Y Cyfarfod Llawn

Plenary

08/11/2022

Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.

In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.

Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair. 

The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.

1. Cwestiynau i'r Prif Weinidog
1. Questions to the First Minister

Prynhawn da a chroeso i'r Cyfarfod Llawn. Y cwestiynau i'r Prif Weinidog yw'r eitem gyntaf. Rwyf wedi cael gwybod, o dan Reol Sefydlog 12.58, y bydd y Gweinidog Materion Gwledig a Gogledd Cymru, a'r Trefnydd yn ateb cwestiynau ar ran y Prif Weinidog y prynhawn yma. Y cwestiwn cyntaf, Hefin David. 

Good afternoon and welcome to this Plenary meeting. The first item this afternoon is questions to the First Minister. I've been notified, under Standing Order 12.58, that the Minister for Rural Affairs and North Wales, and Trefnydd will answer on behalf of the First Minister this afternoon. The first question is from Hefin David. 

Tai Cymdeithasol
Social Housing

1. Sut mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi datblygu tai cymdeithasol mewn ardaloedd lle mae galw mawr? OQ58682

1. How is the Welsh Government supporting the development of social housing in areas of high demand? OQ58682

Diolch. The Welsh Government supports this process through oversight of the new local housing market assessments. Local authorities must carry out such assessments, but, from April 2022, their product will be reviewed and signed off by the Welsh Government.

Diolch. Mae Llywodraeth Cymru yn cynorthwyo'r broses hon drwy oruchwylio'r asesiadau newydd o'r farchnad dai leol. Mae'n rhaid i awdurdodau lleol gynnal asesiadau o'r fath, ond, o fis Ebrill 2022 ymlaen, bydd eu cynnyrch yn cael ei adolygu a'i gymeradwyo gan Lywodraeth Cymru.

The Minister will be glad to know that Caerphilly is currently working on its local development plan, and she'll remember how that went in the past. So, I'm really pleased today to have had a meeting with the deputy leader of the council, Councillor James Pritchard, who took me through some of the plans that they're making with regard to housing. They're keen to see housing in the mid and north of the Caerphilly borough, and mid and north of my constituency too, which is really important to take the pressure of the south. One of the things he said is they are now also building in those areas council housing for the first time in a generation, which is something that I think should be praised immeasurably. He also said that, in the development of their plan, he wants to include healthcare, education and infrastructure as key components that go beyond simple housing demand in meeting housing need. Will the Minister therefore support them, using Welsh Government's resources, in that ambition?

Bydd y Gweinidog yn falch o wybod bod Caerffili yn gweithio ar ei gynllun datblygu lleol ar hyn o bryd, a bydd yn cofio sut aeth hynny yn y gorffennol. Felly, rwy'n falch iawn heddiw o fod wedi cael cyfarfod gyda dirprwy arweinydd y cyngor, y Cynghorydd James Pritchard, a aeth â fi drwy rai o'r cynlluniau y maen nhw'n eu gwneud o ran tai. Maen nhw'n awyddus i weld tai yng nghanolbarth a gogledd bwrdeistref Caerffili, a chanolbarth a gogledd fy etholaeth i hefyd, sy'n bwysig iawn i gymryd y pwysau oddi ar y de. Un o'r pethau a ddywedodd yw eu bod nhw hefyd yn adeiladu nawr yn yr ardaloedd hynny o dai cyngor am y tro cyntaf mewn cenhedlaeth, sy'n rhywbeth yr wyf i'n credu y dylid ei ganmol yn enfawr. Dywedodd hefyd, wrth ddatblygu eu cynllun, ei fod eisiau cynnwys gofal iechyd, addysg a seilwaith fel elfennau allweddol sy'n mynd y tu hwnt i alw am dai yn unig i ddiwallu'r angen am dai. A wnaiff y Gweinidog eu cefnogi nhw, felly, gan ddefnyddio adnoddau Llywodraeth Cymru, yn yr uchelgais honno?

Thank you. Well, it's certainly very good to hear that Caerphilly County Borough Council is once again building council houses. I think there's a lot of expertise that we've lost over the past 30 years in relation to building council houses, and it's been good to see our partners come together right across the country in relation to that. So, I am sure it is something that Welsh Government will be very happy to support, and, obviously, the Minister for Climate Change, who has responsibility for housing, will be very pleased to hear about that too. I think the point you make around infrastructure and public services is really important when local authorities are planning housing developments. 

Diolch. Wel, mae'n sicr yn dda iawn clywed bod Cyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili unwaith eto yn adeiladu tai cyngor. Rwy'n meddwl bod llawer o arbenigedd yr ydym ni wedi ei golli dros y 30 mlynedd diwethaf o ran adeiladu tai cyngor, ac mae wedi bod yn dda gweld ein partneriaid yn dod at ei gilydd ar draws y wlad i gyd yn hynny o beth. Felly, rwy'n siŵr ei fod yn rhywbeth y bydd Llywodraeth Cymru yn hapus iawn i'w gefnogi, ac, yn amlwg, bydd y Gweinidog Newid Hinsawdd, sy'n gyfrifol am dai, yn falch iawn o glywed am hynny hefyd. Rwy'n credu bod y pwynt rydych chi'n ei wneud ynghylch seilwaith a gwasanaethau cyhoeddus yn bwysig iawn pan fo awdurdodau lleol yn cynllunio datblygiadau tai.

I'd like to thank my colleague, Hefin David, for raising this question. Minister, shop-level vacancies in Wales remain amongst the highest in Wales. According to the Welsh Retail Consortium, in the second quarter of this year, the vacancy rate was 16.7 per cent. In England, a package of measures has been introduced to regenerate high streets and shopping areas by introducing a new permitted development right, allowing empty shops and other commercial premises to be converted to residential use without having to go through the full planning process. In July, it was reported that Welsh Government Ministers would actively consider converting offices into accommodation if high-quality plans for doing so were actually put forward. So, Minister, could you update the Senedd on this issue and advise if it is the intention of your Government to introduce measures to speed up conversions of commercial premises to residential use, to provide more social housing, regenerate our high streets and remove the blight of empty buildings from the environment? Thank you.

Hoffwn ddiolch i fy nghyd-Aelod, Hefin David, am godi'r cwestiwn hwn. Gweinidog, mae siopau gwag yng Nghymru yn parhau i fod ymhlith yr uchaf yng Nghymru. Yn ôl Consortiwm Manwerthu Cymru, yn ail chwarter eleni, 16.7 y cant oedd cyfradd y siopau gwag. Yn Lloegr, cyflwynwyd pecyn o fesurau i adfywio strydoedd mawr ac ardaloedd siopa drwy gyflwyno hawl datblygiad a ganiateir newydd, gan ganiatáu i siopau gwag ac adeiladau masnachol eraill gael eu trosi i ddefnydd preswyl heb orfod mynd trwy'r broses gynllunio lawn. Ym mis Gorffennaf, adroddwyd y byddai Gweinidogion Llywodraeth Cymru yn rhoi ystyriaeth weithredol i droi swyddfeydd yn llety pe bai cynlluniau o ansawdd uchel ar gyfer gwneud hynny yn cael eu cyflwyno. Felly, Gweinidog, a allech chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Senedd am y mater hwn a'n hysbysu ai bwriad eich Llywodraeth yw cyflwyno mesurau i gyflymu'r broses o drosi adeiladau masnachol i ddefnydd preswyl, i ddarparu mwy o dai cymdeithasol, adfywio ein strydoedd mawr a chael gwared ar falltod adeiladau gwag o'r amgylchedd? Diolch.

Well, certainly, Welsh Government support change of use, if you like, in our town centres. I think we all recognise that shopping habits have changed probably for ever, and we certainly need to do something around many empty premises in our town centres. Obviously, we've got the Transforming Towns fund, which I think has been well used by the Government, and it's certainly something we will continue to support. 

Wel, yn sicr, mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi newid defnydd, os hoffech chi, yng nghanol ein trefi. Rwy'n credu ein bod ni i gyd yn cydnabod bod arferion siopa wedi newid am byth mae'n debyg, ac yn sicr mae angen i ni wneud rhywbeth ynghylch llawer o adeiladau gwag yng nghanol ein trefi. Yn amlwg, mae gennym ni'r gronfa Trawsnewid Trefi, sydd, yn fy marn i, wedi cael ei defnyddio'n dda gan y Llywodraeth, ac mae'n sicr yn rhywbeth y byddwn ni'n parhau i'w gefnogi.

Good afternoon, Minister, hope you're well. I just wanted to raise the issue of affordable housing within rural areas. We've heard from Caerphilly, we've heard about the issues around shop frontage as well. The region I represent, in mid and west Wales, as many of us do here, is particularly affected by the lack of affordable properties, and, as you'll know, a further challenge is that local authorities have not been able to build because of the phosphate issue. There clearly has to be that onus on local authorities to build more social housing, but I just wonder also if we could look at the issue around private sector leasing schemes, and what work can be done to support councils to increase the number of properties being made available through the private sector leasing scheme. Thank you. Diolch yn fawr iawn. 

Prynhawn da, Gweinidog, gobeithio eich bod chi'n iawn. Hoffwn i godi'r mater o dai fforddiadwy mewn ardaloedd gwledig. Rydym ni wedi clywed gan Gaerffili, rydym ni wedi clywed am y problemau yn ymwneud â siopau hefyd. Mae'r rhanbarth yr wyf i'n ei gynrychioli, yng nghanolbarth a gorllewin Cymru, fel y mae llawer ohonom ni yma, yn cael ei effeithio'n arbennig gan y diffyg eiddo fforddiadwy, ac, fel y gwyddoch chi, her arall yw nad yw awdurdodau lleol wedi gallu adeiladu oherwydd y broblem ffosffad. Yn amlwg mae'n rhaid bod y cyfrifoldeb hwnnw ar awdurdodau lleol i adeiladu mwy o dai cymdeithasol, ond tybed hefyd a allem ni edrych ar y mater o gynlluniau prydlesu sector preifat, a pha waith y gellir ei wneud i gynorthwyo cynghorau i gynyddu nifer yr eiddo sy'n cael eu gwneud ar gael drwy'r cynllun prydlesu sector preifat. Diolch. Diolch yn fawr iawn.

Thank you. Well, certainly, rural areas do have their very own unique challenges, and also opportunities, and I think the rural housing enablers have certainly played an important role. I know the Minister for Climate Change is looking at pilot schemes in these areas as well. And in relation to the PRS leasing scheme, that seeks to bring existing and empty properties owned by landlords onto the scheme, and, obviously, the current approach for that scheme will continue.

Diolch. Wel, yn sicr, mae gan ardaloedd gwledig eu heriau unigryw eu hunain, a chyfleoedd hefyd, ac rwy'n credu bod y galluogwyr tai gwledig yn sicr wedi chwarae rhan bwysig. Gwn fod y Gweinidog Newid Hinsawdd yn edrych ar gynlluniau treialu yn yr ardaloedd hyn hefyd. Ac o ran cynllun prydlesu PRS, nod hwnnw yw dod ag eiddo presennol a gwag sy'n eiddo i landlordiaid i'r cynllun, ac, yn amlwg, bydd y dull presennol ar gyfer y cynllun hwnnw yn parhau.

13:35
Yr Argyfwng Hinsawdd
The Climate Emergency

2. Sut mae Llywodraeth Cymru yn gweithio i gynnwys pobl ifanc mewn penderfyniadau sy'n ymwneud â mynd i'r afael â'r argyfwng hinsawdd? OQ58684

2. How is the Welsh Government working to engage young people in decisions relating to tackling the climate emergency? OQ58684

Thank you. Wales youth COP is being held this week, when the Welsh Government will sponsor events in which young people in Wales can discuss the climate emergency directly with Ministers and Senedd Members. These meetings take place in the context of this year’s COP27 summit, where decisions will be taken that will shape the lives of young people in Wales today.

Diolch. Mae COP ieuenctid Cymru yn cael ei gynnal yr wythnos hon, pan fydd Llywodraeth Cymru yn noddi digwyddiadau lle gall pobl ifanc yng Nghymru drafod yr argyfwng hinsawdd yn uniongyrchol gyda Gweinidogion ac Aelodau o'r Senedd. Mae'r cyfarfodydd hyn yn cael eu cynnal yng nghyd-destun uwch-gynhadledd COP27 eleni, lle bydd penderfyniadau'n cael eu gwneud a fydd yn llywio bywydau pobl ifanc yng Nghymru heddiw.

Thank you, Trefnydd. This week, as you've alluded to, world leaders are in Egypt for COP27, to discuss how the world can avoid disaster. They do so against the backdrop of warnings from the UN that the planet is on track towards being an unlivable world, and still those leaders fail to do what's necessary to save our future. That future is the inheritance that we will give to young people, yet their voices are stubbornly absent from so much decision making on this issue that will determine the rest of their lives. And those young people really want their voices to be heard. This morning, as again you've alluded to, I hosted a youth COP meeting here in Cardiff, alongside the Deputy Minister for Climate Change and Size of Wales. And, this Thursday, events will continue, and schools across Wales will gather in the Temple of Peace to share ideas about how this world can be saved. Can you give a message, please, on behalf of your Government, to the young people of Wales about how you will involve them in Welsh decisions that will affect our collective future?

Diolch, Trefnydd. Yr wythnos hon, fel rydych chi wedi sôn, mae arweinwyr y byd yn yr Aifft ar gyfer COP27, i drafod sut y gall y byd osgoi trychineb. Maen nhw'n gwneud hynny yn erbyn cefndir rhybuddion gan y Cenhedloedd Unedig bod y blaned ar y trywydd i fod yn fyd na ellir byw ynddo, ac eto mae'r arweinwyr hynny'n dal i fethu â gwneud yr hyn sy'n angenrheidiol i achub ein dyfodol. Y dyfodol hwnnw yw'r etifeddiaeth y byddwn ni'n ei rhoi i bobl ifanc, ond eto mae eu lleisiau'n ystyfnig o absennol o gymaint o benderfyniadau ar y mater hwn a fydd yn llywio gweddill eu bywydau. Ac mae'r bobl ifanc hynny wir eisiau i'w lleisiau gael eu clywed. Y bore yma, fel rydych chi wedi sôn eto, cynhaliais gyfarfod COP ieuenctid yma yng Nghaerdydd, ochr yn ochr â'r Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd a Maint Cymru. A'r dydd Iau yma bydd digwyddiadau'n parhau, a bydd ysgolion ledled Cymru yn ymgynnull yn y Deml Heddwch i rannu syniadau am sut gellir achub y byd hwn. A allwch chi roi neges, os gwelwch yn dda, ar ran eich Llywodraeth, i bobl ifanc Cymru am sut byddwch chi'n eu cynnwys ym mhenderfyniadau Cymru a fydd yn effeithio ar ein dyfodol cyfunol?

Thank you very much. I'm very pleased you were able to participate this morning in the Wales youth COP event. It is really important that our young people have their voices heard. And I think the Welsh Government has really been at the fore of bringing young people forward in relation to this. You mentioned Size of Wales, and I think that's one of our most wonderful policies. And I know, in the gallery today, there are three people who work on the Mbale tree-growing project in Uganda—Mary, George and Michael—and I'm sure, Llywydd, we would all very much like to welcome them here today.

You do raise a very important point. Two years ago, when I was at the COP—that would have been COP25—everyone was talking about a decade of action, and really requiring this was the sort of point that would take us over the edge. We're two years into that decade now, and it is not something that's coming down the track; it's something that we're all living with, the climate change issues and climate emergency, and we can see it, can't we, just by the weather events that we've had not just in this country, but right around the world. But, as you say, this is our young people's future, and it's really important that their ideas and their views are heard. And I think the events that Welsh Government have supported really enable young people to engage in a way that they perhaps haven't been able to before, and also to become more informed. I remember when my own children were young, and recycling was just starting up, it was them coming home and talking to me about it, and we know that young people will go home and talk to their families and parents about it as well. But I would like to make the point that it's not just about this week; it's about what we do in the short, medium and longer terms as well.

Diolch yn fawr iawn. Rwy'n falch iawn eich bod chi wedi gallu cymryd rhan y bore yma yn nigwyddiad COP ieuenctid Cymru. Mae'n bwysig iawn bod lleisiau ein pobl ifanc yn cael eu clywed. Ac rwy'n credu bod Llywodraeth Cymru wir wedi bod yn flaenllaw o ran dod â phobl ifanc ymlaen yn hyn o beth. Fe wnaethoch chi sôn am Maint Cymru, ac rwy'n meddwl mai dyna un o'n polisïau mwyaf ardderchog. A gwn, yn yr oriel heddiw, fod tri o bobl sy'n gweithio ar brosiect tyfu coed Mbale yn Uganda—Mary, George a Michael—ac rwy'n siŵr, Llywydd, yr hoffem ni i gyd roi croeso mawr iddyn nhw yma heddiw.

Rydych chi'n codi pwynt pwysig iawn. Ddwy flynedd yn ôl, pan oeddwn i yn y COP—COP25 fyddai hwnnw wedi bod—roedd pawb yn siarad am ddegawd o weithredu, ac gwneud hyn yn ofynnol mewn gwirionedd oedd y math o bwynt a fyddai'n mynd â ni dros yr ymyl. Rydym ni ddwy flynedd i mewn i'r degawd hwnnw bellach, ac nid yw'n rhywbeth sydd ar ei ffordd; mae'n rhywbeth rydym ni i gyd yn byw ag ef, y problemau newid hinsawdd a'r argyfwng hinsawdd, ac rydym ni'n gallu ei weld, oni allwn, dim ond o'r digwyddiadau tywydd rydym ni wedi eu cael nid yn unig yn y wlad hon, ond ar draws y byd i gyd. Ond, fel rydych chi'n dweud, dyfodol ein pobl ifanc yw hwn, ac mae'n hynod bwysig bod eu syniadau a'u safbwyntiau yn cael eu clywed. Ac rwy'n credu bod y digwyddiadau y mae Llywodraeth Cymru wedi eu cefnogi wir yn galluogi pobl ifanc i gymryd rhan mewn ffordd efallai nad ydyn nhw wedi gallu ei wneud o'r blaen, a hefyd i ddod yn fwy gwybodus. Rwy'n cofio pan oedd fy mhlant fy hun yn ifanc, ac roedd ailgylchu newydd ddechrau, nhw oedd yn dod adref ac yn siarad â mi am y peth, ac rydym ni'n gwybod y bydd pobl ifanc yn mynd adref ac yn siarad â'u teuluoedd a'u rhieni amdano hefyd. Ond hoffwn wneud y pwynt nad yw'n ymwneud â'r wythnos hon yn unig; mae'n ymwneud â'r hyn rydym ni'n ei wneud yn y byrdymor, y tymor canolig a'r tymor hwy hefyd.

On that, Minister, carrying on from what you just said, how is this Government working to ensure that we utilise the new curriculum in the right way, to ensure that we create that awareness that you just outlined, with some everyday real examples, like food miles, for example, and how we teach our learners to reduce those food miles and be taught about the difference between buying food from afar and food using local produce? As well as the enormous benefits that we can all think of, in terms of quality, et cetera, and utilising and helping the local economy, they can also contribute to climate issues. So, on those everyday little things that we can do, how is this Government looking to promote that and work with young people in that way?

O ran hynny, Gweinidog, yn parhau o'r hyn rydych chi newydd ei ddweud, sut mae'r Llywodraeth hon yn gweithio i sicrhau ein bod ni'n defnyddio'r cwricwlwm newydd yn y ffordd iawn, i sicrhau ein bod ni'n creu'r ymwybyddiaeth honno rydych chi newydd ei amlinellu, gyda rhai enghreifftiau go iawn bob dydd, fel milltiroedd bwyd, er enghraifft, a sut rydym ni'n addysgu ein dysgwyr i leihau'r milltiroedd bwyd hynny a chael eich haddysgu am y gwahaniaeth rhwng prynu bwyd o bell a bwyd yn defnyddio cynnyrch lleol? Yn ogystal â'r manteision enfawr y gallwn ni i gyd feddwl amdanyn nhw, o ran ansawdd, ac ati, a defnyddio a helpu'r economi leol, gallan nhw hefyd gyfrannu at faterion yn ymwneud â'r hinsawdd. Felly, ar y pethau bach bob dydd hynny y gallwn ni eu gwneud, sut mae'r Llywodraeth hon yn ceisio hyrwyddo hynny a gweithio gyda phobl ifanc yn y ffordd honno?

It is really important that we continue to work with young people and our schools in relation to this. As I said to Delyth Jewell, it's not just about this week; it's about every week, isn't it, and addressing the climate emergency in that way. Obviously, the curriculum does allow that. The Welsh Government supports eco-councils and our school councils, where these issues are discussed. And I know that looking at how we procure our food in our schools, to reduce the food miles, is something that the Minister for Climate Change and the Minister for Finance and Local Government are currently looking at.

Mae'n bwysig iawn ein bod ni'n parhau i weithio gyda phobl ifanc a'n hysgolion yn hyn o beth. Fel y dywedais i wrth Delyth Jewell, nid yw'n ymwneud â'r wythnos hon yn unig; mae'n ymwneud â phob wythnos, on'd ydy, a mynd i'r afael â'r argyfwng hinsawdd yn y ffordd honno. Yn amlwg, mae'r cwricwlwm yn caniatáu hynny. Mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi eco-gynghorau a'n cynghorau ysgol, lle trafodir y materion hyn. Ac rwy'n gwybod bod edrych ar sut rydym ni'n caffael ein bwyd yn ein hysgolion, i leihau'r milltiroedd bwyd, yn rhywbeth y mae'r Gweinidog Newid Hinsawdd a'r Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol yn ei ystyried ar hyn o bryd.

13:40
Cwestiynau Heb Rybudd gan Arweinwyr y Pleidiau
Questions Without Notice from the Party Leaders

Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd y Ceidwadwyr, Andrew R.T. Davies. 

Questions now from the party leaders. The leader of the Conservatives, Andrew R.T. Davies. 

Thank you, Presiding Officer. Could I begin by wishing the First Minister well in his convalescence over COVID? Hopefully, he'll be back with us as soon as possible.

Leader of the house, Keir Starmer is on record as saying he will not go the world cup in Qatar, and nor will members of his party go to the world cup. I think that's the quote that he's put on the record. You are the only Labour Government in any part of the United Kingdom, and rightly, going to celebrate Wales's success in being on that international stage. Why are you right and he's wrong? 

Diolch, Llywydd. A gaf i ddechrau drwy ddymuno'n dda i'r Prif Weinidog yn ei wellhad o COVID? Gobeithio y bydd yn ôl gyda ni cyn gynted â phosib.

Arweinydd y tŷ, mae Keir Starmer wedi dweud ar y cofnod na fydd yn mynd i gwpan y byd yn Qatar, ac na fydd aelodau o'i blaid yn mynd i gwpan y byd chwaith. Rwy'n credu mai dyna'r dyfyniad y mae wedi ei roi ar y cofnod. Chi yw'r unig Lywodraeth Lafur yn unrhyw ran o'r Deyrnas Unedig, ac yn briodol, yn mynd i ddathlu llwyddiant Cymru o fod ar y llwyfan rhyngwladol hwnnw. Pam ydych chi'n iawn ac mae e'n anghywir?

Well, I don't think it's a matter of right and wrong. We are in government, as you point out, and I think it is different from a government politician's point of view than it is for somebody in opposition. The UK Labour Party has not called for formal government boycotts, for instance, and, I think, he and we recognise the very different positions of politicians, as I've just explained. I think UK Labour—and I don't know if the leader of the opposition has picked this up—have made it very clear that they absolutely believe it is right and proper that the Welsh Government do promote Wales on a global stage. It's the first time Wales's men's team has been at a world cup final for 64 years, and they certainly believe that they should attend as official representatives. 

Wel, nid wyf i'n credu ei fod yn fater o gywir ac anghywir. Rydym ni mewn llywodraeth, fel rydych chi'n nodi, ac rwy'n credu ei fod yn wahanol o safbwynt gwleidydd llywodraeth nag ydyw i rywun sydd yn yr wrthblaid. Nid yw Plaid Lafur y DU wedi galw am foicotiau llywodraeth ffurfiol, er enghraifft, ac, rwy'n credu, ei fod ef a ninnau'n cydnabod safbwyntiau gwahanol iawn gwleidyddion, fel yr wyf i newydd ei egluro. Rwy'n credu bod Plaid Lafur y DU—ac nid wyf i'n gwybod a yw arweinydd yr wrthblaid wedi clywed hyn—wedi ei gwneud yn eglur iawn eu bod nhw'n credu'n llwyr ei bod hi'n iawn ac yn briodol bod Llywodraeth Cymru yn hyrwyddo Cymru ar lwyfan byd-eang. Dyma'r tro cyntaf y mae tîm dynion Cymru wedi bod yn rownd derfynol cwpan y byd am 64 o flynyddoedd, ac maen nhw'n sicr yn credu y dylen nhw fod yn bresennol fel cynrychiolwyr swyddogol. 

I agree with you that the Welsh Government should be there. I agree that Ministers should be there. But it is a fact that the leader of Welsh Labour, in opposition, is playing to the gallery, in your words, because you've highlighted how he is in opposition and you are in government. One thing that I disagree with the Welsh Government on is—[Interruption.] Well, they're rumbling on the backbenches, but it is a fact—

Rwy'n cytuno â chi y dylai Llywodraeth Cymru fod yno. Rwy'n cytuno y dylai Gweinidogion fod yno. Ond mae'n ffaith bod arweinydd Llafur Cymru, yn yr wrthblaid, yn chwarae i'r galeri, yn eich geiriau chi, gan eich bod chi newydd dynnu sylw at y ffaith ei fod ef yn yr wrthblaid a'ch bod chi mewn llywodraeth. Un peth yr wyf i'n anghytuno â Llywodraeth Cymru yn ei gylch yw—[Torri ar draws.] Wel, maen nhw'n grwgnach ar y meinciau cefn, ond mae'n ffaith—

I think you got it the wrong way round. You got it the wrong way round.

Rwy'n credu eich bod wedi cael pethau yn y drefn anghywir. Fe wnaethoch chi gael pethau yn y drefn anghywir.

—but it is a fact. It is a fact, it is a fact, it is a fact. But one thing I disagree with is the withdrawal of the Deputy Minister, not going to the Iran v Wales world cup. I think that would be a positive sign—sending a woman to play against a country that ultimately is oppressing women's rights—and what we should be doing is having a Deputy Minister representing the Welsh Government at that match. Can we see if that decision can be rescinded, and ultimately send a positive message that here in Wales women and men are equal and rights are respected, and that should be the world over? 

—ond mae'n ffaith. Mae'n ffaith, mae'n ffaith, mae'n ffaith. Ond un peth rwy'n anghytuno ag ef yw tynnu'r Dirprwy Weinidog yn ôl, ddim yn mynd i Iran yn erbyn Cymru yng nghwpan y byd. Rwy'n credu y byddai hynny wedi bod yn arwydd cadarnhaol—anfon menyw i chwarae yn erbyn gwlad sydd yn y pen draw yn gormesu hawliau menywod—a'r hyn y dylem ni fod yn ei wneud yw bod â Dirprwy Weinidog yn cynrychioli Llywodraeth Cymru yn y gêm honno. A allwn ni weld a oes modd newid y penderfyniad hwnnw, ac yn y pen draw anfon neges gadarnhaol bod menywod a dynion yn gyfartal yma yng Nghymru a bod hawliau'n cael eu parchu, ac y dylai hynny fod yn wir ym mhedwar ban byd? 

So, as a Government, we regularly review how best we can promote Wales on the global stage, and our decision is that it is proportionate for the First Minister and another Minister to attend two of the group games. If we progress, and we certainly all hope that Wales does progress through the group games and on to the next stage, we'll consider appropriate ministerial attendance at those games. 

Felly, fel Llywodraeth, rydym ni'n adolygu'n rheolaidd y ffordd orau y gallwn ni hyrwyddo Cymru ar y llwyfan byd-eang, a'n penderfyniad yw ei bod hi'n gymesur i'r Prif Weinidog a Gweinidog arall fod yn bresennol yn nwy o'r gemau grŵp. Os byddwn yn symud ymlaen, ac yn sicr rydym ni i gyd yn gobeithio y bydd Cymru symud ymlaen drwy'r gemau grŵp ac ymlaen i'r cam nesaf, byddwn yn ystyried presenoldeb gweinidogol priodol yn y gemau hynny.

But it is a fact that you have withdrawn the Deputy Minister, who was down to go to that match. As I say, I regret that decision, because I think it would have sent a positive signal about the rights here in Wales and what we want to see replicated around the rest of the globe. We support Welsh Government's participation in promoting Wales on the world cup stage. One thing we do want to understand, though, is how the Welsh Government will highlight our objection to some of the poor practices in employment rights in Qatar, and, in particular, those of the LGBTQ+ community who are oppressed in Qatar. How will the Welsh Government be promoting the rights of people and making sure that those objections are heard loud and clear in the decision makers' corridors of power in Qatar? 

Ond mae'n ffaith eich bod wedi tynnu'r Dirprwy Weinidog yn ôl, y trefnwyd iddi fynd i'r gêm honno. Fel y dywedais i, rwy'n gresynu'r penderfyniad hwnnw, oherwydd rwy'n credu y byddai wedi anfon neges gadarnhaol am yr hawliau yma yng Nghymru a'r hyn yr ydym ni eisiau ei weld yn cael ei efelychu yng ngweddill y byd. Rydym ni'n cefnogi cyfranogiad Llywodraeth Cymru i hyrwyddo Cymru ar lwyfan cwpan y byd. Ond un peth rydym ni eisiau ei ddeall yw sut y bydd Llywodraeth Cymru yn amlygu ein gwrthwynebiad i rai o'r arferion gwael o ran hawliau cyflogaeth yn Qatar, ac, yn arbennig, rhai'r gymuned LHDTC+ sy'n cael ei gormesu yn Qatar. Sut bydd Llywodraeth Cymru yn hyrwyddo hawliau pobl ac yn gwneud yn siŵr bod y gwrthwynebiadau hynny'n cael eu clywed yn groch ac yn eglur yng nghoridorau grym y rhai sy'n gwneud penderfyniadau yn Qatar?

The leader of the opposition will be aware that the Football Association of Wales—and that's the entirety, the players and the management—have already committed to the One Love armband campaign, for instance, to express solidarity with LGBTQ+ communities across the globe, and we've made it very clear that we support that position. I was very heartened to hear a member of the FAW on the news, last week, being very forceful that the captain would be wearing such an armband, and when asked, if FIFA told them they couldn't, what would they do, he said, 'We will wear it'. And I think we would absolutely continue to support that. I know the First Minister will be meeting with the Rainbow Wall fans group ahead of the tournament. He's also met already with the International Trade Union Confederation, together with the FAW. I haven't seen the programmes of either the First Minister or the Minister for Economy when they are out in Qatar, but I know that they will be taking every opportunity to ensure that our values are absolutely front and centre, and that they will certainly have those discussions when they're there. 

Bydd arweinydd yr wrthblaid yn ymwybodol bod Cymdeithas Bêl-droed Cymru—yn ei chyfanrwydd, y chwaraewyr a'r rheolwyr—eisoes wedi ymrwymo i ymgyrch rhwymyn braich 'One Love', er enghraifft, i fynegi undod â chymunedau LHDTC+ ar draws y byd, ac rydym ni wedi ei gwneud hi'n eglur iawn ein bod ni'n cefnogi'r safbwynt hwnnw. Cefais fy nghalonogi'n fawr o glywed aelod o Gymdeithas Bêl-droed Cymru ar y newyddion, yr wythnos diwethaf, yn dweud yn rymus iawn y byddai'r capten yn gwisgo rhwymyn braich o'r fath, a phan ofynnwyd iddo, pe bai FIFA yn dweud wrthyn nhw na fydden nhw'n cael gwneud hynny, beth fydden nhw'n ei wneud, dywedodd, 'Byddwn ni'n ei wisgo'. Ac rwy'n credu y byddem ni'n sicr yn parhau i gefnogi hynny. Gwn y bydd y Prif Weinidog yn cyfarfod gyda grŵp cefnogwyr y Wal Enfys cyn y twrnamaint. Hefyd, mae wedi cyfarfod eisoes gyda'r Conffederasiwn Undebau Llafur Rhyngwladol, ynghyd â Chymdeithas Bêl-droed Cymru. Nid wyf i wedi gweld amserlenni'r Prif Weinidog na Gweinidog yr Economi pan fyddan nhw allan yn Qatar, ond gwn y byddan nhw'n manteisio ar bob cyfle i sicrhau bod ein gwerthoedd yn gwbl flaenllaw, ac y byddan nhw'n sicr yn cael y trafodaethau hynny pan fyddan nhw yno.

Diolch, Llywydd. Last month, the United Nations Environment Programme published its emissions gap report for 2022. It contained a stark message for humanity, as we've already heard, with the international community falling far short of the decarbonisation objectives outlined in the Paris agreement. There is currently no credible pathway to reducing global heating below 1.5 degrees.

The current UK Government cannot be trusted to show any credible leadership in the fight against climate change. It's vital, therefore, that Wales demonstrates robust and decisive leadership on this matter. On this basis, could the Minister please explain why, as recently reported by the Climate Change, Environment, and Infrastructure Committee, there has been a slow-down in renewable energy development in Wales since 2015? And when is the Government going to bring forward its proposed new renewable energy targets, as it has promised to do this year?

Diolch, Llywydd. Fis diwethaf, cyhoeddodd Rhaglen Amgylchedd y Cenhedloedd Unedig ei hadroddiad bwlch allyriadau ar gyfer 2022. Roedd yn cynnwys neges glir i'r ddynoliaeth, fel rydym ni eisoes wedi clywed, gyda'r gymuned ryngwladol ymhell iawn o fodloni'r amcanion datgarboneiddio a amlinellir yng nghytundeb Paris. Ar hyn o bryd, nid oes unrhyw lwybr credadwy i leihau gwresogi byd-eang o dan 1.5 gradd.

Ni ellir ymddiried yn Llywodraeth bresennol y DU i ddangos unrhyw arweinyddiaeth gredadwy yn y frwydr yn erbyn newid hinsawdd. Mae'n hanfodol, felly, bod Cymru'n dangos arweinyddiaeth gadarn a phendant ar y mater hwn. Ar y sail hon, a allai'r Gweinidog esbonio pam, os gwelwch yn dda, fel yr adroddwyd yn ddiweddar gan y Pwyllgor Newid Hinsawdd, yr Amgylchedd, a Seilwaith, y bu arafu i ddatblygiad ynni adnewyddadwy yng Nghymru ers 2015? A phryd mae'r Llywodraeth yn mynd i gyflwyno ei thargedau ynni adnewyddadwy newydd arfaethedig, fel y mae wedi addo ei wneud eleni?

13:45

Thank you. I think that you are right; it is really important that every country shows leadership, and I certainly think the UK leadership, being the member state, should do so. I'm very pleased that the Prime Minister changed his mind and is attending COP27, because I certainly think the UK Government do need to step up to the plate. As a country, here in Wales, we absolutely show leadership. I've attended COPs myself, when I was the Minister with responsibility for the environment. Certainly other states and regions looked to us to see what we had done in our fight against the climate emergency.

You mentioned renewable energy, and we have certainly increased significantly the amount of renewable energy that we produce here in Wales. I don't have the figure to hand, but certainly we had seen an increase, I thought, year on year, over the past few years. Obviously, the Minister for Climate Change recently announced the renewable energy development and she will be bringing forward the strategy as soon as possible, and is making a statement this afternoon.

Diolch. Rwy'n credu eich bod chi'n iawn; mae'n bwysig iawn bod pob gwlad yn dangos arweinyddiaeth, ac rwy'n sicr yn credu y dylai arweinyddiaeth y DU, sef yr aelod-wladwriaeth, wneud hynny. Rwy'n falch iawn bod Prif Weinidog y DU wedi newid ei feddwl ac yn mynd i COP27, oherwydd rwy'n sicr yn meddwl bod angen i Lywodraeth y DU gamu i'r adwy. Fel gwlad, yma yng Nghymru, rydym ni'n sicr yn dangos arweinyddiaeth. Rwyf i wedi bod mewn cynadleddau COP fy hun, pan oeddwn i'n Weinidog â chyfrifoldeb am yr amgylchedd. Yn sicr roedd gwladwriaethau a rhanbarthau eraill yn edrych atom ni i weld beth oeddem ni wedi ei wneud yn ein brwydr yn erbyn yr argyfwng hinsawdd.

Fe wnaethoch chi sôn am ynni adnewyddadwy, ac rydym ni'n sicr wedi cynyddu'n sylweddol faint o ynni adnewyddadwy rydym ni'n ei gynhyrchu yma yng Nghymru. Nid oes gen i ffigur wrth law, ond yn sicr roeddem ni wedi gweld cynnydd, roeddwn i'n meddwl, o un flwyddyn i'r llall, dros y blynyddoedd diwethaf. Yn amlwg, cyhoeddodd y Gweinidog Newid Hinsawdd y datblygiad ynni adnewyddadwy yn ddiweddar a bydd yn cyflwyno'r strategaeth cyn gynted â phosib, ac mae'n gwneud datganiad y prynhawn yma.

We look forward to that statement. One of the key questions is how we can emulate the success that we've seen in Scotland. We have the potential there, but we have not, to date at least, been able to realise it.

One of the key themes emerging from COP27 is that rich nations in particular are failing to uphold their responsibilities to support decarbonisation efforts in developing countries and dealing with the effects of climate change. Does the Welsh Government support the principle of loss and damage compensation by rich countries to poor ones? Although we are a small nation, Wales does have both a disproportionate contribution in our history, but also a disproportionate climate footprint in relation to the rest of the world.

Could the Minister explain whether the Welsh Government will consider establishing a Wales food commission, as recommended by the WWF? It's one of the key issues. Agriculture in now on the table. There's been a big battle for that. But, in terms of Wales, can we get a Wales food commission as a means of overseeing a more ecologically conscious food system strategy? Your Government has called for a team Wales approach to climate change. All the opposition parties support the idea of a Wales food commission. Will you work with us to achieve it?

Edrychwn ymlaen at y datganiad hwnnw. Un o'r cwestiynau allweddol yw sut y gallwn ni efelychu'r llwyddiant yr ydym ni wedi ei weld yn yr Alban. Mae gennym ni'r potensial yno, ond nid ydym, hyd yma o leiaf, wedi gallu ei wireddu.

Un o'r themâu allweddol sy'n deillio o COP27 yw bod gwledydd cyfoethog yn arbennig yn methu â chyflawni eu cyfrifoldebau i gefnogi ymdrechion datgarboneiddio mewn gwledydd datblygol ac ymdrin ag effeithiau newid hinsawdd. A yw Llywodraeth Cymru yn cefnogi'r egwyddor o iawndal am golled a difrod gan wledydd cyfoethog i rai tlawd? Er ein bod ni'n genedl fach, mae gan Gymru gyfraniad anghymesur yn ein hanes, ond hefyd ôl troed hinsawdd anghymesur o'n cymharu â gweddill y byd.

A allai'r Gweinidog esbonio a fydd Llywodraeth Cymru yn ystyried sefydlu comisiwn bwyd i Gymru, fel yr argymhellwyd gan y WWF? Mae'n un o'r materion allweddol. Mae amaethyddiaeth ar y bwrdd bellach. Bu brwydr fawr dros hynny. Ond, o ran Cymru, a allwn ni gael comisiwn bwyd i Gymru fel modd o oruchwylio strategaeth system fwyd sy'n fwy ystyriol o ecoleg? Mae eich Llywodraeth wedi galw am ddull tîm Cymru o ymdrin â'r newid yn yr hinsawdd. Mae'r holl wrthbleidiau yn cefnogi'r syniad o gomisiwn bwyd i Gymru. A wnewch chi weithio gyda ni i'w wireddu?

You raised three different points there. You referred to Scotland, and I think you're right, we can learn from Scotland. Recently, last month, the First Minister, the Minister for Economy and I attended the Ireland-Wales Forum, where we had a round-table discussing renewable energy, and people did want to talk about Scotland. Certainly, I know that the Minister for Climate Change, who's got responsibility for energy, has met with people who are looking at how our planning regime is in relation to new energy developments, for instance, and what we can learn from Scotland in relation to that. We have an abundance of wind, rain and tidal range that we can use to our benefit in relation to renewable energy.

You ask if we support reparation in relation to the climate emergency and climate change. Yes, we do.

In relation to the food commission, you'll be aware that I'm having discussions at the moment, both with Cefin Campbell as part of the co-operation agreement and also Peter Fox, with the Bill that he's bringing forward, to see what we can do. I don't think we need a separate food commission. I think there are things, certainly in Peter Fox's Bill, that we can do without legislation. The concern about a food commission is: where will the money come from? That's something that we're certainly looking at. I'm very keen to continue to talk to both Cefin and Peter in relation to that.

Fe wnaethoch chi godi tri gwahanol bwynt yn y fan yna. Fe wnaethoch chi gyfeirio at yr Alban, ac rwy'n credu eich bod chi'n iawn, fe allwn ni ddysgu gan yr Alban. Yn ddiweddar, fis diwethaf, roedd y Prif Weinidog, Gweinidog yr Economi a minnau yn bresennol yn Fforwm Iwerddon-Cymru, lle cawsom ford gron yn trafod ynni adnewyddadwy, ac roedd pobl eisiau siarad am yr Alban. Yn sicr, gwn fod y Gweinidog Newid Hinsawdd, sydd â chyfrifoldeb am ynni, wedi cyfarfod â phobl sy'n edrych ar sefyllfa ein trefn gynllunio o ran datblygiadau ynni newydd, er enghraifft, a'r hyn y gallwn ni ei ddysgu gan yr Alban o ran hynny. Mae gennym ni doreth o wynt, glaw ac amrediad llanw y gallwn ni eu defnyddio i'n budd o ran ynni adnewyddadwy.

Rydych chi'n gofyn a ydym ni'n cefnogi gwneud iawn o ran yr argyfwng hinsawdd a'r newid yn yr hinsawdd. Ydym, mi ydym ni.

O ran y comisiwn bwyd, byddwch yn ymwybodol fy mod i'n cael trafodaethau ar hyn o bryd, gyda Cefin Campbell yn rhan o'r cytundeb cydweithredu a hefyd Peter Fox, gyda'r Bil y mae'n ei gyflwyno, i weld beth allwn ni ei wneud. Nid wyf i'n credu bod angen comisiwn bwyd ar wahân arnom ni. Rwy'n credu bod pethau, yn sicr ym Mil Peter Fox, y gallwn ni eu gwneud heb ddeddfwriaeth. Y pryder am gomisiwn bwyd yw: o ble fydd yr arian yn dod? Mae hynny'n rhywbeth rydym ni'n sicr yn ei ystyried. Rwy'n awyddus iawn i barhau i siarad â Cefin a Peter am hynny.

I'd like to return, finally, to the issue raised earlier about the world cup. You may be aware of a report this morning that the Qatar FIFA World Cup ambassador, Khalid Salman, has described homosexuality as 'damage in the mind', and has said he is worried that children may learn something that is not good from the presence of LGBTQ+ people in the world cup. You referred to the Rainbow Wall; of course, they've decided that they cannot go to this world cup. I've seen discussion that the Football Association of Wales is having with the Qatar Government about creating safe houses for LGBTQ+ people, but the fact that there even has to be that discussion, and that there can be no guarantee ultimately that LGBTQ+ people will not be subject to discrimination and, indeed, even imprisonment, I think shows the gravity of the situation that we're facing.

So, in the light of these most recent comments, will the First Minister potentially be reconsidering his intention to attend? I notice that the Qatar foreign Minister has also said that the criticisms of Qatar in relation to human rights and in relation to migrant workers are arrogant and hypocritical. Does the Welsh Government share that view?

Hoffwn ddychwelyd, i gloi, at y mater a godwyd yn gynharach am gwpan y byd. Efallai eich bod chi'n ymwybodol o adroddiad y bore yma bod llysgennad Cwpan y Byd FIFA Qatar, Khalid Salman, wedi disgrifio cyfunrywioldeb fel 'niwed yn y meddwl', ac wedi dweud ei fod yn poeni y gallai plant ddysgu rhywbeth nad yw'n dda o bresenoldeb pobl LHDTC+ yng nghwpan y byd. Fe wnaethoch chi gyfeirio at y Wal Enfys; wrth gwrs, maen nhw wedi penderfynu na allan nhw fynd i'r cwpan y byd hwn. Rwyf i wedi gweld trafodaeth y mae Cymdeithas Bêl-droed Cymru yn ei chael gyda Llywodraeth Qatar am greu tai diogel i bobl LHDTC+, ond mae'r ffaith bod yn rhaid cael y drafodaeth honno hyd yn oed, ac nad oes modd sicrhau yn y pen draw na fydd pobl LHDTC+ yn dioddef gwahaniaethu ac, yn wir, yn cael eu carcharu hyd yn oed, yn dangos difrifoldeb y sefyllfa rydym ni'n ei hwynebu rwy'n credu.

Felly, yng ngoleuni'r sylwadau diweddaraf hyn, a fydd y Prif Weinidog o bosib yn ailystyried ei fwriad i fod yn bresennol? Rwy'n sylwi bod Gweinidog tramor Qatar hefyd wedi dweud bod y beirniadaethau o Qatar o ran hawliau dynol ac o ran gweithwyr mudol yn drahaus ac yn rhagrithiol. A yw Llywodraeth Cymru'n rhannu'r safbwynt hwnnw?

13:50

So, I can't answer the question as to whether the First Minister will be reconsidering his attendance because, obviously, I'm unable to speak to him—he's unwell—but I'm sure his office will have heard your questions. So, I don't really feel I can answer that.

Felly, alla' i ddim ateb y cwestiwn a fydd y Prif Weinidog yn ailystyried ei bresenoldeb oherwydd, yn amlwg, nid wyf i'n gallu siarad ag ef—mae'n sâl—ond rwy'n siŵr y bydd ei swyddfa wedi clywed eich cwestiynau. Felly, nid wyf i wir yn teimlo y gallaf i ateb hynna.

Datganiadau o Fwriad y Rhwymedigaeth Cwmni Ynni
Energy Company Obligation Statements of Intent

3. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i annog awdurdodau lleol Cymru i gyhoeddi datganiadau o fwriad y rhwymedigaeth cwmni ynni 4? OQ58654

3. What steps is the Welsh Government taking to encourage Welsh local authorities to publish energy company obligation—ECO4—statements of intent? OQ58654

The Welsh Government is supporting the development of a Wales-wide energy company obligation flex statement of intent for use by local authorities. This single statement encourages more local authorities to take advantage of the scheme. The Minister for Climate Change will make a wider statement on company energy efficiency in Welsh homes later this afternoon. [Interruption.]

Mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi datblygiad datganiad o fwriad hyblyg y rhwymedigaeth cwmni ynni Cymru gyfan i'w ddefnyddio gan awdurdodau lleol. Mae'r datganiad unigol yma yn annog mwy o awdurdodau lleol i fanteisio ar y cynllun. Bydd y Gweinidog Newid Hinsawdd yn gwneud datganiad ehangach ar effeithlonrwydd ynni cwmnïau yng nghartrefi Cymru yn ddiweddarach yn y prynhawn. [Torri ar draws.]

I can't hear what the Minister is saying. 

Nid wyf i'n gallu clywed beth mae'r Gweinidog yn ei ddweud. 

I think I heard enough, Llywydd, to ask my follow-up question, if you don't mind. Thank you very much. 

Rwy'n credu fy mod i wedi clywed digon, Llywydd, i ofyn fy nghwestiwn dilynol, os nad oes ots gennych chi. Diolch yn fawr iawn. 

Yes. If you heard, that's fine.

Iawn. Os gwnaethoch chi glywed, mae hynny'n iawn.

Thank you, and thank you, Trefnydd, for your response on that question. A couple of weeks ago, I had the pleasure of visiting the Blue Turtle Group, who are based in the queen of resorts, in Llandudno, and Blue Turtle are a company who process the applications for the ECO4 scheme. As you'll be aware, Trefnydd, it's a UK-wide scheme, an initiative that requires energy companies to fund grants from their profits to improve the energy efficiency of people's homes, the main objective being looking to improve the energy efficiency of those who are on the lowest income, and perhaps who are vulnerable. It's worth £1 billion a year and it's expected to upgrade 450,000 homes across the UK, and I think Wales should be doing its utmost to get the most of that £1 billion and to see an upgrade to as many homes here in Wales as possible, because it's such an important time in terms of both the cost of living and the climate emergency. 

So, in light of this, how is the Welsh Government looking to ensure that this scheme is maximised for Wales, and what support is the Welsh Government giving to local authorities to ensure that those applications for this funding are processed as easily and as quickly as possible?

Diolch, a diolch i chi, Trefnydd, am eich ymateb ar y cwestiwn yna. Wythnos neu ddwy yn ôl, cefais y pleser o ymweld â Grŵp Blue Turtle, sydd wedi'i leoli ym mrenhines y cyrchfannau, yn Llandudno, ac mae Blue Turtle yn gwmni sy'n prosesu'r ceisiadau ar gyfer cynllun ECO4. Fel y byddwch yn ymwybodol, Trefnydd, mae'n gynllun yn y DU gyfan, menter sy'n ei gwneud yn ofynnol i gwmnïau ynni ariannu grantiau o'u helw i wella effeithlonrwydd ynni cartrefi pobl, gyda'r prif amcan o geisio gwella effeithlonrwydd ynni'r rhai sydd ar yr incwm isaf, ac sydd efallai'n agored i niwed. Mae werth £1 biliwn y flwyddyn a disgwylir iddo uwchraddio 450,000 o gartrefi ledled y DU, ac rwy'n credu y dylai Cymru fod yn gwneud ei gorau glas i gael y mwyaf o'r £1 biliwn hwnnw a gweld cymaint o gartrefi a phosibl yma yng Nghymru yn cael eu huwchraddio, gan ei fod yn gyfnod mor bwysig o ran costau byw a'r argyfwng hinsawdd. 

Felly, yng ngoleuni hyn, sut mae Llywodraeth Cymru yn ceisio sicrhau bod Cymru yn manteisio i'r eithaf ar y cynllun hwn, a pha gymorth mae Llywodraeth Cymru yn ei roi i awdurdodau lleol i sicrhau bod y ceisiadau hynny am y cyllid hwn yn cael eu prosesu mor hawdd a chyn gynted â phosib?

Thank you. Working with our partners, Welsh Government explored the ECO flex process to develop an optional Wales-wide statement of intent, so as to make it as easy and as attractive as possible for local authorities to engage with this scheme. I know that officials are continuing to work with the Welsh Local Government Association, local authorities and also the Cardiff capital region so that an approach can be developed that maximises the participation of our local authorities, makes it attractive for energy suppliers, and overcomes those barriers to engagement that we all know are often there in any new scheme. Proposals will soon be submitted to the Minister for Climate Change for her to formally consider.

I think what that collaborative approach really does is to support the recommendations that were made by the Senedd's Climate Change, Environment and Rural Affairs Committee when they had their inquiry—I think it was back in 2020—into fuel poverty, and they came forward with recommendations. What they really wanted to see was closer working with the ECO. 

Diolch. Gan weithio gyda'n partneriaid, archwiliodd Llywodraeth Cymru y broses ECO flex i ddatblygu datganiad dewisol o fwriad Cymru gyfan dewisol, er mwyn ei gwneud mor hawdd ac mor ddeniadol â phosib i awdurdodau lleol ymgysylltu â'r cynllun hwn. Gwn fod swyddogion yn parhau i weithio gyda Chymdeithas Llywodraeth Leol Cymru, awdurdodau lleol a hefyd prifddinas-ranbarth Caerdydd fel y gellir datblygu dull sy'n sicrhau bod ein hawdurdodau lleol yn cymryd rhan gymaint â phosib, sy'n ei wneud yn ddeniadol i gyflenwyr ynni, ac sy'n goresgyn y rhwystrau hynny i ymgysylltu yr ydym ni i gyd yn gwybod sydd yno yn aml mewn unrhyw gynllun newydd. Bydd cynigion yn cael eu cyflwyno i'r Gweinidog Newid Hinsawdd yn fuan iddi hi eu hystyried yn ffurfiol.

Rwy'n credu mai'r hyn y mae'r dull cydweithredol hwnnw'n ei wneud mewn gwirionedd yw cefnogi'r argymhellion a wnaed gan Bwyllgor Newid Hinsawdd, yr Amgylchedd a Materion Gwledig y Senedd pan gawson nhw eu hymchwiliad—yn ôl yn 2020 rwy'n meddwl—i dlodi tanwydd, ac fe wnaethon nhw gyflwyno argymhellion. Yr hyn yr oedden nhw wir eisiau ei weld oedd gweithio agosach gyda'r ECO. 

Fferyllfeydd Cymunedol
Community Pharmacies

4. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am rôl fferyllfeydd cymunedol o ran gwella a hybu iechyd trigolion Gorllewin De Cymru? OQ58648

4. Will the First Minister make a statement on the role of community pharmacies in improving the health of residents in South Wales West? OQ58648

Pharmacies play a vital role in our communities in every part of Wales. Presgripsiwn Newydd, the new pharmacy contract, introduced on 1 April, has extended the range of clinical services all pharmacies can provide, reducing demand on GPs and supporting access to treatment without the need to wait for an appointment.

Mae fferyllfeydd yn chwarae rhan hanfodol yn ein cymunedau ym mhob rhan o Gymru. Mae Presgripsiwn Newydd, y contract fferyllfeydd newydd, a gyflwynwyd ar 1 Ebrill, wedi ymestyn yr amrywiaeth o wasanaethau clinigol y gall pob fferyllfa ei darparu, gan leihau'r gofynion ar feddygon teulu a chefnogi mynediad at driniaeth heb fod angen aros am apwyntiad.

13:55

Diolch. Over the last decade, services delivered by communities' pharmacies have increased, but the numbers of community pharmacies have remained pretty static, despite increased healthcare demands and reforms, such as those you've just mentioned, to support Welsh Government's vision for community pharmacy teams to support health and care services. But many of my constituents have raised issues with me regarding inadequate pharmacy services. In Pontardawe, patients are frequently having to wait over an hour and a half for their prescriptions. An application to open an additional pharmacy was however turned down by the health board and the appeal rejected by Welsh Government, despite accepting some of the arguments put forward by the community, which included all of the GPs in favour of an additional pharmacy to serve it. As a part of the 10-year plan, 'Pharmacy: Delivering a Healthier Wales', Welsh Government has committed to enhancing patient experience and to delivering seamless pharmaceutical care. So, how does the Welsh Government propose to match that vision with the current reality on the ground, which, in the case of its decision not to allow an increase in capacity in Pontardawe, the Government is actually obstructing?

Diolch. Dros y degawd diwethaf, mae'r gwasanaethau a ddarperir gan fferyllfeydd cymunedau wedi cynyddu, ond mae niferoedd y fferyllfeydd cymunedol wedi aros yn eithaf sefydlog, er gwaethaf gofynion a diwygiadau gofal iechyd cynyddol, fel y rhai yr ydych chi newydd eu crybwyll, i gefnogi gweledigaeth Llywodraeth Cymru i dimau fferyllfeydd cymunedol gefnogi gwasanaethau iechyd a gofal. Ond mae llawer o fy etholwyr wedi codi materion gyda mi ynglŷn â gwasanaethau fferylliaeth annigonol. Ym Mhontardawe, mae cleifion yn aml yn gorfod aros dros awr a hanner am eu presgripsiynau. Fodd bynnag, cafodd cais i agor fferyllfa ychwanegol ei wrthod gan y bwrdd iechyd a gwrthodwyd yr apêl gan Lywodraeth Cymru, er eu bod nhw'n derbyn rhai o'r dadleuon a wnaed gan y gymuned, a oedd yn cynnwys yr holl feddygon teulu o blaid fferyllfa ychwanegol i'w gwasanaethu. Yn rhan o'r cynllun 10 mlynedd, 'Fferylliaeth: Sicrhau Cymru Iachach', mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i wella profiad cleifion ac i ddarparu gofal fferyllol di-dor. Felly, sut mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu cyfateb y weledigaeth honno â'r realiti presennol ar lawr gwlad, y mae'r Llywodraeth, yn achos ei phenderfyniad i beidio â chaniatáu cynnydd i gapasiti ym Mhontardawe, mewn gwirionedd yn ei rhwystro?

If I can just say in relation to Pontardawe that, obviously, I can't comment on an individual case relating to pharmacy location appeals, but I am aware that Swansea Bay University Health Board has been working with the two pharmacies in Pontardawe over the last year to ensure that an action plan is in place to address service provision concerns.

I think you make a very important point about the role of community pharmacies, and certainly over the last decade, we have seen far more services provided. When I was health Minister, exactly a decade ago, for instance, they didn't give flu vaccines, and now it's part of normal life to be able to access your flu vaccination in a pharmacy. So, certainly, I think it's about the right person in the right place delivering that treatment for people, and community pharmacies have been able to offer an extended range of services, and now with the new contract, I think we'll see even more services being provided.

Os caf i ddweud o ran Pontardawe, yn amlwg, ni allaf wneud sylwadau ar achos unigol yn ymwneud ag apeliadau lleoliad fferyllfeydd, ond rwy'n ymwybodol bod Bwrdd Iechyd Prifysgol Bae Abertawe wedi bod yn gweithio gyda'r ddwy fferyllfa ym Mhontardawe dros y flwyddyn ddiwethaf i sicrhau bod cynllun gweithredu ar waith i fynd i'r afael â phryderon ynghylch y ddarpariaeth o wasanaethau.

Rwy'n credu eich bod chi'n gwneud pwynt pwysig iawn am swyddogaeth fferyllfeydd cymunedol, ac yn sicr dros y degawd diwethaf, rydym ni wedi gweld llawer mwy o wasanaethau'n cael eu darparu. Pan oeddwn i'n Weinidog Iechyd, union ddegawd yn ôl, er enghraifft, doedden nhw ddim yn rhoi brechlynnau ffliw, ac mae bellach yn rhan o fywyd arferol gallu cael mynediad at eich brechiad ffliw mewn fferyllfa. Felly, yn sicr, rwy'n credu ei fod yn ymwneud â'r person iawn yn y lle iawn yn darparu'r driniaeth honno i bobl, ac mae fferyllfeydd cymunedol wedi gallu cynnig amrywiaeth estynedig o wasanaethau, a nawr gyda'r contract newydd, rwy'n credu y byddwn ni'n gweld hyd yn oed mwy o wasanaethau'n cael eu darparu.

Minister, community pharmacy has changed significantly in recent years. With a network of over 700 pharmacy services rooted in our communities, these professionals have the capacity and ability to do more in both tackling health inequalities and helping people to manage their ill health when needed. What assessment has the Government undertaken to examine where in South Wales West we need to increase the number of community pharmacies, and what is the long-term ambition in developing their service offer?

Gweinidog, mae fferylliaeth gymunedol wedi newid yn sylweddol yn y blynyddoedd diwethaf. Gyda rhwydwaith o dros 700 o wasanaethau fferylliaeth wedi'u gwreiddio yn ein cymunedau, mae gan y gweithwyr proffesiynol hyn y capasiti a'r gallu i wneud mwy o ran mynd i'r afael ag anghydraddoldebau iechyd a helpu pobl i reoli eu salwch pan fo angen. Pa asesiad mae'r Llywodraeth wedi ei gynnal i archwilio ble yng Ngorllewin De Cymru y mae angen i ni gynyddu nifer y fferyllfeydd cymunedol, a beth yw'r uchelgais hirdymor o ran datblygu eu cynnig o wasanaethau?

Thank you. Well, I mentioned that the new contract will allow further services to be developed, going forward, and you are quite right that the role of community pharmacies has changed significantly over the last 10 years. They do play a vital role for patients. You referred to the number of community pharmacies, as did Sioned Williams, and it is fair to say there has been little change, I think, in the number of community pharmacies in Wales over the last 10 years, but we have seen an increase in the number of pharmacy professionals, and that's both pharmacists and pharmacy technicians, on the register. I think it's increased by over 3 per cent.

Diolch. Wel, soniais i y bydd y contract newydd yn caniatáu i ragor o wasanaethau gael eu datblygu yn y dyfodol, ac rydych chi'n gwbl gywir bod swyddogaeth fferyllfeydd cymunedol wedi newid yn sylweddol dros y 10 mlynedd diwethaf. Maen nhw'n cyflawni swyddogaeth hanfodol i gleifion. Fe wnaethoch chi gyfeirio at y nifer o fferyllfeydd cymunedol, fel y gwnaeth Sioned Williams, a teg dweud nad oes llawer o newid wedi bod, rwy'n credu, i nifer y fferyllfeydd cymunedol yng Nghymru dros y 10 mlynedd diwethaf, ond rydym ni wedi gweld cynnydd i nifer y gweithwyr fferyllol proffesiynol, ac mae hynny'n cynnwys fferyllwyr a thechnegwyr fferyllfa, ar y gofrestr. Rwy'n credu ei bod wedi cynyddu dros 3 y cant.

Newid Hinsawdd
Climate Change

5. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i frwydro yn erbyn newid hinsawdd yng Nghymru? OQ58683

5. What action is the Welsh Government taking to combat climate change in Wales? OQ58683

Thank you. Last year, we raised our ambition to achieve net-zero emissions by 2050. Ahead of COP26, we published Net Zero Wales, our emissions-reduction plan. We are now focusing on delivery of the actions in Net Zero Wales and our current climate adaptation plan, 'Prosperity for All: A Climate Conscious Wales'.

Diolch. Y llynedd, fe wnaethom ni godi ein huchelgais i sicrhau allyriadau sero-net erbyn 2050. Cyn COP26, fe wnaethom ni gyhoeddi Sero Net Cymru, ein cynllun lleihau allyriadau. Rydym ni bellach yn canolbwyntio ar gyflawni'r camau gweithredu yn Sero Net Cymru a'n cynllun ymaddasu presennol ar gyfer yr hinsawdd, 'Ffyniant i Bawb: Cymru sy'n Effro i'r Hinsawdd'.

Thank you, Trefnydd, leader of the house.

'We are on a highway to climate hell with our foot still on the accelerator.'

These are the dramatic words of United Nations Secretary-General António Guterres, addressing the start of COP27 in Egypt. The UN Secretary-General has given a stark, clear warning to the world that we are in the fight of our lives and we are losing. Trefnydd, I know that the First Minister of Wales is passionate, as are you, about Wales playing its part—a substantial part—in humanity's efforts to safeguard our planet for future generations. Delivering a fair and affordable transition to a low-carbon future means ensuring there are new, clean, affordable sources of renewable energy for Wales. So, Trefnydd, what is the Welsh Government doing to ensure that we deliver on our net-zero obligations in ways that will benefit all the communities of Wales?

Diolch, Trefnydd, arweinydd y tŷ.

'Rydym ar briffordd i uffern hinsawdd gyda'n troed yn dal ar y sbardun.'

Dyma eiriau dramatig Ysgrifennydd Cyffredinol y Cenhedloedd Unedig António Guterres, yn annerch dechrau COP27 yn yr Aifft. Mae Ysgrifennydd Cyffredinol y Cenhedloedd Unedig wedi rhoi rhybudd plaen ac eglur i'r byd ein bod ni ym mrwydr ein bywydau ac yn colli. Trefnydd, gwn fod Prif Weinidog Cymru yn angerddol, fel rydych chithau, am Gymru yn chwarae ei rhan—rhan sylweddol—yn ymdrechion dynoliaeth i ddiogelu ein planed ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol. Mae sicrhau newid teg a fforddiadwy i ddyfodol carbon isel yn golygu sicrhau bod ffynonellau newydd, glân, fforddiadwy o ynni adnewyddadwy i Gymru. Felly, Trefnydd, beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i sicrhau ein bod ni'n cyflawni ein rhwymedigaethau sero-net mewn ffyrdd a fydd o fudd i holl gymunedau Cymru?

14:00

Thank you. Delivering a fair and affordable transition to a low-carbon future means ensuring that there are new, clean, affordable sources of renewable energy for Wales. We also need to grow a resilient economy, in which we can continue to seize and exploit opportunities in those new and green technologies and markets. But, they've got to be underpinned by a mature, innovative and competitive industrial base. I think the words you used, fair and affordable, are really important. The Minister for Climate Change has made it very clear that it has to be a just transition, and that no-one must be left behind.

You'll be aware of our deep dive into renewable energy that was undertaken earlier this year. That really outlined the opportunities that are available. It also discussed the barriers that, of course, are there to overcome, and the proposed actions that we can take if we are going to upscale our renewable energy generation here in Wales. I mentioned in my earlier answer to the leader of Plaid Cymru that the First Minister and I attended a round-table at the Ireland-Wales Forum in Cork with renewable energy producers and developers, and they certainly see the opportunities that we have here in Wales in relation to that.

The Minister for Climate Change has set out policy on the importance of local ownership of energy developments, because I think it's really important that those communities retain those social and economic benefits from hosting new energy-related developments. But, I think it's fair to say we do need the UK Government to step up to the plate and provide a stable environment for that investment, because I remember when solar panels were all the rage, and then they took away the tariff for that. I went to a farm where farmers had put a hydro scheme on their farm, and were very keen to go to the next valley to help a farmer there put one in, but by then the feed-in tariff had gone. So, I think it's really important that the UK Government do step up to the plate in relation to that.

Diolch. Mae cyflawni newid teg a fforddiadwy i ddyfodol carbon isel yn golygu sicrhau bod ffynonellau newydd, glân, fforddiadwy o ynni adnewyddadwy ar gyfer Cymru. Mae angen i ni hefyd dyfu economi gydnerth, lle gallwn barhau i nodi a manteisio ar gyfleoedd yn y technolegau a'r marchnadoedd newydd a gwyrdd hynny. Ond, mae'n rhaid iddyn nhw gael eu seilio ar sylfaen ddiwydiannol aeddfed, arloesol a chystadleuol. Rwy'n credu bod y geiriau y gwnaethoch chi eu defnyddio, teg a fforddiadwy, yn bwysig iawn. Mae'r Gweinidog Newid Hinsawdd wedi ei gwneud yn eglur iawn bod yn rhaid iddo fod yn newid cyfiawn, a bod yn rhaid gadael neb ar ôl.

Byddwch yn ymwybodol o'n harchwiliad trwyadl o ynni adnewyddadwy a gynhaliwyd yn gynharach eleni. Fe wnaeth hwnnw wir amlinellu'r cyfleoedd sydd ar gael. Trafododd hefyd y rhwystrau sydd, wrth gwrs, yno i'w goresgyn, a'r camau arfaethedig y gallwn ni eu cymryd os ydym ni'n mynd i uwchraddio ein cynhyrchiad ynni adnewyddadwy yma yng Nghymru. Soniais yn fy ateb cynharach i arweinydd Plaid Cymru bod y Prif Weinidog a minnau wedi mynd i ford gron yn Fforwm Iwerddon-Cymru yng Nghorc gyda chynhyrchwyr a datblygwyr ynni adnewyddadwy, ac maen nhw'n sicr yn gweld y cyfleoedd sydd gennym ni yma yng Nghymru yn hynny o beth.

