Y Cyfarfod Llawn
Plenary
05/07/2022Cynnwys
Contents
Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.
In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.
Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Croeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn. Cyn i ni ddechrau, dwi angen nodi ychydig o bwyntiau. Cynhelir y cyfarfod yma ar ffurf hybrid, gyda rhai Aelodau yn y Siambr ac eraill yn ymuno trwy gyswllt fideo. Bydd yr holl Aelodau sy'n cymryd rhan yn nhrafodion y Senedd, ble bynnag y bônt, yn cael eu trin yn gyfartal. Mae Cyfarfod Llawn a gynhelir drwy gynhadledd fideo, yn unol â Rheolau Sefydlog Senedd Cymru, yn gyfystyr â thrafodion y Senedd at ddibenion Deddf Llywodraeth Cymru 2006. Bydd rhai o ddarpariaethau Rheol Sefydlog 34 yn gymwys ar gyfer y cyfarfod yma, ac mae'r rheini wedi'u nodi ar eich agenda chi.
Welcome to this Plenary session. Before we begin, I want to set out a few points. This meeting will be held in hybrid format, with some Members in the Senedd Chamber and others joining by video-conference. All Members participating in proceedings of the Senedd, wherever they may be, will be treated equally. A Plenary meeting held using video-conference, in accordance with the Standing Orders of the Welsh Parliament, constitutes Senedd proceedings for the purposes of the Government of Wales Act 2006. Some of the provisions of Standing Order 34 will apply for today's Plenary meeting, and these are noted on your agenda.
Yr eitem gyntaf y prynhawn yma yw'r cwestiynau i'r Prif Weinidog, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Tom Giffard.
The first item this afternoon is questions to the First Minister, and the first question is from Tom Giffard.
1. A wnaiff y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am fynediad at wasanaethau deintyddol yng Ngorllewin De Cymru? OQ58287
1. Will the First Minister provide an update on access to dental services in South Wales West? OQ58287
Llywydd, 99 per cent of NHS dental contract value in Swansea Bay University Health Board and 88 per cent in Cwm Taf Morgannwg University Health Board will now be undertaken by practices that have opted in to dental contract reform. Working under reform principles creates capacity for new patients to access NHS dental care.
Llywydd, bydd 99 y cant o werth contract deintyddol y GIG ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Bae Abertawe ac 88 y cant ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Cwm Taf Morgannwg bellach yn cael ei cyflawni gan bractisau sydd wedi optio i mewn i'r rhaglen diwygio'r contract deintyddol. Mae gweithio o dan egwyddorion diwygio yn creu capasiti i gleifion newydd gael mynediad at ofal deintyddol y GIG.
I'm grateful to the First Minister for his answer, but I can't exactly say I share his optimism about the dental industry here in Wales. The most obvious example that we're facing a crisis in dentistry is the sheer number of questions that you and the health Minister have faced from Members in recent months on the subject. My colleague Sam Rowlands asked you about the situation in north Wales last week, and, unfortunately, it's an issue prevalent in my region too. Broadlands Dental Surgery in Bridgend has now terminated its contract with the NHS via the health board, citing problems with the way the NHS dental contracts are structured. The health board have said they'll try and find patients a new NHS dentist, but, in reality, given the current the situation, we know it means they'll be added to a waiting list, which is often years long. And instead, patients are being encouraged to take up often expensive private dental cover just to keep the level of service they enjoyed before. So, with dental waiting lists getting longer, fewer and fewer dentists offering places for NHS patients, and a third fewer dental treatments taking place compared to a decade ago, First Minister, one thing is quite clear: you're privatising dentistry in Wales by the back door. First Minister, when will your Government get a grip on the crisis in dentistry in Wales, and what action are you taking to fix it right now?
Rwy'n ddiolchgar i'r Prif Weinidog am ei ateb, ond ni allaf ddweud yn union fy mod yn rhannu ei optimistiaeth ynghylch y diwydiant deintyddol yma yng Nghymru. Yr enghraifft amlycaf ein bod yn wynebu argyfwng ym maes deintyddiaeth yw'r nifer fawr o gwestiynau yr ydych chi a'r Gweinidog iechyd wedi'u hwynebu gan Aelodau yn ystod y misoedd diwethaf ar y pwnc. Gofynnodd fy nghyd-Aelod Sam Rowlands ichi am y sefyllfa yn y gogledd yr wythnos diwethaf, ac, yn anffodus, mae'n broblem sy'n gyffredin yn fy rhanbarth i hefyd. Mae deintyddfa Broadlands ym Mhen-y-bont ar Ogwr bellach wedi terfynu ei chontract gyda'r GIG drwy'r bwrdd iechyd, gan nodi problemau gyda'r ffordd y mae contractau deintyddol y GIG wedi'u strwythuro. Mae'r bwrdd iechyd wedi dweud y byddan nhw yn ceisio dod o hyd i ddeintydd GIG newydd ar gyfer cleifion, ond, mewn gwirionedd, o ystyried y sefyllfa bresennol, gwyddom ni ei bod yn golygu y byddan nhw'n cael eu hychwanegu at restr aros, sy'n aml yn golygu aros am flynyddoedd. Ac yn hytrach, mae cleifion yn cael eu hannog i gael gwasanaeth deintyddol preifat drud yn aml, dim ond er mwyn cadw lefel y gwasanaeth yr oedden nhw'n ei fwynhau o'r blaen. Felly, gyda rhestrau aros deintyddol yn mynd yn hirach, mae llai a llai o ddeintyddion yn cynnig lleoedd i gleifion y GIG, a thraean yn llai o driniaethau deintyddol yn digwydd o'u cymharu â degawd yn ôl, Prif Weinidog, mae un peth yn eithaf clir: rydych yn preifateiddio deintyddiaeth yng Nghymru drwy'r drws cefn. Prif Weinidog, pryd y bydd eich Llywodraeth yn mynd i'r afael â'r argyfwng ym maes deintyddiaeth yng Nghymru, a pha gamau ydych chi'n eu cymryd i'w ddatrys nawr?
Llywydd, part of the premise of that question is nonsensical, and the Member knew it when he said it, as well. The contract reform, as we have explained many, many times on the floor of the Senedd, was an optional matter. It was for practices to decide whether or not to opt into it. The vast majority of practices have done so; a small minority have decided to make other arrangements. That was always available to them, as I have had to explain several times now to Conservative Members of the Senedd.
The truth of the matter is, Llywydd, that, up until the time of the pandemic, the number of dentists carrying out NHS activity in Wales rose every year—rose every year—from 2014-15 to 2018-19, and our ambition is to make sure that there is NHS dentistry available to everybody who wishes to take it up. However, as the Member will know, dentists are contracting professionals. They choose whether or not to take up work on behalf of the NHS. When they choose not to, in that small minority of cases who have made that decision, the money is not lost to NHS dentistry; the money remains in the system. The money remains so that other practices, or new entrants into dentistry, are able to carry out work on behalf of the NHS.
Our estimates for contract reform in the area covered by the Member are that it will create 16,000 extra NHS places, as a minimum, in the Cwm Taf Morgannwg University Health Board area, and 17,000 extra, as a minimum, NHS patient places in Swansea bay. That's why dental reform and contract reform has been such a priority for this Government.
Llywydd, mae rhan o gynsail y cwestiwn yna'n hurt, ac roedd yr Aelod yn gwybod hynny pan ddywedodd ef hynny hefyd. Roedd diwygio'r contract, fel yr ydym wedi esbonio droeon ar lawr y Senedd, yn fater dewisol. Mater i bractisau oedd penderfynu a ddylid optio i mewn iddo ai peidio. Mae'r mwyafrif helaeth o bractisau wedi gwneud hynny; mae lleiafrif bach wedi penderfynu gwneud trefniadau eraill. Roedd hynny ar gael iddyn nhw trwy'r adeg, fel y bu'n rhaid imi egluro droeon nawr wrth Aelodau Ceidwadol y Senedd.
Y gwir amdani, Llywydd, yw bod nifer y deintyddion sy'n cyflawni gweithgaredd y GIG yng Nghymru wedi codi bob blwyddyn hyd at adeg y pandemig—wedi codi bob blwyddyn—o 2014-15 i 2018-19, a'n huchelgais yw sicrhau bod deintyddiaeth y GIG ar gael i bawb sy'n dymuno manteisio arni. Fodd bynnag, fel y gŵyr yr Aelod, mae deintyddion yn contractio gweithwyr proffesiynol. Maen nhw'n dewis a ydyn nhw am ymgymryd â gwaith ar ran y GIG ai peidio. Pan fyddan nhw'n dewis peidio â gwneud hynny, yn y lleiafrif bach hwnnw o achosion sydd wedi gwneud y penderfyniad hwnnw, nid yw deintyddiaeth y GIG yn colli'r arian; mae'r arian yn aros yn y system. Mae'r arian yn parhau fel bod practisau eraill, neu newydd-ddyfodiaid i ddeintyddiaeth, yn gallu gwneud gwaith ar ran y GIG.
Ein hamcangyfrifon ar gyfer diwygio contractau yn yr ardal a gwmpesir gan yr Aelod yw y bydd yn creu 16,000 o leoedd ychwanegol yn y GIG, o leiaf, yn ardal Bwrdd Iechyd Prifysgol Cwm Taf Morgannwg, a 17,000 o leoedd ychwanegol, o leiaf, i gleifion y GIG ym mae Abertawe. Dyna pam mae diwygio deintyddol a diwygio contractau wedi bod yn gymaint o flaenoriaeth i'r Llywodraeth hon.
First Minister, there has been a lot of goodwill in NHS dentistry for a really long time. Having talked to dentists in Bridgend, and the British Dental Association, unfortunately, it is the case that, with the new contracts, NHS practices are seeing lots of new patients and need to reach high targets of patients. Practices have to cover the cost of treatment due to the level of care needed and time taken to facilitate. This has meant that, essentially, dentists can be working for free. With the cost-of-living crisis, how many of us can afford to do that on a long-term basis? So, staff are leaving practices, and the knock-on effect is that practices cannot reach their targets of seeing new patients, and therefore, sometimes, they are being financially penalised. You have dentists working incredibly hard through the backlog of COVID patients, with costs going up, and there is a lack of goodwill flexibility available with the contracts, I've been told. I know this is being investigated by the Senedd health committee, and I very much welcome their work on this. First Minister, what action is the Welsh Government taking to support dental services with the impact of coronavirus and the backlog of care that is impacting their workload? Also, is there a way of prioritising dental care for children?
Prif Weinidog, bu tipyn o ewyllys da ym maes deintyddiaeth y GIG ers amser maith. Ar ôl siarad â deintyddion ym Mhen-y-bont ar Ogwr, a Chymdeithas Ddeintyddol Prydain, yn anffodus, mae'n wir, gyda'r contractau newydd, fod practisau'r GIG yn gweld llawer o gleifion newydd a bod angen iddyn nhw gyrraedd targedau uchel o gleifion. Mae'n rhaid i bractisau dalu am gost y driniaeth oherwydd lefel y gofal sydd ei angen a'r amser a gymerir i wneud gwaith hwyluso. Mae hyn wedi golygu, yn y bôn, y gall deintyddion fod yn gweithio am ddim. Felly, mae staff yn gadael practisau, a'r effaith ganlyniadol yw na all practisau gyrraedd eu targedau ar gyfer gweld cleifion newydd, ac felly, weithiau, maen nhw'n cael eu cosbi'n ariannol. Mae gennych ddeintyddion sy'n gweithio'n eithriadol o galed drwy'r ôl-groniad o gleifion COVID, gyda chostau'n codi, ac mae diffyg hyblygrwydd ewyllys da ar gael gyda'r contractau, yn ôl yr hyn a ddywedwyd wrthyf. Gwn fod pwyllgor iechyd y Senedd yn ymchwilio i hyn, ac rwy'n croesawu'n fawr eu gwaith ar hyn. Prif Weinidog, pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i gefnogi gwasanaethau deintyddol gydag effaith coronafeirws a'r ôl-groniad o ofal sy'n effeithio ar eu llwyth gwaith? Hefyd, a oes ffordd o flaenoriaethu gofal deintyddol i blant?
Llywydd, let me give the Member an assurance that no dentist in Wales is working for free. Dentists, on average, earn somewhere between £70,000 and £100,000 a year, depending on the nature of their contract. And while I agree very much with what Sarah Murphy said about the commitment that dentists in Wales have shown during the coronavirus period, they are remunerated, and fairly remunerated, for the work that they do.
The point that the Member raised about the impact of coronavirus, Llywydd, is an important one. On 1 June, the Chief Dental Officer was able to write to dental practices across Wales, de-escalating some of the infection prevention and control measures that dentists have had to implement because of coronavirus. Unfortunately, because of the current rapid rise in the number of people falling ill from the virus, and the even greater transmissibility of the latest variants of omicron, that is a position we will have to keep very carefully under review. Coronavirus has not gone away, Llywydd. Thousands of people in Wales are falling ill with the virus. We have 1,500 people who work in the health service not in work today because they have fallen ill with COVID-19, and we have another 600 people beyond that who are self-isolating because they are in contact with someone who's had the virus. That's over 2 per cent of the entire workforce of the NHS who are unable to be doing all the other things we ask them to do simply because of the continuing impact of coronavirus here in Wales. And aerosol-generating procedures, which is what dentistry relies on so much, are amongst the most challenging procedures for the transmission of the virus. So, I very much welcome all the actions that dental practices have taken, the extra help they've had through the Welsh Government to improve ventilation in those practices, but there's no doubt at all, and no Member in this Chamber should be in any doubt at all, that the operating environment in dentistry, and right across the Welsh NHS, remains very challenging because of the impact that coronavirus is having.
Llywydd, gadewch imi sicrhau'r Aelod nad oes unrhyw ddeintydd yng Nghymru yn gweithio am ddim. Mae deintyddion, ar gyfartaledd, yn ennill rhywle rhwng £70,000 a £100,000 y flwyddyn, yn dibynnu ar natur eu contract. Ac er fy mod yn cytuno'n llwyr â'r hyn a ddywedodd Sarah Murphy am yr ymrwymiad y mae deintyddion yng Nghymru wedi'i ddangos yn ystod cyfnod y coronafeirws, cânt eu talu, a'u talu'n deg, am y gwaith a wnânt.
