Mhort Talbot? Busnesau bach yw ein cymunedau. Ie, cefnogwch hwy ar Ddydd Sadwrn y Busnesau Bach, ond cefnogwch hwy drwy gydol y flwyddyn hefyd.
I'm grateful for the opportunity to contribute to this debate and to highlight the vital importance of small businesses to our economy and also to our communities. In a fast-moving world where businesses will all seek the best opportunities, large companies have the advantage of being able to relocate to other regions and even other countries to take advantage of the tax breaks and other incentives should they so wish. In contrast, small businesses are embedded in the communities that they serve, and I've heard from many of my colleagues here today that they're supportive of that as well. For me, they're a vital part of the Welsh economy, providing jobs for over 62 per cent of the total workforce in enterprise employment here.
Small Business Saturday is about highlighting the importance of small businesses within their communities and to encourage more people to shop locally. But, before I talk about some of the issues they face, I wish to take this opportunity to praise the courage of those risk takers who decide to set up their own business in the first place, because it's certainly not easy. Once upon a long time ago, I wanted to set up my own cosmetics business, and the sheer investment was simply eye-watering for me, and it was an idea that I had to drop. The standard definition of an entrepreneur is, and I quote,
'a person who sets up a business or businesses, taking on financial risks in the hope of a profit.'
Risk takers in the business world risk their livelihoods, reputation, and even personal relationships to achieve their so-called end goal. From creating an app, to opening a shop, to launching a new brand, the fact is that all entrepreneurs have taken huge risks when deciding to set up their own business. For aspiring businessmen and businesswomen, the thought of eventually being your own boss in the long term outweighs the potential risks of failure. Entrepreneurs take calculated risks every single day, but possibly none is bigger than the initial decision to start a business in the first place. I believe, sincerely, from every ounce of my soul, that the Welsh Government should do all it can to support those risk takers and encourage small businesses to grow and to thrive. That means taking action on business rates. Business rates, rents and wages are the three largest outgoings for any small business. At a time when small businesses face unprecedented increases in their costs, as my colleague Paul Davies mentioned, politics aside, the Welsh Government should really follow the lead of the UK Government and provide further business rate relief. This would provide timely help to allow companies to focus on expanding their business and take on new staff.
Presiding Officer, this year marks the tenth anniversary of Small Business Saturday. It's a great opportunity to highlight the vital role small businesses play in their communities and, essentially, in creating jobs. But, we should also recognise and applaud the courage and enterprise of those who decide to set up their own businesses, because without them, we would be all the much poorer. Thank you.
Rwy'n ddiolchgar am y cyfle i gyfrannu yn y ddadl hon ac i dynnu sylw at bwysigrwydd hanfodol busnesau bach i'n heconomi a hefyd i'n cymunedau. Mewn byd sy'n symud yn gyflym lle bydd busnesau i gyd yn chwilio am y cyfleoedd gorau, mae gan gwmnïau mawr fantais o allu adleoli i ranbarthau eraill a hyd yn oed gwledydd eraill i fanteisio ar drethi is a chymhellion eraill pe baent yn dymuno gwneud hynny. Ar y llaw arall, mae busnesau bach wedi'u gwreiddio yn y cymunedau y maent yn eu gwasanaethu, a chlywais gan lawer o fy nghyd-Aelodau yma heddiw eu bod hwy'n gefnogol i hynny hefyd. I mi, maent yn rhan hanfodol o economi Cymru, gan ddarparu swyddi i dros 62 y cant o gyfanswm y gweithlu cyflogaeth menter yma.
Mae Dydd Sadwrn y Busnesau Bach yn ymwneud â phwysleisio pwysigrwydd busnesau bach yn eu cymunedau ac annog mwy o bobl i siopa'n lleol. Ond cyn imi siarad am rai o'r problemau sy'n eu hwynebu, hoffwn fanteisio ar y cyfle hwn i ganmol dewrder y bobl sy'n cymryd risg ac yn penderfynu sefydlu eu busnes eu hunain yn y lle cyntaf, oherwydd yn sicr nid yw'n hawdd. Amser maith yn ôl, roeddwn i eisiau sefydlu fy musnes colur fy hun, ac roedd maint y buddsoddiad yn syfrdanol, a bu'n rhaid i mi roi'r gorau i'r syniad. Y diffiniad safonol o entrepreneur yw,
'unigolyn sy'n sefydlu busnes neu fusnesau, gan ysgwyddo risgiau ariannol yn y gobaith o wneud elw.'
Mae pobl sy'n cymryd risg yn y byd busnes yn cymryd risg gyda'u bywoliaeth, eu henw da, a hyd yn oed eu perthynas er mwyn cyflawni eu nod terfynol. O greu ap, i agor siop, i lansio brand newydd, y gwir amdani yw bod pob entrepreneur wedi cymryd risgiau enfawr wrth benderfynu sefydlu eu busnes eu hunain. I ddarpar ddynion a gwragedd busnes, mae'r syniad o fod yn fos arnoch chi eich hun yn y tymor hir yn gorbwyso'r risg bosibl o fethu. Mae entrepreneuriaid yn mentro'n ofalus bob dydd, ond mae'n bosibl nad oes yr un risg yn fwy na'r penderfyniad cychwynnol i ddechrau busnes yn y lle cyntaf. Credaf yn ddiffuant gyda fy holl enaid y dylai Llywodraeth Cymru wneud popeth yn ei gallu i gefnogi'r rheini sy'n cymryd risgiau ac annog busnesau bach i dyfu ac i ffynnu. Mae hynny'n golygu gweithredu ar ardrethi busnes. Ardrethi busnes, rhenti a chyflogau yw'r tri alldaliad mwyaf i unrhyw fusnes bach. Ar adeg pan fo busnesau bach yn wynebu cynnydd digynsail yn eu costau, fel y soniodd fy nghyd-Aelod Paul Davies, gan roi gwleidyddiaeth o'r neilltu, dylai Llywodraeth Cymru ddilyn arweiniad Llywodraeth y DU a darparu mwy o ryddhad ardrethi busnes. Byddai hyn yn rhoi cymorth amserol i ganiatáu i gwmnïau ganolbwyntio ar ehangu eu busnes a chyflogi staff newydd.
Lywydd, eleni yw degfed pen-blwydd Dydd Sadwrn y Busnesau Bach. Mae'n gyfle gwych i dynnu sylw at y rôl hanfodol y mae busnesau bach yn ei chwarae yn eu cymunedau, ac wrth greu swyddi yn y bôn. Ond dylem hefyd gydnabod a chanmol dewrder a mentergarwch y rhai sy'n penderfynu sefydlu eu busnesau eu hunain, oherwydd hebddynt, byddem i gyd yn llawer tlotach. Diolch.
Meeting small businesses is always such an honour, isn't it, as a representative. Certainly, speaking to many last weekend around Pontypridd, the challenges that they're facing are astronomical in terms of those prices, still with COVID recovery. But also, because people have less money, there's less spend in those shops, and it is hugely, hugely challenging.
Another challenge for areas like Pontypridd—and this is true for many, many communities across Wales—is the challenge if they also face the fear of flooding. Many of you will recall in February 2020 the images of Pontypridd town centre under water, and many, many other communities. Of course, homes were devastated, but for those businesses it's incredibly challenging if not impossible now to be able to have insurance. If you're in an area affected by flooding and you have a house, you're able to access insurance via the Flood Re scheme, but no such scheme exists for businesses. Therefore, when we are considering in light of the climate emergency and knowing that the future of town centres like Pontypridd is going to be under threat, I would also like to ask the Government to consider, in terms of the levers to better support small businesses, what we do to support those businesses that cannot have insurance and that, if there is an option of insurance, cannot currently afford insurance, because this is then impacting them if anything goes wrong with their business in terms of their resilience. [Interruption.] Sam.
Mae cyfarfod â busnesau bach bob amser yn gymaint o anrhydedd, onid yw, fel cynrychiolydd. Yn sicr, wrth siarad â nifer y penwythnos diwethaf o gwmpas Pontypridd, mae'r heriau y maent yn eu hwynebu yn enfawr o ran y prisiau hynny, wrth iddynt ddal i adfer wedi COVID. Ond hefyd, oherwydd bod gan bobl lai o arian, mae yna lai o wario yn y siopau hynny, ac mae'n heriol tu hwnt.
Her arall i ardaloedd fel Pontypridd—ac mae hyn yn wir i lawer iawn o gymunedau ledled Cymru—yw'r her os ydynt hefyd yn wynebu ofn yn sgil perygl llifogydd. Bydd nifer ohonoch yn cofio ym mis Chwefror 2020 y lluniau o ganol tref Pontypridd dan ddŵr, a llawer iawn o gymunedau eraill. Wrth gwrs, cafodd cartrefi eu difetha, ond i'r busnesau hynny mae'n hynod o heriol os nad yn amhosibl nawr i allu cael yswiriant. Os ydych mewn ardal sydd wedi cael ei heffeithio gan lifogydd a bod gennych chi dŷ, rydych chi'n gallu cael yswiriant drwy'r cynllun Flood Re, ond nid oes cynllun o'r fath yn bodoli ar gyfer busnesau. Felly, pan fyddwn yn ystyried yng ngoleuni'r argyfwng hinsawdd, ac o wybod bod dyfodol canol trefi fel Pontypridd yn mynd i fod dan fygythiad, hoffwn hefyd ofyn i'r Llywodraeth ystyried yr ysgogiadau i gefnogi busnesau bach yn well, yr hyn a wnawn i gefnogi'r busnesau hynny na all gael yswiriant ac os oes opsiwn i gael yswiriant, y busnesau bach sy'n methu fforddio yswiriant ar hyn o bryd, oherwydd mae hyn wedyn yn effeithio arnynt os aiff unrhyw beth o'i le gyda'u busnes o ran eu gwytnwch. [Torri ar draws.] Sam.
Diolch. I'm grateful to you for giving away. I've challenged the climate change Minister on this exact point, because on the Quay in my constituency of Carmarthen West and South Pembrokeshire, businesses such as Quayside Orthodontics and Towy Works have suffered flooding. So, do you agree with me that businesses should be treated equally to residential areas when it comes to flood protection?
Diolch. Rwy'n ddiolchgar i chi am ildio. Heriais y Gweinidog newid hinsawdd ar yr union bwynt hwn, oherwydd ar y Cei yn fy etholaeth yng Ngorllewin Caerfyrddin a De Sir Benfro, mae busnesau fel Quayside Orthodontics a Towy Works wedi dioddef llifogydd. Felly, a ydych chi'n cytuno â mi y dylai busnesau gael eu trin yn gyfartal ag ardaloedd preswyl mewn perthynas â diogelu rhag llifogydd?
Certainly. I completely agree with you. Seeing the devastation of those businesses—. Clwb y Bont only just recently reopened its doors. I was asked, on the day that it was opened, 'Is Clwb y Bont safe in the future, now?' Well, no, it isn't. If there's a small flood, yes, because there are flood protection gates there, provided through funding, but it wouldn't have helped if we'd have seen the amount of water that came during that fateful night.
I think for many, many businesses, they are still traumatised now by having experienced floods and, in some instances, having suffered multiple floods. I think Sioned Williams recently relayed, in terms of her region, in terms of that example. So, I think we do need to look, in terms of resilience; it's not just the economic situation. But in light of the climate emergency, we need to do everything possible because small businesses and our town centres are what make communities. It's where people come together, it's where we are able to meet, enjoy and have a key role to play in terms of our climate emergency response. So, I'm very happy to be able to support this today, but also to put that plea, in terms of, please consider also those businesses that are at risk of continued flooding. They need our support as well.
Yn sicr. Rwy'n cytuno'n llwyr. Wrth weld y busnesau hynny wedi'u dinistrio—. Dim ond newydd ailagor ei ddrysau mae Clwb y Bont. Gofynnwyd i mi, ar y diwrnod y cafodd ei agor, 'A yw Clwb y Bont yn ddiogel yn y dyfodol nawr?' Wel, na, nid yw'n ddiogel. Os oes llifogydd bach, ydy, oherwydd bod giatiau amddiffyn rhag llifogydd yno, wedi'u darparu drwy gyllid, ond ni fyddai wedi helpu pe baem wedi gweld faint o ddŵr a ddaeth yn ystod y noson dyngedfennol honno.
I lawer iawn o fusnesau, rwy'n credu eu bod yn dal i ddioddef trawma nawr o fod wedi profi llifogydd ac mewn rhai achosion, ar ôl dioddef llifogydd ar fwy nag un achlysur. Rwy'n meddwl bod Sioned Williams wedi sôn yn ddiweddar am ei rhanbarth, am yr enghraifft honno. Felly, rwy'n credu bod angen inni edrych, o ran gwytnwch; mae'n ymwneud â mwy na'r sefyllfa economaidd. Ond yn sgil yr argyfwng hinsawdd, mae angen inni wneud popeth posibl oherwydd busnesau bach a chanol ein trefi yw'r hyn sy'n creu cymunedau. Dyma lle daw pobl at ei gilydd, dyma lle gallwn gyfarfod, mwynhau a bod â rhan allweddol i'w chwarae mewn perthynas â'n hymateb i argyfwng hinsawdd. Felly, rwy'n hapus iawn i allu cefnogi hyn heddiw, ond hefyd i apelio arnoch hefyd i ystyried y busnesau sy'n wynebu perygl llifogydd yn gyson. Maent hwy angen ein cefnogaeth hefyd.