Mae'r Gweinidog Newid Hinsawdd wedi amlinellu polisi ar bwysigrwydd perchnogaeth leol o ddatblygiadau ynni, oherwydd rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn bod y cymunedau hynny'n cadw'r manteision cymdeithasol ac economaidd hynny o fod yn gartref i ddatblygiadau newydd sy'n gysylltiedig ag ynni. Ond, rwy'n credu ei bod hi'n deg dweud bod angen i Lywodraeth y DU gamu i'r adwy a darparu amgylchedd sefydlog ar gyfer y buddsoddiad hwnnw, oherwydd rwy'n cofio pan oedd paneli solar yn boblogaidd, ac yna fe wnaethon nhw ddiddymu'r tariff ar gyfer hynny. Fe es i fferm lle'r oedd ffermwyr wedi rhoi cynllun ynni dŵr ar eu fferm, ac roedden nhw'n awyddus iawn i fynd i'r cwm nesa i helpu ffermwr yno i sefydlu un, ond erbyn hynny roedd y tariff cyfrannol wedi mynd. Felly, rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn bod Llywodraeth y DU yn camu i'r adwy yn hynny o beth.

As Sameh Shoukry, COP27 president designate, stated only last week,

'As best available science indicates, some impacts of climate change are now irreversible and require concerted global solidarity and action, not empty rhetoric'.

Whilst the world is being told to prioritise the environmental crisis, here in Wales our environmental governance has been described by Professor Steve Ormerod as

'not being able to handle substantial environmental legal issues.'

Whilst our climate change committee has welcomed your aim to create a greener Wales, we have been abundantly clear that it is imperative that environmental law is underpinned by a robust governance framework that provides effective oversight of implementation and accountability of Government when it fails to deliver. In light of the global call for urgent action to protect our environment, why has your Government—[Interruption.] Are you listening to your Minister? Sorry. Why has your Government not prioritised the implementation of the statutory environmental governance oversight body that your Government promised during the last Senedd term? Why have you failed on this, Trefnydd? Diolch.

Fel y dywedodd Sameh Shoukry, darpar lywydd COP27, dim ond yr wythnos diwethaf,

'Fel y dengys y wyddoniaeth orau sydd ar gael, ni ellir gwrthdroi rhai effeithiau newid hinsawdd erbyn hyn ac mae angen undod a gweithredu byd-eang ar y cyd, nid rhethreg wag'.

Tra dywedir wrth y byd i flaenoriaethu'r argyfwng amgylcheddol, yma yng Nghymru disgrifiwyd ein llywodraethu amgylcheddol gan yr Athro Steve Ormerod fel

'methu ag ymdrin â materion cyfreithiol amgylcheddol sylweddol.'

Er bod ein pwyllgor newid hinsawdd wedi croesawu eich nod i greu Cymru wyrddach, rydym ni wedi bod yn gwbl eglur ei bod hi'n hanfodol bod cyfraith amgylcheddol yn cael ei seilio ar fframwaith llywodraethu cadarn sy'n cynnig trosolwg effeithiol o weithrediad ac atebolrwydd Llywodraeth pan fo'n methu â chyflawni. Yng ngoleuni'r alwad fyd-eang i weithredu ar frys i amddiffyn ein hamgylchedd, pam nad yw eich Llywodraeth—[Torri ar draws.] Ydych chi'n gwrando ar eich Gweinidog? Mae'n ddrwg gen i. Pam nad yw eich Llywodraeth wedi blaenoriaethu gweithrediad y corff trosolwg llywodraethu amgylcheddol statudol a addawodd eich Llywodraeth yn ystod tymor diwethaf y Senedd? Pam ydych chi wedi methu yn hyn o beth, Trefnydd? Diolch.

Well, if we hadn't left the European Union, we wouldn't have any gaps in our environmental governance. 

Wel, pe na baem ni wedi gadael yr Undeb Ewropeaidd, ni fyddai gennym ni unrhyw fylchau yn ein llywodraethu amgylcheddol.

Technoleg Monitro Glwcos
Glucose Monitoring Technology

6. A wnaiff y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am y meini prawf cymhwyso ar gyfer technoleg monitro glwcos fflach a thechnoleg monitro glwcos barhaus ar gyfer rheoli diabetes? OQ58672

6. Will the First Minister provide an update on the qualifying criteria for flash and continuous glucose monitoring technology for diabetes management? OQ58672

Updated qualifying criteria are published regularly by the bodies responsible for clinical guidance. Health Technology Wales's latest advice on these matters was published in July 2021. The National Institute for Health and Care Excellence updates its guidelines in June.

Cyhoeddir meini prawf cymhwyso wedi'u diweddaru yn rheolaidd gan y cyrff sy'n gyfrifol am ganllawiau clinigol. Cyhoeddwyd cyngor diweddaraf Technoleg Iechyd Cymru ar y materion hyn ym mis Gorffennaf 2021. Mae'r Sefydliad Cenedlaethol dros Ragoriaeth mewn Iechyd a Gofal yn diweddaru ei ganllawiau ym mis Mehefin.

Thank you, Trefnydd. As you know, the most recent update in NICE guidelines concerning the eligibility for flash and continuous glucose monitoring, CGM, is without a doubt a major step in helping those who live with type 1 diabetes access better technology in managing their blood glucose levels. This is important because not only does it help people manage their lives, and in particular their daily activities better, but, long term, it will reduce the number of avoidable long-term health conditions they experience, such as peripheral neuropathy and microvascular and macrovascular blood vessel damage. Therefore, this technology will not only improve the overall health of those with type 1 diabetes, but also improve mortality rates.

In response to a written question by Hefin David on 22 April this year, the health Minister cited staff training obligations as a possible obstacle to implementing the new NICE guidelines. I'm aware, in some cases—and this isn't to downplay healthcare professionals—that patients actually have considerably better knowledge of the new technology available to them and how it works than health professionals, and there's a great deal of variation of the training received between health boards. With this in mind, Trefnydd, what commitment will the Welsh Government make to ensure that all healthcare staff in Wales are fully trained in the use of and implementation of flash and CGM technology? Thank you.

Diolch, Trefnydd. Fel y gwyddoch chi, mae'r diweddariad mwyaf diweddar i ganllawiau NICE yn ymwneud â chymhwysedd ar gyfer monitro glwcos fflach a pharhaus, CGM, heb os yn gam mawr i helpu'r rhai sy'n byw gyda diabetes math 1 gael mynediad at dechnoleg well i reoli eu lefelau glwcos gwaed. Mae hyn yn bwysig oherwydd nid yn unig y mae'n helpu pobl i reoli eu bywydau, ac yn enwedig eu gweithgareddau dyddiol yn well, ond, yn yr hirdymor, bydd yn lleihau nifer y cyflyrau iechyd hirdymor y gellir eu hosgoi y maen nhw'n eu dioddef, fel niwropathi ymylol a niwed microfasgwlaidd a macrofasgwlaidd i bibellau gwaed. Felly, bydd y dechnoleg hon nid yn unig yn gwella iechyd cyffredinol y rhai â diabetes math 1, ond hefyd yn gwella cyfraddau marwolaeth.

Mewn ymateb i gwestiwn ysgrifenedig gan Hefin David ar 22 Ebrill eleni, cyfeiriodd y Gweinidog iechyd at rwymedigaethau hyfforddi staff fel rhwystr posibl i weithredu'r canllawiau NICE newydd. Rwy'n ymwybodol, mewn rhai achosion—ac ni fwriedir i hyn fychanu gweithwyr gofal iechyd proffesiynol—bod gan gleifion wybodaeth sylweddol well am y dechnoleg newydd sydd ar gael iddyn nhw a sut mae'n gweithio na gweithwyr iechyd proffesiynol, ac mae llawer iawn o amrywiad o ran yr hyfforddiant a dderbyniwyd rhwng byrddau iechyd. Gyda hyn mewn golwg, Trefnydd, pa ymrwymiad fydd Llywodraeth Cymru yn ei wneud i sicrhau bod yr holl staff gofal iechyd yng Nghymru wedi'u hyfforddi'n llawn i ddefnyddio a gweithredu technoleg fflach a CGM? Diolch.

14:05

Thank you. I think you raise a very important point, because continuous glucose monitoring is recommended for all type 1 diabetics, and it is important that they are able to access that. I'm not aware of any announcement from the Minister for Health and Social Services in relation to all healthcare staff having that ability, but, obviously, she's in the Chamber and has heard your question, and if there is anything further, I will ask her to write to you.FootnoteLink

Diolch. Rwy'n credu eich bod chi'n codi pwynt pwysig iawn, oherwydd argymhellir monitro glwcos parhaus ar gyfer pob unigolyn â diabetes math 1, ac mae'n bwysig eu bod nhw'n gallu cael mynediad at hynny. Nid wyf i'n ymwybodol o unrhyw gyhoeddiad gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol o ran yr holl staff gofal iechyd yn meddu ar y gallu hwnnw, ond, yn amlwg, mae hi yn y Siambr ac wedi clywed eich cwestiwn, ac os oes unrhyw beth pellach, byddaf yn gofyn iddi ysgrifennu atoch chi.FootnoteLink

Gwasanaethau Eiriolaeth
Advocacy Services

7. Sut mae Llywodraeth Cymru yn gwella mynediad at wasanaethau eiriolaeth? OQ58653

7. How is the Welsh Government improving access to advocacy services? OQ58653

A range of services continue to be developed across Wales. In the current Senedd term, we will, for example, increase access to mental health advocacy to meet new liberty protection standards and also create a new advocacy service for parents whose children are at risk of removal into public care.

Mae amrywiaeth o wasanaethau yn parhau i gael eu datblygu ledled Cymru. Yn nhymor presennol y Senedd, byddwn, er enghraifft, yn cynyddu mynediad at eiriolaeth iechyd meddwl i fodloni safonau amddiffyn rhyddid newydd a hefyd yn creu gwasanaeth eiriolaeth newydd i rieni y mae eu plant mewn perygl o gael eu symud i ofal cyhoeddus.

Thank you, Trefnydd, for your response. I do welcome what the Welsh Government has been doing around advocacy services, especially for children and young people around the active offer. However, the recent report by the Children's Commissioner for Wales highlighted that, despite some improvement, health-related advocacy services in particular are still not available for all young people who need it. For example, the report states that, unfortunately, there has been very little progress from the Welsh Government on supporting health boards to improve the advocacy offer. With work that started in 2020 to engage with health boards and advocacy providers stalling due to the pandemic, and then, as noted in the report, not being resumed since, Minister, does the Government have any plans to ask health boards to assess how they are currently implementing the active offer, and whether services are accessible and include face-to-face services? And how do you respond to the commissioner's call for the option of advocacy services to be extended to all young people who need it when assessing health services, and for this service to be well advertised and promoted?

Diolch, Trefnydd, am eich ymateb. Rwy'n croesawu'r hyn y mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn ei wneud o ran gwasanaethau eiriolaeth, yn enwedig i blant a phobl ifanc o ran y cynnig gweithredol. Fodd bynnag, dywedodd yr adroddiad diweddar gan Gomisiynydd Plant Cymru, er gwaethaf rhywfaint o welliant, nad yw gwasanaethau eiriolaeth sy'n gysylltiedig ag iechyd yn benodol ar gael o hyd i bob person ifanc sydd eu hangen. Er enghraifft, dywed yr adroddiad, yn anffodus, mai ychydig iawn o gynnydd a wnaed gan Lywodraeth Cymru o ran cynorthwyo byrddau iechyd i wella'r cynnig eiriolaeth. Wrth i waith a ddechreuodd yn 2020 i ymgysylltu â byrddau iechyd a darparwyr eiriolaeth arafu oherwydd y pandemig, ac yna, fel y nodwyd yn yr adroddiad, fethu â chael ei ailddechrau ers hynny, Gweinidog, a oes gan y Llywodraeth unrhyw gynlluniau i ofyn i fyrddau iechyd asesu sut maen nhw'n gweithredu'r cynnig gweithredol ar hyn o bryd, a pha un a yw gwasanaethau yn hygyrch ac yn cynnwys gwasanaethau wyneb yn wyneb? A sut ydych chi'n ymateb i alwad y comisiynydd i'r opsiwn o wasanaethau eiriolaeth gael ei ymestyn i bob person ifanc sydd eu hangen wrth ddefnyddio gwasanaethau iechyd, ac i'r gwasanaeth hwn gael ei hysbysebu a'i hyrwyddo'n dda?

Obviously, advocacy can take many forms. It can be informal, it can be formal. I think you're referring to more formal approaches. Every type of advocacy has its own benefits in the way it supports individuals. We do have advocacy services for health. You'll be aware of the new citizen voice body for health and social care, which is replacing our community health councils. Obviously, the new CVB will reflect the views and interests of the people of Wales. In relation specifically to children, obviously we have a national approach to statutory advocacy for children and, since 2017, as part of that, we have developed an active offer of advocacy for children and young people who are absolutely entitled to have that active offer from a statutory, independent, professional advocate going forward.

Yn amlwg, gall eiriolaeth gymryd sawl ffurf. Mae'n gallu bod yn anffurfiol, mae'n gallu bod yn ffurfiol. Rwy'n credu eich bod chi'n cyfeirio at ddulliau mwy ffurfiol. Mae gan bob math o eiriolaeth ei fanteision ei hun yn y ffordd y mae'n cynorthwyo unigolion. Mae gennym ni wasanaethau eiriolaeth ar gyfer iechyd. Byddwch yn ymwybodol o'r corff llais y dinesydd newydd ar gyfer iechyd a gofal cymdeithasol, sy'n disodli ein cynghorau iechyd cymuned. Yn amlwg, bydd y corff llais y dinesydd newydd yn adlewyrchu safbwyntiau a diddordebau pobl Cymru. O ran plant yn benodol, yn amlwg mae gennym ni ddull cenedlaethol o ymdrin ag eiriolaeth statudol ar gyfer plant ac, ers 2017, yn rhan o hynny, rydym ni wedi datblygu cynnig gweithredol o eiriolaeth i blant a phobl ifanc sydd â hawl pendant i gael y cynnig gweithredol hwnnw gan eiriolwr statudol, annibynnol, proffesiynol yn y dyfodol.

Parc Rhanbarthol y Cymoedd
The Valleys Regional Park

8. Sut mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi gwaith Parc Rhanbarthol y Cymoedd? OQ58660

8. How is the Welsh Government supporting the work of the Valleys Regional Park? OQ58660

The Welsh Government is providing funding and policy advice to support the delivery of the Valleys Regional Park. In light of the withdrawal of EU funding, we are working with regional partners to develop a sustainable funding model in line with regional and Welsh Government strategies.

Mae Llywodraeth Cymru yn darparu cyllid a chyngor polisi i gynorthwyo darpariaeth Parc Rhanbarthol y Cymoedd. Yn sgil diddymu arian yr UE, rydym ni'n gweithio gyda phartneriaid rhanbarthol i ddatblygu model ariannu cynaliadwy yn unol â strategaethau rhanbarthol a Llywodraeth Cymru.

Thank you, Trefnydd. The Valleys Regional Park delivers a range of positive interventions, promoting health and well-being, offering adult education opportunities, protecting the environment, and enhancing the tourist offer in the Valleys, thereby boosting our local economies. Discovery gateways like the Dare Valley County Park mean that our Valleys communities can access these literally on their doorsteps. The Valleys Regional Park has, as you said, in the past been supported by European funding, which has been lost, obviously, through Brexit. With replacement funding being taken out of Welsh Government control, and with no levelling-up fund bids confirmed so far, what confidence do you have that such initiatives can continue during the economically turbulent times ahead?

Diolch, Trefnydd. Mae Parc Rhanbarthol y Cymoedd yn darparu amrywiaeth o ymyriadau cadarnhaol, gan hybu iechyd a llesiant, cynnig cyfleoedd addysg i oedolion, diogelu'r amgylchedd, a gwella'r cynnig i dwristiaid yn y Cymoedd, a rhoi hwb drwy hynny i'n heconomïau lleol. Mae pyrth darganfod fel Parc Sirol Dyffryn Dâr yn golygu y gall ein cymunedau yn y Cymoedd gael mynediad at y rhain yn llythrennol ar garreg eu drws. Mae Parc Rhanbarthol y Cymoedd, fel y dywedoch chi, wedi cael ei gefnogi gan gyllid Ewropeaidd yn y gorffennol, sydd wedi cael ei golli, yn amlwg, drwy Brexit. Gyda chyllid newydd yn cael ei gymryd allan o reolaeth Llywodraeth Cymru, a heb unrhyw geisiadau cronfa ffyniant bro wedi'u cadarnhau hyd yma, pa hyder sydd gennych chi y gall mentrau o'r fath barhau yn ystod y cyfnod economaidd gythryblus sydd i ddod?

14:10

You're right; we're certainly facing a significant loss—over £1.1 billion—in unreplaced EU funding between 2021 and 2025. You mentioned levelling-up funding. Obviously, the Welsh Government has been denied access to the shared prosperity fund or any sort of decision role in how the funds are going to be allocated here in Wales. I think it's fair to say it's an abject failure as a replacement for EU funding. We haven't received any money, whereas if we'd still been in the European Union we would have had funding almost two years ago now, in that period I just mentioned, 2021-25. I also think devolution has been bypassed, so it clearly is a huge concern for us. As you say, we're in very turbulent financial times, so what we're having to do is have discussions with our partners to see how we can make sure that we don't lose these amazing schemes that are already in place.

Rydych chi'n iawn; rydym ni'n sicr yn wynebu colled sylweddol—dros £1.1 biliwn—mewn cyllid UE heb ei ddisodli rhwng 2021 a 2025. Fe wnaethoch chi sôn am gyllid ffyniant bro. Yn amlwg, gwrthodwyd mynediad i Lywodraeth Cymru at y gronfa ffyniant gyffredin neu unrhyw fath o swyddogaeth benderfynu o ran sut mae'r cyllid yn mynd i gael ei ddyrannu yma yng Nghymru. Rwy'n credu ei bod hi'n deg dweud ei fod yn fethiant llwyr fel arian i ddisodli cyllid yr UE. Dydyn ni ddim wedi derbyn unrhyw arian, ond pe baem ni'n dal wedi bod yn yr Undeb Ewropeaidd bydden ni wedi cael cyllid bron i ddwy flynedd yn ôl nawr, yn y cyfnod hwnnw yr wyf i newydd sôn amdano, 2021-25. Rwyf i hefyd yn credu bod datganoli wedi cael ei osgoi, felly yn amlwg mae'n bryder enfawr i ni. Fel rydych chi'n dweud, rydym ni mewn cyfnod ariannol cythryblus iawn, felly'r hyn rydym ni'n gorfod ei wneud yw cael trafodaethau gyda'n partneriaid i weld sut y gallwn ni wneud yn siŵr nad ydym ni'n colli'r cynlluniau anhygoel yma sydd eisoes ar waith.

Ynni Adnewyddadwy
Renewable Energy

9. Beth mae Llywodraeth Cymru'n ei wneud i hyrwyddo cynhyrchu ynni adnewyddadwy? OQ58642

9. What is the Welsh Government doing to promote renewable energy generation? OQ58642

We want Wales to produce sufficient renewable energy to meet our own needs and to retain the economic and social benefits of doing so. We are creating a public sector renewable developer as we maximise the potential for both onshore and offshore wind energy.

Rydym ni eisiau i Gymru gynhyrchu digon o ynni adnewyddadwy i ddiwallu ein hanghenion ein hunain a chadw'r manteision economaidd a chymdeithasol o wneud hynny. Rydym ni'n creu datblygwr adnewyddadwy sector cyhoeddus wrth i ni wneud y mwyaf o'r potensial ar gyfer ynni gwynt ar y tir ac ar y môr.

Diolch, Trefnydd. A couple of weeks ago, RenewableUK Cymru marked Wales wind energy week by hosting a reception here in the Senedd. Trefnydd, I'm sure that you'll have been bored of me taking every opportunity since my election to repeatedly highlight the exciting opportunity and potential that lies off the south Pembrokeshire coast in the Celtic sea in regard to renewable energy, specifically floating offshore wind, which can not only help meet our energy needs but also provide high-quality employment opportunities too. It's worth noting, indeed, that the UK has reduced carbon dioxide emissions by more than any other G20 country since 1990. During the reception, I spoke with industry representatives who expressed their concerns as to whether the existing port and supply chain infrastructure and planning regime is sufficient to support the generation of both green and blue energy, particularly those schemes proposed by Blue Gem Wind and RWE Power, within the time frames required to be commercially viable. Given this, and in anticipation of the climate change Minister's statement this afternoon, what reassurances can you provide to these organisations and to others wishing to invest in the Celtic sea that your Government is on the side of renewable energy projects? Diolch.

Diolch, Trefnydd. Wythnos neu ddwy yn ôl, nododd RenewableUK Cymru wythnos ynni'r gwynt Cymru trwy gynnal derbyniad yma yn y Senedd. Trefnydd, rwy'n siŵr y byddwch chi wedi diflasu arnaf i'n manteisio ar bob cyfle ers gael fy ethol i dynnu sylw dro ar ôl tro at y cyfle cyffrous a'r potensial sydd oddi ar arfordir de sir Benfro yn y môr Celtaidd o ran ynni adnewyddadwy, ac ynni gwynt ar y môr arnofiol yn benodol, a all nid yn unig helpu i ddiwallu ein hanghenion ynni ond hefyd darparu cyfleoedd gwaith o ansawdd uchel hefyd. Mae'n werth nodi, yn wir, bod y DU wedi lleihau allyriadau carbon deuocsid o fwy nag unrhyw wlad G20 arall ers 1990. Yn ystod y derbyniad, siaradais â chynrychiolwyr y diwydiant a fynegodd eu pryderon ynghylch a yw'r seilwaith porthladd a chadwyn gyflenwi a'r drefn gynllunio bresennol yn ddigonol i gefnogi'r gwaith o gynhyrchu ynni gwyrdd a glas, yn enwedig y cynlluniau hynny a gynigiwyd gan Blue Gem Wind a RWE Power, yn unol â'r terfynau amser sy'n ofynnol i fod yn fasnachol hyfyw. O ystyried hyn, a chan ragweld datganiad y Gweinidog Newid Hinsawdd y prynhawn yma, pa sicrwydd allwch chi ei roi i'r sefydliadau hyn ac i eraill sy'n dymuno buddsoddi yn y môr Celtaidd bod eich Llywodraeth ar ochr prosiectau ynni adnewyddadwy? Diolch.

As I said in my earlier answers to two of our colleagues, the First Minister and I met with many of these developers—and Blue Gem was absolutely represented around that table—in Cork, where we had those discussions. They're absolutely under no illusion that the Welsh Government is there to support them as they bring these projects forward.

Fel y dywedais yn fy atebion cynharach i ddau o'n cyd-Aelodau, fe wnaeth y Prif Weinidog a minnau gyfarfod â llawer o'r datblygwyr hyn—ac roedd Blue Gem yn sicr wedi'i gynrychioli o amgylch y bwrdd hwnnw—yng Nghorc, lle cawsom y trafodaethau hynny. Nid oes ganddyn nhw unrhyw amheuon na fydd Llywodraeth Cymru yno i'w cefnogi wrth iddyn nhw gyflwyno'r prosiectau hyn.

Cymuned y Lluoedd Arfog
The Armed Forces Community

10. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i gefnogi cymuned y lluoedd arfog yng Nghymru? OQ58659

10. What action is the Welsh Government taking to support the armed forces community in Wales? OQ58659

The Welsh Government works to ensure that servicepeople, veterans and their families are supported in the spirit of the armed forces covenant. In devolved areas including health, education, housing and employment, the Welsh Government aims to ensure no-one is disadvantaged by their service. Where applicable, special consideration is applied.

Mae Llywodraeth Cymru'n gweithio i sicrhau bod milwyr, cyn-filwyr a'u teuluoedd yn cael eu cefnogi yn ysbryd cyfamod y lluoedd arfog. Mewn meysydd datganoledig gan gynnwys iechyd, addysg, tai a chyflogaeth, nod Llywodraeth Cymru yw sicrhau nad oes neb o dan anfantais oherwydd eu gwasanaeth. Pan fo'n berthnasol, rhoddir ystyriaeth arbennig.

Thank you for that response on behalf of the Welsh Government, Trefnydd. Can I ask you about armed forces liaison officers? They've been an incredible addition to the wonderful team that has supported our armed forces community across Wales in recent years, and they do some wonderful work in making sure that the armed forces covenant is being upheld by local authorities and other public sector organisations. But as you will be aware, the funding for those armed forces liaison officers currently ends in March of next year. I want to see that funding continue, and so do all members of the cross-party group that I chair. I would be very grateful to have confirmation today, in this Remembrance Week, that that funding will go beyond the end of March into the future.

Diolch am yr ymateb yna ar ran Llywodraeth Cymru, Trefnydd. A gaf i ofyn i chi am swyddogion cyswllt y lluoedd arfog? Maen nhw wedi bod yn ychwanegiad anhygoel i'r tîm gwych sydd wedi cefnogi cymuned ein lluoedd arfog ledled Cymru yn ystod y blynyddoedd diwethaf, ac maen nhw'n gwneud gwaith gwych i wneud yn siŵr bod awdurdodau lleol a sefydliadau eraill yn y sector cyhoeddus yn gweithredu cyfamod y lluoedd arfog. Ond fel y byddwch yn ymwybodol, mae'r cyllid ar gyfer swyddogion cyswllt y lluoedd arfog hynny yn dod i ben ar hyn o bryd ym mis Mawrth y flwyddyn nesaf. Rwyf i eisiau gweld y cyllid hwnnw'n parhau, ac felly hefyd holl aelodau'r grŵp trawsbleidiol yr wyf i'n ei gadeirio. Byddwn i'n ddiolchgar iawn i gael cadarnhad heddiw, yn Wythnos y Cofio hon, y bydd yr arian hwnnw'n mynd y tu hwnt i ddiwedd mis Mawrth i'r dyfodol.

Thank you. As you know, the Deputy Minister for Social Partnership is leading a debate this afternoon on armed forces. I don't want to steal her thunder, but I don't think I'm saying anything that isn't in the public domain; I've heard her say many times that she is absolutely committed to continuing to fund our armed forces liaison officers.

Diolch. Fel y gwyddoch chi, mae'r Dirprwy Weinidog Partneriaeth Gymdeithasol yn arwain dadl y prynhawn yma ar y lluoedd arfog. Nid wyf i eisiau dwyn y sylw oddi wrthi, ond nid wyf i'n credu fy mod i'n dweud unrhyw beth nad yw yn y parth cyhoeddus; rwyf i wedi ei chlywed yn dweud droeon ei bod hi wedi ymrwymo'n llwyr i barhau i ariannu swyddogion cyswllt ein lluoedd arfog.

As the vice-chair of the group on the armed forces, I'd like to echo the points that Darren Millar has made. The armed forces liaison officers form a critical part of the infrastructure of the provision of services, and the representation of need within local government across Wales. We were able to extend the funding—I think it was for two years—which runs out now in March, and it would be a really essential and good use of public money to ensure that this funding becomes a permanent feature of this public service architecture.

Fel is-gadeirydd y grŵp ar y lluoedd arfog, hoffwn adleisio'r pwyntiau y mae Darren Millar wedi eu gwneud. Mae swyddogion cyswllt y lluoedd arfog yn rhan hanfodol o seilwaith darparu gwasanaethau, a'r gynrychiolaeth o angen o fewn llywodraeth leol ledled Cymru. Fe wnaethom ni lwyddo i ymestyn y cyllid—rwy'n credu ei fod am ddwy flynedd—sy'n rhedeg allan bellach ym mis Mawrth, a byddai'n ddefnydd gwirioneddol hanfodol a da o arian cyhoeddus i sicrhau bod y cyllid hwn yn dod yn nodwedd barhaol o'r bensaernïaeth gwasanaethau cyhoeddus hon.

14:15

So, I refer, really, to my answer to Darren Millar. I think we all recognise the very important work of the armed forces liaison officers here in Wales.

Felly, rwy'n cyfeirio, mewn gwirionedd, at fy ateb i Darren Millar. Rwy'n credu ein bod ni i gyd yn cydnabod gwaith pwysig iawn swyddogion cyswllt y lluoedd arfog yma yng Nghymru.

Diolch i'r Trefnydd, a dymuniadau gorau i'r Prif Weinidog am wellhad buan.

Thank you to the Trefnydd, and best wishes to the First Minister for a speedy recovery.

2. Datganiad a Chyhoeddiad Busnes
2. Business Statement and Announcement

Yr eitem nesaf, felly, bydd y datganiad a chyhoeddiad busnes, a dwi'n galw ar y Trefnydd i wneud y datganiad hynny—Lesley Griffiths.

The next item will be the business statement and announcement, and I call on the Trefnydd to make that statement—Lesley Griffiths.

Thank you. There are a few changes to this week's business. I will make a statement on avian influenza later this afternoon, and the statement on the response to the UK Government's financial plan and economic forecast and the debate on the LCM on the Northern Ireland protocol Bill have been postponed until 22 November. Draft business for the next three weeks is set out on the business statement and announcement, which can be found amongst the meeting papers available to Members electronically.

Diolch. Mae rhai newidiadau i fusnes yr wythnos yma. Byddaf i'n gwneud datganiad ynghylch ffliw adar yn ddiweddarach y prynhawn yma, ac mae'r datganiad ar yr ymateb i gynllun ariannol a rhagolwg economaidd Llywodraeth y DU a'r drafodaeth ar yr Cynnig Cydsyniad Deddfwriaethol ar Fesur Protocol Gogledd Iwerddon wedi'i gohirio tan 22 Tachwedd. Mae busnes drafft ar gyfer y tair wythnos nesaf wedi'i nodi ar y datganiad busnes a'r cyhoeddiad, sydd i'w weld ymhlith y papurau cyfarfod sydd ar gael i Aelodau yn electronig.

Trefnydd, can I call for a statement from the Minister for local government on the news that scores of asylum seekers are being housed at a luxury hotel in rural Conwy in north Wales? This is something that has caused a great deal of concern amongst the community, because there's been no communication whatsoever prior to this arrangement being made with either local representatives or, indeed, I understand, with the Welsh Government or the local authority. Now, clearly, we have to make sure that accommodation is suitable for asylum seekers until their asylum claims are determined, and the UK Government has a significant challenge on its hands, but many people have had their bookings cancelled, wedding events are being cancelled, guests have had their bookings at the hotel cancelled as well. And, of course, we've got a huge strain already on many of our public services in the area, and people want to know what's going to be done to make sure that they're not also given additional burdens as a result of this decision, which appears to have been imposed upon all of us from above.

Can I ask for an urgent statement on that, and what the Welsh Government is doing to work with the UK Government and, indeed, the local authority concerned, Conwy County Borough Council, to make sure that the needs of these individuals are met and that they can be appropriately housed, not in a luxury hotel at a time when we've got lots of housing problems already in north Wales, but in appropriate accommodation that is fit for purpose?

Trefnydd, a gaf i alw am ddatganiad gan y Gweinidog llywodraeth leol ar y newyddion bod ugeiniau o geiswyr lloches yn cael eu cartrefu mewn gwesty moethus yng nghefn gwlad Conwy yng ngogledd Cymru? Mae hyn yn rhywbeth sydd wedi achosi cryn bryder ymysg y gymuned, oherwydd ni oes unrhyw gyfathrebu wedi bod o gwbl cyn i'r trefniant yma gael ei wneud gyda naill ai cynrychiolwyr lleol nac, yn wir, rwy'n deall, gyda Llywodraeth Cymru neu'r awdurdod lleol. Nawr, yn amlwg, mae'n rhaid i ni wneud yn siŵr bod llety'n addas i geiswyr lloches nes bod eu ceisiadau am loches yn cael eu penderfynu, ac mae gan Lywodraeth y DU her sylweddol ar ei dwylo, ond mae nifer o bobl wedi cael eu trefniadau wedi'u canslo, mae digwyddiadau priodas yn cael eu canslo, mae gwesteion wedi cael eu harosiadau yn y gwesty wedi'u canslo hefyd. Ac, wrth gwrs, mae gennym ni straen enfawr eisoes ar lawer o'n gwasanaethau cyhoeddus yn yr ardal, ac mae pobl eisiau gwybod beth fydd yn cael ei wneud i sicrhau nad oes gennyn nhw feichiau ychwanegol o ganlyniad i'r penderfyniad hwn, sy'n ymddangos fel pe bai wedi'i osod ar bob un ohonom ni oddi uchod.

A gaf i ofyn am ddatganiad brys ar hynny, a'r hyn y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i weithio gyda Llywodraeth y DU ac, yn wir, yr awdurdod lleol dan sylw, Cyngor Bwrdeistref Sirol Conwy, i wneud yn siŵr fod anghenion yr unigolion hyn yn cael eu diwallu ac y gallan nhw gael eu cartrefu'n briodol, nid mewn gwesty moethus ar adeg pan fo gennym ni lawer o broblemau tai eisoes yn y gogledd, ond mewn llety priodol sy'n addas at y diben?

It's very hard for the Welsh Government, or the local authority, I would say, to work with UK Government when they're completely ignored. As you say, we had no prior knowledge of this, and I want to be really clear, Llywydd, that the UK Government is responsible for immigration policy and delivery. They've got a system now that I think is broken and they really need to fix this as quickly as possible, because what we're seeing are the human consequences of that broken system, and I don't think it does anyone any good.

I know that the Minister for Social Justice is or has written to the Home Office as a matter of urgency today to make these points very, very strongly. And this isn't at you at all, but I think I would want to appeal to everybody, as you've raised this issue, that it is really best to avoid the use of inflammatory language when we're dealing with this issue. I've certainly seen words that I wouldn't have wanted to see in relation to this, and words have consequences, and I think it's really important that we all treat this issue with sensitivity and care.

Mae'n anodd iawn i Lywodraeth Cymru, na'r awdurdod lleol, byddwn i'n dweud, weithio gyda Llywodraeth y DU pan ydyn nhw'n cael eu hanwybyddu'n llwyr. Fel y dywedwch chi, ni chawsom wybod am hyn ymlaen llaw, ac rwyf i eisiau bod yn wirioneddol glir, Llywydd, mai Llywodraeth y Deyrnas Unedig sy'n gyfrifol am bolisi mewnfudo a'i gyflawni. Mae ganddyn nhw system nawr sydd wedi torri, rwy'n credu, ac mae gwir angen iddyn nhw drwsio hyn cyn gynted â phosibl, oherwydd yr hyn yr ydym ni'n ei weld yw canlyniadau dynol y system honno sydd wedi torri, a dydw i ddim yn credu ei bod yn gwneud lles i unrhyw un.

Gwn fod y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol yn neu wedi ysgrifennu at y Swyddfa Gartref fel mater o frys heddiw i wneud y pwyntiau hyn yn gryf iawn, iawn. Ac nid yw hyn atoch chi o gwbl, ond rwy'n credu y byddwn i eisiau apelio at bawb, fel yr ydych chi wedi codi'r mater hwn, mai'r peth gorau mewn gwirionedd yw osgoi defnyddio iaith ymfflamychol pan fyddwn ni'n ymdrin â'r mater hwn. Yn sicr, rwyf i wedi gweld geiriau na fyddwn i wedi bod eisiau eu gweld ynglŷn â hyn, ac mae gan eiriau ganlyniadau, ac rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn ein bod ni i gyd yn trin y mater hwn â sensitifrwydd a gofal.

Trefnydd, I'd like to ask for a statement outlining the Welsh Government's position on restricting the sale of fireworks, please. We've just had bonfire night, and as with every year, countless animals have been desperately frightened by the noises and the flashes of fireworks not just on one night, but the three, four or five nights surrounding bonfire night as well. Classic FM had put on soothing music specifically to console people's pets that were distressed, and that's a lovely thing, but surely, it really shouldn't have had to happen.

There are safety concerns for children when it comes to fireworks as well, and there's an immense difference between the wonderful professional displays that are put on in our communities and people setting them off in their own gardens. Would the Welsh Government be able to learn from the Scottish experience and their fireworks and pyrotechnics Bill, and is this an area where the Welsh Government is seeking to do more? I'd welcome a statement setting this out, please.

Trefnydd, hoffwn i ofyn am ddatganiad yn amlinellu safbwynt Llywodraeth Cymru ar gyfyngu gwerthiant tân gwyllt, os gwelwch yn dda. Rydym ni newydd gael noson tân gwyllt, ac fel pob blwyddyn arall, mae anifeiliaid di-ri wedi cael eu dychryn yn enbyd gan y synau a'r fflachiadau o dân gwyllt nid yn unig ar un noson, ond y tair, pedair neu bum noson o gwmpas noson tân gwyllt hefyd. Roedd Classic FM wedi rhoi cerddoriaeth gysurlon yn benodol i gysuro anifeiliaid anwes gofidus pobl oedd yn ofidus, ac mae hynny'n beth hyfryd, ond siawns na ddylai fod wedi gorfod digwydd mewn gwirionedd.

Mae pryderon ynghylch diogelwch plant o ran tân gwyllt hefyd, ac mae gwahaniaeth aruthrol rhwng yr arddangosfeydd proffesiynol gwych sy'n cael eu cynnal yn ein cymunedau a phobl yn eu cynnau yn eu gerddi eu hunain. A fyddai Llywodraeth Cymru'n gallu dysgu o brofiad yr Alban a'u Bil tân gwyllt a pyrotechneg, ac a yw hwn yn faes lle mae Llywodraeth Cymru yn ceisio gwneud mwy? Byddwn i'n croesawu datganiad yn nodi hyn, os gwelwch yn dda.

Thank you. You do raise a very important point, and I know that when I had the environment portfolio, I regularly met with my counterparts in the UK Government and also Scotland, because, obviously, it is a reserved matter, and it would need the UK Government to ban the sale of fireworks. But I think the important point you make is that it's not just one night; this has continued, and even last night I could hear fireworks. So, I think it is certainly something that we would want to look at, to look at the best practice to see if there is anything we could do. I don't know if the Minister for Climate Change is continuing to have those discussions with the UK Government counterpart now that we do have a new Government in place, but I think it's certainly something that we all, as Members of the Senedd, get quite a significant postbag about.

Diolch. Rydych chi'n codi pwynt pwysig iawn, ac rwy'n gwybod pan oedd gen i bortffolio'r amgylchedd, roeddwn i'n cwrdd yn rheolaidd gyda fy swyddogion cyfatebol yn Llywodraeth y DU a hefyd yr Alban, oherwydd, yn amlwg, mae'n fater â gedwir yn ôl, a byddai angen i Lywodraeth y DU wahardd gwerthu tân gwyllt. Ond rwy'n credu mai'r pwynt pwysig yr ydych chi'n ei wneud yw nad un noson yn unig mohono; mae hyn wedi parhau, a hyd yn oed neithiwr roeddwn i'n gallu clywed tân gwyllt. Felly, rwy'n credu ei fod yn sicr yn rhywbeth y byddem ni eisiau ei ystyried, i ystyried yr arfer gorau i weld a oes unrhyw beth y gallem ni ei wneud. Nid ydw i'n gwybod a yw'r Gweinidog Newid Hinsawdd yn parhau i gael y trafodaethau hynny gyda'r swyddog cyfatebol yn Llywodraeth y DU nawr bod gennym ni Lywodraeth newydd ar waith, ond rwy'n credu ei fod yn sicr yn rhywbeth yr ydym ni i gyd, fel Aelodau o'r Senedd, yn cael bag post eithaf sylweddol amdano.

14:20

I recently met with Caerphilly constituents Ellie and Owain James. At the age of 34, Owain has been diagnosed with an incurable brain tumour, and if no action is taken, the couple have been told that he will have just months to live. He's been advised on one treatment that could help him extend his life, but it's not yet been approved by NICE or the all-Wales medicines strategy group, and although very promising, it is still in the final stages of clinical trials with the medical and healthcare products regulatory agency. The only option available to them currently, therefore, is for them to pay privately—something that would cost them hundreds of thousands of pounds.

I'm also aware of the case of Caerpilly resident 15-year-old Ethan Hamer, who has been diagnosed with a very aggressive form of cancer that requires a similar form of treatment, and that form of treatment is in the early deployment stages. Both Owain and Ethan have crowdfunding sites set up in their names, which I intend to share on my social media. I've written to the Minister for Health and Social Services on the issue, but in the meantime, could the Welsh Government bring forward a statement on accessibility to new medicines that have not yet been approved for use with NHS Wales?

Gwnes i gwrdd yn ddiweddar ag etholwyr Caerffili Ellie ac Owain James. Yn 34 oed, mae Owain wedi cael diagnosis o diwmor ar yr ymennydd nad oes modd ei wella, ac os nad oes camau'n cael eu cymryd, mae'r cwpl wedi cael gwybod y bydd ganddo fisoedd yn unig i fyw. Cafodd wybod am un driniaeth a allai ei helpu i ymestyn ei fywyd, ond nid yw wedi'i chymeradwyo eto gan NICE na'r grŵp strategaeth meddyginiaethau Cymru gyfan, ac er ei fod yn addawol iawn, mae'n dal i fod yng nghamau olaf treialon clinigol gyda'r asiantaeth rheoleiddio cynhyrchion meddygol a gofal iechyd. Yr unig ddewis sydd ar gael iddyn nhw ar hyn o bryd, felly, yw iddyn nhw dalu'n breifat—rhywbeth a fyddai'n costio cannoedd o filoedd o bunnoedd iddyn nhw.

Rwyf hefyd yn ymwybodol o achos Ethan Hamer, 15 oed o Gaerffili, sydd wedi cael diagnosis o fath ymosodol iawn o ganser sy'n gofyn am fath tebyg o driniaeth, ac mae'r math hwnnw o driniaeth yn y camau defnyddio cynnar. Mae gan Owain ac Ethan safleoedd ariannu torfol wedi eu sefydlu yn eu henwau, ac rwy'n bwriadu eu rhannu ar fy nghyfryngau cymdeithasol. Rwyf i wedi ysgrifennu at y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol ar y mater, ond yn y cyfamser, a wnaiff Llywodraeth Cymru gyflwyno datganiad ar y gallu i gael gafael ar feddyginiaethau newydd sydd heb gael eu cymeradwyo i'w defnyddio eto ar gyfer ei ddefnyddio gyda GIG Cymru?

Thank you, and I'm certainly very sorry to hear about the health issues that both Owain and Ethan are experiencing. What we as a Government expect is that people are able to access recommended therapies routinely through the NHS, and it's important to highlight that there are treatments that are routinely available for brain tumours. You obviously referred to new therapies that have to go through, quite correctly, both NICE and the medicines and healthcare regulatory agency trials, and they are normally developed through clinical trials ahead of that. Obviously, we would expect eligible patients in Wales to be able to access open clinical trials as well, prior to licensing any new therapy, if, indeed, that was the clinical decision that had been taken. You've done absolutely the right thing writing to the Minister for Health and Social Services, and I'm sure that she'll respond in due course.

Diolch, ac yn sicr mae'n ddrwg iawn gen i glywed am y materion iechyd y mae Owain ac Ethan yn eu profi. Yr hyn yr ydym ni fel Llywodraeth yn ei ddisgwyl yw bod pobl yn gallu cael gafael ar therapïau a argymhellir fel rhan o'r drefn arferol drwy'r GIG, ac mae'n bwysig tynnu sylw at y ffaith bod triniaethau sydd ar gael fel mater o drefn ar gyfer tiwmorau ar yr ymennydd. Yn amlwg gwnaethoch chi gyfeirio at therapïau newydd sy'n gorfod mynd trwy, yn hollol gywir, NICE a threialon meddyginiaethau ac asiantaeth rheoleiddio gofal iechyd, ac maen nhw fel arfer yn cael eu datblygu trwy dreialon clinigol cyn hynny. Yn amlwg, byddem ni'n disgwyl i gleifion cymwys yng Nghymru allu cael gafael ar dreialon clinigol agored hefyd, cyn trwyddedu unrhyw therapi newydd, os, yn wir, dyna oedd y penderfyniad clinigol a gafodd ei wneud. Rydych chi wir wedi gwneud y peth cywir yn ysgrifennu at y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, ac rwy'n siŵr y bydd hi'n ymateb maes o law.

Leader of the house, could I seek two statements? One on care workers, due to the Government's announcement back in the spring to make money available to pay the real living wage to care workers here in Wales—a welcome initiative, I might add. I've been approached by various care providers in my own region, but I understand it's similar across the rest of Wales, that this money was transferred to local authorities and there was an element of local authority discretion as to how much of the £40 million-plus budget was made available to the care providers to hit that target of paying the real living wage. In the COVID crisis, when the Welsh Government had a similar initiative to reward care workers by giving them a £1,500 uplift in their wages, that money was paid directly to the care providers so that the money could be transferred to the employees in their employment. It's my understanding that many care providers are struggling to meet this obligation now, because local authorities have taken discretionary decisions over the allocation of this money. I have written to the Deputy Minister, but could we have a statement to talk about the general implementation of this policy? And, is she conscious of these concerns that have been raised with me, as I understand Care Forum Wales have raised similar concerns with her directly, and what action is the Welsh Government taking to remediate these concerns?

And my second request for a statement is in relation to the cladding announcement that the Minister made, who I can see is in her place today, in relation to the obligations and the voluntary agreement that she reached with developers here in Wales at the start of October. It's my understanding that those developers were to come forward to the Welsh Government within one month of signing the agreement with how they propose to remediate the wrongs of the cladding on buildings in Wales, and those plans, as I understand it, should have arrived with the Welsh Government at the end of last week or beginning of this week. Could I have an indication as to whether the Welsh Government will be bringing forward a statement, so that we can understand how confident the Minister is that the developers are living up to the commitments that they've made in that voluntary agreement, and how the Government will be holding the developers to account to make sure that the remedial action is put in place as a matter of urgency? 

Arweinydd y tŷ, a gaf i ofyn am ddau ddatganiad? Un ar weithwyr gofal, oherwydd cyhoeddiad y Llywodraeth yn ôl yn y gwanwyn i sicrhau bod arian ar gael i dalu'r cyflog byw gwirioneddol i weithwyr gofal yma yng Nghymru—menter i'w chroesawu, os caf i ychwanegu. Mae gwahanol ddarparwyr gofal wedi cysylltu â mi yn fy rhanbarth fy hun, ond rwy'n deall ei fod yn debyg ar draws gweddill Cymru, bod yr arian hwn wedi'i drosglwyddo i awdurdodau lleol ac roedd elfen o ddisgresiwn yr awdurdod lleol ynghylch faint o'r gyllideb £40 miliwn a mwy oedd ar gael i'r darparwyr gofal i gyrraedd y nod hwnnw o dalu'r cyflog byw gwirioneddol. Yn ystod argyfwng COVID, pan oedd gan Lywodraeth Cymru fenter debyg i wobrwyo gweithwyr gofal trwy roi cynnydd o £1,500 iddyn nhw yn eu cyflogau, cafodd yr arian hwnnw ei dalu'n  uniongyrchol i'r darparwyr gofal er mwyn gallu trosglwyddo'r arian i'r gweithwyr yn eu cyflogaeth. Fy nealltwriaeth i yw bod llawer o ddarparwyr gofal yn ei chael hi'n anodd bodloni'r rhwymedigaeth hon nawr, oherwydd bod awdurdodau lleol wedi gwneud penderfyniadau dewisol dros ddyrannu'r arian hwn. Rwyf i wedi ysgrifennu at y Dirprwy Weinidog, ond a gawn ni ddatganiad i drafod gweithredu'r polisi hwn yn gyffredinol? Ac a yw hi'n ymwybodol o'r pryderon hyn sydd wedi'u codi gyda mi, gan fy mod i'n deall fod Fforwm Gofal Cymru wedi codi pryderon tebyg gyda hi'n uniongyrchol, a pha gamau mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i unioni'r pryderon hyn?

Ac mae fy ail gais am ddatganiad o ran y cyhoeddiad cladin a wnaeth y Gweinidog, y gallaf weld ei bod yn ei lle heddiw, o ran y rhwymedigaethau a'r cytundeb gwirfoddol y cyrhaeddodd hi â datblygwyr yma yng Nghymru ddechrau mis Hydref. Fy nealltwriaeth i yw bod y datblygwyr hynny i ddod ymlaen at Lywodraeth Cymru o fewn mis o lofnodi'r cytundeb ynghylch sut maen nhw'n bwriadu unioni'r camweddau cladin ar adeiladau yng Nghymru, a dylai'r cynlluniau hynny, yn ôl yr hyn rwy'n ei ddeall, fod wedi cyrraedd Llywodraeth Cymru ddiwedd yr wythnos ddiwethaf neu ddechrau'r wythnos hon. A gaf i arwydd a fydd Llywodraeth Cymru yn cyflwyno datganiad, fel y gallwn ddeall pa mor hyderus yw'r Gweinidog bod y datblygwyr yn byw hyd at yr ymrwymiadau y maen nhw wedi'u gwneud yn y cytundeb gwirfoddol hwnnw, a sut bydd y Llywodraeth yn dwyn y datblygwyr i gyfrif er mwyn sicrhau bod y camau unioni'n cael eu rhoi ar waith ar frys? 

14:25

Thank you. In relation to your first ask around the additional payment scheme for our care workers, my understanding is that local authorities have reported that 96 per cent of payments have been paid already. In relation to the 4 per cent, I think you've done absolutely the right thing writing to the Deputy Minister, and she will be able to update you in relation to that 4 per cent.

And on your second question, I'm not aware if the Minister for Climate Change has received all of the plans, but I know that she will be considering those, and if she feels that an update is required, I'll ask her to do a written statement.

Diolch. O ran eich cwestiwn cyntaf ynghylch y cynllun talu ychwanegol i'n gweithwyr gofal, fy nealltwriaeth i yw bod awdurdodau lleol wedi nodi bod 96 y cant o'r taliadau wedi'u talu'n barod. O ran y 4 y cant, rwy'n credu eich bod chi wir wedi gwneud y peth cywir yn ysgrifennu at y Dirprwy Weinidog, a bydd hi'n gallu rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i chi am y 4 y cant hwnnw.

Ac ar eich ail gwestiwn, nid ydw i'n ymwybodol os yw'r Gweinidog Newid Hinsawdd wedi derbyn yr holl gynlluniau, ond rwy'n gwybod y bydd hi'n ystyried y rheini, ac os yw hi'n teimlo bod angen rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf, byddaf i'n gofyn iddi hi wneud datganiad ysgrifenedig.

I'm asking today for a business statement on the criminal age of responsibility, which is currently just 10 years old in England and Wales. In 2021, Scotland changed their policy to increase the criminal age of responsibility to 12 years old, recognising the vulnerability of some young people in society and the need to improve rehabilitation opportunities. Despite criticism from the United Nations Convention on the Rights of the Child, the UK Government says that it has no plan to make any changes. Children in the youth justice system have often been subjected to high levels of trauma, violence and loss, and the current system takes into account none of this, which is why children's rights groups continue to criticise England and Wales's criminal age of responsibility for its lack of ethical consideration into maturity and the neurological development of young people. Why is it that, as a society, we see children as too young to have responsibility for their own care, and yet, when it comes to crime, children are viewed the same as adults? Youth justice in Wales has centred on the concept of Children First. Children First views the child first, offenders second, and considers that children are, in fact, children and therefore need to be seen as such if and when they are involved in the justice system. How, then, can we champion this progressive approach to some of the most vulnerable children caught up in the youth justice system if UK law states that children as young as 10 have the same responsibility and maturity as adults? 

Rwy'n gofyn heddiw am ddatganiad busnes ar oed cyfrifoldeb troseddol, sydd yn ddim ond 10 oed yng Nghymru a Lloegr ar hyn o bryd. Yn 2021, newidiodd yr Alban eu polisi i gynyddu oedran cyfrifoldeb troseddol i 12 oed, gan gydnabod bregusrwydd rhai pobl ifanc mewn cymdeithas a'r angen i wella cyfleoedd adsefydlu. Er y feirniadaeth gan Gonfensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau'r Plentyn, mae Llywodraeth y DU yn dweud nad oes ganddi gynllun i wneud unrhyw newidiadau. Yn aml, mae plant yn y system cyfiawnder ieuenctid wedi dioddef lefelau uchel o drawma, trais a cholled, ac nid yw'r system bresennol yn ystyried dim o hyn, a dyna pam y mae grwpiau hawliau plant yn parhau i feirniadu oed cyfrifoldeb troseddol Cymru a Lloegr am ei diffyg ystyriaeth foesegol i aeddfedrwydd a datblygiad niwrolegol pobl ifanc. Pam ydyn ni, fel cymdeithas, yn gweld plant yn rhy ifanc i fod yn gyfrifol am eu gofal eu hunain, ac eto, pan fo'n dod at droseddu, mae plant yn cael eu hystyried yr un fath ag oedolion? Mae cyfiawnder ieuenctid yng Nghymru wedi canolbwyntio ar y cysyniad o Blant yn Gyntaf. Mae Plant yn gyntaf yn ystyried y plentyn yn gyntaf, troseddwyr yn ail, ac yn ystyried bod plant, mewn gwirionedd, yn blant ac felly mae angen eu gweld nhw felly os a phryd y maen nhw'n ymwneud â'r system gyfiawnder. Sut, felly, gallwn ni hyrwyddo'r dull blaengar hwn o ymdrin â rhai o'r plant mwyaf agored i niwed sy'n cael eu dal yn y system gyfiawnder ieuenctid os yw cyfraith y DU yn nodi bod gan blant mor ifanc â 10 yr un cyfrifoldeb ac aeddfedrwydd ag oedolion? 

Thank you. Well, the UK Government, obviously, has responsibility for justice, and that includes youth justice. If justice was devolved to Wales, we would obviously be in a position to consider this question in further detail and, more importantly, in a position to address the very valid points that you've raised. Under the current system, as I say, it is a matter for the UK Government, but I am pleased that you are standing alongside us in calling for a more progressive and evidence-based approach to this issue.

I know that the Minister for Social Justice does continue to have discussions with the UK Government around the age of criminal responsibility here in Wales. That's part of the ongoing joint work on the recommendations from the independent Commission on Justice in Wales, which was chaired by Lord Thomas. The Minister for Social Justice also has the youth justice blueprints here in Wales, which she published back in July 2019, and that does set out the Welsh Government's vision for youth justice in Wales, taking that Children First approach forward.

Diolch. Wel, mae Llywodraeth y DU, yn amlwg, â chyfrifoldeb dros gyfiawnder, ac mae hynny'n cynnwys cyfiawnder ieuenctid. Pe bai cyfiawnder wedi'i ddatganoli i Gymru, yn amlwg byddem ni mewn sefyllfa i ystyried y cwestiwn hwn yn fanwl iawn ac, yn bwysicach byth, mewn sefyllfa i ymdrin â'r pwyntiau dilys iawn yr ydych chi wedi'u codi. O dan y drefn bresennol, fel y dywedais i, mae'n fater i Lywodraeth y DU, ond rwy'n falch eich bod chi'n sefyll ochr yn ochr â ni wrth alw am agwedd fwy blaengar ac ar sail tystiolaeth tuag at y mater hwn.

Gwn i fod y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol yn parhau i gael trafodaethau gyda Llywodraeth y DU ynghylch oedran cyfrifoldeb troseddol yma yng Nghymru. Mae hynny'n rhan o'r gwaith cydweithio parhaus ar argymhellion y Comisiwn Annibynnol ar Gyfiawnder yng Nghymru, sy'n cael ei gadeirio gan yr Arglwydd Thomas. Mae gan y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol hefyd y glasbrintiau cyfiawnder ieuenctid yma yng Nghymru, y gwnaeth hi eu cyhoeddi yn ôl ym mis Gorffennaf 2019, ac mae hynny'n nodi gweledigaeth Llywodraeth Cymru ar gyfer cyfiawnder ieuenctid yng Nghymru, gan fynd â'r dull Plant yn Gyntaf hwnnw o weithredu ymlaen.

Please can I ask for a statement, Minister, from the Minister for health, about the real living wage? Since Welsh Government announced its financial support to social care providers to ensure that all support workers will receive the real living wage, there have been complaints that providers are not receiving the funding that was supposed to be channelled to them through local authorities and health boards. There is considerable confusion about how the money should be passed on. Some local authorities and health boards refuse to provide funding if a commissioned service isn't located in their territory, while others take a completely different approach and refuse funding if they do not directly commission services with the local provider.

One Welsh care provider expects to occur additional costs of more than £250,000 per year for implementing the real living wage increase, yet, seven months after rising wages, it has only been offered an additional £23,000 annually to cover its costs. Welsh Government has admitted that they knew that—and I quote—implementation would be challenging for local authorities and health boards in the first year, and that they are aware that there may have been different approaches across local authorities and health boards. Providers have not been reassured by the Welsh Government's vague assertion that independent dynamic evaluation and their own monitoring processes on the effectiveness of the roll-out will be able to identify improvements and develop better processes for the future. And in this economically challenging time, providers are increasingly frustrated that the Welsh Government is not providing greater leadership in resolving this urgent problem, which is causing considerable financial hardship for Welsh social care employers. So, please, Minister, can the health Minister make a statement to provide social care providers with specific details around the process of dynamic evaluation monitoring—who is managing this, what are the timelines for reporting, and when can the planned process improvements be expected? Also, where providers have had to fund the real living wage increases on behalf of the Welsh Government, will the Welsh Government reimburse them for the interest on these moneys? Thank you.

A gaf i ofyn am ddatganiad, Gweinidog, gan y Gweinidog iechyd, ynghylch y cyflog byw gwirioneddol? Ers i Lywodraeth Cymru gyhoeddi ei chymorth ariannol i ddarparwyr gofal cymdeithasol er mwyn sicrhau y bydd pob gweithiwr cymorth yn cael y cyflog byw gwirioneddol, mae cwynion wedi bod nad yw darparwyr yn cael y cyllid oedd i fod i'w cyrraedd drwy awdurdodau lleol a byrddau iechyd. Mae cryn ddryswch ynglŷn â sut y dylai'r arian gael ei drosglwyddo. Mae rhai awdurdodau lleol a byrddau iechyd yn gwrthod darparu cyllid os nad yw gwasanaeth wedi'i gomisiynu wedi'i leoli yn eu tiriogaeth, ac mae eraill yn cymryd agwedd hollol wahanol ac yn gwrthod cyllid os nad ydyn nhw'n comisiynu gwasanaethau yn uniongyrchol gyda'r darparwr lleol.

Mae un darparwr gofal o Gymru yn disgwyl mynd i gostau ychwanegol o fwy na £250,000 y flwyddyn am weithredu'r cynnydd mewn cyflog byw gwirioneddol, ond eto, saith mis ar ôl i gyflogau gynyddu, dim ond £23,000 ychwanegol y mae wedi cael cynnig yn flynyddol er mwyn talu ei gostau. Mae Llywodraeth Cymru wedi cyfaddef eu bod nhw'n gwybod hynny—ac rwy'n dyfynnu—byddai gweithredu'n heriol i awdurdodau lleol a byrddau iechyd yn y flwyddyn gyntaf, a'u bod yn ymwybodol efallai bod dulliau gwahanol wedi digwydd ar draws awdurdodau lleol a byrddau iechyd. Nid yw darparwyr wedi cael sicrwydd gan honiad annelwig Llywodraeth Cymru y bydd gwerthuso deinamig annibynnol a'u prosesau monitro eu hunain ar effeithiolrwydd y broses o gyflwyno yn gallu nodi gwelliannau a datblygu prosesau gwell ar gyfer y dyfodol. Ac yn y cyfnod economaidd heriol hwn, mae darparwyr yn gynyddol rhwystredig nad yw Llywodraeth Cymru'n darparu mwy o arweinyddiaeth i ddatrys y broblem frys hon, sy'n achosi caledi ariannol sylweddol i gyflogwyr gofal cymdeithasol Cymru. Felly, os gwelwch yn dda, Gweinidog, a all y Gweinidog iechyd wneud datganiad i roi manylion penodol i ddarparwyr gofal cymdeithasol ynghylch y broses o fonitro gwerthuso deinamig—pwy sy'n rheoli hyn, beth yw'r amserlenni ar gyfer adrodd, a phryd y mae modd disgwyl gwelliannau'r broses wedi'u cynllunio? Hefyd, pan fo darparwyr wedi gorfod ariannu'r cynnydd mewn cyflog byw gwirioneddol ar ran Llywodraeth Cymru, a fydd Llywodraeth Cymru yn eu had-dalu am y llog ar yr arian hyn? Diolch.

14:30

I'm not sure, Llywydd, whether the Member was in her seat when the leader of the opposition asked me the same question, but, as I said, local authorities have reported they made 96 per cent of payments in June. 

Nid wyf i'n  siŵr, Llywydd, a oedd yr Aelod yn ei sedd pan ofynnodd arweinydd yr wrthblaid yr un cwestiwn i mi, ond, fel y dywedais i, mae'r awdurdodau lleol wedi dweud iddyn nhw wneud 96 y cant o'r taliadau ym mis Mehefin. 

Trefnydd, could I ask for an update from the Welsh Government about progress being made on the Heads of the Valleys road project, and on two issues in particular? Firstly, I'd like to ask for an update about the recent news that an eight-mile stretch of the A465 Heads of the Valleys will be subject to a series of further closures over the next 18 months. The road between Brynmawr roundabout and Hardwick roundabout will be closed periodically throughout that period, with a 25-mile diversion taking trips that were 10 minutes up to 40 minutes to complete. Clearly, this will cause massive disruption for residents and businesses, and a number of constituents have already been in touch to voice their grave concerns about the impact that this will have on them and their communities. Trefnydd, this will not be the first time that roadworks have caused disruption, and constituents are getting even more frustrated. So, please could the Government explain what works are being undertaken and why, and how any continuing disruption will be mitigated? 

The other point I'd like to raise is an update of whether businesses have been fairly compensated for losses caused by roadworks linked to the project. Earlier this year, local businesses approached me with their concerns that compensation had not been received despite promises from the Government that financial help was to be made available. And so I'd appreciate it if the Government could outline how much has been paid so far and how much is left outstanding.

Trefnydd, a gaf i ofyn am yr wybodaeth diweddaraf gan Lywodraeth Cymru am gynnydd sy'n cael ei wneud ar brosiect ffordd Blaenau'r Cymoedd, ac ar ddau fater yn benodol? Yn gyntaf, hoffwn i ofyn am yr wybodaeth ddiweddaraf am y newyddion diweddar y bydd darn wyth milltir o Flaenau'r Cymoedd, yr A465, yn wynebu cyfres o achosion o fod ar gau yn ystod y 18 mis nesaf. Bydd y ffordd rhwng cylchfan Brynmawr a chylchfan Hardwick ar gau o bryd i'w gilydd drwy'r cyfnod hwnnw, gyda dargyfeiriad 25 milltir o hyd gan fynd â theithiau a oedd yn 10 munud hyd at 40 munud i'w chwblhau. Yn amlwg, bydd hyn yn amharu'n aruthrol ar drigolion a busnesau, ac mae nifer o etholwyr eisoes wedi bod mewn cysylltiad i leisio eu pryderon difrifol am yr effaith y bydd hyn yn ei gael arnyn nhw a'u cymunedau. Trefnydd, nid dyma fydd y tro cyntaf i waith ffordd amharu ar bethau, ac mae etholwyr yn mynd yn fwy rhwystredig fyth. Felly, a wnaiff y Llywodraeth esbonio pa waith sy'n cael ei wneud a pham, a sut y bydd unrhyw darfu parhaus yn cael ei liniaru? 

Y pwynt arall yr hoffwn i ei godi yw cael yr wybodaeth ddiweddaraf ynghylch a yw busnesau wedi cael iawndal teg am golledion a gafodd eu hachosi gan waith ffordd sy'n gysylltiedig â'r prosiect. Yn gynharach eleni, cysylltodd busnesau lleol â mi gyda'u pryderon nad oedd iawndal wedi'i dderbyn er gwaethaf addewidion gan y Llywodraeth bod cymorth ariannol ar gael. Ac felly byddwn i'n gwerthfawrogi pe bai'r Llywodraeth yn gallu amlinellu faint sydd wedi ei dalu hyd yn hyn a faint sy'n ddyledus.

Thank you. You obviously refer to a very specific road in your constituency. I think it would be better, because you're obviously asking about financial compensation as well, if you wrote directly to the Deputy Minister for Climate Change. 

Diolch. Mae'n amlwg eich bod chi'n cyfeirio at ffordd benodol iawn yn eich etholaeth. Rwy'n credu y byddai'n well, oherwydd eich bod chi'n amlwg yn gofyn am iawndal ariannol hefyd, pe baech chi'n ysgrifennu'n uniongyrchol at y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd. 

Trefnydd, byddwch chi a'r Aelodau eraill yn ymwybodol, dwi'n siŵr, o ganlyniadau arolwg undeb y prifathrawon, NAHT Cymru, a gafodd eu cyhoeddi heddiw, a oedd yn cyfleu darlun pryderus dros ben o ran y pwysau ar gyllidebau ysgolion. Clywsom wythnos diwethaf fod y syniad o ddysgu disgyblion ar lein am ddiwrnod yr wythnos wedi'i grybwyll ym Mhowys, ac, o ran yr arolwg, fod athrawon yn ystyried diswyddiadau, ynghyd â thorri cyllid i ymyriadau sydd wedi'u targedu at ein disgyblion mwyaf bregus. Hoffwn ofyn felly am ddatganiad gan y Gweinidog addysg ynglŷn â sefyllfa ariannol ysgolion, ac ymateb y Llywodraeth i'r pryderon dybryd sydd wedi eu codi gan brifathrawon. 

Trefnydd, you and other Members will be aware, I'm sure, of the outcomes of the survey of NAHT Cymru, which were published today, which conveyed a very concerning picture in terms of the pressure on school budgets. We heard last week that the idea of teaching online for one day a week had been mentioned in Powys, and, in terms of the survey, that headteachers were considering job losses, as well as cutting budgets to interventions for our most vulnerable pupils. I'd like to ask, therefore, for a statement from the education Minister on the financial situation of schools, and the Government's response to the grave concerns that have been raised by headteachers. 

In relation to the point you make around schools teaching online, I know the Minister for Education and Welsh Language has written to all local authorities saying that we would not wish to see schools do that. We certainly would not wish to see schools close unless the decision is based on emergency or health or safety reasons for instance. And I don't think a one-day school closure would result in significant savings for schools and would just pass the issues on to parents and carers. And we know, don't we, how school closures affect families' ability to work, and, obviously then, put pressures on other services. So, as I say, the Minister has certainly written to all local authorities and has met with NAHT and other trade unions this morning also. In relation to budgets, clearly, there are going to be pressures on all of our budgets, but I don't think the Minister is in a position at the moment, as we're waiting for the UK Government announcement in relation to budgets, and, obviously, we too are looking very closely at our budget going forward.