Mae'r pwynt a gododd yr Aelod am effaith y coronafeirws, Llywydd, yn un pwysig. Ar 1 Mehefin, llwyddodd y Prif Swyddog Deintyddol i ysgrifennu at bractisau deintyddol ledled Cymru, gan ddad-ddwysáu rhai o'r mesurau atal a rheoli heintiau y mae deintyddion wedi gorfod eu gweithredu oherwydd y coronafeirws. Yn anffodus, oherwydd y cynnydd cyflym presennol yn nifer y bobl sy'n mynd yn sâl oherwydd y feirws, a'r ffaith bod yr amrywiolion diweddaraf o omicron hyd yn oed yn fwy trosglwyddadwy, mae hynny'n sefyllfa y bydd yn rhaid inni ei hadolygu'n ofalus iawn. Nid yw'r coronafeirws wedi diflannu, Llywydd. Mae miloedd o bobl yng Nghymru yn mynd yn sâl gyda'r feirws. Mae gennym 1,500 o bobl sy'n gweithio yn y gwasanaeth iechyd nad ydyn nhw yn y gwaith heddiw oherwydd eu bod yn sâl gyda COVID-19, ac mae gennym 600 o bobl eraill y tu hwnt i hynny sy'n hunanynysu oherwydd eu bod mewn cysylltiad â rhywun sydd wedi cael y feirws. Mae hynny dros 2 y cant o holl weithlu'r GIG nad ydyn nhw'n gallu gwneud yr holl bethau eraill y gofynnwn iddyn nhw eu gwneud dim ond oherwydd effaith barhaus y coronafeirws yma yng Nghymru. Ac mae gweithdrefnau cynhyrchu aerosol, sef yr hyn y mae deintyddiaeth yn dibynnu arno gymaint, ymhlith y gweithdrefnau mwyaf heriol o ran trosglwyddo'r feirws. Felly, rwy'n croesawu'n fawr yr holl gamau y mae practisau deintyddol wedi'u cymryd, y cymorth ychwanegol y maen nhw wedi'i gael drwy Lywodraeth Cymru i wella awyru yn y practisau hynny, ond nid oes amheuaeth o gwbl, ac ni ddylai unrhyw Aelod yn y Siambr hon fod ag amheuaeth o gwbl, fod yr amgylchedd gweithredu ym maes deintyddiaeth, ac ar draws GIG Cymru, yn parhau i fod yn heriol iawn oherwydd yr effaith y mae coronafeirws yn ei chael.
2. Beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i wella mynediad at wasanaethau iechyd meddwl yn Nyffryn Clwyd? OQ58331
2. What is the Welsh Government doing to improve access to mental health services in the Vale of Clwyd? OQ58331
Llywydd, we continue to provide significant and sustained funding to support mental health services. Betsi Cadwaladr University Health Board will receive an additional £4.9 million in recurrent mental health funding, starting this year, to help improve access to mental health support.
Llywydd, rydym yn parhau i ddarparu cyllid sylweddol a pharhaus i gefnogi gwasanaethau iechyd meddwl. Bydd Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr yn cael £4.9 miliwn yn ychwanegol mewn cyllid iechyd meddwl rheolaidd, gan ddechrau eleni, i helpu i wella mynediad at gymorth iechyd meddwl.
Thank you for that answer, First Minister. Of course, as we mark the seventy-fourth birthday of the national health service today, I'd like to give my thanks to the hard-working front-line staff, past and present, who have served to support the nation's medical needs and help save lives. But, First Minister, at no fault of these hard-working front-line staff, mental health services in my constituency and across north Wales are not fit for purpose. Local primary mental health support services figures show that Betsi Cadwaladr University Health Board has the second-worst waiting times in Wales, with just under two thirds of adults waiting less than 28 days for an assessment as of March 2022, which is below the national average, and, for children and young people, just one in three are waiting 28 days for an assessment. These delays are just not acceptable, First Minister. Alongside these waiting times, one of my major concerns related to services in the Vale of Clwyd is the Ablett Unit facilities at Ysbyty Glan Clwyd in Bodelwyddan. Earlier this month, I sat down with one of my constituents, who has a long-term mental health condition and, due to this, has had to stay in facilities across the area. And he noted that the Ablett Unit at YGC is by far the worst, with a tired and decrepit building that is not fit for modern-day use or treatments. And in my regular meeting with representatives of the health board, and, in fact, just as recently as yesterday, they divulged that there are still no imminent plans to progress the proposal of the new mental health development at YGC, and that's simply not good enough, First Minister. So, what is the Welsh Government planning to do, regarding this delay from the health board, to ensure that my residents in the Vale of Clwyd get a service that's fit for purpose in the area that they live in? Thank you.
Diolch am yr ateb yna, Prif Weinidog. Wrth gwrs, wrth inni nodi pen-blwydd y gwasanaeth iechyd gwladol yn saith deg a phedwar heddiw, hoffwn ddiolch i'r staff rheng flaen sy'n gweithio'n galed, yn y gorffennol a'r presennol, sydd wedi cefnogi anghenion meddygol y genedl a helpu i achub bywydau. Ond, Prif Weinidog, heb fod unrhyw fai ar y staff rheng flaen gweithgar hyn, nid yw gwasanaethau iechyd meddwl yn fy etholaeth i ac ar draws y gogledd yn addas i'r diben. Mae ffigurau gwasanaethau cymorth iechyd meddwl sylfaenol lleol yn dangos mai gan Fwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr y mae'r amseroedd aros gwaethaf ond un yng Nghymru, gydag ychydig o dan ddwy ran o dair o oedolion yn aros llai na 28 diwrnod am asesiad ym mis Mawrth 2022, sy'n is na'r cyfartaledd cenedlaethol, ac, i blant a phobl ifanc, dim ond un o bob tri sy'n aros 28 diwrnod am asesiad. Nid yw'r oedi hwn yn dderbyniol, Prif Weinidog. Ochr yn ochr â'r amseroedd aros hyn, un o fy mhrif bryderon ynghylch gwasanaethau yn Nyffryn Clwyd yw cyfleusterau Uned Ablett yn Ysbyty Glan Clwyd ym Modelwyddan. Yn gynharach y mis hwn, eisteddais i lawr gydag un o fy etholwyr, sydd â chyflwr iechyd meddwl hirdymor ac, oherwydd hyn, mae wedi gorfod aros mewn cyfleusterau ar draws yr ardal. A nododd mai'r Uned Ablett yn YGC yw'r gwaethaf o bell ffordd, gydag adeilad treuliedig ac adfeiliedig nad yw'n addas ar gyfer defnydd na thriniaethau modern. Ac yn fy nghyfarfod rheolaidd â chynrychiolwyr y bwrdd iechyd, ac, mewn gwirionedd, mor ddiweddar â ddoe, fe wnaethon nhw ddatgelu nad oes unrhyw gynlluniau ar y gorwel o hyd i fwrw ymlaen â chynnig y datblygiad iechyd meddwl newydd yn YGC, ac nid yw hynny'n ddigon da, Prif Weinidog. Felly, beth y mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu ei wneud, ynglŷn â'r oedi hwn gan y bwrdd iechyd, i sicrhau bod fy nhrigolion yn Nyffryn Clwyd yn cael gwasanaeth sy'n addas i'r diben yn yr ardal y maen nhw'n byw ynddi? Diolch.
Well, Llywydd, I echo, of course, what the Member said about recognising the work that our very committed staff in the national health service do every single day, on this anniversary of the NHS. I agree with him that the time that assessments are taking under the local primary mental health service in Betsi Cadwaladr are not acceptable. There have been some signs of improvement in recent months, but that improvement urgently needs to continue. Once you have an assessment in the health board, then the performance in terms of from-referral-to-treatment is better in the local primary mental health services, particularly in relation to adults, where, for most of the last 12 months, performance has been above the target set by the Welsh Government. So, once you get into the system, then the help that you receive is usually timely and is appreciated by those in receipt of it. But the assessment period is too long, particularly for children, and there we look for a proper improvement in the way that the health board performs.
As far as the facilities at YGC are concerned, I think, the Member has an over-pessimistic view of developments there. We want to invest in those services, we want to make sure the physical fabric of the services is sufficient for patients, and we look forward to being able to approve the proposals that the health board will bring forward in order to do just that.
Wel, Llywydd, rwy'n ategu, wrth gwrs, yr hyn a ddywedodd yr Aelod am gydnabod y gwaith y mae ein staff ymroddedig iawn yn y gwasanaeth iechyd gwladol yn ei wneud bob dydd, ar ben-blwydd y GIG eleni. Cytunaf ag ef nad yw'r amser y mae asesiadau'n ei gymryd o dan y gwasanaeth iechyd meddwl sylfaenol lleol ym Mwrdd Iechyd Betsi Cadwaladr yn dderbyniol. Bu rhai arwyddion o welliant yn ystod y misoedd diwethaf, ond mae angen i'r gwelliant hwnnw barhau ar frys. Ar ôl ichi gael asesiad yn y bwrdd iechyd, yna mae'r perfformiad o ran atgyfeirio i driniaeth yn well yn y gwasanaethau iechyd meddwl sylfaenol lleol, yn enwedig o ran oedolion, lle mae perfformiad, am y rhan fwyaf o'r 12 mis diwethaf, wedi bod yn uwch na'r targed a osodwyd gan Lywodraeth Cymru. Felly, ar ôl i chi fynd i mewn i'r system, yna mae'r cymorth a gewch fel arfer yn amserol ac yn cael ei werthfawrogi gan y rhai sy'n ei gael. Ond mae'r cyfnod asesu yn rhy hir, yn enwedig i blant, ac yno rydym yn chwilio am welliant priodol yn y ffordd y mae'r bwrdd iechyd yn perfformio.
O ran y cyfleusterau yn YGC, rwy'n credu bod gan yr Aelod farn or-besimistaidd am ddatblygiadau yno. Rydym ni eisiau buddsoddi yn y gwasanaethau hynny, rydym ni eisiau sicrhau bod adeiladwaith ffisegol y gwasanaethau'n ddigonol i gleifion, ac edrychwn ymlaen at allu cymeradwyo'r cynigion y bydd y bwrdd iechyd yn eu cyflwyno er mwyn gwneud hynny.
First Minister, there's been a very welcome and significant increase recently in funding for support services for mental health within schools, which will help many young people in the Vale of Clwyd and beyond. We know that the most effective mental ill health prevention and early intervention comes through school counselling services. So, will the Welsh Government commit to facilitating the training and recruitment of as many new school counsellors as possible?
Prif Weinidog, bu cynnydd sylweddol, sydd i'w groesawu'n fawr yn ddiweddar yn y cyllid ar gyfer gwasanaethau cymorth ar gyfer iechyd meddwl mewn ysgolion, a fydd yn helpu llawer o bobl ifanc yn Nyffryn Clwyd a thu hwnt. Gwyddom mai gwasanaethau cwnsela mewn ysgolion sy'n gyfrifol am atal salwch meddwl ac ymyrraeth gynnar yn y ffordd fwyaf effeithiol. Felly, a wnaiff Llywodraeth Cymru ymrwymo i hwyluso'r gwaith o hyfforddi a recriwtio cynifer o gwnselwyr ysgol newydd â phosibl?
Well, Llywydd, I thank Ken Skates for that, and I agree with him very much that the best help you can offer, particularly to young people, in the mental health field is that early and preventative intervention that gets them the advice they need. It allows them to meet with a trusted adult who has the training that is necessary to respond to their needs, and that's exactly what the Welsh Government is doing. Over the next three years, we'll invest another £10 million over and above what is there now to improve and expand school counselling provision, and we do so because we know that it is effective. In the last year for which there are figures, 10,600 children or young people received counselling services in schools. Young women accounted for two thirds of those receiving help. Twenty per cent of all the children who got help from the school counselling service were in year 10, so facing examinations, with all the anxiety that we know goes alongside that. But, critically, 87 per cent of children and young people who used the service did not require onward referral. In other words, the help that they got was sufficient to meet their needs. That's why, both for children and for adults, we are putting such an emphasis on investment in tier 0 and tier 1 services—services that you don't need to join a waiting list to get to, services that you can get by immediate access, either through third sector organisations or, in the case of the question raised by Ken Skates, through the self-referral of someone to a school counselling service. If you can do it, if you can do it early and do it effectively, then those young people don't need the more intensive and, inevitably, more pressurised services further up the chain.
Wel, Llywydd, diolch i Ken Skates am hynna, ac rwy'n cytuno'n llwyr ag ef mai'r cymorth gorau y gallwch ei gynnig, yn enwedig i bobl ifanc, ym maes iechyd meddwl yw'r ymyrraeth gynnar ac ataliol hwnnw sy'n rhoi iddyn nhw y cyngor sydd ei angen arnyn nhw. Mae'n caniatáu iddyn nhw gyfarfod ag oedolyn y gallan nhw ymddiried ynddo sydd â'r hyfforddiant sy'n angenrheidiol i ymateb i'w hanghenion, a dyna'n union y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud. Dros y tair blynedd nesaf, byddwn yn buddsoddi £10 miliwn arall yn ychwanegol at yr hyn sydd yno nawr i wella ac ehangu'r ddarpariaeth gwnsela mewn ysgolion, a gwnawn hynny oherwydd gwyddom ei fod yn effeithiol. Yn ystod y flwyddyn ddiwethaf y ceir ffigurau ar ei chyfer, cafodd 10,600 o blant neu bobl ifanc wasanaethau cwnsela mewn ysgolion. Roedd menywod ifanc yn cyfrif am ddwy ran o dair o'r rhai a oedd yn cael cymorth. Yr oedd 20 y cant o'r holl blant a gafodd gymorth gan y gwasanaeth cwnsela mewn ysgolion ym mlwyddyn 10, felly'n wynebu arholiadau, gyda'r holl bryder y gwyddom ei fod yn cyd-fynd â hynny. Ond, yn hollbwysig, nid oedd angen atgyfeirio 87 y cant o'r plant a'r bobl ifanc a oedd yn defnyddio'r gwasanaeth. Mewn geiriau eraill, roedd y cymorth a gawsant yn ddigonol i ddiwallu eu hanghenion. Dyna pam, i blant ac i oedolion, yr ydym yn rhoi cymaint o bwyslais ar fuddsoddi mewn gwasanaethau haen 0 a haen 1—gwasanaethau nad oes angen ichi ymuno â rhestr aros er mwyn eu cael, gwasanaethau y gallwch eu cael ar unwaith, naill ai drwy sefydliadau'r trydydd sector neu, yn achos y cwestiwn a godwyd gan Ken Skates, drwy rywun yn hunangyfeirio at wasanaeth cwnsela mewn ysgolion. Os gallwch wneud hynny, os gallwch ei wneud yn gynnar a'i wneud yn effeithiol, yna nid oes angen y gwasanaethau mwy dwys ac, yn anochel, sydd o dan fwy o bwysau ar y bobl ifanc hynny ymhellach i fyny'r gadwyn.
Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd y Ceidwadwyr Cymreig, Andrew R.T. Davies.
Questions now from the party leaders. The leader of the Welsh Conservatives, Andrew R.T. Davies.
Thank you, Presiding Officer. Could I just send a warm welcome to colleagues in the gallery from Pakistan, who are attending from one of the regional assemblies and watching our proceedings today?
First Minister, why has the Welsh Government failed in its commitment, made some seven years ago, to eliminate the use of B&Bs for young people in the care sector here in Wales?
Diolch yn fawr, Llywydd. A gaf i estyn croeso cynnes i gydweithwyr yn yr oriel o Bacistan, sydd wedi dod yma o un o'r cynulliadau rhanbarthol ac yn gwylio ein trafodion heddiw?
Prif Weinidog, pam y mae Llywodraeth Cymru wedi methu yn ei hymrwymiad, a wnaed tua saith mlynedd yn ôl, i ddileu'r defnydd o lety gwely a brecwast ar gyfer pobl ifanc yn y sector gofal yma yng Nghymru?
Well, Llywydd, I think there are a number of reasons that lie behind that unfortunate fact. The biggest one is that we take too many children away from their families here in Wales. This is a point that I have tried to make ever since I was the health Minister and responsible for social services. We take children away from their families in Wales at twice the rate that children are taken into care in England, and the result of that is that our local authorities find that all their budgets, all the staff that they have, are having to deal with the number of children who are already in the care of that local authority, and when new needs arise and children have to be attended to, there isn't the capacity there to respond in the way that we would like.