Businesses are up and down in my constituency, and they play a huge part in my community. I'd like to list them all, as Luke Fletcher did, but after my contribution last year, I had some e-mails from people who were quite upset that I didn't mention them, so I think it's probably best that I don't. Just to say, there are a number of businesses, north and south, east and west in my constituency, and they provide services, they create jobs, they create wealth and, in many cases, they are the social hubs of communities. There are a number of small businesses in the area that do that, and I was fortunate to go to the Powys business awards in Brecon barracks the other week, and it was fantastic to see so many businesses right across Powys that do an absolutely fantastic job of promoting Wales and promoting our area. And these are run by hard-working people who pour their life and their soul into these businesses. They're not hugely wealthy corporations and they don't have a huge amount of cash behind them, but they are hard-working people who provide jobs and important services, and it is those jobs for those local people that do support our local families. That's why it's crucial and it's important that our small businesses are supported, not just by the Welsh Government, but the UK Government as well, and all Governments right across the country in what is becoming an uncertain world, due to rising energy costs and commodity costs.
But there are concrete things that the Welsh Government can do around business rates, and I would like to see business rates lowered here in Wales to make our businesses more competitive, because many businesses that I speak to in my constituency say that they're at an immediate disadvantage to other parts of the UK and it also is driving people out of the high streets, because they simply cannot afford the rates that they have to pay. And I would like Welsh Government Ministers to recognise the wealth production and the job creation that these small businesses have, because they are the lifeline for many of our communities. Without these small businesses on our high street, they will simply die, and I'm sure that that's something the Deputy Minister doesn't want to see, that's something that I don't want to see, and I'm sure that nobody across this Chamber wants to see our high streets becoming an area where nobody is going and they just become derelict and deserted.
But what I want to see is more businesses; I want to see more of them being set up, more opportunities, more grants, more availability, more shops coming online for people to actually access these businesses. Because when business thrives, our public services thrive, because without their help to contribute to the economy, we cannot have the vital public services that all need. So, I would encourage every Member in the Chamber to get out and support Small Business Saturday and do your shopping there—ditch Amazon and join the high street.
Mae busnesau i fyny ac i lawr yn fy etholaeth, ac maent yn chwarae rhan enfawr yn fy nghymuned. Hoffwn eu rhestru i gyd, fel y gwnaeth Luke Fletcher, ond ar ôl fy nghyfraniad y llynedd, cefais e-byst gan bobl a oedd yn eithaf gofidus na wneuthum sôn amdanynt hwy, felly rwy'n credu ei bod hi'n well imi beidio â gwneud hynny mae'n debyg. Ond hoffwn ddweud bod nifer o fusnesau, yn y gogledd a'r de, y dwyrain a'r gorllewin yn fy etholaeth, ac maent yn darparu gwasanaethau, maent yn creu swyddi, maent yn creu cyfoeth ac mewn sawl achos, hwy yw canolfannau cymdeithasol cymunedau. Mae nifer o fusnesau bach yn yr ardal sy'n gwneud hynny, a bûm yn ddigon ffodus i fynd i wobrau busnes Powys ym marics Aberhonddu yr wythnos o'r blaen, ac roedd yn wych gweld cynifer o fusnesau ar draws Powys sy'n gwneud gwaith hollol wych yn hyrwyddo Cymru ac yn hyrwyddo ein hardal. Ac mae'r rhain yn cael eu rhedeg gan bobl sy'n gweithio'n galed ac yn arllwys eu bywyd a'u henaid i'r busnesau hyn. Nid corfforaethau hynod gyfoethog ydynt ac nid oes ganddynt lawer iawn o arian y tu ôl iddynt, ond maent yn bobl sy'n gweithio'n galed ac sy'n darparu swyddi a gwasanaethau pwysig, a'r swyddi hynny i'r bobl leol hynny sy'n cefnogi ein teuluoedd lleol. Dyna pam ei bod hi'n hanfodol ac yn bwysig fod ein busnesau bach yn cael eu cefnogi, nid yn unig gan Lywodraeth Cymru, ond Llywodraeth y DU hefyd, a phob Llywodraeth ar draws y wlad mewn byd mwyfwy ansicr oherwydd costau ynni cynyddol a chostau nwyddau.
Ond mae yna bethau pendant y gall Llywodraeth Cymru eu gwneud ynghylch ardrethi busnes, a hoffwn weld ardrethi busnes yn cael eu gostwng yma yng Nghymru i wneud ein busnesau'n fwy cystadleuol, oherwydd mae llawer o fusnesau rwy'n siarad â hwy yn fy etholaeth yn dweud eu bod o dan anfantais uniongyrchol o gymharu â rhannau eraill o'r DU ac mae'n gyrru pobl o'r stryd fawr am na allant fforddio'r ardrethi sy'n rhaid iddynt eu talu. A hoffwn i Weinidogion Llywodraeth Cymru gydnabod y cyfoeth a gynhyrchir a'r swyddi sy'n cael eu creu gan y busnesau bach hyn, oherwydd hwy yw anadl einioes llawer o'n cymunedau. Heb y busnesau bach hyn ar ein stryd fawr, byddant yn darfod, ac rwy'n siŵr fod hynny'n rhywbeth nad yw'r Dirprwy Weinidog eisiau ei weld, mae hynny'n rhywbeth nad wyf fi eisiau ei weld, ac rwy'n siŵr nad oes neb ar draws y Siambr eisiau gweld ein strydoedd mawr yn dod yn ardaloedd lle nad oes neb yn mynd iddynt a'u bod yn mynd yn ddiffaith ac yn wag.
Ond rwyf am weld mwy o fusnesau; rwyf am weld mwy ohonynt yn cael eu sefydlu, mwy o gyfleoedd, mwy o grantiau, mwy o argaeledd, mwy o siopau'n dod ar-lein i bobl gael mynediad at y busnesau hyn. Oherwydd pan fydd busnes yn ffynnu, mae ein gwasanaethau cyhoeddus yn ffynnu, oherwydd heb eu cymorth i gyfrannu at yr economi, ni allwn gael y gwasanaethau cyhoeddus hanfodol sydd eu hangen ar bawb. Felly, rwyf am annog pob Aelod yn y Siambr i fynd allan i gefnogi Dydd Sadwrn y Busnesau Bach a gwneud eich siopa yno—rhowch y gorau i Amazon ac ymunwch â'r stryd fawr.
Dwi'n galw nawr ar Ddirprwy Weinidog y Celfyddydau a Chwaraeon i gyfrannu, Dawn Bowden.
I call on the Deputy Minister for Arts and Sport, Dawn Bowden.
Diolch, Llywydd. I do very much welcome this debate to note the importance of Small Business Saturday and to, of course, recognise the vital contribution that small businesses make in sustaining local economies, developing communities and creating jobs. And as others have already said, SMEs are the lifeblood of the Welsh economy and make up over 99 per cent of Welsh businesses, accounting for almost 63 per cent of total employment.
And we could all show our support for local businesses by giving them our custom, and events such as Small Business Saturday are an important reminder that, by shopping locally, we can directly support our SMEs and ensure that a proportion of our money is invested straight back into our local economies. That's something that I've been doing in my constituency, as I know other Members have been, and what I will be doing in highlighting and promoting that this weekend. Like James, I'm not going to go down the road of listing all the wonderful businesses in my constituency, other than the hairdresser called Hairport that's been turning my hair purple over the last few months. But this also includes supporting our social businesses in Wales that do form a dynamic, diverse sector, which has demonstrated considerable growth over the last few years. Currently, there are 2,309 social businesses identified in Wales, which employ an estimated 59,000 people, and it's important that we learn from the values and the principles of social enterprises and co-operatives that have helped us through the pandemic to build that fairer, greener and more prosperous tomorrow, and that was something that was set out by Cefin Campbell in his short debate last week.
Now, I am proud of our track record in developing a strong entrepreneurial culture, and entrepreneurship and innovations are key to growing the economy in Wales. We're committed to nurturing entrepreneurial spirit in our small business owners and future generations, supporting the introduction of innovative technologies, new products and services to help businesses remain competitive, create jobs, and capitalise on opportunities arising to grow their businesses. Through Business Wales, the Welsh Government is actively focused on engaging and supporting our microbusinesses and SMEs, particularly those that are grounded in their local communities and are invested in Wales for the long term. That's why we are investing £20.9 million from 2023 to 2025 in our Business Wales service, to continue to ensure that businesses have access to the information, guidance and business support that they need to start, to grow and to prosper. This will build on the success of the Business Wales service that we've seen to date.
Diolch, Lywydd. Rwy'n croesawu'r ddadl hon yn fawr i nodi pwysigrwydd Dydd Sadwrn y Busnesau Bach ac i gydnabod y cyfraniad hanfodol y mae busnesau bach yn ei wneud drwy gynnal economïau lleol, datblygu cymunedau a chreu swyddi. Ac fel y mae eraill wedi dweud eisoes, busnesau bach a chanolig yw anadl einioes economi Cymru a dyna yw dros 99 y cant o fusnesau Cymru, gan gyfrannu bron i 63 y cant o'r holl gyflogaeth.
Ac fe allem i gyd ddangos ein cefnogaeth i fusnesau lleol drwy brynu ganddynt, ac mae digwyddiadau fel Dydd Sadwrn y Busnesau Bach yn ein hatgoffa'n bwysig y gallwn gefnogi ein busnesau bach a chanolig yn uniongyrchol drwy siopa'n lleol a sicrhau bod cyfran o'n harian yn cael ei fuddsoddi'n syth yn ôl i mewn i'n heconomïau lleol. Mae hynny'n rhywbeth y bûm yn ei wneud yn fy etholaeth, fel y gwn fod Aelodau eraill wedi bod yn ei wneud, a byddaf yn tynnu sylw at hynny ac yn ei hyrwyddo y penwythnos hwn. Fel James, nid wyf am fentro rhestru'r holl fusnesau gwych yn fy etholaeth, heblaw am y siop trin gwallt o'r enw Hairport sydd wedi bod yn troi fy ngwallt yn borffor dros y misoedd diwethaf. Ond mae hyn hefyd yn cynnwys cefnogi ein busnesau cymdeithasol yng Nghymru sy'n ffurfio sector deinamig, amrywiol, ac sydd wedi dangos twf sylweddol dros y blynyddoedd diwethaf. Ar hyn o bryd, mae 2,309 o fusnesau cymdeithasol wedi'u nodi yng Nghymru, sy'n cyflogi tua 59,000 o bobl, ac mae'n bwysig ein bod yn dysgu o werthoedd ac egwyddorion mentrau cymdeithasol a mentrau cydweithredol sydd wedi ein helpu drwy'r pandemig i adeiladu yfory tecach, gwyrddach a mwy llewyrchus, ac roedd hynny'n rhywbeth a nodwyd gan Cefin Campbell yn ei ddadl fer yr wythnos diwethaf.
Nawr, rwy'n falch o'n hanes o ddatblygu diwylliant entrepreneuraidd cryf, ac mae entrepreneuriaeth ac arloesedd yn allweddol i dyfu'r economi yng Nghymru. Rydym wedi ymrwymo i feithrin ysbryd entrepreneuraidd yn ein perchnogion busnesau bach a chenedlaethau'r dyfodol, gan gefnogi cyflwyno technolegau arloesol, cynhyrchion a gwasanaethau newydd i helpu busnesau i barhau'n gystadleuol, creu swyddi, a manteisio ar gyfleoedd sy'n codi i dyfu eu busnesau. Drwy Busnes Cymru, mae Llywodraeth Cymru yn canolbwyntio'n weithredol ar ymgysylltu a chefnogi ein microfusnesau a'n busnesau bach a chanolig, yn enwedig y rhai sydd wedi'u gwreiddio yn eu cymunedau lleol ac sydd wedi buddsoddi yng Nghymru yn hirdymor. Dyna pam ein bod yn buddsoddi £20.9 miliwn rhwng 2023 a 2025 yn ein gwasanaeth Busnes Cymru, i barhau i sicrhau bod gan fusnesau fynediad at yr wybodaeth, y canllawiau a'r cymorth busnes sydd eu hangen arnynt i ddechrau, i dyfu ac i ffynnu. Bydd hyn yn adeiladu ar y llwyddiant a welsom hyd yma gyda gwasanaeth Busnes Cymru.
Will you take an intervention, Minister?