O ran y pwynt yr ydych chi'n ei wneud ynghylch ysgolion yn addysgu ar-lein, rwy'n gwybod fod y Gweinidog Addysg a'r Gymraeg wedi ysgrifennu at bob awdurdod lleol yn dweud na fyddem ni'n dymuno gweld ysgolion yn gwneud hynny. Yn sicr, ni fyddem ni eisiau gweld ysgolion yn cau oni bai bod y penderfyniad yn seiliedig ar resymau brys neu iechyd neu ddiogelwch er enghraifft. Ac nid ydw i'n credu y byddai cau ysgol am ddiwrnod yn arwain at arbedion sylweddol i ysgolion, a byddai ond yn trosglwyddo'r problemau i rieni a gofalwyr. Ac rydym ni'n gwybod, on'd ydyn ni, sut mae cau ysgolion yn effeithio ar allu teuluoedd i weithio, ac, yn amlwg wedyn, yn rhoi pwysau ar wasanaethau eraill. Felly, fel y dywedais i, yn sicr mae'r Gweinidog wedi ysgrifennu at bob awdurdod lleol ac wedi cyfarfod ag NAHT ac undebau llafur eraill y bore 'ma hefyd. O ran cyllidebau, yn amlwg, mae pwysau yn mynd i fod ar ein cyllidebau i gyd, ond nid ydw i'n credu bod y Gweinidog mewn sefyllfa ar hyn o bryd, gan ein bod ni'n aros am gyhoeddiad Llywodraeth y DU o ran cyllidebau, ac, yn amlwg, rydym ni hefyd yn ystyried yn fanwl iawn ein cyllideb wrth symud ymlaen.

Trefnydd, can I ask for a statement from the Minister for Health and Social Services this afternoon regarding support for armed services veterans in the healthcare system? I was contacted by a local resident from Rhyl over the weekend whose husband, sadly, nearly committed suicide, and, without being too graphic, he was nearly successful, unfortunately. He was since treated, but what was noted by my constituent was the lack of recognition for her husband being a veteran in the triage system. Now, I believe that there is progress being made on this, but could the Welsh Government perhaps expand on why this hasn't been delivered and the plans moving forward to bring recognition for veterans into the triage system, so that they can be adequately treated for mental health problems, and, indeed, physical problems as well? Thank you. 

Trefnydd, a gaf i ofyn am ddatganiad gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol y prynhawn yma ynghylch cefnogaeth i gyn-filwyr gwasanaethau arfog yn y system gofal iechyd? Cysylltodd preswylydd lleol â mi o'r Rhyl dros y penwythnos y bu bron i'w gŵr, yn drist iawn, gyflawni hunanladdiad, ac, heb fod yn rhy graffig, bu bron yn llwyddiannus, yn anffodus. Mae wedi cael triniaeth ers hynny, ond yr hyn y nododd fy etholwr oedd y diffyg cydnabyddiaeth, yn y system frysbennu, bod ei gŵr fod yn gyn-filwr. Nawr, rwy'n credu bod cynnydd yn cael ei wneud ar hyn, ond a wnaiff Llywodraeth Cymru efallai ehangu ar pam nad yw hyn wedi'i gyflawni a'r cynlluniau sydd ar y gweill i ddod â chydnabyddiaeth i gyn-filwyr yn y system frysbennu, fel bod modd eu trin yn ddigonol ar gyfer problemau iechyd meddwl, ac, yn wir, problemau corfforol hefyd? Diolch. 

So, you may have heard me, in an earlier answer to Darren Millar, say that certainly we do recognise that ex-service men and women and their families require access to services in a different way, sometimes, to others, and that certainly has been increased, going forward. I mentioned earlier as well that the Deputy Minister for Social Partnership will be leading a debate this afternoon, and it is a question that perhaps you could raise in that debate also.

Felly, efallai eich bod chi wedi fy nghlywed i, mewn ateb cynharach i Darren Millar, yn dweud ein bod ni'n sicr yn cydnabod bod dynion a menywod sy'n gyn-filwyr a'u teuluoedd angen mynediad at wasanaethau mewn ffordd wahanol, weithiau, i eraill, ac mae hynny'n sicr wedi bod ar gynnydd, wrth symud ymlaen. Soniais i'n gynharach hefyd y bydd y Dirprwy Weinidog Partneriaeth Gymdeithasol yn arwain dadl y prynhawn yma, ac mae'n gwestiwn y gallech chi ei godi yn y ddadl honno hefyd.

14:35

Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Age Cymru West Glamorgan is an independent charity supporting older people across South Wales West, and, for the last 20 years, they've run the Afan Nedd community centre and have provided a lunch club for over 120 people. However, in the last week, they've been forced to close their doors. And while the charity's seen utility bills rise, they've also seen their income significantly impacted by a decision of the local health board. Swansea Bay University Health Board previously announced a third sector procurement timeline so that voluntary organisations could apply to deliver local services. Age Cymru West Glamorgan invested time and funds so that they were up to spec for this, and the health board was due to award contracts this month. However, the health board has now pulled plans and will not be procuring until 2024. That decision, in part, has led to its closure, and now this means many residents will be unable to access the support on which they'd previously relied, while charities like Age Cymru West Glamorgan find themselves in financial difficulty. So could I request an urgent statement on how Welsh Government expects health boards to work with local providers and for an update on the support available for the charities affected?

Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Elusen annibynnol yw Age Cymru Gorllewin Morgannwg sy'n cefnogi pobl hŷn ar draws Gorllewin De Cymru, ac, am yr 20 mlynedd diwethaf, nhw sydd wedi rhedeg canolfan gymunedol Afan Nedd ac wedi cynnal clwb cinio ar gyfer dros 120 o bobl. Eto i gyd, yn ystod yr wythnos diwethaf, fe'u gorfodwyd nhw i gau eu drysau. Ac er bod yr elusen wedi gweld codiadau yn eu biliau cyfleustodau, maen nhw wedi gweld hefyd, bod penderfyniad gan y bwrdd iechyd lleol wedi cael effaith sylweddol ar eu hincwm. Yn flaenorol, fe gyhoeddodd Bwrdd Iechyd Prifysgol Bae Abertawe linell amser caffael trydydd sector fel bod sefydliadau gwirfoddol yn gallu gwneud cais ar gyfer darparu gwasanaethau lleol. Fe wnaeth Age Cymru Gorllewin Morgannwg fuddsoddi amser ac arian er mwyn bod yn gymwys yn hyn o beth, ac roedd y bwrdd iechyd i ddyfarnu cytundebau yn ystod y mis hwn. Serch hynny, mae'r bwrdd iechyd wedi tynnu'r cynlluniau hyn yn ôl ac ni fydden nhw'n caffael eto tan 2024. Y penderfyniad hwnnw, yn rhannol, sydd wedi arwain at gau ei drysau, ac mae hynny'n golygu y bydd llawer o drigolion yn methu nawr â chael gafael ar y cymorth yr oedden nhw wedi dibynnu arno ynghynt, tra bod elusennau fel Age Cymru Gorllewin Morgannwg yn cael eu hunain mewn trafferthion ariannol. Felly a gaf i ofyn am ddatganiad brys ynglŷn â sut mae Llywodraeth Cymru yn disgwyl i fyrddau iechyd weithio gyda darparwyr lleol ac am yr wybodaeth ddiweddaraf am y cymorth sydd ar gael i'r elusennau yr effeithiwyd arnyn nhw?

I'm very sorry to hear of the situation you describe, but this is a matter for the health board, and I don't think it would be for an oral statement here.

Mae'n wir ddrwg gen i glywed am y sefyllfa yr oeddech chi'n ei disgrifio, ond mater i'r bwrdd iechyd yw hwnnw, ac nid wyf i o'r farn y byddai datganiad llafar yn y fan hon yn briodol.

3. Datganiad gan y Gweinidog Newid Hinsawdd: Gwella effeithlonrwydd ynni cartrefi Cymru
3. Statement by the Minister for Climate Change: Improving the Energy Efficiency of Welsh Homes

Yr eitem nesaf, felly, yw'r datganiad gan y Gweinidog Newid Hinsawdd ar wella effeithlonrwydd ynni cartrefi Cymru. A dwi'n galw ar y Gweinidog i wneud y datganiad—Julie James.

The next item is the statement by the Minister for Climate Change on improving the energy efficiency of Welsh homes. And I call on the Minister to make the statement—Julie James.

Diolch, Llywydd. The cost-of-living crisis is in large part driven by energy price increases affecting the price of all consumables. Whilst this is having a detrimental effect on all our living standards, it is having a devastating effect on households who are least able to pay, driving families into fuel poverty. The Welsh Government has consistently called for a social domestic energy tariff, setting lower than standard tariffs to better protect low-income households and a windfall tax on the excessive profits enjoyed by energy companies. The UK Government recently committed to an average price cap of £2,500 until April 2023. However, I remain concerned that this fails to provide the appropriate targeted support to those who need it the most.

With the levers we have, the Welsh Government has acted quickly to introduce support to help householders struggling with the cost-of-living crisis. More than £380 million has been invested since October 2021. We've expanded the support available for the discretionary assistance fund until March 2023, committing a further £25 million. More than 332,000 households have received the £150 cost-of-living payment, and the winter fuel support payment of £200 has been paid to over 204,000 households. Nearly £4 million of funding is enabling the Fuel Bank Foundation to introduce a national fuel voucher and heat fund scheme in Wales for households who prepay for their fuel. Four thousand fuel vouchers have already been issued to support struggling households. The Warm Homes programme Nest winter fuel campaign, launched on 1 November, will provide much-needed advice and signposting to vital support services. Over 8,000 people contacted Advicelink Cymru as part of the 'Claim what's yours' benefit take-up campaign, helping to claim over £2.1 million of additional income.

However, the energy system is not functioning for the benefit of householders in Wales, and fundamental energy market reform is required. I continue to urge the UK Government to take action. With limited levers to change the energy market, Welsh Government’s focus is on improving the energy efficiency of homes in Wales. Our flagship optimised retrofit programme has allocated almost £60 million in grant funding this year, with indicative amounts of £70 million for the next two years. Channelling ORP investment through social landlords supports a testing and learning approach to how to decarbonise homes effectively and efficiently. We will learn from this work to expand to the private-rented and owner-occupied sectors. We've also made a number of improvements to the Warm Homes programme Nest scheme by installing solar PV and battery storage, enabling homes to use energy at source. Over £394 million has been invested to support more than 67,100 lower income homes to improve their energy efficiency. Increased funding of £35 million is expected for the next two financial years.

Whilst we support families through these difficult times, we cannot forget climate change and the challenge of decarbonising 1.4 million homes in Wales. The Welsh Government’s focus will continue to be on supporting lower income homes who are in fuel poverty to reduce their bills and their carbon emissions.

Diolch, Llywydd. Mae'r argyfwng costau byw yn cael ei yrru i raddau helaeth gan gynnydd mewn prisiau ynni sy'n effeithio ar bris pob math o nwyddau y mae pobl yn eu defnyddio. Er bod hyn yn cael effaith andwyol ar ein safonau byw ni i gyd, mae'n cael effaith ddinistriol ar yr aelwydydd sydd leiaf abl i dalu, gan arwain teuluoedd hyd at dlodi tanwydd. Mae Llywodraeth Cymru wedi galw yn fynych am dariff ynni domestig cymdeithasol, gan osod tariffau is na safonol ar gyfer gwell diogelwch i gartrefi incwm isel a threth ffawdelw ar yr elw dros ben a welodd cwmnïau ynni. Yn ddiweddar fe ymrwymodd Llywodraeth y DU i osod terfyn o £2,500 ar gyfartaledd yn ei bris tan fis Ebrill 2023. Serch hynny, rwy'n parhau i bryderu nad yw hynny'n rhoi'r gefnogaeth a anelir yn briodol at y rhai sydd â'r angen mwyaf.

Gyda'r ysgogiadau sydd gennym ni, mae Llywodraeth Cymru wedi gweithredu yn gyflym i gyflwyno cefnogaeth i helpu deiliaid tai sy'n ei chael hi'n anodd oherwydd yr argyfwng costau byw. Mae dros £380 miliwn wedi cael ei fuddsoddi ers mis Hydref 2021. Rydym ni wedi ehangu'r gefnogaeth sydd ar gael ar gyfer y gronfa cymorth dewisol tan fis Mawrth 2023, gan gyflawni £25 miliwn pellach. Mae mwy na 332,000 o aelwydydd wedi derbyn y taliad costau byw o £150, ac mae'r taliad cymorth tanwydd gaeaf o £200 wedi ei dalu i dros 204,000 o aelwydydd. Mae bron i £4 miliwn o gyllid yn galluogi'r Sefydliad Banc Tanwydd i gyflwyno talebau tanwydd a chronfa wres genedlaethol yng Nghymru i aelwydydd sy'n talu ymlaen llaw am eu tanwydd. Mae pedair mil o dalebau tanwydd wedi cael eu rhoi eisoes i gefnogi aelwydydd sy'n ei chael hi'n anodd. Fe fydd rhaglen Cartrefi Clyd, ymgyrch tanwydd gaeaf Nyth, a lansiwyd ar 1 o fis Tachwedd, yn rhoi cyngor y mae taer angen amdano ac yn cyfeirio pobl at wasanaethau cymorth hanfodol. Fe gysylltodd dros 8,000 o bobl ag Advicelink Cymru yn rhan o ymgyrch 'Hawliwch yr hyn sy'n ddyledus i chi' i hawlio budd-daliadau, gan helpu i hawlio dros £2.1 miliwn o incwm ychwanegol.

Fodd bynnag, nid yw'r system ynni yn gweithio er mwyn deiliaid tai yng Nghymru, ac mae angen diwygiad sylfaenol ar y farchnad ynni. Rwy'n parhau i annog Llywodraeth y DU i gymryd camau. Gydag ysgogiadau cyfyngedig i newid y farchnad ynni, mae Llywodraeth Cymru yn canolbwyntio ar wella effeithlonrwydd ynni cartrefi yng Nghymru. Mae ein rhaglen ôl-osod er mwyn optimeiddio flaenllaw ni wedi dyrannu bron i £60 miliwn mewn cyllid grant eleni, gyda symiau dangosol o £70 miliwn ar gyfer y ddwy flynedd nesaf. Mae sianelu buddsoddiad y rhaglen ôl-osod er mwyn optimeiddio drwy gyfrwng landlordiaid cymdeithasol yn cefnogi dull profi a dysgu o ran sut i ddatgarboneiddio cartrefi yn effeithiol ac yn effeithlon. Fe fyddwn ni'n dysgu o'r gwaith hwn i ehangu i'r sectorau rhentu preifat a thai y mae eu perchnogion yn byw ynddyn nhw. Rydym ni wedi gwneud nifer o welliannau i raglen Cartrefi Clyd cynllun Nyth hefyd drwy osod paneli solar ffotofoltaig a storio batri, gan alluogi cartrefi i ddefnyddio ynni o'u ffynhonnell eu hunain. Cafodd dros £394 miliwn ei fuddsoddi i gefnogi mwy na 67,100 o gartrefi incwm is i wella eu heffeithlonrwydd ynni. Mae disgwyl mwy o gyllid o £35 miliwn ar gyfer y ddwy flynedd ariannol nesaf.

Er ein bod ni'n cefnogi teuluoedd drwy'r cyfnod anodd hwn, ni allwn ni ddiystyru newid hinsawdd a'r her o ddatgarboneiddio 1.4 miliwn o gartrefi yng Nghymru. Fe fydd Llywodraeth Cymru yn parhau i ganolbwyntio ar gefnogi cartrefi incwm is sydd mewn tlodi tanwydd er mwyn lleihau eu biliau nhw a'u hallyriadau carbon nhw.

14:40

Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.

The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.

We will continue to learn from previous and current programmes. Multiple Welsh and UK schemes have delivered real benefit for vulnerable households. However, we are dealing with the legacy of some very poorly designed and delivered schemes from a decade ago. I recently approved £4.5 million for schemes in Bridgend and Caerphilly county borough councils to fix over 150 homes let down badly by previous UK Government schemes. It is important that we learn from these mistakes to make a positive and lasting difference.

It is my intention to bring forward a replacement national demand-led scheme focused on homes in fuel poverty. In addition, I also intend to develop an integrated approach across all tenures and income levels to drive decarbonisation. The new demand-led service, which is expected to be procured next year, will replace the current Nest scheme, with a greater focus on decarbonisation. The additional integrated approach will follow, developing from the experiences of ORP and other Welsh housing initiatives. The first step is to encourage landlords to explore the possible use of ORP to deliver improvements to, for example, a whole small community action, rather than being a solely tenure-driven solution. This dual approach will support the development of a skilled workforce and expansion of the supply chain in Wales. The approach will also support those able to pay, providing confidence they are taking the right steps.

We are investing in a new a housing net zero carbon performance hwb to provide expert guidance on all aspects of decarbonising residential homes. The hwb will start with social landlords, but will be extended after the first year to help private landlords and home owners as well. We will also maximise the opportunity afforded by the energy company obligation scheme in partnership with local authorities. The next ECO4 has now launched, and is worth £4 billion over the next four years. Decarbonising and improving the energy efficiency of homes in Wales across all tenures, and how it might be funded, is very complex. It is also not the sole responsibility of Government. We've recently begun work with the Development Bank of Wales to look at funding options for the owner-occupied sectors. We are also bringing together a panel of experts from across the finance sector to work with us on evaluating options and shaping those viable funding solutions. 

Finally, Deputy Presiding Officer, urgent action is needed across all areas of society to reduce our emissions of greenhouse gases and build our resilience to the impacts of climate change. A draft strategy for public action and engagement was published on 20 October. This is one of the items being discussed during Wales Climate Week, which is 21 November to 25 November, and, of course, as Delyth said earlier, today is Youth Climate Week, which I'm very pleased to see as well. We encourage people to join us for a week of events and discussions on how we can create a greener, stronger, fairer Wales. Diolch. 

Fe fyddwn ni'n parhau i ddysgu o raglenni blaenorol a chyfredol. Mae sawl cynllun yng Nghymru a'r DU wedi bod o fudd gwirioneddol i aelwydydd agored i niwed. Serch hynny, rydym ni'n ymdrin â gwaddol rhai cynlluniau a gafodd eu cynllunio a'u cyflwyno mewn ffordd wael iawn ddegawd yn ôl. Yn ddiweddar, fe wnes i gymeradwyo £4.5 miliwn ar gyfer cynlluniau yng nghynghorau bwrdeistref sirol Pen-y-bont ar Ogwr a Chaerffili i atgyweirio dros 150 o gartrefi a gafodd eu siomi yn fawr gan gynlluniau blaenorol Llywodraeth y DU. Mae hi'n bwysig ein bod ni'n dysgu o'r camgymeriadau hyn i wneud gwahaniaeth sy'n gadarnhaol a pharhaol.

Fy mwriad i yw cyflwyno cynllun newydd sy'n cael ei arwain gan y galw cenedlaethol sy'n canolbwyntio ar gartrefi mewn tlodi tanwydd. Yn ogystal â hynny, rwy'n bwriadu datblygu dull integredig hefyd ar draws pob deiliadaeth a lefel incwm i annog datgarboneiddio. Fe fydd y gwasanaeth newydd, sy'n cael ei arwain gan alw ac y disgwylir iddo gael ei gaffael y flwyddyn nesaf, yn disodli cynllun presennol Nyth, gan ganolbwyntio yn fwy ar ddatgarboneiddio. Fe fydd y dull integredig ychwanegol yn dilyn hynny, gan ddatblygu o brofiadau'r rhaglen ôl-osod er mwyn optimeiddio a mentrau tai eraill yng Nghymru. Y cam cyntaf yw annog landlordiaid i archwilio'r defnydd posibl o'r rhaglen ôl-osod er mwyn optimeiddio ar gyfer cyflwyno gwelliannau, er enghraifft, o ran gweithredu drwy gymuned fechan gyfan, yn hytrach na bod yn ddatrysiad sydd ar sail daliadaeth yn unig. Fe fydd yr agwedd ddeuol hon yn cefnogi datblygu gweithlu medrus ac yn ehangu'r gadwyn gyflenwi yng Nghymru. Fe fydd y dull gweithredu yn cefnogi'r rhai sy'n gallu talu hefyd, gan roi hyder iddyn nhw eu bod nhw'n gwneud y pethau iawn.

Rydym ni'n buddsoddi mewn hwb perfformiad carbon sero net tai newydd i roi arweiniad arbenigol ar bob agwedd ar ddatgarboneiddio cartrefi preswyl. Fe fydd y cynllun hwb yn dechrau gyda landlordiaid cymdeithasol, ond fe gaiff ei ymestyn ar ôl y flwyddyn gyntaf i helpu landlordiaid preifat a pherchnogion tai hefyd. Fe fyddwn ni'n gwneud y mwyaf o'r cyfle a roddwyd gan gynllun rhwymedigaeth y cwmnïau ynni hefyd mewn partneriaeth ag awdurdodau lleol. Mae'r cynllun ECO4 nesaf wedi cael ei lansio, ac mae hwnnw'n werth £4 biliwn dros y pedair blynedd nesaf. Mae datgarboneiddio a gwella effeithlonrwydd ynni cartrefi yng Nghymru ar draws pob deiliadaeth, a sut y gallai hynny gael ei ariannu, yn gymhleth iawn. Nid cyfrifoldeb y Llywodraeth yn unig mo hyn chwaith. Yn ddiweddar, rydym ni wedi dechrau gweithio gyda Banc Datblygu Cymru i edrych ar ddewisiadau cyllido ar gyfer y sectorau lle mae pobl yn berchen ar eu tai. Rydym ni'n ymgynnull panel o arbenigwyr o bob rhan o'r sector cyllid hefyd i weithio gyda ni ar werthuso dewisiadau a saernïo'r atebion hynny o ran cyllido hyfyw.

Yn olaf, Dirprwy Lywydd, mae angen gweithredu ar frys ym mhob rhan o'r gymdeithas i leihau ein hallyriadau ni o nwyon tŷ gwydr a meithrin ein cydnerthedd i wrthsefyll effeithiau newid hinsawdd. Cyhoeddwyd strategaeth ddrafft ar gyfer gweithredu ac ymgysylltu â'r cyhoedd ar 20 o fis Hydref. Dyma un o'r eitemau a fydd yn cael eu trafod yn ystod Wythnos Hinsawdd Cymru, sef o 21 Tachwedd hyd 25 Tachwedd, ac, wrth gwrs, fel dywedodd Delyth yn gynharach, mae hi'n Wythnos Hinsawdd Ieuenctid, sy'n braf iawn i'w gweld hefyd yn fy marn i. Rydym ni'n annog pobl i ymuno â ni am wythnos o ddigwyddiadau a thrafodaethau ynglŷn â sut y gallwn ni greu Cymru wyrddach, gryfach, decach. Diolch. 

I have a lot of speakers this afternoon on this item, so, please, everyone, keep to your time limits. Janet Finch-Saunders. 

Mae gennyf i lawer o siaradwyr ar yr eitem hon y prynhawn yma, felly, os gwelwch chi'n dda, bawb, a wnewch chi gadw at eich amseriadau chi? Janet Finch-Saunders. 

Diolch, Dirprwy Lywydd. I'm sure the Minister doesn't need me to reminder her of the fact that Wales is lagging behind the rest of the United Kingdom in delivering energy-efficient homes, and this is confirmed by the consultation for the Warm Homes programme. Wales has the lowest proportion of dwellings with an energy performance certificate rating of C or above, at 28 per cent. In comparison, England, 30 per cent; Scotland, 42 per cent; and Northern Ireland, 49 per cent. This survey noted that, across the nations in Great Britain, Wales also has the oldest stock of dwellings. This survey found that newer properties were more likely to have energy efficiency measures, as demonstrated by 33 per cent using low energy lighting, in comparison to 24 per cent of dwellings constructed pre 1919. So, will the Minister agree that the Welsh Government's failure to build new energy-efficient homes for the future is having a negative impact on our climate change commitments?

I note that over £394 million has been invested through the Warm Homes programme, as of December 2021. The Welsh Government did invest £20.1 million in the Nest scheme in 2021, with a further £15.7 million of Welsh Government and European investment in the Arbed scheme. Of course, these programmes are very important in improving energy efficiency, but, as the Minister's already alluded to, although the UK Government, for some reason, was referenced, some of the programmes that have gone on before have not necessarily done everything they should have done. Nonetheless, the fact that Wales is starting from behind, with the oldest housing stock in Britain, means that the costs of the project, Minister, that you intend to roll out for this to go forward, surely, are going to have to increase. If we really want to get this done in a fast and cost-efficient way, we have to involve local businesses, including small and family-run companies, to build the new homes that we and others so desperately need. So, will you confirm, that, in addition to retrofitting, Minister, we also need to empower these small and medium-sized businesses to deliver energy-efficient housing that meets the need of local communities?

We all know there's a clear disparity between the energy efficiency of homes in rural and urban areas. Rural areas are more likely to have dwellings with lower EPC ratings than urban areas, with the opposite occurring for urban areas. During the winter, when people are already facing higher bills, many Welsh households will also be impacted by our particularly acute energy-efficiency problems and the impact will fall more heavily on the vulnerable. I, along with Members like Jenny Rathbone, am enjoying the inquiry that we're currently undertaking into retrofitting the housing stock in Wales. I don't say this too lightly, but I am aware of the challenge ahead of us here in Wales with the housing stock, and also the fact that it's no use pumping new technology into homes if they're less than basic energy-efficiency levels. So, Minister, would you agree with me that, during a cost-of-living crisis, the failure to deliver more energy-efficient homes will have a crucial impact on household bills, and this could be falling disproportionately on the rural and the elderly?

On the topic of higher bills, I have to raise the issue of the Welsh Government's commitment to tackling fuel poverty. Forty-five per cent of households in Wales are now predicted to enter fuel poverty. Broken down, this will result in 98 per cent of lower income households in fuel poverty, with four in 10 of those in severe fuel poverty. The Welsh Government says they are committed to no more than 5 per cent of households being in fuel poverty by 2035. Energy efficiency does have an important part to play in achieving this. However, Minister, I think from some of the submissions we've received from witnesses, given the size and scale of the problems facing us, we really do need to tackle this. And I would say this wholeheartedly: we need to do this cross party, but we need to really get on with it. Thank you.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Rwy'n siŵr nad oes angen i mi atgoffa'r Gweinidog o'r ffaith bod Cymru ar ei hôl hi o gymharu â gweddill y Deyrnas Unedig o ran darparu cartrefi effeithlon o ran ynni, ac mae hynny'n cael ei gadarnhau gan yr ymgynghoriad ar gyfer rhaglen Cartrefi Clyd. Cymru sydd â'r gyfran isaf o anheddau sydd â gradd tystysgrif perfformiad ynni C neu uwch, sef 28 y cant. Er cymhariaeth mae gan Loegr, 30 y cant; yr Alban, 42 y cant; a Gogledd Iwerddon, 49 y cant. Roedd yr arolwg hwn yn nodi mai gan Gymru, ar draws gwledydd Prydain Fawr, mae'r stoc hynaf o anheddau hefyd. Roedd yr arolwg hwn yn canfod bod eiddo mwy newydd yn fwy tebygol o fod â mesurau effeithlonrwydd ynni, fel dangosodd 33 y cant sy'n defnyddio goleuadau ynni isel, o gymharu â 24 y cant o anheddau a adeiladwyd cyn 1919. Felly, a fyddai'r Gweinidog yn cytuno bod methiant Llywodraeth Cymru i adeiladu cartrefi effeithlon o ran ynni newydd i'r dyfodol yn cael effaith ddinistriol ar ein hymrwymiadau ni o ran newid hinsawdd?

Rwy'n nodi bod dros £394 miliwn wedi cael ei fuddsoddi drwy raglen Cartrefi Clyd, o fis Rhagfyr 2021. Buddsoddodd Llywodraeth Cymru £20.1 miliwn yng nghynllun Nyth yn 2021, gyda £15.7 miliwn yn ychwanegol oddi wrth Lywodraeth Cymru a buddsoddiad Ewropeaidd yn y cynllun Arbed. Wrth gwrs, mae'r rhaglenni hyn yn bwysig iawn o ran gwella effeithlonrwydd ynni, ond, fel cyfeiriodd y Gweinidog eisoes, er bod Llywodraeth y DU, am ryw reswm, wedi cael ei chrybwyll, nid yw rhai o'r rhaglenni sydd wedi bod yn flaenorol wedi gwneud y cyfan y dylen nhw o reidrwydd. Er hynny, mae'r ffaith bod Cymru yn dechrau o safle anfanteisiol, gyda'r stoc tai hynaf ym Mhrydain, yn golygu y bydd raid i gostau'r prosiect yr ydych chi, Gweinidog, yn bwriadu ei chyflwyno ar gyfer hyn i gyd gynyddu, yn debyg iawn. Os ydym ni wir yn dymuno gwneud hyn mewn ffordd gyflym ac effeithlon o ran cost, mae'n rhaid i ni gynnwys busnesau lleol, gan gynnwys cwmnïau bach a theuluol, ar gyfer adeiladu'r cartrefi newydd y mae cymaint o angen arnom ni ac eraill amdanyn nhw. Felly, a wnewch chi gadarnhau, Gweinidog, yn ogystal ag ôl-osod, fod angen i ni roi'r gallu i'r busnesau bach a chanolig hyn hefyd i ddarparu tai effeithlon o ran ynni i ddiwallu angen cymunedau lleol?

Rydym ni i gyd yn gwybod bod anghyfartaledd amlwg rhwng effeithlonrwydd ynni cartrefi mewn ardaloedd gwledig a threfol. Mae ardaloedd gwledig yn fwy tebygol o gael anheddau gyda graddau tystysgrif perfformiad ynni is nag ardaloedd trefol, gyda'r gwrthwyneb yn digwydd ar gyfer ardaloedd trefol. Yn ystod y gaeaf, pan fydd pobl yn wynebu biliau uwch yn barod, fe fydd problemau mawr arbennig ni o ran effeithlonrwydd ynni hefyd yn effeithio ar nifer o aelwydydd Cymru a bydd yr effaith yn fwy ar y rhai sy'n agored i niwed. Rwyf i, ynghyd ag Aelodau fel Jenny Rathbone, yn cael pleser o'r ymchwiliad yr ydym ni'n ei wneud ar hyn o bryd i ôl-osod y stoc dai yng Nghymru. Nid ar chwarae bach yr wyf i'n dweud hyn, ond rwy'n ymwybodol o'r her sydd o'n blaenau ni yma yng Nghymru gyda'r stoc dai, a'r ffaith hefyd nad oes diben pwmpio technoleg newydd i gartrefi os ydyn nhw ar lefelau is na'r rhai sylfaenol ar gyfer effeithlonrwydd ynni. Felly, Gweinidog, a fyddech chi'n cytuno â mi, yn ystod argyfwng costau byw, y bydd y methiant o ran darparu mwy o gartrefi sy'n defnyddio ynni mewn ffordd effeithlon yn cael effaith fawr ar filiau aelwydydd, ac y gallai hynny fod yn digwydd yn anghymesur gyda phobl yng nghefn gwlad a'r henoed?

Ar bwnc biliau uwch, mae'n rhaid i mi godi mater ymrwymiad Llywodraeth Cymru i fynd i'r afael â thlodi tanwydd. Erbyn hyn, rhagwelir y bydd 45% o aelwydydd yng Nghymru yn mynd i dlodi tanwydd. Yn ei hanfod, fe fydd hyn yn arwain at 98 y cant o aelwydydd incwm is mewn tlodi tanwydd, gyda phedwar o bob 10 o'r rhain mewn tlodi tanwydd difrifol. Mae Llywodraeth Cymru yn mynegi ei bod hi wedi ymrwymo i fod â llai na 5 y cant o aelwydydd mewn tlodi tanwydd erbyn 2035. Mae gan effeithlonrwydd ynni ran bwysig wrth gyflawni hynny. Er hynny, Gweinidog, rwy'n credu o'r dystiolaeth a gawsom ni gan rai, o ystyried maint a chyfradd y problemau yr ydym yn eu hwynebu, mae gwir angen i ni fynd i'r afael â hyn. Ac fe fyddwn i'n dweud hyn â fy holl galon: mae angen i ni wneud hyn yn drawsbleidiol, ond mae angen i ni fwrw ymlaen â hyn nawr mewn gwirionedd. Diolch i chi.

14:45

Thank you, Janet. I'm not entirely certain where the questions were in that. But, just to say a couple of things, you should be very careful about statistics; they're very deceptive. You chose to look at the percentage of houses at EPC C, but, of course, we've already brought all social homes in Wales up to EPC D as part of the Welsh housing quality standard. And if you actually ever listened to anything that's said in Plenary, you'd know that we're about to launch the next Welsh housing quality standard, which I've referenced numerous times already. It seems to have passed you by. 

The British Government, since you brought this up, hasn't, of course, brought any of its social homes up to EPC D. It hasn't even attempted the task. The statistics you quote are heavily skewed in favour of the south-east. So, it's always important to, as I was once told by a law professor, read all the way to the end of the page. So, I would highly recommend you do that in looking at those statistics. 

In view of the other comments you made, there are three things to say. I referenced the UK Government schemes because they're the ones that have been failing and that we've had to step into the breach to save people from. It's cost us a lot of money to do that. It was morally the right thing to do. The UK Government should have done it, quite clearly. 

The fuel poverty thing, let's be absolutely clear, is entirely driven by the way that the energy market is pegged to the marginal price of gas. If the UK Government wanted to fix that, it could. It has a Bill going through the Houses of Parliament right now that does not fix it. It could fix it and it has chosen not to.

It's quite clearly nonsensical to charge renewable energy in the same way as you charge fossil fuel supply. On renewable energy, clearly, the cost of that is in the capital expenditure to build it. The supply is free—the wind is free, the sun is free. The Chancellor has not yet figured out a way to tax it. But, that's not the case with fossil fuels. You have upfront capital investment to build the plants that drive it, but also the supply costs money, and that's what's driving the problems in the energy market. So, the two solutions are really straightforward. First of all, properly fund renewables. I'll just remind you once again that we would have a tidal lagoon in Swansea if the Conservative Government had listened to its own Conservative adviser about building it, and then we would have a really serious supply of renewable energy already. Absolutely, the Conservative ex-Government Minister who recommended it said that it was a no-brainer and he was absolutely right. So, lots of things have been missed here. But, the bottom line is, unless we move, shift away from fossil fuels onto renewables, and we change the energy market to match that, then we will be facing this problem, well, until there's next a Labour Government. Diolch.

Diolch i chi, Janet. Nid wyf i'n gwbl siŵr ym mha le yr oedd y cwestiynau yn hynna. Ond, dim ond i ddweud cwpl o bethau, fe ddylech chi fod yn ofalus iawn gydag ystadegau; maen nhw'n dwyllodrus iawn. Roeddech chi'n dewis edrych ar ganran y tai gyda thystysgrifau perfformiad ynni C, ond wrth gwrs, rydym ni ei wedi codi pob cartref cymdeithasol yng Nghymru hyd at safon tystysgrif perfformiad ynni D yn rhan o safon ansawdd tai Cymru. A phe byddech chi wedi gwrando erioed ar unrhyw beth sy'n cael ei ddweud yn y Cyfarfod Llawn, fe fyddech chi'n gwybod ein bod ni ar fin lansio'r safon ansawdd tai nesaf yng Nghymru, yr wyf i wedi cyfeirio ati droeon yn barod. Mae hi'n ymddangos bod hynny wedi mynd heibio i chi.

Nid yw Llywodraeth Prydain, gan eich bod chi wedi codi hyn, wrth gwrs, wedi dod ag unrhyw un o'i thai cymdeithasol hyd at safon tystysgrif perfformiad ynni D. Ni wnaeth unrhyw ymgais hyd yn oed. Mae'r ystadegau yr ydych chi'n eu dyfynnu nhw'n ffafrio'r de-ddwyrain i raddau helaeth iawn. Felly, mae hi bob amser yn bwysig, fel dywedodd athro yn y gyfraith wrthyf i un tro, i rywun ddarllen hyd at ddiwedd y dudalen. Felly, fe fyddwn i'n awgrymu yn gryf eich bod chi'n gwneud hynny wrth edrych ar ystadegau o'r fath.

O ystyried y sylwadau eraill a wnaethoch chi, mae yna dri pheth i'w dweud. Fe wnes i gyfeirio at gynlluniau Llywodraeth y DU oherwydd y nhw sydd wedi bod yn methu a ninnau sydd wedi gorfod dod i'r adwy i achub pobl. Mae hi wedi costio llawer o arian i ni wneud hynny. Ond yn foesol dyna'r peth iawn i'w wneud. Fe ddylai Llywodraeth y DU fod wedi gwneud hyn, yn gwbl eglur.

O ran tlodi tanwydd, gadewch i ni fod yn hollol eglur, mae hynny'n cael ei yrru'n gyfan gwbl gan y ffordd y mae'r farchnad ynni yn cyd-fynd â phris ymylol nwy. Pe byddai Llywodraeth y DU yn dymuno datrys hynny, fe allai hi. Mae ganddi Fil yn mynd trwy'r Senedd yn San Steffan ar hyn o bryd na all datrys hyn. Fe allai hi ddatrys hyn, ac mae hi wedi dewis peidio.

Mae hi'n hollol amlwg yn hurt i godi am ynni adnewyddadwy yn yr un ffordd ag y byddwch yn codi am gyflenwad tanwydd ffosil. O ran ynni adnewyddadwy, yn amlwg, y gost sydd yn hynny yw'r gwariant cyfalaf ar gyfer adeiladu. Mae'r cyflenwad yn rhad ac am ddim wedyn—mae'r gwynt yn rhad ac am ddim, mae'r haul yn rhad ac am ddim. Nid yw'r Canghellor wedi nodi ffordd o drethu hyn eto. Ond, nid yw hynny'n wir am danwydd ffosil. Mae gennych chi fuddsoddiad cyfalaf ymlaen llaw i adeiladu'r gweithfeydd sy'n gyrru hyn, ond mae'r cyflenwad yn costio arian hefyd, a dyna sy'n sbarduno'r problemau yn y farchnad ynni. Felly, mae'r ddau ddatrysiad yn syml iawn. Yn gyntaf i gyd, dylid ariannu ynni adnewyddadwy mewn ffordd briodol. Rwyf i am eich atgoffa chi un waith eto y byddai gennym ni forlyn llanw yn Abertawe pe byddai'r Llywodraeth Geidwadol wedi gwrando ar ei chynghorydd Ceidwadol ei hun ynglŷn â'i adeiladu, fe fyddai cyflenwad gwirioneddol sylweddol o ynni adnewyddadwy gennym ni'n barod. Yn hollol, fe ddywedodd y cyn-Weinidog Ceidwadol a oedd yn argymell hwnnw ei fod yn benderfyniad amlwg ac roedd ef yn hollol iawn. Felly, fe gollwyd llawer o gyfleoedd yma. Ond, y peth sylfaenol yw, os nad ydym ni'n symud, yn symud oddi wrth danwydd ffosil tuag at ynni adnewyddadwy, a'n bod ni'n newid y farchnad ynni i gyd-fynd â hynny, yna fe fyddwn ni'n wynebu'r broblem hon, wel, nes bydd Llywodraeth Lafur unwaith eto. Diolch.

14:50

A gaf i ddweud fy mod i wedi mwynhau'r ymateb yna gan y Gweinidog i Janet Finch-Saunders, ac eithrio'r frawddeg olaf? Rwy'n croesawu'r ymateb yna. Mae’n ddihareb, bellach, wrth gwrs, dweud ein bod yn byw trwy gyfnod o newid digynsail. Rhwng Brexit, COVID a rŵan y rhyfel yn Wcráin, mae hyn oll yn cael effaith andwyol ar y gadwyn gyflenwi, gyda chostau deunyddiau crai, cynhyrchu a chludo yn cynyddu'n gyflym.

Rydyn ni'n gwybod o asesiad risg hinsawdd y Deyrnas Gyfunol nad ydy stoc dai'r wladwriaeth hon yn addas i wynebu'r ddau brif fygythiad newid hinsawdd sydd yn effeithio ar ein hiechyd cyhoeddus, sef glaw a llifogydd a ddaw yn sgil gwyntoedd mawr, a gwres eithafol. Mae hyn yn bwysig gan mai yma yng Nghymru y mae’r stoc dai hynaf yn Ewrop, gyda threian o’r stoc dai wedi ei hadeiladu cyn 1919. Mae’r tai yma yn cael eu hystyried yn rhai anodd eu trin. Yn ogystal â hyn, wrth gwrs, mae nifer o’r tai yn y rhan yma o Gymru hefyd wedi eu cofrestru, fel dwi wedi nodi lawer gwaith. Gyda hen stoc dai o'r fath, a gyda llawer o adeiladau rhestredig na ellir eu hôl-osod yn effeithiol, sut mae Llywodraeth Cymru yn mynd i sicrhau bod y rhan fwyaf o'r stoc dai nid yn unig yn ynni effeithlon, ond yn sicrhau ansawdd byw uchel i bawb?

Mae Cymru, wrth gwrs, yn cael ei hystyried yn barth tywydd parth 4, lle mae cysylltiad agos rhwng glaw sy'n cael ei yrru gan wynt, tai o ansawdd isel ac iechyd gwael. Roeddwn wedi fy nhristáu yn ddiweddar o ddarllen am farwolaeth bachgen dwy oed ym Manceinion, Awaab Ishak, efo’r crwner yn cysylltu ei farwolaeth yn uniongyrchol â llwydni a lleithder yn ei gartref. Daeth y cwest o hyd i lwydni helaeth ar waliau a nenfydau'r ystafell ymolchi a'r gegin. Roedd yna hefyd tamp a llwydni mewn cwpwrdd yn yr ystafell wely. Mae’r un peth yn wir am lawer o gartrefi Cymru, gyda llwydni a lleithder yn cyflwyno bygythiad uniongyrchol i iechyd miloedd o bobl mewn tai cymdeithasol ac yn y sector rhentu preifat. Mae'r argyfwng tai yn argyfwng iechyd, a bydd newid yn yr hinsawdd ond yn gwneud hyn yn waeth, felly mae gwneud cartrefi'n fwy effeithlon o ran ynni yn hanfodol nid yn unig i frwydro yn erbyn newid hinsawdd, ond hefyd ein hargyfyngau iechyd cyhoeddus. Felly, hoffwn wybod beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i ymateb i'r argyfwng iechyd trwy eu gweithredoedd yn y sector tai. Yn fwy penodol, beth mae Llywodraeth Cymru'n ei wneud i leihau presenoldeb tamprwydd a llwydni yn stoc dai Cymru trwy'r rhaglen ôl-ffitio?

Un math o fodel ôl-ffitio y mae arbenigwyr yn y sector yn ei eirioli ydy ôl-ffitio dwfn, lle mae cartrefi unigol yn cael eu trin ar sail unigol. Mae hyn, wrth gwrs, yn galw am nifer helaeth o sgiliau, hyfforddiant sylweddol a gweithlu eang. Byddai rhaglen ôl-osod ar y raddfa yma yn gofyn am raglen sgiliau a hyfforddiant i gael ei chefnogi gan y Llywodraeth. Byddai hyn, yn y pen draw, yn lleihau'r costau'n sylweddol ac yn rhoi hwb economaidd trwy ddatblygu gweithlu medrus ar draws y wlad, gan roi budd economaidd i bob rhan o Gymru.

Roedd y Gweinidog hefyd yn sôn am yr angen i ddatblygu'r gweithlu drwy'r ORP. Mae yma gyfle, felly, i fuddsoddi mewn rhaglen sgiliau a hyfforddiant i gyd-fynd â’r gwaith y mae’r Llywodraeth yn ei wneud yn y cytundeb â Phlaid Cymru wrth ddatblygu Unnos. Pa gamau mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i adeiladu gweithlu sy'n gallu diwallu anghenion Cymru o ran cynyddu effeithlonrwydd ynni yn y sector dai drwy ôl-ffitio? Diolch.

Can I say that I enjoyed that response from the Minister to Janet Finch-Saunders, apart from the last sentence? I welcome that response. It is now almost a cliché to say that we are living through a period of unprecedented change. From Brexit to COVID, and now the war in Ukraine, this is all having a detrimental impact on the supply chain, with the costs of raw materials, production and transport increasing rapidly.

We know from the UK climate risk assessment that the housing stock of this state is not fit to deal with the two main climate change threats that affect public health, namely rain and floods brought about by high winds, and extreme heat. This is important because it is here in Wales that we have the oldest housing stock in Europe, with a third of the housing stock built before 1919. These homes are considered difficult to maintain. In addition to this, of course, a number of the properties in this part of Wales are listed, as I've noted several times. With old housing stock such as this, and with many listed buildings that cannot be retrofitted effectively, how is the Welsh Government going to ensure that most of the housing stock is not only energy efficient, but ensures a high standard of living for everybody?

Wales, of course, is considered a zone 4 weather zone, where there are close links between rain driven by wind, low quality housing and poor health. I was saddened to read recently about the death of a two-year-old boy in Manchester, Awaab Ishak, with the coroner linking his death directly to mold and damp in his home. The inquest found extensive mould on the walls and ceilings of the bathroom and kitchen. There was also damp and mould in a cupboard in the bedroom. The same is true of many homes in Wales, with mold and damp posing a direct threat to the health of thousands of people in social housing and in the private rented sector. The housing crisis is a health crisis, and climate change will only exacerbate this, so making homes more energy efficient is essential not only to combat climate change, but our public health emergencies. So, I would like to know what the Welsh Government is doing to respond to the health crisis through their actions in the housing sector. More specifically, what is the Welsh Government doing to reduce the presence of dampness and mould in the Welsh housing stock through their retrofitting programme?

One retrofitting model that experts in the sector do advocate is deep retrofitting, where individual homes are treated on an individual basis. This, of course, requires numerous skills, comprehensive training and a significant workforce. A retrofit programme on this scale would require a skills and training programme supported by the Government. This would ultimately reduce costs significantly, and would provide an economic boost by developing a skilled workforce across the country, providing economic benefit to all parts of Wales.

The Minister also mentioned the need to develop the workforce through ORP. So, there is an opportunity here to invest in a skills and training program to accompany the work that the Government is doing in the agreement with Plaid Cymru in developing Unnos. What steps are the Welsh Government taking to build a workforce that can provide for the needs of Wales in terms of increasing energy efficiency in the housing sector through retrofitting? Thank you.

Diolch yn fawr, Mabon. Just to say, I agree with much of what you say, in terms of the detrimental effect of poor housing on health. There's much evidence to show that housing is one of the most fundamental things that can improve quality of life and quality of health, so I absolutely agree with you there. One of the reasons we did the Welsh housing quality standard in the first place was to ensure that the social housing stock was brought to the right standard.

You may know—it has been the subject of other statements here on the floor—that we're currently looking at the regulatory framework for social landlords in Wales, with a view to making sure that landlords maintain their housing stock to the level that we want, as part of the regulatory framework. So, we'll be bringing that back to the floor of the Senedd in due course—not very long, I hope—to do that. We want the Welsh housing quality standard maintained at its current level, but then, Mabon, you will also have heard me say that, in the new year, we'll be bringing forward the next iteration of the Welsh housing quality standard to get up to the next level. We're currently in discussion with all of our social landlords about how to do that, so the social sector is then covered.

You'll be aware that we're about to implement the Renting Homes (Wales) Act 2016, subject to the Senedd agreeing the various regulations that are still to go through. I find myself touching wood at this point in time—it has been a long time coming. But, of course, the whole point of the Renting Homes (Wales) Act 2016 is to have houses in the private rented sector that are fit for human habitation, and that includes the issues that you raised. One of the reasons that we’ve stepped in to correct some of the UK Government’s schemes, which were cavity wall insulation schemes, generally speaking, is because they have caused real mould and damp. That is the problem when cavity wall insulation goes wrong. Actually, that just demonstrates why we’re doing the optimised retrofit, because lots of cavity wall insulation has been installed across Wales with really good effect. We always talk about the ones that have gone wrong, but it’s just that one size doesn’t fit all. So, in some houses it’s great, cavity wall insulation, if it’s correctly installed and it’s the right kind of house for it and it doesn’t soak up damp into the cavity and all the rest of it. In other homes, it’s proved a very poor, retrograde step, and that’s why we wanted to have this optimised retrofit programme, or the deep retrofitting as it’s called elsewhere, because we are absolutely looking at each type of house in Wales and we are absolutely trialling out a series of techs on an iterative learn and process programme to figure out for each sort of housing that we have in Wales, including the old housing stock and the listed buildings, what will work, what can bring that particular type of house up to the best standard it can get—that might not be A; that might be C—and then what to do with those types of houses that can only be brought to that level. I’m very fortunate in some ways, as I live in a very, very old house, and it’s a privilege to do so. I regard it as a trust for future generations. But, of course, it’s much harder to retrofit such houses, but they’re part of our culture and heritage. It’s an old Gower farmhouse. These things are important for other reasons as well, so it’s important to get this right.

Then, just to reassure, ORP is a collaboration between me and the Minister for Economy and the Minister for Education, because we are very aware that not only does it bring the houses up to standard once we’ve got all the tech sorted out, but also it allows us to skill the people who are fitting the technology that’s necessary. There’s a whole range of technology there, so we would be working with our FE colleges to make sure that people coming forward who want to do gas boiler fitting, for example, are also being trained to put in a whole variety of other methodologies, and then we will be talking about a reskilling programme as we come away from gas boilers for all of the people out there who currently work in that industry to be able to put in air-source heat pumps, ground-source heat pumps and a whole variety of other things that are available.

And, as I said in my statement, one of the last pieces then is the owner-occupied section. We’re talking to the Development Bank of Wales now as we’re starting to be able to roll out ORP about what set of grants and loans will be appropriate for owner-occupiers, and what advice we can give them through the energy advice service. So, I think we’re very much on the same page apart from that last sentence, which I’ll persist in believing.

Diolch yn fawr, Mabon. Dim ond i ddweud, rwyf i'n cytuno â llawer o'r hyn y gwnaethoch chi ei ddweud, o ran yr effaith niweidiol y mae tai gwael yn ei chael ar iechyd pobl. Mae llawer o dystiolaeth yn dangos bod tai yn un o'r pethau mwyaf sylfaenol a all wella ansawdd bywyd ac ansawdd iechyd, felly rwy'n cytuno'n llwyr â chi yn hynny o beth. Un o'r rhesymau pam y gwnaethom ni lunio safon tai i Gymru yn y lle cyntaf oedd sicrhau bod y stoc o dai cymdeithasol yn codi hyd at y safon briodol.

Efallai eich bod chi'n gwybod—mae hyn wedi bod yn destun datganiadau eraill yma ar y llawr—ein bod ni'n edrych ar y fframwaith rheoleiddio ar gyfer landlordiaid cymdeithasol yng Nghymru ar hyn o bryd, gyda'r bwriad o wneud yn siŵr bod landlordiaid yn cynnal eu stoc nhw o dai hyd at y lefel yr ydym ni'n ei dymuno, yn rhan o'r fframwaith rheoleiddio. Felly, fe fyddwn ni'n dod â hynny yn ôl i lawr y Senedd maes o law—nid yn hir iawn, gobeithio—ar gyfer gwneud hynny. Rydym ni'n awyddus i safon ansawdd tai Cymru gael ei chadw ar ei lefel bresennol, ond wedyn, Mabon, rydych chi wedi fy nghlywed i'n dweud hefyd, yn y flwyddyn newydd, y byddwn ni'n dod â'r rhifyn nesaf o safon ansawdd tai Cymru ymlaen i godi hyd at y lefel nesaf. Ar hyn o bryd rydym ni'n trafod gyda phob un o'n landlordiaid cymdeithasol ni ynglŷn â sut i wneud hynny, felly fe fydd y sector cymdeithasol yn cael sylw wedyn.

Rydych chi'n ymwybodol ein bod ni ar fin gweithredu Deddf Rhentu Cartrefi (Cymru) 2016, yn amodol ar gytundeb y Senedd ar y gwahanol reoliadau sydd eto i fynd drwodd. Rwy'n fy nghael fy hun yn dweud gyda lwc ar hyn o bryd—mae hyn wedi bod ar ddod ers amser maith. Ond wrth gwrs, holl ddiben Deddf Rhentu Cartrefi (Cymru) 2016 yw bod â thai yn y sector rhentu preifat sy'n ffit i fod yn gartref, ac mae hynny'n cynnwys y materion y gwnaethoch chi eu codi. Un o'r rhesymau ein bod ni wedi dod i'r adwy i gywiro rhai o gynlluniau Llywodraeth y DU, sef cynlluniau insiwleiddio waliau ceudod, a siarad yn gyffredinol, yw eu bod nhw wedi achosi llwydni a lleithder difrifol iawn. Dyna'r broblem pan fo insiwleiddio waliau ceudod yn mynd o chwith. Mewn gwirionedd, mae hynny'n dangos pam yr ydym ni'n ôl-osod er mwyn optimeiddio, oherwydd mae llawer o insiwleiddiad waliau ceudod wedi cael ei roi i mewn ledled Cymru gydag effaith gadarnhaol iawn. Rydyn ni'n siarad yn aml am y rhai sydd wedi mynd o chwith, y gwir yw nad yw'r un datrysiad yn gweithio ym mhob achos. Felly, mewn rhai tai mae'n beth ardderchog, insiwleiddio waliau ceudod, os caiff ei osod yn gywir a bod y tŷ yn addas ar ei gyfer ac nid yw'n amsugno llaith i'r ceudod a phopeth arall yn sgil hynny. Mewn cartrefi eraill, mae hwn wedi bod yn gam gwag, dinistriol iawn, a dyna pam yr oeddem ni'n dymuno sefydlu'r rhaglen ôl-osod hon er mwyn optimeiddio, neu ôl-osod dwfn fel caiff ei alw mewn mannau eraill, am ein bod ni'n edrych mewn gwirionedd ar bob math o dai yng Nghymru ac rydym ni'n treialu cyfres o dechnolegau ar raglen dysgu a phroses ailadroddol ar gyfer ystyried pob math o dai sydd gennym ni yng Nghymru, gan gynnwys yr hen stoc dai a'r adeiladau rhestredig, beth fydd yn gweithio, beth all ddod â'r math arbennig hwnnw o dŷ hyd at y safon orau y gall ei chyrraedd—efallai na wnaiff hynny'r tro yn A; fe allai hynny fod yn C—ac yna beth i'w wneud â'r mathau hynny o dai na ellir ond eu dwyn nhw hyd at y lefel honno. Rwy'n ffodus iawn mewn rhai ffyrdd, gan fy mod i'n byw mewn tŷ hen iawn, iawn, ac mae'n fraint cael gwneud hynny. Rwy'n ei ystyried yn dŷ yr wyf yn ei warchod ar gyfer cenedlaethau’r dyfodol. Ond, wrth gwrs, mae hi'n galetach o lawer i ôl-osod tai o'r fath, ond maen nhw'n rhan o'n diwylliant ni a'n treftadaeth ni. Hen ffermdy ar benrhyn Gŵyr ydyw. Mae'r pethau hyn yn bwysig am resymau eraill hefyd, felly mae hi'n bwysig gwneud hyn yn iawn.

Yna, dim ond i dawelu meddyliau, gwaith ar y cyd yw'r rhaglen ôl-osod er mwyn optimeiddio rhyngof i a'r Gweinidog Economi a'r Gweinidog Addysg, oherwydd rydym ni'n ymwybodol iawn y bydd hi nid yn unig yn codi tai hyd at y safon pan fyddwn ni wedi datrys y materion technolegol i gyd, ond mae hi'n caniatáu i ni roi'r sgiliau i'r rhai sy'n gosod y dechnoleg angenrheidiol. Fe geir ystod lawn o dechnoleg yn hyn, ac felly rydym ni am weithio gyda'n colegau addysg bellach i wneud yn siŵr bod pobl sy'n cael eu hyfforddi i osod boeler nwy, er enghraifft, yn cael eu hyfforddi i osod amrywiaeth fawr o fethodolegau eraill, ac yna fe fyddwn ni'n siarad am raglen ailsgilio wrth i ni symud oddi wrth foeleri nwy i bawb sy'n gweithio yn y diwydiant hwnnw ar hyn o bryd i allu rhoi pympiau gwres ffynhonnell aer i mewn, pympiau gwres o'r ddaear ac amrywiaeth fawr o bethau amgen sydd ar gael.

Ac, fel dywedais i yn fy natganiad, un o'r darnau olaf wedyn yw'r darn sy'n ymdrin â pherchen-feddianwyr. Rydym ni'n siarad â Banc Datblygu Cymru nawr wrth i ni ddechrau gallu cyflwyno'r rhaglen ôl-osod er mwyn optimeiddio ynglŷn â pha set o grantiau a benthyciadau a fyddai'n briodol i berchen-feddianwyr, a pha gyngor y gallwn ni roi iddyn nhw drwy'r gwasanaeth cyngor ynni. Felly, rwy'n credu ein bod ni ar yr un dudalen i raddau helaeth ar wahân i'r frawddeg olaf honno, y byddaf i'n parhau i'w chredu.

14:55

Thank you very much for your statement. It poses as many questions as it answers, but it’s useful to know the information you’ve given. This funding of £35 million for the Warm Homes programme for the next two years, is that per year, or for the two years?

Diolch yn fawr i chi am eich datganiad. Mae hyn yn gofyn cymaint o gwestiynau ag y mae'n eu hateb, ond mae hi'n ddefnyddiol cael gwybod yr wybodaeth a roesoch i ni. Y cyllid hwn o £35 miliwn ar gyfer y rhaglen Cartrefi Clyd am y ddwy flynedd nesaf, a yw hynny bob blwyddyn, neu dros y ddwy flynedd?

Okay, so it’s £35 million for two years. Okay, that’s good. I think one of the problems we have is that people don’t know how to approach this—they’re not environmental experts. So, I welcome the fact that you are going to create this hub, but I’m concerned that, in the first year, it will only be available to the social housing sector, because whilst there is a huge threat from the massive hike in energy prices, it’s also an opportunity to get people to focus on the need to decarbonise, which we’ve all got to do anyway. I do think that people are very confused about what they should do with their particular property and they need—

Iawn, £35 miliwn dros ddwy flynedd felly. Iawn, mae hynny'n dda. Rwy'n credu mai un o'r problemau sydd gennym ni yw nad yw pobl yn gwybod sut i ymdrin â hyn—nid arbenigwyr amgylcheddol mohonyn nhw. Felly, rwy'n croesawu'r ffaith eich bod chi am greu'r ganolfan hon, ond rwy'n pryderu mai dim ond i'r sector tai cymdeithasol yn unig y bydd ar gael yn y flwyddyn gyntaf, oherwydd er bod bygythiad enfawr o'r codiad enfawr ym mhrisiau ynni, mae hwn yn gyfle hefyd i wneud i bobl i ganolbwyntio ar yr angen i ddatgarboneiddio, y mae'n rhaid i ni i gyd ei wneud beth bynnag. Rwy'n credu bod pobl wedi drysu'n lân ynglŷn â'r hyn y dylen nhw ei wneud gyda'u tŷ arbennig nhw ac mae angen iddyn nhw—

—independent advice in order to do it. So, the question is why do you not think it’s possible to extend it to anybody who needs this free advice from the first year.

—gael cyngor annibynnol ar gyfer gwneud hynny. Felly, y cwestiwn yw pam nad ydych chi'n credu ei bod hi'n bosibl ymestyn hyn i unrhyw un sydd ag angen am y cyngor rhad ac am ddim hwn o'r flwyddyn gyntaf.

Thank you. I’ve got so many people who want to ask questions, I’ve got to keep you to time.

Diolch i chi. Mae cymaint o bobl sy'n dymuno gofyn cwestiynau, mae'n rhaid i mi eich cadw chi i'ch amser.

A very short answer, Jenny, is because we haven’t yet got all the learning out of ORP. So, the energy advice service is there to help owner-occupiers, but we’d like that to be much more specific, and we want to be sure that, when it is specific, it’s correct. So, we’re going to trial it out on our social housing providers, which we can de-risk, before we’re able to offer it. But people who want to do it now can get advice from the Welsh energy advisory service of a slightly more generalised nature about what they should do to their home for most efficiency. 

Ateb byr iawn, Jenny, yw oherwydd nad ydym ni wedi dysgu popeth eto o'r rhaglen ôl-osod er mwyn optimeiddio. Felly, mae'r gwasanaeth cyngor ynni ar gael i helpu perchen-feddianwyr, ond fe hoffem ni i hynny fod yn rhywbeth sy'n llawer mwy penodol, ac rydym ni'n dymuno bod yn sicr, pan fydd hwnnw'n gyngor penodol, ei fod yn gywir hefyd. Felly, fe fyddwn ni'n ei dreialu ar gyfer ein darparwyr tai cymdeithasol, y gallwn ni leihau'r risgiau ymhlyg ynddo, cyn i ni allu ei gynnig. Ond fe all pobl sy'n awyddus i wneud hynny nawr gael cyngor gan wasanaeth cynghori ynni Cymru a fydd o natur ychydig yn fwy cyffredinol ynghylch beth y dylen nhw ei wneud i'w cartrefi ar gyfer sicrhau'r effeithlonrwydd mwyaf. 

15:00

Thank you, Minister, for bringing forward today's statement. As we know and as acknowledged, Wales does have an older and less energy-efficient housing stock compared to other parts of the UK, and it's part of the reason I raised the point earlier with the Trefnydd in questions about the opportunities of ECO4. So, thank you for acknowledging some of those opportunities in your statement today as well.

An idea has been mooted in the past, Minister, and also mentioned to the Minister for Finance and Local Government, and it's actually where an element of council tax could be aligned to the energy efficiency of homes, similar to the way in which cars are taxed around their emissions. This, of course, could help incentivise people, alongside grants, to make their houses more energy efficient. I'm conscious, as I'm sure you are, of your Government's commitment to reforming council tax in Wales in the co-operation agreement with Plaid Cymru. So, in light of this, Minister, what are your thoughts on the possibility of an element of council tax being based on the energy efficiency of someone's home? And will you carry out further work on this idea with the Minister for local government? Thanks.

Diolch i chi, Gweinidog, am gyflwyno'r datganiad heddiw. Fel gwyddom ni ac fel cafodd ei gydnabod, mae gan Gymru stoc dai hŷn a llai effeithlon o ran ynni o'i gymharu â rhannau eraill o'r DU, a dyna, yn rhannol, pam y gwnes i godi'r pwynt yn gynharach gyda'r Trefnydd mewn cwestiynau am gyfleoedd o ran ECO4. Felly, diolch am gydnabod rhai o'r cyfleoedd hynny yn eich datganiad chi heddiw hefyd.

Cafodd syniad ei wyntyllu yn y gorffennol, Gweinidog, a soniwyd amdano hefyd wrth y Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol, ac mewn gwirionedd fe allai elfen o'r dreth gyngor gael ei halinio ag effeithlonrwydd ynni cartrefi, yn debyg i'r ffordd y mae trethiant ar geir yn ystyried eu hallyriadau nhw. Fe allai hyn, wrth gwrs, helpu i gymell pobl, ochr yn ochr â grantiau, wneud eu tai nhw'n fwy effeithlon o ran ynni. Rwy'n ymwybodol, fel rwy'n siŵr eich bod chwithau, o ymrwymiad eich Llywodraeth i ddiwygio'r dreth gyngor yng Nghymru yn y cytundeb cydweithredu â Phlaid Cymru. Felly, yn sgil hyn, Gweinidog, beth yw eich barn ar y posibilrwydd o gael elfen o dreth gyngor yn seiliedig ar effeithlonrwydd ynni cartref rhywun? Ac a fyddwch chi'n gwneud unrhyw waith pellach ynglŷn â'r syniad hwn gyda'r Gweinidog llywodraeth leol? Diolch.

Yes, Sam, I think we absolutely do need to look at an incentive programme for people. One of the mysteries of the world to me—you and I have discussed this when you had a previous hat on, as did I—is why house prices don't reflect various improvements. So, a huge mystery to me is why fully enabled broadband houses are not more expensive than ones that aren't, because if I was buying a house that didn't have any broadband in it, I'd knock the cost of putting the broadband in off the price of the house. So, I don't understand why that hasn't worked in the market, and energy efficiency is exactly the same. When you're buying a house, surely the fact that your bills are going to be £18 a year makes a huge difference to how much you're prepared to spend compared to several thousand pounds a year. I don't understand why the market hasn't worked. 

So, we will need to look at—and Rebecca Evans and I have already started some preliminary conversations about how this might work—an incentive programme for owner-occupiers, but I will say that is in the beginnings of that conversation. As I referenced in my statement, there are discussions with the Development Bank of Wales as well about loans and grant schemes, because we want to get this right. And as I've just said to Jenny Rathbone, we want to be sure that the advice we're giving people about investing their money produces the result that they are looking for in terms of energy efficiency, and that the capital investment they make is reflected in the value they get back, both in decreased energy bills, but also in the value of the asset. So, we're working on it, we're absolutely looking at incentives, and all good ideas are very welcome.

Ie wir, Sam, rwyf i'n sicr o'r farn fod angen i ni ystyried rhaglen sy'n cymell pobl. Un o ddirgelion y byd i mi—rydych chi a minnau wedi trafod hyn yn rhinwedd eich swydd flaenorol, fel minnau—yw pam nad yw prisiau tai yn adlewyrchu gwelliannau amrywiol. Felly, mae hi'n ddirgelwch mawr i mi pam nad yw tai sydd â band eang yn costio mwy na'r rhai nad oes ganddyn nhw ddim, oherwydd pe bawn i'n prynu tŷ heb unrhyw fand eang, fe fyddwn i'n tynnu'r gost o osod band eang oddi ar bris y tŷ. Felly, nid wyf i'n deall pam nad yw hwnnw wedi bod yn ddylanwad ar y farchnad, ac mae effeithlonrwydd ynni yn union yr un fath â hynny. Pan fyddwch chi'n prynu tŷ, siawns bod y ffaith y bydd eich biliau chi'n costio £18 y flwyddyn o'i gymharu â miloedd o bunnoedd y flwyddyn yn gwneud gwahaniaeth enfawr i'r swm y byddwch chi'n barod i'w wario. Nid wyf i'n deall pam nad yw hynny wedi dylanwadu ar y farchnad. 

Felly, fe fydd angen i ni edrych ar—ac mae Rebecca Evans a minnau wedi dechrau rhai sgyrsiau rhagarweiniol ynghylch sut y gallai hyn weithio eisoes—raglen cymhelliant i berchen-feddianwyr, ond rwyf i am ddweud bod hynny'n gynnar yn y sgwrs honno. Fel cyfeiriais i yn fy natganiad, ceir trafodaethau gyda Banc Datblygu Cymru yn ogystal â chynlluniau benthyciadau a grantiau, oherwydd ein bod ni'n awyddus i wneud hyn yn iawn. Ac fel rwyf i newydd ei ddweud wrth Jenny Rathbone, rydym ni'n dymuno bod yn sicr fod y cyngor yr ydym ni'n ei roi i bobl am fuddsoddi eu harian nhw'n arwain at y canlyniad y maen nhw'n ei geisio o ran effeithlonrwydd ynni, a bod y buddsoddiad cyfalaf y maen nhw'n ei wneud yn cael ei adlewyrchu yn y gwerth y maen nhw'n ei gael yn ôl, gyda biliau ynni sy'n llai, ond o ran gwerth yr ased hefyd. Felly, rydym ni'n gweithio ar hyn, rydym ni'n sicr yn edrych ar gymhellion i bobl, ac mae croeso mawr i bob syniad da.