We have had a concerted campaign with local authorities over the last three years to try to address and reverse this trend. This is a trend of 20 years and probably more, Llywydd. Year after year, the rate at which children are taken away from families in Wales rises. That delivers a poor service for those children and it delivers a particularly poor service for those families who look for preventative help from a social services department, who find that there's no capacity to do that because their hands are so full of children already inside the care system.
There are local authorities in Wales that buck this trend, that manage to reduce the number of children and look after them safely in other ways. I commend particularly the record of Carmarthenshire County Council, which has a 20-year record of being able to keep numbers going in a different direction, and in more recent times the actions of Neath Port Talbot Council, which has significantly reduced the number of children they take into the care system, freeing up resources to help families to stay together. If you don't do that, then the system is under such pressure that, when children do come into the system, it struggles to provide the immediate help that is necessary for them.
Wel, Llywydd, rwy'n credu bod nifer o resymau y tu ôl i'r ffaith anffodus honno. Yr un mwyaf yw ein bod yn tynnu gormod o blant oddi wrth eu teuluoedd yma yng Nghymru. Mae hwn yn bwynt yr wyf wedi ceisio'i wneud ers imi fod yn Weinidog iechyd ac yn gyfrifol am wasanaethau cymdeithasol. Rydym yn mynd â phlant oddi wrth eu teuluoedd yng Nghymru ar ddwywaith y gyfradd y mae plant yn cael eu cymryd i ofal yn Lloegr, a chanlyniad hynny yw bod ein hawdurdodau lleol yn canfod bod eu holl gyllidebau, yr holl staff sydd ganddyn nhw, yn gorfod ymdrin â nifer y plant sydd eisoes yng ngofal yr awdurdod lleol hwnnw, a phan fydd anghenion newydd yn codi a phan fydd yn rhaid rhoi sylw i blant, nid oes y capasiti yno i ymateb yn y ffordd yr hoffem ni.
Rydym wedi cael ymgyrch ar y cyd ag awdurdodau lleol dros y tair blynedd diwethaf i geisio mynd i'r afael â'r duedd hon a'i gwrthdroi. Mae hon yn duedd dros 20 mlynedd a mwy o bosibl, Llywydd. Flwyddyn ar ôl blwyddyn, mae'r gyfradd y mae plant yn cael eu cymryd oddi wrth deuluoedd yng Nghymru yn cynyddu. Mae hynny'n rhoi gwasanaeth gwael i'r plant hynny ac mae'n rhoi gwasanaeth arbennig o wael i'r teuluoedd hynny sy'n chwilio am gymorth ataliol gan adran gwasanaethau cymdeithasol, sy'n canfod nad oes y capasiti i wneud hynny oherwydd bod y system ofal eisoes yn llawn o blant.
Mae awdurdodau lleol yng Nghymru sy'n mynd yn groes i'r duedd hon, sy'n llwyddo i leihau nifer y plant a gofalu amdanyn nhw yn ddiogel mewn ffyrdd eraill. Rwy'n cymeradwyo yn arbennig hanes Cyngor Sir Gâr, sydd ag hanes 20 mlynedd o allu cadw'r niferoedd yn mynd i gyfeiriad gwahanol, ac yn fwy diweddar, gweithredoedd Cyngor Castell-nedd Port Talbot, sydd wedi lleihau'n sylweddol nifer y plant y maen nhw yn eu cymryd i mewn i'r system ofal, gan ryddhau adnoddau i helpu teuluoedd i aros gyda'i gilydd. Os na wnewch chi hynny, yna mae'r system o dan gymaint o bwysau fel ei bod, pan fydd plant yn dod i mewn i'r system, yn ei chael yn anodd darparu'r cymorth uniongyrchol sy'n angenrheidiol ar eu cyfer.
I'm grateful for that answer, First Minister, but the fact of the matter is that a pledge was made seven years ago, in 2015, and some of the answer that you gave me today about highlighting good practice in local authorities such as Carmarthenshire, such as Neath Port Talbot, was highlighted as part of the Government statement at that time about how you drive good practice through local authorities to get rid of the use of B&B and other unsuitable accommodation. Here we are, seven years later, and that commitment has not been delivered.
The consequences of that lack of delivery are highlighted in the report that BBC Wales are covering today, and in particular the words of Gemma, when she said she'd been exploited by older men when she was young before being taken into care at the age of 14, when she'd become addicted to heroin. She had moved house 12 times by the time she was 15. She said:
'I've never fully unpacked anywhere. Nobody ever keeps me very long anyway.'
How can Gemma or any of the other 50 young people in Wales who have been placed in B&Bs, hostels or budget hotels in the last year, or indeed any of the 285 young people in accommodation that isn't regulated by the care watchdog, have any confidence that the accommodation that they are being placed in is safe and secure when you hear stories like that from Gemma?
Rwy'n ddiolchgar am yr ateb yna, Prif Weinidog, ond y gwir amdani yw bod addewid wedi'i wneud saith mlynedd yn ôl, yn 2015, a thynnwyd sylw at rywfaint o'r ateb a roesoch imi heddiw ynghylch amlygu arferion da mewn awdurdodau lleol fel sir Gaerfyrddin, fel Castell-nedd Port Talbot, yn rhan o ddatganiad y Llywodraeth bryd hynny ynghylch sut yr ydych yn ysgogi arfer da drwy awdurdodau lleol i gael gwared ar y defnydd o lety gwely a brecwast a llety anaddas arall. Dyma ni, saith mlynedd yn ddiweddarach, ac nid yw'r ymrwymiad hwnnw wedi'i gyflawni.
Tynnir sylw at ganlyniadau'r diffyg cyflawni hwnnw yn yr adroddiad y mae BBC Cymru yn ymdrin ag ef heddiw, ac yn arbennig geiriau Gemma, pan ddywedodd bod dynion hŷn wedi camfanteisio arni pan oedd yn ifanc cyn iddi gael ei chymryd i ofal yn 14 oed, pan oedd wedi mynd yn gaeth i heroin. Roedd hi wedi newid aelwyd 12 gwaith erbyn iddi fod yn 15 oed. Dywedodd hi:
'Dydw i erioed wedi dadbacio'n llawn yn unman. Nid oes neb byth yn fy nghadw'n hir iawn beth bynnag.'
Sut y gall Gemma neu unrhyw un o'r 50 o bobl ifanc eraill yng Nghymru sydd wedi'u lleoli mewn llety gwely a brecwast, hosteli neu westai pris rhesymol yn ystod y flwyddyn ddiwethaf, neu yn wir unrhyw un o'r 285 o bobl ifanc mewn llety nad yw'n cael ei reoleiddio gan y corff gwarchod gofal, fod ag unrhyw ffydd bod y llety y maen nhw'n cael eu lleoli ynddo yn ddiogel pan glywch chi straeon fel un Gemma?
That's a distressing story, Llywydd, but it exactly reflects the point that I made originally that children like Gemma would have been better served had the system invested in preventative action and early intervention to prevent that very sad story of what happens to children when they get drawn into a system that does not have the capacity to respond properly to their needs. I am sorry to say, Llywydd, that the conversations with too many local authorities have proved too difficult on this topic over that extended period. There are local authorities, despite everything that has been said to them, despite all the advice they have—and they don't lack advice. The leader of the opposition is right in that way. There are reports that the Association of Directors of Social Services in Wales have produced, there is independent advice that has been commissioned for local authorities to demonstrate to them how they can do this better, and yet we have local authorities in parts of Wales who, every single year, manage to find things moving in the opposite direction. There is more that they can do, there is more that they must do in order to be able to provide better outcomes for those young people.
I still think it's important, Llywydd, to put those numbers in their context. They are too high, I definitely don't want to see them, but against the 50 people that the leader of the opposition mentioned, 662 young people left care in the figures that are the most recently available, and of that 662, 628 saw 95 per cent of them assessed as being in suitable accommodation on the day when their care experience ended. So, the system still manages to respond to the needs of the bulk of young people drawn into it, but the answer to being able to do better is to do things differently, not just to do more and more of the same things.
Mae honna'n stori ofidus, Llywydd, ond mae'n adlewyrchu'n union y pwynt a wnes i'n wreiddiol y byddai plant fel Gemma wedi cael gwell gwasanaeth pe bai'r system wedi buddsoddi mewn camau ataliol ac ymyrraeth gynnar i atal y stori drist iawn yna am yr hyn sy'n digwydd i blant pan gânt eu tynnu i mewn i system nad oes ganddi'r gallu i ymateb yn iawn i'w hanghenion. Mae'n ddrwg gennyf ddweud, Llywydd, fod y sgyrsiau gyda gormod o awdurdodau lleol wedi bod yn rhy anodd ar y pwnc hwn dros y cyfnod estynedig hwnnw. Mae awdurdodau lleol, er gwaethaf popeth a ddywedwyd wrthyn nhw, er gwaethaf yr holl gyngor a gânt—ac nid ydyn nhw'n brin o gyngor. Mae arweinydd yr wrthblaid yn iawn yn hynny o beth. Ceir adroddiadau y mae Cymdeithas Cyfarwyddwyr Gwasanaethau Cymdeithasol Cymru wedi'u llunio, fod cyngor annibynnol wedi'i gomisiynu i awdurdodau lleol i ddangos iddyn nhw sut y gallan nhw wneud hyn yn well, ac eto mae gennym awdurdodau lleol mewn rhannau o Gymru sydd, bob blwyddyn, yn llwyddo i ddod o hyd i bethau sy'n symud i'r cyfeiriad arall. Mae mwy y gallan nhw ei wneud, mae mwy y mae'n rhaid iddyn nhw ei wneud er mwyn gallu darparu gwell canlyniadau i'r bobl ifanc hynny.
Rwy'n dal i gredu ei bod yn bwysig, Llywydd, i roi'r niferoedd hynny yn eu cyd-destun. Maen nhw'n rhy uchel, yn sicr nid wyf i eisiau eu gweld, ond o'u cymharu â'r 50 o bobl y soniodd arweinydd yr wrthblaid amdanyn nhw, gadawodd 662 o bobl ifanc ofal yn ôl y ffigurau diweddaraf sydd ar gael, ac o'r 662 hwnnw, aseswyd bod 95 y cant o 628 ohonyn nhw yn rhai mewn llety addas ar y diwrnod pan ddaeth eu profiad gofal i ben. Felly, mae'r system yn dal i lwyddo i ymateb i anghenion y rhan fwyaf o bobl ifanc sy'n cael eu tynnu i mewn iddi, ond yr ateb ar gyfer gwneud yn well yw gwneud pethau'n wahanol, nid dim ond gwneud mwy a mwy o'r un pethau.
First Minister, the Government in 2015 made that commitment to, obviously, phase out the use of B&Bs, hostels and budget hotels. Do you still stand by that commitment? I appreciate that seven years have passed, but is it still a Government priority to stick to that commitment? And if it is a Government priority to keep that commitment, will you commit today, in the time that you have left as First Minister, to make sure that that commitment is implemented, so that children like Gemma can have confidence in the system to look after them when they're entrusted to their care?
Prif Weinidog, gwnaeth y Llywodraeth yn 2015 yr ymrwymiad hwnnw, yn amlwg, i ddiddymu'r defnydd o lety gwely a brecwast, hosteli a gwestai pris rhesymol. A ydych chi yn dal i gadw at yr ymrwymiad hwnnw? Rwy'n sylweddoli bod saith mlynedd wedi mynd heibio, ond a yw'n dal yn flaenoriaeth gan y Llywodraeth i gadw at yr ymrwymiad hwnnw? Ac os yw'n flaenoriaeth gan y Llywodraeth i gadw'r ymrwymiad hwnnw, a wnewch chi ymrwymo heddiw, yn yr amser sydd gennych ar ôl yn Brif Weinidog, i sicrhau bod yr ymrwymiad hwnnw'n cael ei weithredu, fel y gall plant fel Gemma fod â ffydd yn y system i ofalu amdanyn nhw pan fyddan nhw'n cael eu rhoi yn ei gofal?
I absolutely want to see a position, Llywydd, in which young people are not looked after in those very unsatisfactory circumstances. Since last May's elections, I have been meeting, alongside my colleague Julie Morgan, with leaders of the newly constituted authorities. One of my messages to those leaders is that this is an agenda for them and for their chief executives, not simply for cabinet portfolio holders and directors of social services. For us to make the difference we need to make in the lives of those young people—remembering that the local authority is the corporate parent of those young people; every single member of that local authority has a responsibility to every single one of those young people—then that has to be a responsibility owned in the office of the leader and the chief executive. They have to take responsibility across the range of services.
I mentioned earlier, Llywydd, the success that Carmarthenshire has had in this area. One of the reasons that the then leader of Carmarthenshire said to me for their success is that they have always run education and social services under the one portfolio for these purposes, so that there is no sense that what happens to a child is that when things start to become difficult, the education department thinks it's the social services department's responsibility, and the social services department thinks it should be dealt with by education. That's why I think it is a clear corporate responsibility that lies in the offices of the leader and the chief executive, because it is only by mobilising the support available across all those responsibilities—and that includes housing, of course, as well—that we will be able to make the difference in the lives of young people that we want to see, and I'm sure Members across the Chamber would want to see.
Rwy'n awyddus iawn i weld sefyllfa, Llywydd, pan nad yw pobl ifanc yn derbyn gofal o dan yr amgylchiadau anfoddhaol iawn hynny. Ers etholiadau mis Mai diwethaf, rwyf wedi bod yn cyfarfod, ochr yn ochr â fy nghyd-Aelod Julie Morgan, ag arweinwyr yr awdurdodau sydd newydd eu cyfansoddi. Un o fy negeseuon i'r arweinwyr hynny yw bod hon yn agenda iddyn nhw ac i'w prif weithredwyr, nid yn unig i ddeiliaid portffolio cabinet a chyfarwyddwyr gwasanaethau cymdeithasol. Er mwyn inni wneud y gwahaniaeth y mae angen inni ei wneud ym mywydau'r bobl ifanc hynny—gan gofio mai'r awdurdod lleol yw rhiant corfforaethol y bobl ifanc hynny; mae gan bob un aelod o'r awdurdod lleol hwnnw gyfrifoldeb dros bob un o'r bobl ifanc hynny—yna rhaid i hynny fod yn gyfrifoldeb swyddfa'r arweinydd a'r prif weithredwr. Rhaid iddyn nhw gymryd cyfrifoldeb ar draws yr ystod o wasanaethau.
Soniais yn gynharach, Llywydd, am y llwyddiant y mae sir Gaerfyrddin wedi'i gael yn y maes hwn. Un o'r rhesymau y dywedodd arweinydd sir Gaerfyrddin wrthyf ar y pryd, dros eu llwyddiant, yw eu bod bob amser wedi rhedeg addysg a gwasanaethau cymdeithasol o dan yr un portffolio at y dibenion hyn, does dim synnwyr yn yr hyn sy'n digwydd i blentyn pan fo'r adran addysg, pan fydd pethau'n dechrau mynd yn anodd, yn credu mai cyfrifoldeb yr adran gwasanaethau cymdeithasol ydyw, ac mae'r adran gwasanaethau cymdeithasol yn credu y dylai addysg ymdrin â'r mater. Dyna pam y credaf ei fod yn gyfrifoldeb corfforaethol clir swyddfeydd yr arweinydd a'r prif weithredwr, oherwydd dim ond drwy ysgogi'r cymorth sydd ar gael ar draws yr holl gyfrifoldebau hynny—ac mae hynny'n cynnwys tai, wrth gwrs, hefyd—y byddwn yn gallu gwneud y gwahaniaeth ym mywydau pobl ifanc yr ydym eisiau ei weld, ac rwy'n siŵr y byddai Aelodau ar draws y Siambr eisiau ei weld.