A wnewch chi dderbyn ymyriad, Weinidog?
Indeed.
Yn sicr.
I'm grateful to you for taking the intervention. It's accepted from across the Chamber that we all celebrate small business this Saturday, but sadly, today in the news—just reading it now—HSBC have confirmed 114 bank closures. If I think of my own local town of Cowbridge, one of the branches is there. There will not be a single high-street branch on the high street now, there won't be. Have you a view on that announcement, and in particular, what the Welsh Government might be able to do to obviously try and encourage banking opportunities for as many small businesses to access and replace the loss of service?
Rwy'n ddiolchgar i chi am gymryd yr ymyriad. Mae'n cael ei dderbyn o bob rhan o'r Siambr ein bod i gyd yn dathlu busnesau bach y dydd Sadwrn yma, ond yn anffodus, heddiw yn y newyddion—rwyf newydd ei ddarllen nawr—mae HSBC wedi cadarnhau eu bod yn cau 114 o fanciau. Os meddyliaf am fy nhref leol fy hun, sef y Bont-faen, mae un o'r canghennau yno. Ni fydd un gangen stryd fawr ar y stryd fawr nawr. A oes gennych chi farn ar y cyhoeddiad hwnnw, ac yn fwyaf arbennig, beth y gallai Llywodraeth Cymru ei wneud i geisio annog cyfleoedd bancio i gynifer o fusnesau bach allu cael mynediad atynt i wneud iawn am golli gwasanaeth?
It is a very real problem, Andrew, and I have it in my own constituency. There is not a single high-street branch now in the upper Rhymney valley, and we've now had to rely on mobile branches. So, Lloyd's Bank bring a mobile branch to Rhymney. I think, potentially, the answer is to look at a more hub-type of model for branches that can move around, but that is something that we really do need to discuss with branches, because there are so many people who don't have access to banking facilities; they don't all use internet banking, so we have to find some way of doing that. So, I am very sorry to hear that announcement, and we do need to try to find some solutions to that.
What I would say, however, is from the £20.9 million that we are investing, that is building on the success of Business Wales that we've seen to date. Since 2016, Business Wales has advised over 45,000 individual entrepreneurs and businesses, helping to establish almost 800 new enterprises and supporting businesses to create 32,500 new jobs. In terms of value for money, we know that every £1 invested in Business Wales can be linked to a minimum £10 and up to £18 of net GVA uplift per annum. And those businesses that have received support have a 77 per cent survival rate over four years, compared with the unsupported average of 33 per cent.
Now, the Welsh Government is also supporting small businesses with its small business rates relief scheme. And while we are doing all that we can to support small businesses, it is crucial that the UK Government honours its commitment and works to add value to Welsh Government interventions and to use the levers that it has to better support small businesses in Wales. Through the economic mission, we are taking bold action to support stronger local economies and the essential job of tackling poverty. And I hear what Heledd Fychan has said about flooding and the inability of local businesses to get insurance for that, and that is certainly something that I will talk to my colleagues, the Minister for Climate Change and the Minister for Economy about, although I can obviously make no guarantees on that one today.
But we are also using our procurement levers to enable small businesses to benefit from public sector procurement opportunities. Billions of pounds-worth of contracts are advertised through Sell2Wales, and through collaboration with public sector buyers, Business Wales encourages our small businesses to develop their tendering capabilities to win more business. Through a wider commitment to improving supply chains, we support businesses to sign up to the ethical supply chain code of practice, and we are committed to the benefits of procurement levers and are putting social partnership on a statutory footing through the Social Partnership and Public Procurement (Wales) Bill.
So, Small Business Saturday is a great initiative to shine a light on the importance of supporting the retail and hospitality sectors, which, of course, are key parts of the foundational economy. So, I'm supportive of the motion that has been proposed, and we'll continue to do all that we can to support micros and SMEs here in Wales, and I would encourage everyone across Wales to shop locally and to support our independent small businesses, not just on Small Business Saturday but throughout the year so that we can retain and grow local wealth in communities across Wales. Diolch yn fawr.
Mae'n broblem real iawn, Andrew, ac rwy'n ei weld yn fy etholaeth fy hun. Nid oes unrhyw gangen stryd fawr yng nghwm Rhymni uchaf nawr, ac rydym bellach wedi gorfod dibynnu ar ganghennau symudol. Felly, mae Banc Lloyd's yn dod â changen symudol i Rhymni. Rwy'n credu mai'r ateb o bosibl yw edrych ar fodel mwy tebyg i hyb ar gyfer canghennau sy'n gallu symud o gwmpas, ond mae hynny'n rhywbeth y mae gwir angen inni ei drafod gyda changhennau, oherwydd mae cymaint o bobl heb fynediad at gyfleusterau bancio; nid yw pawb ohonynt yn defnyddio bancio ar y rhyngrwyd, felly mae'n rhaid inni ddod o hyd i ffordd o wneud hynny. Felly, mae'n ddrwg iawn gennyf glywed y cyhoeddiad hwnnw, ac mae angen inni geisio dod o hyd i atebion ar gyfer hynny.
Fodd bynnag, o'r £20.9 miliwn rydym yn ei fuddsoddi, mae hwnnw'n adeiladu ar lwyddiant Busnes Cymru a welsom hyd yma. Ers 2016, mae Busnes Cymru wedi cynghori dros 45,000 o entrepreneuriaid a busnesau unigol, gan helpu i sefydlu bron i 800 o fentrau newydd a chefnogi busnesau i greu 32,500 o swyddi newydd. O ran gwerth am arian, rydym yn gwybod y gall pob £1 a fuddsoddwyd ym Musnes Cymru gael ei chysylltu ag isafswm o £10 a hyd at £18 o gynnydd gwerth ychwanegol gros net y flwyddyn. Ac mae gan y busnesau sydd wedi cael cefnogaeth gyfradd oroesi o 77 y cant dros bedair blynedd, o'i gymharu â'r cyfartaledd o 33 y cant i rai nad ydynt yn cael cymorth.
Nawr, mae Llywodraeth Cymru hefyd yn cefnogi busnesau bach gyda'i chynllun rhyddhad ardrethi busnesau bach. Ac er ein bod yn gwneud popeth yn ein gallu i gefnogi busnesau bach, mae'n hanfodol fod Llywodraeth y DU yn cadw ei hymrwymiad ac yn gweithio i ychwanegu gwerth i ymyriadau Llywodraeth Cymru ac i ddefnyddio'r ysgogiadau sydd ganddi i gefnogi busnesau bach yn well yng Nghymru. Drwy'r genhadaeth economaidd, rydym yn cymryd camau beiddgar i gefnogi economïau lleol cryfach a'r gwaith allweddol o drechu tlodi. Ac rwy'n clywed yr hyn y mae Heledd Fychan wedi'i ddweud am lifogydd ac anallu busnesau lleol i gael yswiriant ar gyfer hynny, ac mae hynny'n sicr yn rhywbeth y byddaf yn siarad â fy nghyd-Weinidogion, y Gweinidog Newid Hinsawdd a Gweinidog yr Economi yn ei gylch, er na allaf roi unrhyw sicrwydd ynghylch hynny heddiw wrth gwrs.
Ond rydym hefyd yn defnyddio ein hysgogiadau caffael i alluogi busnesau bach i elwa ar gyfleoedd caffael y sector cyhoeddus. Caiff gwerth biliynau o bunnoedd o gontractau eu hysbysebu drwy GwerthwchiGymru a thrwy gydweithredu â phrynwyr y sector cyhoeddus. Mae Busnes Cymru yn annog ein busnesau bach i ddatblygu eu galluoedd tendro er mwyn ennill mwy o fusnes. Drwy ymrwymiad ehangach i wella cadwyni cyflenwi, rydym yn cynorthwyo busnesau i gefnogi codau ymarfer ar gyflogaeth foesegol mewn cadwyni cyflenwi, ac rydym wedi ymrwymo i fanteision ysgogiadau caffael ac yn rhoi partneriaeth gymdeithasol ar sail statudol drwy Fil Partneriaeth Gymdeithasol a Chaffael Cyhoeddus (Cymru).
Felly, mae Dydd Sadwrn y Busnesau Bach yn fenter wych i daflu goleuni ar bwysigrwydd cefnogi'r sectorau manwerthu a lletygarwch, sydd, wrth gwrs, yn rhannau allweddol o'r economi sylfaenol. Felly, rwy'n cefnogi'r cynnig sydd wedi'i wneud, a byddwn yn parhau i wneud popeth a allwn i gefnogi microfusnesau, a busnesau bach a chanolig yma yng Nghymru, a hoffwn annog pawb ledled Cymru i siopa'n lleol a chefnogi ein busnesau bach annibynnol, nid yn unig ar Ddydd Sadwrn y Busnesau Bach ond drwy gydol y flwyddyn fel y gallwn gadw a thyfu cyfoeth lleol mewn cymunedau ledled Cymru. Diolch yn fawr.
Rwy'n galw nawr ar Sam Rowlands i ymateb i'r ddadl. Sam Rowlands.
I call now on Sam Rowlands to reply to the debate.
Diolch, Llywydd, and can I say what a pleasure it is to close today's debate on small businesses, ahead of Small Business Saturday, of course, which is taking place, as we heard, this weekend? As outlined by Paul Davies in opening today's debate, this will be the tenth year in which we mark Small Business Saturday and celebrate with our counterparts across the United Kingdom the 5.6 million small businesses, of course with the best of those being here in Wales. I'd like to firstly thank Members from across the Chamber and the political divide for their contributions today, along with the cross-party support that this motion has received here today as well.
In closing today's debate, I'd like to focus on three key themes that I think have been picked up from Members across the Chamber. The first point that has shone through is the sheer importance of small businesses to the Welsh economy and to our local communities, highlighted in point 2 of today's motion. And as highlighted by Paul Davies in his opening contribution to today's debate, and by the Deputy Minister in closing earlier on as well, small businesses in Wales make up a whopping 99.4 per cent of all businesses, contributing 62.4 per cent of private sector employment and 37.9 per cent of turnover—a really significant part of our economy. And it's been clear through the debate today that, not only are they playing that part in terms of our economy but also play an important role in our local communities. And Members have highlighted that, in times of crisis or in need, small businesses are often at the forefront of our local communities and tackling many of the social challenges that we see around us. And small businesses do so much in showing the very best in our local communities. I've enjoyed the shameless name dropping from some Members from across the Chamber, outlining some of their favourite small businesses in their patch.
The second point that has been picked up by Members—and Heledd Fychan pointed it out in particular—are the number of challenges that are facing small businesses up and down Wales. And, regretfully, as we know and as outlined by Natasha Asghar and James Evans, businesses in Wales pay some of the highest business rates in the whole of Great Britain. In addition to this, Luke Fletcher pointed out the current cost-of-living challenge hitting our small businesses hard, and then Heledd Fychan, again, in particular focused on the challenges that some of those seeking insurance are finding at the moment hindering, perhaps, their businesses at the moment. This is why we certainly need to see further support provided to small businesses.
And, as a final point in my contribution this afternoon, James Evans, again, pointed out how crucially important it is that we remember that businesses are not the enemy. We need to do our utmost to support them. That's why I'm looking forward to seeing many Members from across the Chamber visiting those small businesses or promoting theirs in their constituencies and regions over this weekend. Point 3 of our motion states that Welsh Government does need to use all of its levers to better support small businesses in Wales, and it was highlighted by Paul Davies, again, that around 35,000 small businesses in Wales are expected to downsize or even close in the coming months. And, Deputy Minister, I was pleased to hear of some of the schemes and initiatives that Welsh Government are seeking to take and have taken over recent years, but it's clear to me, more than ever, that one of the most significant things that Welsh Government could do is to look at reducing that business rate burden, which would put money back into the businesses on our high streets.
So, in closing, Llywydd, as Members from across the Chamber have outlined, small businesses are crucial to the Welsh economy, crucial to our local communities. Now is the time to do everything we can in supporting them and providing an environment for them to flourish in. I thank Members for all their contributions today, and I look forward to their continued support. Diolch yn fawr iawn.
Diolch, Lywydd, ac a gaf fi ddweud cymaint o bleser yw cau dadl heddiw ar fusnesau bach, cyn Dydd Sadwrn y Busnesau Bach, wrth gwrs, sy'n digwydd y penwythnos hwn, fel y clywsom? Fel yr amlinellodd Paul Davies wrth agor y ddadl heddiw, hon fydd y ddegfed flwyddyn lle byddwn yn nodi Dydd Sadwrn y Busnesau Bach ac yn dathlu gyda'n cymheiriaid ar draws y Deyrnas Unedig y 5.6 miliwn o fusnesau bach, gyda'r gorau o'r rheini yma yng Nghymru wrth gwrs. Hoffwn ddiolch yn gyntaf i'r Aelodau o bob rhan o'r Siambr a'r rhaniad gwleidyddol am eu cyfraniadau heddiw, ynghyd â'r gefnogaeth drawsbleidiol i'r cynnig yma heddiw hefyd.