Rwy'n aelod o'r Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol a gynhaliodd ymchwiliad i'r rhaglen Cartrefi Clyd, gan wneud argymhellion o ran dysgu gwersi a gwella fersiwn newydd y rhaglen. Wrth ymateb i'r argymhellion, fe awgrymodd y Llywodraeth y byddai diweddariad ynglŷn â'r fersiwn nesaf yn fuan wedi toriad yr haf. Mae'ch datganiad heddiw, a ninnau nawr ym mis Tachwedd, yn hwyr ac yn niwlog o ran gosod amserlen glir. Os yw'r broses gaffael, fel y sonioch chi, i ddigwydd yn 2023, ai felly wedi mis Ebrill 2024 y bydd y rhaglen newydd yn lansio, flwyddyn yn hwyrach na'r nod? Ac er hefyd i chi sôn am rai newidiadau i'r rhaglen Nest bresennol, pam nad oedd sôn am welliannau brys a gwerthfawr y gellid eu gwneud nawr, o ystyried bod tlodi tanwydd y rhai sy'n gymwys yn dwysáu yn yr argyfwng presennol o fewn y cynllun Nest presennol, er enghraifft, cyfuno gwaith ar ffabrig tai, ar insiwleiddio, gyda'r gwaith o ffitio systemau gwresogi yn y tai lleiaf ynni effeithiol?

I'm a member of the Equality and Social Justice Committee that held an inquiry into the Warm Homes programme, making recommendations in terms of lessons learnt and improving the new version of the programme. In responding to the recommendations, the Government suggested there would be an update on the next version soon after the summer recess. Your statement today, now that we are in November, is late and vague in terms of setting a clear timetable. If the procurement process, as you mention, is to happen in 2023, is it then after April 2024 that the new programme will be launched, a year later than expected? And although you mentioned some changes to the current Nest programme, why wasn't there mention of valuable changes that could be done urgently, given that fuel poverty for those who qualify is getting worse in the current crisis within the current Nest scheme, for example, combining the work on the fabric of homes, on insulation, with the work of fitting heating systems in the least energy-efficient homes? 

Thanks very much for that. As I said to a couple of other people as well, first off to say that the new programme will begin before next winter. So, we will procure it and start it before next winter, just to be really clear, and there's a clear timetable for doing that and I'm very keen, obviously, that we don't go into yet another winter without doing it. But, we do want to learn a lot of lessons about some of the well-intentioned schemes from the past. Siân Gwenllian, I know, has problems in her constituency, other Members have problems, and I have them in my own, from schemes that were largely successful, but because a one-size-fits-all approach was taken, the houses that weren't suitable are really left in difficulty, and it's not always that we can help. So, we haven't been able to help all the households across Wales that have found themselves in difficulty for various complicated contractual issues around the way that those programmes were rolled out.

So, I really do think it's important to get it right, and that we don't actually inadvertently make a minority of people worse off than they were in the first place. And I'm also very keen to make sure that we can develop Welsh supply chains for this. So, you know, at the moment, some of this technology is really expensive, and the cost-benefit analysis is quite difficult, even with energy prices the way that they are. But, if we do it properly, then we will be able to get a supply chain in place that reduces the cost of that technology much more rapidly than would otherwise happen. There are lots of examples of Government procurements being able to do that, and I'm very keen to get the green jobs in Wales as well as the efficiency for the houses.

On the Nest scheme, we have been looking for some time at a way to improve that scheme, because you know that, largely, it's been putting more efficient gas boilers in in place of very inefficient gas boilers, and whilst that does of course produce some benefit for the household, with the current cost of gas, it's not producing much benefit—and anyway, it doesn't help the climate emergency, which is one of the biggest problems we've all got. So, again, trying to morph the programme, so that it doesn't take away some help from the least-able-to-cope households, but also doesn't make the problem worse in the future, has been more problematic than I would have liked it to have been, and that's the truth of it. So, what we want to do is get some programmes in place that help the most people do the best thing for their home, whether through the social landlord programme or through our councils or through our leaseback schemes or with the private rented sector.

And then, the last piece of that jigsaw is how to incentivise the private rented sector landlords to actually stay in the sector and invest, rather than just leave the sector, if we put obligations on them. So, having conversations with the private rented sector landlords, through various organisations, about the best way to incentivise that. Because most landlords in Wales only own one or two houses; we haven't got any huge landlord agents, or not very many huge landlords. So, making sure that those people stay in the sector and don't just sell up to the highest bidder is a really important part of what we're trying to do as well.

Diolch yn fawr am hynna. Fel dywedais i wrth un neu ddau o bobl eraill hefyd, yn gyntaf i gyd rwyf i am ddweud y bydd y rhaglen newydd yn dechrau cyn y gaeaf nesaf. Felly, fe fyddwn ni'n ei chaffael a'i dechrau cyn y gaeaf nesaf, a dim ond ar gyfer bod yn gwbl eglur, fe geir amserlen bendant ar gyfer gwneud hynny ac rwy'n awyddus iawn, yn amlwg, nad ydym ni'n cyrraedd gaeaf arall eto heb ei chyflawni hi. Ond, rydym ni'n awyddus i ddysgu llawer o wersi am rai o'r cynlluniau â bwriadau da a fu yn y gorffennol. Mae gan Siân Gwenllian, fe wn i, broblemau yn ei hetholaeth hi, mae gan Aelodau eraill broblemau, ac mae gennyf innau rai fy hun acw, oherwydd cynlluniau a oedd yn llwyddiannus i raddau helaeth, ond am mai dull un ateb sy'n addas i bawb a fabwysiadwyd, fe achoswyd problemau mewn rhai tai nad oedden nhw wir yn addas i'r cynlluniau, ac ni allwn ni fod o gymorth bob amser. Felly, nid ydym ni wedi gallu helpu pob aelwyd ledled Cymru sydd wedi profi trafferthion oherwydd gwahanol faterion cytundebol cymhleth ynghylch y ffordd y cafodd y rhaglenni hynny eu cyflwyno.

Felly, rwyf i'n wir o'r farn ei bod hi'n bwysig gwneud pethau yn iawn, ac nad ydym ni mewn gwirionedd yn gwneud y sefyllfa yn waeth i leiafrif o bobl na'u sefyllfa wreiddiol nhw. Ac rwy'n awyddus iawn hefyd i wneud yn siŵr ein bod ni'n gallu datblygu cadwyni cyflenwi ar gyfer hyn yng Nghymru. Felly, wyddoch chi, ar hyn o bryd, mae cyfran o'r dechnoleg hon yn gostus iawn, ac mae'r dadansoddiad yn anodd iawn i'w wneud o ran y budd a ddaw o'r gost honno, hyd yn oed gyda phrisiau ynni fel y maen nhw. Ond, os ydym ni'n gwneud hyn yn iawn, yna fe fyddwn ni'n gallu cael cadwyn gyflenwi yn ei lle sy'n lleihau cost y dechnoleg honno'n llawer cynt nag y byddai'n digwydd fel arall. Fe geir llawer o enghreifftiau o gaffaeliadau gan y Llywodraeth sydd wedi gwneud felly, ac rwy'n awyddus iawn i fod â'r swyddi gwyrdd yng Nghymru yn ogystal ag effeithlonrwydd i dai Cymru.

O ran cynllun Nyth, rydym ni wedi bod yn chwilio am gryn amser am ffordd i wella'r cynllun hwnnw oherwydd, wyddoch chi, yn bennaf, mae hwnnw wedi bod yn rhoi boeleri nwy sy'n fwy effeithlon yn lle boeleri nwy aneffeithlon iawn, ac er bod hynny wrth gwrs yn golygu rhywfaint o fudd i'r aelwyd, oherwydd cost nwy ar hyn o bryd, nid yw'n gwneud cymaint o wahaniaeth â hynny—a beth bynnag, nid yw hynny'n helpu'r argyfwng hinsawdd, sef un o'r problemau mwyaf sydd gennym ni i gyd. Felly, eto, mae ceisio gweddnewid y rhaglen, fel nad yw hi'n dwyn cyfran o gymorth oddi wrth aelwydydd sydd lleiaf abl i ymdopi, ac nad yw'n gwneud y broblem yn waeth yn y dyfodol chwaith, wedi bod yn fwy problemus nag y byddwn i wedi hoffi i hynny fod, a dyna'r gwir amdani. Felly, yr hyn yr ydym ni'n awyddus i'w wneud yw cael rhai rhaglenni ar waith sy'n helpu'r gyfran fwyaf o bobl i wneud y peth gorau ar gyfer eu cartrefi nhw, boed hynny drwy'r rhaglen landlordiaid cymdeithasol neu drwy ein cynghorau ni neu drwy ein cynlluniau lesio'n ôl ni neu gyda'r sector rhentu preifat.

Ac yna'r darn olaf o'r pos hwn yw sut i gymell landlordiaid y sector rhentu preifat i aros yn y sector a buddsoddi yn wirioneddol, yn hytrach na gadael hynny i'r sector yn unig, os ydym ni'n rhoi rhwymedigaethau arnyn nhw. Felly, fe fyddwn ni'n cynnal sgyrsiau gyda landlordiaid y sector rhentu preifat, drwy wahanol sefydliadau, ynglŷn â'r ffordd orau o gymell hynny. Gan mai dim ond un neu ddau o dai y mae'r rhan fwyaf o landlordiaid yng Nghymru yn berchen arnyn nhw; nid oes gennym ni unrhyw asiantau landlordiaid enfawr, na llawer iawn o landlordiaid enfawr. Felly, mae sicrhau bod y bobl hynny'n aros yn y sector ac nid yn gwneud dim ond gwerthu i'r un sy'n cynnig fwyaf o arian yn rhan bwysig iawn o'r hyn yr ydym ni'n ceisio ei wneud hefyd.

15:05

I very much welcome the statement by the Minister. I agree with the Minister that the cost-of-living crisis is, in a large part, driven by energy prices, as increases are affecting the price of not just gas and electric but many other consumables. Whilst this is having a detrimental effect on all of our living standards, it's having a devastating effect on households who are least able to pay, driving families who were just surviving into fuel poverty. I am pleased that the Welsh Government's focus will continue to be on supporting lower income families who are in fuel poverty, to reduce their bills and carbon emissions. I agree that decarbonisation, improving the energy efficiency of homes in Wales across all tenures, and how it is going to be funded is obviously complex. In Swansea East, as the Minister knows, there are a large number of retired people living in poor energy-efficient homes that they own. Will the Welsh Government consider ending the Help to Buy scheme, which has the effect of inflating house prices, and use that money to provide loans to owner-occupiers and private landlords to improve energy efficiency? And would the Minister like to comment on the Pobl scheme in my constituency?

Rwy'n croesawu'r datganiad gan y Gweinidog yn fawr. Rwy'n cytuno â'r Gweinidog mai prisiau ynni sy'n gyfrifol am yr argyfwng costau byw, i raddau helaeth, gan fod cynnydd yn effeithio ar bris nid yn unig nwy a thrydan ond llawer o ddeunyddiau traul eraill. Er bod hyn yn cael effaith andwyol ar safonau byw pob un ohonom, mae'n cael effaith ddinistriol ar aelwydydd sydd leiaf abl i dalu, gan yrru teuluoedd sy'n dioddef caledi i dlodi tanwydd. Rwy'n falch y bydd Llywodraeth Cymru yn parhau i ganolbwyntio ar gefnogi teuluoedd incwm is sydd mewn tlodi tanwydd, i leihau eu biliau nhw a'u hallyriadau carbon nhw. Rwy'n cytuno bod datgarboneiddio, gwella effeithlonrwydd ynni cartrefi yng Nghymru ar draws pob deiliadaeth, a sut bydd hynny'n cael ei ariannu yn bethau cymhleth, yn amlwg iawn. Yn Nwyrain Abertawe, fel gŵyr y Gweinidog, fe geir nifer fawr o bobl sydd wedi ymddeol sy'n byw mewn cartrefi y maen nhw'n berchen arnyn nhw sy'n wael iawn o ran bod yn effeithlon o ran ynni. A fydd Llywodraeth Cymru yn ystyried rhoi terfyn ar y cynllun Cymorth i Brynu, sydd â'r effaith o chwyddo prisiau tai, a defnyddio'r arian hwnnw i roi benthyciadau i berchen-feddianwyr a landlordiaid preifat i wella effeithlonrwydd ynni? Ac a fyddai'r Gweinidog yn hoffi dweud rhywbeth am gynllun Pobl yn fy etholaeth i?

Just on that last one: it's a great scheme, isn't it? So, the kind of collective action that you get when you're able to implement the sorts of collective energy efficiency schemes that you get in that instance is an example, and we're hoping to roll that model out. So, for Members who aren't familiar with it, we've got a new estate and an old estate coming together with an energy efficiency scheme that allows those with the ability to put good solar panels on their homes to share their energy out across the scheme, to provide EV charging points, and all the rest of it; it allows Economy 7 to work for white goods across the scheme. There's a whole series of things that you can do with the collective power of coming together, basically. So, it's a great scheme. I've managed to visit it a couple of times, and we will be looking to roll that out with the companies that have been involved in that—with the social landlord company and the energy companies that have been working with us. So, that's a really excellent example of what can be achieved.

Just in terms of the Help to Buy, it's a bit more complicated than that. We use Help to Buy to drive other improvements in the building industry. So, actually, builders who don't build to particular standards don't get Help to Buy, and that's been very helpful in driving some of those standards. We also use financial transactions capital, which, Mike, I know you're familiar with, but it is an arcane art, so it's not quite as easy to swap that out into individual householder loans. We are though looking, with the Development Bank of Wales, at rolling out grant and loan schemes to owner-occupiers in exactly the circumstances that you're talking about and, actually, being able to target people who get the single-occupier discount, who are often older people who've lost a partner and are in that exact position. So, we have a way to identify people, so that we can consult on it. So, we are looking to do exactly that.

Ynglŷn â'r pwynt olaf yna: mae hwnnw'n gynllun gwych, onid ydyw? Felly, mae'r math o weithredu ar y cyd yr ydych chi'n ei weld pan fyddwch chi'n gallu gweithredu'r mathau o gynlluniau effeithlonrwydd ynni ar y cyd yr ydych chi'n eu cael yn yr achos hwnnw yn enghraifft, ac rydym ni'n gobeithio cyflwyno'r model hwnnw. Felly, i Aelodau nad ydyn nhw'n gyfarwydd â hyn, mae gennym ni ystad newydd a hen ystad sydd wedi dod at ei gilydd i greu cynllun effeithlonrwydd ynni sy'n caniatáu i'r rhai sydd â'r gallu i roi paneli solar da ar eu tai nhw i rannu eu hynni nhw â'r cynllun cyfan, i ddarparu pwyntiau gwefru cerbydau trydan, a'r gweddill i gyd; mae'n caniatáu i  nwyddau gwyn ar draws y cynllun fanteisio ar Economy 7. Fe geir cyfres gyfan o bethau y gallwch chi eu gwneud gyda'r nerth cyfunol o ddod ynghyd, yn y pen draw. Felly, mae hwnnw'n gynllun gwych. Rwyf i wedi llwyddo i ymweld ag ef unwaith neu ddwy, ac fe fyddwn ni'n ystyried cyflwyno hwnnw gyda'r cwmnïau sydd wedi bod yn rhan o hwnnw—gyda'r cwmni landlordiaid cymdeithasol a'r cwmnïau ynni sydd wedi bod yn gweithio gyda ni. Felly, mae honno'n enghraifft wirioneddol wych o'r hyn y gellir ei gyflawni.

O ran y Cymorth i Brynu, mae hynny ychydig yn fwy cymhleth. Rydym ni'n defnyddio Cymorth i Brynu i ysgogi gwelliannau eraill yn y diwydiant adeiladu. Felly, mewn gwirionedd, nid yw adeiladwyr nad ydyn nhw'n adeiladu hyd at safonau penodol yn cael manteisio ar Gymorth i Brynu, ac mae hynny wedi bod o gymorth mawr wrth gymell rhai o'r safonau hyn. Rydym ni'n defnyddio cyfalaf trafodiadau ariannol, sydd, Mike, fe wn i eich bod chi'n gyfarwydd ag ef, ond mae honno'n gelfyddyd gyfrin, felly nid yw hi mor hawdd â chyfnewid hynny am fenthyciadau i ddeiliaid tai unigol. Rydym ni er hynny yn bwriadu, gyda Banc Datblygu Cymru, gyflwyno cynlluniau grant a benthyciadau i berchen-feddianwyr o dan yr union amgylchiadau yr ydych chi'n sôn amdanyn nhw ac, mewn gwirionedd, yn targedu pobl sy'n cael disgownt un meddiannydd, sy'n bobl hŷn sydd yn aml wedi colli partner ac sydd yn yr union sefyllfa honno. Felly, mae gennym ni ffordd o adnabod pobl, er mwyn gallwn ymgynghori yn hyn o beth. Felly, rydym ni'n ystyried gwneud yr union beth.

I just have two questions, as chair of the cross-party group on fuel poverty and energy efficiency, which have come from the group. We heard reference earlier to the Equality and Social Justice Committee inquiry into fuel poverty and the Warm Homes programme, and recommendations for the Welsh Government to ensure that the programme embeds the fabric and worst-first approach to retrofitting, as well as targeting the poorest households and the least efficient homes, being bigger in scale and greener in interventions, allowing for multiple measures to be installed. In your previous responses, you have, I think, addressed some of those points, but how in particular will you ensure that the programme embeds the fabric and worst-first approach in the least efficient homes?

Secondly, as we've also heard, Wales has some of the oldest and least thermally efficient housing stock compared to the UK and Europe. Free energy efficiency measures are being rejected by many people, as they're seen as inflexible and incompatible with the buildings they reside in. You've already explained in part how you will tailor energy efficiency measures to adapt to the various different types of buildings that exist in Wales, but specifically, given likely delays to the next iteration of the Warm Homes programme, what consideration has the Welsh Government given to enabling the current Nest scheme to make more appropriate fabric improvements to insulate qualifying fuel-poor homes, whilst also supporting them to replace inefficient heating systems in light of the closure of Arbed and the anticipated increase in Nest's budget?

Dau gwestiwn yn unig sydd gennyf i, yn rhinwedd fy swydd yn gadeirydd y grŵp trawsbleidiol ar dlodi tanwydd ac effeithlonrwydd ynni, ac o'r grŵp y mae'r ddau wedi dod. Fe glywsom ni gyfeiriad yn gynharach at ymchwiliad y Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol i dlodi tanwydd a'r rhaglen Cartrefi Clyd, ac argymhellion y dylai Llywodraeth Cymru sicrhau bod y rhaglen yn ymgorffori'r dull ffabrig a'r 'gwaethaf yn gyntaf' o ran ôl-osod, yn ogystal â thargedu'r aelwydydd tlotaf a'r cartrefi lleiaf effeithlon, a bod yn fwy o ran graddfa a gwyrddach o ran ymyriadau, gan ganiatáu i sawl dull gael ei ddefnyddio. Yn eich ymatebion blaenorol chi, rydych chi, rwy'n credu, wedi mynd i'r afael â rhai o'r pwyntiau hyn, ond, yn benodol, sut ydych chi am sicrhau bod y rhaglen yn ymgorffori'r dull ffabrig a'r 'gwaethaf yn gyntaf' yn y tai lleiaf effeithlon?

Yn ail, fel rydym ni wedi clywed hefyd, Mae gan Gymru rhywfaint o'r stoc tai hynaf lleiaf effeithlon yn thermol o'i gymharu â'r DU ac Ewrop. Mae mesurau effeithlonrwydd ynni rhad ac am ddim yn cael eu gwrthod gan lawer o bobl, gan eu bod nhw'n cael eu hystyried yn anhyblyg ac yn anghydnaws â'r adeiladau y maen nhw'n byw ynddyn nhw. Rydych chi wedi egluro yn rhannol eisoes sut y byddwch chi'n teilwra mesurau effeithlonrwydd ynni i addasu i'r gwahanol fathau o adeiladau sy'n bodoli yng Nghymru, ond yn benodol, o ystyried yr oedi tebygol yn y rhaglen Cartrefi Clyd nesaf, pa ystyriaeth a roddodd Llywodraeth Cymru i alluogi cynllun presennol Nyth i wneud gwelliannau mwy priodol yn y deunyddiau i inswleiddio'r cartrefi mewn tlodi tanwydd sy'n gymwys, gan eu cefnogi nhw hefyd i gael systemau newydd yn lle'r hen systemau gwresogi aneffeithlon yn dilyn terfynu Arbed a'r cynnydd disgwyliedig yng nghyllideb Nyth?

15:10

Well, you sort of answered your own question a little bit there, Mark. But, as I said before, we are absolutely looking at a fabric-first, worst-first kind of approach, but it's very difficult to just target one house sometimes. So, in my statement, I alluded to the fact that we're looking at community energy programmes. We're working with local authorities to do an energy map across Wales, so that we know where communities with the least energy-efficient housing are to see if we can do a community upgrade that will allow us to use social housing levers to help the whole community come up, if you like. So, it's quite difficult to just target one house in the middle of a cluster otherwise. We're also, as I've said many times, looking to make sure that we do the right thing for the right house.

On Nest, I just don't have enough money to do everything that I'd like to do to everyone's house. So, trying to do something for a large number of people as opposed to a lot for a smaller number of people is always one of the most difficult balances that we have. So, we constantly look to see whether it's better to help more people do one thing than it is to help very much fewer people do everything, and I'm afraid that's one of the balances we're constantly wrestling with. I'm very happy to work with the committee about where to hit the right balance for all of that.

Wel, fe wnaethoch chi ateb eich cwestiwn chi eich hun i ryw raddau nawr, Mark. Ond, fel dywedais i o'r blaen, rydym ni'n edrych yn fanwl ar ddull gweithredu ffabrig a'r gwaethaf yn gyntaf, ond mae hi'n anodd iawn targedu un tŷ yn unig weithiau. Felly, yn fy natganiad i, fe wnes i gyfeirio at y ffaith ein bod ni'n ystyried rhaglenni ynni cymunedol. Rydym ni'n gweithio gydag awdurdodau lleol i lunio map ynni ledled Cymru, fel ein bod ni'n gwybod ymhle mae cymunedau â'r tai lleiaf effeithlon o ran ynni i weld a allwn ni weithredu uwchraddiad cymunedol a fydd yn caniatáu i ni ddefnyddio ysgogiadau tai cymdeithasol i helpu'r gymuned gyfan i godi, os mynnwch chi. Felly, mae hi'n anodd iawn targedu un tŷ yng nghanol clwstwr. Rydym ni hefyd, fel dywedais i sawl tro, yn ceisio sicrhau ein bod ni'n gwneud y peth iawn ar gyfer y tŷ iawn.

O ran Nyth, nid oes gennyf i ddigon o arian i wneud popeth yr hoffwn i ei wneud i dŷ pawb. Felly, mae ceisio gwneud rhywbeth i nifer fawr o bobl yn hytrach na llawer i nifer lai o bobl yn un o'r pethau anoddaf sydd gennym ni o ran taro cydbwysedd. Felly, rydym ni'n ystyried trwy'r amser a yw hi'n well helpu mwy o bobl i wneud un peth nag yw hi i helpu llawer iawn llai o bobl i wneud pob dim, ac mae gennyf i ofn mai dyna un enghraifft o lawer o frwydro i gael y cydbwysedd yn iawn. Rwy'n hapus iawn i weithio gyda'r pwyllgor o ran gweld ble i daro'r cydbwysedd cywir yn hynny i gyd.

Diolch. Minister, thank you for the statement today. The energy efficiency of homes continues to be a key issue for my constituents, especially when we do have some developments in the works at the moment, like the regeneration of Porthcawl. There's a real feeling from the community that they would love to have them as green and all of the things we were talking about today, really—energy efficient, built for the future, and cost-effective. At our Porthcawl region Dragon's Den event last year, Sero Homes actually came in and did a presentation, which they really loved. I know that you're aware of them. And, also, I've spoken with Porthcawl's third age organisation, who stress the need for solar panels in all homes, including those built by private developers, and that's the crux of my question today. It's about those private developers, because Bridgend County Borough Council councillors are really keen to ensure that homes built in the private sector also meet these demands, by asking them to build houses with energy-efficient provisions, like solar panels, taps, et cetera. So, will it be possible for you to meet with Bridgend County Borough Council and me, especially as we're looking at the Porthcawl regeneration at the moment, to see what we can do about this private development, so that it ticks all of those boxes for all of us?

Diolch. Gweinidog, diolch am ddatganiad heddiw. Mae effeithlonrwydd ynni cartrefi yn parhau i fod yn fater allweddol i fy etholwyr i, yn enwedig gan fod rhai datblygiadau ar y gweill gennym ni ar hyn o bryd, fel adfywio Porthcawl. Fe geir ymdeimlad gwirioneddol yn y gymuned y bydden nhw wrth eu boddau yn eu cael nhw mor wyrdd a'r holl bethau yr oeddem ni'n siarad amdanyn nhw heddiw, mewn gwirionedd—effeithlon o ran ynni, ac adeiladu ar gyfer y dyfodol, ac yn gost-effeithiol. Yn ein digwyddiad Dragon's Den rhanbarth Porthcawl y llynedd, daeth Sero Homes eu hunain i mewn a rhoi cyflwyniad, a gafodd ei fwynhau yn fawr. Rwy'n gwybod eich bod chi'n ymwybodol ohonyn nhw. A hefyd, rwyf i wedi siarad â sefydliad y drydedd oes ym Mhorthcawl, sy'n pwysleisio'r angen am baneli solar ym mhob cartref, gan gynnwys y rhai a adeiladwyd gan ddatblygwyr preifat, a dyna yw craidd fy nghwestiwn i heddiw. Mae'n ymwneud â'r datblygwyr preifat hynny, oherwydd mae cynghorwyr Cyngor Bwrdeistref Sirol Pen-y-bont ar Ogwr yn awyddus iawn i sicrhau bod cartrefi sy'n cael eu hadeiladu yn y sector preifat hefyd yn ateb y gofynion hyn, drwy ofyn iddyn nhw adeiladu tai gyda darpariaethau effeithlon o ran ynni, fel paneli solar, tapiau, ac ati. Felly, a fydd hi'n bosibl i chi gyfarfod â Chyngor Bwrdeistref Sirol Pen-y-bont ar Ogwr a minnau, yn enwedig gan ein bod ni'n edrych ar adfywiad Porthcawl ar hyn o bryd, i weld beth allwn ni ei wneud o ran y datblygiad preifat hwn, fel y bydd yn ateb y gofynion hyn i gyd ar gyfer pob un ohonom ni?

I'd be more than happy to meet with you and the council, and the developer, indeed, Sarah. We have brought forward changes to Part L of the building regulations. They are technology neutral, so we're saying that they need a 37 per cent change in the efficiency, but not that you need to do that via solar panels or an air-source heat pump, for all the reasons I've spoken about earlier. 

The other thing we're having a look at is what we can do about making sure that builders who are building out planning consents actually build to the most recent standard, because, at the moment, as Members across the Chamber will know, once you've started a planning consent, you can build it out. So, we still have homes being built without sprinklers in them because they've started the planning consent and they're not going to the most relevant. Now, we tried to incentivise the house builders to do that. Lee Waters and I have a construction forum, and we meet with them very regularly. We try to put a lot of pressure on them to build to the most recent standard. I am taking some legal advice on whether there's anything we can do to limit the amount of time you can take advantage of a planning consent once you've started before you need to implement the most up-to-date regulations for all sorts of reasons. I hope we'll be able to address some of that in the building safety Bill that we'll be bringing forward, which is mostly affecting high-rises, but will have other effects right across the piece.

Fe fyddwn i'n fwy na pharod i gwrdd â chi a'r cyngor, a'r datblygwr, yn wir, Sarah. Rydym ni wedi cyflwyno newidiadau i Ran L o'r rheoliadau adeiladu. Maen nhw'n niwtral o ran technoleg, felly rydym ni'n dweud bod angen newid o 37 y cant yn yr effeithlonrwydd, ond nid oes angen i chi wneud hynny drwy baneli solar neu bwmp gwres ffynhonnell aer, am yr holl resymau yr wyf i wedi sôn amdanyn nhw'n gynharach. 

Y peth arall yr ydym ni'n bwrw golwg arno yw'r hyn y gallwn ei wneud ynglŷn â sicrhau bod adeiladwyr sy'n adeiladu yn sgil caniatâd cynllunio yn adeiladu yn unol â'r safon ddiweddaraf mewn gwirionedd, oherwydd, ar hyn o bryd, fel mae Aelodau ar draws y Siambr yn gwybod, pan fyddwch chi wedi dechrau ar gynllun sydd â chaniatâd iddo, fe allwch chi ei gwblhau yn unol â'r safonau yn y caniatâd hwnnw. Felly, mae cartrefi yn parhau i gael eu hadeiladu heb chwistrellwyr ynddyn nhw oherwydd eu bod wedi dechrau adeiladu yn ôl y caniatâd cynllunio ac ni fydd y safonau mwyaf perthnasol yn ofynnol. Nawr, rydym ni wedi ceisio rhoi cymhellion i adeiladwyr tai wneud hynny. Mae fforwm gan Lee Waters a minnau ar gyfer adeiladwyr, ac rydym ni'n cwrdd â nhw'n rheolaidd iawn. Rydym ni'n ceisio pwyso arnyn nhw'n fawr i adeiladu yn unol â'r safon ddiweddaraf. Rwy'n cymryd rhywfaint o gyngor cyfreithiol ynghylch a oes unrhyw beth y gallwn ni ei wneud i gyfyngu ar faint o amser y gallwch chi fanteisio ar ganiatâd cynllunio pan fyddwch wedi dechrau cyn y bydd angen i chi gydymffurfio â'r rheoliadau diweddaraf am resymau o bob math. Rwy'n gobeithio y byddwn ni'n gallu mynd i'r afael â rhywfaint o hynny yn y Bil diogelwch adeiladau y byddwn ni'n ei gyflwyno, a fydd yn effeithio ar adeiladau uchel iawn gan amlaf, ond bydd ag effeithiau eraill yn llawer mwy eang.

15:15
4. Datganiad gan y Gweinidog Newid Hinsawdd: Polisi Ynni
4. Statement by the Minister for Climate Change: Energy Policy

Yr eitem nesaf yw'r ail ddatganiad gan y Gweinidog Newid Hinsawdd y prynhawn yma, ar bolisi ynni. Galwaf ar y Gweinidog, Julie James.

The next item is a second statement by the Minister for Climate Change, on energy policy. I call on the Minister, Julie James.

Diolch, Dirprwy Lywydd. As global leaders meet in Egypt for COP27, I am pleased to be able to update Members on how we will continue to lead the transition from fossil fuels to an energy system based on renewables.

While messages from the UK Government have been confusing and contradictory, we have been clear and consistent. We will keep fossil fuels in the ground, and we will continue to apply all the levers at our disposable to phase out the extraction of fossil fuels in Wales. We will build a flexible, smart, renewables-based energy system. And we will ensure our households, businesses and communities benefit from the transition with increased energy security and less exposure for customers to the global price of fossil fuels. I've recently published our update on implementing recommendations from the renewable energy deep dive and announced the creation of a publicly owned energy developer. Today, I want to update Members on our policy on fossil fuel use in power generation and industrial installations. I will also set out our position on hydrogen and carbon capture, utilisation and storage.

Wales hosts a disproportionately large amount of gas-fired power plants supplying the electricity grid. The Climate Change Committee has been clear in their advice that we need to decarbonise this sector by 2035. Our approach will be two pronged. As set out in 'Net Zero Wales', we see no role for new fossil-fuelled power plant in Wales and, following publication of a position statement, this policy can take effect through the planning regime. Secondly, we must address the emissions from combusting fossil fuels at existing power stations, including energy-from-waste plants and plants within industrial sites. Collectively, these accounted for a third of all Wales's greenhouse gas emissions in 2020.

We issued a joint call for evidence on decarbonisation readiness with the UK Government last year. While we have been co-operating with the UK Government on policy development, we do not think their planned approach will go far enough to bring forward the action we need in Wales. The regulation of power stations and other industrial installations through the existing environmental permitting regime does not explicitly drive the transition to net zero. This is an issue recognised by the European Union, which is also looking into reform of its regime to align to the European Union's net-zero agenda. Therefore, we will be working with Natural Resources Wales on options development to explicitly ensure the environmental permitting regime supports net-zero objectives, alongside other strategic environmental priorities. This will complement other measures, such as carbon pricing implemented through the UK emissions trading scheme. I will be publishing a position statement on combustion of fossil fuels for power and our Government response to the call for evidence on decarbonisation readiness before the end of the year.

We recognise the need for a just transition and know that, for some sectors, a move from fossil fuels poses significant challenges. For some, hydrogen may provide one of the few ways to decarbonise heavy industry through fuel switching, and to reduce emissions in hard-to-abate modes of transportation, notably in heavy goods vehicles, aviation and shipping. There is also considerable potential to use hydrogen as a storage medium for renewable energy, in particular if it were possible to capture excess energy production. It may also have a role as a replacement for natural gas in heating solutions.

Uncertainties remain over the economic sectors in which hydrogen will play the greatest role, and the overall scale and cost of its application in the longer term. We continue to engage with industry on the available evidence and are assessing opportunities for Wales to use hydrogen in its decarbonisation pathway and to support economic development. Hydrogen production methods vary, as do the emissions associated with them. Green hydrogen produced from renewable electricity via electrolysis has a very low impact on greenhouse gas emissions during its operation, and is potentially economically attractive if it can make use of the excess electricity generated from wind generation.

This is our preferred production method, and we do need to set the ambition for all hydrogen to be produced from renewable sources in the longer term. However, in order to support the decarbonisation of industry in Wales, we understand we may need to move through a phase of using blue hydrogen produced by fossil fuels. But this needs to be a manged transition and we will need to put steps in place, including through our permitting regime, to encourage as rapid a transition as technology and cost will allow.

Deputy Llywydd, the final area I want to outline our plans on relates to carbon capture, utilisation and storage. This is a technology that has long been in development globally, largely funded by governments with the aim of bringing forward the technology for emission reduction purposes and developing exportable expertise. Nevertheless, deployment is limited, regulatory mechanisms are yet to be fully developed, and significant risks remain, which will need to be addressed if the technology is to be successfully deployed at any scale and with the confidence of the public.

Despite this, international studies undertaken by organisations including the Climate Change Committee, the Intergovernmental Panel on Climate Change and the International Energy Agency have consistently concluded that CCUS, as it is known, is likely to be a key part of the pathway to reducing emissions at lowest cost, with a key area for CCUS deployment in heavy industry. The Climate Change Committee considers all currently credible pathways through which the UK could reach net-zero emissions domestically and involve a significant role for CCUS, especially for industry and greenhouse gas recovery. They are also clear that CCUS is not a silver bullet and that every attempt must be made to prevent the greenhouse gases being generated in the first instance.

Deputy Llywydd, we must avoid passing on environmental risk and liability to future generations. We have been working for some time with industry in Wales to understand their options and challenges. We are also working to understand the potential role of Ministers by developing a regulatory route map for CCUS in Wales. Around 25 per cent of industrial emissions in Wales are non-combustion process emissions, either from chemical or physical reactions, and these can't be avoided by switching to alternative fuels. Currently, carbon capture, utilisation and storage offers a potential decarbonisation pathway for these industries.

We need to ensure that CCUS is deployed only where other options for decarbonisation have been explored and justifiably discounted. We will do so through the introduction of an energy and carbon hierarchy. We will also explore limits to deployment as a way of managing environmental and financial risks, and supporting the well-being of people living in Wales now and in the future. Crucially, we will support industry across Wales that, after exhausting the other options in the hierarchy, have only CCUS as a possible solution to decarbonise. We will stand with them in their attempts to secure business models and funding from the UK Government, in order to ensure a just transition to net zero.

We will be consulting publicly on policy position statements and next steps on hydrogen and CCUS in the spring. In the meantime, we will work with Net Zero Industry Wales to support transition for Welsh businesses and secure good quality jobs for the future within a thriving, low-carbon industrial base. Diolch.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Wrth i arweinwyr byd-eang gwrdd yn yr Aifft ar gyfer COP27, rwy'n falch o allu rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau ynghylch sut y byddwn yn parhau i arwain y gwaith pontio o danwydd ffosil i system ynni yn seiliedig ar ynni adnewyddadwy.

Er bod negeseuon gan Lywodraeth y DU wedi bod yn ddryslyd ac anghyson, rydym wedi bod yn glir ac yn gyson. Byddwn yn cadw tanwydd ffosil yn y ddaear, a byddwn yn parhau i ddefnyddio'r holl ysgogiadau sydd ar gael i ni er mwyn dod â chloddio a thynnu tanwydd ffosil i ben yng Nghymru yn raddol. Byddwn ni'n adeiladu system ynni hyblyg, clyfar, adnewyddadwy sy'n seiliedig ar ynni adnewyddadwy. A byddwn ni'n sicrhau bod ein haelwydydd, ein busnesau a'n cymunedau yn elwa ar y pontio gyda mwy o ddiogelwch ynni a llai o berygl i gwsmeriaid fod yn agored i brisiau byd-eang tanwydd ffosil. Yn ddiweddar cyhoeddais ein diweddariad ar weithredu argymhellion o'r ymchwiliad trylwyr i ynni adnewyddadwy a chyhoeddi bod datblygwr ynni dan berchnogaeth gyhoeddus wedi'i greu. Heddiw, rwyf eisiau rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau am ein polisi o ran defnyddio tanwydd ffosil wrth gynhyrchu pŵer ac mewn gosodiadau diwydiannol. Byddaf hefyd yn nodi ein safbwynt ar hydrogen a dal, defnyddio a storio carbon.

Mae Cymru'n cynnal swm anghymesur o fawr o bwerdai nwy sy'n cyflenwi'r grid trydan. Mae'r Pwyllgor Newid Hinsawdd wedi bod yn glir yn ei gyngor bod angen i ni ddatgarboneiddio'r sector hwn erbyn 2035. Bydd ein dull gweithredu yn un â dau ddull. Fel y nodwyd yn 'Cymru Sero Net', ni welwn unrhyw swyddogaeth i bwerdy tanwydd ffosil newydd yng Nghymru ac, yn dilyn cyhoeddi datganiad sefyllfa gall y polisi hwn ddod i rym drwy'r drefn gynllunio. Yn ail, rhaid i ni fynd i'r afael â'r allyriadau yn sgil llosgi tanwydd ffosil mewn gorsafoedd pŵer presennol, gan gynnwys gweithfeydd troi gwastraff yn ynni a gweithfeydd o fewn safleoedd diwydiannol. Gyda'i gilydd, roedd y rhain yn gyfrifol am draean o'r holl allyriadau nwyon tŷ gwydr yng Nghymru yn 2020.

Fe wnaethom gyhoeddi galwad ar y cyd am dystiolaeth ar barodrwydd datgarboneiddio gyda Llywodraeth y DU y llynedd. Er ein bod wedi bod yn cydweithredu â Llywodraeth y DU ar ddatblygu polisi, nid ydym o'r farn y bydd eu dull arfaethedig yn mynd yn ddigon pell i gyflwyno'r camau sydd eu hangen arnom yng Nghymru. Nid yw rheoleiddio gorsafoedd pŵer a gosodiadau diwydiannol eraill drwy'r drefn drwyddedu amgylcheddol bresennol yn ysgogi'r pontio i sero net yn benodol. Mae hwn yn fater a gydnabyddir gan yr Undeb Ewropeaidd, sydd hefyd yn ymchwilio i ddiwygio'i chyfundrefn er mwyn alinio ag agenda sero net yr Undeb Ewropeaidd. Felly, byddwn yn gweithio gyda Cyfoeth Naturiol Cymru ar ddatblygu dewisiadau i sicrhau bod y drefn drwyddedu amgylcheddol yn cefnogi amcanion sero net yn benodol, ochr yn ochr â blaenoriaethau amgylcheddol strategol eraill. Bydd hyn yn ategu mesurau eraill, megis prisio carbon a weithredir trwy gynllun masnachu allyriadau'r DU. Byddaf yn cyhoeddi datganiad sefyllfa ar losgi tanwyddau ffosil ar gyfer pŵer ac ymateb ein Llywodraeth i'r alwad am dystiolaeth ar barodrwydd datgarboneiddio cyn diwedd y flwyddyn.

Rydym yn cydnabod bod angen pontio teg ac rydym yn gwybod, ar gyfer rhai sectorau, bod symud o danwydd ffosil yn creu heriau sylweddol. I rai, gall hydrogen ddarparu un o'r ychydig ffyrdd o ddatgarboneiddio diwydiant trwm drwy newid tanwydd, ac i leihau allyriadau mewn dulliau cludo anodd eu hatal, yn arbennig mewn cerbydau nwyddau trwm, awyrennau a llongau. Mae cryn botensial hefyd i ddefnyddio hydrogen fel cyfrwng storio ar gyfer ynni adnewyddadwy, yn enwedig pe bai'n bosibl dal yr ynni ychwanegol a gynhyrchir. Efallai y bydd ganddo hefyd ran i'w chwarae yn lle nwy naturiol i ateb problemau gwresogi.

Mae ansicrwydd yn parhau dros y sectorau economaidd lle bydd hydrogen yn chwarae'r rhan fwyaf, a graddfa gyffredinol a chost ei ddefnyddio yn y tymor hwy. Rydym yn parhau i ymgysylltu â diwydiant ar y dystiolaeth sydd ar gael ac yn asesu cyfleoedd i Gymru ddefnyddio hydrogen yn ei llwybr datgarboneiddio ac i gefnogi datblygiad economaidd. Mae dulliau cynhyrchu hydrogen yn amrywio, fel y mae'r allyriadau sy'n gysylltiedig â nhw. Mae hydrogen gwyrdd sy'n cael ei gynhyrchu o drydan adnewyddadwy drwy electrolysis yn cael effaith isel iawn ar allyriadau nwyon tŷ gwydr yn ystod ei weithrediad, ac mae potensial iddo fod yn ddeniadol yn economaidd os gall wneud defnydd o'r trydan ychwanegol a gynhyrchir gan wynt.

Dyma ein dull cynhyrchu a ffefrir, ac mae angen i ni osod yr uchelgais i gynhyrchu'r holl hydrogen o ffynonellau adnewyddadwy yn y tymor hwy. Fodd bynnag, er mwyn cefnogi datgarboneiddio diwydiant yng Nghymru, rydym ni'n deall efallai y bydd angen i ni symud drwy gyfnod o ddefnyddio hydrogen glas sy'n cael ei gynhyrchu gan danwydd ffosil. Ond mae angen i hyn fod yn broses o bontio a reolir a bydd angen i ni roi camau ar waith, gan gynnwys trwy ein trefn drwyddedu, er mwyn annog pontio mor gyflym â bydd technoleg a chost yn ei ganiatáu.

Dirprwy Lywydd, mae'r maes olaf yr wyf eisiau amlinellu ein cynlluniau ar ei gyfer yn ymwneud â dal, defnyddio a storio carbon. Dyma dechnoleg sydd wedi bod yn cael ei ddatblygu'n fyd-eang ers amser maith, wedi'i hariannu i raddau helaeth gan lywodraethau gyda'r nod o gyflwyno'r dechnoleg at ddibenion lleihau allyriadau a datblygu arbenigedd allforiol. Serch hynny, mae'r defnydd yn gyfyngedig, nid yw dulliau rheoleiddio wedi'u datblygu'n llawn eto, ac mae risgiau sylweddol yn parhau, y bydd angen mynd i'r afael â nhw os ydym am ddefnyddio'r dechnoleg yn llwyddiannus ar unrhyw raddfa a gyda ffydd y cyhoedd.

Er gwaethaf hyn, mae astudiaethau rhyngwladol a gynhaliwyd gan sefydliadau yn cynnwys y Pwyllgor Newid Hinsawdd, y Panel Rhynglywodraethol ar Newid Hinsawdd a'r Asiantaeth Ynni Ryngwladol wedi dod i'r casgliad yn gyson bod Dal, Defnyddio a Storio Carbon, CCUS, yn debygol o fod yn rhan allweddol o'r llwybr i leihau allyriadau ar y gost isaf, gyda maes allweddol i ddefnyddio CCUS mewn diwydiant trwm. Mae'r Pwyllgor Newid Hinsawdd yn ystyried pob llwybr credadwy ar hyn o bryd y gallai'r DU ei defnyddio i gyrraedd allyriadau sero net yn ddomestig a chynnwys rhan sylweddol i CCUS, yn enwedig ar gyfer diwydiant ac adfer nwyon tŷ gwydr. Maen nhw hefyd yn glir nad yw CCUS yn ateb syml, addas at bob diben a bod rhaid gwneud pob ymgais i atal y nwyon tŷ gwydr rhag cael eu cynhyrchu yn y lle cyntaf.

Dirprwy Lywydd, rhaid i ni osgoi trosglwyddo risg ac atebolrwydd amgylcheddol i genedlaethau'r dyfodol. Rydym wedi bod yn gweithio ers peth amser gyda'r diwydiant yng Nghymru i ddeall eu dewisiadau a'u heriau. Rydym hefyd yn gweithio i ddeall swyddogaeth bosibl Gweinidogion drwy ddatblygu map llwybr rheoleiddio ar gyfer CCUS yng Nghymru. Mae tua 25 y cant o allyriadau diwydiannol yng Nghymru yn allyriadau prosesau nad ydynt yn llosgi, maen nhw naill ai yn deillio o adweithiau cemegol neu ffisegol, ac ni ellir osgoi'r rhain drwy newid i danwyddau amgen. Ar hyn o bryd, mae dal, defnyddio a storio carbon yn cynnig llwybr datgarboneiddio posibl ar gyfer y diwydiannau hyn.

Mae angen i ni sicrhau bod CCUS yn cael ei ddefnyddio dim ond lle mae dewisiadau eraill ar gyfer datgarboneiddio wedi'u harchwilio a bod cyfiawnhad dros eu diystyru. Byddwn yn gwneud hynny drwy gyflwyno hierarchaeth ynni a charbon. Byddwn ni hefyd yn archwilio cyfyngiadau ar ddefnydd fel ffordd o reoli risgiau amgylcheddol ac ariannol, a chefnogi llesiant pobl sy'n byw yng Nghymru nawr ac yn y dyfodol. Yn hanfodol, byddwn ni'n cefnogi diwydiant ar draws Cymru, a fydd, ar ôl edrych yn fanwl ar ddewisiadau eraill yn yr hierarchaeth a'u disytyru, â CCUS yn unig fel ateb posibl i ddatgarboneiddio. Byddwn ni'n eu cefnogi yn eu hymdrechion i sicrhau modelau busnes a chyllid gan Lywodraeth y DU, er mwyn sicrhau pontio teg i sero net.

Byddwn yn ymgynghori'n gyhoeddus ar ddatganiadau o sefyllfa'r polisi a'r camau nesaf ar hydrogen a CCUS yn y gwanwyn. Yn y cyfamser, byddwn yn gweithio gyda Diwydiant Sero Net Cymru i gefnogi pontio busnesau Cymru a sicrhau swyddi o ansawdd da i'r dyfodol o fewn sylfaen ddiwydiannol, carbon isel a ffyniannus. Diolch.

15:20

Thank you for your statement, Minister. I would like to refer to the Climate Change, Environment and Infrastructure Committee's report on renewable energy in Wales, published in May 2022, and its comments on the serious risk of your Government failing to meet its own renewable energy targets. The committee stressed how barriers to renewable energy development were not new, nor was the Welsh Government's promise of action to address them. The report further stated how the Welsh Government was making the same promises now as it did back in 2012's energy strategy.

After a decade of these repeated promises, we now need concrete steps towards improvement. You may claim that the UK Government is not clear and consistent, but I can confirm that you have also been consistent in failing to deliver the changes we need to ensure that Wales has a renewable energy revolution. So, will you explain what actions you're taking to remove barriers to renewable energy in Wales? I strongly believe that nuclear power is absolutely vital to meeting our climate change commitments, and I endorse and support the comments by the fantastic Member of Parliament for Ynys Môn in the work that she has done trying to bring nuclear to Ynys Môn. 

At a time of great international uncertainty in the energy market, made worse by Putin's appalling war against Ukraine, it's vital that we do not close off avenues to generating clean, home-grown, reliable power. Therefore, I welcome the UK Government's commitment to nuclear energy throughout the Nuclear Energy (Financing) Act 2022, and I would urge the Welsh Government to commit here today to supporting the Wylfa and Trawsfynydd sites. For my constituents in Aberconwy—[Interruption.] Do you want to intervene?

Diolch am eich datganiad, Gweinidog. Hoffwn gyfeirio at adroddiad y Pwyllgor Newid Hinsawdd, yr Amgylchedd a Seilwaith ar ynni adnewyddadwy yng Nghymru, a gyhoeddwyd ym mis Mai 2022, a'i sylwadau ynghylch y risg ddifrifol y bydd eich Llywodraeth yn methu â chyrraedd ei thargedau ynni adnewyddadwy ei hun. Pwysleisiodd y pwyllgor nad oedd rhwystrau rhag datblygu ynni adnewyddadwy yn newydd, nac ychwaith addewid Llywodraeth Cymru i weithredu i fynd i'r afael â nhw. Roedd yr adroddiad yn nodi ymhellach sut yr oedd Llywodraeth Cymru yn gwneud yr un addewidion nawr ag y gwnaeth yn ôl yn strategaeth ynni 2012.

Ar ôl degawd o'r addewidion ailadroddus hyn, mae angen camau pendant arnom nawr tuag at wella. Efallai eich bod yn honni nad yw Llywodraeth y DU yn glir ac yn gyson, ond gallaf gadarnhau eich bod chi hefyd wedi bod yn gyson wrth fethu â chyflawni'r newidiadau sydd eu hangen arnom i sicrhau bod gan Gymru chwyldro ynni adnewyddadwy. Felly, a wnewch chi esbonio pa gamau yr ydych chi'n eu cymryd i gael gwared ar y rhwystrau rhag ynni adnewyddadwy yng Nghymru? Rwy'n credu'n gryf fod pŵer niwclear yn gwbl hanfodol er mwyn bodloni ein hymrwymiadau newid hinsawdd, ac rwy'n cymeradwyo ac yn cefnogi sylwadau Aelod Seneddol gwych Ynys Môn yn y gwaith y mae hi wedi'i wneud yn ceisio dod ag ynni niwclear i Ynys Môn. 

Ar adeg o ansicrwydd rhyngwladol mawr yn y farchnad ynni, a wnaed yn waeth gan ryfel echrydus Putin yn erbyn Wcráin, mae'n hanfodol nad ydym yn cau llwybrau i gynhyrchu pŵer glân, dibynadwy a gynhyrchir yma yng Nghymru. Felly, rwy'n croesawu ymrwymiad Llywodraeth y DU i ynni niwclear drwy'r Ddeddf Ynni Niwclear (Ariannu) 2022, a byddwn yn annog Llywodraeth Cymru i ymrwymo yma heddiw i gefnogi safleoedd Wylfa a Thrawsfynydd. Ar gyfer fy etholwyr i yn Aberconwy—[Torri ar draws.] Ydych chi eisiau ymyrryd?

First of all, there are no interventions in statements. And secondly, can all Members give the opportunity to the Member to ask her questions, please?

Yn gyntaf oll, ni cheir unrhyw ymyriadau mewn datganiadau. Ac yn ail, a wnaiff yr holl Aelodau roi'r cyfle i'r Aelod ofyn ei chwestiynau, os gwelwch yn dda?

Thank you. Diolch, Dirprwy Lywydd. For my constituents in Aberconwy, a small modular reactor site would mean an investment of £200 million and 200 direct jobs, and it would make us a leader in high-skilled green industry. So, in order to improve our future renewable energy capacity, will you, Minister, put party politics aside, and commit to supporting nuclear power across sites such as Trawsfynydd, so that we can turbocharge—

Diolch, Dirprwy Lywydd. I fy etholwyr yn Aberconwy, byddai safle adweithydd modiwlar bach yn golygu buddsoddiad o £200 miliwn a 200 o swyddi uniongyrchol, a byddai'n ein gwneud ni yn arweinydd mewn diwydiant gwyrdd sgiliau uchel. Felly, er mwyn gwella ein capasiti ynni adnewyddadwy yn y dyfodol, a wnewch chi, Gweinidog, roi gwleidyddiaeth plaid o'r neilltu, ac ymrwymo i gefnogi pŵer niwclear ar draws safleoedd fel Trawsfynydd, fel y gallwn ni roi hwb—

15:25

I think they have, haven't they?

Rwy'n credu eu bod nhw wedi gwneud, on'd ydyn nhw?

Well, they might have. I’d love to know your exact position.

Anyway, of course, this statement today is taking place across the backdrop of the COP27 summit, in which world leaders, including our own Prime Minister, will be there to discuss how we can all move together to address these challenges. We can only take meaningful action on climate change, including clamping down on big polluters, if the international community works together. So, will the Welsh Government reach out and make sure that all levels of Government are working together to address business and consumer concerns and demonstrate a clear road map towards delivering more renewable power?

You know that I’m also very supportive of hydrogen, and I welcome again the UK Conservative Government’s commitment to establish a hydrogen hub in Holyhead. Will you replicate the hydrogen village policy that is now being pursued elsewhere in the UK? There are times when it’s convenient for this Welsh Government to follow the lead of the UK Government, as is the case in what I will be speaking about later, but in other instances, you tend to go your own way for the sake of going your own way, and this is at the cost of my residents in Aberconwy and Wales as a whole. It’s time that we actually got on with it now. There are so many different technologies coming to the fore in green technology that will provide good, highly skilled, highly paid jobs for people across Wales. At some stage, Minister, we have to—well, you have to—grasp this nettle. Diolch.

Wel, efallai eu bod nhw. Byddwn i wrth fy modd yn gwybod beth yw eich gwir safbwynt chi

Beth bynnag, wrth gwrs, mae'r datganiad hwn heddiw'n digwydd gydag uwchgynhadledd COP27 yn gefndir, lle bydd arweinwyr y byd, gan gynnwys ein Prif Weinidog ein hunain, yno i drafod sut y gallwn ni i gyd symud gyda'n gilydd i fynd i'r afael â'r heriau hyn. Gallwn ni dim ond gweithredu'n ystyrlon ar newid hinsawdd, gan gynnwys gwasgu'n drwm ar y llygrwyr mawr, os yw'r gymuned ryngwladol yn gweithio gyda'i gilydd. Felly, a fydd Llywodraeth Cymru yn estyn allan ac yn gwneud yn siŵr bod pob lefel o Lywodraeth yn gweithio gyda'i gilydd i fynd i'r afael â phryderon busnes a defnyddwyr a dangos map ffordd clir tuag at ddarparu mwy o bŵer adnewyddadwy?

Rydych chi'n gwybod fy mod i hefyd yn gefnogol iawn o hydrogen, ac rwy'n croesawu ymrwymiad Llywodraeth Geidwadol y DU unwaith eto i sefydlu canolfan hydrogen yng Nghaergybi. A fyddwch chi'n efelychu'r polisi pentref hydrogen sydd bellach yn cael ei ddilyn mewn mannau eraill yn y DU? Mae yna adegau pan fo'n gyfleus i Lywodraeth Cymru ddilyn arweiniad Llywodraeth y DU, fel sy'n digwydd yn yr hyn y byddaf yn siarad amdano nes ymlaen, ond mewn achosion eraill, rydych yn tueddu i fynd eich ffordd eich hun er mwyn mynd eich ffordd eich hun, a hyn ar draul fy nhrigolion yn Aberconwy a Chymru gyfan. Mae'n bryd i ni fwrw ymlaen â'r peth nawr mewn gwirionedd. Mae cymaint o dechnolegau gwahanol yn dod i'r amlwg mewn technoleg werdd a fydd yn darparu swyddi da, medrus iawn, â chyflogau uchel i bobl ledled Cymru. Ar ryw adeg, Gweinidog, mae'n rhaid i ni—wel, mae'n rhaid i chi—gydio yn y ddanadl hon. Diolch.

Well, Janet, as always, I really feel the need to start by reminding you that you’re a Tory, and that the Tory Government is the one that removed the investment from Wylfa. Maybe we should just buy you a little history of the last 15 years and give it to your researcher, because I feel it’s sorely needed, quite frankly.

And the other thing: I have to admire your sheer brass neck. I don’t know whether you've got really good polish for it. Maybe you should seriously consider doing stand-up, because that was hilarious. First of all, we’re already doing all the things you called on us to do. No doubt you’ll now tweet to say we’re doing the things you’re calling on us to do, rather than doing them at your behest, because we’re already doing every single thing you asked us to do. The UK Government is copying our approach to nuclear and not the other way round, just to be clear, and we’ve had all of the assembled expertise in the north of Wales for some considerable time waiting for the UK Government to (a) stop switching chairs, and (b) actually get its act together.

And the idea that you can actually stand without embarrassment and welcome the fact that the Prime Minister went to COP27, when he was dragged kicking and screaming, and made what can only be described as an incredibly lukewarm speech, and not the world-leading speech he ought to have made, is frankly extraordinary.

Wel, Janet, fel arfer, rwyf wir yn teimlo'r angen i ddechrau drwy eich atgoffa eich bod chi'n Dori, ac mai Llywodraeth y Torïaid yw'r un wnaeth dynnu'r buddsoddiad o Wylfa. Efallai y dylem ni brynu ychydig o hanes y 15 mlynedd diwethaf i chi a'i roi i'ch ymchwilydd, oherwydd rwy'n teimlo bod ei angen yn ddybryd, a dweud y gwir.

A'r peth arall: mae'n rhaid i mi edmygu eich digywilydd-dra llwyr. Wn i ddim a oes gennych chi driniaeth dda ar ei gyfer. Efallai y dylech chi ystyried byd comedi o ddifrif, oherwydd roedd hwnna'n chwerthinllyd. Yn gyntaf oll, rydym ni eisoes yn gwneud yr holl bethau yr oeddech chi'n galw arnom ni i'w gwneud. Mae'n siŵr y byddwch chi nawr yn trydar i ddweud ein bod ni'n gwneud y pethau yr ydych chi'n galw arnom ni i'w gwneud, yn hytrach na'u gwneud nhw ar eich cais chi, oherwydd rydym ni eisoes yn gwneud pob un peth y gwnaethoch chi ofyn i ni ei wneud. Mae Llywodraeth y DU yn copïo ein dull ni o ran niwclear ac nid y ffordd arall, dim ond i fod yn glir, ac mae'r holl arbenigedd wedi ymgynnull yn y gogledd ers cryn amser yn aros i Lywodraeth y DU (a) roi'r gorau i newid cyfeiriad o hyd, a (b) cael tipyn o siâp ar bethau mewn gwirionedd.

Ac mae'r ffaith y gallwch chi sefyll mewn gwirionedd heb gywilydd a chroesawu'r ffaith fod Prif Weinidog y DU wedi mynd i COP27, pan gafodd ei lusgo yn cicio ac yn sgrechian, a thraddodi yr hyn y gellir ond ei disgrifio fel araith ofnadwy o lugoer, ac nid yr araith i arwain y byd y dylai fod wedi'i gwneud, yn rhyfeddol a dweud y gwir.

Mae'r datganiad hwn yn hynod o amserol wrth i COP27 ddigwydd yn yr Aifft, fel dŷn ni newydd fod yn clywed. Bore yma, mi wnes i gyfarfod pobl ifanc fel rhan o COP Ieuenctid Cymru, sydd yn cael ei drefnu gan Size of Wales, ac mae'n glir i mi bod lleihau yr allyriadau carbon yn flaenoriaeth iddyn nhw er mwyn ceisio atal y rhybuddion dychrynllyd rhag cael eu gwireddu.

Yn gynharach eleni, mi wnaeth y Pwyllgor Archwilio Amgylcheddol yn San Steffan argymell y dylsai Llywodraeth y Deyrnas Gyfunol wneud gwaith dur Tata ym Mhort Talbot yn safle peilot ar gyfer dal, defnyddio a storio carbon. Yn amlwg, mae'r safle hwn yn bwysig iawn o ran swyddi lleol, ond mae datgarboneiddio'r gwaith yno hefyd yn rhan annatod o sicrhau'r dyfodol er mwyn lleihau costau ynni, a hefyd er mwyn lleihau allyriadau. Buaswn i'n ddiolchgar os gallech chi, Weinidog, ddweud wrthym ni pa drafodaethau gyda Llywodraeth y Deyrnas Gyfunol dŷch chi wedi eu cael ynglŷn â'r posibiliad o gynnwys Port Talbot yn y peilot dal, defnyddio a storio carbon. Buaswn i'n hoffi clywed mwy hefyd am yr hyn mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud er mwyn symud ymlaen gyda chynlluniau dal carbon, a chefnogi gwaith dur yng Nghymru, wrth gwrs.

O ran yr egwyddor o ddal carbon, rwy'n derbyn yr hyn dŷch chi wedi ei ddweud am yr angen i gynnal gwaith ymchwil trylwyr i dechnoleg sy'n cael ei ddatblygu ar hyn o bryd, ond a allwch chi roi syniad i ni plîs o'r rationale y tu ôl i ddefnyddio hyn fel opsiwn terfynol? Ife'r pryder yw na fydd canran y carbon fyddai'n cael ei ddal yn ddigonol er mwyn cyfrannu'n ddigonol ar gyfer net sero, felly na ddylen ni roi gormod ar bwyslais ar hynna? Buaswn i'n hoffi deall hynna yn fwy plîs. 

A gan symud ymlaen at yr hyn dŷch chi wedi'i ddweud am hydrogen, rwy'n falch eich bod yn cydnabod y potensial enfawr yn y maes hwn, a byddwn i'n awgrymu bod angen symud ymlaen yn gyflym ar hyn, fel ein bod ni'n gallu arwain y maes yng Nghymru. Rwy'n gwybod bod hyn yn bwnc mae fy nghyfaill Rhun ap Iorwerth yn ymddiddori'n fawr ynddo fe. Mae e wedi cynnal dadl ar hyn; mae e wedi sôn am y gwaith gwych sy'n digwydd mewn prifysgolion yng Nghymru, yn ogystal â'r ffaith bod sawl cwmni arloesol wedi'u lleoli yma. Mae Plaid Cymru wedi bod yn galw am beth amser am weithredu yn y maes hwn. Dwi yn croesawu'r ffaith eich bod chi'n bwriadu ymgynghori ar strategaeth hydrogen yn fuan. A allwch chi roi sicrwydd i ni plîs y bydd y gwaith o ddatblygu'r sector yn parhau yn y cyfamser?

Ac yn olaf, i droi yn ôl at COP27, mae dau beth hanfodol i'w deall. Yn gyntaf, maint y broblem. Dywedodd pennaeth y cenhedloedd unedig ein bod ni ar lwybr tuag at uffern hinsawdd. Mae'r frawddeg yna wedi cael eu 'quote-o' nifer o weithiau'n barod yn y Siambr heddiw, ond gallwn ni ddim tanbrisio pwysigrwydd hynny. O ddeall hyn, mae angen bod yn gwbl glir am y camau mae pob Llywodraeth yn eu cymryd, ac yn bwriadu eu cymryd, er mwyn mynd i'r afael â'r broblem. Mae pobl ledled y byd yn poeni'n ddifrifol am y sefyllfa; roedd y bobl ifanc roeddwn i'n cwrdd â nhw'r bore yma wir yn poeni. A allwch chi ddweud sut bydd eich Llywodraeth yn defnyddio'ch dylanwad chi i osod esiampl a chydweithio gydag eraill i geisio cael effaith ar y sefyllfa fyd-eang? Ar y pwynt olaf yna, Weinidog, a allwch ch ddweud a ydych chi'n meddwl bod cyfle efallai wedi cael ei golli i gael llais Cymru yn gryfach ar y platfform rhyngwladol, o ystyried bod Prif Weinidog yr Alban wedi mynd i COP27? Dwi ddim yn bwriadu i hwnna i ddod drosodd fel eich cyhuddo chi o unrhyw beth fan hyn; dwi'n gwybod bod y Llywodraeth yn cymryd hyn o ddifrif yn fawr, ond achos bod platfform Cymru yn rhyngwladol mor uchel ar hyn o bryd, ydych chi'n meddwl efallai bod hynna'n gyfle sydd wedi cael ei golli? Diolch. 

This statement is very timely as COP27 happens in Egypt, as we’ve just heard. This morning, I met young people as part of Youth COP Cymru, which is arranged by Size of Wales, and it's clear to me that reducing carbon emissions is a priority for them in order to prevent the appalling predictions from coming about.

Earlier this year, the Environmental Audit Committee in Westminster recommended that the UK Government should make the Tata steelworks in Port Talbot a pilot site for carbon capture and storage. Clearly, this is a very important site in terms of local jobs, but decarbonising the works there is also an integral part of securing the future in order to reduce energy costs and also to reduce emissions. I would be grateful, Minister, if you could tell us what discussions you’ve had with the UK Government on the possibility of including Port Talbot in the carbon capture, use and storage pilot. I would like to hear more, too, about what the Welsh Government is doing in order to make progress with carbon-capture programmes and supporting steel in Wales.

In terms of the principle of carbon capture, I accept what you've said on the need to carry out thorough research into technologies being developed at the moment, but can you give us an idea of the rationale behind using this as a last resort? Is your concern that the carbon captured wouldn't be sufficient to contribute sufficiently for net-zero targets, and that we therefore shouldn't put too much emphasis on that? I'd like to understand that in more detail. 

And moving forward to what you said about hydrogen, I'm pleased that you recognise the huge potential in this area, and I would suggest that we need to make progress quickly here so that we can lead the way in Wales. I know that this is an issue that my colleague, Rhun ap Iorwerth, is very interested in. He's held a debate on the issue, and he's mentioned the excellent work happening in universities in Wales, as well as the fact that many innovative companies are located here. Plaid Cymru has been calling for some time for action in this area, and I would welcome, and I do welcome the fact that you intend to consult on a hydrogen strategy soon. But can you give us an assurance please that the work of developing the sector will continue in the meantime?

And, finally, to return to COP27, there are two crucial things to understand. First of all, the scale of the problem. The head of the UN said that we are on the road to climate hell. Now, that sentence has been quoted a number of times in the Chamber already today, but we can't undervalue the importance of that. And in terms of understanding this, we need to be clear about the steps that the Government is taking, and intends to take, in order to get to grips with this problem. People across the world are seriously concerned about the situation; the young people I met this morning were gravely concerned. Can you tell us how your Government will use its influence to set an example and work with others to try and have an impact on the global situation? And on that final point, Minister, can you tell us whether there's been an opportunity missed in having the Welsh voice heard stronger on the international stage, given that the Scottish First Minister did attend COP27? Now, I don't intend that to be a criticism of you; I know that your Government takes this very seriously. But given that Wales's platform internationally is so great at the moment, do you think that there's been an opportunity missed here? Thank you.