Arweinydd Plaid Cymru, Adam Price.
Leader of Plaid Cymru, Adam Price.
Diolch, Llywydd. Yesterday, the leader of the Labour Party, Keir Starmer, said that the United Kingdom would not rejoin the European Union, the European single market or the customs union if Labour returned to power. Do you agree with that policy, First Minister, and is it the best policy for the people of Wales?
Diolch, Llywydd. Ddoe, dywedodd arweinydd y Blaid Lafur, Keir Starmer, na fyddai'r Deyrnas Unedig yn ailymuno â'r Undeb Ewropeaidd, y farchnad sengl Ewropeaidd na'r undeb tollau pe bai Llafur yn dychwelyd i rym. A ydych chi'n cytuno â'r polisi hwnnw, Prif Weinidog, ac ai dyma'r polisi gorau i bobl Cymru?
Well, I agree, Llywydd, that the world has moved on. The United Kingdom is no longer a member of the European Union. That is to the regret of many of us in this Chamber, but it just remains a fact. I can't remember how many times I will have said here that once the referendum was held, the focus of the Welsh Government was not on the fact of Brexit because that had been decided in a referendum, but on the way in which we left the European Union. The speech given by the leader of the Labour Party is focused on our future relationship with the European Union, a relationship in which we are no longer members of the European Union. And we'll have to work very hard indeed to repair the damage done to that relationship, which continues to be done every day, by the current Conservative Government in Westminster.
Wel, rwy'n cytuno, Llywydd, fod y byd wedi symud ymlaen. Nid yw'r Deyrnas Unedig bellach yn aelod o'r Undeb Ewropeaidd. Mae hynny'n destun gofid i lawer ohonom yn y Siambr hon, ond mae'n dal yn ffaith. Ni allaf gofio sawl gwaith y dywedais yma, ar ôl cynnal y refferendwm, nad oedd Llywodraeth Cymru yn canolbwyntio ar Brexit fel ffaith oherwydd yr oedd hynny wedi'i benderfynu mewn refferendwm, ond ar y ffordd y gwnaethom ni adael yr Undeb Ewropeaidd. Mae'r araith a roddwyd gan arweinydd y Blaid Lafur yn canolbwyntio ar ein perthynas â'r Undeb Ewropeaidd yn y dyfodol, perthynas lle nad ydym bellach yn aelodau o'r Undeb Ewropeaidd. A bydd yn rhaid inni weithio'n galed iawn i atgyweirio'r niwed a wnaed i'r berthynas honno, sy'n parhau i gael ei wneud bob dydd, gan y Llywodraeth Geidwadol bresennol yn San Steffan.
You've answered the first part of my question, but can you specifically say whether you support the Labour Party's position now not to rejoin the single market or the customs union? Yesterday, Sadiq Khan, mayor of London, said that there are times when he's prepared to disagree with the leader of the Labour Party, when he thinks that to do so is in the interests of the people whom he represents as mayor of London. So, similarly, what is your position as the First Minister of Wales? You've previously said:
'We cannot allow different parts of the UK to be more favourably treated than others. If one part of the UK is granted continued participation in the Single Market & Customs Union, then we fully expect to be made the same offer'
here in Wales. Have you changed your mind or has Sir Keir's speech yesterday changed it for you?
Rydych chi wedi ateb rhan gyntaf fy nghwestiwn, ond a wnewch chi ddweud yn benodol a ydych yn cefnogi safbwynt y Blaid Lafur yn awr sef i beidio ag ailymuno â'r farchnad sengl neu'r undeb tollau? Ddoe, dywedodd Sadiq Khan, maer Llundain, fod adegau pan fydd yn barod i anghytuno ag arweinydd y Blaid Lafur, pan fydd yn credu bod gwneud hynny er budd y bobl y mae'n eu cynrychioli yn rhinwedd ei swydd yn faer Llundain. Felly, yn yr un modd, beth yw eich safbwynt chi fel Prif Weinidog Cymru? Rydych chi wedi dweud o'r blaen:
'Ni allwn ganiatau i rannau o’r Deyrnas Unedig gael eu trin yn fwy ffafriol nag eraill. Os yw un rhan o’r DU yn cael aros yn rhan o’r Farchnad Sengl a’r Undeb Tollau, yna rydym ninnau hefyd yn llawn ddisgwyl cael yr un cynnig'
yma yng Nghymru. A ydych chi wedi newid eich meddwl neu a yw araith Syr Keir ddoe wedi'i newid i chi?
Here is my position, Llywydd, and here's the position of the Welsh Government: we are in favour of the closest possible frictionless trade with the European Union. The idea that you can simply pop back into the single market or the customs union is fanciful. We may wish that we could, but we simply can't. We are no longer members of the European Union. The conditions in which we could do that simply do not exist.
The well has been poisoned in the relationship between the United Kingdom and the European Union, and continues to be poisoned by the fact that we have a Government that's prepared to breach international law and to override the agreements it itself signed up to and commended to people as a deal that they should vote for in a general election. The notion that you could simply rejoin something that has moved on, and where the invitation to rejoin does not exist, is not the basis for a sensible policy.
What Keir Starmer set out yesterday, Llywydd, was a different approach in which a Labour Government will renegotiate a very different relationship with our nearest and most important trading partners; a relationship based on respect—respect that is so sorely missing in the way that the current Government treats those partners—and a relationship that will achieve the closest possible frictionless trade for businesses across the United Kingdom and here in Wales. That is a realistic possibility.
The idea that, in a debating society sense, we should say that we should rejoin something that's no longer available for us to join does not seem to me to be the sort of policy that would actually make the difference we'd like to make.
Dyma fy safbwynt i, Llywydd, a dyma safbwynt Llywodraeth Cymru: rydym o blaid y fasnach ddiffrithiant agosaf bosibl gyda'r Undeb Ewropeaidd. Mae'r syniad y gallwch chi fynd yn ôl i'r farchnad sengl neu'r undeb tollau yn rhywbeth ffansïol. Efallai y byddem yn dymuno y gallem ni, ond ni allwn wneud hynny. Nid ydym bellach yn aelodau o'r Undeb Ewropeaidd. Nid yw'r amodau ar gyfer gneud hynny yn bodoli.
Mae'r ffynnon wedi'i gwenwyno yn y berthynas rhwng y Deyrnas Unedig a'r Undeb Ewropeaidd, ac mae'n parhau i gael ei gwenwyno gan y ffaith bod gennym Lywodraeth sy'n barod i dorri cyfraith ryngwladol ac i ddiystyru'r cytundebau y mae wedi ymrwymo iddyn nhw ei hun a'u canmol fel bargen y dylai pobl bleidleisio drosti mewn etholiad cyffredinol. Nid yw'r syniad y gallech ailymuno â rhywbeth sydd wedi symud ymlaen, a phryd nad yw'r gwahoddiad i ailymuno yn bodoli, yn sail i bolisi synhwyrol.
Yr hyn a nododd Keir Starmer ddoe, Llywydd, oedd dull gwahanol pan fydd Llywodraeth Lafur yn ailnegodi perthynas wahanol iawn â'n partneriaid masnachu agosaf a phwysicaf; perthynas sy'n seiliedig ar barch—parch sydd ar goll mor ddirfawr yn y ffordd y mae'r Llywodraeth bresennol yn trin y partneriaid hynny—a pherthynas a fydd yn sicrhau'r fasnach ddiffrithiant agosaf bosibl i fusnesau ledled y Deyrnas Unedig ac yma yng Nghymru. Mae hynny'n bosibilrwydd realistig.
Nid yw'r syniad, mewn ystyr cymdeithas ddadlau, y dylem ddweud y dylem ailymuno â rhywbeth nad yw ar gael mwyach i ni ymuno ag ef yn ymddangos i mi fel y math o bolisi a fyddai'n gwneud y gwahaniaeth yr hoffem ni ei wneud mewn gwirionedd.
With respect, we had this debate, didn't we, when we jointly presented the White Paper, where, yes, the phrase that we landed upon in the end was 'unfettered access to the single market'? That is not the position that Keir Starmer has now set out.
One example of how Wales loses out from being outside the single market, which is now Labour Party policy, is what's happened at the ports of Holyhead, Fishguard and Pembroke. As your Government predicted, the Welsh ports, subject to the full weight of the new barriers to trade, have lost business through direct-to-Europe sailings from the Republic and, also, through Northern Irish ports that currently are enjoying an indefinite grace period to export through Scotland. It's now more attractive to send goods from the Republic to Belfast and on to Scotland than it is to export them through Wales.
Now, the so-called 'landing zone' for the implementation of the Northern Ireland protocol, exempting them from most of the required checks, that your Labour Party leader set out yesterday will make that disadvantage for Welsh ports permanent, and it'll do the same for Welsh agriculture and for Welsh manufacturing. Did he consult you before his speech? If he did, did you warn of the clear risks to the future of Welsh ports that this represents?
Gyda pharch, cawsom y ddadl hon, oni chawsom ni, pan wnaethom ni gyflwyno'r Papur Gwyn ar y cyd, lle, ie, yr ymadrodd y penderfynwyd arno yn y pen draw oedd 'mynediad dilyffethair i'r farchnad sengl'? Nid dyna'r sefyllfa y mae Keir Starmer bellach wedi'i nodi.
Un enghraifft o'r ffordd y mae Cymru ar ei cholled o fod y tu allan i'r farchnad sengl, sef polisi'r Blaid Lafur erbyn hyn, yw'r hyn sydd wedi digwydd ym mhorthladdoedd Caergybi, Abergwaun a Phenfro. Fel y rhagwelodd eich Llywodraeth, mae porthladdoedd Cymru, yn amodol ar bwysau llawn y rhwystrau newydd o ran masnachu, wedi colli busnes oherwydd bod llongau'n hwylio'n uniongyrchol i Ewrop o'r Weriniaeth a hefyd, drwy borthladdoedd Gogledd Iwerddon sydd ar hyn o bryd yn mwynhau cyfnod gras amhenodol i allforio drwy'r Alban. Mae hi'n fwy deniadol nawr i anfon nwyddau o'r Weriniaeth i Belfast ac ymlaen i'r Alban nag yw hi i'w hallforio drwy Gymru.
Nawr, bydd y 'parth glanio' fel y'i gelwir ar gyfer gweithredu protocol Gogledd Iwerddon, gan eu heithrio o'r rhan fwyaf o'r gwiriadau gofynnol, a nodwyd gan arweinydd eich Plaid Lafur ddoe yn gwneud yr anfantais honno i borthladdoedd Cymru yn barhaol, a bydd yn gwneud yr un peth i amaethyddiaeth Cymru ac i weithgynhyrchu yng Nghymru. A ymgynghorodd â chi cyn ei araith? Pe bai'n gwneud hynny, a wnaethoch chi rybuddio am y risgiau amlwg i ddyfodol porthladdoedd Cymru y mae hyn yn eu cynrychioli?
Let me make these two points to begin with to the leader of Plaid Cymru: first of all, he's completely right, of course, that in 'Securing Wales' Future' we argued for leaving the European Union on the basis that we would remain in the customs union and the single market, but that was before we left the European Union. At that point, that was a perfectly plausible policy, and, in fact, Theresa May came quite close to actually being able to deliver it at her Chequers meeting before the current Prime Minister walked out of her Cabinet.
Unfortunately, we have left the European Union since then, and imagining that the prescriptions we put forward in those circumstances are simply still available to us today—. I just say to the leader of the opposition that it simply isn't there to be done. So, while I agree with what he says about the damage that is being done to Welsh ports and to Welsh businesses, the problem he has is that he is advancing a solution that he doesn't have available to him.
Just returning to the single market, it's not like leaving Plaid Cymru and agreeing to join it again next year. [Interruption.] [Laughter.] There we are; we know. We see how easily that can be done. It is simply not the same sort of enterprise to think that you can walk back into an agreement with the European Union, years after we have left, with a trade and co-operation agreement already in place—. And that's legally binding. That’s how I would regard it. I know the Tories don't regard it as such, having signed up to it, but the TCA is a treaty signed in international law. To say you can just walk back into the single market and the customs union acts as though that international agreement had never been signed up to.
Here is what we would wish to see as a Government. We want to see constructive steps, and you can only have constructive steps if you are in the room together talking, to fix the Northern Ireland protocol. We want to see those unnecessary trade barriers reduced and we want to secure access to those joint programmes, particularly Horizon 2020, which this UK Government said it had negotiated as part of the deal when we left the European Union. All of those things were put in front of the UK Government yesterday, by my colleague Vaughan Gething, in meetings with them. All of those things appear in the speech made yesterday by Keir Starmer. What the leader of the Labour Party is interested in is a genuine realignment of our relationship with the European Union, based on the realities that we face, rather than, I'm afraid, magical thinking.
Gadewch imi wneud y ddau bwynt yma i ddechrau gydag arweinydd Plaid Cymru: yn gyntaf oll, mae'n gwbl gywir, wrth gwrs, ein bod, yn 'Sicrhau Dyfodol Cymru' wedi dadlau dros adael yr Undeb Ewropeaidd ar y sail y byddem yn aros yn yr undeb tollau a'r farchnad sengl, ond yr oedd hynny cyn inni adael yr Undeb Ewropeaidd. Bryd hynny, yr oedd hwnnw'n bolisi cwbl gredadwy, ac, mewn gwirionedd, daeth Theresa May yn eithaf agos at allu ei gyflwyno mewn gwirionedd yn ei chyfarfod yn Chequers cyn i'r Prif Weinidog presennol gerdded allan o'i Chabinet.
Yn anffodus, rydym wedi gadael yr Undeb Ewropeaidd ers hynny, ac i ddychmygu bod yr amodau y gwnaethom ni eu cyflwyno o dan yr amgylchiadau hynny ar gael inni heddiw—. Rwyf yn dweud wrth arweinydd yr wrthblaid nad yw yno i'w gyflawni. Felly, er fy mod yn cytuno â'r hyn y mae'n ei ddweud am y niwed sy'n cael ei wneud i borthladdoedd Cymru ac i fusnesau Cymru, y broblem sydd ganddo yw ei fod yn hybu ateb nad yw ar gael iddo.
Gan ddychwelyd i'r farchnad sengl, nid yw fel gadael Plaid Cymru a chytuno i ymuno â hi eto y flwyddyn nesaf. [Torri ar draws.] [Chwerthin.] Dyna ni; rŷn ni'n gwybod. Gwelwn pa mor hawdd y gellir gwneud hynny. Nid yr un math o fenter yw meddwl y gallwch chi gerdded yn ôl i gytundeb gyda'r Undeb Ewropeaidd, flynyddoedd ar ôl inni adael, gyda chytundeb masnach a chydweithredu eisoes ar waith—. Ac mae hynny'n gyfreithiol rwymol. Dyna sut y byddwn yn ei ystyried. Gwn nad yw'r Torïaid yn ei ystyried felly, ar ôl ymrwymo iddo, ond mae'r cytundeb masnach a chydweithredu yn gytundeb a lofnodwyd mewn cyfraith ryngwladol. I ddweud y gallwch chi gerdded yn ôl at ddeddfau'r farchnad sengl a'r undeb tollau fel pe na bai'r cytundeb rhyngwladol hwnnw erioed wedi'i gytuno.