Wrth gloi'r ddadl heddiw, hoffwn ganolbwyntio ar dair thema allweddol a gafodd sylw gan Aelodau ym mhob rhan o'r Siambr. Y pwynt cyntaf sydd wedi bod yn amlwg iawn yw pwysigrwydd busnesau bach i economi Cymru ac i'n cymunedau lleol, fel yr amlygwyd ym mhwynt 2 o'r cynnig heddiw. Ac fel y nododd Paul Davies yn ei gyfraniad wrth agor y ddadl heddiw, a'r Dirprwy Weinidog wrth gau yn gynharach hefyd, busnesau bach yw 99.4 y cant o'r holl fusnesau yng Nghymru, ac maent yn cyfrannu 62.4 y cant o gyflogaeth y sector preifat a 37.9 y cant o drosiant—rhan wirioneddol arwyddocaol o'n heconomi. Ac mae wedi bod yn glir drwy'r ddadl heddiw, nid yn unig eu bod yn chwarae'r rhan honno yn ein heconomi ond maent hefyd yn chwarae rhan bwysig yn ein cymunedau lleol. Ac mae'r Aelodau wedi tynnu sylw at y ffaith bod busnesau bach, mewn cyfnod o argyfwng neu mewn angen, yn aml ar flaen y gad yn ein cymunedau lleol ac yn mynd i'r afael â llawer o'r heriau cymdeithasol a welwn o'n cwmpas. Ac mae busnesau bach yn gwneud cymaint i ddangos y gorau yn ein cymunedau lleol. Rwyf wedi mwynhau'r hysbysebu digywilydd gan rai o'r Aelodau o bob rhan o'r Siambr, wrth iddynt ddisgrifio rhai o'u hoff fusnesau bach yn eu hardaloedd.
Yr ail bwynt a nodwyd gan yr Aelodau—a thynnodd Heledd Fychan sylw ato yn benodol—yw nifer yr heriau sy'n wynebu busnesau bach ar hyd a lled Cymru. A gwaetha'r modd, fel y gwyddom ac fel y nododd Natasha Asghar a James Evans, mae busnesau yng Nghymru yn talu rhai o'r ardrethi busnes uchaf ym Mhrydain. Yn ogystal â hyn, tynnodd Luke Fletcher sylw at yr her costau byw ar hyn o bryd sy'n taro ein busnesau bach yn galed, a chanolbwyntiodd Heledd Fychan yn benodol, unwaith eto, ar yr heriau y mae rhai o'r bobl sy'n ceisio cael yswiriant yn eu hwynebu nawr gan lesteirio eu busnesau ar hyn o bryd o bosibl. Dyna pam fod angen inni weld cefnogaeth bellach yn cael ei darparu i fusnesau bach.
Ac fel pwynt olaf yn fy nghyfraniad y prynhawn yma, nododd James Evans, eto, pa mor hanfodol bwysig yw hi ein bod ni'n cofio nad busnesau yw'r gelyn. Mae angen inni wneud ein gorau glas i'w cefnogi. Dyna pam rwy'n edrych ymlaen at weld llawer o'r Aelodau o bob rhan o'r Siambr yn hyrwyddo neu'n ymweld â'r busnesau bach yn eu hetholaethau a'u rhanbarthau dros y penwythnos hwn. Mae pwynt 3 ein cynnig yn nodi bod angen i Lywodraeth Cymru ddefnyddio ei holl ysgogiadau i gefnogi busnesau bach yng Nghymru yn well, ac fe gafodd ei nodi gan Paul Davies, unwaith eto, fod disgwyl i tua 35,000 o fusnesau bach yng Nghymru leihau neu gau hyd yn oed yn ystod y misoedd nesaf. A Ddirprwy Weinidog, roeddwn yn falch o glywed am rai o'r cynlluniau a'r mentrau y mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu eu rhoi ar waith ac wedi eu rhoi ar waith dros y blynyddoedd diwethaf, ond mae'n amlwg i mi, yn fwy nag erioed, mai un o'r pethau mwyaf arwyddocaol y gallai Llywodraeth Cymru ei wneud yw edrych ar leihau'r baich ardrethi busnes, a fyddai'n rhoi arian yn ôl i'r busnesau ar ein stryd fawr.
Felly, wrth gloi, Lywydd, fel y mae Aelodau o bob rhan o'r Siambr wedi nodi, mae busnesau bach yn hanfodol i economi Cymru, yn hanfodol i'n cymunedau lleol. Nawr yw'r amser i wneud popeth yn ein gallu i'w cefnogi a darparu amgylchedd iddynt allu ffynnu ynddo. Diolch i'r Aelodau am eu holl gyfraniadau heddiw, ac edrychaf ymlaen at eu cefnogaeth barhaus. Diolch yn fawr iawn.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Does dim gwrthwynebiad. Felly, mae'r cynnig yna wedi'i dderbyn yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
The proposal is to agree the motion. Does any Member object? There are no objections. Therefore, the motion is agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Mae hynny'n dod â ni at y cyfnod pleidleisio, ac oni bai bod tri Aelod yn dymuno i mi ganu'r gloch, dwi'n symud at y bleidlais.
That brings us to voting time, and unless three Members wish for the bell to be rung, I will proceed directly to the vote.
Mae'r bleidlais gyntaf y prynhawn yma ar eitem 7 a'r ddadl ar y ddeiseb ar warchod mynyddoedd y Cambria drwy eu dynodi yn ardal o harddwch naturiol eithriadol. A dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig, a gyflwynwyd yn enw Jack Sargeant. Agor y bleidlais. O blaid 43, 11 yn ymatal, neb yn erbyn. Felly, mae'r cynnig wedi ei dderbyn.
The first vote this afternoon is on item 7, the debate on the petition on protecting the Cambrian mountains by designating them an area of outstanding natural beauty. And I call for a vote on the motion, tabled in the name of Jack Sargeant. Open the vote. In favour 43, 11 abstentions, none against. Therefore, the motion is agreed.
Eitem 7: dadl ar ddeiseb P-06-1302—'Rhaid gwarchod mynyddoedd unigryw Cambria yng Nghanolbarth Cymru drwy eu dynodi yn Ardal o Harddwch Naturiol Eithriadol'. O blaid: 43, Yn erbyn: 0, Ymatal: 11
Derbyniwyd y cynnig
Item 7: debate on petition P-06-1302—'Protect Mid-Wales’ unique Cambrian Mountains: designate them an Area of Outstanding Natural Beauty'. For: 43, Against: 0, Abstain: 11
Motion has been agreed
Y bleidlais nesaf yw'r bleidlais ar eitem 8, sef dadl y Ceidwadwyr Cymreig ar bwyllgor diben arbennig ymchwiliad COVID-19 Cymru. Dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig, a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 27, neb yn ymatal, yn erbyn 27. Felly, fel sydd yn ofynnol i mi o dan Reol Sefydlog 6.20, rwy'n defnyddio fy mhleidlais fwrw i bleidleisio yn erbyn y cynnig. Canlyniad y bleidlais felly yw: o blaid 27, neb yn ymatal, 28 yn erbyn. Felly, mae'r cynnig wedi'i wrthod.
The next vote is on item 8—the Welsh Conservatives' debate on a Wales COVID-19 inquiry special purpose committee. I call for a vote on the motion, tabled in the name of Darren Millar. Open the vote. Close the vote. In favour 27, no abstentions, and 27 against. Therefore, as required under Standing Order 6.20, I exercise my casting vote against the motion. The result of the vote therefore is: in favour 27, no abstentions, 28 against. Therefore, the motion is not agreed.
Eitem 8: dadl y Ceidwadwyr Cymreig—Pwyllgor diben arbennig ymchwiliad COVID-19 Cymru. O blaid: 27, Yn erbyn: 27, Ymatal: 0
Gan fod nifer y pleidleisiau yn gyfartal, defnyddiodd y Llywydd ei phleidlais fwrw yn unol â Rheol Sefydlog 6.20(ii).
Gwrthodwyd y cynnig
Item 8: Welsh Conservatives Debate—Wales COVID-19 inquiry special purpose committee. For: 27, Against: 27, Abstain: 0
As there was an equality of votes, the Llywydd used her casting vote in accordance with Standing Order 6.20(ii).
Motion has been rejected
Dyna ddiwedd ar ein pleidleisio ni am y prynhawn yma.
That concludes voting for today.
Presiding Officer, I did ask during the debate on that—
Lywydd, fe wneuthum ofyn yn ystod y ddadl ar hynny—
I've moved on to—
Rwyf wedi symud ymlaen at—
Oh, come on. We've got to know why the Government can't table business.
O, dewch. Mae'n rhaid inni wybod pam na all y Llywodraeth gyflwyno busnes.
Can I confirm to the Member, I think I did pick up on the fact that he referred to the fact that the Government was not able to table amendments on Friday afternoon of last week to the debate on the COVID inquiry? It has been a subject of correspondence between me and the First Minister, and I'm happy to publish that correspondence so that all Members are aware of the reason the amendments, as proposed by the Government, were not in order for that debate.FootnoteLink
A gaf fi gadarnhau i'r Aelod, fy mod yn credu i mi nodi'r ffaith iddo gyfeirio at y ffaith nad oedd y Llywodraeth wedi gallu cyflwyno gwelliannau brynhawn dydd Gwener yr wythnos diwethaf i'r ddadl ar yr ymchwiliad COVID? Bu'n destun gohebiaeth rhyngof fi a'r Prif Weinidog, ac rwy'n hapus i gyhoeddi'r ohebiaeth honno fel bod pob Aelod yn ymwybodol o'r rheswm nad oedd y gwelliannau, fel y'u cynigiwyd gan y Llywodraeth, mewn trefn ar gyfer y ddadl honno. FootnoteLink
Diolch yn fawr.
Diolch yn fawr.
Okay. And you're not getting, Alun Davies, just to put you on a warning, two points of order in every single Plenary meeting from now on, right. So, that's not setting a precedent.
O'r gorau. Ac Alun Davies, i chi gael rhybudd, ni fyddwch yn cael dau bwynt o drefn ym mhob Cyfarfod Llawn o hyn ymlaen, iawn. Felly, nid yw hynny'n gosod cynsail.
Right, the short debate—Natasha Asghar.
Iawn, y ddadl fer—Natasha Asghar.
Thank you, Presiding Officer. In this debate, I've agreed to give time to Peter Fox, Jayne Bryant and Heledd Fychan to contribute to this debate today.
It's a worrying fact that the scale and extent of child sexual abuse online has been steadily increasing. Research by the NSPCC shows a tenfold increase in online sexual abuse offences recorded by police in England and Wales over the last decade. There are now nearly as many crimes being recorded in a month as there were in a year 10 years ago. There is no doubt that technology is advancing at a tremendous rate. And the data shows that grooming is increasingly going up and up across platforms across England and also Wales, recording 70 different apps and games involved in grooming crimes in the last 12 months alone. Multiple social media sites were often used in the same offence. Girls are being disproportionately affected, with research revealing that 80 per cent of the victims in online grooming crimes are in fact girls.
The sheer scale and increase in online sexual abuse facing our children is fundamental and is indeed a contravention of their rights under the United Nations Convention on the Rights of the Child, particularly articles 19 and 39, which are concerned with freedom from and recovery from violence.
Diolch. Yn y ddadl hon, rwyf wedi cytuno i roi amser i Peter Fox, Jayne Bryant a Heledd Fychan gyfrannu at y ddadl hon heddiw.
Mae'n ffaith bryderus fod graddau cam-drin plant yn rhywiol ar-lein wedi bod yn cynyddu'n raddol. Mae ymchwil gan yr NSPCC yn dangos cynnydd decplyg wedi bod yn y troseddau cam-drin rhywiol ar-lein a gofnodwyd gan yr heddlu yng Nghymru a Lloegr dros y degawd diwethaf. Erbyn hyn mae bron cymaint o droseddau'n cael eu cofnodi mewn mis ag a gofnodid mewn blwyddyn 10 mlynedd yn ôl. Nid oes amheuaeth fod technoleg yn datblygu ar raddfa aruthrol. Ac mae'r data'n dangos bod meithrin perthynas amhriodol yn cynyddu fwyfwy ar draws y platfformau ledled Lloegr, a Chymru hefyd, a chofnodwyd 70 o apiau a gemau gwahanol yn gysylltiedig â throseddau meithrin perthynas amhriodol yn ystod y 12 mis diwethaf yn unig. Roedd nifer o wefannau cymdeithasol yn aml yn cael eu defnyddio yn yr un drosedd. Mae merched yn cael eu heffeithio'n anghymesur, gydag ymchwil yn datgelu mai merched yw 80 y cant o'r dioddefwyr mewn troseddau meithrin perthynas amhriodol ar-lein.