15:30

Diolch, Delyth. Well, just to address that last one first, we thought very carefully about whether I should go to COP27, or indeed, the First Minister should go, but I'm actually attending COP15 in Canada—the biodiversity COP—which is a decision-making COP. And given the carbon footprint of going all over the place, and given that this isn't a decision-making COP—it's an implementation COP; we have a team of officials out there working on the implementation side of it, but we thought that the platform was better used at COP15 because we need to develop the 30x30 targets, and it's a decision-making COP. So, it was balanced carefully. We really thought about it, and I did very seriously think about going, but, on balance, we decided—it's Wales in Canada year as well—that the COP15 ministerial attendance was very important. But just to be really clear, we have a team of officials out at COP27 taking part in the implementation talks, which are obviously the very important part of what's going on there. And it's why it was so disappointing that the UK Prime Minister, who actually has a seat at the table, which sadly I do not, was so reluctant to take that leading role, which I think is a very important point. 

And, then, in terms of all the other technical things, in terms of the carbon capture, utilisation and storage models, we are taking part in the trials in north Wales—the HyNet  trials. There are real issues around how the technology would work in the rest of Wales because there are no suitable storage opportunities. We're looking at a whole series of pieces of work about whether a pipeline—how it would work, but it's likely to be quite expensive, and, unfortunately, some of the heavy industry that needs it is in south Wales. So, we're very much taking part in HyNet, it's called, in north-east Wales, and helping industry there to take part in it. 

Our—I don't know what word to use; 'scepticism' is too hard a word—but our worry is that over-reliance on a technology not yet proven on our path to net zero will end up with us not getting there. So, if the technology is proven, then we will, yes, of course, embrace it, and we're working very hard with Valero, Tata Steel, and a number of other very heavy industries along the south coast here to try and understand how that might work for them, and indeed, actually, how the carbon stored might be reutilised, as you said. But that technology has been a long time coming, and isn't there yet—it works at small scale, but there's no at-scale yet. And I'm just a bit worried that an over-reliance on a technology that's not yet there to save us all might not save us all. So I just want to be clear on that.

And then, on hydrogen, it's clear that making hydrogen at scale at the moment requires fossil fuels. But we will be very clear that, although we will allow that to happen in Wales, because we need the hydrogen, we will not be stuck with stranded assets or old technology and we will be sure that anyone who's getting licences to do that is on a path to green hydrogen at speed. And I've had a large number of really interesting discussions with the global heads of various renewable industries about making sure that we have a planning sector that both encourages the hydrogen use, but also does not get stuck as a test bed for old technology and then it moves on to a bigger scale some place else. So, calibrating that is very much part of the strategy. And then, just to reassure you that we are very much working on it, and when we bring the strategy forward, it will very much have been worked on, and then wanting the Senedd's views on where to take it from there.

Diolch, Delyth. Wel, i ymdrin â'r un olaf yna yn gyntaf, roeddem ni'n ystyried yn ofalus iawn a ddylwn i fynd i COP27, neu yn wir, a ddylai'r Prif Weinidog fynd, ond rydw i mewn gwirionedd yn mynd i COP15 yng Nghanada—y COP bioamrywiaeth—sef y COP sy'n gwneud penderfyniadau. Ac o ystyried yr ôl troed carbon yn sgil mynd dros y lle i gyd, ac o ystyried nad yw hwn yn COP sy'n gwneud penderfyniadau—mae'n COP gweithredu; mae gennym dîm o swyddogion allan yno yn gweithio ar yr ochr weithredu ohono, ond roeddem yn credu y byddai'n well defnyddio'r llwyfan yn COP15 oherwydd bod angen i ni ddatblygu'r targedau 30x30, ac mae'n COP sy'n gwneud penderfyniadau. Felly, cafodd ei gydbwyso'n ofalus. Roeddem ni wir yn ystyried y peth, ac fe wnes i feddwl o ddifrif am fynd, ond, ar y cyfan, fe benderfynom ni—mae'n flwyddyn Cymru yng Nghanada hefyd—bod presenoldeb gweinidogol yn COP15 yn bwysig iawn. Ond dim ond i fod yn glir iawn, mae gennym dîm o swyddogion allan yn COP27 yn cymryd rhan yn y trafodaethau gweithredu, sy'n amlwg yn rhan bwysig iawn o'r hyn sy'n digwydd yno. A dyna pam yr oedd hi mor siomedig bod Prif Weinidog y DU, sydd â sedd wrth y bwrdd mewn gwirionedd, yn anffodus does gen i ddim un, mor amharod i gymryd y swyddogaeth flaenllaw honno, sydd, yn fy marn i, yn bwynt pwysig iawn. 

Ac, wedyn, o ran yr holl bethau technegol eraill, o ran y modelau dal, defnyddio a storio carbon, rydym ni'n cymryd rhan yn y treialon yn y gogledd—y treialon HyNet. Mae yna broblemau gwirioneddol yn ymwneud â sut y byddai'r dechnoleg yn gweithio yng ngweddill Cymru oherwydd does dim cyfleoedd storio addas. Rydym ni'n edrych ar gyfres gyfan o ddarnau o waith ynghylch a fyddai piblinell—sut y byddai'n gweithio, ond mae'n debygol o fod yn eithaf drud, ac, yn anffodus, mae rhai o'r diwydiannau trwm sydd ei angen yn y de. Felly, rydym ni'n cymryd rhan lawn yn HyNet yn y gogledd-ddwyrain, ac yn helpu diwydiant yno i gymryd rhan ynddo.

Ein—dydw i ddim yn gwybod pa air i'w ddefnyddio; mae 'amheuaeth' yn air rhy gryf—ond ein pryder yw y bydd gorddibyniaeth ar dechnoleg nad yw wedi'i brofi eto ar ein llwybr i sero net yn dod i ben a ninnau heb gyrraedd yno. Felly, os profir y dechnoleg, yna byddwn, wrth gwrs, yn ei chofleidio, ac rydym yn gweithio'n galed iawn gyda Valero, Tata Steel, a nifer o ddiwydiannau trwm iawn eraill ar hyd arfordir y de yma i geisio deall sut y gallai hynny weithio iddyn nhw, ac yn wir, mewn gwirionedd, sut y gellid ailddefnyddio'r carbon a storiwyd, fel y dywedoch chi. Ond mae'r dechnoleg honno yn hir yn dod, ac nid yw yno eto—mae'n gweithio ar raddfa fach, ond does dim ar unrhyw raddfa eto. Ac rwy'n poeni braidd y byddai gorddibyniaeth ar dechnoleg nad yw yno eto i'n hachub ni i gyd efallai yn methu â'n hachub ni i gyd. Felly rwyf eisiau bod yn glir ar hynny.

Ac yna, ar hydrogen, mae'n amlwg bod angen tanwyddau ffosil ar gyfer gwneud hydrogen ar raddfa fawr ar hyn o bryd. Ond i fod yn glir iawn, er y byddwn ni'n caniatáu i hynny ddigwydd yng Nghymru, oherwydd mae angen yr hydrogen arnom ni, ni fyddwn ni'n cael ein dal yn ôl gyda hen asedau na hen dechnoleg a byddwn ni'n sicr bod unrhyw un sy'n cael trwyddedau i wneud hynny ar lwybr i hydrogen gwyrdd yn gyflym iawn. Ac rwyf wedi cael nifer fawr o drafodaethau diddorol iawn gyda phenaethiaid byd-eang o wahanol ddiwydiannau adnewyddadwy ynglŷn â gwneud yn siŵr bod gennym ni sector cynllunio sy'n annog y defnydd o hydrogen, ond hefyd yn osgoi mynd yn sownd fel mainc arbrofi ar gyfer hen dechnoleg ac yna'n symud ymlaen i raddfa fwy, yn rhywle arall. Felly, mae calibreiddio yn rhan fawr o'r strategaeth. Ac yna, dim ond i'ch sicrhau chi ein bod yn gweithio'n galed, a phan fyddwn yn cyflwyno'r strategaeth, bydd ôl gwaith manwl arni, ac yna byddwn yn disgwyl barn y Senedd ynghylch ble i fynd nesaf.

15:35

Personally, if we're going to not pass on the environmental risk and liability to future generations, I don't see how we can be building nuclear, because nobody knows what to do with all the waste that's produced, and that certainly is a way of passing on that risk.

I just want to welcome the fact that you are focusing on green hydrogen as the long-term goal, but I'd be keen to understand what we can do to generate more excess electricity from both wind and solar so that we're not so reliant on having to use blue hydrogen for decarbonising our industries. And lastly, I wonder if you could tell us, in terms of the non-combustion processes that are emitting, what progress is the Government making on supporting industry to develop much more low-carbon concrete. as opposed to the stuff that's normally used? Clearly, we're still going to need concrete, but we need to have low-carbon concrete to build those bridges across our railways and rivers.

Yn bersonol, os nad ydym ni'n mynd i drosglwyddo'r risg a'r atebolrwydd amgylcheddol i genedlaethau'r dyfodol, dydw i ddim yn gweld sut y gallwn ni fod yn adeiladu gorsafoedd niwclear, oherwydd does neb yn gwybod beth i'w wneud â'r holl wastraff sy'n cael ei gynhyrchu, ac mae hynny'n sicr yn ffordd o drosglwyddo'r risg yna.

Rwyf eisiau croesawu'r ffaith eich bod chi'n canolbwyntio ar hydrogen gwyrdd fel y nod tymor hir, ond byddwn i'n awyddus i ddeall beth allwn ni ei wneud i gynhyrchu mwy o drydan dros ben o wynt a solar fel nad ydym ni mor ddibynnol ar orfod defnyddio hydrogen glas ar gyfer datgarboneiddio ein diwydiannau. Ac yn olaf, tybed a wnewch chi ddweud wrthym, o ran y prosesau nad ydyn nhw'n llosgi sy'n allyrru, pa gynnydd y mae'r Llywodraeth yn ei wneud o ran cefnogi diwydiant i ddatblygu concrit mwy carbon isel o lawer yn hytrach na'r stwff sy'n cael ei ddefnyddio fel arfer? Yn amlwg, rydym angen concrit o hyd, ond mae angen i ni fod â concrit carbon isel i adeiladu'r pontydd hynny ar draws ein rheilffyrdd a'n hafonydd ni.

Thank you, Jenny. So, on that last one, we fund and work alongside a number of universities across Wales, and specifically down in Swansea—very specifically—to develop as low a carbon as possible infrastructure for things like concrete and steel. You can't have renewables without steel, so making sure that the steel is produced as efficiently and in as low a carbon methodology as possible is a really important part of that. And Vaughan Gething and myself and Jeremy Miles have had a series of conversations about our net-zero skills programme, but with the various ports along the south coast and the various players in those ports, to make sure that we're bringing the technology for floating wind, for example, here to south Wales, and we're making sure that our steel manufacturing is geared up to make the kinds of steel necessary to do that, and that we have all of the other stuff—the submarine cables, and the chain, and all the rest of it, all the production lines that go with that. So, large amounts of green jobs, in inverted commas, but actually making products that aren't particularly green, in order to help the renewables industry. So making sure that they're all decarbonised—the cables, and the chains, and all the rest of it—and are also made in the least carbon-intensive way is very important to that project. And we've sponsored a large number of research projects around Wales. A number of us—Lesley and the First Minister—met with a whole series of companies in southern Ireland very recently, to discuss all of this as well. So we're very actively involved in that kind of discussion.

The big issue for renewables is base load, as it's called. So, this is the energy that can be switched on when everybody turns their kettle on at 9 o'clock, which they still do, apparently, even though we're not all watching the same tv programme. And that's one of the tragedies of the Tory Government's decision not to fund the tidal lagoons, because that had the real potential for that. We will be bringing forward a tidal lagoon challenge, as promised in our manifesto, shortly, to make sure that we do get the technology going. And I also want to remind the Conservative Government that one of the first things they did when they came into power, a very long time ago now—so, all these Governments you're blaming are your own—was cancel the Severn barrage project. So, the idea that—. We really could be well on the way to be self-sufficient in renewables and instead, we're in a global crisis caused by our reliance on fossil fuels, and I think that just says it all. 

Diolch, Jenny. Felly, ynghylch yr un olaf yna, rydym ni'n ariannu ac yn gweithio ochr yn ochr â nifer o brifysgolion ledled Cymru, ac yn benodol i lawr yn Abertawe—yn benodol iawn—i ddatblygu seilwaith mor garbon isel â phosibl ar gyfer pethau fel concrit a dur. Ni allwch chi gael adnoddau adnewyddadwy heb ddur, felly mae sicrhau bod y dur yn cael ei gynhyrchu mor effeithlon drwy fethodoleg mor garbon isel â phosibl yn rhan wirioneddol bwysig o hynny. Ac mae Vaughan Gething a minnau a Jeremy Miles wedi cael cyfres o sgyrsiau am ein rhaglen sgiliau sero net, ond gyda'r gwahanol borthladdoedd ar hyd arfordir y de a'r chwaraewyr amrywiol yn y porthladdoedd hynny, i wneud yn siŵr ein bod ni'n dod â'r dechnoleg ar gyfer gwynt arnofiol, er enghraifft, yma i'r de, ac rydym ni'n gwneud yn siŵr bod ein prosesau gweithgynhyrchu dur yn gallu gwneud y mathau o ddur sydd eu hangen i wneud hynny, a bod gennym ni'r holl stwff arall—y ceblau tanfor, a'r cadwyni, a'r gweddill, yr holl linellau cynhyrchu sy'n gysylltiedig â hynny. Felly, nifer fawr o swyddi gwyrdd, mewn cromfachau, ond mewn gwirionedd yn gwneud cynhyrchion nad ydyn nhw'n arbennig o wyrdd, er mwyn helpu'r diwydiant ynni adnewyddadwy. Felly mae sicrhau eu bod nhw i gyd wedi'u datgarboneiddio—y ceblau, a'r cadwyni, ac ati hefyd wedi'u cynhyrchu gan osgoi prosesau carbon-ddwys cymaint â phosibl yn bwysig i'r prosiect hwnnw. Ac rydym ni wedi noddi nifer fawr o brosiectau ymchwil o gwmpas Cymru. Fe wnaeth nifer ohonom—Lesley a'r Prif Weinidog—gyfarfod â nifer fawr o gwmnïau yn ne Iwerddon yn ddiweddar iawn, i drafod hyn i gyd hefyd. Felly rydym ni'n cymryd rhan weithredol iawn yn y math yna o drafodaeth.

Y broblem fawr ar gyfer ynni adnewyddadwy yw llwyth sylfaenol, fel y mae'n cael ei alw. Felly, dyma'r ynni y gellir ei droi ymlaen pan fydd pawb yn troi eu tegell ymlaen am 9 o'r gloch, rhywbeth y mae pobl yn dal i'w wneud, yn ôl pob tebyg, er nad ydym i gyd yn gwylio'r un rhaglen deledu. A dyna un o drasiedïau penderfyniad y Llywodraeth Dorïaidd i beidio ariannu'r morlynnoedd llanw, oherwydd roedd gan y rheini'r potensial go iawn ar gyfer hynny. Byddwn ni'n cyflwyno her morlyn llanw, fel yr addawyd yn ein maniffesto, yn fuan, i sicrhau ein bod ni'n gwneud yn siŵr ein bod ni'n cael y dechnoleg ar waith. Ac rydw i hefyd eisiau atgoffa'r Llywodraeth Geidwadol mai un o'r pethau cyntaf wnaethon nhw pan ddaethon nhw i rym, amser pell iawn yn ôl nawr—felly, yr holl Lywodraethau hyn yr ydych chi'n eu beio yw rhai chi eich hun—oedd canslo prosiect morglawdd Hafren. Felly, y syniad sydd—. Gallem wir fod ar y ffordd go iawn tuag at fod yn hunangynhaliol mewn ynni adnewyddadwy ac yn hytrach na hynny, rydym mewn argyfwng byd-eang a achosir gan ein dibyniaeth ar danwydd ffosil, ac rwy'n credu bod hynny'n dweud y cyfan. 

15:40

I'm grateful to the Minister for her statement this afternoon, and one specific point that I picked up on was the clarification around the use of blue hydrogen as a transition towards the use of green hydrogen. And the Minister will be aware that, earlier today in my FMQ, I spoke about floating offshore wind and the possibilities of that off the south Pembrokeshire coast, and how that renewable can lend itself to green hydrogen production as well. So I'm grateful for that point of clarification.

But could I also stress another company that the Minister mentioned in response to Delyth Jewell was Valero, and, while not directly mentioned in your statement, the importance of the emissions trading scheme? And, can I just plead with the Minister to ensure that communication is still ongoing with Valero and other businesses in the south Wales industrial cluster around the emissions trading scheme and the importance that that scheme lends to the decarbonisation of these really important employers. Because, while we want to get to net zero, these employers still provide jobs and support communities and families at this moment, and you can't just switch off these businesses at this present moment. So, if I could just plead for her to continue those discussions, I'd be most grateful. Thank you, Dirprwy Lywydd. 

Rwy'n ddiolchgar i'r Gweinidog am ei datganiad y prynhawn yma, ac un pwynt penodol a dynnodd fy sylw oedd yr eglurhad ynghylch defnyddio hydrogen glas fel ffordd o bontio tuag at ddefnyddio hydrogen gwyrdd. A bydd y Gweinidog yn ymwybodol, yn gynharach heddiw yn fy nghyfraniad i'r Cwestiynau i'r Prif Weinidog, siaradais am wynt arnofiol ar y môr a phosibiliadau hynny oddi ar arfordir de sir Benfro, a sut y gall yr ynni adnewyddadwy hwnnw gyfrannu at gynhyrchu hydrogen gwyrdd hefyd. Felly rwy'n ddiolchgar am y pwynt yna o eglurhad.

Ond a gaf i hefyd bwysleisio, cwmni arall y soniodd y Gweinidog amdano mewn ymateb i Delyth Jewell oedd Valero, ac, er na chafodd ei grybwyll yn uniongyrchol yn eich datganiad, rwy'n pwysleisio pwysigrwydd y cynllun masnachu allyriadau? Ac a gaf i ymbil ar y Gweinidog i sicrhau bod cyfathrebu yn dal i fynd rhagddo gyda Valero a busnesau eraill yng nghlwstwr diwydiannol y de ynghylch y cynllun masnachu allyriadau a pha mor bwysig yw'r cynllun hwnnw ar gyfer gwaith datgarboneiddio'r cyflogwyr gwirioneddol bwysig hyn. Oherwydd, er ein bod eisiau cyrraedd sero net, mae'r cyflogwyr hyn yn dal i ddarparu swyddi a chefnogi cymunedau a theuluoedd ar hyn o bryd, ac ni allwch ddiffodd y busnesau hyn nawr. Felly, hoffwn ymbil arni i barhau â'r trafodaethau hynny, a byddwn i'n ddiolchgar dros ben. Diolch, Dirprwy Lywydd. 

I'm very happy to reassure you that we are, of course, doing that. Very recently, the Minister for Economy and myself met with Valero to discuss exactly that. We are just waiting on the next interministerial group with the UK Government to discuss the next iteration. We're somewhat hamstrung by the Northern Ireland situation. So we went out to consultation on the trading scheme, as I'm sure you're aware, but it requires all four Governments to come together as the authority to be able to take that forward. So, no doubt, there'll be a discussion about how to manage that, given the Northern Ireland situation.

There are still conversations about an export carbon price, which would definitely protect our steel industry, for example, and has been called for for some time, so discussions with the UK Government around, well, unfortunately, their reluctance to do that. I think it's very important for us to have the right global footprint for us to be able to protect our efficient industries and enable them to be able to compete on a global stage, as opposed to just dumping much cheaper products not produced in a carbon-efficient fashion across the globe. So those kinds of discussions are very much ongoing.

Then, just on floating wind, I heard your question earlier, of course; we welcome the interest in it. I would say that we do want the Crown Estate devolved. I know that it's not the policy of your benches, but, if we had the Crown Estate devolved to Wales, as it is in Scotland, it's clear from discussing with Scotland what else can be done. Now, we have a good relationship with the Crown Estate, and I'm very grateful for that, and they've been very helpful in terms of Welsh supply chains and so on, but it is undoubtedly the case that, if we controlled it here in Wales, we could get a better supply chain and a better profit element here in Wales for that, as is the case in Scotland. So I would urge the Conservatives to think again about that policy. 

Rwy'n hapus iawn i'ch sicrhau chi ein bod ni, wrth gwrs, yn gwneud hynny. Yn ddiweddar iawn, cyfarfu Gweinidog yr Economi a minnau â Valero i drafod hynny'n union. Rydym yn aros am y grŵp rhyngweinidogol nesaf gyda Llywodraeth y DU i drafod y fersiwn nesaf. Rydym ni'n cael ein llyffetheirio braidd gan y sefyllfa yng Ngogledd Iwerddon. Felly fe wnaethom ymgynghori ar y cynllun masnachu, fel rwy'n siŵr eich bod chi'n ymwybodol, ond mae'n gofyn i'r pedair Llywodraeth ddod at ei gilydd fel yr awdurdod i allu bwrw ymlaen â hynny. Felly, mae'n siŵr, y bydd trafodaeth am sut i reoli hynny, o ystyried y sefyllfa yng Ngogledd Iwerddon.

Mae yna sgyrsiau o hyd am bris allforio carbon, fyddai'n bendant yn diogelu ein diwydiant dur, er enghraifft, a bu galw amdano am beth amser, felly trafodaethau gyda Llywodraeth y DU ynghylch, wel, yn anffodus, eu hamharodrwydd i wneud hynny. Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn i ni gael yr ôl troed byd-eang iawn er mwyn i ni allu amddiffyn ein diwydiannau effeithlon a'u galluogi i gystadlu ar lwyfan byd-eang, yn hytrach na dim ond gwaredu cynhyrchion llawer rhatach nad ydyn nhw wedi'u cynhyrchu mewn modd effeithlon o ran carbon ar draws y byd. Felly mae'r math yna o drafodaethau yn parhau.

Yna, ynghylch gwynt arnofiol, clywais eich cwestiwn yn gynharach, wrth gwrs; rydym yn croesawu'r diddordeb ynddo. Fe fyddwn i'n dweud ein bod ni eisiau i Ystad y Goron gael ei datganoli, rwy'n gwybod nad polisi eich meinciau chi yw hwn, ond pe bai Ystad y Goron wedi ei datganoli i Gymru, fel y mae hi yn yr Alban, mae'n amlwg o drafod gyda'r Alban beth arall y gellir ei wneud. Nawr, mae gennym ni berthynas dda gydag Ystad y Goron, ac rwy'n ddiolchgar iawn am hynny, ac maen nhw wedi bod yn ddefnyddiol iawn o ran cadwyni cyflenwi yng Nghymru ac ati, ond heb os, pe baem ni yn ei rheoli yma yng Nghymru, fe allem ni gael cadwyn gyflenwi well a gwell elw yma yng Nghymru, fel sy'n digwydd yn yr Alban. Felly byddwn yn annog y Ceidwadwyr i feddwl eto am y polisi hwnnw. 

As the Member for Ynys Môn, I could pursue many elements of that very broad-ranging statement. I retain my particular interest in hydrogen, after having led that debate on hydrogen here some two and a half years ago. I understand the interest in HyNet in the north-east, but I would encourage the Minister to keep an eye on and develop the Irish Sea connection—Pembrokeshire, Anglesey, along with our Irish partners—on the hydrogen front; really interesting prospects for green hydrogen linked to tidal stream energy, to offshore wind, also in nuclear generation creating hydrogen storage options. That's very interesting, though the context, of course, is the abject failure of the Conservatives to deliver on Wylfa, despite the hard work locally, and, as it happens, I wrote to the new Secretary of State for energy in Westminster last week, asking for clarity, because this will-they-won't-they ambiguity really damages communities like mine. That's the impact that the Conservative indecision is having. But, as it happens, we have lots of other issues that we can crack on with. A very short question though—

A minnau'n Aelod Ynys Môn, gallwn i fynd ar drywydd sawl elfen o'r datganiad eang iawn yna. Rwy'n cadw fy niddordeb arbennig mewn hydrogen, ar ôl arwain y ddadl honno am hydrogen yma ryw ddwy flynedd a hanner yn ôl. Rwy'n deall y diddordeb yn HyNet yn y gogledd-ddwyrain, ond byddwn yn annog y Gweinidog i gadw llygad ar gysylltiad Môr Iwerddon a'i ddatblygu—Sir Benfro, Ynys Môn, ynghyd â'n partneriaid yn Iwerddon—o ran hydrogen; rhagolygon gwirioneddol ddiddorol ar gyfer hydrogen gwyrdd sy'n gysylltiedig ag ynni ffrwd lanw, â gwynt ar y môr, hefyd o ran cynhyrchu niwclear yn creu dewisiadau storio hydrogen. Mae hynny'n ddiddorol iawn, er mai'r cyd-destun, wrth gwrs, yw methiant truenus y Ceidwadwyr i gyflawni ar Wylfa, er gwaethaf y gwaith caled yn lleol, ac, fel mae'n digwydd, ysgrifennais at yr Ysgrifennydd Gwladol newydd dros ynni yn San Steffan yr wythnos diwethaf, gan ofyn am eglurder, oherwydd bydd yr amwysedd hwn ynghylch eu bwriadau yn niweidio cymunedau fel fy un i. Dyna'r effaith y mae anwadalwch y Ceidwadwyr yn ei gael. Ond, fel mae'n digwydd, mae gennym lawer o faterion eraill y gallwn fynd i'r afael â nhw. Ond cwestiwn byr iawn—

—relating to solar. The Minister might not be aware of a scheme called Solar Together on Merseyside. It's a group buying—a sort of bulk buying scheme, encouraging communities to buy solar panels together, in order to bring prices down to encourage investment. Is that something that could be considered in Wales? 

—yn ymwneud â solar. Efallai nad yw'r Gweinidog yn ymwybodol o gynllun o'r enw Solar Together ar Lannau Mersi. Mae'n grŵp sy'n prynu—rhyw fath o gynllun swmp brynu, gan annog cymunedau i brynu paneli solar gyda'i gilydd, er mwyn dod â phrisiau i lawr i annog buddsoddiad. Ydy hynny'n rhywbeth y gellid ei ystyried yng Nghymru? 

So, yes, that's very interesting. I am aware of it, and it's a very interesting development. We are very keen. The scheme referenced by our colleague, Mike Hedges, is a very similar sort of scheme, so we're very keen to understand how we might lever in finance in order to assist communities to come together to do exactly that, and then to share the energy out. So, in that scheme in particular it's very impressive that not everyone has a roof suitable for solar, but everyone is able to share in the power distribution and so on. So, yes, we are absolutely very keen on that. I'm also working with Swansea University, who have a very interesting, not yet at scale, home-grown solar panel invented. So, being able to get a supply chain that was Welsh-made would be really great, not only because I'd really love to have that kind of technology being made in Wales, but also just the carbon footprint of bringing them all from China is obviously considerable. So, there are lots of things to look at there, which I'm very keen to do. 

Just in terms of hydrogen, I did mention HyNet, but I am aware of all of the other possibilities. We've just invested £1.21 million in a whole range of projects on hydrogen right across the north and west coasts, including looking at a range of renewables that might be used to generate excess energy, as it's called—so, energy that can't be exported into the grid—in order to make hydrogen production more viable. We certainly will be looking at that as a transitionary phase as we go forward.

Felly, ydi, mae hynny'n ddiddorol iawn. Rwy'n ymwybodol ohono, ac mae'n ddatblygiad diddorol iawn. Rydym ni'n frwdfrydig iawn. Mae'r cynllun y cyfeiriwyd ato gan ein cyd-Aelod, Mike Hedges, yn gynllun tebyg iawn, felly rydym ni'n awyddus iawn i ddeall sut y gallem ni ddenu cyllid er mwyn cynorthwyo cymunedau i ddod at ei gilydd i wneud hynny'n union, ac yna i rannu'r ynni. Felly, yn y cynllun hwnnw yn arbennig mae'n drawiadol iawn nad oes gan bawb do addas ar gyfer solar, ond mae pawb yn gallu rhannu yn y broses o ddosbarthu pŵer ac ati. Felly, ydym, rydym ni'n frwd iawn dros hynny. Rwyf hefyd yn gweithio gyda Phrifysgol Abertawe, sydd â phanel solar diddorol iawn, wedi ei gynhyrchu yma yng Nghymru ond nid o faint llawn eto. Felly, byddai gallu cael cadwyn gyflenwi a oedd yn un Gymreig yn wych iawn, nid yn unig oherwydd y byddwn i wir wrth fy modd yn cael y math yna o dechnoleg yn cael ei gwneud yng Nghymru, ond hefyd oherwydd bod yr ôl troed carbon yn sgil eu cludo nhw i gyd o Tsieina yn amlwg yn sylweddol. Felly, mae llawer o bethau i'w hystyried yna, ac rwy'n awyddus iawn i wneud hynny. 

O ran hydrogen, fe wnes i sôn am HyNet, ond rwy'n ymwybodol o'r holl bosibiliadau eraill. Rydym newydd fuddsoddi £1.21 miliwn mewn ystod gyfan o brosiectau ar hydrogen ar draws arfordiroedd y gogledd a'r gorllewin, gan gynnwys edrych ar ystod o ynni adnewyddadwy y gellid eu defnyddio i gynhyrchu ynni dros ben, fel y'i gelwir—felly, ynni na ellir ei allforio i'r grid—er mwyn gwneud cynhyrchu hydrogen yn fwy hyfyw. Yn sicr, byddwn yn edrych ar hynny fel cyfnod pontio wrth i ni symud ymlaen.

15:45

I welcome the statement by the Minister. Now is the time for an unremitting focus on creating a strong renewable energy future and continuing to establish Wales as a leader for net zero. Wales benefits from diverse renewable energy resources—onshore wind, fixed and floating offshore wind, wave, tidal and solar—all of which can bring significant opportunities to Wales. Renewables are providing low-cost, home-grown energy, which is reducing our reliance on international gas prices, thus protecting bill payers. 

Onshore wind is one of the lowest cost scalable electricity generation technologies, with rapid construction times. Complementing wind energy generation, tidal and wave energy will provide predictable and reliable sources, with co-location opportunities between wave and floating offshore wind. The Swansea bay tidal lagoon, which the Minister mentioned a few moments ago, should now become cost effective, and I urge the Minister to do everything possible to get it to occur. We have problems with grid connectivity. What is being done to improve grid connectivity? Finally, and perhaps most importantly, how are you going to make sure that carbon capture does not end up in acidifying the sea?

Rwy'n croesawu'r datganiad gan y Gweinidog. Dyma'r amser i ganolbwyntio'n ddi-baid ar greu dyfodol ynni adnewyddadwy cryf a pharhau i sefydlu Cymru fel arweinydd ar sero net. Mae Cymru'n elwa ar adnoddau ynni adnewyddadwy amrywiol—gwynt ar y tir, gwynt sefydlog ac arnofiol ar y môr, tonnau, llanw a solar—gall pob un ohonyn nhw ddod â chyfleoedd sylweddol i Gymru. Mae ynni adnewyddadwy yn darparu ynni cost isel, sy'n cael ei greu yma yng Nghymru, sy'n lleihau ein dibyniaeth ar brisiau nwy rhyngwladol, ac felly'n diogelu talwyr biliau. 

Gwynt ar y tir yw un o'r technolegau cynhyrchu trydan â'r gost isaf, gydag amseroedd adeiladu cyflym. Gan ategu cynhyrchu ynni gwynt, bydd ynni'r llanw ac ynni tonnau yn darparu ffynonellau rhagweladwy a dibynadwy, gyda chyfleoedd cydleoli rhwng tonnau a gwynt arnofiol ar y môr. Dylai morlyn llanw bae Abertawe, y soniodd y Gweinidog amdano ychydig eiliadau yn ôl, nawr ddod yn gost effeithiol, ac rwy'n annog y Gweinidog i wneud popeth posibl i sicrhau ei fod yn digwydd. Mae gennym broblemau gyda chysylltedd grid. Beth sy'n cael ei wneud i wella cysylltedd y grid? Yn olaf, ac yn bwysicaf oll efallai, sut ydych chi'n mynd i wneud yn siŵr nad yw dal carbon yn y pendraw yn asideiddio'r môr?

On that last one, exactly that, Mike. So, that's one of the reasons that we're looking with caution at the development of carbon capture, utilisation and storage. The technology clearly works at small scale, but as yet there's no big scale, and the storage issues that are being looked at in the HyNet project in the north will be very, very important—so, all of the issues about containment and making sure that it doesn't leak out and all the rest of it. The best thing would be to actually use it—so, looking at all the projects that can actually use the carbon that's captured in that way. So, the utilisiation bit of it, as well as the storage bit, is very important in that. That's why we're looking at it with some caution, because I think it is being seen as a silver bullet a little bit in some industries, and it most certainly isn't.

In terms of the range of other things that we're doing, we've got a very clear policy on local ownership. We'd like to see an energy price system that's entirely different to the one we have now. We're obviously linked to the marshalled price of gas, and that's the case even if you're getting most of your energy from renewables, which is obviously nonsensical. We do have some community projects on closed loop circuits, who are not having that problem. We're obviously very keen on making sure that those happen, but in a sustainable way. I know you're familiar with what happened down in Port Talbot when one of those went rather wrong—so, making sure we learn the lessons of that and making sure that community-owned closed loop systems also work is very important to us. 

And then the last piece I just wanted to mention was, just before everyone changed seats again at Westminster, we had got an agreement with Greg Hands, who was the then Minister, that we would have a holistic network design for Wales at last—after 40 years of Labour asks, the Conservatives see sense. It does always seem to take about 40 years for them to see sense, unfortunately. So, I really hope that that will happen once the new Minister has settled in. We're hopeful that it will and that will mean that we will, for the first time, have a planned grid for Wales, not driven by just which consumer wants to connect next, and that will mean that we will be able to plan out community ownership schemes in a much more reasonable and practical way right across Wales, rather than the somewhat haphazard who-goes-first-pays principle that we have at the moment.

Ynghylch yr un olaf yna, yn union hynny, Mike. Dyna un o'r rhesymau ein bod yn edrych yn ofalus ar ddatblygu dal, defnyddio a storio carbon. Mae'r dechnoleg yn amlwg yn gweithio ar raddfa fach, ond hyd yn hyn does dim graddfa fawr, a bydd y materion storio sy'n cael eu hystyried ym mhrosiect HyNet yn y gogledd yn bwysig iawn, iawn—felly, bydd yr holl faterion ynghylch cynnwys a gwneud yn siŵr nad yw'n gollwng ac ati. Y peth gorau fyddai ei ddefnyddio mewn gwirionedd—felly, edrych ar yr holl brosiectau a all ddefnyddio'r carbon sy'n cael ei ddal yn y ffordd honno mewn gwirionedd. Felly, mae'r rhan defnyddio ohono, yn ogystal â'r rhan storio, yn bwysig iawn. Dyna pam yr ydym ni'n edrych arno yn weddol bwyllog, oherwydd rwy'n credu ei fod yn cael ei weld fel un ateb syml, addas at bob diben i raddau mewn rhai diwydiannau, ac yn sicr nid yw dim byd o'r fath.

O ran yr ystod o bethau eraill yr ydym ni'n eu gwneud, mae gennym bolisi clir iawn ar berchnogaeth leol. Fe fyddem ni'n hoffi gweld system prisiau ynni sy'n hollol wahanol i'r un sydd gennym ni nawr. Mae'n amlwg ein bod ni'n gysylltiedig â phris y farchnad o ran nwy, ac mae hynny'n wir hyd yn oed os ydych chi'n cael y rhan fwyaf o'ch ynni o adnoddau adnewyddadwy, sy'n amlwg yn hurt. Mae gennym rai prosiectau cymunedol ar gylchedau dolen gaeedig, nad yw'n dioddef o'r broblem honno. Yn amlwg rydym ni'n awyddus iawn i sicrhau bod y rheiny'n digwydd, ond mewn ffordd gynaliadwy. Rwy'n gwybod eich bod chi'n gyfarwydd â'r hyn ddigwyddodd i lawr ym Mhort Talbot pan aeth un o'r rheiny braidd o chwith—felly, mae sicrhau ein bod ni'n dysgu'r gwersi hynny a sicrhau bod systemau dolen gaeedig sy'n eiddo i'r gymuned hefyd yn gweithio yn bwysig iawn i ni.

Ac yna'r darn olaf roeddwn i eisiau sôn amdano oedd, ychydig cyn i bawb newid seddi eto yn San Steffan, roeddem ni wedi cael cytundeb gyda Greg Hands, sef y Gweinidog ar y pryd, y byddai gennym gynllun rhwydwaith cyfannol i Gymru o'r diwedd—ar ôl 40 mlynedd o Lafur yn gofyn a gofyn, mae'r Ceidwadwyr yn gweld synnwyr. Mae'n ymddangos ei bod hi bob amser yn cymryd tua 40 mlynedd iddyn nhw weld synnwyr, yn anffodus. Felly, rwy'n mawr obeithio y bydd hynny'n digwydd ar ôl i'r Gweinidog newydd ymgartrefu. Rydym yn obeithiol y bydd ac y bydd hynny'n golygu y byddwn, am y tro cyntaf, â grid wedi'i gynllunio i Gymru, nid un yn cael ei ysgogi gan ba bynnag ddefnyddiwr sydd eisiau cysylltu nesaf, a bydd hynny'n golygu y byddwn yn gallu llunio cynlluniau perchnogaeth gymunedol mewn ffordd lawer mwy rhesymol ac ymarferol ledled Cymru, a bydd hynny'n golygu y byddwn yn gallu llunio cynlluniau perchnogaeth gymunedol mewn ffordd lawer mwy rhesymol ac ymarferol ledled Cymru, yn hytrach na'r egwyddor braidd ar hap o bwy bynnag sy'n mynd gyntaf sy'n talu sydd gennym ar hyn o bryd.

I'm grateful, Deputy Presiding Officer, and grateful to you, Minister, for your statement this afternoon. You made some very powerful statements at the beginning of your statement about the place of coal in our history and not our future. But there are, of course, already some consents and permissions within the system. Can you confirm—? I don't want to tempt you into making any comment on individual applications, but can you confirm that it is not the policy of this Government to allow any further extraction of coal at any time in the future?

It would be useful, I think, to have a statement on nuclear and its place in the overall energy mix. As you know, I'm a very strong supporter of the place of nuclear in the energy mix, and the points you made about base-load supply I think are well made, and nuclear does provide that. But we need a conversation about how we take that forward, particularly given the failures of UK Government on nuclear policy in the last decade or so.

But, finally, Minister, I'd like to push you a bit further, if I could, on the nature of Welsh Government policy. I don't want to see us adopting an approach whereby we say we want renewables and therefore we will accept anything to achieve that simple objective. I don't want to see my Valleys, the Valleys in the upper part of Gwent that I represent, having enormous developments imposed upon us in order to achieve a target that is determined elsewhere. What I would like to see is a very different vision of local generation—

Rwy'n ddiolchgar, Dirprwy Lywydd, ac yn ddiolchgar i chi, Gweinidog, am eich datganiad y prynhawn yma. Fe wnaethoch chi ddatganiadau pwerus iawn ar ddechrau eich datganiad am le glo yn ein hanes ni ac nid yn ein dyfodol ni. Ond mae yna, wrth gwrs, rai cysyniadau a chaniatadau o fewn y system yn barod. Allwch chi gadarnhau—? Dydw i ddim eisiau eich temtio i wneud unrhyw sylw ar geisiadau unigol, ond a allwch chi gadarnhau nad polisi'r Llywodraeth hon yw caniatáu unrhyw echdynnu glo pellach ar unrhyw adeg yn y dyfodol?

Byddai'n ddefnyddiol, rwy'n credu, i gael datganiad ar niwclear a'i le yn y gymysgedd ynni gyffredinol. Fel y gwyddoch chi, rwy'n gefnogwr cryf iawn o le niwclear yn y gymysgedd ynni, ac mae'r pwyntiau a wnaethoch am gyflenwad llwyth sylfaen rwy'n credu wedi'u gwneud yn dda, ac mae niwclear yn darparu hynny. Ond mae angen sgwrs arnom ynghylch sut yr ydym yn bwrw ymlaen â hynny, yn enwedig o ystyried methiannau Llywodraeth y DU ar bolisi niwclear yn ystod y ddegawd ddiwethaf.

Ond yn olaf, Gweinidog, hoffwn eich gwthio ychydig ymhellach os caf i, ar natur polisi Llywodraeth Cymru. Dydw i ddim eisiau ein gweld ni'n mabwysiadu dull pryd y byddwn yn dweud ein bod ni eisiau ynni adnewyddadwy ac felly byddwn yn derbyn unrhyw beth i gyflawni'r amcan syml hwnnw. Dydw i ddim eisiau gweld fy Nghymoedd, y Cymoedd yn rhan uchaf Gwent yr ydw i'n eu cynrychioli, yn cael datblygiadau enfawr wedi eu gwthio arnom er mwyn llwyddo i gyrraedd targed sy'n cael ei bennu mewn mannau eraill. Yr hyn yr hoffwn i ei weld yw gweledigaeth wahanol iawn o gynhyrchu lleol—

15:50

Alun, you need to ask your question, please.

Alun, mae angen i chi ofyn eich cwestiwn, os gwelwch yn dda.

—supporting local need and local distributed supply, because I think that offers us an opportunity to do far more. And that means the Welsh Government removing a lot of the problems that exist, because, certainly, one of the great barriers we find is that other public sector bodies withhold consents and permissions that make and create barriers for the development of small-scale renewables.

—cefnogi angen lleol a chyflenwi lleol, oherwydd rwy'n credu bod hynny'n cynnig cyfle i ni wneud llawer mwy. Ac mae hynny'n golygu bod Llywodraeth Cymru yn cael gwared ar lawer o'r problemau sy'n bodoli, oherwydd, yn sicr, un o'r rhwystrau mawr yr ydym ni'n eu canfod yw bod cyrff eraill yn y sector cyhoeddus yn atal cydsyniadau a chaniatadau sy'n gwneud ac yn creu rhwystrau rhag datblygu ynni adnewyddadwy ar raddfa fach.

I agree with that, Alun, and so we will be bringing forward the infrastructure consenting Bill in this Assembly year—so, before the end of the summer term—to make sure that we streamline the consenting for big projects and make a very distinct distinction between the planning sets for those. We've been doing a series of training rounds with all of the planning authorities in Wales about how to approach that and to make sure that they are fully aware of 'Future Wales: The National Plan' and of the most recent iteration of 'Planning Policy Wales', which have set out all of the policies that you've set out there.

In terms of base load, that's why the tidal lagoon fiasco in Swansea bay is so sad, because we would have had a pilot project there to actually test out whether you could get base-load renewables. In the meantime, nuclear is the only option for that.

On nuclear—Janet Finch-Saunders, I didn't address the point when she raised it, but the way that that's paid for is absolutely nonsensical. So, at the moment, they use a model that spread the cost out amongst all of the consumers. Clearly, that it is idiotic. This should be being done as research and development projects, properly capitalised by the UK Government, and, of course, we should not have come out of the collaboration with European Union research universities to the detriment of pretty much everyone on the planet, never mind here in the UK. So, reversing that would be a good deal.

And then, on the last piece of that, because we've made a public state-owned renewable energy developer, that is the organ with which we will encourage, alongside Ynni Cymru and with Plaid Cymru, the community ownership of the larger scale renewable plants that will allow us to spread the profit out. Diolch.

Rwy'n cytuno â hynny, Alun, ac felly byddwn yn cyflwyno'r Bil cydsynio seilwaith ym mlwyddyn y Cynulliad hwn—felly, cyn diwedd tymor yr haf—i wneud yn siŵr ein bod yn symleiddio'r cydsyniad ar gyfer prosiectau mawr ac yn gwneud gwahaniaeth penodol iawn rhwng y setiau cynllunio ar gyfer y rheini. Rydym ni wedi bod yn gwneud cyfres o gylchoedd hyfforddi gyda'r holl awdurdodau cynllunio yng Nghymru ynglŷn â sut i fynd ati i weithredu hynny a gwneud yn siŵr eu bod yn gwbl ymwybodol o 'Cymru'r Dyfodol: y cynllun cenedlaethol' ac o iteriad diweddaraf 'Polisi Cynllunio Cymru', sydd wedi nodi'r holl bolisïau yr ydych chi wedi'u nodi yna.

O ran llwyth sylfaenol, dyna pam y mae ffiasgo morlyn llanw bae Abertawe mor drist, oherwydd byddem wedi cael prosiect treialu yno i weld a allech chi gael ynni adnewyddadwy llwyth sylfaenol. Yn y cyfamser, niwclear yw'r unig ddewis ar gyfer hynny.

O ran niwclear—Janet Finch-Saunders, ni wnes i ymdrin â'r pwynt pan godwyd hwnnw, ond mae'r ffordd o dalu amdano yn hollol hurt. Felly, ar hyn o bryd, maen nhw'n defnyddio model sy'n rhannu'r gost ymhlith yr holl ddefnyddwyr. Yn amlwg, mae'n hollol dwp. Dylai hyn gael ei wneud fel prosiectau ymchwil a datblygu, wedi'u cyfalafu'n briodol gan Lywodraeth y DU, ac, wrth gwrs, ni ddylem fod wedi troi ein cefnau ar y cydweithio â phrifysgolion ymchwil yr Undeb Ewropeaidd ar draul pawb fwy neu lai ar y blaned, heb ystyried yma yn y DU. Felly, byddai gwrthdroi hynny'n fargen dda.

Ac yna, ynghylch rhan olaf hynny, oherwydd rydym ni wedi creu datblygwr ynni adnewyddadwy sy'n eiddo i'r cyhoedd, dyna'r offeryn y byddwn yn ei ddefnyddio i annog, ochr yn ochr ag Ynni Cymru a gyda Phlaid Cymru, perchnogaeth gymunedol y gweithfeydd adnewyddadwy mwy o faint a fydd yn caniatáu i ni rannu'r elw. Diolch.

5. Datganiad gan y Gweinidog Materion Gwledig a Gogledd Cymru, a’r Trefnydd: Ffliw adar
5. Statement by the Minister for Rural Affairs and North Wales, and Trefnydd: Avian Flu

Eitem 5 y prynhawn yma yw datganiad gan y Gweinidog Materion Gwledig a Gogledd Cymru, a’r Trefnydd, ffliw adar. Galwaf ar y Gweinidog, Lesley Griffiths, i wneud y datganiad.

Item 5 this afternoon is a statement by the Minister for Rural Affairs and North Wales, and Trefnydd on avian flu. I call on the Minister, Lesley Griffiths, to make the statement.

Thank you, Deputy Presiding Officer. Over the last 12 months, we have witnessed the most severe outbreak of avian influenza in Wales and across Great Britain. This has been the largest outbreak of an exotic notifiable disease in animals since the catastrophic outbreak of foot and mouth disease in 2001. Great Britain is not alone in this. This strain of AI is affecting birds in most of Europe, and parts of Asia and North America.

The current outbreak has been unique in its nature. Previously, AI occurred only in some winters, as a result of carriage by winter migrant wildfowl. When those birds left our shores, the disease did also. This year, we have seen the H5N1 strain spread to some resident wild birds, causing devastation to some sea bird colonies, resulting in the infection persisting over the summer, and we are now seeing outbreaks in domestic birds this autumn.

As always, we've taken a science-led approach to containing this severe incursion of disease, with the scientific knowledge developing as the outbreak evolves. In response to the changing pattern of disease threat, we have continued surveillance of AI in wild birds and maintained the trigger points for investigation of dead wild birds in Wales, despite obvious resource pressures to increase that threshold.

We've worked across Government, agencies and stakeholder groups to enable publication of the joint mitigation strategy for wild birds for England and Wales. This strategy sets out practical guidance for land managers, members of the public and ornithological and environmental organisations, in response to the threat of AI to wild birds.

Of course, disease does not respect borders and, throughout this outbreak, we've worked closely with counterparts in the Department for Environment, Food and Rural Affairs and the Scottish Government to lead a coherent and joined-up response to tackling AI, whilst responding to the world-class scientific evidence and advice provided by the Animal and Plant Health Agency. 

The threat of AI to both kept and wild birds is reviewed weekly. In response to increased risk levels, the Chief Veterinary Officer for Wales declared an all-Wales AI prevention zone on 17 October 2022. The AIPZ requires all bird keepers, regardless of the number of birds kept, to adopt simple but essential biosecurity measures to keep their birds safe from infection. This year, we have tightened up these measures and included a new requirement to keep kept birds off land known to be frequented by wild waterfowl or contaminated with their droppings. The experience of so many outbreaks of AI in the past year has taught us how infection is being spread to kept birds. Our AIPZ measures are designed to close off these routes of spread and they must be applied rigorously by all keepers. I would also like to take this opportunity to thank keepers across Wales who are adhering to the biosecurity measures we've already implemented in Wales to protect their birds. Your efforts have resulted in Wales having only two reported cases of AI since October 2022.

Yesterday, mandatory housing of birds came into force in England. Wales, along with Scotland and Northern Ireland, has not introduced a similar requirement. This reflects both the different scale and nature of AI across different parts of the UK. Fortunately, in Wales, we have not seen anything like the number of outbreaks in England, which would be required to justify any such housing order. Furthermore, the scientific advice of my interim chief veterinary officer is that, for Wales, the biosecurity requirements of our AIPZ are currently appropriate and sufficient to contain the AI threat. However, we keep the situation under daily review and stand ready to do what is necessary to protect our birds and the livelihoods and well-being of those who keep and care for them. My decision on whether or not to mandate the housing of birds in Wales will be based on scientific evidence and veterinary advice, and will balance potential protective effects against the potential harms of housing birds that would otherwise have been allowed outside.

In March 2021, in consultation with the industry, we introduced amendments to legislation to allow for the use of reusable and sustainable egg packaging for the movement of eggs during AI outbreaks, as well as changes to movement requirements to ensure the welfare of birds. We have facilitated over 3,000 licence applications, ensuring that movements of birds and their products from higher risk zones could happen safely and with minimal risk to disease spread.

I would like to thank the poultry industry in Wales, and all those who keep birds, for their continued engagement and constructive advice in the fight to control this terrible disease. I would also like to thank our vets, public authorities and bird keeping and show societies across Wales. You have all played a key part in protecting birds across Wales.

Finally, I would like to say a few words about the wider significance of AI to our society. The H5N1 strain we are currently battling causes severe disease only in some species of birds. Most of our common garden birds currently seem to be resistant to infection and not involved in spread, so it is safe and desirable to continue to feed them in our gardens this winter. The risk to human health from this strain is very low and poultry produce is safe to eat. Nevertheless, all caution should be taken to avoid or reduce contact with potentially infected birds. I would like to commend the excellent work of Public Health Wales in working closely with my officials to ensure the risk to people remains very low. As we move into the winter season, it is imperative we continue to work constructively together to protect our birds from an unprecedented incursion of disease through rigorously following simple biosecurity measures. Diolch.

Diolch Dirprwy Lywydd. Dros y 12 mis diwethaf, rydym wedi bod yn dyst i'r achosion mwyaf difrifol o ffliw adar yng Nghymru ac ar draws Prydain. Dyma'r achos mwyaf o glefyd hysbysadwy egsotig mewn anifeiliaid ers yr achosion trychinebus o glwy'r traed a'r genau yn 2001. Nid yw Prydain Fawr ar ei phen ei hun yn hyn o beth. Mae'r straen yma o ffliw adar yn effeithio ar adar yn y rhan fwyaf o Ewrop, a rhannau o Asia a Gogledd America.

Mae'r achos presennol wedi bod yn unigryw yn ei natur. Cyn hynny, dim ond yn ystod rhai gaeafau y cafwyd ffliw adar, o ganlyniad iddo gael ei gludo gan adar mudol y gaeaf. Pan adawodd yr adar hynny ein glannau, fe adawodd y clefyd hefyd. Eleni, rydym wedi gweld straen H5N1 yn lledaenu ymhlith rhai adar gwyllt preswyl, gan achosi dinistr i rai nythfeydd adar y môr, gan achosi i'r haint barhau dros yr haf, ac rydym bellach yn gweld achosion mewn adar domestig yr hydref hwn.

Fel bob amser, rydym wedi mabwysiadu dull gweithredu sy'n cael ei arwain gan wyddoniaeth i atal y mewnlifiad difrifol hwn o glefyd, gyda'r wybodaeth wyddonol yn datblygu wrth i'r achosion esblygu. Mewn ymateb i'r patrwm newidiol o fygythiad clefydau, rydym wedi parhau i gadw golwg ar ffliw adar mewn adar gwyllt ac wedi cynnal y pwyntiau sbarduno i ymchwilio i adar gwyllt marw yng Nghymru, er gwaethaf pwysau adnoddau amlwg i gynyddu'r trothwy hwnnw.

Rydym wedi gweithio ar draws y Llywodraeth, asiantaethau a grwpiau rhanddeiliaid er mwyn galluogi cyhoeddi'r strategaeth liniaru ar y cyd ar gyfer adar gwyllt i Gymru a Lloegr. Mae'r strategaeth hon yn nodi canllawiau ymarferol i reolwyr tir, aelodau'r cyhoedd a sefydliadau adaryddol ac amgylcheddol, mewn ymateb i fygythiad ffliw adar i adar gwyllt.

Wrth gwrs, nid yw clefyd yn parchu ffiniau a, drwy gydol yr achos hwn, rydym wedi gweithio'n agos gyda chyd-Weinidogion yn Adran yr Amgylchedd, Bwyd a Materion Gwledig a Llywodraeth yr Alban i arwain ymateb cydlynol a chydgysylltiedig i fynd i'r afael â ffliw adar, gan ymateb i'r dystiolaeth a'r cyngor gwyddonol o'r radd flaenaf a ddarperir gan yr Asiantaeth Iechyd Anifeiliaid a Phlanhigion.

Mae bygythiad ffliw adar i adar caeth ac i adar gwyllt yn cael ei adolygu'n wythnosol. Mewn ymateb i lefelau risg uwch, datganodd Prif Swyddog Milfeddygol Cymru barth atal ffliw adar drwy Gymru gyfan ar 17 Hydref 2022. Mae'r parth atal ffliw adar, AIPZ, hwn yn gofyn i bob ceidwad adar, ni waeth beth fo nifer yr adar a gedwir, i fabwysiadu mesurau bioddiogelwch syml ond hanfodol i gadw eu hadar yn ddiogel rhag haint. Eleni, rydym wedi tynhau'r mesurau hyn ac wedi cynnwys gofyniad newydd i gadw adar caeth oddi ar dir y gwyddys bod adar dŵr gwyllt yn bresennol yn aml neu wedi'u halogi â'u baw. Mae profiad yn sgil cymaint o achosion o ffliw adar yn ystod y flwyddyn ddiwethaf wedi dysgu ni sut mae'r haint yn cael ei ledaenu ymhlith adar caeth. Mae ein mesurau AIPZ wedi'u cynllunio i gau'r llwybrau hyn o ledaenu ac mae'n rhaid eu cymhwyso'n drwyadl gan bob ceidwad. Hoffwn hefyd gymryd y cyfle hwn i ddiolch i geidwaid ledled Cymru sy'n cadw at y mesurau bioddiogelwch yr ydym eisoes wedi eu gweithredu yng Nghymru i ddiogelu eu hadar. O ganlyniad i'ch ymdrechion, dim ond dau achos o ffliw adar y mae Cymru wedi'u cofnodi ers mis Hydref 2022.

Ddoe, daeth gorchymyn gorfodol i gadw adar dan do i rym yn Lloegr. Nid yw Cymru, ynghyd â'r Alban a Gogledd Iwerddon, wedi cyflwyno gofyniad tebyg. Mae hyn yn adlewyrchu graddfa a natur wahanol ffliw adar ar draws gwahanol rannau o'r DU. Yn ffodus, yng Nghymru, nid ydym wedi gweld unrhyw beth tebyg i nifer yr achosion yn Lloegr, y byddai'n ofynnol i gyfiawnhau unrhyw orchymyn gorfodol o'r fath. Ar ben hynny, cyngor gwyddonol fy mhrif swyddog milfeddygol dros dro yw bod gofynion bioddiogelwch ein AIPZ ar hyn o bryd yn briodol ac yn ddigonol i atal bygythiad ffliw adar. Fodd bynnag, rydym yn adolygu'r sefyllfa'n ddyddiol ac yn barod i wneud yr hyn sy'n angenrheidiol i warchod ein hadar a bywoliaeth a llesiant y rhai sy'n cadw a gofalu amdanyn nhw. Bydd fy mhenderfyniad i'w gwneud hi'n orfodol i gadw adar dan do yng Nghymru neu beidio yn seiliedig ar dystiolaeth wyddonol a chyngor milfeddygol, a bydd yn cydbwyso effeithiau amddiffynnol posibl yn erbyn niwed posibl wrth gadw adar a fyddai fel arall yn yr awyr agored, dan do.

Ym mis Mawrth 2021, mewn ymgynghoriad â'r diwydiant, fe wnaethom gyflwyno gwelliannau i ddeddfwriaeth er mwyn caniatáu defnyddio deunydd pecynnu wyau cynaliadwy ac y gellir ei ailddefnyddio ar gyfer symud wyau yn ystod achosion o ffliw adar, yn ogystal â newidiadau i ofynion symud i sicrhau llesiant adar. Rydym wedi hwyluso dros 3,000 o geisiadau trwydded, gan sicrhau y gallai symudiadau adar a'u cynhyrchion o barthau risg uwch ddigwydd yn ddiogel a gyda chyn lleied â phosibl o berygl i glefydau ledaenu.

Hoffwn ddiolch i'r diwydiant dofednod yng Nghymru, a phawb sy'n cadw adar, am eu hymgysylltiad parhaus a'u cyngor adeiladol yn y frwydr i reoli'r clefyd ofnadwy hwn. Hoffwn ddiolch hefyd i'n milfeddygon, ein hawdurdodau cyhoeddus a chymdeithasau cadw a dangos adar ledled Cymru. Mae pob un ohonoch wedi chwarae rhan allweddol yn amddiffyn adar ledled Cymru.

Yn olaf, hoffwn ddweud ychydig eiriau am arwyddocâd ehangach ffliw adar i'n cymdeithas. Mae'r straen H5N1 yr ydym yn brwydro yn ei erbyn ar hyn o bryd yn achosi clefyd difrifol mewn rhai rhywogaethau o adar yn unig. Ar hyn o bryd mae'n ymddangos bod y rhan fwyaf o adar gardd cyffredin yn gallu gwrthsefyll yr haint ac nid ydyn nhw'n gyfrifol am ei ledaenu, felly mae'n ddiogel ac yn ddymunol i barhau i'w bwydo yn ein gerddi y gaeaf hwn. Mae'r risg i iechyd pobl gan y straen hwn yn isel iawn ac mae cynnyrch dofednod yn ddiogel i'w fwyta. Serch hynny, dylid cymryd pob pwyll i osgoi neu i leihau cysylltiad ag adar a allai fod wedi'u heintio. Hoffwn gymeradwyo gwaith ardderchog Iechyd Cyhoeddus Cymru wrth iddo weithio'n agos gyda fy swyddogion i sicrhau bod y risg i bobl yn parhau'n isel iawn. Wrth i ni symud i dymor y gaeaf, mae'n hanfodol ein bod yn parhau i weithio'n adeiladol gyda'n gilydd i amddiffyn ein hadar rhag mewnlifiad digynsail o glefyd trwy ddilyn mesurau bioddiogelwch syml yn drwyadl. Diolch.

15:55

I'm grateful to the Minister for giving me advance sight of this afternoon's statement, especially as she's had a very busy day on the front bench. This strain of bird flu, H5N1, is rightly a matter of serious concern. Indeed, we are witnessing infections right across our bird populations, from wild to kept birds. This disease does not respect borders, nor does it adhere to many conventional methods of biosecurity. So, our efforts to tackle this virus must be targeted, pre-emptive and proactive in response. And whilst I'm grateful to the Minister for setting our this Welsh Government's epidemic action plan, I am concerned that, at present, it doesn't go far enough in both biosecurity measures and support for the poultry industry.

Over the last year, we have witnessed how the epidemic has infiltrated the wild bird population to then transition over to commercial flocks. Indeed, as you highlighted in your statement, Minister, this disease is prevalent in a large number of commercial premises across both the United Kingdom and here in Wales too. So, our response to this epidemic must be pre-emptive and, most vitally, I believe, cross-border. This disease is not isolated within individual premises, nor does it adhere to partitions or boundaries, so I struggle to see why we haven't brought our biosecurity measures in line with those of England.

Across the border, and under the advice of England's chief veterinary officer, every poultry site has been instructed to house all poultry and captive birds as designated by the Department for Environment, Food and Rural Affairs, yet in Wales this pre-emptive measure has yet to be implemented. Our failure to do so not only risks greater transmissibility between wild and commercial populations, but it also has much wider ramifications for the industry as a whole.

Take, for example, the packaging of Welsh eggs, a large quantity of which is processed in England. Due to the England-only housing order, all eggs packaged in England must be classified as barn eggs to reflect existing H5N1 biosecurity measures, yet there is much concern here in Wales that current free-range Welsh eggs, which are then packaged in England, are, effectively, being downgraded to meet the requirements of English egg-marketing regulations, partly, in fact, due to the lack of packaging facilities here in Wales too. So, a Wales-wide housing order would not only reduce the risk of H5N1 transmission, but it would also establish parity between English and Welsh poultry markets, ensuring that both disease-control regulations and egg-marketing requirements are working in unison to safeguard supply.

Further to this, you touched upon the prevalence of H5N1 within wild bird populations and how, in acting as carriers, species such as ducks, geese, starlings and gulls are increasing the transmission amongst poultry populations. As it stands, a large number of positive commercial sites have been identified in areas of close proximity to the coastline. As we enter these winter months, native wild bird populations are going to move inland to withstand some of the harsher Welsh weather. As a consequence of this, areas that are susceptible to the spread of the disease will, undoubtedly, increase, putting more premises at risk. Should we introduce a Wales-wide housing order, we could pre-empt this response and give the poultry industry adequate time to prepare for any changes in regulation. So, given the industry's demand for this, can I urge you to, please, reconsider the position and take the necessary pre-emptive action that is required to ensure that we're ahead of the curve and mitigating the risk of a full-scale, Wales-wide outbreak?

Lastly, Minister, I would also wish to touch upon the importance of relaying this information to the general public. During your statement, you mentioned the importance of data-driven decision making. But, in order to make informed decisions, we must have a clear understanding of the virus's transmission amongst wild bird populations. For this to be the case, we are reliant upon information at present gathered by the general public—individuals who are reporting suspected bird flu in wild bird populations. Therefore, can I ask how you are working with your communications department to relay this information to the general public, whilst also ensuring that public confidence in the poultry industry remains at a high?

As we move into the winter season, we must continue to work constructively to protect our birds, but also ensure that the poultry industry has the tools and support it needs. Diolch, Dirprwy Lywydd.

Rwy'n ddiolchgar i'r Gweinidog am y cyfle i weld datganiad y prynhawn yma ymlaen llaw, yn enwedig gan ei bod wedi cael diwrnod prysur iawn ar y fainc flaen. Mae'r straen hwn o ffliw adar, H5N1, yn briodol yn fater o bryder difrifol. Yn wir, rydym yn dyst i heintiau ar draws ein poblogaethau adar, o adar gwyllt i adar caeth. Nid yw'r clefyd hwn yn parchu ffiniau, ac nid yw'n glynu wrth lawer o ddulliau confensiynol o fioddiogelwch. Felly, mae'n rhaid i'n hymdrechion i fynd i'r afael â'r feirws hwn fod wedi eu targedu, yn rhag-ataliol ac yn rhagweithiol mewn ymateb iddo. Ac er fy mod yn ddiolchgar i'r Gweinidog am osod cynllun gweithredu Llywodraeth Cymru ar gyfer yr epidemig, rwy'n pryderu nad yw'n mynd yn ddigon pell ar hyn o bryd o ran mesurau bioddiogelwch a chefnogaeth i'r diwydiant dofednod.

Dros y flwyddyn ddiwethaf, rydym wedi gweld sut mae'r epidemig wedi ymdreiddio i'r boblogaeth adar gwyllt a throsglwyddo wedyn i heidiau masnachol. Yn wir, fel y gwnaethoch chi nodi yn eich datganiad, Gweinidog, mae'r clefyd hwn yn gyffredin mewn nifer fawr o adeiladau masnachol ar draws y Deyrnas Unedig ac yma yng Nghymru hefyd. Felly, rhaid i'n hymateb i'r epidemig hwn fod yn rhag-ataliol ac, yn fwyaf hanfodol, rwy'n credu, yn drawsffiniol. Nid yw'r clefyd hwn wedi'i ynysu o fewn adeiladau unigol, ac nid yw'n cadw at raniadau neu ffiniau chwaith, felly rwy'n ei chael hi'n anodd deall pam nad ydym wedi cyflwyno mesurau bioddiogelwch sy'n unol â rhai Lloegr.

Dros y ffin, ac yn dilyn cyngor prif swyddog milfeddygol Lloegr, mae pob safle dofednod wedi cael cyfarwyddyd i gadw holl ddofednod ac adar caeth dan do fel y'i dynodwyd gan Adran yr Amgylchedd, Bwyd a Materion Gwledig, ac eto yng Nghymru nid yw'r mesur rhagataliol hwn wedi'i weithredu eto. Mae ein methiant i wneud hynny nid yn unig yn creu risg o fwy o achosion o drosglwyddo rhwng poblogaethau gwyllt a masnachol, ond mae iddo hefyd oblygiadau llawer ehangach i'r diwydiant yn ei gyfanrwydd.

Cymerwch, er enghraifft, ddeunydd pecynnu wyau o Gymru, y mae nifer fawr ohono'n cael ei brosesu yn Lloegr. Oherwydd gorchymyn lletya Lloegr yn unig, mae'n rhaid i wyau sy'n cael eu pecynnu yn Lloegr gael eu dosbarthu fel wyau ysgubor i adlewyrchu mesurau bioddiogelwch H5N1 presennol, ond eto mae llawer o bryder yma yng Nghymru bod wyau maes presennol o Gymru, sydd wedyn yn cael eu pecynnu yn Lloegr, i bob pwrpas, yn cael eu hisraddio i fodloni gofynion rheoliadau marchnata wyau Lloegr, yn rhannol, mewn gwirionedd, oherwydd diffyg cyfleusterau pecynnu yma yng Nghymru. Felly, byddai gorchymyn lletya ledled Cymru nid yn unig yn lleihau'r risg o drosglwyddo H5N1, ond byddai hefyd yn sefydlu cydraddoldeb rhwng marchnadoedd dofednod Cymru a Lloegr, gan sicrhau bod rheoliadau rheoli clefydau a gofynion marchnata wyau yn gweithio mewn cytgord i ddiogelu'r cyflenwad.