Dyma yr hoffem ni ei weld fel Llywodraeth. Rydym ni eisiau gweld camau adeiladol, a dim ond os ydych chi yn yr ystafell gyda'ch gilydd yn siarad y gallwch gael camau adeiladol, i drwsio protocol Gogledd Iwerddon. Rydym eisiau gweld y rhwystrau masnach diangen hynny'n cael eu lleihau ac rydym eisiau sicrhau mynediad i'r rhaglenni hynny ar y cyd, yn enwedig Horizon 2020, y dywedodd Llywodraeth y DU hon ei bod wedi'i negodi fel rhan o'r fargen pan wnaethom adael yr Undeb Ewropeaidd. Rhoddwyd yr holl bethau hynny gerbron Llywodraeth y DU ddoe, gan fy nghyd-Aelod Vaughan Gething, mewn cyfarfodydd gyda nhw. Mae'r holl bethau hynny'n ymddangos yn yr araith a wnaed ddoe gan Keir Starmer. Yr hyn y mae gan arweinydd y Blaid Lafur ddiddordeb ynddo yw adlinio'n wirioneddol ein perthynas â'r Undeb Ewropeaidd, yn seiliedig ar y gwirioneddau sy'n ein hwynebu, yn hytrach na meddyliau hudol, mae arnaf ofn.
3. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am y gwaith y mae Llywodraeth Cymru'n ei wneud i wella trafnidiaeth gyhoeddus yng Ngorllewin De Cymru? OQ58305
3. Will the First Minister make a statement on the work that the Welsh Government is doing to improve public transport in South Wales West? OQ58305
Diolch i Sioned Williams am y cwestiwn. Yr wythnos diwethaf, cafodd pecyn cymorth gwerth £48 miliwn arall ei gyhoeddi gan Lywodraeth Cymru. Cymorth yw hwn i gefnogi'r broses o adfer gwasanaethau bysiau yng Ngorllewin De Cymru, ac ardaloedd eraill, yn dilyn y pandemig. Bydd mesurau i ddiwygio'r diwydiant a dad-wneud y niwed o ddadreoleiddio yn cael eu cyflwyno gerbron y Senedd.
I thank Sioned Williams for that question. Last week, a support package worth a further £48 million was announced by the Welsh Government. This is to support bus services in South Wales West and other areas that have struggled to recover from the pandemic. Measures to reform the industry and to reverse the damage of deregulation will be brought before the Senedd.
Diolch, Brif Weinidog. Providing more affordable, convenient and reliable public transport is essential, of course, if we're going to improve access to education, employment, public services and leisure, and create the more prosperous, greener and more equal society that we all wish to see, especially given that 20 per cent of households in my region of South Wales West don't have access to a car, which is significantly higher than the Welsh average of 13 per cent, and in parts of my region such as the Afan or Swansea valleys, this figure can be even higher. Therefore, one would expect that the Government's plans for a Swansea bay metro would be developing at pace to enhance the extremely poor public transport links in these western Valleys communities. But, this is not at all the case, and there are significant gaps in the maps outlined in the Government's last update on the metro plans. I broadly welcome the plans for the metro as well as some of the measures outlined in the bus White Paper, but these are years away from being rolled out, and in the case of the metro, it seems, will not lead to improved connectivity for all western Valleys communities. Does the First Minister promise, therefore, to properly include areas such as the Afan and Swansea valleys in the Government's metro plans and expedite those plans to ensure my constituents are not left behind? Diolch.
Diolch, Prif Weinidog. Mae darparu trafnidiaeth gyhoeddus fwy fforddiadwy, gyfleus a dibynadwy yn hanfodol, wrth gwrs, os ydym ni am wella mynediad i addysg, cyflogaeth, gwasanaethau cyhoeddus a hamdden, a chreu'r gymdeithas fwy llewyrchus, wyrddach a mwy cyfartal yr ydym ni i gyd yn dymuno ei gweld, yn enwedig o gofio nad oes gan 20 y cant o aelwydydd yn fy rhanbarth i, Gorllewin De Cymru, gar, sy'n sylweddol uwch na chyfartaledd Cymru o 13 y cant, ac mewn rhannau o fy rhanbarth i fel cymoedd Afan neu Abertawe, gall y ffigur hwn fod hyd yn oed yn uwch. Felly, byddai rhywun yn disgwyl y byddai cynlluniau'r Llywodraeth ar gyfer metro bae Abertawe yn datblygu'n gyflym i wella'r cysylltiadau trafnidiaeth gyhoeddus eithriadol o wael yn y cymunedau hyn yn y Cymoedd gorllewinol. Ond, nid yw hyn yn wir o gwbl, ac mae bylchau sylweddol yn y mapiau a amlinellwyd yn niweddariad diwethaf y Llywodraeth ar gynlluniau'r metro. Rwy'n croesawu'n gyffredinol y cynlluniau ar gyfer y metro yn ogystal â rhai o'r mesurau a amlinellir yn y Papur Gwyn ar fysiau, ond mae'r rhain flynyddoedd i ffwrdd o gael eu cyflwyno, ac yn achos y metro, mae'n debyg, ni fydd yn arwain at well cysylltedd ar gyfer holl gymunedau'r Cymoedd gorllewinol. A yw'r Prif Weinidog yn addo, felly, i gynnwys ardaloedd fel cymoedd Afan ac Abertawe yng nghynlluniau metro'r Llywodraeth yn briodol a hwyluso'r cynlluniau hynny i sicrhau nad yw fy etholwyr yn cael eu gadael ar ôl? Diolch.
I thank Sioned Williams for those questions. I agree with what she said about the importance of public transport, particularly in some of the communities in her region, but I don't think she offers us a fair account of the work that's being undertaken by the Swansea bay metro. This year's programme, for example, includes business case and feasibility studies into the provision of an additional four trains per hour between Pontarddulais and Swansea, going via Neath, and up to six new stations across the northern Swansea suburbs. The Swansea bay hydrogen bus project will go out for procurement in this financial year. That's procurement of between 20 and 40 hydrogen fuel cell buses to support public transport in the region, and the depot that will be needed in order to service them. Brand new CAF trains will run in the Swansea bay metro region by the end of this year, and the local transport fund, aligned with the metro proposals, is funding the Neath transport hub regeneration. We all wish we could do more; we all wish we could go more quickly. Within the constraints of the budget that we have, I think there are real and immediate actions that the Swansea bay and west Wales metro project is putting into place, and they will contribute to that integrated transport system that we know is important, both in the immediate Swansea area but in its hinterland as well.
Diolch i Sioned Williams am y cwestiynau yna. Rwy'n cytuno â'r hyn a ddywedodd am bwysigrwydd trafnidiaeth gyhoeddus, yn enwedig yn rhai o'r cymunedau yn ei rhanbarth, ond nid wyf yn credu ei bod yn cynnig disgrifiad teg inni o'r gwaith sy'n cael ei wneud gan fetro bae Abertawe. Mae'r rhaglen eleni, er enghraifft, yn cynnwys astudiaethau achos busnes ac astudiaethau dichonoldeb i ddarparu pedwar trên ychwanegol yr awr rhwng Pontarddulais ac Abertawe, gan fynd drwy Gastell-nedd, a hyd at chwe gorsaf newydd ar draws maestrefi gogledd Abertawe. Bydd prosiect bws hydrogen bae Abertawe yn cael ei gaffael yn ystod y flwyddyn ariannol hon. Dyna gaffael rhwng 20 a 40 o fysiau celloedd tanwydd hydrogen i gefnogi trafnidiaeth gyhoeddus yn y rhanbarth, a'r depo y bydd ei angen er mwyn eu gwasanaethu. Bydd trenau CAF newydd sbon yn rhedeg yn rhanbarth metro bae Abertawe erbyn diwedd eleni, ac mae'r gronfa drafnidiaeth leol, sy'n cyd-fynd â chynigion y metro, yn ariannu adfywiad canolfan drafnidiaeth Castell-nedd. Rydym ni i gyd yn dymuno y gallem wneud mwy; rydym ni i gyd yn dymuno y gallem fynd yn gyflymach. O fewn cyfyngiadau'r gyllideb sydd gennym ni, rwy'n credu bod yna gamau gweithredu gwirioneddol ac uniongyrchol y mae prosiect metro Bae Abertawe a gorllewin Cymru yn eu cymryd, a byddan nhw'n cyfrannu at y system drafnidiaeth integredig honno y gwyddom ei bod yn bwysig, yn ardal Abertawe ei hun ac yn ei chefnwlad hefyd.
First Minister, I have long believed that organisations such as further education colleges can act as anchor institutions helping to drive economic improvement in their regions. Bridgend College's new campus plans are an example of this, where the provision of new training facilities can be used to support the wider economic agenda. However, for this to be successful, there needs to be more thought given to the public transport needs of those who will access the campus. What are you doing to ensure that key strategic decisions such as this are aligned to the availability of public transport to realise the benefits we all want to see? Thank you.
Prif Weinidog, rwyf wedi credu ers tro byd y gall sefydliadau fel colegau addysg bellach weithredu fel sefydliadau angori sy'n helpu i sbarduno gwelliant economaidd yn eu rhanbarthau. Mae cynlluniau campws newydd Coleg Penybont yn enghraifft o hyn, lle gellir defnyddio cyfleusterau hyfforddi newydd i gefnogi'r agenda economaidd ehangach. Fodd bynnag, er mwyn i hyn fod yn llwyddiannus, mae angen rhoi mwy o ystyriaeth i anghenion trafnidiaeth gyhoeddus y rhai a fydd yn defnyddio'r campws. Beth ydych chi yn ei wneud i sicrhau bod penderfyniadau strategol allweddol fel hyn yn cyd-fynd â'r drafnidiaeth gyhoeddus sydd ar gael i wireddu'r manteision yr ydym i gyd eisiau eu gweld? Diolch.
Those are important points that Altaf Hussain makes about the anchor nature of those major institutions. My colleague Jeremy Miles is being clear with those local authorities and other aspects of the further education system who take part in our twenty-first century schools and colleges programme that those proposals will not be approved in future unless there is an active travel plan to go alongside the physical building proposals. I think myself that, too often in the past, there have been some of those developments—fantastic in themselves, brilliant facilities for the twenty-first century, but without those additional aspects being planned in in that fundamental way. If they're going to succeed in future in that anchor way, then those transport arrangements to and from the developments have to be part of the proposals from the outset, not things that are thought about after the site has been identified and the building created.
Mae'r rheini'n bwyntiau pwysig y mae Altaf Hussain yn eu gwneud am natur angori'r sefydliadau mawr hynny. Mae fy nghyd-Aelod Jeremy Miles yn glir gyda'r awdurdodau lleol hynny ac agweddau eraill ar y system addysg bellach sy'n cymryd rhan yn ein rhaglen ysgolion a cholegau ar gyfer yr unfed ganrif ar hugain na fydd y cynigion hynny'n cael eu cymeradwyo yn y dyfodol oni bai bod cynllun teithio llesol i gyd-fynd â'r cynigion ar gyfer adeiladau ffisegol. Rwy'n credu fy hun, yn rhy aml yn y gorffennol, y bu rhai o'r datblygiadau hynny—cyfleusterau gwych ynddyn nhw eu hunain, cyfleusterau gwych ar gyfer yr unfed ganrif ar hugain, ond heb yr agweddau ychwanegol hynny'n cael eu cynllunio yn y ffordd sylfaenol honno. Os ydyn nhw'n mynd i lwyddo yn y dyfodol o ran eu natur angori, yna mae'n rhaid i'r trefniadau trafnidiaeth hynny yn ôl ac ymlaen i'r datblygiadau fod yn rhan o'r cynigion o'r cychwyn cyntaf, nid pethau a gaiff eu hystyried ar ôl i'r safle gael ei nodi a'r adeilad wedi'i greu.
The support that the Welsh Government has provided to bus services and rail services in Wales during the pandemic has enabled our public transport system to come through, albeit battered by events, but ready to move on to the next stage, which will involve enhancements and extensions to rail services, including on the Maesteg line, legislating to return power to the people over buses and integrating these modes better together, too. But all of this, First Minister, is done by working with partners out there, and, as important as any partner, working with the workers themselves—the workers who keep the wheels turning on the trains and the buses, keep the stations running and the passengers moving along. It's what we call our social partnership. So, First Minister, noting the UK Government's latest Bullingdon-boy threats to undermine our social partnership approach in Wales, how will this affect our efforts to improve public transport when faced with this threat?
Mae'r gefnogaeth y mae Llywodraeth Cymru wedi'i rhoi i wasanaethau bysiau a gwasanaethau rheilffyrdd yng Nghymru yn ystod y pandemig wedi galluogi ein system trafnidiaeth gyhoeddus i ddod drwodd, er ei bod wedi'i tharo gan ddigwyddiadau, ond mae'n barod i symud ymlaen i'r cam nesaf, a fydd yn cynnwys gwelliannau ac estyniadau i wasanaethau rheilffyrdd, gan gynnwys ar linell Maesteg, deddfu i ddychwelyd pŵer i'r bobl dros fysiau ac integreiddio'r dulliau hyn yn well gyda'i gilydd hefyd. Ond mae hyn i gyd, Prif Weinidog, yn cael ei wneud drwy weithio gyda phartneriaid allan yna, a chyn bwysiced ag unrhyw bartner, gweithio gyda'r gweithwyr eu hunain—y gweithwyr sy'n cadw'r olwynion yn troi ar y trenau a'r bysiau, yn cadw'r gorsafoedd ar waith a'r teithwyr yn symud ymlaen. Dyma yr ydym yn ei alw'n bartneriaeth gymdeithasol. Felly, Prif Weinidog, gan nodi bygythiadau diweddaraf bechgyn Bullingdon Llywodraeth y DU i danseilio ein dull partneriaeth gymdeithasol yng Nghymru, sut y bydd hyn yn effeithio ar ein hymdrechion i wella trafnidiaeth gyhoeddus pan fyddan nhw'n wynebu'r bygythiad hwn?
I answered a question earlier from the Member for Bridgend, who pointed to the current rise in coronavirus cases in Wales. I don't think it's often recognised that the single group of workers in the population who were most adversely affected by coronavirus were workers in public transport. You were more likely to fall ill, and indeed more likely to have the more serious consequences of coronavirus, as a bus driver than any other occupation. I completely agree with what the Member for Ogmore said—that our ability to keep those services going during the pandemic relied upon the close working relationships between the Welsh Government and those bodies who provide those services, and that, in turn, relied heavily on those social partnership arrangements. The social partnership council for Wales met fortnightly during the pandemic in really focused meetings in which we were able to work together to find solutions to some of the challenges that face us all. Our trade union colleagues were fundamental to that effort. They were able to report into those meetings the front-line experiences of their members, and then to allow governments—local government, Welsh Government, employers as well—to take the necessary action to respond to those experiences.
Our Trade Union (Wales) Act 2017, passed here in the last Senedd term, was designed to reinforce those positive working relationships. The people who turned up to give evidence at committee in favour of our proposals were employers—people who came to explain why having a properly functioning relationship with a trade union enables them to do the jobs that they need to do. I cannot think that the Conservative Party can point to a single example where that legislation has created difficulties rather than solutions for us here in Wales. That is why it is so desperately disappointing to see them, in that ideologically vindictive way, seeking to reverse the decisions that were made here on the floor of this Senedd within the powers that this Senedd has to take action. We will continue to defend our position in relation to social partnership, and I look forward to the passage of our social partnership and public procurement Bill through the Senedd, in order to further reinforce our ability to do those difficult jobs and to support those people carrying them out on our behalf in just the way in which Huw Irranca-Davies has suggested.