Mae'r raddfa enfawr a'r cynnydd mewn cam-drin rhywiol ar-lein sy'n wynebu ein plant yn sylfaenol ac yn gwbl groes i'w hawliau o dan Gonfensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau'r Plentyn, yn enwedig erthyglau 19 a 39, sy'n ymwneud â rhyddid rhag trais ac adferiad yn sgil trais.
Daeth y Dirprwy Lywydd i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer took the Chair.
The Online Safety Bill, currently at Report Stage in the House of Commons, delivers the UK Government’s manifesto commitment to make the UK the safest place in the world to be online, while defending free expression. The Bill has been strengthened and clarified since it was published in draft in May 2021, reflecting the outcome of extensive parliamentary scrutiny. So, let me tell you all today what the Bill does. The Bill introduces new rules for firms that host user-generated content, which ultimately allows users to post their own content online or interact with each other, and for search engines, which will have tailored duties focused on minimising the presentation of harmful search results to the user. The platforms that fail to protect people will need to answer to the regulator and could face fines of up to 10 per cent of their revenues or, in the most serious cases, being blocked.
It was great to hear about some of the work being carried out by Twitter and TikTok to keep people safe online when I met with the social media giants recently at their headquarters. Twitter, for example, allows users to mute certain words, phrases, emojis and hashtags, and also to control who can reply to tweets. Earlier this year, the company launched the Twitter Circle experiment. Users choose who is in their Twitter Circle and only the individuals you’ve added can reply and interact with the tweets that you share. These are just some of the safety tools Twitter users can access. Companies like Twitter take online safety incredibly seriously, and they remain committed to investing in the moderation of illegal or harmful content as they endeavour to provide a service that is safe and informative for all. From July to December 2021, Twitter removed 4 million tweets that violated their rules, and, of the tweets removed, 71 per cent received fewer than 100 impressions prior to removal, with an additional 21 per cent receiving between 100 and 1,000 impressions. Only 8 per cent of removed tweets had more than 1,000 impressions.
For those who like numbers and statistics, like me, in total, impressions on these violative tweets accounted for less than 0.01 per cent of all impressions for all tweets during the time in this period. All platforms in scope will need to tackle and remove illegal material online, particularly material relating to terrorism and child sexual exploitation and abuse as well. Platforms likely to be accessed by children will also have an enormous duty to protect young children using their services from legal but harmful material such as self-harm content around eating disorders. TikTok has taken a safety-by-design approach to preventing harm online, which, I must admit, is truly commendable. The company has made a number of changes for users aged under 18, such as designing its settings to be private by default. For example, users aged 13 to 15 are given private accounts by default, meaning their videos can only be watched by people they approve as followers. TikTok also has appropriate age features, which restricts what can be sent via private messaging, has age checks and assurances. It also allows parents and caregivers to link their TikTok account with their teen’s and customise various safety settings.
Between April and June this year, it is worth noting that TikTok removed more than 113 million videos—roughly 1 per cent of the content that was uploaded to TikTok—for violating its community guidelines. Of these videos, it’s worth mentioning that 95.9 per cent of this content was removed proactively by TikTok before it was reported by a user, 90.5 per cent of content was removed before it had received a single view, and 93.7 per cent of content was removed within 24 hours.
Additionally, providers who publish or place pornographic content on their services will be required to prevent children from accessing that content. The largest, highest risk platforms will have to address named categories of legal but harmful material accessed by adults likely to include issues such as abuse, harassment or exposure to content encouraging self-harm or eating disorders. They will need to make clear in their terms and conditions what is and is not acceptable on their site, and enforce this, and enforce it properly. These services will have a duty to bring in user empowerment tools, giving adult users more control over whom they interact with and the legal content they see, as well as the option to verify their identity.
We all love and appreciate freedom of expression, and it will be protected, because these laws are not about imposing excessive regulation or state removal of content, but ensuring that companies have the systems and processes in place to ensure users’ safety. For anyone here who thinks the Bill is weak or watered down, let me assure you that it offers a triple shield of protection, so it's certainly not weaker in any sense. The triple shield requires platforms to, firstly, remove illegal content, secondly, remove material that violates their terms and conditions, giving users controls to help them avoid seeing certain types of content to be specified by the Bill, and also remove material that violates their terms and conditions. This could also include content promoting eating disorders or inciting hate on the basis of race, ethnicity, sexual orientation or even gender reassignment. The Center for Countering Digital Hate chief executive Imran Ahmed actually added that it was welcome the Government
'had strengthened the law against encouragement of self-harm and distribution of intimate images without consent'.
Much of the enforcement of the new law will be by communications and media regulator Ofcom, who we often hear about regarding tv and other online provision, which will be able to fine companies—which I mentioned earlier—up to 10 per cent of their worldwide revenue, which does accumulate into the billions. The actual rules themselves must now consult the victims' commissioner, the domestic abuse commissioner and the children's commissioner when drawing up the codes technology companies must follow moving forward. Proportionate measures will avoid unnecessary burdens on small and low-risk business. Finally, the largest platforms will need to put in place proportionate systems and processes to prevent fraudulent adverts being published or hosted on their service. This will ultimately tackle the harmful scam adverts that have been having a devastating effect on their victims, regardless of their age and background.
I know concerns have been raised about perceived delays in the progress of this Bill through Parliament, and I welcome the assurance given by a spokesperson at the Department for Digital, Culture, Media and Sport, and I quote:
'Protecting children and stamping out illegal activity online is a top priority for the government and we will bring the Online Safety Bill back to Parliament as soon as possible.'
So, I hope the Bill passes its remaining stages as soon as is practical. When this is achieved, we in the Senedd should focus on what we can do to ensure the new regulatory regime is implemented in a way that prevents, protects, supports, and advocates the rights of children in the online world right here in Wales. Passing the legislation will be a significant milestone. However, let’s be real—no online safety Bill can remove all threats and issues from the lives of children. Five years after the introduction of the first Welsh Government action plan on online safety, it’s time we look, take stock and define Wales’s role in the new regulatory regime. It's crucial that children’s voices should be at the heart of shaping Wales’s role post legislation. Every effort should be made to engage children and young people, to hear their concerns, but also to find solutions for how we can make the online world a safer place for them all.
I would like to ask the Welsh Government to set up an inquiry into child online safety to audit what exact gaps are remaining to realise children’s right to be safer online. Areas for consideration by this committee could and should include, firstly, how we ensure the new relationship and sexuality education curriculum supports and realises children and young people’s right to be safe and protected online. Secondly, it should examine what additional training should be rolled out for professionals who work with children and young people. Thirdly, it should also scrutinise the Welsh Government’s enhancing digital resilience in education action plan, the forthcoming peer-on-peer sexual harassment action plan and any successor to the action plan on preventing and responding to child sexual abuse. This would ensure that they speak to one another, put politics aside and deliver an approach that protects children and young people, and enables them to speak out, seek and receive the support they need, as protecting youth, once again, for us is paramount. And finally, it could consider the risks and adequacy of responses relating to online communication through the Welsh language. Exploring children’s needs and experiences in this space would ensure that all children are receiving equality of protection.
Deputy Presiding Officer, the UK Government’s Online Safety Bill should not be an end but a means to an end. The Welsh Government must build on the Bill to tackle the drivers of online harm. The onus must not solely be on the child to be resilient or to keep themselves safe online; the Welsh Government must fulfil its duty to Welsh children under the UNCRC and ensure it responds to the unprecedented levels of grooming and child sexual abuse that we are currently seeing online every day. Thank you.
Mae'r Bil Diogelwch Ar-lein, sydd ar hyn o bryd yn y Cyfnod Adrodd yn Nhŷ'r Cyffredin, yn cyflawni ymrwymiad maniffesto Llywodraeth y DU i wneud y DU y lle mwyaf diogel yn y byd i fod ar-lein, gan amddiffyn rhyddid mynegiant ar yr un pryd. Mae'r Bil wedi cael ei gryfhau a'i egluro ers iddo gael ei gyhoeddi ar ffurf ddrafft ym mis Mai 2021, gan adlewyrchu canlyniad craffu seneddol helaeth. Felly, gadewch imi ddweud wrthych chi i gyd heddiw beth y mae'r Bil yn ei wneud. Mae'r Bil yn cyflwyno rheolau newydd i gwmnïau sy'n dangos cynnwys a gynhyrchir gan ddefnyddwyr, sydd yn y pen draw yn caniatáu i ddefnyddwyr bostio eu cynnwys eu hunain ar-lein neu ryngweithio â'i gilydd, ac ar gyfer peiriannau chwilio, a fydd â dyletswyddau wedi'u teilwra i ganolbwyntio ar gyflwyno llai o ganlyniadau chwilio niweidiol i'r defnyddiwr. Bydd angen i'r platfformau sy'n methu gwarchod pobl ateb i'r rheoleiddiwr a gallent wynebu dirwyon o hyd at 10 y cant o'u refeniw, neu gael eu hatal yn yr achosion mwyaf difrifol.
Roedd yn wych clywed am beth o'r gwaith sy'n cael ei wneud gan Twitter a TikTok i gadw pobl yn ddiogel ar-lein pan gyfarfûm â'r cewri cyfryngau cymdeithasol yn eu pencadlys yn ddiweddar. Mae Twitter, er enghraifft, yn caniatáu i ddefnyddwyr fudo rhai geiriau, ymadroddion, emojis a hashnodau, a hefyd i reoli pwy sy'n cael ateb trydariadau. Yn gynharach eleni, lansiodd y cwmni arbrawf Twitter Circle. Mae defnyddwyr yn dewis pwy sydd yn eu cylch Twitter a dim ond yr unigolion rydych chi wedi'u hychwanegu sy'n gallu ateb a rhyngweithio â'r trydariadau a rannwch. Dyma rai o'r arfau diogelwch y gall defnyddwyr Twitter eu cyrchu. Mae cwmnïau fel Twitter yn gyfan gwbl o ddifrif ynglŷn â diogelwch ar-lein, ac maent yn parhau i fod yn ymrwymedig i fuddsoddi yn y broses o safoni cynnwys anghyfreithlon neu niweidiol wrth iddynt ymdrechu i ddarparu gwasanaeth sy'n ddiogel ac yn cyfleu gwybodaeth i bawb. O fis Gorffennaf i fis Rhagfyr 2021, tynnodd Twitter 4 miliwn o drydariadau a oedd yn torri eu rheolau, ac o'r trydariadau a dynnwyd, cafodd 71 y cant ohonynt lai na 100 argraff cyn eu tynnu, gyda 21 y cant ychwanegol wedi cael rhwng 100 a 1,000 argraff. Dim ond 8 y cant o'r trydariadau a dynnwyd a gafodd fwy na 1,000 argraff.
I'r rhai sy'n hoffi rhifau ac ystadegau, fel fi, roedd cyfanswm yr argraffiadau o'r trydariadau hyn sy'n torri rheolau yn llai na 0.01 y cant o'r holl argraffiadau ar gyfer pob trydariad yn ystod y cyfnod hwn. Bydd angen i bob platfform fynd i'r afael a chael gwared ar ddeunydd anghyfreithlon ar-lein, yn enwedig deunydd sy'n ymwneud â therfysgaeth a chamfanteisio ar blant a cham-drin plant yn rhywiol. Bydd gan blatfformau sy'n debygol o gael eu cyrchu gan blant ddyletswydd enfawr i amddiffyn plant ifanc sy'n ddefnyddio eu gwasanaethau rhag deunydd cyfreithiol ond niweidiol fel cynnwys hunan-niweidio'n ymwneud ag anhwylderau bwyta. Mae TikTok wedi mabwysiadu agwedd 'diogelwch drwy gynllunio' i atal niwed ar-lein, sydd, rhaid imi gyfaddef, yn wirioneddol gymeradwy. Mae'r cwmni wedi gwneud nifer o newidiadau ar gyfer defnyddwyr o dan 18 oed, megis dylunio ei osodiadau i fod yn breifat yn ddiofyn. Er enghraifft, mae defnyddwyr rhwng 13 a 15 oed yn cael cyfrifon preifat yn ddiofyn, sy'n golygu mai dim ond pobl y maent yn eu cymeradwyo fel dilynwyr sy'n cael gwylio eu fideos. Mae gan TikTok nodweddion oedran priodol hefyd, sy'n cyfyngu ar yr hyn y gellir ei anfon drwy negeseuon preifat, mae ganddo archwiliadau a sicrwydd oedran. Mae hefyd yn caniatáu i rieni a gofalwyr gysylltu eu cyfrif TikTok ag un eu plentyn arddegol ac addasu gwahanol osodiadau diogelwch.
Rhwng mis Ebrill a mis Mehefin eleni, mae'n werth nodi bod TikTok wedi tynnu mwy na 113 miliwn o fideos—tua 1 y cant o'r cynnwys a uwchlwythwyd i TikTok—am dorri ei ganllawiau cymunedol. O'r fideos hyn, mae'n werth sôn bod 95.9 y cant o'r cynnwys wedi'i dynnu'n rhagweithiol gan TikTok cyn i ddefnyddiwr adrodd yn ei gylch, tynnwyd 90.5 y cant o'r cynnwys cyn iddo gael ei weld un waith, a thynnwyd 93.7 y cant o'r cynnwys o fewn 24 awr.