Yn ogystal â hyn, fe wnaethoch grybwyll pa mor gyffredin yw H5N1 o fewn poblogaethau adar gwyllt a sut, wrth weithredu fel cludwyr, mae rhywogaethau fel hwyaid, gwyddau, drudwy a gwylanod yn cynyddu'r trosglwyddiad ymhlith poblogaethau dofednod. Fel mae'n sefyll, mae nifer fawr o safleoedd masnachol wedi'u nodi'n bositif mewn ardaloedd sy'n agos at yr arfordir. Wrth i ni gyrraedd misoedd y gaeaf, mae poblogaethau adar gwyllt brodorol yn mynd i symud i mewn i'r tir i wrthsefyll rhywfaint o dywydd garw Cymru. O ganlyniad i hyn, bydd ardaloedd sy'n agored i ledaeniad y clefyd, heb os, yn ehangu, gan beryglu mwy o safleoedd. Pe baem yn cyflwyno gorchymyn lletya ledled Cymru, gallem achub y blaen ar yr ymateb hwn a rhoi amser digonol i'r diwydiant dofednod baratoi ar gyfer unrhyw newidiadau o ran rheoleiddio. Felly, o ystyried galwadau'r diwydiant am hyn, a gaf i'ch annog, os gwelwch yn dda, i ailystyried y sefyllfa a chymryd y camau rhagataliol angenrheidiol sydd eu hangen i sicrhau ein bod ni'n achub y blaen o ran lliniaru'r risg o achosion dros Gymru gyfan?

Yn olaf, Gweinidog, hoffwn hefyd sôn am bwysigrwydd trosglwyddo'r wybodaeth hon i'r cyhoedd. Yn ystod eich datganiad, fe wnaethoch chi sôn am bwysigrwydd gwneud penderfyniadau yn seiliedig ar ddata. Ond, er mwyn gwneud penderfyniadau ar sail gwybodaeth, mae'n rhaid i ni fod â dealltwriaeth glir o drosglwyddiad y feirws ymhlith poblogaethau adar gwyllt. Er mwyn i hyn ddigwydd, rydym yn ddibynnol ar hyn o bryd ar wybodaeth a gasglwyd gan y cyhoedd—unigolion sy'n adrodd am ffliw adar a amheuir mewn poblogaethau adar gwyllt. Felly, a gaf i ofyn sut yr ydych chi'n gweithio gyda'ch adran gyfathrebu i drosglwyddo'r wybodaeth hon i'r cyhoedd, gan hefyd sicrhau bod ffydd y cyhoedd yn y diwydiant dofednod yn parhau i fod yn gadarn?

Wrth i ni symud i dymor y gaeaf, rhaid i ni barhau i weithio'n adeiladol i ddiogelu ein hadar, ond hefyd sicrhau bod gan y diwydiant dofednod yr offer a'r gefnogaeth sydd ei angen arno. Diolch, Dirprwy Lywydd.

16:00

Thank you very much for those questions. Clearly, you are going against the scientific advice and the advice I'm given by my chief veterinary officer in relation to mandatory housing, and I set out, I thought very clearly, in my oral statement the reasons why we have not followed England. You don't seem to ask why England haven't followed us, but the reason we have not followed England is because the advice I am given is that we shouldn't be introducing a compulsory housing order for poultry and captive birds in Wales at this time.

I can tell you that I do review it, and we will be reviewing it every day. So, it's not a matter of reconsidering; that review is done on a daily basis. The chief veterinary officer works, obviously, with other chief veterinary officers across the country, and I have to say that since compulsory housing was introduced in some parts of England—I think it was Norfolk, Suffolk and Essex—they've had 34 infected premises confirmed just in those areas, collectively, even though there was a mandatory housing order. So, it just reiterates to me, and I hope to everybody else, how important biosecurity is; that is the biggest thing in this fight against avian influenza. In that time, we've had two infected premises in Wales, so you can see, when we're operating without a housing order, the difference in the number of cases.

You mentioned free-range eggs, and obviously that is an issue that we have to take into consideration. We think that the current outbreak is likely to continue until spring next year, so this is something that you don’t take lightly. I’ve taken the decision to bring in mandatory housing in previous years, but I can only go on the scientific evidence that I am given and the advice I am given by the interim chief veterinary officer, and at this current time, he is telling me that it’s not necessary. Tomorrow it might be different, next week might be different, but please be assured that we are reviewing it on a daily basis.

But I would like to reiterate what I was saying: excellent levels of biosecurity remain the most effective protection against an incursion of avian flu. We had a new case just last night, as you may have picked up, and the chief veterinary officer had to declare another infected premises. That was the second one, and when I asked the reasons why we think that is there, there was evidence of contact with wild birds, so I reiterate the biosecurity message. It's not a matter of doing things differently, and I don’t want people to think that. We all take our evidence and advice from our chief veterinary officers.

You make a really good point around informing people, and one of the things that I was very keen to do, probably about five years ago now, was to try and encourage more people to register if they kept birds. At the time, and I think it might still be the case, you only had to register if you had 50 birds, but we encouraged everybody, even if you only had one or two or three or four chickens, to register, so that we knew where those birds were, because it’s very easy nowadays, isn’t it, just to drop an e-mail, and we were able to write to everybody on that register. From a comms point of view, social media, I’m sure you’ve picked up on Twitter, every day we seem to be putting out messages around avian influenza, but it is really important, and having this statement today is obviously another way of being able to inform the public.

Diolch yn fawr am y cwestiynau yna. Yn amlwg, rydych chi'n mynd yn groes i'r cyngor gwyddonol a'r cyngor a roddwyd i mi gan fy mhrif swyddog milfeddygol mewn cysylltiad â lletya gorfodol, ac fe nodais, yn glir iawn yn fy marn i, yn fy natganiad llafar y rhesymau pam nad ydym wedi dilyn Lloegr. Nid ydych yn gofyn pam nad yw Lloegr wedi ein dilyn ni, ond y rheswm pam nad ydym ni wedi dilyn Lloegr yw oherwydd mai'r cyngor sy'n cael ei roi i mi yw na ddylem ni fod yn cyflwyno gorchymyn lletya gorfodol ar gyfer dofednod ac adar caeth yng Nghymru ar hyn o bryd.

Gallaf ddweud wrthych fy mod yn ei adolygu, a byddwn yn ei adolygu bob dydd. Felly, nid mater o ailystyried mohono; mae'r adolygu hwnnw'n cael ei wneud yn ddyddiol. Mae'r prif swyddog milfeddygol yn gweithio, yn amlwg, gyda phrif swyddogion milfeddygol eraill ledled y wlad, ac mae'n rhaid i mi ddweud, ers i letya gorfodol gael ei gyflwyno mewn rhai rhannau o Loegr—rwy'n credu mai Norfolk, Suffolk ac Essex oedden nhw—mae 34 o safleoedd heintiedig wedi'u cadarnhau yn yr ardaloedd hynny, ar y cyd, er bod gorchymyn lletya gorfodol. Felly, mae'n pwysleisio i mi, ac rwy'n gobeithio i bawb arall, pa mor bwysig yw bioddiogelwch; dyna'r peth mwyaf yn y frwydr hon yn erbyn ffliw adar. Yn y cyfnod hwnnw, rydym wedi gweld dau safle heintiedig yng Nghymru, felly gallwch weld, pan fyddwn yn gweithredu heb orchymyn lletya, y gwahaniaeth yn nifer yr achosion.

Fe wnaethoch chi sôn am wyau maes, ac yn amlwg mae hynny'n fater y mae'n rhaid i ni ei ystyried. Rydym ni'n credu bod yr achosion presennol yn debygol o barhau tan y gwanwyn y flwyddyn nesaf, felly mae hyn yn rhywbeth nad ydych chi'n ei gymryd yn ysgafn. Fe benderfynais i wneud y penderfyniad i gyflwyno lletya gorfodol mewn blynyddoedd blaenorol, ond ni allaf ond dilyn y dystiolaeth wyddonol a roddwyd i mi a'r cyngor a roddwyd i mi gan y prif swyddog milfeddygol dros dro, ac ar hyn o bryd, mae'n dweud wrthyf nad yw'n angenrheidiol. Yfory fe allai fod yn wahanol, efallai y bydd yr wythnos nesaf yn wahanol, ond byddwch yn sicr ein bod ni'n ei hadolygu'n ddyddiol.

Ond hoffwn ailadrodd yr hyn yr oeddwn i'n ei ddweud: lefelau rhagorol o fioddiogelwch yw'r amddiffyniad mwyaf effeithiol o hyd yn erbyn mewnlifiad o ffliw adar. Cawsom achos newydd neithiwr, efallai eich bod wedi clywed amdano, a bu'n rhaid i'r prif swyddog milfeddygol ddatgan bod safle arall wedi'i heintio. Dyna oedd yr ail un, a phan ofynnais am resymau pam ei fod yn bresennol yno, roedd tystiolaeth o gyswllt ag adar gwyllt, felly rwyf yn ailadrodd y neges bioddiogelwch. Nid yw yn fater o wneud pethau'n wahanol, ac nid wyf eisiau i bobl feddwl hynny. Rydym i gyd yn derbyn ein tystiolaeth a'n cyngor gan ein prif swyddogion milfeddygol.

Rydych chi'n gwneud pwynt da iawn ynghylch hysbysu pobl, ac un o'r pethau yr oeddwn i'n awyddus iawn i'w wneud, tua phum mlynedd yn ôl erbyn hyn mae'n debyg, oedd ceisio annog mwy o bobl i gofrestru os oedden nhw'n cadw adar. Ar y pryd, ac rwy'n credu y gallai fod yn wir o hyd, roedd rhaid i chi gofrestru dim ond os oedd gennych chi 50 o adar, ond roeddem ni'n annog pawb, hyd yn oed os dim ond un neu ddwy neu dair neu bedair iâr oedd gennych chi, i gofrestru, er mwyn i ni wybod lle yr oedd yr adar hynny, oherwydd mae'n hawdd iawn y dyddiau hyn, on'd yw hi, i anfon neges e-bost, ac roeddem yn gallu ysgrifennu at bawb ar y gofrestr honno. O safbwynt cyfathrebu, cyfryngau cymdeithasol, rwy'n siŵr eich bod chi wedi ei weld ar Twitter, bob dydd mae'n ymddangos ein bod ni'n rhoi negeseuon ynghylch ffliw adar, ond mae'n bwysig iawn, ac mae cael y datganiad yma heddiw yn amlwg yn ffordd arall o roi gwybod i'r cyhoedd.

16:05

Diolch i’r Gweinidog am y datganiad. Mae’r ffliw adar yma wedi pryderu’r sector ers peth amser bellach, ac yn debyg i COVID, mae’n ymddangos bod Cymru yn lagio tu ôl i Loegr o rai wythnosau. Yn dilyn y cyhoeddiad am y canfyddiad yn sir y Fflint ddoe, a’r ardal reolaeth o 3 km sydd wedi ei gosod, mae ffermwyr adar yn pryderu yn naturiol y bydd camau llymach yn cael eu cyflwyno efo cofnodi bioddiogelwch, glanhau cerbydau, ac ardaloedd cadwraeth fwy yn cael eu cyflwyno. Dyna’r pryderon sydd ar hyn o bryd.

Mae unrhyw benderfyniad, mewn gwirionedd, a wneir gan Lywodraeth Cymru, boed yn dilyn arweiniad Lloegr neu yn torri ei chwys ei hun, am gael effaith ar y sector yma a fydd yn arwain at gostau ychwanegol yn sgil monitro a glanhau—costau amser a chostau deunydd. Felly, y tu hwnt i’r canllawiau sydd wedi’u cyflwyno gan y Llywodraeth, pa gymorth bydd y Llywodraeth yn ei gynnig i’r sector er mwyn eu cynorthwyo i ymdopi â’r costau ychwanegol yma?

Mae rhai arbenigwyr wedi sôn y gallai’r ffliw adar presennol yma gael yr un effaith ar y sector saethu gêm ag a gafodd clwy’r traed a’r genau ar y sector amaethyddol ar droad y ganrif hon. Bydd y sector yma yn wynebu costau sylweddol uwch a gall gael effaith ar y gadwyn fwyd anifeiliaid hefyd. Byddwch chi’n gwybod bod pobl yn teithio o bell er mwyn dod i saethu gêm yma yng Nghymru, ac rydyn ni yng nghanol y tymor saethu rŵan. Dwi’n nodi eich bod chi wedi cyhoeddi strategaeth liniaru ar gyfer ffliw adar mewn adar gwyllt yng Nghymru a Lloegr. A fedrwch chi gadarnhau bod y strategaeth yma yn cynnwys gofynion ar saethwyr sydd yn teithio milltiroedd i ddod yma, a'r anghenion arnynt i lanhau cerbydau, esgidiau, a’r camau glendid sydd angen eu cymryd wrth gymryd rhan mewn shoot cyn cyrraedd yma?

Pe ceir cadarnhad o’r ffliw adar mewn unrhyw un haid, yna'r tebygrwydd ydy y gwelwn ni adar yn cael eu difa. Caiff perchnogion yr adar eu digolledi am unrhyw adar iach fydd yn gorfod cael eu difa, yn unol â gwerth yr aderyn cyn iddo gael ei ladd. Hefyd bydd cyfrifoldeb ar berchnogion i sicrhau bod glanhau eilradd yn digwydd, a bydd methu â gwneud hyn yn effeithio yn arw ar y fasnach ryngwladol mewn cig adar, wyau a chywion sy’n magu. Felly, pa asesiad mae’r Llywodraeth wedi ei wneud o effaith y ffliw adar ar y risg i ddiogelwch bwyd yma yng Nghymru, a’r fasnach ryngwladol yng Nghymru?

Dywedodd llefarydd ar ran y Llywodraeth yn ddiweddar,

Thank you for the statement, Minister. Well, bird flu has been worrying the sector for some time now, and like COVID, it seems that Wales is lagging behind England by a few weeks. Following the announcement of the cases discovered in Flintshire yesterday, and the 3 km control area that has been imposed, bird farmers are naturally concerned that stricter measures will be introduced with biosecurity recording, vehicle cleaning, and larger protection areas being introduced. Those are the concerns at present.

Any decision made by the Welsh Government, whether following England’s lead or ploughing its own furrow, will have an impact on this sector that will lead to additional costs due to monitoring and cleaning—time and material costs. So, beyond the guidelines introduced by the Government, what support will the Government offer to the sector to help them cope with these additional costs?

Some experts have mentioned that the current bird flu outbreak could have the same impact on the game shooting sector as foot-and-mouth disease had on the agricultural sector at the turn of the century. The sector will face significantly higher costs and it could have an impact on the animal food supply chain as well. You’ll know that people travel a long way to shoot game here in Wales, and we’re in the middle of the shooting season now. I do note that you have published a mitigation strategy for bird flu in wild birds in England and Wales. Could you confirm that this strategy includes requirements on shooters who travel for miles to come to shoot game here, requirements including the cleaning of vehicles, shoes and the other hygiene measures that they need to undertake before arriving to take part in a shoot here?

If there is confirmation of bird flu in any flock, then the likelihood is we will see the birds culled and the owners will be compensated for any healthy birds that will have to be culled in accordance with the value of the bird before it’s culled. There will also be a responsibility on owners to ensure that secondary cleaning takes place, and failure to do this will have a significant impact on the international trade in poultry, eggs and breeding hens. So, what assessment has the Government made of the impact of bird flu on the risk to food security here in Wales, and international trade?

A spokesperson on behalf of the Government recently said, 

'Having analysed the available scientific evidence, we are not introducing mandatory housing of poultry in Wales at this time',

'Ar ôl dadansoddi'r dystiolaeth wyddonol sydd ar gael, nid ydym yn cyflwyno gorfodi lletya dofednod yng Nghymru ar hyn o bryd',

fel rydych chi wedi cyfeirio ato. Rŵan, yn dilyn y datganiad heddiw, hoffwn glywed rhagor o wybodaeth am y risg i’r cyhoedd o’r ffliw yma. Wythnos diwethaf, er enghraifft, clywsom am ddau weithiwr fferm dofednod o Sbaen a brofodd yn gadarnhaol ar gyfer y ffliw adar. Ers 2003, mae yna 868 achos o bobl yn cael ffliw adar a 456 o farwolaethau mewn 21 gwlad, yn ôl y World Health Organization. Yng ngoleuni'r cynnydd yn yr achosion o bobl yn cael y ffliw adar felly, pa asesiad mae’r Llywodraeth wedi ei wneud o’r risg i’r cyhoedd? Diolch yn fawr iawn.

as you've already mentioned. Now, following today's statement, I would like to hear more information about the risk to the public posed by this flu. Last week, for example, we heard about two poultry farm workers from Spain who tested positive for bird flu. Since 2003, there have been 868 cases of people getting bird flu and 456 deaths in 21 countries, according to the World Health Organization. In light of the increase in cases of people getting bird flu, what assessment has the Government made of the risk to the public? Thank you very much.

16:10

Diolch. I'll start with the questions around public health risk, because obviously I hadn't been asked those questions before, and it is good to be able to reiterate that the UK Health Security Agency's advice is that the risk to public health from this virus is very low, and the UK Food Standards Agency's advice is that AI poses a very low food-safety risk for UK consumers. Properly cooked poultry and poultry products, and that obviously includes eggs, are safe to eat. No bird-to-human transmission of AI either—. Well, it's very, very rare, but we certainly haven't seen any cases here. Over many years, we've only seen it a very, very small number of times across the UK. So, just to reiterate, the risk to the wider public from AI continues to be very low, but I would like to say that no-one should pick up or touch a sick or dead bird. Instead, just report that to the Animal and Plant Health Agency. 

I certainly won't be following England's lead, as you put it, as I said in my answers to Sam Kurtz. What I do is listen to my chief veterinary officer, just as the Scottish Minister listens to hers, and obviously the UK Government Minister listens to hers also. And the advice I've been given at the moment is that mandatory housing is not required at the current time. That might change, particularly if we do see cases of AI into the spring, which we certainly think we may have. We have had no let-up this year. It normally starts around October, as I said in my opening statement, when we see these migrating birds, and, unfortunately, I think we've had cases across the UK, predominantly in England, every month for the past year. When I referred to two cases since October, you might wonder why I said that, but that's how the counting starts; the counting starts on 1 October. So, we're now into the second year, if you like, of the outbreak that we've unfortunately had.

So, as I said in my earlier answers, this is reviewed on a daily basis, and the mandatory housing, if we believe it is necessary, I will certainly not hesitate. I've done it before; it's not an issue of not wanting to do it. We do it when the chief veterinary officer and the scientific advice that he has tells us that we should do it.

Diolch. Fe wnaf i ddechrau gyda'r cwestiynau ynghylch risg iechyd y cyhoedd, oherwydd yn amlwg nid oeddwn wedi cael y cwestiynau hynny o'r blaen, ac mae'n dda gallu ailadrodd mai cyngor Asiantaeth Diogelwch Iechyd y DU yw bod y risg i iechyd y cyhoedd o'r feirws hwn yn isel iawn, a chyngor Asiantaeth Safonau Bwyd y DU yw bod ffliw adar yn peri risg diogelwch bwyd isel iawn i ddefnyddwyr y DU. Mae dofednod a chynhyrchion dofednod wedi'u coginio'n iawn, ac mae hynny'n amlwg yn cynnwys wyau, yn ddiogel i'w bwyta. Dim trosglwyddiad adar-i-ddynol o ffliw adar ychwaith—. Wel, mae'n brin iawn, iawn, ond yn sicr dydyn ni ddim wedi gweld unrhyw achosion yma. Dros nifer o flynyddoedd, dim ond nifer fach iawn, iawn o weithiau rydyn ni wedi'i weld ledled y DU. Felly, dim ond i ailadrodd, mae'r risg i'r cyhoedd ehangach gan ffliw adar yn parhau i fod yn isel iawn, ond hoffwn ddweud na ddylai unrhyw un godi na chyffwrdd aderyn sâl neu farw. Yn hytrach, dylid rhoi gwybod am hynny i'r Asiantaeth Iechyd Anifeiliaid a Phlanhigion.

Yn sicr, fyddaf i ddim yn dilyn arweiniad Lloegr, fel y gwnaethoch chi ddweud, fel y dywedais i yn fy atebion i Sam Kurtz. Yr hyn rwy'n ei wneud yw gwrando ar fy mhrif swyddog milfeddygol, yn union fel y mae Gweinidog yr Alban yn gwrando ar ei un hi, ac yn amlwg mae Gweinidog Llywodraeth y DU yn gwrando ar ei un hi hefyd. A'r cyngor rwyf wedi ei roi ar hyn o bryd yw nad oes angen gorfodi lletya ar hyn o bryd. Gallai hynny newid, yn enwedig os ydyn ni'n gweld achosion o ffliw adar yn y gwanwyn, ac rydyn ni'n sicr yn meddwl efallai y cawn ni. Dydyn ni heb gael unrhyw ostyngiad eleni. Fel arfer mae'n dechrau tua mis Hydref, fel y dywedais i yn fy natganiad agoriadol, pan welwn yr adar mudo hyn, ac, yn anffodus, rwy'n credu ein bod ni wedi cael achosion ledled y DU, yn bennaf yn Lloegr, bob mis am y flwyddyn ddiwethaf. Pan gyfeiriais at ddau achos ers mis Hydref, efallai y byddwch chi’n meddwl tybed pam wnes i ddweud hynny, ond dyna sut mae'r cyfrif yn dechrau; mae'r cyfrif yn dechrau ar 1 Hydref. Felly, rydyn ni nawr i mewn i'r ail flwyddyn, os mynnwch chi, o'r achosion rydyn ni wedi’u cael yn anffodus.

Felly, fel y dywedais i yn fy atebion cynharach, mae hyn yn cael ei adolygu yn ddyddiol, a'r orfodaeth i letya, os ydym ni'n credu ei fod yn angenrheidiol, yn sicr ni fyddaf yn oedi. Rwyf wedi ei wneud o'r blaen; nid mater o beidio ag eisiau ei wneud yw. Rydyn ni'n ei wneud pan fydd y prif swyddog milfeddygol a'r cyngor gwyddonol sydd ganddo yn dweud wrthym ni y dylen ni ei wneud.

6. Rheoliadau Deddf Rhentu Cartrefi (Cymru) 2016 (Diwygiadau Canlyniadol) 2022
6. The Renting Homes (Wales) Act 2016 (Consequential Amendments) Regulations 2022

Eitem 6 y prynhawn yma yw'r Rheoliadau Deddf Rhentu Cartrefi (Cymru) 2016 (Diwygiadau Canlyniadol) 2022. Galwaf ar y Gweinidog Newid Hinsawdd i wneud y cynnig. Julie James. 

Item 6 this afternoon is the Renting Homes (Wales) Act 2016 (Consequential Amendments) Regulations 2022. I call on the Minister for Climate Change to move the motion. Julie James. 

Cynnig NDM8117 Lesley Griffiths

Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 27.5:

1. Yn cymeradwyo bod y fersiwn ddrafft o Reoliadau Deddf Rhentu Cartrefi (Cymru) 2016 (Diwygiadau Canlyniadol) 2022 yn cael ei llunio yn unol â’r fersiwn ddrafft a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 11 Hydref 2022.

Motion NDM8117 Lesley Griffiths

To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 27.5:

1. Approves that the draft The Renting Homes (Wales) Act 2016 (Consequential Amendments) Regulations 2022 is made in accordance with the draft laid in the Table Office on 11 October 2022.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Diolch, Dirprwy Lywydd. These regulations are part of the final set of statutory instruments I am laying as we move towards implementation of the Renting Homes (Wales) Act 2016 on 1 December. The statutory instruments, including the Renting Homes (Wales) Act 2016 (Consequential Amendments) Regulations 2022 that we are voting on today, are essential to the operation of the 2016 Act.

As I have said previously, the Act will transform the renting of homes in Wales. It will significantly improve the rights and security of tenants, and create a much clearer legal framework for landlords. Implementation of the Act is also a commitment in the co-operation agreement with Plaid Cymru.

I am grateful to the Legislation, Justice and Constitution Committee for reporting on these regulations, and also for the minor drafting points raised. The Welsh Government has responded to the formal reporting points and, where possible, the minor drafting points will be corrected on making, to ensure that the law is accessible and clear to the reader. None of these change the meaning of the draft regulations that Members are being asked to approve today. 

The regulations make amendments to other primary legislation in consequence of the provisions of the 2016 Act. Generally, these amendments ensure that existing provision in primary legislation continues to have appropriate effect, either by referencing the relevant occupation contracts alongside references to existing types of tenancies, or by replacing existing terminology with the terminology used in the 2016 Act. The regulations therefore ensure that existing provisions are adjusted, to work in combination with the provisions of the 2016 Act or, where the existing law is incompatible with that set out in the 2016 Act, by disapplying that law. These amendments are necessary to implement the 2016 Act, provide coherence and clarity and ensure consistency of the law. I ask Members to approve the regulations. Diolch.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Mae'r rheoliadau hyn yn rhan o'r set derfynol o offerynnau statudol rydw i'n eu gosod wrth i ni symud tuag at weithredu Deddf Rhentu Cartrefi (Cymru) 2016 ar 1 Rhagfyr. Mae'r offerynnau statudol, gan gynnwys Rheoliadau Rhentu Cartrefi (Cymru) 2016 (Diwygiadau Canlyniadol) 2022 rydyn ni'n pleidleisio arnyn nhw heddiw, yn hanfodol i weithrediad Deddf 2016.

Fel y dywedais i eisoes, bydd y Ddeddf yn trawsnewid rhentu cartrefi yng Nghymru. Bydd yn gwella hawliau a diogelwch tenantiaid yn sylweddol, ac yn creu fframwaith cyfreithiol llawer cliriach i landlordiaid. Mae gweithredu'r Ddeddf hefyd yn ymrwymiad yn y cytundeb cydweithredu gyda Phlaid Cymru.

Rwy'n ddiolchgar i'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad am adrodd ar y rheoliadau hyn, a hefyd am y mân bwyntiau drafftio a godwyd. Mae Llywodraeth Cymru wedi ymateb i'r pwyntiau adrodd ffurfiol a, phan fo'n bosibl, bydd y mân bwyntiau drafftio'n cael eu cywiro wrth eu gwneud, er mwyn sicrhau bod y gyfraith yn hygyrch ac yn glir i'r darllenydd. Nid oes yr un o'r rhain yn newid ystyr y rheoliadau drafft y gofynnir i Aelodau eu cymeradwyo heddiw. 

Mae'r rheoliadau'n gwneud diwygiadau i ddeddfwriaeth sylfaenol arall o ganlyniad i ddarpariaethau Deddf 2016. Yn gyffredinol, mae'r diwygiadau hyn yn sicrhau bod y ddarpariaeth bresennol mewn deddfwriaeth sylfaenol yn parhau i gael effaith briodol, naill ai drwy gyfeirio at y contractau meddiannaeth perthnasol ochr yn ochr â chyfeiriadau at fathau presennol o denantiaethau, neu drwy ddisodli terminoleg bresennol gyda'r derminoleg sy'n cael ei defnyddio yn Neddf 2016. Mae'r rheoliadau felly'n sicrhau bod y darpariaethau presennol yn cael eu haddasu, i weithio ar y cyd â darpariaethau Deddf 2016 neu, pan fo'r gyfraith bresennol yn anghydnaws â'r hyn a nodir yn Neddf 2016, drwy ddatgymhwyso'r gyfraith honno. Mae'r gwelliannau hyn yn angenrheidiol er mwyn gweithredu Deddf 2016, darparu cydlyniad ac eglurder a sicrhau cysondeb y gyfraith. Gofynnaf i'r Aelodau gymeradwyo'r rheoliadau. Diolch.

16:15

Galwaf ar aelod o'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad, Alun Davies.

I call on a member of the Legislation, Justice and Constitution Committee, Alun Davies.

I'm grateful to you, Deputy Presiding Officer. I'm speaking this afternoon on behalf of the committee. We considered the regulations during our meeting yesterday. As the Minister outlined, we reported immediately afterwards.

The Minister has already outlined that these regulations form part of the suite of subordinate legislation required to support the implementation of the Renting Homes (Wales) Act 2016, and I think we all very much welcome the way in which the Minister has brought forward these regulations. She will be aware, and Members will be aware, that we have reported on two previous versions of these regulations. The first version was laid before the Senedd on 21 June and subsequently withdrawn, following the report of our committee. An amended version was then laid on 15 July, before being withdrawn in October, again following the report of our committee. The further amended version is the subject of today’s consideration. The Minister has, on each occasion, gone away and taken on board our comments before bringing back revised versions, and we're grateful to her for that.

Our report on the version of the regulations being considered this afternoon contains two technical points and two merits points. In brief, Deputy Presiding Officer, as regards our merits reporting points, various parts of the regulations come into force once provisions in the Housing and Planning Act 2016 come into force. Neither the explanatory memorandum nor the explanatory notes give any indication as to when these provisions are expected to be brought into force. We made this point previously when we reported on the earlier drafts of these regulations. In its response to us in July, the Welsh Government told us that it does not have any information about when the relevant provisions of the Housing and Planning Act will be brought into force. Our second merits point highlighted that no consultation had been carried out in relation to these regulations.

Moving on to the technical reporting points, Deputy Presiding Officer, our first technical point sought clarification as regards the intention of the drafting in regulation 32 in the way it amends the Energy Act 2011. I thank the Minister for providing that clarification to us ahead of our consideration of the regulations yesterday, so that it could be included in our report, which has been laid before the Senedd.

Our second technical point highlights the drafting that appears to be defective. To give some context to our concern, it relates to how these regulations interplay with the Leasehold Reform, Housing and Urban Development Act 1993 and the Housing (Wales) Act 2014. I will seek Members' patience in attempting to outline our concerns here. In our report on an earlier draft of these regulations, we noted that regulation 34(2) included a reference to 'the tenant’s share', but that it appeared that the text should read 'the tenant’s total share', because 'total share' is a defined term in section 7(7) of the leasehold reform Act. Later in the regulations, at regulation 35(4)(a)(iii), 'the tenant's total share' is used. The Welsh Government has disagreed with us and said that the current drafting reflects the wording in the definition of 'domestic tenancy' set out in section 2 of the 2014 housing Act. The definition of 'domestic tenancy' in section 2 of that Act includes a reference to

'the tenant's share (within the meaning given by that section)',

which again refers to section 7(7) of the leasehold reform Act. For that reason, Deputy Presiding Officer, we are concerned that the reference to 'tenant’s share' in the 2014 housing Act may also be incorrect. As such, it is unclear to us how the reference to 'tenant's share' in regulation 34(2) is correct.

The Senedd may wish to be aware that the Welsh Government remains of the view that the meaning of 'tenant's share' in the definition of 'domestic tenancy' in the 2014 housing Act is clear within the context of that provision, and that regulation 34(2) simply makes amendments to that definition of 'domestic tenancy' that are consequential upon the renting homes Act.

I recognise that these are quite technical matters that are certainly taxing me in reading it out. I hope that Members will appreciate that it is important that we're able to resolve these matters before the regulations become law. We're grateful to the Welsh Government for the way in which they've worked with us to ensure that there is a comprehensive and agreed understanding of these matters. I'm grateful—thank you.

Rwy'n ddiolchgar i chi, Dirprwy Lywydd. Rwy'n siarad y prynhawn 'ma ar ran y pwyllgor. Fe wnaethon ni ystyried y rheoliadau yn ystod ein cyfarfod ddoe. Fel yr amlinellodd y Gweinidog, fe wnaethom ni adrodd yn syth wedyn.

Mae'r Gweinidog eisoes wedi amlinellu bod y rheoliadau hyn yn rhan o'r gyfres o is-ddeddfwriaeth sy'n ofynnol i gefnogi gweithredu Deddf Rhentu Cartrefi (Cymru) 2016, ac rwy'n credu ein bod ni i gyd yn croesawu'n fawr y ffordd mae'r Gweinidog wedi cyflwyno'r rheoliadau hyn. Bydd hi'n ymwybodol, a bydd yr Aelodau yn ymwybodol, ein bod ni wedi adrodd ar ddwy fersiwn flaenorol o'r rheoliadau hyn. Cafodd y fersiwn gyntaf ei chyflwyno gerbron y Senedd ar 21 Mehefin a’i dynnu yn ôl wedyn, yn dilyn adroddiad ein pwyllgor. Yna cyflwynwyd y fersiwn ddiwygiedig ar 15 Gorffennaf, cyn cael ei dynnu'n ôl ym mis Hydref, eto yn dilyn adroddiad ein pwyllgor. Mae'r fersiwn ddiwygiedig pellach yn destun ystyriaeth heddiw. Mae'r Gweinidog, ar bob achlysur, wedi mynd i ffwrdd ac ystyried ein sylwadau cyn dod â fersiynau diwygiedig yn ôl, ac rydym ni’n ddiolchgar iddi am hynny.

Mae ein hadroddiad ar fersiwn y rheoliadau sy'n cael eu hystyried y prynhawn yma yn cynnwys dau bwynt technegol a dau bwynt teilyngdod. Yn gryno, Dirprwy Lywydd, o ran ein pwyntiau adrodd teilyngdod, daw gwahanol rannau o'r rheoliadau i rym pan ddaw darpariaethau yn Neddf Tai a Chynllunio 2016 i rym. Nid yw'r memorandwm esboniadol na'r nodiadau esboniadol yn rhoi unrhyw arwydd ynglŷn â phryd y disgwylir i'r darpariaethau hyn ddod i rym. Rydym ni wedi gwneud y pwynt hwn yn flaenorol pan wnaethom ni adrodd ar ddrafftiau cynharach y rheoliadau hyn. Yn ei hymateb i ni ym mis Gorffennaf, dywedodd Llywodraeth Cymru wrthym nad oes ganddi unrhyw wybodaeth ynghylch pryd y bydd darpariaethau perthnasol y Ddeddf Tai a Chynllunio yn dod i rym. Roedd ein hail bwynt teilyngdod yn amlygu nad oedd unrhyw ymgynghoriad wedi'i gynnal mewn perthynas â'r rheoliadau hyn.

Gan symud ymlaen i'r pwyntiau adrodd technegol, Dirprwy Lywydd, roedd ein pwynt technegol cyntaf yn gofyn am eglurhad o ran bwriad drafftio rheoliad 32 yn y ffordd mae'n diwygio Deddf Ynni 2011. Diolch i'r Gweinidog am ddarparu'r eglurhad hwnnw i ni cyn i ni ystyried y rheoliadau ddoe, fel y gellid ei gynnwys yn ein hadroddiad, sydd wedi'i gyflwyno gerbron y Senedd.

Mae ein hail bwynt technegol yn tynnu sylw at y drafftio sy'n ymddangos yn ddiffygiol. I roi rhywfaint o gyd-destun i'n pryder, mae'n ymwneud â sut mae'r rheoliadau hyn yn cyd-chwarae â Deddf Diwygio Prydlesi, Tai a Datblygu Trefol 1993 ac Deddf Tai (Cymru) 2014. Byddaf yn gofyn am amynedd yr Aelodau wrth geisio amlinellu ein pryderon yma. Yn ein hadroddiad ar ddrafft cynharach o'r rheoliadau hyn, nodwyd bod rheoliad 34(2) yn cynnwys cyfeiriad at 'gyfran y tenant', ond ei bod yn ymddangos y dylai'r testun ddarllen 'cyfanswm cyfran y tenant', oherwydd bod 'cyfanswm cyfran' yn derm diffiniedig yn adran 7(7) o'r Ddeddf diwygio lesddaliadol. Yn ddiweddarach yn y rheoliadau, yn rheoliad 35(4)(a)(iii), defnyddir 'cyfanswm cyfran y tenant'. Mae Llywodraeth Cymru wedi anghytuno â ni gan ddweud bod y drafftio presennol yn adlewyrchu'r geiriad yn y diffiniad o 'denantiaeth ddomestig' a nodwyd yn adran 2 o Ddeddf Tai 2014. Mae'r diffiniad o 'denantiaeth ddomestig' yn adran 2 o'r Ddeddf honno yn cynnwys cyfeiriad at

'gyfran y tenant (o fewn yr ystyr a roddir gan yr adran honno)',

sydd eto'n cyfeirio at adran 7(7) o'r Ddeddf diwygio lesddaliadau. Am y rheswm hwnnw, Dirprwy Lywydd, rydym ni’n pryderu y gallai'r cyfeiriad at 'gyfran y tenant' yn Neddf Tai 2014 fod yn anghywir hefyd. O'r herwydd, nid yw'n glir i ni sut mae'r cyfeiriad at 'gyfran y tenant' yn rheoliad 34(2) yn gywir.

Efallai y bydd y Senedd am fod yn ymwybodol bod Llywodraeth Cymru'n parhau i fod o'r farn bod ystyr 'cyfran y tenant' yn y diffiniad o 'denantiaeth ddomestig' yn Neddf Tai 2014 yn glir o fewn cyd-destun y ddarpariaeth honno, ac mae'r rheoliad hwnnw 34(2) yn gwneud diwygiadau i'r diffiniad hwnnw o 'denantiaeth ddomestig' sy'n ganlyniadol i'r Ddeddf Rhentu Cartrefi yn sgil hynny.

Rwy'n cydnabod bod y rhain yn faterion eithaf technegol sy'n sicr yn flinderus i mi wrth eu darllen. Rwy'n gobeithio y bydd yr Aelodau'n gwerthfawrogi ei bod hi'n bwysig ein bod ni'n gallu datrys y materion hyn cyn i'r rheoliadau ddod yn gyfraith. Rydym ni’n ddiolchgar i Lywodraeth Cymru am y ffordd y maen nhw wedi gweithio gyda ni i sicrhau bod dealltwriaeth gynhwysfawr a chytûn o'r materion hyn. Rwy'n ddiolchgar—diolch.

16:20

I refer Members to the declaration of my own interest in terms of property ownership.

As the explanatory memorandum states, these amendments are necessary to implement the 2016 Act, to provide coherence and clarity, and to ensure consistency of the law. It is noted, however, that no formal consultation has taken place, as these regulations make only consequential technical amendments. Similarly, it is stated that no regulatory impact assessment has been produced to accompany the regulations. I acknowledge that the regulations are not expected to alter policy, but we now know that the impact of the Renting Homes (Wales) Act 2016 is severe and having several unintended consequences. We know from the National Residential Landlords Association that 26.8 per cent of landlords in Wales have sold property in the last 12 months, 49 per cent of landlords are planning to sell a property in the next 12 months, and landlord repossessions have been steadily increasing in Wales over the past year up to 150 in quarter 2 of 2022 compared to 78 in quarter 4 of 2021. It's obvious that regulations placed on landlords are now forcing them out of this commodity, and that is now, in effect, certainly in my constituency, placing more people in temporary accommodation on housing waiting lists.

Many aspects of legislation that landlords currently operate under are changing drastically, from extended no-fault notice periods, extended succession rights, joint contracts and changes to their rights around abandoned properties. Currently, even with the two months requirement to give notice, constituents are approaching me where they've been advised by other agencies to stay put, even after landlords have taken them to court. For a two-month notice period, it can take four to five months. With a six-month eviction notice, with having then to go to court and then having to go again to court to get the bailiffs, we could be looking at landlords having 12 months with that property with no rent coming in. In some cases, there's damage to properties while people are being evicted. It is quite wrong. 

What this legislation represents is a large-scale change to the entire property rental market. Those working in the housing sector are making it clear to me that there is a huge increase in section 21 notices being issued ahead of this legislation coming into force. This, again, has been proven out by the number of constituents now sadly, desperately, coming in to me and saying, 'My landlord has given me notice to quit'. We've got 1,900 waiting in Conwy county borough for a roof above their head, and this just adds to the agonising situation. To be clear, this Act is resulting in more people losing their homes, more landlords pulling out of the rental sector, and more people becoming homeless. The figures are there; the statistics are there.

Here in Cardiff, landlords, letting agents and student groups have hit out at the growing crisis facing Cardiff's rental market, with properties sold off and more than 100 people fighting to secure every home listed. If you don't listen to me, listen to various letting agents in Wales who have stated that the new regulations are causing a supply crisis. As one landlord put it,

'I've been doing this for 23 years and I think the Renting Homes (Wales) Act 2016 is kind of the straw that breaks the camel's back.'

Property owners do not want to be trapped in this situation where they have to suffer a tenant not paying rent for six months before evictions and selling up. There is no scope or potential in any of the regulations that you have brought forward, Minister. There are dozens of good landlords, there are dozens of good tenants. However, in both sectors, there are situations where you do get bad tenants, I'm afraid, and you've made no allowance for this in any of your legislation or regulations.

Alongside devastating the rental sector, you're making it harder for people to get on the housing ladder. In fact, Nathan Walker, a sales director at CPS Homes, warned that by introducing regulations that deter landlords from the sector, rental prices will continue to increase alongside demand. Not so long ago, even last year, you could get properties for £700 or £850 a month. They're now being put—I see them on Facebook—at £1,200 plus per month. How on earth can you justify what is happening?

We will be voting against these regulations today. Continuing with this Act would just be further evidence that this Welsh Government is actually introducing policy that is making the housing crisis in Wales worse. And I can tell you now, I receive dozens of e-mails from across Wales, from tenants even, saying, 'The Welsh Government are wrong in this. I've lost my home, thanks to the Welsh Government.' So, I hope you're duly proud of that.

Rwy'n cyfeirio'r Aelodau at ddatganiad o fy muddiant fy hun o ran perchnogaeth eiddo.

Fel y dywed y memorandwm esboniadol, mae'r gwelliannau hyn yn angenrheidiol i weithredu Deddf 2016, i ddarparu cydlyniad ac eglurder, ac i sicrhau cysondeb y gyfraith. Nodir, fodd bynnag, nad oes ymgynghoriad ffurfiol wedi digwydd, gan mai dim ond diwygiadau technegol canlyniadol mae'r rheoliadau hyn yn eu gwneud. Yn yr un modd, nodir nad oes asesiad effaith rheoleiddio wedi'i gynhyrchu i gyd-fynd â'r rheoliadau. Rwy'n cydnabod nad oes disgwyl i'r rheoliadau newid polisi, ond rydym ni’n gwybod bellach fod effaith Deddf Rhentu Cartrefi (Cymru) 2016 yn ddifrifol ac wedi arwain at sawl canlyniad anfwriadol. Rydym ni’n gwybod gan y Gymdeithas Genedlaethol Landlordiaid Preswyl bod 26.8 y cant o landlordiaid yng Nghymru wedi gwerthu eiddo yn ystod y 12 mis diwethaf, mae 49 y cant o landlordiaid yn bwriadu gwerthu cartref yn y 12 mis nesaf, ac mae adfeddiannau landlordiaid wedi bod yn cynyddu'n raddol yng Nghymru yn ystod y flwyddyn ddiwethaf i fyny at 150 yn ail chwarter 2022, o'i gymharu â 78 yn chwarter 4 2021. Mae'n amlwg bod rheoliadau sy'n cael eu gosod ar landlordiaid bellach yn eu gorfodi allan o'r nwydd hwn, ac mae hynny bellach, i bob pwrpas, yn sicr yn fy etholaeth i, yn rhoi mwy o bobl mewn llety dros dro ar restrau aros tai.

Mae llawer o agweddau ar ddeddfwriaeth mae landlordiaid yn gweithredu oddi tanynt ar hyn o bryd yn newid yn sylweddol, o gyfnodau rhybudd di-fai estynedig, hawliau olyniaeth estynedig, contractau ar y cyd a newidiadau i'w hawliau ynghylch eiddo sydd wedi'u gadael. Ar hyn o bryd, hyd yn oed gyda'r gofyniad am ddau fis i roi rhybudd, mae etholwyr yn cysylltu â mi lle maen nhw wedi cael cyngor gan asiantaethau eraill i aros, hyd yn oed ar ôl i landlordiaid fynd â nhw i'r llys. Ar gyfer cyfnod rhybudd o ddau fis, gall gymryd pedwar i bum mis. Gyda rhybudd troi allan o chwe mis, gyda gorfod mynd i'r llys ac yna gorfod mynd eto i'r llys i gael y beilïaid, gallem fod yn edrych ar landlordiaid yn cael 12 mis gyda'r eiddo hwnnw heb unrhyw rent yn dod i mewn. Mewn rhai achosion, mae difrod i eiddo tra bod pobl yn cael eu troi allan. Mae'n hollol anghywir.

Yr hyn mae'r ddeddfwriaeth hon yn ei chynrychioli yw newid ar raddfa fawr i'r farchnad rhentu eiddo gyfan. Mae'r rhai sy'n gweithio yn y sector tai yn ei gwneud yn glir i mi bod cynnydd enfawr yn hysbysiadau adran 21 sy'n cael eu cyhoeddi cyn i'r ddeddfwriaeth hon ddod i rym. Mae hyn, eto, wedi ei brofi gan nifer yr etholwyr sydd bellach yn anffodus, yn daer, yn dod i mewn ataf fi a dweud, 'Mae fy landlord wedi rhoi rhybudd i mi roi'r gorau iddi'. Mae gennym ni 1,900 yn aros ym mwrdeistref sirol Conwy am do uwch eu pen, ac mae hyn yn ychwanegu at y sefyllfa arteithiol. I fod yn glir, mae'r Ddeddf hon yn arwain at fwy o bobl yn colli eu cartrefi, mwy o landlordiaid yn tynnu allan o'r sector rhentu, a mwy o bobl yn mynd yn ddigartref. Mae'r ffigyrau yno; mae'r ystadegau yno.

Yma yng Nghaerdydd, mae landlordiaid, asiantau gosod tai a grwpiau myfyrwyr wedi beirniadu’r argyfwng cynyddol sy'n wynebu marchnad rhentu Caerdydd, gydag eiddo’n cael ei werthu a mwy na 100 o bobl yn ymladd i sicrhau pob cartref sy’n cael ei restru. Os na wnewch chi wrando arna i, gwrandewch ar amryw o asiantau gosod yng Nghymru sydd wedi dweud bod y rheoliadau newydd yn achosi argyfwng cyflenwi. Fel y dywedodd un landlord,

'Rwyf wedi bod yn gwneud hyn ers 23 mlynedd ac rwy'n credu bod Deddf Rhentu Cartrefi (Cymru) 2016 yn ergyd a allai fod yn un derfynol.’

Nid yw perchnogion eiddo am gael eu dal yn y sefyllfa hon lle mae'n rhaid iddyn nhw ddioddef tenant ddim yn talu rhent am chwe mis cyn troi allan a gwerthu. Nid oes lle na photensial yn unrhyw un o'r rheoliadau rydych chi wedi eu cyflwyno, Gweinidog. Mae yna ddwsinau o landlordiaid da, mae yna ddwsinau o denantiaid da. Fodd bynnag, yn y ddau sector, mae sefyllfaoedd lle rydych chi'n cael tenantiaid gwael, mae gen i ofn, ac nid ydych wedi gwneud unrhyw lwfans ar gyfer hyn yn unrhyw un o'ch deddfwriaeth neu reoliadau.

Ochr yn ochr â dinistrio’r sector rhentu, rydych chi'n ei gwneud hi'n anoddach i bobl fynd ar yr ysgol dai. A dweud y gwir, rhybuddiodd Nathan Walker, cyfarwyddwr gwerthu CPS Homes, trwy gyflwyno rheoliadau sy'n atal landlordiaid o'r sector, bydd prisiau rhent yn parhau i gynyddu ochr yn ochr â'r galw. Ddim mor bell yn ôl, llynedd hyd yn oed, fe allech chi gael eiddo am £700 neu £850 y mis. Maen nhw nawr yn cael eu rhoi—rwy'n eu gweld nhw ar Facebook—am £1,200 a mwy y mis. Sut ar y ddaear allwch chi gyfiawnhau beth sy'n digwydd?

Byddwn yn pleidleisio yn erbyn y rheoliadau hyn heddiw. Byddai parhau gyda'r Ddeddf hon yn dystiolaeth bellach bod Llywodraeth Cymru mewn gwirionedd yn cyflwyno polisi sy'n gwneud yr argyfwng tai yng Nghymru yn waeth. A gallaf i ddweud wrthych chi nawr, rwy'n derbyn dwsinau o e-byst o bob cwr o Gymru, gan denantiaid hyd yn oed, yn dweud, 'Mae Llywodraeth Cymru yn anghywir yn hyn. Rwyf wedi colli fy nghartref, diolch i Lywodraeth Cymru.' Felly, gobeithio eich bod chi'n falch iawn o hynny.

Daeth y Llywydd i’r Gadair.

The Llywydd took the Chair.

16:25

Y Gweinidog Newid Hinsawdd i ymateb nawr.

The Minister for Climate Change to reply.

Diolch, Llywydd. I commend these Renting Homes (Wales) Act 2016 (Consequential Amendments) Regulations 2022 to the Senedd and ask Members to support them so we can implement the Renting Homes (Wales) Act 2016 in December. [Interruption.] Perhaps if you ever listen to anything I said, Janet, you would understand—

Diolch, Llywydd. Rwy'n cymeradwyo Rheoliadau Rhentu Cartrefi (Cymru) 2016 (Diwygiadau Canlyniadol) 2022 i'r Senedd ac yn gofyn i'r Aelodau eu cefnogi fel y gallwn ni roi Deddf Rhentu Cartrefi (Cymru) 2016 ar waith ym mis Rhagfyr. [Torri ar draws.] Efallai pe byddech chi byth yn gwrando ar unrhyw beth rydw i'n ei ddweud, Janet, byddech chi'n deall—

Sorry, Llywydd, I beg your pardon.

Mae'n ddrwg gen i, Llywydd, esgusodwch fi.

No, no, you don't need to beg my pardon. Other people in the Chamber need to ask for that. You carry on, Minister.

Na, na, does dim angen i chi ofyn i gael eich esgusodi. Mae angen i bobl eraill yn y Siambr ofyn am hynny. Ewch chi yn eich blaen, Gweinidog.

As I was saying, Janet, perhaps if you ever listen to anything I said, as opposed to reading out your pre-ordained speech, you would know that voting against these regulations will not stop the implementation of the Act—it will simply mean that the Act doesn't work as intended. So, that's an idiocy, quite frankly. If you were successful in stopping these regulations going through, you'd not stop the Act being implemented—you would simply stop it operating in the most efficient way possible.

The various things that you quote, I have to say, are a misrepresentation of what the Act actually says. If you have tenant who has damaged property, then, obviously, they aren't subject to the extended no-fault evictions—you can evict them for damaging the property. If you have a tenant who hasn't paid rent, they are not subject to no-fault eviction—you can evict them for not paying rent. What you're saying is an absolute nonsense, just to be clear.

Turning to the rather more practical, albeit very technical, comments made my colleague Alun Davies, just to be very clear, Alun, that we absolutely appreciate the work that's been done by the committee and the speed with which you've done it. And just to reiterate that to the extent possible, without making substantive changes to the version of the SI that has been laid before the Senedd, the draft SI has been adjusted to deal with the technical points that you raised. So, just to be clear, it will be corrected upon the making of the regulations.

In the light of that, Llywydd, I commend these regulations to the Senedd.

Fel yr oeddwn i'n ei ddweud, Janet, efallai pe byddech chi byth yn gwrando ar unrhyw beth rydw i'n ei ddweud, yn hytrach na darllen yr araith yr oeddech chi wedi'i pharatoi ymlaen llaw, byddech chi'n gwybod na fydd pleidleisio yn erbyn y rheoliadau hyn yn atal gweithredu'r Ddeddf—yn syml, bydd yn golygu nad yw'r Ddeddf yn gweithio fel y bwriadwyd. Felly, hurtrwydd yw hynny, a dweud y gwir. Pe byddech chi'n llwyddo i atal y rheoliadau hyn rhag mynd trwyddo, fyddech chi ddim yn atal y Ddeddf rhag cael ei gweithredu—yn syml, byddech chi'n ei hatal rhag gweithredu yn y ffordd fwyaf effeithlon posibl.

Mae'r gwahanol bethau rydych chi'n eu dyfynnu, mae'n rhaid i mi ddweud, yn gamfynegiant o'r hyn mae'r Ddeddf yn ei ddweud mewn gwirionedd. Os oes gennych chi denant sydd wedi difrodi eiddo, yna, yn amlwg, dydyn nhw ddim yn ddarostyngedig i'r troi allan di-fai estynedig—gallwch chi eu troi allan am ddifrodi'r eiddo. Os oes gennych chi denant sydd heb dalu rhent, dydyn nhw ddim yn ddarostyngedig i droi allan heb fai—gallwch eu troi allan am beidio â thalu rhent. Mae'r hyn rydych chi'n ei ddweud yn nonsens llwyr, dim ond i fod yn glir.

Gan droi at y sylwadau ychydig mwy ymarferol, er yn dechnegol iawn, a wnaeth fy nghydweithiwr Alun Davies, er mwyn bod yn glir iawn, Alun, rydyn ni'n gwerthfawrogi'n llwyr y gwaith sydd wedi cael ei wneud gan y pwyllgor a'r cyflymder yr ydych chi wedi ei wneud. Ac i ailadrodd hynny i'r graddau y mae'n bosibl, heb wneud newidiadau sylweddol i'r fersiwn o'r Offeryn Statudol sydd wedi'i gyflwyno gerbron y Senedd, mae'r OS drafft wedi'i addasu i ymdrin â'r pwyntiau technegol y gwnaethoch chi eu codi. Felly, dim ond i fod yn glir, bydd yn cael ei gywiro ar wneud y rheoliadau.

Yng ngoleuni hynny, Llywydd, rwy'n cymeradwyo'r rheoliadau hyn i'r Senedd.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes. Felly, dwi'n gohirio'r bleidlais tan y cyfnod pleidleisio.

The proposal is to agree the motion. Does any Member object? [Objection.] There is objection. I will, therefore, defer voting under this item until voting time.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

7. Rheoliadau Treth Trafodiadau Tir (Bandiau Treth a Chyfraddau Treth) (Cymru) (Diwygio) 2022
7. The Land Transaction Tax (Tax Bands and Tax Rates) (Wales) (Amendment) Regulations 2022

Yr eitem nesaf yw eitem 7, a hwn yw'r Rheoliadau Treth Trafodiadau Tir (Bandiau Treth a Chyfraddau Treth) (Cymru) (Diwygio) 2022. Dwi'n galw ar y Gweinidog cyllid i wneud y cynnig. Rebecca Evans.

The next item is item 7, the Land Transaction Tax (Tax Bands and Tax Rates) (Wales) (Amendment) Regulations 2022. I call on the Minister for finance to move the motion. Rebecca Evans.

Cynnig NDM8116 Lesley Griffiths

Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 27.5:

1. Yn cymeradwyo Rheoliadau Treth Trafodiadau Tir (Bandiau Treth a Chyfraddau Treth) (Cymru) (Diwygio) 2022 a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 7 Hydref.

Motion NDM8116 Lesley Griffiths

To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 27.5:

1. Approves The Land Transaction Tax (Tax Bands and Tax Rates) (Wales) (Amendment) Regulations 2022 laid in the Table Office on 7 October 2022.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Diolch, Llywydd. I'm grateful to the Legislation, Justice and Constitution Committee and the Finance Committee for their reports. The regulations the Senedd is considering today are subject to the made affirmative procedure. In this case they came into force on 10 October, but, to have permanent effect, they must receive the Senedd's approval today.

On 27 September I set out the changes I'd be making to the land transaction rates and bands. These changes came into force on 10 October. If the UK Government had chosen to share its plans with us earlier, we might have been able to make these changes on the same day that they were announced, or even on the day of the UK's now infamous mini-budget. However, the UK Government's refusal to share information with us meant we were not able to respond as quickly as we would have liked, and homebuyers in Wales had to wait a few weeks to benefit from the changes that we made to LTT rates.

As I said in Plenary on 27 September, I was already considering changes to LTT rates and bands to reflect the increase in residential property prices that we've experienced, especially over the last two years. I had planned to make changes when we publish our draft budget in December, but I've brought forward those changes to give homebuyers and the housing market certainty.

The changes to LTT mean that the starting threshold has increased to £225,000—equivalent to a 25 per cent uplift. The effect of this now is that 60 per cent of residential property in Wales is below the new threshold, including many homes acquired by first-time buyers. This means that just under half of residential property transactions will pay no tax, and that's a higher proportion than in England. The rate of tax charged on the new first tax band has increased from 5 per cent to 6 per cent, and this means that homebuyers buying a home costing less than £345,000 will see a tax reduction of up to £1,575. For those properties costing more than that amount, there is a maximum increase in tax payable of £550, which will affect around 15 per cent of residential property purchases.

Transitional rules enable those taxpayers who had exchanged contracts before 10 October to pay the old rates, where that is beneficial. Crucially, and unlike the UK Government, tax reductions were not provided to those liable to the higher residential rates of LTT, including those buying second homes, short-term holiday lets, or buy-to-let properties. The changes are forecast to cost £29 million in total for this year and the following two years combined. The net impact on the Welsh budget, due to the block grant adjustment provided by the changes to stamp duty land tax, is to increase our resources over that period by £45 million. I could have used the full amount of the block grant adjustment to further reduce the amount of tax collected. However, we are in a time of considerable economic uncertainty, including possible property price falls. It is also a time of incredible pressure on Government spending. I wanted to use this additional capacity for our spending commitments rather than providing tax reductions to some of our citizens who are most able to pay, and I ask Members to approve these regulations.

Diolch, Llywydd. Rwy'n ddiolchgar i'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad a'r Pwyllgor Cyllid am eu hadroddiadau. Mae'r rheoliadau y mae'r Senedd yn eu hystyried heddiw yn ddarostyngedig i'r weithdrefn gadarnhaol a wneir. Yn yr achos hwn daethant i rym ar 10 Hydref, ond, i fod ag effaith barhaol, rhaid iddynt dderbyn cymeradwyaeth y Senedd heddiw.

Ar 27 Medi fe wnes i nodi'r newidiadau y byddwn i'n eu gwneud i'r cyfraddau trafodiadau tir a bandiau. Daeth y newidiadau hyn i rym ar 10 Hydref. Pe bai Llywodraeth y DU wedi dewis rhannu ei chynlluniau â ni yn gynharach, efallai y byddem ni wedi gallu gwneud y newidiadau hyn ar yr un diwrnod ag y cawson nhw eu cyhoeddi, neu hyd yn oed ar ddiwrnod cyllideb fach gywilyddus y DU erbyn hyn. Fodd bynnag, roedd penderfyniad Llywodraeth y DU i wrthod rhannu gwybodaeth â ni yn golygu nad oeddem yn gallu ymateb mor gyflym ag y byddem ni wedi hoffi, a bu'n rhaid i brynwyr tai yng Nghymru aros ychydig wythnosau i elwa o'r newidiadau a wnaethom i gyfraddau'r dreth trafodiadau tir.

Fel y dywedais yn y Cyfarfod Llawn ar 27 Medi, roeddwn i eisoes yn ystyried newidiadau i gyfraddau a bandiau'r dreth trafodiadau tir i adlewyrchu'r cynnydd mewn prisiau eiddo preswyl rydyn ni wedi'i brofi, yn enwedig dros y ddwy flynedd ddiwethaf. Roeddwn i wedi bwriadu gwneud newidiadau wrth gyhoeddi ein cyllideb ddrafft ym mis Rhagfyr, ond rydw i wedi cyflwyno'r newidiadau hynny er mwyn rhoi sicrwydd i brynwyr tai a'r farchnad dai.

Mae'r newidiadau i'r dreth trafodiadau tir yn golygu bod y trothwy cychwynnol wedi cynyddu i £225,000—sy'n cyfateb i gynnydd o 25 y cant. Effaith hyn nawr yw bod 60 y cant o eiddo preswyl yng Nghymru yn is na'r trothwy newydd, gan gynnwys llawer o gartrefi y mae prynwyr tro cyntaf yn eu caffael. Mae hyn yn golygu na fydd ychydig llai na hanner trafodion eiddo preswyl yn talu unrhyw dreth, ac mae hynny'n gyfran uwch nag yn Lloegr. Mae cyfradd y dreth a godir ar y band treth cyntaf newydd wedi cynyddu o 5 y cant i 6 y cant, ac mae hyn yn golygu y bydd prynwyr tai sy'n prynu cartref sy'n costio llai na £345,000 yn gweld gostyngiad treth o hyd at £1,575. Ar gyfer yr eiddo hynny sy'n costio mwy na'r swm hwnnw, mae uchafswm cynnydd mewn treth sy'n daladwy o £550, a fydd yn effeithio ar tua 15 y cant o bryniannau eiddo preswyl.

Mae rheolau trosiannol yn galluogi'r trethdalwyr hynny oedd wedi cyfnewid contractau cyn 10 Hydref i dalu'r hen gyfraddau, pan fo hynny o fudd. Yn hanfodol, ac yn wahanol i Lywodraeth y DU, ni chafodd gostyngiadau treth eu cyflwyno i'r rhai sy'n agored i gyfraddau preswyl uwch y dreth trafodiadau tir, gan gynnwys y rhai sy'n prynu ail gartrefi, tai gwyliau tymor byr, neu eiddo prynu i osod. Rhagwelir y bydd y newidiadau'n costio cyfanswm o £29 miliwn ar gyfer eleni a'r ddwy flynedd ganlynol gyda'i gilydd. Yr effaith net ar gyllideb Cymru, oherwydd yr addasiad grant bloc sy'n cael ei ddarparu gan y newidiadau i dreth tir y dreth stamp, yw cynyddu ein hadnoddau dros y cyfnod hwnnw o £45 miliwn. Gallwn fod wedi defnyddio swm llawn yr addasiad grant bloc i leihau ymhellach faint o dreth sy'n cael ei gasglu. Fodd bynnag, rydym ni mewn cyfnod o ansicrwydd economaidd sylweddol, gan gynnwys gostyngiad posibl mewn prisiau eiddo. Mae hefyd yn gyfnod o bwysau anhygoel ar wariant y Llywodraeth. Roeddwn i eisiau defnyddio'r capasiti ychwanegol hwn ar gyfer ein hymrwymiadau gwariant yn hytrach na darparu gostyngiadau treth i rai o'n dinasyddion sydd fwyaf abl i dalu, ac rwy'n gofyn i Aelodau gymeradwyo'r rheoliadau hyn.

16:30

The Welsh Conservative group will be abstaining on these regulations. We are, of course, supportive of any measures to help hard-working people to buy their own home, particularly during these more difficult times, so I generally do welcome the steps that the Welsh Government have taken today. However, as is the group's long-standing position, we believe that the land transaction tax threshold could be increased further. We believe that there is a need for us to provide additional support in Wales at the present time, as house prices continue to be very high. According to the Principality Building Society, the average house price in Wales hit a record high in the third quarter of this year to just over £245,000. This was an annual rise of over 12 per cent. Here in Cardiff, for example, the average price is almost £300,000. So, increasing the point at which people pay land transaction tax could be brought more in line with the average house price, say around £250,000, to provide relief to more people, as well as recognising increasing house prices in Wales at the present moment.

Although outside of the regulations, I do believe that we could be more creative when it comes to using land transaction tax to help rather than hinder home owners, such as by reducing or abolishing the rate for first-time buyers and offering a discount to home owners who make energy improvements to the property. Thank you, Llywydd.

Bydd grŵp y Ceidwadwyr Cymreig yn ymatal ar y rheoliadau hyn. Wrth gwrs, rydym ni'n gefnogol o unrhyw fesurau i helpu pobl sy'n gweithio'n galed i brynu eu cartref eu hunain, yn enwedig yn ystod y cyfnod anoddach hwn, felly yn gyffredinol rydym ni'n croesawu'r camau mae Llywodraeth Cymru wedi eu cymryd heddiw. Fodd bynnag, fel y bu barn hirsefydlog y grŵp, rydym ni'n credu y gellid cynyddu trothwy'r dreth trafodiadau tir ymhellach. Rydym ni'n credu bod angen i ni ddarparu cefnogaeth ychwanegol yng Nghymru ar hyn o bryd, gan fod prisiau tai yn parhau i fod yn uchel iawn. Yn ôl Cymdeithas Adeiladu Principality, mae pris cyfartalog tŷ yng Nghymru wedi cyrraedd ei lefel uchaf erioed yn nhrydydd chwarter eleni i ychydig dros £245,000. Roedd hwn yn gynnydd blynyddol o dros 12 y cant. Yma yng Nghaerdydd, er enghraifft, mae'r pris cyfartalog bron i £300,000. Felly, gallai cynyddu'r pwynt ble mae pobl yn talu'r dreth trafodiadau tir gyfateb yn well â phris cyfartalog tai, tua £250,000 er enghraifft, i roi rhyddhad i fwy o bobl, yn ogystal â chydnabod prisiau tai cynyddol yng Nghymru ar hyn o bryd.

Er y tu allan i'r rheoliadau, rwy'n credu y gallem ni fod yn fwy creadigol o ran defnyddio treth trafodiadau tir i helpu yn hytrach na llesteirio perchnogion tai, megis drwy leihau neu ddiddymu'r gyfradd ar gyfer prynwyr tro cyntaf a chynnig gostyngiad i berchnogion tai sy'n gwneud gwelliannau ynni i'r eiddo. Diolch, Llywydd.

Mi fyddwn ni'n cefnogi'r rheoliadau yma. Rŷn ni'n teimlo eu bod nhw'n raddfeydd derbyniol. Mae'n berffaith iawn bod anghenion Cymru yn cael eu hadlewyrchu yn y modd yma, yn wahanol, wrth gwrs, i anghenion rhannau eraill o'r Deyrnas Unedig. Dyna yw diben datganoli. Mae yn siomedig, fel roedd y Gweinidog yn amlygu eto, bod yna ddim cydweithredu wedi bod o safbwynt Llywodraeth y Deyrnas Unedig wrth baratoi ar gyfer y newid yma. Mae yn codi'r cwestiwn: a fyddwn ni'n wynebu gwneud hyn eto ar ôl 17 Tachwedd? Efallai gall y Gweinidog ddweud wrthym ni os oes unrhyw drafodaethau wedi bod yn digwydd neu yn digwydd yng nghyd-destun yr hyn fydd yn cael ei gyhoeddi gan y Canghellor yn San Steffan ar y diwrnod hwnnw.

Dŷn ni wrth gwrs yn croesawu'r ffaith bod yna raddfeydd uwch i rai mathau o eiddo. Dŷn ni hefyd wrth gwrs yn cydnabod bod codi'r trothwy, fel roedd llefarydd y Ceidwadwyr yn sôn amdano fe, yn rhywbeth fyddwn ni i gyd yn hoffi ei weld yn digwydd, ond mae yna gytbwysedd sydd angen ei daro rhwng amddiffyn ffynonellau refeniw, yn enwedig yng nghyd-destun toriadau sy’n dod o gyfeiriad San Steffan. Allwch chi ddim cael eich cacen a'i bwyta hi—i gyfieithu idiom Saesneg; dwi i ddim yn siŵr os ydy hynny'n gweithio yn Gymraeg, ond dwi'n siŵr eich bod chi'n cael y sentiment.