Atebais gwestiwn yn gynharach gan yr Aelod dros Ben-y-bont ar Ogwr, a gyfeiriodd at y cynnydd presennol mewn achosion o'r coronafeirws yng Nghymru. Nid wyf yn credu ei bod yn cael ei chydnabod yn aml mai'r grŵp unigol o weithwyr yn y boblogaeth yr effeithiwyd arnyn nhw fwyaf gan coronafeirws oedd gweithwyr mewn trafnidiaeth gyhoeddus. Roeddech chi'n fwy tebygol o fynd yn sâl, ac yn wir yn fwy tebygol o gael canlyniadau mwy difrifol coronafeirws, fel gyrrwr bws nag unrhyw alwedigaeth arall. Cytunaf yn llwyr â'r hyn a ddywedodd yr Aelod dros Ogwr—fod ein gallu i gadw'r gwasanaethau hynny i fynd yn ystod y pandemig yn dibynnu ar y berthynas waith agos rhwng Llywodraeth Cymru a'r cyrff hynny sy'n darparu'r gwasanaethau hynny, a bod hynny, yn ei dro, yn dibynnu'n drwm ar y trefniadau partneriaeth gymdeithasol hynny. Gwnaeth cyngor partneriaeth gymdeithasol Cymru gyfarfod bob pythefnos yn ystod y pandemig mewn cyfarfodydd â phwyslais gwirioneddol lle yr oeddem yn gallu gweithio gyda'n gilydd i ddod o hyd i atebion i rai o'r heriau sy'n ein hwynebu i gyd. Roedd ein cydweithwyr yn yr undebau llafur yn hanfodol i'r ymdrech honno. Roedden nhw'n gallu adrodd i'r cyfarfodydd hynny am brofiadau rheng flaen eu haelodau, ac yna caniatáu i lywodraethau—llywodraeth leol, Llywodraeth Cymru, cyflogwyr hefyd—gymryd y camau angenrheidiol i ymateb i'r profiadau hynny.
Cynlluniwyd ein Deddf Undebau Llafur (Cymru) 2017, a basiwyd yma yn ystod tymor y Senedd ddiwethaf, i atgyfnerthu'r perthnasoedd gwaith cadarnhaol hynny. Y bobl a ddaeth i roi tystiolaeth yn y pwyllgor o blaid ein cynigion oedd cyflogwyr—pobl a ddaeth i egluro pam y mae cael perthynas sy'n gweithio'n iawn gydag undeb llafur yn eu galluogi i wneud y swyddi y mae angen iddyn nhw eu gwneud. Ni allaf ddychmygu y gall y Blaid Geidwadol gyfeirio at un enghraifft lle mae'r ddeddfwriaeth honno wedi creu anawsterau yn hytrach nag atebion i ni yma yng Nghymru. Dyna pam y mae mor siomedig eu gweld nhw, yn y ffordd filain ideolegol honno, yn ceisio gwrthdroi'r penderfyniadau a wnaethpwyd yma ar lawr y Senedd hon o fewn y pwerau sydd gan y Senedd hon i weithredu. Byddwn yn parhau i amddiffyn ein safbwynt mewn cysylltiad â phartneriaeth gymdeithasol, ac edrychaf ymlaen at weld ein partneriaeth gymdeithasol a'n Bil caffael cyhoeddus ar eu hynt drwy'r Senedd, er mwyn atgyfnerthu ymhellach ein gallu i wneud y swyddi anodd hynny a chefnogi'r bobl hynny sy'n eu cyflawni nhw ar ein rhan ni yn union fel y mae Huw Irranca-Davies wedi awgrymu.
4. Pa gynnydd y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o ran cynyddu nifer y disgyblion sy'n teithio i'r ysgol ar feic, ar sgwter neu drwy gerdded? OQ58328
4. What progress has the Welsh Government made to increase the number of pupils travelling to school by bike, scooter or on foot? OQ58328
I thank the Member for that question. The Hands Up survey, led by Public Health Wales, has provided a nationwide assessment of the way in which primary school children travel to school. The follow-up study will capture the extent of active travel improvement in the post-pandemic context.
Diolch i'r Aelod am y cwestiwn yna. Mae'r arolwg Dwylo i Fyny, dan arweiniad Iechyd Cyhoeddus Cymru, wedi darparu asesiad cenedlaethol o'r ffordd y mae plant ysgol gynradd yn teithio i'r ysgol. Bydd yr astudiaeth ddilynol yn dangos graddau'r gwelliant mewn teithio llesol yn y cyd-destun ar ôl y pandemig.
Last week we heard that some pupils are not attending school because families can't afford the bus fare. Obviously, that's an example of the acuteness of the Tory cost-of-living crisis. In light of the climate emergency and some of the tragic events we've read about in the last few days, I hope that we can agree that laying on more and cheaper bus transport isn't the solution for urban areas like the ones you and I represent. The active travel cross-party group report that was published last week says that rates of active travel have not increased since the Active Travel (Wales) Act 2013 was passed nearly a decade ago. And so, therefore, what consideration will the Welsh Government give to accelerating safe routes to school, more intense development of competent cyclists in primary schools, and a bike loan scheme, such as the one that members of staff who are employed by the Senedd enjoy, so that families can invest in sustainable modes of transport that they can use for their leisure as well as travelling to school?
Yr wythnos diwethaf clywsom nad yw rhai disgyblion yn mynychu'r ysgol oherwydd na all teuluoedd fforddio'r tocyn bws. Yn amlwg, mae hynny'n enghraifft o ddifrifoldeb argyfwng costau byw'r Torïaid. Yng ngoleuni'r argyfwng hinsawdd a rhai o'r digwyddiadau trasig yr ydym wedi darllen amdanyn nhw yn ystod y dyddiau diwethaf, gobeithiaf y gallwn gytuno nad trefnu mwy o drafnidiaeth bws rhatach yw'r ateb i ardaloedd trefol fel y rhai yr ydych chi a minnau'n eu cynrychioli. Mae'r adroddiad grŵp trawsbleidiol ar deithio llesol a gyhoeddwyd yr wythnos diwethaf yn dweud nad yw cyfraddau teithio llesol wedi cynyddu ers i Ddeddf Teithio Llesol (Cymru) 2013 gael ei phasio bron i ddegawd yn ôl. Ac felly, pa ystyriaeth y bydd Llywodraeth Cymru yn ei rhoi i gyflymu llwybrau diogel i'r ysgol, datblygu beicwyr cymwys mewn ffordd ddwysach mewn ysgolion cynradd, a chynllun benthyg beic, fel yr un y mae aelodau staff sy'n cael eu cyflogi gan y Senedd yn ei fwynhau, fel y gall teuluoedd fuddsoddi mewn dulliau cynaliadwy o deithio y gallan nhw eu defnyddio yn eu hamser hamdden yn ogystal â theithio i'r ysgol?
I thank the Member for that question. Perhaps I ought to declare an interest at this point, because I'm currently using an electric bike, which I have for a fortnight as part of a Welsh Government scheme to allow people to try out different forms of transport to see whether they can be made useful, and a very good experience it has been, I have to say. I thank the cross-party group for their report, which makes very useful reading. Thinking particularly about urban areas, as Jenny Rathbone's question asked me, I do agree with her that the answer lies in the active travel measures that this Government supports. Over the next two years, beyond this one, so three years in all, we will invest £220 million in active travel improvements.
I've been commending some local authorities this afternoon, Llywydd, so let me commend Cardiff as a local authority in this regard. Over 100 primary schools in Cardiff have active travel plans. Fourteen schools already have School Streets schemes, and for Members who, maybe, aren't so familiar with that because they're not yet in place in their own areas, that allows a local authority to close roads around a school in the hour or so before the school starts and in the hour or so after school ends. So, 14 schools in Cardiff already do that, and there are more to come in this year.
In those schools where active travel plans are put in place, the figures suggest that active travel rises—so, children walking or cycling to school—from 59 per cent to 82 per cent. And when, in May, I was able to visit the Trelai Primary School in my own constituency, one of the great things, Llywydd, was to see the cycling scheme that goes alongside their active travel plan: 30 per cent reduction in drop-off by parents in cars at the school and 100—let me make sure that I've got that figure correct—bicycles available for children in what is a disadvantaged part of the city to use, provided by the school itself, with cycling proficiency training for those children as well. And when you put a package of measures together in that way and you have the commitment of the school authorities, as was certainly evidenced in the Trelai Primary School case, then you have a recipe that I think does demonstrate that it is possible to drive up the number of school journeys that are made on foot, by cycle or by scooter, as opposed to relying on either public transport or on the car.
Diolch i'r Aelod am y cwestiwn yna. Efallai y dylwn i ddatgan buddiant ar hyn o bryd, oherwydd rwyf i'n defnyddio beic trydan y dyddiau hyn, sydd gennyf am bythefnos fel rhan o gynllun gan Lywodraeth Cymru i ganiatáu i bobl roi cynnig ar wahanol fathau o drafnidiaeth i weld a ellir eu gwneud yn ddefnyddiol, ac mae wedi bod yn brofiad da iawn, mae'n rhaid imi ddweud. Diolch i'r grŵp trawsbleidiol am eu hadroddiad, sy'n ddefnyddiol iawn. Gan feddwl yn benodol am ardaloedd trefol, fel y gofynnodd cwestiwn Jenny Rathbone imi, rwy'n cytuno â hi mai'r mesurau teithio llesol y mae'r Llywodraeth hon yn eu cefnogi yw'r ateb. Dros y ddwy flynedd nesaf, y tu hwnt i hon, felly tair blynedd i gyd, byddwn yn buddsoddi £220 miliwn mewn gwelliannau teithio llesol.
Rwyf wedi bod yn cymeradwyo rhai awdurdodau lleol y prynhawn yma, Llywydd, felly gadewch imi gymeradwyo Caerdydd fel awdurdod lleol yn hyn o beth. Mae gan dros 100 o ysgolion cynradd yng Nghaerdydd gynlluniau teithio llesol. Mae gan 14 o ysgolion gynlluniau Strydoedd Ysgol eisoes, ac i Aelodau nad ydyn nhw, efallai, mor gyfarwydd â hynny oherwydd nad ydyn nhw eto ar waith yn eu hardaloedd eu hunain, sy'n caniatáu i awdurdod lleol gau ffyrdd o amgylch ysgol yn yr awr neu ddwy cyn i'r ysgol ddechrau ac yn yr awr neu ddwy ar ôl i'r ysgol ddod i ben. Felly, mae 14 o ysgolion yng Nghaerdydd eisoes yn gwneud hynny, ac mae mwy i ddod i mewn eleni.
Yn yr ysgolion hynny lle mae cynlluniau teithio llesol yn cael eu rhoi ar waith, mae'r ffigurau'n awgrymu bod teithio llesol yn cynyddu—felly, plant sy'n cerdded neu'n beicio i'r ysgol—o 59 y cant i 82 y cant. A phan oeddwn, ym mis Mai, yn gallu ymweld ag Ysgol Gynradd Trelai yn fy etholaeth i, un o'r pethau gwych, Llywydd, oedd gweld y cynllun beicio sy'n cyd-fynd â'u cynllun teithio llesol: gostyngiad o 30 y cant yn nifer y rhieni sy'n hebrwng eu plant i'r ysgol mewn ceir a 100—gadewch imi sicrhau bod y ffigur hwnnw gennyf yn gywir—o feiciau ar gael i blant yn yr hyn sy'n rhan ddifreintiedig o'r ddinas i'w defnyddio, ac a ddarperir gan yr ysgol ei hun, gyda hyfforddiant hyfedredd beicio i'r plant hynny hefyd. A phan roddwch becyn o fesurau at ei gilydd yn y ffordd honno a bod gennych ymrwymiad yr awdurdodau ysgol, fel y gwelwyd yn sicr yn achos Ysgol Gynradd Trelai, yna mae gennych rysáit sydd, yn fy marn i, yn dangos ei bod yn bosibl cynyddu nifer y teithiau ysgol a wneir ar droed, ar feic neu ar sgwter, yn hytrach na dibynnu ar drafnidiaeth gyhoeddus neu ar y car.
5. Pa ganlyniadau y mae Llywodraeth Cymru'n gobeithio eu cyflawni o'r cynllun peilot incwm sylfaenol cyffredinol ar gyfer y rhai sy'n gadael gofal yng Ngogledd Cymru? OQ58318
5. What outcomes is the Welsh Government hoping to achieve from the universal basic income pilot for care leavers in North Wales? OQ58318
I thank Carolyn Thomas, Llywydd. The pilot is a radical and innovative project offering financial stability to over 500 people leaving care in Wales. Almost 100 young people in north Wales are eligible for the pilot, and this will enable them to make positive choices in line with the hopes and ambitions they have for their own lives.
Diolch i Carolyn Thomas, Llywydd. Mae'r cynllun treialu yn brosiect radical ac arloesol sy'n cynnig sefydlogrwydd ariannol i dros 500 o bobl sy'n gadael gofal yng Nghymru. Mae bron i 100 o bobl ifanc yn y gogledd yn gymwys ar gyfer y cynllun treialu, a bydd hyn yn eu galluogi i wneud dewisiadau cadarnhaol yn unol â'r gobeithion a'r uchelgeisiau sydd ganddyn nhw ar gyfer eu bywydau eu hunain.
Thank you. Can I begin by welcoming this trial and thanking my colleague Jack Sargeant for the groundwork that he's put in to make it a reality? Anxiety and money troubles can be all-consuming and prevent people from thriving or living healthy, happy lives. Financial stability could mean the difference between care leavers learning new skills, being able to afford to network and socialise and build confidence and be happy. It is not always easy to measure these things, but they are incredibly important, nonetheless, particularly for young people, who could really benefit from emotional support and someone they can trust to turn to.
What advice and caring support will the care leavers have access to? And how does the Welsh Government plan to measure the outcomes of the trial, including non-economic metrics, such as happiness and well-being? Thank you.
Diolch. A gaf i ddechrau drwy groesawu'r treial hwn a diolch i fy nhgyd-Aelod Jack Sargeant am y gwaith sylfaenol y mae wedi'i wneud i'w wireddu? Gall gorbryder a thrafferthion ariannol fod yn llafurus ac atal pobl rhag ffynnu neu fyw bywydau iach a hapus. Gallai sefydlogrwydd ariannol olygu'r gwahaniaeth rhwng y rhai sy'n gadael gofal yn dysgu sgiliau newydd, yn gallu fforddio rhwydweithio a chymdeithasu a magu hyder a bod yn hapus. Nid yw bob amser yn hawdd mesur y pethau hyn, ond maen nhw'n eithriadol o bwysig, serch hynny, yn enwedig i bobl ifanc, a allai gael budd gwirioneddol o gymorth emosiynol a rhywun y gallan nhw ymddiried ynddo i droi ato.
Pa gyngor a chymorth gofalu y bydd y rhai sy'n gadael gofal yn gallu cael gafael arnyn nhw? A sut mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu mesur canlyniadau'r treial, gan gynnwys metrigau nad ydyn nhw'n rhai economaidd, fel hapusrwydd a llesiant? Diolch.