Yn ogystal, bydd gofyn i ddarparwyr sy'n cyhoeddi neu'n gosod cynnwys pornograffig ar eu gwasanaethau atal plant rhag cael mynediad at y cynnwys hwnnw. Bydd yn rhaid i'r platfformau risg uchaf fynd drwy gategorïau a enwir o ddeunydd cyfreithiol ond niweidiol a welir gan oedolion sy'n debygol o gynnwys materion fel cam-drin, aflonyddu neu gysylltiad â chynnwys sy'n annog hunan-niweidio neu anhwylderau bwyta. Bydd angen iddynt wneud yn glir yn eu telerau ac amodau beth sydd a beth nad yw'n dderbyniol ar eu safle, a gorfodi hyn, a'i orfodi'n briodol. Bydd dyletswydd ar y gwasanaethau hyn i gyflwyno offer grymuso defnyddwyr, gan roi mwy o reolaeth i ddefnyddwyr sy'n oedolion dros bwy maent yn rhyngweithio â hwy a'r cynnwys cyfreithiol a welant, yn ogystal â'r opsiwn i wirio pwy ydynt.
Rydym i gyd yn caru ac yn gwerthfawrogi rhyddid mynegiant, a bydd yn cael ei ddiogelu, oherwydd nid yw'r deddfau hyn yn ymwneud â gosod rheoliadau gormodol na dileu cynnwys gan wladwriaeth, ond yn hytrach maent yn sicrhau bod gan gwmnïau systemau a phrosesau ar waith i sicrhau diogelwch defnyddwyr. I unrhyw un yma sy'n credu bod y Bil yn wan neu wedi'i lastwreiddio, gadewch imi eich sicrhau ei fod yn cynnig tarian driphlyg o amddiffyniad, felly yn sicr nid yw'n wannach mewn unrhyw ystyr. Mae'r darian driphlyg yn ei gwneud yn ofynnol i blatfformau, yn gyntaf, i ddileu cynnwys anghyfreithlon, yn ail, i ddileu deunydd sy'n torri eu telerau ac amodau, gan roi mesurau rheoli i ddefnyddwyr i'w helpu i osgoi gweld rhai mathau o gynnwys sydd i'w nodi gan y Bil, a hefyd dileu deunydd nad yw'n cydymffurfio â'u telerau ac amodau. Gallai hyn hefyd gynnwys deunydd sy'n hyrwyddo anhwylderau bwyta neu'n annog casineb ar sail hil, ethnigrwydd, cyfeiriadedd rhywiol neu hyd yn oed ailbennu rhywedd. Ychwanegodd prif weithredwr y Ganolfan ar gyfer Gwrthsefyll Casineb Digidol, Imran Ahmed, ei fod yn croesawu'r ffaith bod y Llywodraeth
'wedi cryfhau'r gyfraith yn erbyn annog hunan-niweidio a dosbarthu delweddau personol heb ganiatâd'.
Bydd llawer o'r gwaith ar orfodi'r gyfraith newydd yn digwydd gan y rheoleiddiwr cyfathrebu a'r cyfryngau, Ofcom, y clywn amdano'n aml mewn perthynas â theledu a darpariaeth ar-lein arall, a bydd yn gallu dirwyo cwmnïau—fel y crybwyllais yn gynharach—hyd at 10 y cant o'u refeniw byd-eang, sy'n cyrraedd y biliynau. Rhaid ymgynghori â chomisiynydd y dioddefwyr, y comisiynydd cam-drin domestig a'r comisiynydd plant nawr ynghylch y rheolau wrth lunio'r codau y mae'n rhaid i gwmnïau technoleg eu dilyn wrth symud ymlaen. Bydd mesurau cymesur yn osgoi beichiau diangen ar fusnes bach a risg isel. Yn olaf, bydd angen i'r platfformau mwyaf roi systemau a phrosesau cymesur ar waith er mwyn atal hysbysebion twyllodrus rhag cael eu cyhoeddi neu eu dangos ar eu gwasanaeth. Yn y pen draw, bydd hyn yn mynd i'r afael â'r hysbysebion sgam niweidiol sydd wedi bod yn cael effaith ddinistriol ar eu dioddefwyr, ni waeth beth fo'u hoedran a'u cefndir.
Rwy'n gwybod bod pryderon wedi'u codi am oedi canfyddedig i gynnydd y Bil hwn drwy'r Senedd, ac rwy'n croesawu'r sicrwydd a roddwyd gan lefarydd yn yr Adran dros Dechnoleg Ddigidol, Diwylliant, y Cyfryngau a Chwaraeon, ac rwy'n dyfynnu:
'Mae diogelu plant a chael gwared ar weithgaredd anghyfreithlon ar-lein yn brif flaenoriaeth i'r llywodraeth a byddwn yn dod â'r Bil Diogelwch Ar-lein yn ôl i'r Senedd cyn gynted â phosibl.'
Felly, rwy'n gobeithio y bydd y Bil yn pasio'r cyfnodau sy'n weddill cyn gynted ag y bo'n ymarferol. Pan gyflawnir hyn, dylem ni yn y Senedd ganolbwyntio ar yr hyn y gallwn ni ei wneud i sicrhau bod y drefn reoleiddio newydd yn cael ei gweithredu mewn ffordd sy'n atal, diogelu, cefnogi, a hyrwyddo hawliau plant yn y byd ar-lein yma yng Nghymru. Fe fydd pasio'r ddeddfwriaeth yn garreg filltir arwyddocaol. Fodd bynnag, gadewch inni fod yn realistig—ni all unrhyw Fil diogelwch ar-lein gael gwared ar bob bygythiad a phroblem o fywydau plant. Bum mlynedd ar ôl cyflwyno cynllun gweithredu cyntaf Llywodraeth Cymru ar ddiogelwch ar-lein, mae'n bryd inni edrych, pwyso a mesur a diffinio rôl Cymru yn y drefn reoleiddio newydd. Mae'n hollbwysig fod lleisiau plant yn ganolog wrth siapio rôl Cymru ar ôl deddfu. Dylid gwneud pob ymdrech i gynnwys plant a phobl ifanc, i glywed eu pryderon, ond hefyd i ddod o hyd i atebion ar gyfer sut y gallwn wneud y byd ar-lein yn lle mwy diogel iddynt i gyd.
Hoffwn ofyn i Lywodraeth Cymru sefydlu ymchwiliad i ddiogelwch plant ar-lein er mwyn archwilio beth yn union yw'r bylchau sy'n weddill er mwyn gwireddu hawl plant i fod yn fwy diogel ar-lein. Fe allai ac fe ddylai meysydd i'r pwyllgor hwn eu hystyried gynnwys, yn gyntaf, sut rydym yn sicrhau bod y cwricwlwm addysg cydberthynas a rhywioldeb newydd yn cefnogi ac yn gwireddu hawl plant a phobl ifanc i fod yn ddiogel a chael eu hamddiffyn ar-lein. Yn ail, dylai edrych ar ba hyfforddiant ychwanegol y dylid ei gyflwyno ar gyfer gweithwyr proffesiynol sy'n gweithio gyda phlant a phobl ifanc. Yn drydydd, dylai hefyd graffu ar gynllun gweithredu Llywodraeth Cymru ar gyfer gwella cadernid digidol mewn addysg, y cynllun gweithredu ar aflonyddu rhywiol rhwng cyfoedion sydd ar y gweill ac unrhyw gynllun i olynu'r cynllun gweithredu ar gyfer atal ac ymateb i gam-drin plant yn rhywiol. Byddai hyn yn sicrhau eu bod yn siarad â'i gilydd, yn rhoi gwleidyddiaeth o'r neilltu ac yn cyflwyno dull sy'n amddiffyn plant a phobl ifanc, ac yn eu galluogi i godi llais, i ofyn am y gefnogaeth sydd ei hangen arnynt, ac i'w chael, gan fod amddiffyn ieuenctid, unwaith eto, yn hollbwysig i ni. Ac yn olaf, gallai ystyried peryglon a digonolrwydd ymatebion yn ymwneud â chyfathrebu ar-lein drwy'r Gymraeg. Byddai archwilio anghenion a phrofiadau plant yn hyn o beth yn sicrhau bod pob plentyn yn cael ei amddiffyn yn gydradd.
Ddirprwy Lywydd, ni ddylai Bil Diogelwch Ar-lein Llywodraeth y DU fod yn ben draw ynddo'i hun ond yn hytrach, yn ffordd o gyrraedd y pen draw. Rhaid i Lywodraeth Cymru adeiladu ar y Bil i fynd i'r afael â'r hyn sy'n gyrru niwed ar-lein. Rhaid i'r cyfrifoldeb beidio â bod ar y plentyn yn unig i fod yn wydn ac i gadw eu hunain yn ddiogel ar-lein; rhaid i Lywodraeth Cymru gyflawni ei dyletswydd i blant Cymru o dan CCUHP a sicrhau ei bod yn ymateb i'r lefelau digynsail o feithrin perthynas amhriodol a cham-drin plant yn rhywiol a welwn ar-lein bob dydd ar hyn o bryd. Diolch.
I would like to say 'thank you very much' to Natasha for raising this today. It's an incredibly important debate and, on the Children, Young People and Education Committee here in the Senedd, we've already heard about the importance of online safety in our work. Our inquiry into peer-on-peer sexual harassment told us that young people's behaviour in schools is a reflection of trends that are already well established across society. It's clear to us that those trends are exacerbated and amplified by children's unregulated access to inappropriate or illegal online content. The internet is not always harmful to young people, but unrealistic depictions of sex and relationships can create unhealthy attitudes among young people, and social networking platforms can create pressure for young people to look or behave a certain way.
Last spring, we heard broad support for the UK Government's Online Safety Bill and, at that time, the Bill recognised that children and young people can be particularly vulnerable and need protection from illegal and inappropriate content. Our engagement as a committee with UK Government Ministers and officials about this Bill has been positive. It's a huge Bill, spanning hundreds of pages, and we will be receiving a technical briefing on the implications of the Bill from DCMS officials in early spring. I know that the Minister will be looking at the progress of this Bill very carefully, and I'd urge the Welsh Government to do what it can to ensure that the Bill retains the provisions that safeguard children as it continues its scrutiny journey at Westminster.
Hoffwn ddweud 'diolch yn fawr' wrth Natasha am godi hyn heddiw. Mae'n ddadl hynod o bwysig, ac ar y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg yma yn y Senedd, rydym eisoes wedi clywed am bwysigrwydd diogelwch ar-lein yn ein gwaith. Dywedodd ein hymchwiliad i aflonyddu rhywiol gan gyfoedion wrthym fod ymddygiad pobl ifanc mewn ysgolion yn adlewyrchiad o dueddiadau sydd eisoes wedi hen ennill eu plwyf ar draws y gymdeithas. Mae'n amlwg i ni fod y tueddiadau hynny'n cael eu gwaethygu a'u chwyddo gan fynediad anrheoleiddiedig plant at gynnwys ar-lein amhriodol neu anghyfreithlon. Nid yw'r rhyngrwyd bob amser yn niweidiol i bobl ifanc, ond gall darluniau afrealistig o ryw a pherthnasoedd greu agweddau afiach ymhlith pobl ifanc, a gall platfformau rhwydweithio cymdeithasol greu pwysau i bobl ifanc edrych neu ymddwyn mewn ffordd benodol.
Y gwanwyn diwethaf, clywsom gefnogaeth gyffredinol i Fil Diogelwch Ar-lein Llywodraeth y DU ac ar y pryd, roedd y Bil yn cydnabod y gall plant a phobl ifanc fod yn arbennig o agored i niwed ac angen eu hamddiffyn rhag cynnwys anghyfreithlon ac amhriodol. Mae ein hymgysylltiad fel pwyllgor gyda Gweinidogion a swyddogion Llywodraeth y DU am y Bil hwn wedi bod yn gadarnhaol. Mae'n Fil enfawr, sy'n gannoedd o dudalennau o hyd, a byddwn yn cael briff technegol ar oblygiadau'r Bil gan swyddogion yr Adran dros Dechnoleg Ddigidol, Diwylliant, y Cyfryngau a Chwaraeon ddechrau'r gwanwyn. Rwy'n gwybod y bydd y Gweinidog yn edrych ar gynnydd y Bil yn ofalus iawn, a hoffwn annog Llywodraeth Cymru i wneud yr hyn y gall i sicrhau bod y Bil yn cadw'r darpariaethau sy'n diogelu plant wrth iddo barhau ar ei daith graffu yn San Steffan.