Yr unig bwynt arall y byddwn i yn awyddus i'w wneud, wrth gwrs, yw jest i edrych ar y darlun ehangach. Mae awgrymiadau wedi cael eu gwneud ynglŷn â gwneud defnydd tipyn mwy creadigol o’r dreth trafodion tir wrth drio annog gwireddu polisïau y Llywodraeth yma hefyd. Dwi'n meddwl yn benodol ynglŷn â'r awgrym y dylid edrych ar gynnig gostyngiadau, neu ad-daliadau, o safbwynt y dreth yma ar eiddo sydd naill ai’n cael eu gwella o safbwynt lefel effeithlonrwydd ynni cyn eu gwerthu nhw, neu wrth gwrs yn y cyfnod efallai flwyddyn neu ddwy ar ôl eu gwerthu nhw, a bod modd i unigolion sydd yn cyflawni hynny gael rhyw fath o ad-daliad neu ostyngiad, oherwydd dyna’r cyfnod, wrth gwrs, pan fo pobl yn buddsoddi mewn gwaith ar eu cartrefi, a dwi yn meddwl y gallai’r dreth yma weithio’n galetach o safbwynt annog pobl i 'retrofit-o' eu cartrefi, ac wrth gwrs, fel cydnabyddiaeth am hynny wedyn, bod y dreth yn cael ei defnyddio i annog y math yna o weithredu. Diolch.

We will be supporting these regulations. We feel that they are acceptable rates. It's quite right that Welsh needs are reflected in this way, very different to other parts of the UK, of course. That's the purpose of devolution. It is disappointing, as the Minister highlighted, that there hasn't been co-operation from the side of the UK Government in preparing for these changes. It raises the question whether we will face doing this again after 17 November. Perhaps the Minister can tell us if there have been any discussions that have happened or will happen in the context of what will be announced by the Chancellor in Westminster on that day.

We of course welcome the fact that there are higher rates for certain types of properties. We also acknowledge, of course, that raising the threshold, as the Conservative spokesperson mentioned, is something that we would all like to see happening, but there is a balance that needs to be struck between protecting sources of revenue, particularly in the context of the cuts coming from Westminster. You can't have your cake and eat it—I'm not clear if it works in Welsh, but I'm sure that you're getting the gist.

The only other point that I would make, of course, is to look at the bigger picture. Suggestions have been made on making more creative use of the land transaction tax in trying to encourage the delivery of policy here too. I'm thinking specifically of the suggestion that there should be reductions on this tax on properties that are either improved in terms of being energy efficient before their sale, or perhaps in the year or two after their sale, and that individuals who deliver that could be given some kind of repayment or reduction, because that's the time, of course, when people do invest in works on their homes, and I do think that this tax could work harder in encouraging people to retrofit their homes, and, of course, there would be recognition of that in that the tax was used to encourage it. Thank you.

16:35

A nawr y Gweinidog cyllid i ymateb i'r sylwadau—Rebecca Evans.

And now the Minister for finance to reply to those comments—Rebecca Evans.

Thank you. I'm grateful to both Peter Fox and Llyr Gruffydd for their comments this afternoon. And in terms of the first contribution, the changes to LTT do mean now that the starting rate is increased to £225,000, and as I say, that's equivalent to a 25 per cent uplift on the previous level, and that does more than make up for the increase in property prices that we've seen since we last set those levels. And as I said, the effect now is that 60 per cent of residential property in Wales is below that new threshold, and that does, of course, include many properties acquired by first-time buyers, and just under half of residential property transactions will pay no tax at all, and that, as I mentioned in my opening remarks, is a higher proportion than across the border. I do think that Llyr Gruffydd really hit the nail on the head in the sense that we have to balance between supporting home owners, but also investing in public services, and I think that the regulations before us today do strike that balance quite appropriately.

We haven't had any notification, as you would imagine, in terms of what might be in store for us on 17 November, when the Chancellor makes his next statement. But there's absolutely no reason why the UK Government couldn't be sharing, in confidence, at least, their thinking with us. We were in a very fortunate position in terms of being able to respond quickly, because over the summer, we had been doing a great deal of modelling and costing of policy options in advance of potentially making changes alongside the draft budget. So, in that sense, the work was done and so we were in a good position to respond very quickly. But it did mean that we couldn't respond on the day, and make those announcements and make those benefits available to people immediately, and I know that, inevitably, there's some frustration then for people who are caught in that period between, although we did put those transitional arrangements in place for people who had completed, to try and be fair to those people.

In terms of the other ways in which we can use land transaction tax, we're always thinking about what more we could be doing with that tax. Ultimately, LTT is one of the taxes for which its main purpose is revenue raising, and it does bring in significant amounts of funding to the Welsh Government. But I think it is important also to explore how we can potentially use all of our taxes for behaviour change in that context of climate change, which both colleagues have mentioned. And it's something that I am interested in exploring further as well.

So, thank you to all colleagues for their contributions to the debate. As I say, I think we've got the right balance between providing some reductions to taxes for those buying properties in the lower-to-middle part of our housing market, including most first-time buyers, and then also making sure that we raise additional revenue for essential public services by asking those who are purchasing more expensive properties to pay a little more in tax. And so, I commend the regulations to the Senedd.

Diolch. Rwy'n ddiolchgar iawn i Peter Fox a Llyr Gruffydd am eu sylwadau y prynhawn yma. Ac o ran y cyfraniad cyntaf, mae'r newidiadau i'r dreth trafodiadau tir yn golygu nawr bod y gyfradd gychwyn wedi cynyddu i £225,000, ac fel y dywedais i, mae hynny'n cyfateb i gynnydd o 25 y cant ar y lefel flaenorol, ac mae hynny'n mwy na gwneud yn iawn am y cynnydd mewn prisiau eiddo rydyn ni wedi'i weld ers i ni bennu y lefelau hynny ddiwethaf. Ac fel y dywedais i, yr effaith nawr yw bod 60 y cant o eiddo preswyl yng Nghymru yn is na'r trothwy newydd hwnnw, ac mae hynny, wrth gwrs, yn cynnwys llawer o eiddo sydd wedi’i gaffael gan brynwyr tro cyntaf, ac ychydig yn llai na hanner trafodiadau eiddo preswyl fydd yn talu unrhyw dreth o gwbl, ac mae hynny, fel y gwnes i ei grybwyll yn fy sylwadau agoriadol, yn gyfran uwch na dros y ffin. Rwy'n credu bod Llyr Gruffydd wir wedi taro'r hoelen ar ei phen o ran bod yn rhaid i ni gydbwyso rhwng cefnogi perchnogion tai, ond hefyd buddsoddi mewn gwasanaethau cyhoeddus, ac rwy'n credu bod y rheoliadau sydd o'n blaenau heddiw yn taro'r cydbwysedd hwnnw'n gwbl briodol. 

Nid ydym wedi cael unrhyw hysbysiad, fel y byddech chi’n ei ddychmygu, o ran yr hyn a allai fod o’n blaenau ar 17 Tachwedd, pan fydd y Canghellor yn gwneud ei ddatganiad nesaf. Ond does dim rheswm o gwbl pam na allai Llywodraeth y DU fod yn rhannu, yn gyfrinachol, o leiaf, eu ffordd o feddwl gyda ni. Roedden ni mewn sefyllfa ffodus iawn o ran gallu ymateb yn gyflym, oherwydd dros yr haf, roedden ni wedi bod yn gwneud llawer iawn o fodelu a chostio opsiynau polisi cyn gwneud newidiadau posibl ochr yn ochr â'r gyllideb ddrafft. Felly, yn yr ystyr hwnnw, roedd y gwaith wedi’i wneud ac felly roeddem ni mewn sefyllfa dda i ymateb yn gyflym iawn. Ond fe wnaeth olygu na allen ni ymateb ar y diwrnod, a gwneud y cyhoeddiadau hynny a sicrhau bod y buddion hynny ar gael i bobl yn syth, ac rwy'n gwybod, yn anochel, bod rhywfaint o rwystredigaeth yna i bobl sy'n cael eu dal yn y cyfnod hwnnw, er i ni roi'r trefniadau trosiannol hynny ar waith i bobl a oedd wedi cwblhau, i geisio bod yn deg i'r bobl hynny.

O ran y ffyrdd eraill y gallwn ni ddefnyddio treth trafodiadau tir, rydyn ni bob amser yn meddwl am beth arall y gallem ni fod yn ei wneud gyda'r dreth honno. Yn y pen draw, mae'r dreth trafodiadau tir yn un o'r trethi hynny sydd â'r prif bwrpas o godi cyllid, ac mae'n dod â symiau sylweddol o arian i Lywodraeth Cymru. Ond rwy'n credu ei bod hi’n bwysig hefyd archwilio sut y gallwn ni o bosibl ddefnyddio ein holl drethi ar gyfer newid ymddygiad yn y cyd-destun hwnnw o newid hinsawdd, y mae'r ddau gydweithiwr wedi'i grybwyll. Ac mae'n rhywbeth mae gen i ddiddordeb mewn archwilio ymhellach iddo hefyd.

Felly, diolch i bob cydweithiwr am eu cyfraniadau i'r ddadl. Fel y dywedais i, rwy'n credu bod gennym ni’r cydbwysedd cywir rhwng darparu rhai gostyngiadau i drethi i'r rhai sy'n prynu eiddo yn y rhan isaf i'r rhan ganolig o’r farchnad dai, gan gynnwys y rhan fwyaf o brynwyr tro cyntaf, ac yna hefyd sicrhau ein bod ni’n codi cyllid ychwanegol ar gyfer gwasanaethau cyhoeddus hanfodol drwy ofyn i'r rhai sy'n prynu eiddo drytach i dalu ychydig mwy mewn treth. Ac felly, rwy'n cymeradwyo'r rheoliadau i'r Senedd.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Felly, dwi'n gohirio'r bleidlais tan y cyfnod pleidleisio.

The proposal is to agree the motion. Does any Member object? [Objection.] I will defer voting under this item until voting time.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

8. Dadl: Cymorth i Gymuned y Lluoedd Arfog
8. Debate: Support for the Armed Forces Community

Detholwyd y gwelliant canlynol: gwelliant 1 yn enw Siân Gwenllian.

The following amendment has been selected: amendment 1 in the name of Siân Gwenllian.

Eitem 8 yw'r ddadl ar gymorth i gymuned y lluoedd arfog. Dwi'n galw ar y Dirprwy Weinidog Partneriaeth Gymdeithasol i wneud y cynnig. Hannah Blythyn.

Item 8 is a debate on support for the armed forces community, and I call on the Deputy Minister for Social Partnership to move the motion. Hannah Blythyn.

Cynnig NDM8118 Lesley Griffiths, Siân Gwenllian, Darren Millar

Cefnogwyd gan Jane Dodds

Cynnig bod y Senedd:

1. Yn cofio ac yn cydnabod cyfraniad pawb sydd wedi gwasanaethu yn ein Lluoedd Arfog ac sy’n gwasanaethu ynddynt yn awr, yn enwedig y rhai a wnaeth yr aberth eithaf.

2. Yn mynegi ei diolchgarwch i’r Lluoedd Arfog yng Nghymru am eu cyfraniad parhaus i fywyd Cymru.

3. Yn croesawu ac yn talu teyrnged i’r gefnogaeth y mae sefydliadau’r trydydd sector yn ei darparu i’n cymuned Lluoedd Arfog yng Nghymru.

4. Yn nodi ymrwymiad Llywodraeth Cymru i gyflawni Cyfamod y Lluoedd Arfog drwy ddarparu gwasanaethau a chefnogaeth bwrpasol i’n cymuned Lluoedd Arfog a thrwy gydweithio ac ymgysylltu’n barhaus â rhanddeiliaid.

Motion NDM8118 Lesley Griffiths, Siân Gwenllian, Darren Millar

Supported by Jane Dodds

To propose that the Senedd:

1. Remembers and recognises the contribution of all those who have served and serve now in our Armed Forces, particularly those who paid the ultimate sacrifice.

2. Expresses its gratitude to the Armed Services in Wales for their continued contribution to Welsh Life.

3. Welcomes and pays tribute to the support that third sector organisations provide to our Armed Forces community in Wales.

4. Notes the Welsh Government’s commitment to honouring the Armed Forces Covenant through the provision of bespoke services and support for our Armed Forces community and ongoing collaboration and engagement with stakeholders.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Diolch, Llywydd. This debate falls in the week leading up to Remembrance Sunday, when, once again, we will pause our daily lives to reflect and remember all who have paid the ultimate sacrifice in past conflicts. We think also of those who have served over the years and those still serving today, their families and their friends.

Diolch, Llywydd. Mae'r ddadl hon yn disgyn yn yr wythnos sy'n arwain at Sul y Cofio, pan fyddwn ni, unwaith eto, yn oedi yn ein bywydau bob dydd i adlewyrchu a chofio pawb sydd wedi talu'r aberth eithaf mewn gwrthdaro yn y gorffennol. Rydyn ni'n meddwl hefyd am y rhai sydd wedi gwasanaethu dros y blynyddoedd a'r rhai sy'n dal i wasanaethu heddiw, eu teuluoedd a'u ffrindiau.

This year is especially poignant. Remembrance has its focus on past sacrifices made by those from the United Kingdom and the Commonwealth, but today, we see terrible bloodshed, loss and distress in Ukraine. Our hearts, our support and our solidarity go out to the people of Ukraine, including those who have made their homes here in Wales. This year is also significant as we remember the fortieth anniversary of the Falklands war. Amongst the all-too-many losses of this short but brutal conflict, we remember the 32 Welsh Guards who lost their lives at Bluff Cove. We remember the many wounded, the traumas suffered and the lives changed forever. 

As is right and proper, Welsh Government Ministers will be attending remembrance events across the country, as will many Members of the Senedd. I was able to mark the start of the remembrance period this year by launching the north Wales Royal British Legion poppy appeal in Flint. Slightly further from home, it will be a particular honour for me to join the War Widows Association at the Cenotaph in Whitehall on Saturday for their own particular act of remembrance.

In expressing our gratitude to the armed services across Wales, we do so this year in the aftermath of an extraordinary period in our history, with the passing of Her Majesty Queen Elizabeth. The arrangements in respect of this were an all-consuming task, delivered with huge professionalism from the services both on parade and those working behind the scenes. The Queen's passing and increasingly that of her generation, adds to the poignancy felt during the remembrance period, as with each year as we gather to reflect, we do so with fewer of that greatest generation that fought fascism in the second world war. Indeed, the funeral is taking place today of Ted Edwards, the last D-Day veteran, from Wrexham. In paying tribute to Ted, the chair of north Wales district British Legion George Rogers said, 'He'll be sorely missed by all concerned, a true and honourable gentlemen. On behalf of the Royal British Legion north Wales district, we thank you, Ted, for your service to your country.'

We have rightly previously expressed our gratitude here for the support that our armed forces provided to COVID operations in communities across the country. This year, though, has seen the armed services return to more ordinary training and operational activity. As part of this, I had the pleasure of seeing 160th (Welsh) Brigade resume its delivery of Exercise Cambrian Patrol last month. I saw how regular and reserve soldiers worked together to deliver an arduous test of patrolling skills that puts Wales very much on the international map. I also learned about how the army works with cadet forces across Wales, supporting safe training and providing opportunities for young people.

My recent visits have also included to a number of veterans' groups, and this debate provides a timely opportunity to highlight the work that Fighting With Pride, the LGBTQ+ veterans' charity, is doing to encourage participation in the independent review of the pre-2000 gay ban within the armed forces. Through meeting Fighting With Pride veterans, I was moved by their shared stories of lives led in secret, careers ruined and legacy issues that remain even now. Whilst the damage done cannot be underestimated, the hurt and harms live on for many. This is an opportunity towards righting a historic wrong. The evidence-gathering phase of the review comes to a close at the end of this month on 1 December, and I would encourage anybody impacted to take the opportunity to submit evidence. I met Ruth Birch from Fighting With Pride at the festival of remembrance on Saturday evening, and I think there's been concern of records being destroyed or lost by the Ministry of Defence, and she really wanted me to put that message today that you can take part in the review, regardless, and to encourage as many people as possible to do so.

We continue to work together in partnership in support of our armed forces and veterans community. Welsh Government meets regularly with the heads of the three armed services in Wales, and I look forward to them providing a briefing session to ministerial colleagues later this month. Likewise, we remain committed to the strength of the collaborative working through our armed forces expert group, which met most recently last month. And also, there is the link that my colleague Darren Millar provides to the cross-party group on armed forces and cadets, which is a positive one, and I am sure that Members will wish to note that.

Our annual report on covenant delivery published on 28 October provides a summary of activity towards the end of March this year, though time has not stood still since then, and progress continues to be made. The report shows the range of areas where delivery of the armed forces covenant is dependent on Welsh Government action. Progress made since our last armed forces debate in the Senedd includes continued investment in Veterans' NHS Wales, which now totals £920,000 a year, following the £235,000 uplift provided last year. This has allowed the service to maintain the provision of therapy across Wales, supporting veterans when they need it. We have also committed to continuing funding for the service children in education programme, and we've been supporting workshops on suicide prevention and delivering mental health first aid training. Most recently, we have funded a study into the experience of women veterans across Wales, as well as supporting and delivering employment events, including preparations for our 2022 veterans employment fair next week.

Our armed forces liaison officers are key in maintaining momentum on the armed forces covenant. This year will present additional challenge, as we anticipate a duty of due regard coming into force very shortly. Working to help local authorities, health boards, schools and other organisations through this change will be key this year, building on their widely recognised work in communities across Wales. That is why the Welsh Government is committed to continuing to fund our armed forces liaison officers.

The last year has also seen the appointment of a veterans commissioner for Wales. Colonel James Phillips is still relatively early into his appointment, but I've met him on a number of occasions already, and have been pleased to welcome him to the armed forces expert group. James has been conducting what I believe is termed intelligence preparation of the battlefield, familiarising himself with the issues in Wales and how he fits into the veteran space. This has included meetings with myself and other Ministers, and we look forward to a positive and probing relationship as he works alongside Welsh Government on behalf of veterans here in Wales. 

In closing, I want to put on record the commitment of the Welsh Government to providing ongoing support to a community that we all owe so much, to express our gratitude to our armed forces community—regular, reservist, veterans, cadets, their families and the dedicated charities and groups that support them. Thank you. Today, this week and throughout the year, we reflect and recognise past service and sacrifice. We will remember them.

Mae'r flwyddyn hon yn arbennig o ingol. Mae’r Cofio yn canolbwyntio ar aberthau'r gorffennol a wnaed gan y rhai o'r Deyrnas Unedig a'r Gymanwlad, ond heddiw, rydyn ni’n gweld tywallt gwaed, colled a gofid ofnadwy yn Wcráin. Mae ein calonnau, ein cefnogaeth a'n hundod yn mynd allan i bobl Wcráin, gan gynnwys y rhai sydd wedi gwneud eu cartrefi yma yng Nghymru. Mae'r flwyddyn hon hefyd yn arwyddocaol gan ein bod ni’n cofio deugain mlynedd ers rhyfel Ynysoedd Falkland. Ymhlith colledion llawer rhy niferus y gwrthdaro byr ond creulon hwn, cofiwn am y 32 aelod o’r Gwarchodlu Cymreig a gollodd eu bywydau yn Bluff Cove. Cofiwn am y nifer a glwyfwyd, y trawma a ddioddefwydd a’r bywydau a newidwyd am byth.

Fel sy'n gywir ac yn briodol, bydd Gweinidogion Llywodraeth Cymru yn mynychu digwyddiadau cofio ledled y wlad, fel y bydd nifer o Aelodau'r Senedd. Bu modd i mi nodi dechrau'r cyfnod cofio eleni trwy lansio apêl pabi Lleng Brydeinig Frenhinol y gogledd yn y Fflint. Ychydig ymhellach o gartref, bydd yn anrhydedd arbennig i mi ymuno â'r Gymdeithas Gweddwon Rhyfel yn y Senotaff yn Whitehall ddydd Sadwrn ar gyfer eu gweithred arbennig nhw eu hunain o gofio.

Wrth fynegi ein diolch i'r gwasanaethau arfog ledled Cymru, rydym ni’n gwneud hynny eleni yn sgil cyfnod eithriadol yn ein hanes, gyda marwolaeth Ei Mawrhydi'r Frenhines Elizabeth. Roedd y trefniadau o ran hyn yn dasg lafurus, a gyflawnwyd gyda phroffesiynoldeb enfawr gan y gwasanaethau ar barêd a'r rhai oedd yn gweithio y tu ôl i'r llenni. Mae marwolaeth y Frenhines ac yn gynyddol marwolaeth ei chenhedlaeth hi, yn ychwanegu at y dwyster a deimlwyd yn ystod cyfnod y cofio, oherwydd gyda phob blwyddyn pan fyddwn ni’n ymgynnull i fyfyrio, rydyn ni'n gwneud hynny gyda llai o'r genhedlaeth fwyaf ardderchog honno a frwydrodd ffasgiaeth yn yr ail ryfel byd. Yn wir, mae angladd Ted Edwards yn cael ei gynnal heddiw, y cyn-filwr D-Day olaf, o Wrecsam. Wrth dalu teyrnged i Ted, dywedodd cadeirydd y Lleng Brydeinig yn ardal y gogledd, George Rogers, 'Bydd colled enfawr ar ei ôl gan bawb dan sylw, yn wir fonheddwr anrhydeddus. Ar ran cangen y Lleng Brydeinig Frenhinol yn ardal y gogledd, diolch, Ted, am eich gwasanaeth i'ch gwlad.'

Rydyn ni wedi mynegi ein diolch yn y gorffennol yma am y gefnogaeth a ddarparodd ein lluoedd arfog i weithrediadau COVID mewn cymunedau ledled y wlad. Eleni, er hynny, gwelwyd y gwasanaethau arfog yn dychwelyd i hyfforddiant mwy cyffredin a gweithgarwch gweithredol. Fel rhan o hyn, cefais y pleser o weld Brigâd 160 (Cymreig) yn ailddechrau cyflwyno Ymarfer Patrol Cambria y mis diwethaf. Gwelais sut mae milwyr rheolaidd a milwyr wrth gefn yn gweithio gyda'i gilydd i ddarparu prawf anodd o sgiliau patrolio sy'n rhoi Cymru ar y map rhyngwladol. Dysgais hefyd am sut mae'r fyddin yn gweithio gyda lluoedd cadetiaid ledled Cymru, gan gefnogi hyfforddiant diogel a darparu cyfleoedd i bobl ifanc.

Mae fy ymweliadau diweddar hefyd wedi cynnwys nifer o grwpiau o gyn-filwyr, ac mae'r ddadl hon yn rhoi cyfle amserol i dynnu sylw at y gwaith mae Fighting With Pride, elusen cyn-filwyr LGBTQ+, yn ei wneud i annog cyfranogiad yn yr adolygiad annibynnol o'r gwaharddiad hoyw cyn 2000 yn y lluoedd arfog. Trwy gwrdd â chyn-filwyr Fighting With Pride, cefais fy nghyffwrdd gan eu straeon cyffredin am fywydau cudd, gyrfaoedd wedi'u difetha a'u hetifeddiaeth sy'n parhau hyd yn oed nawr. Er nad oes modd tanbrisio'r difrod a wnaed, mae'r loes a'r niwed yn byw ymlaen i lawer. Dyma gyfle tuag at unioni cam hanesyddol. Daw cyfnod casglu tystiolaeth yr adolygiad i ben ddiwedd y mis hwn ar 1 Rhagfyr, a byddwn yn annog unrhyw un gafodd eu heffeithio i fanteisio ar y cyfle i gyflwyno tystiolaeth. Cwrddais â Ruth Birch o Fighting With Pride yng ngŵyl y cofio nos Sadwrn, ac rwy'n credu bod pryder wedi bod am gofnodion yn cael eu dinistrio neu eu colli gan y Weinyddiaeth Amddiffyn, ac roedd hi wir eisiau i mi roi'r neges honno heddiw y gallwch chi gymryd rhan yn yr adolygiad, beth bynnag, ac annog cymaint o bobl â phosib i wneud hynny.

Rydym ni’n parhau i gydweithio mewn partneriaeth i gefnogi ein lluoedd arfog a'n cymuned cyn-filwyr. Mae Llywodraeth Cymru yn cyfarfod yn rheolaidd gyda phenaethiaid y tri gwasanaeth arfog yng Nghymru, ac rwy'n edrych ymlaen at ddarparu sesiwn friffio i gydweithwyr gweinidogol yn ddiweddarach yn y mis. Yn yr un modd, rydym ni’n parhau i fod yn ymrwymedig i gryfder y cydweithio drwy ein grŵp arbenigol lluoedd arfog, wnaeth gyfarfod yn fwyaf diweddar fis diwethaf. A hefyd, mae'r cysylltiad mae fy nghydweithiwr Darren Millar yn ei ddarparu i'r grŵp trawsbleidiol ar y lluoedd arfog a chadetiaid, sy'n un cadarnhaol, ac rwy'n siŵr y bydd Aelodau yn dymuno nodi hynny.

Mae ein hadroddiad blynyddol ar gyflawni'r cyfamod a gyhoeddwyd ar 28 Hydref yn rhoi crynodeb o weithgaredd tua diwedd mis Mawrth eleni, er nad yw amser wedi sefyll yn ei unfan ers hynny, ac mae cynnydd yn parhau i gael ei wneud. Mae'r adroddiad yn dangos yr ystod o feysydd lle mae'r ddarpariaeth o gyfamod y lluoedd arfog yn ddibynnol ar weithredu gan Lywodraeth Cymru. Mae'r cynnydd a wnaed ers ein dadl lluoedd arfog diwethaf yn y Senedd yn cynnwys buddsoddiad parhaus yn GIG Cymru i Gyn-filwyr, sydd bellach yn gyfanswm o £920,000 y flwyddyn, yn dilyn y cynnydd o £235,000 a ddarparwyd y llynedd. Mae hyn wedi caniatáu i'r gwasanaeth gynnal y ddarpariaeth o therapi ledled Cymru, gan gefnogi cyn-filwyr pan fyddan nhw ei angen. Rydym ni hefyd wedi ymrwymo i barhau i ariannu rhaglen plant mewn addysg y gwasanaeth, ac rydym ni wedi bod yn cefnogi gweithdai ar atal hunanladdiad a chyflwyno hyfforddiant cymorth cyntaf iechyd meddwl. Yn fwyaf diweddar, rydyn ni wedi ariannu astudiaeth i brofiad menywod sy'n gyn-filwyr ledled Cymru, yn ogystal â chefnogi a chyflwyno digwyddiadau cyflogaeth, gan gynnwys paratoadau ar gyfer ein ffair gyflogaeth i gyn-filwyr yn 2022 yr wythnos nesaf.

Mae ein swyddogion cyswllt lluoedd arfog yn allweddol wrth gynnal momentwm ar gyfamod y lluoedd arfog. Bydd eleni'n cyflwyno her ychwanegol, gan ein bod yn rhagweld dyletswydd dyladwy yn dod i rym yn fuan iawn. Bydd gweithio i helpu awdurdodau lleol, byrddau iechyd, ysgolion a sefydliadau eraill trwy'r newid hwn yn allweddol eleni, gan adeiladu ar eu gwaith cydnabyddedig eang mewn cymunedau ledled Cymru. Dyna pam mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i barhau i ariannu ein swyddogion cyswllt lluoedd arfog.

Yn ystod y flwyddyn ddiwethaf hefyd mae'r comisiynydd cyn-filwyr ar gyfer Cymru wedi cael ei benodi. Mae'r Cyrnol James Phillips yn dal yn gymharol gynnar yn ei benodiad, ond rwyf wedi ei gyfarfod ar sawl achlysur yn barod, ac wedi bod yn falch o'i groesawu i grŵp arbenigol y lluoedd arfog. Mae James wedi bod yn cynnal yr hyn rwy'n credu sy'n cael ei alw'n baratoi cudd-wybodaeth ar faes y gad, gan ymgyfarwyddo â'r materion yng Nghymru a sut mae'n ffitio i'r gofod cyn-filwr. Mae hyn wedi cynnwys cyfarfodydd gyda mi a Gweinidogion eraill, ac rydym ni’n edrych ymlaen at berthynas bositif a threiddgar wrth iddo weithio ochr yn ochr â Llywodraeth Cymru ar ran cyn-filwyr yma yng Nghymru.

Wrth gloi, rwyf am gofnodi ymrwymiad Llywodraeth Cymru i ddarparu cefnogaeth barhaus i gymuned rydym ni i gyd mor ddyledus iddi, i fynegi ein diolch i'n cymuned lluoedd arfog—rheolaidd, wrth gefn, cyn-filwyr, cadetiaid, eu teuluoedd a'r elusennau a'r grwpiau ymroddedig sy'n eu cefnogi. Diolch. Heddiw, yr wythnos hon a thrwy gydol y flwyddyn, rydym ni’n adlewyrchu ac yn cydnabod gwasanaeth ac aberth y gorffennol. Yn angof ni chânt fod.

16:45

Rwyf wedi dethol y gwelliant i'r cynnig, a dwi'n galw Peredur Owen Griffiths i gynnig y gwelliant, yn enw Siân Gwenllian.

I have selected the amendment to the motion, and I call on Peredur Owen Griffiths to move the amendment, tabled in the name of Siân Gwenllian.

Gwelliant 1—Siân Gwenllian

Ychwanegu pwyntiau newydd ar ddiwedd y cynnig:

Yn cefnogi'r angen i ymdrechu i gael datrysiad heddychlon i bob gwrthdaro a rhoi terfyn ar ryfel. 

Yn cofio pawb sydd wedi colli eu bywydau mewn rhyfeloedd a gwrthdaro, gan gynnwys anafusion sifil.

Amendment 1—Siân Gwenllian

Add as new points at end of motion:

Supports the need to strive for peaceful resolutions to all conflicts and for an end to war.

Remembers all those who have lost their lives in wars and conflicts, including civilian casualties.

Cynigiwyd gwelliant 1.

Amendment 1 moved.

Diolch. A gaf i gynnig y gwelliant yn enw Siân?

Thank you. I move the amendment in the name of Siân.

It's a pleasure to have the opportunity to take part in this debate again and champion the cause of veterans in Wales. It's a cause that, despite the improvements in rights and services for veterans in recent years, still needs championing. The housing crisis that exists in Wales disproportionately affects our armed forces community. Research from the Royal British Legion has found that working-age adults in the veteran community are more likely to be sick or disabled than other UK adults. This means that already long social housing waiting lists are made even longer when accessible housing is required. This issue was highlighted by ITV News, who reported on army veteran Tom Weaver from Bridgend, who had to wait a decade for a fully accessible property to become available.

The cost-of-living crisis will also disproportionately affect the armed forces community. On average, disabled households face additional costs of around £584 per month—a figure that will only be exacerbated with skyrocketing energy costs and rising inflation. When you add in the high rates of mental health issues and substance use among veterans, there is a clear need to look out for our former armed service personnel.

There's also a clear need to learn from mistakes of the past and to avoid putting armed service personnel in harm's way in unnecessary conflicts. The first world war is largely seen by historians as an unnecessarily—I couldn't say that—as a unnecessary conflict. The price paid by communities the length and breadth of Wales was heavy indeed. The conflict led to Remembrance Day, and a sombre anti-war mood is encapsulated by the classic book All Quiet on the Western Front. The recent film adaptation of this book has been complemented for its realistic portrayal of the brutality of war, but it inevitability falls short of the source material. Written by German novelist Erich Maria Remarque, who was conscripted into the war at the age of 18, it still remains the ultimate anti-war book. Some of the sabre-rattling leaders around the world would do well to read and understand the unflinching and uncompromising message. As Erich himself wrote:

'This book is to be neither an accusation nor a confession, and least of all an adventure, for death is not an adventure to those who stand face to face with it. It will try simply to tell of a generation of men who, even though they may have escaped shells, were destroyed by the war.'

These quotes should echo through history as a warning to each new generation about war. This is why I urge you to all support our amendment to strive for peaceful resolutions to conflict.

Unfortunately, the vow of 'never again' that followed the first world war was broken after just two decades by the advent of another world war, which killed more people and saw the dawn of a new terror, the atomic bomb. The one silver lining that emerged from the bloody conflict of the second world war was the desire to create a new society in the UK. Those returning soldiers and their families, my grandparents included, put themselves first and elected an ambitious socialist Government that promised to put the neglected, the maligned and the poorest first. This ambition led to the creation of the NHS, rebuilding the economy and a mass house-building programme that was absolutely essential.

We have not suffered a global conflict in recent years, but, of course, there are still conflicts happening globally at the moment. These come in addition to a global fight against COVID that caused a huge shock to our health services, the economy and our society as a whole. In 1945, the end of the second world war created an opportunity for a progressive, ambitious socialist Government to take action; maybe the COVID pandemic can provide an opportunity for the Welsh Government to find some ambition to reset and rebuild in order to deliver improved services for the people who need them most.

The status quo is not working for many, including veterans. We should take the opportunity to bolster public services and improve the lives of the majority, not the privileged elite. Ambition, with a will to implement change, is needed to protect our most vulnerable and to strive for a more peaceful and prosperous future. Diolch yn fawr. 

Mae'n bleser cael y cyfle i gymryd rhan yn y ddadl hon eto a hyrwyddo achos cyn-filwyr yng Nghymru. Mae'n achos sydd, er gwaethaf y gwelliannau mewn hawliau a gwasanaethau i gyn-filwyr yn ystod y blynyddoedd diwethaf, angen hyrwyddwr o hyd. Mae'r argyfwng tai sy'n bodoli yng Nghymru yn effeithio'n anghymesur ar gymuned ein lluoedd arfog. Mae ymchwil gan y Lleng Brydeinig Frenhinol wedi canfod bod oedolion o oedran gweithio yn y gymuned gyn-filwr yn fwy tebygol o fod yn sâl neu'n anabl nag oedolion eraill yn y DU. Mae hyn yn golygu bod rhestrau aros am dai cymdeithasol sydd eisoes yn hir yn cael eu gwneud hyd yn oed yn hirach pan fo angen tai hygyrch. Amlygwyd y mater hwn gan ITV News, a adroddodd ar gyn-filwr y fyddin, Tom Weaver o Ben-y-bont ar Ogwr, y bu'n rhaid iddo aros degawd am eiddo cwbl hygyrch i fod ar gael.

Bydd yr argyfwng costau byw hefyd yn effeithio'n anghymesur ar gymuned y lluoedd arfog. Ar gyfartaledd, mae aelwydydd anabl yn wynebu costau ychwanegol o tua £584 y mis—ffigwr a fydd ond yn gwaethygu gyda chostau ynni sy’n cynyddu a chwyddiant cynyddol. Pan fyddwch yn ychwanegu y cyfraddau uchel o broblemau iechyd meddwl a'r defnydd o sylweddau ymhlith cyn-filwyr, mae angen clir i ofalu am ein cyn-bersonél y gwasanaeth arfog.

Mae angen clir hefyd i ddysgu o gamgymeriadau'r gorffennol ac osgoi rhoi personél y gwasanaeth arfog mewn perygl o niwed mewn gwrthdaro diangen. Mae'r rhyfel byd cyntaf yn cael ei ystyried i raddau helaeth gan haneswyr fel rhywbeth diangen—allwn i ddim dweud hynny—fel gwrthdaro diangen. Roedd y pris a dalwyd gan gymunedau ar hyd a lled Cymru yn wirioneddol drwm. Arweiniodd y gwrthdaro at Ddiwrnod y Cofio, ac mae tôn gwrth-ryfel prudd yn cael ei bortreadu gan y llyfr clasurol All Quiet on the Western Front. Mae'r addasiad ffilm diweddar o'r llyfr hwn wedi cael ei ategu am ei bortread realistig o greulondeb rhyfel, ond yn anochel mae diffyg deunydd ffynhonnell. Wedi'i ysgrifennu gan y nofelydd Almaenig Erich Maria Remarque, a gafodd ei gonsgriptio i'r rhyfel yn 18 mlwydd oed, mae'n dal i fod y llyfr gwrth-ryfel eithaf. Byddai’n gwneud lles i rai o'r arweinwyr clecio cleddyfau ledled y byd ddarllen a deall y neges ddigyfaddawd a phybyr. Fel yr ysgrifennodd Erich ei hun:

'Nid yw'r llyfr hwn i fod yn gyhuddiad nac yn gyfaddefiad, ac yn sicr nid yw'n antur, am nad yw marwolaeth yn antur i'r rhai sy'n sefyll wyneb yn wyneb ag ef. Yn syml, bydd yn ceisio adrodd am genhedlaeth o ddynion a gafodd, er ei bod yn bosib eu bod wedi dianc rhag pelenni, eu dinistrio gan y rhyfel.'

Dylai'r dyfyniadau hyn adleisio drwy hanes fel rhybudd i bob cenhedlaeth newydd am ryfel. Dyma pam rwy'n eich annog chi i gyd i gefnogi ein gwelliant i ymdrechu i gael datrysiadau heddychlon i wrthdaro.

Yn anffodus, torrwyd yr addewid 'byth eto' a ddilynodd y rhyfel byd cyntaf ar ôl dim ond dau ddegawd gan ddyfodiad rhyfel byd arall, a laddodd fwy o bobl a gweld gwawr terfysg newydd, y bom atomig. Yr un ymyl arian a ddaeth i'r amlwg o wrthdaro gwaedlyd yr ail ryfel byd oedd yr awydd i greu cymdeithas newydd yn y DU. Fe wnaeth y milwyr hynny oedd yn dychwelyd a'u teuluoedd, gan gynnwys fy mam-gu a'm tad-cu, roi eu hunain yn gyntaf ac ethol Llywodraeth sosialaidd uchelgeisiol oedd yn addo rhoi'r rhai wedi'u hesgeuluso, y rhai wedi’u niweidio a'r tlotaf yn gyntaf. Arweiniodd yr uchelgais yma at greu'r GIG, ailadeiladu'r economi a rhaglen adeiladu tai torfol oedd yn gwbl hanfodol.

Nid ydym wedi dioddef gwrthdaro byd-eang yn ystod y blynyddoedd diwethaf, ond, wrth gwrs, mae yna wrthdaro o hyd yn digwydd yn fyd-eang ar hyn o bryd. Daw'r rhain yn ogystal â brwydr fyd-eang yn erbyn COVID a achosodd sioc enfawr i'n gwasanaethau iechyd, yr economi a'n cymdeithas gyfan. Yn 1945, creodd diwedd yr ail ryfel byd gyfle i Lywodraeth sosialaidd flaengar, uchelgeisiol weithredu; efallai y gall pandemig COVID roi cyfle i Lywodraeth Cymru ddod o hyd i rywfaint o uchelgais i ailosod ac ailadeiladu er mwyn darparu gwasanaethau gwell i'r bobl sydd eu hangen fwyaf.

Nid yw'r status quo yn gweithio i lawer, gan gynnwys cyn-filwyr. Dylem fanteisio ar y cyfle i gryfhau gwasanaethau cyhoeddus a gwella bywydau'r mwyafrif, nid yr elît breintiedig. Mae angen uchelgais, gydag ewyllys i weithredu newid, i warchod ein rhai mwyaf agored i niwed ac i ymdrechu i sicrhau dyfodol mwy heddychlon a llewyrchus. Diolch yn fawr. 

16:50

Three hundred and thirty-three years after the formation of the first regiments that would later become the Royal Welsh, we commend both this motion and the content of the proposed amendment. In 2022, the Royal British Legion is, in fact, remembering and commemorating military and civilian service. As they state,

'the act of defending and protecting the nation's democratic freedoms and way of life is rarely without cost for those who serve. Physical, mental or emotional injury or trauma; the absence of time with family; or the pressures and dangers that come from serving, highlight why the remembrance of service is so important.'

We also thank active service personnel for their critical work in assisting the emergency services in Wales during the pandemic. 

As we heard, 2022 is the fortieth anniversary of the Falklands conflict, the first military action since the second world war that used all elements of the armed forces, with 255 British personnel losing their lives. As we heard, the Welsh Guards lost more than any other unit—33 soldiers and many casualties, mostly onboard the RFA Sir Galahad when it was attacked by Argentinean aircraft.

It's almost 18 years since I first raised the need for traumatised ex-forces personnel to access mental health care and receive priority treatment, after meeting ex-service personnel with service-related mental health issues, including post-traumatic stress disorder, at Tŷ Gwyn in Llandudno, then the only residential respite centre for ex-forces personnel in the UK, whose service had ranged from the Dunkirk retreat to the Falklands. Despite this, it was allowed to close with no alternative provision put in place. 

The Welsh Government did eventually launch Veterans' NHS Wales, providing veterans living in Wales with non-residential assessment and psychological treatment for mental health problems, including PTSD. As Veterans' NHS Wales have told me, they're grateful for their additional recurrent funding, which, of course, we had been calling for. I'm told, however, that there is a need for a peer mentor in each local health board, and I hope the Deputy Minister will commit to additional funding so this can be implemented.

I led a short debate here in January 2008—actually after speaking at the legion in Flint on the same subject—supporting the Royal British Legion's Honour the Covenant campaign, concluding that 'this must be fought until it is won', and welcomed the publication of the UK armed forces covenant in May 2011. The Welsh Government and all local authorities in Wales signed the covenant and subscribed to work with partner organisations to uphold its principles, as have health boards, police and businesses since. October’s Welsh Government armed forces covenant report both thanks the armed forces for their support during the pandemic and looks to the future, including the role of the armed forces in supporting Ukraine through training and materials. Last December’s UK Armed Forces Act 2021 enshrines the armed forces covenant in law for the first time to help prevent service personnel and veterans being disadvantaged when accessing essential services like healthcare, education and housing. The UK ‘Armed Forces Covenant and Veterans Annual Report 2021’, published last December, also covers actions taken by the UK Government and the devolved Governments. The Royal British Legion has long been a supporter of the armed forces liaison officer or AFLO posts in Wales, and understands that the Welsh Government has the intention to continue funding these posts across Wales, as we heard. However, they urge the Welsh Government to commit to funding these posts for the long term, so the sector can have more certainty and the AFLOs can continue to provide the level of support currently provided to the armed forces community in Wales.

Last year, the legion published their Wales manifesto, with recommendations for the Welsh Government to improve the lives of the armed forces community in Wales, and I call on the Welsh Government to respond to their calls in their manifesto, for example to ensure injured veterans can consistently access chronic pain treatment, to extend priority housing need, and to update the veterans substance misuse treatment framework and deliver better support to veterans with substance misuse issues.

We welcome the UK Government’s £320 million investment in the armed forces estate in Wales, including a new reserve company of the Royal Welsh at Wrexham’s Hightown barracks, and the retention of Brecon barracks. Finally, having hosted the launch event celebrating the launch of the first national veterans awards for Wales here in 2019, I’ll conclude by stating that it was great to receive an update on the awards from their founder, Sean Molino, at the recent Reserve Forces’ and Cadets’ Association for Wales annual briefing at HMS Cambria in Cardiff Bay, celebrating the great achievements of so many of these ex-forces personnel. Diolch yn fawr.

Tri chant a thri deg tri o flynyddoedd ar ôl ffurfio'r catrodau cyntaf a fyddai'n dod y Cymry Brenhinol yn ddiweddarach, rydym ni’n cymeradwyo'r cynnig hwn a chynnwys y gwelliant arfaethedig. Yn 2022, mae'r Lleng Brydeinig Frenhinol, mewn gwirionedd, yn cofio ac yn coffáu gwasanaeth milwrol a sifil. Fel y dywedant,

'anaml iawn mae'r weithred o amddiffyn a diogelu rhyddid democrataidd y genedl a'r ffordd o fyw heb gost i'r rhai sy'n gwasanaethu. Mae anaf corfforol, meddyliol neu emosiynol neu drawma; absenoldeb amser gyda'r teulu; neu'r pwysau a'r peryglon sy'n dod o wasanaethu, yn tynnu sylw at pam mae cofio gwasanaeth mor bwysig.'

Rydym ni hefyd yn diolch i aelodau gweithgar o'r lluoedd arfog am eu gwaith hanfodol wrth gynorthwyo'r gwasanaethau brys yng Nghymru yn ystod y pandemig.

Fel y clywsom, mae 2022 yn 40 mlynedd ers gwrthdaro'r Ynysoedd Falkland, y gweithredu milwrol cyntaf ers yr ail ryfel byd a ddefnyddiodd bob elfen o'r lluoedd arfog, gyda 255 o bersonél Prydain yn colli eu bywydau. Fel y clywsom, collodd y Gwarchodlu Cymreig fwy nag unrhyw uned arall—33 o filwyr a llawer o anafiadau, ar fwrdd yr RFA Sir Galahad yn bennaf pan ymosodwyd arni gan awyrennau'r Ariannin.

Mae bron i 18 mlynedd ers i mi godi'r angen am y tro cyntaf i gyn-bersonél oedd wedi profi trawma gael mynediad at ofal iechyd meddwl a chael triniaeth â blaenoriaeth, ar ôl cwrdd â chyn-bersonél y gwasanaeth gyda phroblemau iechyd meddwl oedd yn gysylltiedig â gwasanaeth, gan gynnwys anhwylder straen wedi trawma, yn Nhŷ Gwyn yn Llandudno, bryd hynny yr unig ganolfan seibiant preswyl i gyn-aelodau o'r lluoedd yn y DU, yr oedd ei wasanaeth wedi amrywio o enciliad Dunkirk i Ynysoedd Falkland. Er hyn, caniatawyd ei chau heb unrhyw ddarpariaeth arall yn cael ei rhoi ar waith.

Yn y pen draw, fe wnaeth Llywodraeth Cymru lansio GIG Cymru i Gyn-filwyr, gan ddarparu asesiad di-breswyl i gyn-filwyr sy'n byw yng Nghymru a thriniaeth seicolegol ar gyfer problemau iechyd meddwl, gan gynnwys Anhwylder Straen Wedi Trawma. Fel mae GIG Cymru i Gyn-filwyr wedi dweud wrtha'i, maen nhw'n ddiolchgar am eu cyllid rheolaidd ychwanegol, yr oedden ni, wrth gwrs, wedi bod yn galw amdano. Maen nhw’n dweud wrtha’ i fodd bynnag, fod angen mentor cymheiriaid ym mhob bwrdd iechyd lleol, ac rwy'n gobeithio y bydd y Dirprwy Weinidog yn ymrwymo i gyllid ychwanegol fel y gellir gweithredu hyn.

Arweiniais ddadl fer yma ym mis Ionawr 2008—mewn gwirionedd ar ôl siarad yn y lleng yn y Fflint ar yr un pwnc—yn cefnogi ymgyrch Anrhydeddu'r Cyfamod y Lleng Brydeinig Frenhinol, gan ddod i'r casgliad bod 'rhaid ymladd hyn nes ei fod wedi'i ennill', a chroesawu cyhoeddi cyfamod lluoedd arfog y DU ym mis Mai 2011. Llofnododd Llywodraeth Cymru a phob awdurdod lleol yng Nghymru y cyfamod gan addo i weithio gyda sefydliadau partner i gynnal ei egwyddorion, fel y mae byrddau iechyd, yr heddlu a busnesau wedi’i wneud ers hynny. Mae adroddiad cyfamod lluoedd arfog Llywodraeth Cymru ym mis Hydref yn diolch i'r lluoedd arfog am eu cefnogaeth yn ystod y pandemig ac yn edrych tua'r dyfodol, gan gynnwys rôl y lluoedd arfog wrth gefnogi Wcráin trwy hyfforddiant a deunyddiau. Mae Deddf Lluoedd Arfog y DU 2021 fis Rhagfyr diwethaf yn ymgorffori cyfamod y lluoedd arfog yn y gyfraith am y tro cyntaf i helpu i atal personél y lluoedd arfog a chyn-filwyr rhag bod dan anfantais wrth gael mynediad at wasanaethau hanfodol fel gofal iechyd, addysg a thai. Mae 'Adroddiad Blynyddol Cyfamod y Lluoedd Arfog a Chyn-filwyr 2021' y DU, a gyhoeddwyd fis Rhagfyr diwethaf, hefyd yn ymdrin â chamau a gymerir gan Lywodraeth y DU a'r Llywodraethau datganoledig. Mae'r Lleng Brydeinig Frenhinol wedi bod yn gefnogwr swyddog cyswllt y lluoedd arfog neu swyddi AFLO yng Nghymru ers amser maith, ac yn deall bod gan Lywodraeth Cymru'r bwriad i barhau i ariannu'r swyddi hyn ledled Cymru, fel y clywsom. Fodd bynnag, maen nhw’n annog Llywodraeth Cymru i ymrwymo i ariannu'r swyddi hyn ar gyfer y tymor hir, fel y gall y sector fod â mwy o sicrwydd a gall yr AFLOs barhau i ddarparu'r lefel o gefnogaeth sy'n cael ei darparu ar hyn o bryd i gymuned y lluoedd arfog yng Nghymru.

Y llynedd, cyhoeddodd y lleng eu maniffesto Cymru, gydag argymhellion i Lywodraeth Cymru wella bywydau cymuned y lluoedd arfog yng Nghymru, ac rwy'n galw ar Lywodraeth Cymru i ymateb i'w galwadau yn eu maniffesto, er enghraifft i sicrhau bod cyn-filwyr sydd wedi eu hanafu yn gallu cael mynediad cyson at driniaeth poen gronig, i ehangu'r angen am dai blaenoriaeth, ac i ddiweddaru fframwaith triniaeth camddefnyddio sylweddau cyn-filwyr a darparu gwell cefnogaeth i gyn-filwyr sydd â phroblemau camddefnyddio sylweddau.

Rydym ni’n croesawu buddsoddiad £320 miliwn Llywodraeth y DU yn ystad y lluoedd arfog yng Nghymru, gan gynnwys cwmni wrth gefn newydd o'r Cymry Brenhinol ym marics Hightown Wrecsam, a chadw barics Aberhonddu. Yn olaf, ar ôl cynnal y digwyddiad lansio yn dathlu lansiad y Gwobrau Cyn-filwyr Cenedlaethol cyntaf i Gymru yma yn 2019, byddaf yn gorffen trwy ddweud ei bod yn wych derbyn y wybodaeth ddiweddaraf am y gwobrau gan eu sylfaenydd, Sean Molino, yn ystod sesiwn friffio blynyddol diweddar y Lluoedd Wrth Gefn a Chadetiaid Cymru yn HMS Cambria ym Mae Caerdydd, sy’n dathlu cyflawniadau gwych cymaint o gyn-bersonél y lluoedd arfog. Diolch yn fawr.

16:55

I’m grateful to you, Presiding Officer, and at the outset of this contribution I’d like to declare an interest, in that I’ve recently joined the board of the Reserve Forces’ and Cadets’ Association for Wales.

I’m grateful to the Minister for opening this debate, and grateful to her also for reminding us that, when we debate and reflect on these matters in November, we reflect on the sacrifice that has been made, maintaining our freedoms and our way of life, but we’re also aware that, this November, we also meet at a time when there is war in Europe. I think it’s something where we all need to come together to not only support the people of Ukraine in their struggle today, but also to reflect that we have put in place the structures and the pillars of peace in Europe over the last 70 years, and, when we seek to take away those pillars, we lose more than we can ever gain.

The reflection that we make in November is something that is deeply held across the whole of our national communities, and it demonstrates that there is more power in a silence than in almost any speech. The collective bowing of the head and the collective silence pay tribute to all of the sacrifices of servicemen and women through and down the years. Communities gather together in every part of this country for a moment in a busy year or a busy day, and they take that time to say ‘thank you’ to everybody who has paid the ultimate sacrifice, but also everybody who has taken part in the struggle to maintain our freedoms and our ways of life.

We did this year, Presiding Officer, as the Minister recalled, remember the sacrifice of those who died in the Falkland islands, and we took time to think about and to remember the conflict that took place there 40 years ago. I'm grateful to the Welsh Government, and I think all of us are, for the way in which they led the commemoration of those events here in Wales, and co-ordinated events in Wales to ensure that people across this country were able to remember that sacrifice, and particularly, of course, the loss of the Welsh Guards, and it's something that stays with all of us who remember that conflict. 

But we also, Presiding Officer, will remember the loss of Her Majesty the Queen. Throughout all of our lives, Her Majesty the Queen led us in remembrance, and even though in recent years she wasn't able to lay the wreath in London, in Whitehall, her presence there was a constant reminder of that generation. And, Minister, I reflect on how we're losing the generation who fought in world war two, we're losing the people who bore witness to the sacrifice and the fight against Nazism and fascism, the struggle to free our continent from those evils 70 and 80 years ago. I hope the Minister will reflect as well how we can now take care of those veterans as they approach the twilight of their lives. Let us ensure that there isn't a single world war two veteran in this country who doesn't go without the care and treatment that they will need in these years.

I'm grateful to you, Minister, as well for your confirmation that the Welsh Government will continue to support the armed forces liaison officers. They were introduced, of course, to bring together services and to ensure that all of our services, no matter what part of the public sector they're located in, are able to understand and deliver for the needs of the armed forces community, and the armed forces community in its totality. I hope that the liaison officers have been successful in doing so, and I hope that the contribution that we can continue to make to support their work is something that will bear fruit as years go by.

In closing, Presiding Officer, I'd also like to say to the Welsh Government that in supporting the work of the armed forces and reflecting on the sacrifices made, it is also important to ensure that we continue to support our defence industries as well. You cannot guarantee our freedom without the industries and without the capacity to support our armed forces, and it is important that our defence industries are also supported. It is our defence industries that provide us with the means to defend our country. It is our defence industries that enable us to protect the people of Ukraine. It is our defence industries that ensure that we have the ability here today in Wales and the United Kingdom to ensure that our freedoms, the sacrifices made in the past, are freedoms that our children and grandchildren will continue to enjoy in the future. Thank you very much.

Rwy'n ddiolchgar i chi, Llywydd, ac ar gychwyn y cyfraniad hwn hoffwn ddatgan buddiant, gan fy mod wedi ymuno â bwrdd Cymdeithas y Lluoedd Wrth Gefn a'r Cadetiaid dros Gymru yn ddiweddar.

Rwy'n ddiolchgar i'r Gweinidog am agor y ddadl hon, ac yn ddiolchgar iddi hefyd am ein hatgoffa, pan fyddwn yn trafod ac yn myfyrio ar y materion hyn ym mis Tachwedd, ein bod yn myfyrio ar yr aberth a wnaed, gan gynnal ein rhyddid a'n ffordd o fyw, ond rydym hefyd yn ymwybodol ein bod ni, y mis Tachwedd yma, hefyd yn cwrdd ar adeg pan fo rhyfel yn Ewrop. Rwy'n credu ei fod yn rhywbeth lle mae angen i ni i gyd ddod at ein gilydd i nid yn unig gefnogi pobl Wcráin yn eu brwydr heddiw, ond hefyd i adlewyrchu ein bod wedi rhoi'r strwythurau ar waith a cholofnau heddwch yn Ewrop dros y 70 mlynedd diwethaf, a, phan fyddwn yn ceisio tynnu'r colofnau hynny, rydym ni'n colli mwy nag y gallwn ni fyth ei ennill.

Mae'r adlewyrchiad rydym ni'n ei wneud ym mis Tachwedd yn rhywbeth sy'n agos iawn at galonnau cymunedau ein gwlad, ac mae'n dangos bod mwy o rym mewn distawrwydd nag mewn bron unrhyw araith. Mae plygu'r pen gyda'n gilydd a'r cyd-dawelwch yn talu teyrnged i holl aberth y dynion a'r merched a wasanaethodd ar hyd y blynyddoedd. Mae cymunedau'n ymgynnull ym mhob rhan o'r wlad hon am eiliad mewn blwyddyn brysur neu ddiwrnod prysur, ac maen nhw'n cymryd yr amser hwnnw i ddweud 'diolch' i bawb sydd wedi talu'r aberth eithaf, ond hefyd pawb sydd wedi cymryd rhan yn y frwydr i gynnal ein rhyddid a'n ffyrdd o fyw.

Eleni, Llywydd, fel ein hatgoffwyd gan y Gweinidog, buom yn cofio aberth y rhai fu farw yn Ynysoedd Falkland, a chymeron ni amser i feddwl amdano ac i gofio'r gwrthdaro a ddigwyddodd yno 40 mlynedd yn ôl. Rwy'n ddiolchgar i Lywodraeth Cymru, ac rwy'n credu bod pob un ohonom ni, am y ffordd y gwnaethon nhw arwain coffáu'r digwyddiadau hynny yma yng Nghymru, a chydlynu digwyddiadau yng Nghymru i sicrhau bod pobl ar draws y wlad hon yn gallu cofio'r aberth hwnnw, ac yn enwedig, wrth gwrs, colledion y Gwarchodlu Cymreig, ac mae'n rhywbeth sy'n aros gyda phob un ohonom sy'n cofio'r gwrthdaro hwnnw.

Ond byddwn ninnau hefyd, Llywydd, yn cofio colli Ei Mawrhydi'r Frenhines. Trwy gydol ein bywydau i gyd, arweiniodd Ei Mawrhydi'r Frenhines ni wrth gofio, ac er yn y blynyddoedd diwethaf doedd hi ddim yn gallu gosod y dorch yn Llundain, yn Whitehall, roedd ei phresenoldeb yno yn ein hatgoffa'n gyson o'r genhedlaeth honno. A, Gweinidog, rwy'n myfyrio ar sut rydym ni'n colli'r genhedlaeth a frwydrodd yn yr Ail Ryfel Byd, rydym ni'n colli'r bobl sy'n dyst i'r aberth a'r frwydr yn erbyn Natsïaeth a ffasgiaeth, y frwydr i ryddhau ein cyfandir o'r anfadrwydd hynny 70 ac 80 mlynedd yn ôl. Rwy'n gobeithio y bydd y Gweinidog yn adlewyrchu hefyd sut y gallwn ni nawr ofalu am y cyn-filwyr hynny wrth iddyn nhw agosáu at gyfnos eu bywydau. Gadewch i ni sicrhau nad oes yr un cyn-filwr o'r Ail Ryfel Byd yn y wlad hon sy'n mynd heb y gofal a'r driniaeth y bydd ei angen arnyn nhw yn y blynyddoedd hyn.

Rwy'n ddiolchgar i chi, Gweinidog, hefyd am eich cadarnhad y bydd Llywodraeth Cymru yn parhau i gefnogi swyddogion cyswllt y lluoedd arfog. Fe'u cyflwynwyd, wrth gwrs, i ddod â gwasanaethau at ei gilydd ac i sicrhau bod ein holl wasanaethau, waeth pa ran o'r sector cyhoeddus y maent wedi'u lleoli ynddi, yn gallu deall a darparu ar gyfer anghenion cymuned y lluoedd arfog, a chymuned y lluoedd arfog yn ei chyfanrwydd. Gobeithio fod y swyddogion cyswllt wedi llwyddo i wneud hynny, a gobeithio bod y cyfraniad y gallwn ni barhau i'w wneud i gefnogi eu gwaith yn rhywbeth fydd yn dwyn ffrwyth gyda threigl y blynyddoedd.

Wrth gloi, Llywydd, hoffwn hefyd ddweud wrth Lywodraeth Cymru, wrth gefnogi gwaith y lluoedd arfog a myfyrio ar yr aberth a wnaed, ei bod hefyd yn bwysig sicrhau ein bod yn parhau i gefnogi ein diwydiannau amddiffyn hefyd. Ni allwch warantu ein rhyddid heb y diwydiannau a heb y gallu i gefnogi ein lluoedd arfog, ac mae'n bwysig bod ein diwydiannau amddiffyn yn cael eu cefnogi hefyd. Ein diwydiannau amddiffyn sy'n rhoi'r modd i ni amddiffyn ein gwlad. Ein diwydiannau amddiffyn sy'n ein galluogi i ddiogelu pobl Wcráin. Ein diwydiannau amddiffyn sy'n sicrhau bod gennym y gallu yma heddiw yng Nghymru a'r Deyrnas Unedig i sicrhau bod ein rhyddid, aberth y gorffennol, yn rhyddid y bydd ein plant a'n wyrion yn parhau i'w fwynhau yn y dyfodol. Diolch yn fawr iawn.

17:00

Can I also thank the Minister for bringing this debate forward today? It is a privilege to work alongside her and Welsh Government officials, and the other organisations that are represented on the armed forces expert group. And it's a privilege also to chair the cross-party group on the armed forces and cadets here in the Senedd. I too need to put on record the fact that I must declare that I am also a member of the board of the Reserve Forces and Cadets Association for Wales, in taking time to make this short speech. 

Like many in this Chamber, I will be laying a wreath at a local cenotaph in my constituency on Sunday, remembering those who've paid the ultimate sacrifice, and indeed those who survived wars but still paid a very heavy price, and their families, in the communities that I represent this weekend. And we're all very proud, aren't we, in this Chamber to support our armed forces because we know that they are such an important part of the local communities that we represent. From Valley, to Brecon, to Cardiff, serving personnel and their families really are the fabric of our communities, and we've got Welshmen and women who serve in our armed forces literally across the globe at any one time.

We know that our armed forces have been critical to the defence of Ukraine. Whilst not on the ground in Ukraine or flying in the air over Ukraine or in the sea immediately adjacent to Ukraine, they, alongside our intelligence services, are a very important part of preparing people for the battles that are taking place right now in that nation. And, indeed, the 160th (Welsh) Brigade was taking part in exercises, and the Royal Welsh was taking part in exercises in Estonia, with other NATO allies, in order to support the NATO alliance and make sure that it's as strong as possible, given the greater threats that we now see in the world, unfortunately, as a result of Russian aggression.

And I want to pay tribute today, Llywydd, as well to the three heads of the armed forces that we have here in Wales, who I think do an absolutely sterling job of engaging with the Welsh and UK Governments, and, indeed, Members of this Senedd: Brigadier Jock Fraser, Royal Marines, naval regional commander for Wales; Air Commodore Adrian Williams, air officer for Wales; and Brigadier Andrew Dawes, who's been the head of the army in Wales for the past three years and is going to soon be moving on from his position at 160th (Welsh) Brigade in Brecon to the warmer climate of Cyprus, which I'm sure he's very pleased about. They've each been a spectacular support for the armed forces community. They've done a wonderful job in terms of the way that they've engaged, and if you think about the challenges that we have had and seen over recent years, with the pandemic, with the commemorative agenda that we've had, and then, of course, with the death of the sovereign, I think that they really have stepped up to the plate and delivered in a dignified way for all of us in this Chamber and, indeed, for the people of Wales.

We are blessed to have a very active cross-party group that takes a great deal of interest in all sorts of matters pertaining to the armed forces community, and we're very pleased that progress is being made year on year to support that community. We were delighted that one of our long-standing calls for a Veterans' Commissioner for Wales was finally delivered, in the form of Colonel James Phillips from Pembrokeshire, and I think that he's got off to an excellent start. He's taken all of the right steps in terms of introducing himself to the various actors, if you like, on the stage, and we look forward to working very closely with him. He's already attended a meeting of the cross-party group and the expert group, and we want to make sure that we work constructively with him, with his important role, to make sure that we deliver.

Delighted, Minister, to hear you confirm that armed forces liaison officers will now be funded on a permanent basis here in Wales. They are a very important part of the infrastructure that we have now, to support the armed forces family more widely. They do an excellent job in all corners of the country, and I think it's very important that they have that job security that they deserve, given the important role that they play. I would like to see much more engagement from some parts of the public sector in supporting our armed forces community. We've seen the advent, for example, of the guaranteed interview scheme for the armed forces by the Welsh Government; I want to see that trickle down through all parts of our public sector, to make sure that those opportunities for employment are there for our veteran community, when they have the skills, when they have the experience that is needed.

So, in conclusion, I just want to say 'thank you' to all those who are serving and who have served across this great nation of Wales, and we salute you this weekend.

A gaf i ddiolch hefyd i'r Gweinidog am gyflwyno'r ddadl hon heddiw? Mae'n fraint gweithio ochr yn ochr â hi a swyddogion Llywodraeth Cymru, a'r sefydliadau eraill sy'n cael eu cynrychioli ar grŵp arbenigol y lluoedd arfog. Ac mae'n fraint hefyd cael cadeirio'r grŵp trawsbleidiol ar y lluoedd arfog a'r cadetiaid yma yn y Senedd. Mae angen i mi hefyd ddweud ar goedd bod yn rhaid i mi ddatgan fy mod hefyd yn aelod o fwrdd Cymdeithas y Lluoedd Wrth Gefn a'r Cadetiaid dros Gymru, yn yr amser sydd gennyf i draddodi'r araith fer hon.

Fel llawer yn y Siambr hon, byddaf yn gosod torch ger cofeb leol yn fy etholaeth ddydd Sul, gan gofio'r rhai sydd wedi talu'r aberth eithaf, ac yn wir y rhai a oroesodd ryfeloedd ond a dalodd bris mawr iawn o hyd, a'u teuluoedd, yn y cymunedau yr wyf yn eu cynrychioli'r penwythnos hwn. Ac rydym ni i gyd yn falch iawn, on'd ydym ni, yn y Siambr hon i gefnogi ein lluoedd arfog oherwydd rydym ni'n gwybod eu bod nhw'n rhan mor bwysig o'r cymunedau lleol rydym ni'n eu cynrychioli. O'r Fali, i Aberhonddu, i Gaerdydd, personél sy'n gwasanaethu a'u teuluoedd yw gwead ein cymunedau mewn gwirionedd, ac mae gennym ni Gymry, yn ddynion a merched, sy'n gwasanaethu yn ein lluoedd arfog yn llythrennol ar draws y byd ar unrhyw un adeg.

Gwyddom y bu ein lluoedd arfog yn hanfodol i amddiffyn Wcráin. Er nad ydynt ar lawr gwlad yn Wcráin nac yn hedfan yn yr awyr dros Wcráin neu yn y môr yn union gerllaw Wcráin, maen nhw, ochr yn ochr â'n gwasanaethau cudd-wybodaeth, yn rhan bwysig iawn o baratoi pobl ar gyfer y brwydrau sy'n digwydd ar hyn o bryd yn y genedl honno. Ac, yn wir, roedd y Frigâd 160 (Gymreig) yn cymryd rhan mewn ymarferion, ac roedd y Cymry Brenhinol yn cymryd rhan mewn ymarferion yn Estonia, gyda chynghreiriaid NATO eraill, er mwyn cefnogi cynghrair NATO a sicrhau ei bod mor gryf â phosibl, o ystyried y bygythiadau mwy yr ydym ni bellach yn eu gweld yn y byd, yn anffodus, o ganlyniad i ymddygiad ymosodol Rwsia.