I thank Carolyn Thomas for that, Llywydd. One of the distinguishing characteristics of the Welsh Government's pilot is that it doesn't just offer an income to young people. The income is really important because it is guaranteed and it is reliable. I was disappointed to see the reaction of the Welsh Conservatives to the pilot. Thinking of the questions the leader of the opposition asked me earlier, we know that, for so many young people leaving care, securing reliable, decent accommodation is one of the major challenges they face.
At the launch event that I attended with my colleague Jane Hutt, I talked there with a young woman who explained to me that she'd left care, she had a flat of her own and the tenancy came to an end, she'd secured another flat, but there was a two-week gap between the flat that she had to leave and the flat that she was going to move into. She said to me that other young people who have families behind them wouldn't need to think about what to do in those circumstances; you know that you can go home for a couple of weeks and you can manage, and then when your new flat is available, you move in. For her, it was a disaster; she was homeless when the first flat ended, and by the time the next tenancy became available, her life had been so badly affected by those two weeks with nowhere to go that she wasn't able to take it up at all. Giving young people a basic income that they know they can rely on will enable them to make different sorts of decisions, investment decisions, in their own future. But because this is a vulnerable group of young people, then, in our scheme, they will also have access to regular advice from those people who they know already, who've been part of their lives already and will continue to be part of their lives during the pilot period. So, when they are making decisions, they will not be making them alone or in isolation, they will be making them alongside the advice and the guidance that they recognise themselves they will need to draw on in order to be able to make the most of the opportunities that are now available to them.
There is an evaluation, a rigorous evaluation schedule that has been agreed for the pilot. It will include qualitative as well as quantitative research. We'll collect the figures, of course, but we will also be collecting the lived experience of those young people in those interviews that allow them to speak for themselves and to make sure that we are able to draw the maximum advantage in terms of learning from the experiment that we will be trying here in Wales.
Diolch i Carolyn Thomas am hynna, Llywydd. Un o nodweddion nodedig cynllun treialu Llywodraeth Cymru yw nad yw dim ond yn cynnig incwm i bobl ifanc. Mae'r incwm yn bwysig iawn oherwydd ei fod wedi'i warantu ac mae'n ddibynadwy. Roeddwn yn siomedig o weld ymateb Ceidwadwyr Cymru i'r cynllun treialu. Wrth feddwl am y cwestiynau a ofynnodd arweinydd yr wrthblaid imi'n gynharach, gwyddom, i gynifer o bobl ifanc sy'n gadael gofal, mai sicrhau llety dibynadwy a gweddus yw un o'r prif heriau y maen nhw yn eu hwynebu.
Yn y digwyddiad lansio y bûm ynddo gyda fy nghyd-Aelod Jane Hutt, siaradais yno â menyw ifanc a eglurodd wrthyf ei bod wedi gadael gofal, bod ganddi fflat ei hun a bod y denantiaeth wedi dod i ben, roedd wedi sicrhau fflat arall, ond roedd bwlch o bythefnos rhwng y fflat yr oedd yn rhaid iddi ei adael a'r fflat yr oedd yn mynd i symud i mewn iddo. Dywedodd wrthyf na fyddai angen i bobl ifanc eraill sydd â theuluoedd yn gefn iddyn nhw feddwl am beth i'w wneud o dan yr amgylchiadau hynny; rydych chi'n gwybod y gallwch fynd adref am gwpl o wythnosau a gallwch ddod i ben rywsut, ac yna pan fydd eich fflat newydd ar gael, byddwch yn symud i mewn. Iddi hi, roedd yn drychineb; roedd hi'n ddigartref pan ddaeth tenantiaeth y fflat cyntaf i ben, ac erbyn i'r denantiaeth nesaf ddod ar gael, effeithiwyd mor wael ar ei bywyd gan y pythefnos hwnnw heb unman i fynd fel nad oedd hi'n gallu ei gymryd o gwbl. Bydd rhoi incwm sylfaenol i bobl ifanc y maen nhw'n gwybod y gallan nhw ddibynnu arno yn eu galluogi nhw i wneud gwahanol fathau o benderfyniadau, penderfyniadau buddsoddi, yn eu dyfodol eu hunain. Ond gan fod hwn yn grŵp o bobl ifanc sy'n agored i niwed, yna, yn ein cynllun, byddan nhw hefyd yn gallu cael cyngor rheolaidd gan y bobl hynny y maen nhw'n eu hadnabod eisoes, sydd wedi bod yn rhan o'u bywydau eisoes ac a fydd yn parhau i fod yn rhan o'u bywydau yn ystod y cyfnod treialu. Felly, pan fyddan nhw'n gwneud penderfyniadau, ni fyddan nhw yn eu gwneud nhw ar eu pen eu hunain neu heb gymorth, byddan nhw'n yn eu gwneud ochr yn ochr â'r cyngor a'r arweiniad y maen nhw yn eu cydnabod eu hunain y bydd angen iddyn nhw fanteisio arnyn nhw er mwyn gallu manteisio i'r eithaf ar y cyfleoedd sydd ar gael iddyn nhw yn awr.
Mae gwerthusiad, amserlen werthuso drylwyr y cytunwyd arni ar gyfer y cynllun treialu. Bydd yn cynnwys ymchwil ansoddol yn ogystal â meintiol. Byddwn yn casglu'r ffigurau, wrth gwrs, ond byddwn hefyd yn casglu profiad bywyd y bobl ifanc hynny yn y cyfweliadau hynny sy'n caniatáu iddyn nhw siarad drostynt eu hunain ac i sicrhau ein bod yn gallu manteisio i'r eithaf o ran dysgu o'r arbrawf y byddwn yn rhoi cynnig arno yma yng Nghymru.
6. Pa gymorth y mae Llywodraeth Cymru yn ei roi i blant ag anghenion dysgu ychwanegol? OQ58327
6. What support does the Welsh Government provide for children with additional learning needs? OQ58327
And I declare an interest in this question as a father of a child with additional learning needs.
Ac rwy'n datgan buddiant yn y cwestiwn hwn a minnau'n dad i blentyn ag anghenion dysgu ychwanegol.
Llywydd, I thank Hefin David for the question. When the Senedd returns this autumn, we will have completed the first year of the three-year planned implementation of our Additional Learning Needs and Education Tribunal (Wales) Act 2018. That implementation is supported by £21 million each year to bring about service improvements.
Llywydd, diolch i Hefin David am y cwestiwn. Pan fydd y Senedd yn dychwelyd yr hydref hwn, byddwn wedi cwblhau blwyddyn gyntaf y gwaith tair blynedd a gynlluniwyd ar gyfer gweithredu ein Deddf Anghenion Dysgu Ychwanegol a'r Tribiwnlys Addysg (Cymru) 2018. Cefnogir y gweithredu hwnnw gan £21 miliwn bob blwyddyn i sicrhau gwelliannau i wasanaethau.
And funding the Act—as a member of the committee that took it through the Senedd last term—is really important. Without that funding, then it can't deliver on what it intends to. But my question is about the Together for Children and Young People partnership, which is now coming to a close and hopes to leave a legacy. And one of the things I said in my short debate is that, in order to address issues with additional learning needs effectively, we need to have children's needs addressed more than we have to address their behaviours. In fact, the children and young people partnership told me that they recommend moving away from condition-specific approaches to one that takes strength-based children's need approaches as more important. And I think, in order to that, the whole provision of health and social care needs to be geared to it. The Deputy Minister, Julie Morgan, has agreed to meet with me to discuss these issues, and I'm very, very grateful for that, and I really appreciate her listening to me. But with that in mind, can the First Minister give us that reassurance that health and social care will be geared to addressing need over behaviour in future?
Ac mae ariannu'r Ddeddf—fel aelod o'r pwyllgor a aeth â hi drwy'r Senedd y tymor diwethaf—yn bwysig iawn. Heb y cyllid hwnnw, yna ni all gyflawni'r hyn y mae'n bwriadu ei wneud. Ond mae fy nghwestiwn yn ymwneud â'r bartneriaeth Law yn Llaw at Blant a Phobl Ifanc, sydd bellach yn dod i ben ac yn gobeithio gadael gwaddol. Ac un o'r pethau a ddywedais yn fy nadl fer yw, er mwyn mynd i'r afael yn effeithiol â materion ag anghenion dysgu ychwanegol yn effeithiol, fod angen inni fynd i'r afael ag anghenion plant yn fwy nag y mae'n rhaid inni fynd i'r afael â'u hymddygiad. Yn wir, dywedodd y bartneriaeth plant a phobl ifanc wrthyf eu bod yn argymell symud oddi wrth ddulliau sy'n benodol i gyflwr i un sy'n cymryd dulliau anghenion plant sy'n seiliedig ar gryfderau fel rhai pwysicach. A chredaf, er mwyn hynny, fod angen i'r holl ddarpariaeth iechyd a gofal cymdeithasol gael ei hanelu ato. Mae'r Dirprwy Weinidog, Julie Morgan, wedi cytuno i gwrdd â mi i drafod y materion hyn, ac rwy'n ddiolchgar iawn am hynny, ac rwy'n gwerthfawrogi'n fawr ei bod yn gwrando arnaf. Ond gyda hynny mewn golwg, a wnaiff y Prif Weinidog roi'r sicrwydd hwnnw inni y bydd iechyd a gofal cymdeithasol yn cael ei gymhwyso i fynd i'r afael ag angen yn hytrach nag ymddygiad yn y dyfodol?
Well, I think those are really important points, Llywydd. I want strongly to agree with what Hefin David just said about a strengths-based approach in this area. For too long, services make, as their first question, 'What is wrong with you?' Whereas I want the first questions to be asked to be, 'What strengths do you have? What assets do you possess? How can we work with you, from those strengths, to help address the problems that you are currently facing?' People who use our services are not problems to be solved, Llywydd, they are people with strengths and assets in their own lives, and the job of a service is to work with them to mobilise those strengths so that, together, we can create that difference.
Tomorrow the Deputy Minister for Social Services, Llywydd—Julie Morgan—will publish a summary report of the findings of the independent demand and capacity review of neurodevelopmental conditions services, and I believe that review will look to build on the strengths that are there in the current system, but will also allow us to identify gaps and propose a set of immediate actions. I think that those actions will draw on the success of the integrated autism service in the way that the service works across health and social care boundaries in the way that Hefin David suggested. And that will need to have a recognition of the breadth of neurodiversity in the population, acknowledging that every person is unique and that we need a proportionate emphasis on diagnosis that needs to be matched with a focus on responding to need. That's the point I think the Member was making, that if you're not careful, clinicians get drawn into a pattern of responding in which it is all about the diagnosis, it's all about the analysis of what is happening and not enough about what you can do to help people who are facing those circumstances. I think that's recognised now quite widely in neurodevelopmental services, and the demand and capacity review will help us to move those services more towards the provision of help, rather than the analysis of the problem.
Wel, rwy'n credu bod y rheini'n bwyntiau pwysig iawn, Llywydd. Rwyf eisiau cytuno'n gryf â'r hyn a ddywedodd Hefin David nawr am ddull yn seiliedig ar gryfderau yn y maes hwn. Am gyfnod rhy hir, mae gwasanaethau'n gofyn, fel eu cwestiwn cyntaf, 'Beth sydd o'i le arnoch chi?' ond rwyf i eisiau i'r cwestiwn cyntaf ofyn, 'Pa gryfderau sydd gennych? Pa asedau sydd gennych? Sut y gallwn ni weithio gyda chi, gyda'r cryfderau hynny, i helpu i fynd i'r afael â'r problemau yr ydych yn eu hwynebu ar hyn o bryd? Nid problemau i'w datrys yw pobl sy'n defnyddio ein gwasanaethau, Llywydd, maen nhw'n bobl sydd â chryfderau ac asedau yn eu bywydau eu hunain, a gwaith gwasanaeth yw gweithio gyda nhw i ysgogi'r cryfderau hynny fel y gallwn, gyda'n gilydd, greu'r gwahaniaeth hwnnw.
Yfory bydd y Dirprwy Weinidog Gwasanaethau Cymdeithasol, Llywydd—Julie Morgan—yn cyhoeddi adroddiad cryno ar ganfyddiadau'r adolygiad annibynnol o alw a chapasiti gwasanaethau cyflyrau niwroddatblygiadol, a chredaf y bydd yr adolygiad hwnnw'n ceisio adeiladu ar y cryfderau sydd yn y system bresennol, ond bydd hefyd yn caniatáu inni nodi bylchau a chynnig cyfres o gamau gweithredu ar unwaith. Rwy'n credu y bydd y camau hynny'n tynnu ar lwyddiant y gwasanaeth awtistiaeth integredig yn y ffordd y mae'r gwasanaeth yn gweithio ar draws ffiniau iechyd a gofal cymdeithasol yn y ffordd a awgrymodd Hefin David. A bydd angen i hynny gael cydnabyddiaeth o ehangder niwroamrywiaeth yn y boblogaeth, gan gydnabod bod pob unigolyn yn unigryw a bod angen pwyslais cymesur arnom ar ddiagnosis y mae angen ei gydweddu â phwyslais ar ymateb i angen. Dyna'r pwynt yr wyf yn credu yr oedd yr Aelod yn ei wneud, os nad ydych yn ofalus, mae clinigwyr yn cael eu tynnu i mewn i batrwm o ymateb lle mae'r cwbl yn ymwneud â'r diagnosis, mae'n ymwneud â dadansoddi'r hyn sy'n digwydd a dim digon ynghylch yr hyn y gallwch ei wneud i helpu pobl sy'n wynebu'r amgylchiadau hynny. Rwy'n credu bod hynny'n cael ei gydnabod yn eithaf eang yn awr mewn gwasanaethau niwroddatblygiadol, a bydd yr adolygiad o'r galw a'r capasiti yn ein helpu i symud y gwasanaethau hynny'n fwy tuag at ddarparu cymorth, yn hytrach na dadansoddi'r broblem.
7. A wnaiff y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am raglen caffael seilwaith gwastraff Llywodraeth Cymru? OQ58330
7. Will the First Minister provide an update on the Welsh Government's waste infrastructure procurement programme? OQ58330
The Welsh Government's waste infrastructure procurement programme has been successfully completed, with the last contract awarded in 2018.
Mae rhaglen gaffael seilwaith gwastraff Llywodraeth Cymru wedi'i chwblhau'n llwyddiannus, gyda'r contract diwethaf wedi'i ddyfarnu yn 2018.
Thank you, First Minister. As you have mentioned, this programme has been quite successful in helping deliver carbon reductions through the use of anaerobic digestion facilities as an alternative for food waste treatment. I'm also aware that, although modest, the anaerobic digestion facilities create jobs, both in building and running facilities, and have the ability to supply farmers with cheaper, more sustainable fertiliser at a time when the price of non-organic, fossil fuel-based fertilisers is rapidly increasing. With this in mind, I'm wondering what capacity has been identified to expand the use of anaerobic digestion by local authorities for the purpose of processing food waste both in Wales and, potentially, along the English-Welsh border. Secondly, since anaerobic digestion facilities do contribute to the creation of new circular economies in the countryside and that there remains a persistence of high-carbon energy systems in remote rural areas, which AD could help reform, how can the waste infrastructure procurement programme be replicated or reformed to help deliver, through AD, a reduction in carbon emissions in rural areas? Thank you.