Can I thank you, Natasha, for bringing this debate forward and allowing me a minute of your time? I'm sure every Member in this Chamber will welcome the action taken by the Government to create a safety net for children with its Online Safety Bill. With internet usage and social media use by children vastly increasing, it's right that we are making the internet a safer place for them. It's right that we do all we can to protect the most vulnerable from that harmful content, and the Online Safety Bill will go a considerable distance to achieving this aim.
But, I recognise some of the anxieties caused by recent news of changes made to the Bill, most notably that tech giants are not being mandated to remove content that is legal but harmful. However, I was reassured, and I hope others were, to hear the digital secretary, Michelle Donelan, outline how the Bill will protect children. It will criminalise the encouragement of self-harm, requiring businesses to mandate user age limits and other necessary protective measures.
Child protection must be a priority at both national and devolved level. It would be remiss of me not to put on record the good work that is already taking place in this field, but more is needed. As Natasha has already suggested, a credible step forward would be delivering an inquiry into child online safety in Wales to establish any gaps that have not been filled by the Online Safety Bill. We need to build upon the Online Safety Bill.
As a grandfather of seven, I suppose I speak for so many people who have children, and the eldest of whom is five and is now accessing the internet, believe it or not—or rather, technology, and it won't be long before she's accessing the internet—I sincerely hope that the further regulations put in place here and in Government will protect her and the many thousands of children like her, and generations to come, because it's absolutely important for us to do all we can to protect the most vulnerable in our society from unscrupulous people out there. Thank you.
A gaf fi ddiolch i chi, Natasha, am gyflwyno'r ddadl hon a chaniatáu munud o'ch amser i mi? Rwy'n siŵr y bydd pob Aelod yn y Siambr yn croesawu'r camau a gymerwyd gan y Llywodraeth i greu rhwyd ddiogelwch i blant gyda'i Bil Diogelwch Ar-lein. Gyda'r defnydd o'r rhyngrwyd a'r defnydd o gyfryngau cymdeithasol gan blant yn cynyddu'n aruthrol, mae'n iawn ein bod yn gwneud y rhyngrwyd yn lle mwy diogel iddynt. Mae'n iawn ein bod yn gwneud popeth yn ein gallu i amddiffyn y rhai mwyaf agored i niwed rhag y cynnwys niweidiol hwnnw, a bydd y Bil Diogelwch Ar-lein yn mynd cryn bellter i gyflawni'r nod hwn.
Ond rwy'n cydnabod rhai o'r pryderon a achoswyd gan newyddion diweddar ynghylch newidiadau a wnaed i'r Bil, yn fwyaf arbennig nad yw cewri technoleg yn cael eu gorfodi i gael gwared ar gynnwys sy'n gyfreithlon ond yn niweidiol. Fodd bynnag, cefais sicrwydd, ac rwy'n gobeithio bod eraill wedi cael sicrwydd, o glywed yr ysgrifennydd digidol, Michelle Donelan, yn amlinellu sut y bydd y Bil yn amddiffyn plant. Bydd yn troseddoli anogaeth i hunan-niweidio, gan ei gwneud yn ofynnol i fusnesau fandadu terfynau oedran defnyddwyr a mesurau amddiffynnol angenrheidiol eraill.
Rhaid i amddiffyn plant fod yn flaenoriaeth ar lefel genedlaethol a datganoledig. Byddwn ar fai'n peidio â chofnodi'r gwaith da sydd eisoes yn digwydd yn y maes, ond mae angen mwy. Fel y mae Natasha eisoes wedi awgrymu, cam credadwy ymlaen fyddai cyflwyno ymchwiliad i ddiogelwch plant ar-lein yng Nghymru er mwyn canfod unrhyw fylchau sydd heb eu llenwi gan y Bil Diogelwch Ar-lein. Mae angen inni adeiladu ar y Bil Diogelwch Ar-lein.
Fel tad-cu i saith, mae'n debyg fy mod yn siarad ar ran cymaint o bobl sydd â phlant, ac mae'r hynaf ohonynt yn bump oed a bellach yn cyrchu'r rhyngrwyd, credwch neu beidio—neu'n hytrach, technoleg, ac ni fydd yn hir cyn iddi gyrchu'r rhyngrwyd—rwy'n mawr obeithio y bydd y rheoliadau pellach a roddir ar waith yma ac yn y Llywodraeth yn ei hamddiffyn hi a'r miloedd lawer o blant fel hi, a chenedlaethau i ddod, oherwydd mae'n hollbwysig ein bod yn gwneud popeth a allwn i amddiffyn y rhai mwyaf bregus yn ein cymdeithas rhag pobl ddiegwyddor allan yno. Diolch.
Diolch, Natasha, am ddod â hwn gerbron.
I thank Natasha for bringing this forward.
I have to say, I don't share Peter Fox's reassurances. I am concerned to see the 'legal but harmful' element removed. What concerns me the most has been the delay. I think it's in all of our interests to ensure that pressure is put on the UK Government to deliver this as quickly as possible.
Mae'n rhaid i mi ddweud, nid wyf yn rhannu sicrwydd Peter Fox. Rwy'n bryderus wrth weld yr elfen 'cyfreithiol ond niweidiol' yn cael ei dileu. Yr hyn sy'n fy mhryderu i fwyaf yw'r oedi a fu. Rwy'n credu ei bod o fudd i bawb ohonom sicrhau bod pwysau'n cael ei roi ar Lywodraeth y DU i gyflawni hyn cyn gynted â phosibl.
Mae NSPCC Cymru wedi bod yn glir y bydd 200 a mwy o blant yn dioddef cam-drin rhywiol ar-lein ym mhob mis y mae’r Bil Diogelwch Ar-lein yn cael ei ohirio. Mae pethau'n newid mor gyflym yn y maes hwn, ac mae'n amhosib i ni ddiogelu plant yn llwyr, ond dwi yn pryderu'n fawr o weld y newidiadau, gyda Twitter rŵan hefyd yn diswyddo staff sydd wedi bod yn gweithio'n benodol yn y maes hwn. Rydym ni'n gallu gweld efo unrhyw blatfform fod newidiadau'n gallu digwydd yn gyflym. Felly, wrth gwrs, mae yna elfen gref i ni o ran Llywodraeth Cymru i edrych ar oblygiadau a'r pethau rydym ni eisiau eu gweld ac yn gallu eu cefnogi yma yng Nghymru, ond mae yna ddyletswydd ar Lywodraeth Prydain i ddod â'r Mesur hwn, i ailystyried yr elfennau fyddai yn cryfhau a diogelu plant, ac mae angen gwneud hynny ar fyrder, oherwydd mae'r ystadegau'n dangos i ni'n glir fod hyn yn cael effaith ar blant a phobl ifanc. Rhaid gweithredu rŵan.
NSPCC Wales have been clear that 200 and more children will suffer sexual abuse online for every month that the Online Safety Bill is delayed. Things change so quickly in this area, and it's impossible for us to safeguard children entirely, but I am very concerned to see the changes, with Twitter now also making redundant staff who have been working specifically in this area. We can see with any platform that changes can happen very quickly. So, of course, there is a very serious element for us in terms of the Welsh Government to look at the implications and the things that we want to see and can support here in Wales, but there is a duty on the UK Government to bring this Bill forward, to reconsider the elements that would strengthen and safeguard children, and we need to do that urgently, because the statistics do show clearly that this is having an impact on children and young people. We have to take action now.
Galwaf ar Weinidog y Gymraeg ac Addysg i ymateb i'r ddadl. Jeremy Miles.
I call on the Minister for Education and Welsh Language to reply to the debate. Jeremy Miles.
Diolch, Dirprwy Lywydd, a hoffwn i ddiolch i'r Aelod am gynnig y ddadl fer bwysig hon. Fel Llywodraeth, rŷn ni'n awyddus i ledaenu buddiannau'r rhyngrwyd ac annog defnydd diogel o dechnoleg.
Thank you, Dirprwy Lywydd, and I'd like to thank the Member for moving this important short debate. As a Government, we are eager to spread the benefits of the internet and encourage the safe use of technology.
Children and young people are highly engaged internet users at increasingly younger ages, as we've heard in the debate this evening. It's no surprise that Ofcom's latest 'Children and parents: media use and attitudes report 2022' found that 99 per cent of children went online last year. Growing up in this digital age, children do not differentiate their online and offline lives in the same way as older generations. They are one and the same. Children and young people expect their rights to be equally upheld online as they do offline, and they are right to do so. As a Government, we are fully committed to making the principles of the United Nations Convention on the Rights of the Child a reality for all children in Wales, and I was pleased that, last year, the UNCRC adopted general comment 25, which now sees children's rights apply online as they do offline.
Mae plant a phobl ifanc yn ddefnyddwyr rhyngrwyd brwd ar oedrannau cynyddol iau, fel y clywsom yn y ddadl heno. Nid yw'n syndod fod adroddiad diweddaraf Ofcom, 'Plant a rhieni: adroddiad ar ddefnydd o'r cyfryngau ac agweddau atynt 2022', wedi darganfod bod 99 y cant o blant wedi mynd ar-lein y llynedd. Wrth dyfu i fyny yn yr oes ddigidol hon, nid yw plant yn gwahaniaethu rhwng eu bywydau ar-lein ac all-lein yn yr un modd â chenedlaethau hŷn. Maent yr un fath â'i gilydd. Mae plant a phobl ifanc yn disgwyl i'w hawliau gael eu gwarchod ar-lein lawn cymaint ag y maent all-lein, ac maent yn iawn i ddisgwyl hynny. Fel Llywodraeth, rydym wedi ymrwymo'n llwyr i wneud egwyddorion Confensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau'r Plentyn yn realiti i bob plentyn yng Nghymru, ac roeddwn yn falch fod y CCUHP, y llynedd, wedi mabwysiadu sylw cyffredinol 25, sydd bellach yn sicrhau bod hawliau plant yn berthnasol ar-lein fel y maent all-lein.
Online safety is a complex societal issue. Tackling it requires a multi-agency approach. Our national digital resilience action plan outlines the commitments we are undertaking across Government, along with expert partners, to enhance the protection for children and young people online. A collaborative approach is essential to make real progress and, therefore, partnership working is at the heart of the action plan. Reflecting the continually evolving nature of the digital world, the action plan is updated annually, adding new work streams, as well as providing a summary of progress against work to date. This year's action plan sets out over 70 actions that we are delivering with our partners to enhance online safety provision and practice across Wales, and I'd like to highlight some of the key activities we continue to take forward.
Earlier this year, I had the privilege of announcing the winners of our Safer Internet Day film competition, 'Respect me. My internet, my rights'. The films were extremely thought-provoking and they emphasised the power of young people's voices and their rights to be safe from online harm. It is essential that we listen to young people's experiences to truly understand the online world through their eyes, and their voice is central to our programme and drives our policy development.
This year, we've set up a new youth panel for digital resilience. This panel brings together young people from across Wales to influence and directly inform our work to enhance online safety. I look forward to hearing from the panel, and wish to extend my thanks to those young people for volunteering their time to support this important work.
With so much information at their fingertips, we know that young people often go online to seek support and advice. Earlier this year, we launched 'Online issues and worries', a new area on Hwb's 'Keeping safe online', specifically for children and young people. This advice was co-constructed with young people and aims to support them if they are concerned about an online issue. This new advice expands the reach of Hwb's 'Keeping safe online', our dedicated one-stop-stop, which hosts news, advice and guidance on a breadth of digital resilience issues. This critical area has continued to evolve. It now hosts over 400 resources to support children and young people, as well as their families and school communities. Through 'Keeping safe online', schools have access to an extensive offer of bilingual teaching resources, as well as training opportunities, and these cover a range of topical online safety issues, including sharing nude images, peer-on-peer online sexual harassment and misinformation.
I was able recently to attend the launch of resources developed with the Football Association of Wales, targeted at boys, around some of the online harms that can be caused and, equally, visited a school in the Cynon valley to hear from young women there about the experiences they'd had of working with technology companies to provide guidance to their peers as well. There is a wealth of resource that is being generated, including by young people themselves.
Online safety is constantly evolving, Dirprwy Lywydd. It's important that we keep pace and equip our education practitioners with knowledge about the latest trends and risks, and how to support their learners to navigate them. For the first time, next March, we will host two national digital resilience in education conferences. These events will shine a spotlight on online safety and will provide schools with the knowledge and resources that they need to continue to drive the development of online safety in education. It's critical that online safety is embedded firmly within a safeguarding culture. It should not be seen as merely an IT or digital issue. Digital resilience is now integral within our statutory safeguarding in education guidance, and firmly on the agenda of the national safeguarding in education group.
This year, my officials are working in partnership with Estyn, meeting local authorities and headteachers to examine how they've embedded online safety within their safeguarding policy, provision and practice. While education plays an important role, many of the online safety issues schools report take place beyond the school gates and outside of school hours. Therefore, it's critical that we engage with parents and carers, and the action plan includes several actions to provide families with support and advice on a range of online safety issues. Recognising that many online issues play out on social media, the Welsh Government developed 'In the Know'. The series provides parents and carers with key information about social media and gaming apps popular with children and young people. We continue to build on this series, as well as exploring other ways to support parents.