Ac fe hoffwn i dalu teyrnged heddiw, Llywydd, hefyd i'r tri phennaeth sydd gennym ni yma yng Nghymru, sydd yn fy marn i yn gwneud gwaith hollol wych o ymwneud â Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU, ac, yn wir, Aelodau'r Senedd hon: y Brigadydd Jock Fraser, y Môr-filwyr Brenhinol, cadlywydd rhanbarthol llyngesol Cymru; Comodôr yr Awyrlu Adrian Williams, Swyddog Awyr Cymru; a'r Brigadydd Andrew Dawes, sydd wedi bod yn bennaeth ar y fyddin yng Nghymru am y tair blynedd diwethaf ac a fydd yn symud ymlaen yn fuan o'i safle ym Mrigâd 160 (Gymreig) yn Aberhonddu i hinsawdd gynhesach Cyprus, yr wyf yn siŵr ei fod o'n falch iawn yn ei gylch. Mae pob un wedi bod yn gefnogaeth wych i gymuned y lluoedd arfog. Maen nhw wedi gwneud gwaith gwych o ran y ffordd maen nhw wedi ymgysylltu, ac os ydych chi'n meddwl am yr heriau rydym ni wedi'u cael a'u gweld dros y blynyddoedd diwethaf, gyda'r pandemig, gyda'r agenda coffa rydym ni wedi'i gael, ac yna, wrth gwrs, gyda marwolaeth y sofran, rwy'n credu eu bod yn wir wedi camu i'r adwy ac wedi cyflawni eu dyletswyddau mewn ffordd urddasol i bob un ohonom ni yn y Siambr hon ac, yn wir, i bobl Cymru.

Mae'n fendith bod gennym ni grŵp trawsbleidiol gweithredol iawn sydd â chryn ddiddordeb mewn pob math o faterion sy'n ymwneud â chymuned y lluoedd arfog, ac rydym yn falch iawn bod cynnydd  o flwyddyn i flwyddyn o ran cefnogi'r gymuned honno. Roeddem wrth ein boddau yr anrhydeddwyd un o'r pethau y buom yn galw amdano ers tro byd, sef cyflwyno Comisiynydd Cyn-filwyr Cymru, ar ffurf y Cyrnol James Phillips o sir Benfro, a chredaf ei fod wedi dechrau'n ardderchog. Mae wedi cymryd yr holl gamau cywir o ran cyflwyno ei hun i'r gwahanol actorion, os mynnwch chi, ar y llwyfan, ac edrychwn ymlaen at weithio'n agos iawn gydag ef. Mae eisoes wedi bod i gyfarfod o'r grŵp trawsbleidiol a'r grŵp arbenigol, ac mae arnom ni eisiau sicrhau ein bod yn gweithio'n adeiladol gydag ef, gyda'i swyddogaeth bwysig, i sicrhau ein bod yn cyflawni.

Rwyf wrth fy modd, Gweinidog, yn eich clywed yn cadarnhau y bydd swyddogion cyswllt y lluoedd arfog nawr yn cael eu hariannu yn barhaol yma yng Nghymru. Maen nhw'n rhan bwysig iawn o'r seilwaith sydd gyda ni nawr, i gefnogi teulu'r lluoedd arfog yn ehangach. Maen nhw'n gwneud gwaith ardderchog ym mhob cornel o'r wlad, ac rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn bod ganddyn nhw'r sicrwydd swyddi yna maen nhw'n ei haeddu, o ystyried y swyddogaeth bwysig sydd ganddyn nhw. Hoffwn weld llawer mwy o ymgysylltu o rai rhannau o'r sector cyhoeddus wrth gefnogi cymuned ein lluoedd arfog. Rydym ni wedi gweld dechreuad, er enghraifft, y cynllun cyfweliad gwarantedig i'r lluoedd arfog gan Lywodraeth Cymru; hoffwn weld hynny'n treiddio drwy bob rhan o'n sector cyhoeddus, i wneud yn siŵr bod y cyfleoedd hynny ar gyfer cyflogaeth yno i'n cyn-filwr, pan fydd ganddynt y sgiliau, pan fydd ganddynt y profiad sydd ei angen.

Felly, i gloi, hoffwn ddweud 'diolch' wrth bawb sy'n gwasanaethu ac sydd wedi gwasanaethu ar draws y genedl fawr hon yng Nghymru, ac rydym yn eich saliwtio y penwythnos hwn.

17:05

Can I thank the Minister for bringing forward and leading this debate on behalf of the Welsh Government, and also for her personal commitment and long-standing commitment to the armed forces community?

Not a month goes by without a reminder of what we owe those who have served and who serve currently in our armed forces. The service they gave through COVID, the support they give whenever crises hit, and, of course, we remember every single year about the freedoms they have and continue to reserve. When we see the rise of fascism elsewhere in the world and the unprovoked invasion of Ukraine and the illegal acts of war there, we remember, don't we, that the world can be an extremely dangerous place. Those moments inevitably draw us to our memories, to all those occasions when UK forces have been called upon to protect all of our freedoms. We must remember that many did not return, that many were badly injured, and, of course, at this time of year, we pause to remember and reflect; we wear a poppy, and we importantly keep the history alive.

Llywydd, I would like to take the opportunity in this debate this afternoon to remember all of those from my community in Alyn and Deeside in particular, and to thank all of those who work with the Royal British Legion to go on and sell poppies, to raise money, and to organise events of remembrance and reflection. This weekend, on both Remembrance Day and Remembrance Sunday, I will be laying my own wreath and paying my own personal tributes across Alyn and Deeside, and I do that as a proud honorary member of the Royal Welch Fusiliers Comrades Association, Shotton and Deeside branch.

Presiding Officer, I'm grateful to members of the armed forces, in particular the Royal Navy, the Royal Air Force and the UK army, who have allowed me and other Members of this Senedd Chamber not only to engage with them through meetings and the various engagement events that we have as a cross-party group, but in particular by spending time with us at their training facilities, just giving us a small glimpse of the stresses and strains they go through daily to protect us all and to serve on our behalf. I do pay tribute to the chair, Darren Millar, and the vice-chair, Alun Davies, for their commitment and continued commitment to that.

Llywydd, in closing, I want to thank all those who serve, who have served, and their families for allowing them to do so. We owe them everything. I also pay tribute to those who will go on to serve, to continue to protect our freedoms. At the going down of the sun and in the morning, we will remember them.

A gaf i ddiolch i'r Gweinidog am gyflwyno ac arwain y ddadl hon ar ran Llywodraeth Cymru, a hefyd am ei hymrwymiad personol a'i hymrwymiad hirsefydlog i gymuned y lluoedd arfog?

Nid oes mis yn mynd heibio heb inni gael ein hatgoffa o'r hyn yr ydym yn ddyledus i'r rhai sydd wedi gwasanaethu ac sydd yn gwasanaethu yn ein lluoedd arfog ar hyn o bryd. Y gwasanaeth a roddon nhw drwy COVID, y gefnogaeth maen nhw'n ei rhoi pryd bynnag y bydd argyfyngau, ac, wrth gwrs, rydym ni'n cofio bob un flwyddyn am y rhyddid y maen nhw wedi ei sicrhau, ac yn parhau i'w sicrhau. Pan welwn gynnydd ffasgaeth mewn mannau eraill yn y byd a goresgyniad diesgus Wcráin a gweithredoedd anghyfreithlon rhyfel yno, cofiwn y gall y byd fod yn lle hynod o beryglus. Mae'n anochel y bydd yr eiliadau hynny yn ein tynnu at ein hatgofion, i'r holl achlysuron hynny pan alwyd ar luoedd y DU i ddiogelu ein rhyddid ni i gyd. Rhaid cofio na ddychwelodd llawer, bod llawer wedi'u hanafu'n ddrwg, ac, wrth gwrs, yr adeg hon o'r flwyddyn, rydym yn oedi i gofio ac adlewyrchu; rydym ni'n gwisgo pabi, ac yn bwysig iawn rydym ni'n cadw'r hanes yn fyw.

Llywydd, hoffwn fanteisio ar y cyfle yn y ddadl hon y prynhawn yma i gofio pawb o'r rheiny o'm cymuned yn Alun a Glannau Dyfrdwy yn arbennig, a diolch i bawb sy'n gweithio gyda'r Lleng Brydeinig Frenhinol i werthu pabïau, i godi arian, ac i drefnu digwyddiadau cofio a myfyrio. Y penwythnos hwn, ar Ddydd y Cofio a Sul y Cofio, byddaf yn gosod torch fy hun ac yn talu fy nheyrngedau personol fy hun ar draws Alun a Glannau Dyfrdwy, ac rwy'n gwneud hynny fel aelod er anrhydedd balch o Gymdeithas Cymdeithion y Ffiwsilwyr Brenhinol Cymreig, cangen Shotton a Glannau Dyfrdwy.

Llywydd, rwy'n ddiolchgar i aelodau'r lluoedd arfog, yn enwedig y Llynges Frenhinol, yr Awyrlu Brenhinol a byddin y DU, sydd wedi caniatáu imi ac Aelodau eraill Siambr y Senedd hon nid yn unig i ymgysylltu â nhw trwy gyfarfodydd a'r digwyddiadau ymgysylltu amrywiol sydd gennym ni fel grŵp trawsbleidiol, ond yn arbennig drwy dreulio amser gyda ni yn eu cyfleusterau hyfforddi, dim ond rhoi cipolwg bach i ni o'r straen a'r pwysau maen nhw'n eu hwynebu'n feunyddiol i'n diogelu ni i gyd ac i wasanaethu ar ein rhan. Rwy'n talu teyrnged i'r cadeirydd, Darren Millar, a'r is-gadeirydd, Alun Davies, am eu hymrwymiad a'u hymrwymiad parhaus i hynny.

Llywydd, wrth gloi, hoffwn ddiolch i bawb sy'n gwasanaethu, sydd wedi gwasanaethu, ac i'w teuluoedd am ganiatáu iddyn nhw wneud hynny. Mae ein dyled yn fawr iddynt am bopeth. Rwyf hefyd yn talu teyrnged i'r rhai fydd yn mynd ymlaen i wasanaethu, i barhau i warchod ein rhyddid. Ar fachlud haul ac yn y bore ni a'u cofiwn. 

17:10

I'm grateful for the opportunity to contribute to this debate. My constituency of Carmarthen West and South Pembrokeshire has a proud military history dating back over centuries. The town of Pembroke Dock has been home to all three constituent parts of our armed forces. For 113 years, from 1815, it housed a royal dockyard that built five royal yachts and 263 Royal Navy ships. For 120 years in the nineteenth and twentieth centuries, it was also a garrison town that accommodated regiments from across the services, and for close to 30 years, in the first half of the twentieth century, it was a base for the RAF, and, at one point, was the largest operational base for flying boats in the world—home to the Sunderland. My constituency is also home to the Castlemartin training area, one of only two armoured vehicle training ranges in the United Kingdom; the Pendine firing range; and the Manorbier air defence range—vital sites in ensuring that our armed forces are trained to the highest calibre for the time when they are called up to active service.

With such a strong armed forces presence, my constituency is also home to a number of veterans.—veterans such as Barry John MBE, founder of the VC Gallery, which helps service veterans and those in the wider community by getting them engaged in a variety of art projects. And as we've heard this afternoon, earlier this year we welcomed Pembrokeshire's own Colonel James Phillips as the Veterans' Commissioner for Wales, who is already having a positive impact in supporting our veteran community.

This year has been a perfect example of the important role that our armed forces play both in areas of conflict around the world and also in peacetime and ceremonial duties at home: their role in supporting and training Ukrainian forces prior to and following Russia's invasion, and I also commend the armed forces for their professionalism and the precise execution of their duties in the sombre ceremony that followed the late Her Majesty Queen Elizabeth II's death.

I'm sure other Members, like myself, have close relatives or friends who have served or continue to serve. Remembrance Day provides us with an opportunity to say thank you: a thank you to them and to those who have laid down their lives in defence of our nation.

In closing, it would be remiss not to recognise the fantastic role that the Royal British Legion play in supporting past and present military personnel and their families. It is not just the commemoration on Remembrance Sunday and the selling of poppies, but also the help that they give to veterans, young and old, transitioning into civilian life. We are a better society for the selfless work the legion undertakes. As someone with relatives who fought on both sides of the second world war divide, when I lay my poppy wreath in the constituency on Sunday, I will take a private moment to think of them and all those who died and suffer during times of conflict. Diolch.

Rwy'n ddiolchgar am y cyfle i gyfrannu at y ddadl hon. Mae gan fy etholaeth yng Ngorllewin Caerfyrddin a De Sir Benfro hanes milwrol balch sy'n dyddio'n ôl dros ganrifoedd. Mae tref Doc Penfro wedi bod yn gartref i'r tri rhan cyfansoddol o'n lluoedd arfog. Am 113 o flynyddoedd, o 1815, bu'n gartref i iard ddociau brenhinol a adeiladodd bum cwch hwylio brenhinol a 263 o longau'r Llynges Frenhinol. Am 120 mlynedd yn y bedwaredd ganrif ar bymtheg a'r ugeinfed ganrif, roedd hefyd yn dref garsiwn a oedd yn lletya catrodau o bob rhan o'r gwasanaethau, ac am yn agos i 30 mlynedd, yn hanner cyntaf yr ugeinfed ganrif, roedd yn ganolfan i'r Awyrlu, ac, ar un adeg, hi oedd y ganolfan weithredol fwyaf ar gyfer cychod hedfan yn y byd—cartref y Sunderland. Mae fy etholaeth hefyd yn gartref i ardal hyfforddi Castellmartin, un o ddim ond dau faes hyfforddi cerbydau arfog yn y Deyrnas Unedig; maes tanio Pentywyn; ac maes amddiffyn awyr Maenorbŷr—safleoedd hanfodol wrth sicrhau bod ein lluoedd arfog wedi'u hyfforddi i'r safon uchaf ar gyfer yr adeg pan gânt eu galw i wasanaethu.

Gyda phresenoldeb y lluoedd arfog mor gryf, mae fy etholaeth hefyd yn gartref i nifer o gyn-filwyr—cyn-filwyr fel Barry John MBE, sylfaenydd Oriel y VC, sy'n helpu cyn-filwyr a'r rhai yn y gymuned ehangach drwy eu cael i gymryd rhan mewn amrywiaeth o brosiectau celf. Ac fel rydym ni wedi clywed y prynhawn yma, yn gynharach eleni fe wnaethon ni groesawu Cyrnol James Phillips o sir Benfro fel Comisiynydd Cyn-filwyr Cymru, sydd eisoes yn cael effaith gadarnhaol o ran cefnogi ein cymuned o gyn-filwr.

Mae eleni wedi bod yn enghraifft berffaith o'r swyddogaeth bwysig sydd gan ein lluoedd arfog mewn ardaloedd o wrthdaro ledled y byd a hefyd mewn dyletswyddau heddwch a seremonïol gartref: eu swyddogaeth wrth gefnogi a hyfforddi lluoedd Wcrainaidd cyn ac yn dilyn goresgyniad Rwsia, ac rwyf hefyd yn cymeradwyo'r lluoedd arfog am eu proffesiynoldeb ac am eu manwl-gywirdeb wrth weithredu eu dyletswyddau yn y seremoni brudd a ddilynodd farwolaeth y diweddar Frenhines Ei Mawrhydi Elizabeth II.

Rwy'n siŵr bod gan Aelodau eraill, fel fi, berthnasau neu ffrindiau agos sydd wedi gwasanaethu neu'n parhau i wasanaethu. Mae Dydd y Cofio yn rhoi cyfle i ni ddweud diolch: diolch iddyn nhw ac i'r rhai sydd wedi gosod eu bywydau i amddiffyn ein cenedl.

Wrth gloi, byddai'n esgeulus ohonof i beidio â chydnabod y swyddogaeth wych sydd gan y Lleng Brydeinig Frenhinol yn cefnogi personél milwrol y gorffennol a'r presennol a'u teuluoedd. Nid dim ond y coffáu ar Sul y Cofio a gwerthu pabïau, ond hefyd y cymorth y maen nhw'n ei roi i gyn-filwyr, hen ac ifanc, wrth bontio i fywyd sifil. Rydym yn gymdeithas well oherwydd y gwaith anhunanol y mae'r lleng yn ei gyflawni. Fel rhywun sydd â pherthnasau a frwydrodd ar ddwy ochr yr ail ryfel byd, pan osodais fy nhorch babi yn yr etholaeth ddydd Sul, byddaf yn cymryd eiliad breifat i feddwl amdanynt a phawb a fu farw ac a ddioddefodd yn ystod cyfnodau o wrthdaro. Diolch.

17:15

We owe an unmeasurable level of debt to the sacrifices made by our armed forces who safeguarded our future and continue to do so. Quite rightly, as has been said today, we reflect on those soldiers and their families who are fighting to protect the rights of the Ukrainian people, and our thoughts go out to them in Europe as well.

In the days leading up to Remembrance Day we have that opportunity to reflect on the vast contributions made by our armed forces personnel, and it's right that that altruism is preserved for all future generations. As Mark Isherwood stated, Wales in particular has an incredibly long and deep relationship with our armed forces family—it's been more than 300 years since the formation of the first regiment in 1689. As we know, it went on to become the Royal Welsh, making it our oldest and most decorated military regiment. No matter the conflict or situation, as we have seen throughout history, from world war one and two, the Falklands, Iraq, Afghanistan, and in many natural disasters, our servicemen and servicewomen always rise to the biggest challenges of the day, with many having also paid the ultimate sacrifice for our freedom.

Sadly, some of the sacrifices made come at a dreadful cost. We have veterans, as we've heard today already, who bear the physical and mental scars of active service, and they will always be in our thoughts. It is disappointing that we have veterans still who are living with these haunting demons that post-traumatic stress disorder brings. But, fortunately, there are organisations, including the British legion and many others, that provide first-class help and assistance to those most in need. Despite these organisations, though, there are still veterans in society who still require specialist support. Therefore, it's incumbent on us as elected representatives to use all levers within our grasp to find ways to support them. That's why I warmly welcome the Welsh Government's continued commitment to honouring the armed forces covenant, where significant progress has been made in helping our armed forces community. I also welcome the UK Government's appointment of the Welsh veterans' commissioner, whose role is to improve opportunities for veterans in society. I'm pleased to hear of the Welsh Government's commitment to work with the commissioner.

But more should and must be done. Recently, the armed forces expert group has warned that, currently, veterans right across Wales are experiencing significant challenges in accessing dental and orthodontic care, and this can't be right in this day and age. Problems also continue to fester around the MOD childcare scheme, where there needs to be more sufficient childcare providers to ensure the scheme's effectiveness. It would be good to understand what progress the Government is making to work with the UK Government to fulfil commitments set out in the UK armed forces family strategy. These are problems that can be addressed and should be addressed if we pull together and find a way.

To conclude, our armed forces relentlessly make sacrifices on our behalf to keep our country safe, as they always have done. We now owe it to them to show our appreciation by working together to overcome the obstacles facing our veterans. I absolutely support the motion. We must never forget the lessons of the past. We must never forget those who have given so much for our freedom. And we will remember them.

Mae arnom ni ddyled anfesuradwy i'r aberth a wnaed gan ein lluoedd arfog a ddiogelodd ein dyfodol ac sy'n parhau i wneud hynny. Yn gwbl briodol, fel y dywedwyd heddiw, rydym yn myfyrio ar y milwyr hynny a'u teuluoedd sy'n brwydro i warchod hawliau pobl Wcráin, ac mae ein meddyliau gyda nhw yn Ewrop hefyd.

Yn y dyddiau cyn Dydd y Cofio cawn y cyfle hwnnw i fyfyrio ar y cyfraniadau enfawr a wnaed gan bersonél ein lluoedd arfog, ac mae'n iawn fod yr anhunanoldeb honno'n cael ei gadw ar gyfer pob cenhedlaeth yn y dyfodol. Fel y dywedodd Mark Isherwood, mae gan Gymru yn arbennig berthynas anhygoel o hir a dwfn â theulu ein lluoedd arfog—mae dros 300 mlynedd wedi bod ers ffurfio'r gatrawd gyntaf ym 1689. Fel y gwyddom ni, datblygodd i fod yn gatrawd y Cymry Brenhinol, gan olygu mai ef yw ein catrawd filwrol hynaf a mwyaf addurnedig. Waeth beth yw'r gwrthdaro neu'r sefyllfa, fel y gwelsom drwy gydol hanes, o'r Rhyfel Byd Cyntaf a'r Ail Ryfel Byd, Ynysoedd Falkland, Irac, Affganistan, ac mewn sawl trychineb naturiol, mae ein dynion a'n merched sy'n gwasanaethu yn y lluoedd arfog bob amser yn ymateb i heriau mwyaf y dydd, a llawer hefyd wedi talu'r aberth eithaf am ein rhyddid.

Yn drist, daw rhai o'r aberthau a wnaed ar gost ofnadwy. Mae gennym ni gyn-filwyr, fel rydym ni wedi clywed yn barod heddiw, sy'n dwyn creithiau corfforol a meddyliol gwasanaeth gweithredol, a byddan nhw bob amser yn ein meddyliau. Mae'n siomedig bod gennym ni gyn-filwyr o hyd sy'n byw gyda'r cythreuliaid hunllefus hyn a ddaw yn sgil anhwylder straen wedi trawma. Ond, yn ffodus, mae sefydliadau, gan gynnwys y lleng Brydeinig a llawer o rai eraill, sy'n darparu cymorth o'r radd flaenaf a chymorth i'r rhai sydd fwyaf mewn angen. Er y sefydliadau hyn, mae yna gyn-filwyr o hyd mewn cymdeithas sydd dal angen cymorth arbenigol. Felly, mae'n ddyletswydd arnom ni fel cynrychiolwyr etholedig i wneud popeth a allwn ni i ddod o hyd i ffyrdd o'u cefnogi. Dyna pam yr wyf yn croesawu'n gynnes ymrwymiad parhaus Llywodraeth Cymru i anrhydeddu cyfamod y lluoedd arfog, lle gwnaed cynnydd sylweddol wrth helpu cymuned ein lluoedd arfog. Rwyf hefyd yn croesawu penodiad Llywodraeth y DU o gomisiynydd cyn-filwyr Cymru, sy'n gweithio i wella cyfleoedd i gyn-filwyr mewn cymdeithas. Rwy'n falch o glywed am ymrwymiad Llywodraeth Cymru i weithio gyda'r comisiynydd.

Ond dylid a rhaid gwneud mwy. Yn ddiweddar, mae grŵp arbenigol y lluoedd arfog wedi rhybuddio bod cyn-filwyr ledled Cymru, ar hyn o bryd, yn profi heriau sylweddol o ran cael mynediad at ofal deintyddol ac orthodonteg, ac ni all hyn fod yn iawn yn yr oes sydd ohoni. Mae problemau hefyd yn parhau o amgylch cynllun gofal plant y Weinyddiaeth Amddiffyn, lle mae angen mwy o ddarparwyr gofal plant digonol i sicrhau effeithiolrwydd y cynllun. Byddai'n dda deall pa gynnydd y mae'r Llywodraeth yn ei wneud i weithio gyda Llywodraeth y DU i gyflawni ymrwymiadau a nodir yn strategaeth deuluol lluoedd arfog y DU. Mae'r rhain yn broblemau y gellir mynd i'r afael â nhw ac y dylid mynd i'r afael â nhw os ydyn ni'n tynnu at ein gilydd ac yn canfod ffordd o wneud hynny.

I gloi, mae ein lluoedd arfog yn aberthu ar ein rhan yn ddi-baid i gadw ein gwlad yn ddiogel, fel y maen nhw bob amser wedi ei wneud. Ein dyletswydd iddyn nhw yn awr yw dangos ein gwerthfawrogiad drwy gydweithio i oresgyn y rhwystrau sy'n wynebu ein cyn-filwyr. Rwy'n cefnogi'r cynnig yn llwyr. Ni ddylem ni fyth anghofio gwersi'r gorffennol. Ni ddylem ni fyth anghofio'r rhai sydd wedi rhoi cymaint am ein rhyddid. Ac fe fyddwn ni'n eu cofio nhw.

It's a pleasure to take part in this debate today. As we approach Armistice Day and Remembrance Sunday, it is always important to reflect on the immense debt of gratitude that we owe our armed forces. A 'thank you' will never be enough to repay those who laid down their lives to ensure that we enjoy the freedoms that we do today. Figures show that there are 3,230 military and civilian personnel based in Wales, with two bases in my own region. The data shows there's an estimated 140,000 military veterans living in Wales, an average of 6 per cent of the population. We all saw the best of our armed forces on show this year at the late Queen's funeral. Over the week of the Queen's passing and funeral, nearly 6,000 UK armed forces members were deployed on ceremonial duties, and didn't they do us proud? They were incredible.

Mae'n bleser cymryd rhan yn y ddadl hon heddiw. Wrth i ni nesáu at Ddydd y Cadoediad a Sul y Cofio, mae bob amser yn bwysig adlewyrchu ar y ddyled aruthrol o ddiolchgarwch sydd arnom ni i'n lluoedd arfog. Ni fydd 'diolch' byth yn ddigon i ad-dalu'r rhai a gollodd eu bywydau i sicrhau ein bod ni yn mwynhau'r rhyddid yr ydym ni'n ei wneud heddiw. Mae ffigyrau'n dangos bod 3,230 o bersonél milwrol a sifil wedi'u lleoli yng Nghymru, a dwy ganolfan yn fy rhanbarth fy hun. Mae'r data'n dangos bod tua 140,000 o gyn-filwyr milwrol yn byw yng Nghymru, sef 6 y cant o'r boblogaeth ar gyfartaledd. Gwelsom i gyd y gorau o'n lluoedd arfog eleni yn angladd y diweddar Frenhines. Dros wythnos ymadawiad ac angladd y Frenhines, cafodd bron i 6,000 o aelodau lluoedd arfog y DU eu defnyddio ar ddyletswyddau seremonïol, ac on'd oeddem ni'n falch ohonyn nhw? Roedden nhw'n anhygoel.

Whilst a county councillor, I was proud to serve on a council that signed up to the armed forces covenant that's already been talked about today. As the then armed forces champion at Monmouthshire County Council, I worked with the fantastic armed forces liaison officer Lisa Rawlings, who has done and is doing an incredible job, ensuring all councils across my region are now gold standard and are doing all they can to support veterans and armed forces children, ensuring vital services and concessions such as veteran discounts and free swimming lessons, and also that we use our covenant fund to support great local projects, as well as doing everything possible to support veterans to lead as normal a life as possible, and as well as providing the mental health support that they need. But as a Senedd, we must and can do a lot more across portfolio responsibilities.

Throughout my time in the role as champion for Monmouthshire County Council, working with people like Lisa Rawlings, I saw just how crucial her work was in this area, and I hope that we do everything we can to make her role and others across Wales permanent. It's absolutely essential going forward, as we can't be in a position where we rely on these people for essential work, yet they don't know if they're going to be employed the following year. So, I was delighted when the Deputy Minister today said that there was going to be continued funding for those roles, which are vital in Wales. The liaison officers have been pivotal in creating the successful initiatives that we now see across Wales. The veterans hub in Caerphilly, run by Kelly Farr and Lisa Rawlings, is having evidenced positive outcomes and is truly a one-stop shop for veterans; similarly in Newport, Monmouth and in other areas of Wales. They are examples of best practice. In my region of Gwent, all five local authorities, as I've said, have achieved gold now on the defence employer recognition scheme, and all five are offering the guaranteed interview scheme for the armed forces community. Great strides have been made.

It is not just for veterans that we see much-needed support now being given, thanks to SSCE, Supporting Service Children in Education in Wales, who work hard to co-ordinate research and compile evidence on the experiences of service children in education and to ensure their needs are well understood. We see this service benefiting children of service personnel and armed forces families. However, the lack of data that we have still on service children in Wales is actually very worrying, and the absolute need to compound this evidence is so that we can support them, the families and the children, in the best way that we can, with their unique needs. So, it's vital, and I hope that our new commission will look to address this and ensure there is up-to-date data on the pupil level annual school census going forward. I'm sure the Minister will agree.

Rightly now we're seeing veterans included in the initial shaping of all policies going forward, and at all levels of Government, which is actually how it should be, but there is still more that we can do. I was buoyed by the recent appointment, as we all were, it seems today, of the first ever Veterans' Commissioner for Wales, Colonel James Phillips, a man who recently left the army after serving 33 years, including in Iraq, Afghanistan, Northern Ireland and the Balkans. The veterans' commissioner, with his experience in the armed forces, will bring knowledge, experience and understanding to the specific issues that veterans face, and I'm sure will represent them to fullest, alongside the Conservative Government being the first to appoint a specific veterans' Minister with a seat at the Cabinet table, which is an extremely positive step.

There is still more we can do for veterans, whether it be better mental health support, support for their children, or stopping historic prosecutions. But we must not and cannot afford to rest up in our campaign to better support the conditions for our veterans. I will proudly be attending services in my region over the next two weeks to pay my respects to those who have made the greatest sacrifice, and I'll be taking time to also think of those who are serving right now in Ukraine. I just want to say, Minister, that the decision made by the police in my area to no longer police the traditional remembrance parades has been extremely disappointing, as it means that local people will now no longer be able to commemorate in the way that they used to in our local towns. That's something that perhaps you could look at.

I'd urge everyone to take a minute this week to reflect on the huge sacrifices made by our armed forces and to support the poppy appeal wherever they can. We will remember them.

Pan oeddwn yn gynghorydd sir, roeddwn yn falch o gael gwasanaethu ar gyngor a ymunodd â chyfamod y lluoedd arfog sydd eisoes wedi cael ei drafod heddiw. Fel hyrwyddwr y lluoedd arfog ar y pryd yng Nghyngor Sir Fynwy, bûm yn gweithio gyda Lisa Rawlings, swyddog cyswllt gwych y lluoedd arfog, sydd wedi gwneud ac sy'n dal i wneud gwaith anhygoel, gan sicrhau bod pob cyngor ar draws fy rhanbarth bellach yn cyrraedd y safon aur ac yn gwneud popeth o fewn eu gallu i gefnogi cyn-filwyr a phlant y lluoedd arfog, gan sicrhau gwasanaethau hanfodol a chonsesiynau fel gostyngiadau cyn-filwyr a gwersi nofio am ddim, a hefyd ein bod yn defnyddio ein cronfa gyfamod i gefnogi prosiectau lleol gwych, yn ogystal â gwneud popeth posibl i gefnogi cyn-filwyr i fyw bywyd mor normal â phosibl, ac yn ogystal â darparu'r cymorth iechyd meddwl sydd ei angen arnynt. Ond fel Senedd, mae'n rhaid i ni ac fe allwn ni wneud llawer mwy ar draws cyfrifoldebau portffolio.

Trwy gydol fy nghyfnod yn y swydd fel hyrwyddwr ar gyfer Cyngor Sir Fynwy, gan gydweithio â phobl fel Lisa Rawlings, gwelais pa mor hanfodol oedd ei gwaith yn yr ardal hon, a gobeithio ein bod yn gwneud popeth o fewn ein gallu i wneud ei swydd hi ac eraill ar draws Cymru'n barhaol. Mae'n gwbl hanfodol wrth symud ymlaen, gan na allwn ni fod mewn sefyllfa lle rydym ni'n dibynnu ar y bobl yma am waith hanfodol, ac eto dydyn nhw ddim yn gwybod a ydyn nhw'n mynd i gael eu cyflogi y flwyddyn ganlynol. Felly, roeddwn i wrth fy modd pan ddywedodd y Dirprwy Weinidog heddiw y byddai arian yn parhau ar gyfer y swyddi hynny, sy'n hanfodol yng Nghymru. Mae'r swyddogion cyswllt wedi bod yn ganolog yn creu'r mentrau llwyddiannus rydym ni nawr yn eu gweld ledled Cymru. Mae'r ganolfan gyn-filwyr yng Nghaerffili, sy'n cael ei redeg gan Kelly Farr a Lisa Rawlings, yn dystiolaeth o ganlyniadau cadarnhaol, ac mae'n wir yn cynnig gwasanaeth cynhwysfawr i cyn-filwyr; yn yr un modd yng Nghasnewydd, Mynwy ac mewn ardaloedd eraill yng Nghymru. Maen nhw'n enghreifftiau o arfer gorau. Yn fy ardal i yng Ngwent, mae'r pum awdurdod lleol, fel y dywedais i, wedi ennill y safon aur nawr ar y cynllun cydnabod cyflogwyr y weinyddiaeth amddiffyn, ac mae'r pump yn cynnig y cynllun cyfweliad gwarantedig ar gyfer cymuned y lluoedd arfog. Mae camau breision wedi'u cymryd.

Nid ar gyfer cyn-filwyr yn unig y gwelwn gefnogaeth y mae ei dirfawr angen bellach yn cael ei roi, diolch i SSCE, Cefnogi Plant mewn Addysg yng Nghymru, sy'n gweithio'n galed i gydlynu ymchwil a llunio tystiolaeth ar brofiadau plant gweithwyr y lluoedd arfog mewn addysg a sicrhau bod dealltwriaeth dda o'u hanghenion. Gwelwn y gwasanaeth hwn o fudd i blant personél y lluoedd arfog a theuluoedd y lluoedd arfog. Fodd bynnag, mae'r diffyg data sydd gennym o hyd ynghylch plant gweithwyr y lluoedd arfog yng Nghymru yn destun pryder mawr mewn gwirionedd, ac mae angen mawr i ddwysáu'r dystiolaeth hon fel y gallwn ni eu cefnogi nhw, y teuluoedd a'r plant, yn y ffordd orau y gallwn ni, gyda'u hanghenion unigryw. Felly, mae'n hanfodol, a gobeithio y bydd ein comisiwn newydd yn ceisio mynd i'r afael â hyn a sicrhau bod data cyfredol ynghylch niferoedd disgyblion ar y cyfrifiad ysgol blynyddol yn y dyfodol.

Rwy'n siŵr y bydd y Gweinidog yn cytuno. Ar hyn o bryd rydym yn gweld cyn-filwyr yn cael eu cynnwys wrth lunio pob polisi cychwynnol ar gyfer y dyfodol, ac ar bob haen o Lywodraeth, sef mewn gwirionedd sut y dylai fod, ond mae mwy y gallwn ei wneud o hyd. Cefais fy nghalonogi gan benodiad diweddar, fel yr oeddem ni i gyd, mae'n ymddangos heddiw, Comisiynydd Cyn-filwyr cyntaf erioed Cymru, Cyrnol James Phillips, dyn a adawodd y fyddin yn ddiweddar ar ôl gwasanaethu am 33 mlynedd, gan gynnwys yn Irac, Affganistan, Gogledd Iwerddon a'r Balcanau. Bydd comisiynydd y cyn-filwyr, gyda'i brofiad yn y lluoedd arfog, yn dod â gwybodaeth, profiad a dealltwriaeth i'r materion penodol y mae cyn-filwyr yn eu hwynebu, ac rwy'n siŵr y bydd yn eu cynrychioli i'r eithaf, ochr yn ochr â'r Llywodraeth Geidwadol i fod y cyntaf i benodi Gweinidog cyn-filwyr penodol gyda sedd wrth fwrdd y Cabinet, sy'n gam hynod gadarnhaol.

Mae mwy y gallwn ei wneud o hyd ar gyfer cyn-filwyr, boed yn well cymorth iechyd meddwl, cefnogaeth i'w plant, neu atal erlyniadau hanesyddol. Ond ni ddylem ni, ac ni allwn ni fforddio, gorffwys ar ein rhwyfau yn ein hymgyrch i gefnogi'r amodau i'n cyn-filwyr yn well. Byddaf yn falch o fynd i wasanaethau yn fy rhanbarth dros y pythefnos nesaf i dalu fy ngwrogaeth at y rhai sydd wedi gwneud yr aberth eithaf, a byddaf yn cymryd amser i feddwl hefyd am y rhai sy'n gwasanaethu ar hyn o bryd yn Wcráin. Fe hoffwn i ddweud, Gweinidog, bod y penderfyniad a wnaed gan yr heddlu yn fy ardal i beidio â phlismona'r gorymdeithiau cofio traddodiadol wedi bod yn hynod siomedig, gan ei fod yn golygu na fydd pobl leol bellach yn gallu coffáu yn y ffordd yr oedden nhw'n arfer ei wneud yn ein trefi lleol. Mae hynny'n rhywbeth y gallech chi edrych arno efallai.

Byddwn yn annog pawb i gymryd munud yr wythnos hon i fyfyrio ar yr aberthau enfawr a wnaed gan ein lluoedd arfog ac i gefnogi apêl y pabi lle bynnag y gallant. Ni a'u cofiwn.

17:25

It's a pleasure to take part in this debate this afternoon. I thank the Government for tabling this debate today as we embark on the annual period of remembrance to consider those in the armed forces who have sacrificed so much for so many of the freedoms that we hold dear today.

I'd like to use my short contribution to tell the Senedd about the brilliant work that my local British legion do in my constituency to mark this period of remembrance, and particularly in the town of Rhyl, which bestows a proud military history containing many servicemen and servicewomen who have devoted their lives to protecting our country's interest and defending our way of life.

The list of servicemen and servicewomen is far too long to read out today in the allocated time I'm given, Llywydd, but the local British legion are very active in my area in holding poppy stalls in the White Rose centre, Morrisons, Sainsbury's, Asda and Aldi, offering not only poppies and badges, but also additional items including rubbers, pencil sharpeners, rulers and other stationery items, hand-knitted toppers, dog collars and many more to add to that. While you may see it as a bit silly that I might say that, what it does give is people of all ages and backgrounds the opportunity to engage with the annual fundraiser. It raises awareness amongst all people of the tremendous service that people from the local area have given over the years.

Over the half-term recess, I had the pleasure of volunteering in three sessions in Rhyl, in the White Rose centre, Sainsbury's and Morrisons, and what struck me is not only the tremendous generosity of local people, but also the sheer amount of people who have links to the armed forces, whether that be themselves, a grandfather, dad, uncle, friend or other relative who has served their countries, either in world war one, world war two, the Falklands, Iraq, Afghanistan, or any other battle our country has engaged in for that matter. So, it shows the amount of people who hold this time of year close to their hearts and how deep the armed forces are embedded in all of our communities across Wales and the UK.

I'd like to just quickly reiterate the point I made in the business statement earlier this afternoon, and as mentioned in the debate, about some of the healthcare provisions that are on offer to veterans. I'd like to see the process speeded up for veterans to be considered in the triage system. I know progress has been made, but I would like to see quicker progress on that, so that veterans are indeed getting the right support for their mental and physical health.

In addition to the fantastic poppy stalls in my constituency, there'll be a series of services over the next few days at Rhyl memorial gardens on the promenade to mark Armistice Day on Friday and Remembrance Sunday, as there will be at every memorial site in the Vale of Clwyd and across the country. I'd urge everyone to head down to their local memorial site this weekend and pay their respects to the many men, women and animals who have given their lives so that we can continue to live in freedom and democracy. Thank you.

Mae'n bleser cymryd rhan yn y ddadl hon y prynhawn yma. Diolch i'r Llywodraeth am gyflwyno'r ddadl hon heddiw wrth i ni gychwyn ar y cyfnod blynyddol o gofio i ystyried y rhai yn y lluoedd arfog sydd wedi aberthu cymaint dros gymaint o'r rhyddid sy'n annwyl inni heddiw.

Hoffwn ddefnyddio fy nghyfraniad byr i ddweud wrth y Senedd am y gwaith gwych mae fy lleng Brydeinig leol yn ei wneud yn fy etholaeth i nodi'r cyfnod hwn o gofio, ac yn arbennig yn nhref y Rhyl, sydd â hanes milwrol balch sy'n cynnwys nifer o ddynion a merched sydd wedi ymroi eu bywydau i warchod diddordeb ein gwlad ac amddiffyn ein ffordd o fyw.

Mae'r rhestr o ddynion a merched yn rhy hir i'w darllen heddiw yn yr amser penodedig a roddwyd i mi, Llywydd, ond mae'r lleng Brydeinig leol yn weithgar iawn yn fy ardal i wrth gynnal stondinau pabi yng nghanolfan y Rhosyn Gwyn, Morrisons, Sainsbury's, Asda ac Aldi, ac yn cynnig nid yn unig pabïau a bathodynnau, ond hefyd eitemau ychwanegol gan gynnwys rwberi, miniogwyr pensilau, prennau mesur a deunyddiau ysgrifennu eraill, gorchuddion wedi'u gwau â llaw, coleri cŵn a llawer mwy i'w hychwanegu at hynny. Er efallai eich bod yn ei weld braidd yn wirion y gallwn ddweud hynny, yr hyn y mae'n ei roi yw cyfle i bobl o bob oed a chefndir ymgysylltu â'r ymgyrch godi arian flynyddol. Mae'n codi ymwybyddiaeth ymhlith pawb o'r gwasanaeth aruthrol mae pobl o'r ardal leol wedi ei roi dros y blynyddoedd.

Dros egwyl yr hanner tymor, cefais y pleser o wirfoddoli mewn tair sesiwn yn y Rhyl, yng nghanolfan y Rhosyn Gwyn, Sainsbury's a Morrisons, a'r hyn wnaeth fy nharo i yw nid yn unig haelioni aruthrol pobl leol, ond hefyd cynifer o bobl sydd â chysylltiadau â'r lluoedd arfog, boed hynny eu hunain, yn daid, dad, ewythr, ffrind neu berthynas arall sydd wedi gwasanaethu eu gwledydd, naill ai yn y Rhyfel Byd Cyntaf, yr Ail Ryfel Byd, Ynysoedd Falkland, Irac, Affganistan, neu unrhyw frwydr arall y mae ein gwlad wedi cymryd rhan ynddi o ran hynny. Felly, mae'n dangos faint o bobl sydd â'r adeg yma o'r flwyddyn yn agos at eu calonnau a pha mor ddwfn y mae'r lluoedd arfog wedi'u gwreiddio ym mhob un o'n cymunedau ledled Cymru a'r DU.

Hoffwn ailadrodd yn gyflym y sylw a wnes i yn y datganiad busnes yn gynharach y prynhawn yma, ac fel y crybwyllwyd yn y ddadl, am rai o'r darpariaethau gofal iechyd sydd ar gael i gyn-filwyr. Hoffwn i weld y broses yn cael ei chyflymu er mwyn i gyn-filwyr gael eu hystyried yn y system brysbennu. Rwy'n gwybod bod cynnydd wedi'i wneud, ond hoffwn weld cynnydd cyflymach ynghylch hynny, fel bod cyn-filwyr yn wir yn cael y gefnogaeth gywir i'w hiechyd meddwl a chorfforol.

Yn ogystal â'r stondinau pabi gwych yn fy etholaeth, bydd cyfres o wasanaethau dros y dyddiau nesaf yng ngerddi coffa Y Rhyl ar y promenâd i nodi Dydd y Cadoediad ddydd Gwener ac ar Sul y Cofio, fel y bydd ym mhob safle coffa yn Nyffryn Clwyd a ledled y wlad. Byddwn yn annog pawb i fynd i'w safle coffa lleol y penwythnos hwn a thalu eu gwrogaeth i'r llu o ddynion, menywod ac anifeiliaid sydd wedi rhoi eu bywydau er mwyn i ni allu parhau i fyw mewn rhyddid a democratiaeth. Diolch.

Firstly, I'd like to thank the Government for bringing forward this debate. For me and for many, this week is the most important week that we have the whole year. It's a time when we can all come together to reflect in silence on the huge human sacrifice that has been given by so many so we can be in this Chamber in peace, freedom and democracy.

My area of Brecon and Radnor is steeped in military history, and I'm proud to represent the home of the British army in Brecon. My constituency not only is the spiritual home of the army in Wales, but it also plays an ongoing role in the defence of the nation through the Infantry Battle School in Brecon, which trains officers and soldiers to meet the operational requirements of the army, but also the Royal Navy training base in Talybont, and also the Royal Air Force training base in Crickhowell. As a result of these connections, remembrance events in my particular part of the world play a huge, huge part in the community and it gives many people the opportunity to pay tribute to fallen soldiers and family members who have made the ultimate sacrifice to keep our nation safe.

Most minds at this time of the year are drawn to the second world war, when British soldiers fought against the evils of Nazi Germany and the axis powers. For a time, the United Kingdom stood alone with the weight of the world on her shoulders. Eventually, fascism was defeated and we remember those brave servicemen and servicewomen of the armed forces who saved the world from tyranny. Of course, there are many other conflicts that we remember and soldiers in modern wars who we commemorate.

As we speak here today, we have veterans of the twenty-first century who have served with great dignity, but who suffer with physical and mental traumas. We rightly remember our glorious dead, but we must also work with our veterans who need our continued support. I commend the work of the Royal British Legion for their work in supporting veterans, and I wear my poppy with pride as a symbol of commemoration for those who have fought and died for our nation, and also for those men and women from Brecon and Radnor and beyond in today's armed forces who serve so honourably, so that we can all go to bed and sleep safe at night. So, I encourage everybody in this Chamber and wider: on Sunday, stop for a moment and think about those people who have given their lives so that we can live in peace. Thank you, Llywydd.

Yn gyntaf, hoffwn ddiolch i'r Llywodraeth am gyflwyno'r ddadl hon. I mi ac i lawer, yr wythnos hon yw'r wythnos bwysicaf sydd gennym ni ar hyd y flwyddyn. Mae'n gyfnod lle gallwn ni i gyd ddod at ein gilydd i fyfyrio mewn tawelwch ar yr aberth dynol enfawr sydd wedi ei roi gan gymaint fel y gallwn fod yn y Siambr hon mewn heddwch, rhyddid a democratiaeth.

Mae fy ardal i ym Mrycheiniog a Maesyfed yn llawn hanes milwrol, ac rwy'n falch o gynrychioli cartref y fyddin Brydeinig yn Aberhonddu. Fy etholaeth i nid yn unig yw cartref ysbrydol y fyddin yng Nghymru, ond mae hefyd yn chwarae rhan barhaus wrth amddiffyn y genedl drwy'r Ysgol Frwydro'r Troedfilwyr yn Aberhonddu, sy'n hyfforddi swyddogion a milwyr i fodloni gofynion gweithredol y fyddin, ond hefyd canolfan hyfforddi'r Llynges Frenhinol yn Nhalybont, a hefyd canolfan hyfforddi'r Awyrlu Brenhinol yng Nghrughywel. O ganlyniad i'r cysylltiadau hyn, mae digwyddiadau cofio yn fy rhan arbennig i o'r byd yn chwarae rhan enfawr, enfawr yn y gymuned ac mae'n rhoi cyfle i lawer o bobl dalu teyrnged i filwyr ac aelodau o'r teulu a fu farw ac sydd wedi gwneud yr aberth eithaf i gadw ein cenedl yn ddiogel.

Mae'r rhan fwyaf o feddyliau yr adeg hon o'r flwyddyn yn cael eu tynnu i'r ail ryfel byd, pan ymladdodd milwyr Prydain yn erbyn drygioni'r Almaen Natsïaidd a phwerau'r echel. Am gyfnod, safodd y Deyrnas Unedig ar ei phen ei hun gyda phwysau'r byd ar ei hysgwyddau. Yn y diwedd, gorchfygwyd ffasgaeth a chofiwn am y milwyr dewr hynny a'r milwyr o'r lluoedd arfog a achubodd y byd rhag gormes. Wrth gwrs, mae yna lawer i wrthdaro arall yr ydym yn ei gofio a milwyr mewn rhyfeloedd modern yr ydym yn eu coffáu.

Wrth i ni siarad yma heddiw, mae gennym ni gyn-filwyr o'r unfed ganrif ar hugain sydd wedi gwasanaethu gydag urddas mawr, ond sy'n dioddef gyda thrawma corfforol a meddyliol. Cofiwn yn briodol am ein meirw gogoneddus, ond mae'n rhaid i ni hefyd weithio gyda'n cyn-filwyr sydd angen ein cefnogaeth barhaus. Rwy'n canmol gwaith y Lleng Brydeinig Frenhinol am eu gwaith yn cefnogi cyn-filwyr, ac rwy'n gwisgo fy mhabi gyda balchder fel symbol o goffáu pobl sydd wedi ymladd a marw dros ein cenedl, a hefyd i'r dynion a'r menywod hynny o Frycheiniog a Maesyfed a thu hwnt yn lluoedd arfog heddiw sy'n gwasanaethu mor anrhydeddus, fel y gallwn ni gyd fynd i'r gwely a chysgu'n ddiogel yn y nos. Felly, rwy'n annog pawb yn y Siambr hon ac yn ehangach: ddydd Sul, oedwch am eiliad a meddwl am y bobl hynny sydd wedi rhoi eu bywydau er mwyn i ni gael byw mewn heddwch. Diolch, Llywydd.

17:30

Y Dirprwy Weinidog Partneriaeth Cymdeithasol i ymateb i'r ddadl. Hannah Blythyn.

The Deputy Minister for Social Partnership to reply to the debate. Hannah Blythyn.

Diolch, Llywydd. Can I first of all thank Members for their contributions in this debate today, which falls, as we said, in the remembrance period, a time for us all to reflect and recognise those who have served, those who continue to serve and, as we've heard, those who've made the ultimate sacrifice? I think I will struggle very much in the time remaining to refer to each and every point that every Member made, but can I just say that the fact that there were so many contributions is testament to the recognition and service of our armed forces community and veterans by Members from right across this Chamber?

If I first turn to the Plaid Cymru amendment and Peredur's contribution, we very much support that amendment. It's one that, I think, we can all subscribe to, particularly, as you said, in the current, poignant context of the terrible images we're seeing of suffering from Ukraine, and elsewhere in the world for that matter. The awful reality of war is the inevitable suffering of civilians, as well as those who serve in the armed forces. We should all, of course, strive for peace, and our Academi Heddwch, the Peace Academy, which we fund, based in the temple of peace in Cardiff recognises that and builds on that important Welsh tradition, as well as our role and aspirations to be a nation of sanctuary, which is also important, recognising the impact of war on civilians and the role we can play to provide refuge, warmth and hope.

Many Members talked about the need for building on the support that's already there for veterans, and also the challenges that many of our veterans face in common with, perhaps, many members of our communities at the moment, sadly, as the cost-of-living crisis continues to bite. I'm sure that Members should have had this sent around to them, but we've rightly heard reflections of appreciation for the role that the Royal British Legion plays in supporting veterans, and I would very much share that recognition of the role that they play. But the Royal British Legion has recently sent information around about the support that they are providing for veterans, and if Members haven't seen that already, I would urge them to look at their website and to actually share that with their constituents. Obviously, there are many third sector organisations that work with veterans, such as Woody's Lodge and elsewhere, that are making sure that veterans are aware of the benefits and things that they are, rightly, entitled to.

We've heard about the progress made across the years from the Armed Forces Act and the covenant. And Mark Isherwood mentioned the veterans' awards, which I've been very pleased to attend, the past couple of years. It's good to see them going from strength to strength and really paying tribute and recognising how those who have served, our veterans, have gone on to contribute to our communities in very many different ways, making a huge impact and a huge difference.

Darren, just to put—[Interruption.] That wasn't Darren, I don't think [Laughter.] Just to touch, though, on—you referenced those three heads of the armed forces here in Wales, Brigadier Fraser, Commodore Dai Williams and Brigadier Dawes, and I very much want to join you in thanking them for all that they do. I'm genuinely very pleased about the close working relationship that we've been able to build as a Welsh Government with them, with regular meetings, not just seeing each other at the various events, and actually looking forward to them being able to speak to a broad range of Ministers later this month. But I can't understand why Brigadier Dawes wants to swap Brecon for the warmer climates of Cyprus.

Many Members have talked about what they will do, as we all pay tribute this weekend and on Friday, on Remembrance Day itself, attending those services in communities right across the country. We've also heard from Sam Kurtz and James Evans of the importance of the armed forces community to their constituencies, and where they live, not just historically, but in the present day, and the value of that footprint here in communities across Wales, which is why we will always work with our counterparts in the UK Government to maintain and retain that footprint here in Wales. 

Just in closing, we talked about the need—. We've all touched on how, as every year passes in remembrance, those who fought in the second world war, we see few of them there at the cenotaph able to come and pay tribute to those who they served with, most poignantly, as well. And I think, from what my colleagues Jack Sargeant and Alun Davies said, the importance of keeping that history alive—that we pass that onto future generations and we learn from the conflicts of the past in the hope that they are not repeated in the future as well.

A number of Members talked about how—. I welcome the positive comments about the work that the Welsh Government is doing, but, as always, as anything, we should always be ambitious to build on that work and do more. I recognise that, in previous years, this has been a remembrance debate and it's now become an annual debate, but I know that previously, there has been a statement around Armed Forces Day, and I'd perhaps like to commit here today to try and bring back again in the future, to enable us to have an opportunity to perhaps look in more detail at the support for those who are serving now, and our veterans now, as we focus today more on the importance of remembrance. 

So, in closing, I would like just to thank Members once again for their contributions, and just to commit this Welsh Government's support to our veterans and those who continue to serve our country at this very important time of year. Diolch yn fawr.

Diolch, Llywydd. A gaf i yn gyntaf oll ddiolch i'r Aelodau am eu cyfraniadau yn y ddadl hon heddiw, sy'n disgyn, fel y dywedsom ni, yn y cyfnod cofio, amser i ni i gyd fyfyrio a chydnabod y rhai sydd wedi gwasanaethu, y rhai sy'n parhau i wasanaethu ac, fel rydym ni wedi clywed, y rhai sydd wedi gwneud yr aberth eithaf? Rwy'n credu y'i caf hi'n anodd iawn yn yr amser sy'n weddill i gyfeirio at bob un sylw a wnaeth pob Aelod, ond a gaf i ddweud bod y ffaith bod cymaint o gyfraniadau yn dyst i gydnabod gwasanaeth ein cymuned lluoedd arfog a chyn-filwyr gan Aelodau o bob rhan o'r Siambr hon?

Os trof at welliant Plaid Cymru a chyfraniad Peredur yn gyntaf, rydym ni'n cefnogi'r gwelliant hwnnw yn fawr. Mae'n un y gallwn ni, rwy'n credu, y gallwn ni i gyd ei gefnogi, yn enwedig, fel y dywedsoch chi, yng nghyd-destun presennol, ingol y delweddau ofnadwy rydym ni'n eu gweld o ddioddef o Wcráin, a mannau eraill yn y byd o ran hynny. Realiti erchyll rhyfel yw dioddefaint anochel sifiliaid, yn ogystal â'r rhai sy'n gwasanaethu yn y lluoedd arfog. Dylai pob un, wrth gwrs, ymdrechu i sicrhau heddwch, ac mae ein Hacademi Heddwch, yr Academi Heddwch, a ariennir gennym ni, yn y deml heddwch yng Nghaerdydd yn cydnabod hynny ac yn adeiladu ar y traddodiad Cymreig pwysig hwnnw, yn ogystal â'n swyddogaeth a'n dyheadau i fod yn genedl noddfa, sydd hefyd yn bwysig, gan gydnabod effaith rhyfel ar sifiliaid a'r hyn y gallwn ei chwarae i ddarparu lloches, cynhesrwydd a gobaith.

Soniodd llawer o'r Aelodau am yr angen am adeiladu ar y gefnogaeth sydd eisoes yn bodoli i gyn-filwyr, a hefyd yr heriau y mae llawer o'n cyn-filwyr yn eu hwynebu'n gyffredin â, efallai, llawer o aelodau o'n cymunedau ar hyn o bryd, yn anffodus, wrth i'r argyfwng costau byw barhau i frathu. Rwy'n siŵr y dylid bod wedi cylchredeg hyn ymhlith yr Aelodau, ond rydym ni wedi clywed geiriau o ddiolch yn gwbl briodol am yr hyn y mae'r Lleng Brydeinig Frenhinol yn ei wneud wrth gefnogi cyn-filwyr, a byddwn yn rhannu'r gydnabyddiaeth honno o'r hyn y maen nhw'n ei wneud yn fawr. Ond mae'r Lleng Brydeinig Frenhinol wedi anfon gwybodaeth yn ddiweddar am y gefnogaeth maen nhw'n ei ddarparu ar gyfer cyn-filwyr, ac os nad yw'r Aelodau wedi gweld hynny'n barod, byddwn yn eu hannog i edrych ar eu gwefan ac i rannu hynny gyda'u hetholwyr mewn gwirionedd. Yn amlwg, mae yna lawer o sefydliadau trydydd sector sy'n gweithio gyda chyn-filwyr, fel Woody's Lodge a mannau eraill, sy'n sicrhau bod cyn-filwyr yn ymwybodol o'r budd-daliadau a'r pethau eraill y mae ganddyn nhw, yn gwbl briodol, yr hawl iddynt.

Rydym ni wedi clywed am y cynnydd a wnaed ar hyd y blynyddoedd o ran Deddf y Lluoedd Arfog a'r cyfamod. Ac fe soniodd Mark Isherwood am wobrau'r cyn-filwyr, ac rwyf wedi bod yn falch iawn o fod yn bresennol, y ddwy flynedd ddiwethaf. Mae'n dda eu gweld yn mynd o nerth i nerth ac yn talu teyrnged mewn gwirionedd ac yn cydnabod sut mae'r rhai sydd wedi gwasanaethu, ein cyn-filwyr, wedi cyfrannu at ein cymunedau mewn llawer iawn o ffyrdd gwahanol, gan gael effaith enfawr a gwneud gwahaniaeth enfawr.

Darren, dim ond i roi—[Torri ar draws.] Nid Darren oedd hynny, dydw i ddim yn meddwl [Chwerthin.] Er hynny, dim ond i gyffwrdd—fe gyfeirioch chi at y tri phennaeth hynny o'r lluoedd arfog yma yng Nghymru, y Brigadydd Fraser, y Comodôr Dai Williams a'r Brigadydd Dawes, ac fe hoffwn i'n fawr iawn ymuno â chi i ddiolch iddyn nhw am bopeth maen nhw'n ei wneud. Rwy'n wirioneddol hynod falch o'r berthynas waith agos yr ydym ni wedi gallu ei meithrin fel Llywodraeth Cymru gyda nhw, gyda chyfarfodydd rheolaidd, nid dim ond gweld ein gilydd yn y digwyddiadau amrywiol, ac edrych ymlaen mewn difrif at allu siarad ag ystod eang o Weinidogion yn ddiweddarach y mis hwn. Ond alla i ddim deall pam mae'r Brigadydd Dawes am gyfnewid Aberhonddu am hinsoddau cynhesach Cyprus.

Mae llawer o Aelodau wedi siarad am yr hyn y byddan nhw'n ei wneud, wrth i ni i gyd dalu teyrnged y penwythnos hwn ac ar ddydd Gwener, ar Ddydd y Cofio ei hun, gan fynd i'r gwasanaethau hynny mewn cymunedau ledled y wlad. Rydym ni hefyd wedi clywed gan Sam Kurtz a James Evans am bwysigrwydd cymuned y lluoedd arfog i'w hetholaethau, a lle maen nhw'n byw, nid yn unig yn hanesyddol, ond heddiw, a gwerth yr ôl troed hwnnw yma mewn cymunedau ledled Cymru, a dyna pam y byddwn ni bob amser yn gweithio gyda'n cymheiriaid yn Llywodraeth y DU i gynnal a chadw'r ôl troed hwnnw yma yng Nghymru.

Dim ond wrth gloi, fe wnaethon ni siarad am yr angen—. Rydym ni i gyd wedi cyffwrdd â sut, wrth i bob blwyddyn fynd heibio i gofio, y rhai a fu'n ymladd yn yr ail ryfel byd, ychydig ohonyn nhw sydd yno ger y cofebau yn gallu dod i dalu teyrnged i'r rhai y buont yn gwasanaethu gyda nhw, yn ingol iawn, hefyd. Ac rwy'n credu, o'r hyn a ddywedodd fy nghydweithwyr Jack Sargeant ac Alun Davies, bwysigrwydd cadw'r hanes hwnnw'n fyw—ein bod yn trosglwyddo hynny i genedlaethau'r dyfodol ac ein bod ni'n dysgu o wrthdaro'r gorffennol yn y gobaith nad ydyn nhw'n cael eu hailadrodd yn y dyfodol hefyd.

Soniodd nifer o Aelodau am sut—. Rwy'n croesawu'r sylwadau cadarnhaol am y gwaith y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud, ond fel bob amser, fel unrhyw beth, dylen ni bob amser fod yn uchelgeisiol i adeiladu ar y gwaith hwnnw a gwneud mwy. Rwy'n cydnabod, mewn blynyddoedd blaenorol, y bu hon yn ddadl am goffáu ac mae bellach wedi dod yn ddadl flynyddol, ond gwn yn y gorffennol, y bu datganiad ynghylch Diwrnod y Lluoedd Arfog, ac efallai yr hoffwn ymrwymo yma heddiw i geisio ail-gyflwyno hynny eto yn y dyfodol, i'n galluogi i gael cyfle i efallai edrych yn fanylach ar y gefnogaeth i'r rhai sy'n gwasanaethu nawr, a'n cyn-filwyr nawr, wrth i ni ganolbwyntio heddiw yn fwy ar bwysigrwydd cofio. 

Felly, wrth gloi, hoffwn ddiolch i'r Aelodau unwaith eto am eu cyfraniadau, a dim ond ymrwymo cefnogaeth Llywodraeth Cymru i'n cyn-filwyr a'r rhai sy'n parhau i wasanaethu ein gwlad ar yr adeg hynod bwysig hon o'r flwyddyn. Diolch yn fawr.

17:35

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 1? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, mae gwelliant 1 wedi'i dderbyn yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

The proposal is to agree amendment 1. Does any Member object? No. Therefore, amendment 1 is agreed in accordance with Standing Order 12.36.

Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Amendment agreed in accordance with Standing Order 12.36.

Cynnig NDM8118 fel y’i diwygiwyd:

Cynnig bod y Senedd:

1. Yn cofio ac yn cydnabod cyfraniad pawb sydd wedi gwasanaethu yn ein Lluoedd Arfog ac sy’n gwasanaethu ynddynt yn awr, yn enwedig y rhai a wnaeth yr aberth eithaf.

2. Yn mynegi ei diolchgarwch i’r Lluoedd Arfog yng Nghymru am eu cyfraniad parhaus i fywyd Cymru.

3. Yn croesawu ac yn talu teyrnged i’r gefnogaeth y mae sefydliadau’r trydydd sector yn ei darparu i’n cymuned Lluoedd Arfog yng Nghymru.

4. Yn nodi ymrwymiad Llywodraeth Cymru i gyflawni Cyfamod y Lluoedd Arfog drwy ddarparu gwasanaethau a chefnogaeth bwrpasol i’n cymuned Lluoedd Arfog a thrwy gydweithio ac ymgysylltu’n barhaus â rhanddeiliaid.

5. Yn cefnogi'r angen i ymdrechu i gael datrysiad heddychlon i bob gwrthdaro a rhoi terfyn ar ryfel. 

6. Yn cofio pawb sydd wedi colli eu bywydau mewn rhyfeloedd a gwrthdaro, gan gynnwys anafusion sifil.

Motion NDM8118 as amended:

To propose that the Senedd:

1. Remembers and recognises the contribution of all those who have served and serve now in our Armed Forces, particularly those who paid the ultimate sacrifice.

2. Expresses its gratitude to the Armed Services in Wales for their continued contribution to Welsh Life.

3. Welcomes and pays tribute to the support that third sector organisations provide to our Armed Forces community in Wales.

4. Notes the Welsh Government’s commitment to honouring the Armed Forces Covenant through the provision of bespoke services and support for our Armed Forces community and ongoing collaboration and engagement with stakeholders.

5. Supports the need to strive for peaceful resolutions to all conflicts and for an end to war.

6. Remembers all those who have lost their lives in wars and conflicts, including civilian casualties.

Y cwestiwn nesaf, felly, yw: a ddylid derbyn y cynnig wedi'i ddiwygio gan welliant 1? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, mae'r cynnig yna wedi'i dderbyn hefyd.

The next proposal is that the motion as amended be agreed. Does any Member object? No, therefore the motion is agreed.

Derbyniwyd cynnig NDM8118 fel y’i diwygiwyd yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.


Motion NDM8118 as amended agreed in accordance with Standing Order 12.36.

9. Cyfnod Pleidleisio
9. Voting Time

Sy'n dod â ni nawr at y cyfnod pleidleisio. Ac oni bai bod tri Aelod yn dymuno imi ganu'r gloch, fe fyddaf i'n symud yn syth i'r cyfnod pleidleisio. Fe fydd y bleidlais gyntaf ar eitem 6. Eitem 6 yw'r Rheoliadau Deddf Rhentu Cartrefi (Cymru) 2016 (Diwygiadau Canlyniadol) 2022. Dwi'n galw am bleidlais, felly, ar y cynnig ar y rheoliadau yma, a gyflwynwyd yn enw Lesley Griffiths. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 35, neb yn ymatal ac 15 yn erbyn. Ac felly, mae'r cynnig wedi'i dderbyn.

Which brings us to voting time. And unless three Members wish for the bell to be rung, I will move immediately to voting time. The first vote will be on item 6, the Renting Homes (Wales) Act 2016 (Consequential Amendments) Regulations 2022. I call for a vote on the motion, tabled in the name of Lesley Griffiths. Open the vote. Close the vote. In favour 35, no abstentions and 15 against. Therefore, the motion is agreed.

Eitem 6. Rheoliadau Deddf Rhentu Cartrefi (Cymru) 2016 (Diwygiadau Canlyniadol) 2022: O blaid: 35, Yn erbyn: 15, Ymatal: 0

Derbyniwyd y cynnig

Item 6. The Renting Homes (Wales) Act 2016 (Consequential Amendments) Regulations 2022: For: 35, Against: 15, Abstain: 0

Motion has been agreed

Y bleidlais nesaf, felly, yw'r bleidlais ar eitem 7 ar y Rheoliadau Treth Trafodiadau Tir (Bandiau Treth a Chyfraddau Treth) (Cymru) (Diwygio) 2022. Dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig, a gyflwynwyd yn enw Lesley Griffiths. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 35, 15 yn ymatal a neb yn erbyn. Ac felly, mae'r cynnig yna dan eitem 7 wedi'i dderbyn.

The next vote is on item 7, the Land Transaction Tax (Tax Bands and Tax Rates) (Wales) (Amendment) Regulations 2022. I call for a vote on the motion, tabled in the name of Lesley Griffiths. Open the vote. Close the vote. In favour 35, 15 abstentions and none against. Therefore, the motion under item 7 is agreed.

Eitem 7. Rheoliadau Treth Trafodiadau Tir (Bandiau Treth a Chyfraddau Treth) (Cymru) (Diwygio) 2022: O blaid: 35, Yn erbyn: 0, Ymatal: 15

Derbyniwyd y cynnig

Item 7. The Land Transaction Tax (Tax Bands and Tax Rates) (Wales) (Amendment) Regulations 2022: For: 35, Against: 0, Abstain: 15

Motion has been agreed

Dyna ni ddiwedd ar y gwaith am heddiw. Diolch yn fawr i chi i gyd.

That concludes business for today. Thank you.

Daeth y cyfarfod i ben am 17:39.

The meeting ended at 17:39.