Across the world, there is a strong debate about the role that legislation should play in making the internet safer, and that's been highlighted in today's debate. It is vital that the onus must not rest with children to protect themselves from online harms. The UK Government has outlined its plans through the introduction of the long-awaited Online Safety Bill earlier this year. I welcome the ambition of the Bill in respect of the enhanced protection for children and young people. It is essential that the UK Government now priorities this work, and I support the calls made by many of our partners to take forward the Bill with no further delays, and I echo the point that Heledd Fychan made in the debate.
I was pleased to see the recent amendment brought forward outlining the intention of criminalising the assisting or encouraging of self-harm online, to which Natasha Asghar drew particular attention. Abhorrent behaviour such as this should have no place in our society, and I'm also glad to see that controlling and coercive behaviour will be added to the list of priority offences within the Bill.
While the UK Government seeks to strike a balance between free speech and safety, it is critical that changes made to the Bill are not at the expense of children's safety and do not dilute the impact this legislation can have. I urge them to commit to maximising the much-needed protection this Bill affords for children.
Social media and online platforms must be challenged, in the way we've heard in the debate today, to ensure that they tackle harmful content on their platforms. Ofcom will ultimately play a key role as they develop robust codes of practice to hold online platforms to account. We look forward to continuing to engage with them to make social media and online platforms a safer and better place for all.
Let me be clear, Dirprwy Lywydd, our children and young people have the right to be safe online. They have the right to be free from online bullying, they have the right to be free from online hate and violence, and the right to be free from online abuse and harassment. The Welsh Government is playing its part to ensure that our children and young people are empowered to be responsible, ethical and informed citizens. It is my firm commitment to drive our mission to ensure their rights to be safe are fully realised, and I call on the UK Government to act without further delay.
Mae diogelwch ar-lein yn fater cymdeithasol cymhleth. Mae mynd i'r afael ag ef yn galw am ddull amlasiantaethol o weithredu. Mae ein cynllun gweithredu cenedlaethol ar gadernid digidol yn amlinellu'r ymrwymiadau rydym yn eu cyflawni ar draws y Llywodraeth, gyda phartneriaid arbenigol, i wella diogelwch ar-lein i blant a phobl ifanc. Mae dull cydweithredol yn hanfodol er mwyn gwneud cynnydd go iawn ac felly, mae gweithio mewn partneriaeth yn cael lle canolog yn y cynllun gweithredu. Gan adlewyrchu natur sy'n esblygu'n barhaus y byd digidol, mae'r cynllun gweithredu'n cael ei ddiweddaru'n flynyddol, gan ychwanegu ffrydiau gwaith newydd, yn ogystal â darparu crynodeb o gynnydd y gwaith hyd yma. Mae'r cynllun gweithredu eleni yn nodi dros 70 o gamau gweithredu rydym yn eu cyflawni gyda'n partneriaid i wella darpariaeth ac ymarfer diogelwch ar-lein ledled Cymru, a hoffwn dynnu sylw at rai o'r gweithgareddau allweddol rydym yn parhau i'w datblygu.
Yn gynharach eleni, cefais y fraint o gyhoeddi enillwyr ein cystadleuaeth ffilm Diwrnod Defnyddio'r Rhyngrwyd yn Fwy Diogel, 'Parcha fi. Fy rhyngrwyd, fy hawliau'. Roedd y ffilmiau'n procio'r meddwl ac roeddent yn pwysleisio grym lleisiau pobl ifanc a'u hawliau i fod yn ddiogel rhag niwed ar-lein. Mae'n hanfodol ein bod yn gwrando ar brofiadau pobl ifanc i ddeall y byd ar-lein yn iawn drwy eu llygaid hwy, ac mae eu llais yn ganolog i'n rhaglen ac yn llywio ein gwaith datblygu polisi.
Eleni, rydym wedi sefydlu panel ieuenctid newydd ar gyfer cadernid digidol. Mae'r panel yn dod â phobl ifanc at ei gilydd o bob cwr o Gymru i ddylanwadu ar, ac i lywio ein gwaith yn uniongyrchol er mwyn gwella diogelwch ar-lein. Rwy'n edrych ymlaen at glywed gan y panel, ac am ddiolch i'r bobl ifanc am roi eu hamser i gefnogi'r gwaith pwysig hwn.
Gyda chymaint o wybodaeth ar flaenau eu bysedd, gwyddom fod pobl ifanc yn aml yn mynd ar-lein i edrych am gymorth a chyngor. Yn gynharach eleni, lansiwyd 'Problemau a phryderon ar-lein', ardal newydd ar 'Cadw'n ddiogel ar-lein' Hwb, yn benodol ar gyfer plant a phobl ifanc. Cafodd y cyngor hwn ei gyd-gynllunio gyda phobl ifanc a'i nod yw eu cefnogi os ydynt yn poeni am broblem ar-lein. Mae'r cyngor newydd hwn yn ehangu cyrhaeddiad 'Cadw'n ddiogel ar-lein' Hwb, ein siop un stop bwrpasol, sy'n darparu newyddion, cyngor ac arweiniad ar amrywiaeth o faterion cadernid digidol. Mae'r ardal allweddol hon wedi parhau i esblygu. Bellach mae'n cynnwys dros 400 o adnoddau i gefnogi plant a phobl ifanc, yn ogystal â'u teuluoedd a chymunedau ysgol. Drwy 'Cadw'n ddiogel ar-lein', mae gan ysgolion fynediad at gynnig helaeth o adnoddau addysgu dwyieithog, yn ogystal â chyfleoedd hyfforddi, ac mae'r rhain yn ymdrin ag ystod o faterion diogelwch ar-lein amserol, gan gynnwys rhannu delweddau noeth, aflonyddu rhywiol gan gyfoedion ar-lein a chamwybodaeth.
Yn ddiweddar, llwyddais i fynychu lansiad adnoddau a ddatblygwyd gyda Chymdeithas Bêl-droed Cymru, wedi'u targedu at fechgyn, ynghylch peth o'r niwed ar-lein y gellid ei achosi a hefyd, ymwelais ag ysgol yng nghwm Cynon i glywed gan fenywod ifanc yno am y profiadau a gawsant o weithio gyda chwmnïau technoleg i ddarparu arweiniad i'w cyfoedion. Mae cyfoeth o adnoddau'n cael eu cynhyrchu, gan gynnwys gan y bobl ifanc eu hunain.
Mae diogelwch ar-lein yn esblygu'n gyson, Ddirprwy Lywydd. Mae'n bwysig ein bod yn gyfredol ac yn rhoi gwybodaeth i'n haddysgwyr am y tueddiadau a'r risgiau diweddaraf, a sut i gynorthwyo eu dysgwyr i'w llywio. Am y tro cyntaf, fis Mawrth nesaf, byddwn yn cynnal dwy gynhadledd genedlaethol cadernid digidol mewn addysg. Bydd y digwyddiadau hyn yn rhoi sylw i ddiogelwch ar-lein a bydd yn rhoi'r wybodaeth a'r adnoddau sydd eu hangen ar ysgolion i barhau i yrru datblygiad diogelwch ar-lein mewn addysg. Mae'n hanfodol fod diogelwch ar-lein wedi'i wreiddio'n gadarn o fewn diwylliant diogelu. Ni ddylid ei ystyried yn fater TG neu ddigidol yn unig. Erbyn hyn mae cadernid digidol yn rhan annatod o'n canllawiau diogelu mewn addysg statudol, ac yn gadarn ar agenda'r grŵp cenedlaethol diogelu mewn addysg.
Eleni, mae fy swyddogion yn gweithio mewn partneriaeth ag Estyn, yn cyfarfod ag awdurdodau lleol a phenaethiaid ysgolion i archwilio sut maent wedi gwreiddio diogelwch ar-lein yn eu polisi, darpariaeth ac ymarfer diogelu. Er bod addysg yn chwarae rôl bwysig, mae llawer o'r problemau diogelwch ar-lein y mae ysgolion yn adrodd yn eu cylch yn digwydd y tu hwnt i gatiau'r ysgol a thu allan i oriau ysgol. Felly, mae'n hanfodol ein bod yn ymgysylltu â rhieni a gofalwyr, ac mae'r cynllun gweithredu'n cynnwys sawl cam gweithredu i roi cefnogaeth a chyngor i deuluoedd ar ystod o faterion diogelwch ar-lein. Gan gydnabod bod llawer o broblemau ar-lein yn digwydd ar y cyfryngau cymdeithasol, datblygodd Llywodraeth Cymru 'Bydd Wybodus'. Mae'r gyfres yn rhoi gwybodaeth allweddol i rieni a gofalwyr am y cyfryngau cymdeithasol ac apiau gemau sy'n boblogaidd ymhlith plant a phobl ifanc. Rydym yn parhau i adeiladu ar y gyfres hon, yn ogystal ag archwilio ffyrdd eraill o gefnogi rhieni.
Ar draws y byd, mae yna ddadl gref ynglŷn â'r rôl y dylai deddfwriaeth ei chwarae wrth wneud y rhyngrwyd yn fwy diogel, a gwelwyd hynny yn y ddadl heddiw. Mae'n hanfodol na ddylai'r cyfrifoldeb fod ar blant i amddiffyn eu hunain rhag niwed ar-lein. Mae Llywodraeth y DU wedi amlinellu ei chynlluniau drwy gyflwyno'r Bil Diogelwch Ar-lein hirddisgwyliedig yn gynharach eleni. Rwy'n croesawu uchelgais y Bil mewn perthynas â'r amddiffyniad gwell i blant a phobl ifanc. Mae'n hanfodol fod Llywodraeth y DU nawr yn blaenoriaethu'r gwaith hwn, ac rwy'n cefnogi'r galwadau a wnaed gan lawer o'n partneriaid i fwrw ymlaen â'r Bil heb unrhyw oedi pellach, ac rwy'n adleisio'r pwynt a wnaeth Heledd Fychan yn y ddadl.
Roeddwn yn falch o weld y gwelliant diweddar a gyflwynwyd yn amlinellu'r bwriad i droseddoli cynorthwyo neu annog hunan-niweidio ar-lein, ac fe dynnodd Natasha Asghar sylw penodol at hyn. Ni ddylai ymddygiad ffiaidd o'r fath gael unrhyw le yn ein cymdeithas, ac rwy'n falch hefyd o weld y bydd ymddygiad rheolaethol a gorfodaethol yn cael ei ychwanegu at y rhestr o droseddau blaenoriaethol yn y Bil.
Er bod Llywodraeth y DU yn ceisio sicrhau cydbwysedd rhwng rhyddid mynegiant a diogelwch, mae'n hanfodol nad yw newidiadau a wneir i'r Bil yn digwydd ar draul diogelwch plant ac nad ydynt yn gwanhau'r effaith y gall y ddeddfwriaeth hon ei chael. Rwy'n eu hannog i ymrwymo i wneud y mwyaf o'r amddiffyniad y mae'r Bil yn ei roi i blant.
Rhaid herio'r cyfryngau cymdeithasol a phlatfformau ar-lein yn y ffordd y clywsom yn y ddadl heddiw, er mwyn sicrhau eu bod yn mynd i'r afael â chynnwys niweidiol ar eu platfformau. Yn y pen draw, bydd Ofcom yn chwarae rhan allweddol wrth iddynt ddatblygu codau ymarfer cadarn i ddwyn platfformau ar-lein i gyfrif. Edrychwn ymlaen at barhau i ymgysylltu â hwy i wneud cyfryngau cymdeithasol a phlatfformau ar-lein yn lleoedd mwy diogel a gwell i bawb.
Gadewch imi fod yn glir, Ddirprwy Lywydd, mae gan ein plant a'n pobl ifanc hawl i fod yn ddiogel ar-lein. Mae ganddynt hawl i fod yn rhydd o fwlio ar-lein, mae ganddynt hawl i fod yn rhydd o gasineb a thrais ar-lein, a'r hawl i fod yn rhydd o gam-drin ac aflonyddu ar-lein. Mae Llywodraeth Cymru'n chwarae ei rhan i sicrhau bod ein plant a'n pobl ifanc yn cael eu grymuso i fod yn ddinasyddion cyfrifol, moesegol a gwybodus. Fy ymrwymiad cadarn yw gyrru ein cenhadaeth i sicrhau bod eu hawliau i fod yn ddiogel yn cael eu gwireddu'n llawn, ac rwy'n galw ar Lywodraeth y DU i weithredu heb oedi pellach.
Diolch i bawb, a daw hynny â thrafodion heddiw yn y Siambr i ben.
Thank you, all. That brings today's proceedings to a close.
Daeth y cyfarfod i ben am 19:13.
The meeting ended at 19:13.