Diolch yn fawr, Prif Weinidog. Fel rydych chi wedi sôn, mae'r rhaglen hon wedi bod yn eithaf llwyddiannus o ran helpu i leihau allyriadau carbon drwy ddefnyddio cyfleusterau treulio anaerobig fel dewis amgen ar gyfer trin gwastraff bwyd. Rwy'n ymwybodol hefyd, er yn gymharol fach, fod y cyfleusterau treulio anaerobig yn creu swyddi, o ran adeiladu a chynnal cyfleusterau, a bod ganddyn nhw y gallu i gyflenwi gwrtaith rhatach a mwy cynaliadwy i ffermwyr ar adeg pan fo pris gwrteithiau nad ydyn nhw'n organig ac sy'n seiliedig ar danwydd ffosil yn cynyddu'n gyflym. Gyda hyn mewn golwg, tybed pa gapasiti sydd wedi'i nodi i ehangu'r defnydd o dreulio anaerobig gan awdurdodau lleol at ddibenion prosesu gwastraff bwyd yng Nghymru ac, o bosibl, ar hyd y ffin rhwng Cymru a Lloegr. Yn ail, gan fod cyfleusterau treulio anaerobig yn cyfrannu at greu economïau cylchol newydd yng nghefn gwlad a bod systemau ynni carbon uchel yn parhau i fodoli mewn ardaloedd gwledig anghysbell, y gallai treulio anaerobig helpu i'w diwygio, sut y gellir dyblygu neu ddiwygio'r rhaglen caffael seilwaith gwastraff i helpu i gyflawni, drwy dreulio anaerobig, lleihad mewn allyriadau carbon mewn ardaloedd gwledig? Diolch.
Llywydd, I thank Joel James for that further question. He is right that the programme did help to deliver a network of five anaerobic digestion plants as well as two energy-recovery facilities in north and south Wales, and although the programme itself has come to an end, that doesn't mean that we are no longer providing funding support to local authorities and their partners, particularly, for example, with the circular economy fund, so that work can continue to make sure that we're doing everything we can to recycle waste in a way that delivers the benefits that Joel James has suggested. To give one example, Llywydd, we are currently working with the Vale of Glamorgan to provide £10 million to support infrastructure in that local authority to improve recycling performance, to further decarbonise waste and recycling services. And anaerobic digestion continues to play its part in the repertoire of actions we are able to take, and it does come, as the Member says, with a set of further advantages in its production of fertiliser by-products that can then be further used to assist at a time when fertiliser prices around the globe are at an all-time high.
Llywydd, diolch i Joel James am y cwestiwn ychwanegol yna. Mae'n iawn i ddweud bod y rhaglen wedi helpu i ddarparu rhwydwaith o bum safle treulio anaerobig yn ogystal â dau gyfleuster adfer ynni yn y gogledd a'r de, ac er bod y rhaglen ei hun wedi dod i ben, nid yw hynny'n golygu nad ydym bellach yn darparu cymorth ariannol i awdurdodau lleol a'u partneriaid, yn enwedig, er enghraifft, gyda'r gronfa economi gylchol, fel y gall gwaith barhau i sicrhau ein bod yn gwneud popeth o fewn ein gallu i ailgylchu gwastraff mewn ffordd sy'n sicrhau'r manteision y mae Joel James wedi'u hawgrymu. I roi un enghraifft, Llywydd, rydym ar hyn o bryd yn gweithio gyda Bro Morgannwg i ddarparu £10 miliwn i gefnogi seilwaith yn yr awdurdod lleol hwnnw i wella perfformiad ailgylchu, er mwyn datgarboneiddio gwasanaethau gwastraff ac ailgylchu ymhellach. Ac mae treulio anaerobig yn parhau i chwarae ei ran yn y repertoire o gamau gweithredu y gallwn eu cymryd, ac mae'n dod, fel y dywed yr Aelod, gyda chyfres o fanteision pellach o ran cynhyrchu sgil-gynhyrchion gwrtaith y gellir eu defnyddio ymhellach wedyn i gynorthwyo ar adeg pan fo prisiau gwrtaith ledled y byd ar eu huchaf erioed.
Mae cwestiwn 8 [OQ58289] wedi'i dynnu nôl. Yn olaf, cwestiwn 9, Laura Anne Jones.
Question 8 [OQ58289] is withdrawn. Finally, question 9, Laura Anne Jones.
9. Gyda phwy yr ymgynghorodd Llywodraeth Cymru wrth wneud asesiadau diogelu o ran menywod yn y broses o ddrafftio'r cynllun gweithredu LHDTC+ arfaethedig? OQ58312
9. Who did the Welsh Government consult with when making safeguarding assessments in regard to women during the drafting of the proposed LGBTQ+ action plan? OQ58312
Welsh Government takes women's safety very seriously. Through impact assessments, engagement with the LGBTQ+ expert panel, and over 1,300 consultation responses, we continue to evaluate potential effects of our LGBTQ+ action plan on women's rights and safety.
Mae Llywodraeth Cymru yn cymryd diogelwch menywod o ddifrif. Drwy asesiadau effaith, ymgysylltu â'r panel arbenigol LHDTC+, a thros 1,300 o ymatebion i'r ymgynghoriad, rydym yn parhau i werthuso effeithiau posibl ein cynllun gweithredu LHDTC+ ar hawliau a diogelwch menywod.
First Minister, two weeks ago, the Deputy Minister for Social Partnership gave an update of your Government's LGBTQ+ action plan. Now, this is obviously a delicate subject, and I believe we all want to see rights for trans people extended, but, essentially, not at the expense of women and girls' rights, and it's absolutely vital that we get this right. However, given the Welsh Government's determination to prioritise inclusion above all else, above the safety and dignity of women and girls and above fairness and opportunity, it is, in my opinion, not the right approach and will result in us seeing many detrimental effects for half the population in Wales if we are to go on this blinkered path that this Government is set on.
It is very concerning that some of these new rights will be at the expense of women. As I've said before in this Chamber, First Minister, this isn't about being anti-trans; it is about protecting women. [Interruption.] It's about protecting women and girls. Sadly, the Deputy Minister and this Government appear unwilling to speak to Merched Cymru, to LGB Alliance Cymru, to Women’s Rights Network Wales or to Labour Women's Declaration Cymru. This Government has also ignored offers from Fair Play for Women, Lesbian Labour, Transgender Trend, the Society for Evidence Based Gender Medicine, Thoughtful Therapists, LGB Alliance, Safe Schools Alliance UK and many more individuals. Your Government and Ministers seem to only want to listen to one certain ideological viewpoint and to ignore the rest, and this isn't right. There are valid concerns—
Prif Weinidog, bythefnos yn ôl, rhoddodd y Dirprwy Weinidog Partneriaeth Gymdeithasol yr wybodaeth ddiweddaraf am gynllun gweithredu LHDTC+ eich Llywodraeth. Nawr, mae hwn yn amlwg yn bwnc sensitif, ac rwy'n credu ein bod i gyd eisiau gweld hawliau i bobl draws yn cael eu hymestyn, ond, yn y bôn, nid ar draul hawliau menywod a merched, ac mae'n gwbl hanfodol ein bod yn cael hyn yn iawn. Fodd bynnag, o ystyried penderfyniad Llywodraeth Cymru i flaenoriaethu cynhwysiant yn anad dim, uwchlaw diogelwch ac urddas menywod a merched ac uwchlaw tegwch a chyfle, nid dyma'r dull cywir, yn fy marn i, a bydd yn golygu ein bod yn gweld llawer o effeithiau niweidiol i hanner y boblogaeth yng Nghymru os ydym am fynd ar y llwybr unllygeidiog hwn y mae'r Llywodraeth hon mor benderfynol o'i ddilyn.
Mae'n destun pryder mawr y bydd rhai o'r hawliau newydd hyn ar draul menywod. Fel yr wyf wedi dweud o'r blaen yn y Siambr hon, Prif Weinidog, nid yw hyn yn ymwneud â bod yn wrth-draws; mae'n ymwneud ag amddiffyn menywod. [Torri ar draws.] Mae'n ymwneud ag amddiffyn menywod a merched. Yn anffodus, mae'n ymddangos bod y Dirprwy Weinidog a'r Llywodraeth hon yn amharod i siarad â Merched Cymru, ag LGB Alliance Cymru, â Women's Rights Network Wales neu â Labour Women's Declaration Cymru. Mae'r Llywodraeth hon hefyd wedi anwybyddu cynigion gan Fair Play for Women, Lesbian Labour, Transgender Trend, The Society for Evidence Based Gender Medicine, Thoughtful Therapists, LGB Alliance, Safe Schools Alliance UK a llawer mwy o unigolion. Ymddengys mai dim ond gwrando ar un safbwynt ideolegol penodol y mae eich Llywodraeth a'ch Gweinidogion am wrando arno ac anwybyddu'r gweddill, ac nid yw hyn yn iawn. Mae pryderon dilys—
You need to come to your question now; I've been generous.
Mae angen i chi ddod at eich cwestiwn nawr; rwyf i wedi bod yn hael.
Thank you. There are valid concerns that should be listened to to find solutions for all. First Minister, what women's groups did you and your Ministers actually speak to, and how exactly does this plan ensure women's rights and girls' rights and safety are protected?
Diolch. Mae pryderon dilys y mae angen gwrando arnyn nhw i ddod o hyd i atebion i bawb. Prif Weinidog, â pha grwpiau menywod y gwnaethoch chi a'ch Gweinidogion wir siarad â nhw, a sut yn union y mae'r cynllun hwn yn sicrhau bod hawliau menywod a hawliau a diogelwch merched yn cael eu diogelu?
Well, Llywydd, you don't have a consultation exercise in which 1,300 consultation responses are received without hearing from all sorts of individuals and groups with a very wide range of experiences and a very wide range of views on this topic. I don't think I can do any better than simply to repeat what the Deputy Minister said when she made her statement. The view of the Welsh Government is plainly this: extending rights for one group does not mean, as she consistently implies on the floor of the Senedd, extending rights for one group does not mean eroding rights for others. [Applause.]
Wel, Llywydd, nid ydych chi'n cynnal ymarfer ymgynghori gan gael 1,300 o ymatebion i'r ymgynghoriad heb glywed gan bob math o unigolion a grwpiau sydd ag amrywiaeth eang iawn o brofiadau ac amrywiaeth eang iawn o safbwyntiau ar y pwnc hwn. Nid wyf i'n credu y gallaf i wneud yn well nag ailadrodd yr hyn a ddywedodd y Dirprwy Weinidog pan wnaeth hi ei datganiad. Mae'n amlwg mai dyma farn Llywodraeth Cymru: nid yw ymestyn hawliau i un grŵp yn golygu, fel y mae'n awgrymu'n gyson ar lawr y Senedd, nid yw ymestyn hawliau i un grŵp yn golygu erydu hawliau i eraill. [Cymeradwyo.]
Diolch i'r—. Ydych chi wedi gorffen?
Thank you to—. Have you finished?
Happy to stop there. [Laughter.]
Hapus i roi'r gorau iddi yn y fan yna. [Chwerthin.]
Diolch i'r Prif Weinidog.
I thank the First Minister.
Yr eitem nesaf felly yw'r datganiad a chyhoeddiad busnes, a dwi'n galw ar y Trefnydd i wneud y datganiad hwnnw. Lesley Griffiths.
And the next item therefore is the business statement and announcement, and I call on the Trefnydd to make that statement. Lesley Griffiths.
Diolch, Llywydd. The only change to this week's business is a reduction in the time allocated to today's Stage 3 debate. Draft business for the next three sitting weeks is set out on the business statement and announcement, which can be found amongst the meeting papers available to Members electronically.
Diolch, Llywydd. Yr unig newid i fusnes yr wythnos hon yw lleihau'r amser sydd wedi'i neilltuo ar gyfer dadl Cyfnod 3 heddiw. Mae'r busnes drafft ar gyfer y tair wythnos nesaf wedi'i nodi ar y datganiad a chyhoeddiad busnes, sydd i'w weld ymhlith y papurau cyfarfod sydd ar gael i'r Aelodau yn electronig.
Llywydd, I'd like to request a statement from the health Minister on the delivery of the north Denbighshire community hospital. Back in 2013, the then health Minister, who, of course, is now the First Minister, made an announcement that a new hospital would be built in Rhyl to replace the two previously closed hospitals of the Royal Alexandra Hospital and the Prestatyn Community Hospital. He said that he expected the building to be ready and open in 2016. It's now 2022, nine years after the announcement in 2013, and we still haven't seen a spade in the ground. Now, given that the hospital just down the road from this location in Bodelwyddan is under huge pressure—we know that it's in targeted intervention, and we know that the emergency department in particular needs to improve—the development of this facility now should be absolutely prioritised, because the minor injuries unit and the extra beds will take an awful lot of pressure off the hospital down the road. So, can I ask for an urgent statement, before the end of term, from the health Minister on this important project, and when we can expect to see it delivered?
Can I ask also for a second statement from the Minister for health? This is on the regulation of aesthetic products, such as the use of dermal fillers and botox. The aesthetics industry is something of a wild west, I think it's fair to say, in Wales at the moment—in fact, across large parts of the world. But we also know that these fillers, because they're not regulated, can cause significant harm, and the number of people that are ending up suffering harm is increasing. I think we need a licensing regime. I think we need to make sure that these things are used safely, in regulated practices, with proper hygiene standards and other things in place too. So, can I ask for a statement on what the Welsh Government proposes to do in order to improve safety in this unregulated industry? Thank you.
Llywydd, hoffwn i ofyn am ddatganiad gan y Gweinidog iechyd ar gyflawni ysbyty cymunedol gogledd sir Ddinbych. Yn ôl yn 2013, gwnaeth y Gweinidog iechyd ar y pryd, sydd, wrth gwrs, yn Brif Weinidog erbyn hyn, gyhoeddiad y byddai ysbyty newydd yn cael ei adeiladu yn y Rhyl i gymryd lle'r ddau ysbyty a gafodd eu cau'n flaenorol sef Ysbyty Brenhinol Alexandra ac Ysbyty Cymunedol Prestatyn. Dywedodd ei fod yn disgwyl i'r adeilad fod yn barod ac ar agor yn 2016. Mae hi nawr yn 2022, naw mlynedd ar ôl y cyhoeddiad yn 2013, ac rydym ni dal heb weld rhaw yn y ddaear. Nawr, o gofio bod yr ysbyty ychydig i lawr y ffordd o'r lleoliad hwn ym Modelwyddan o dan bwysau aruthrol—gwyddom ni ei fod mewn ymyriadau wedi'u targedu, a gwyddom ni fod angen i'r adran achosion brys yn arbennig wella—dylai blaenoriaeth lwyr gael ei rhoi i ddatblygu'r cyfleuster hwn nawr, oherwydd bydd yr uned mân anafiadau a'r gwelyau ychwanegol yn cymryd llawer iawn o bwysau oddi ar yr ysbyty i lawr y ffordd. Felly, a gaf i ofyn am ddatganiad brys, cyn diwedd y tymor, gan y Gweinidog iechyd ar y prosiect pwysig hwn, a phryd y gallwn ni ddisgwyl ei weld yn cael ei gyflawni?
A gaf i ofyn hefyd am ail ddatganiad gan y Gweinidog iechyd? Mae hyn yn ymwneud â rheoleiddio cynhyrchion esthetig, megis defnyddio llenwadau croenol a botox. Mae'r diwydiant estheteg yn rhyw fath o orllewin gwyllt, rwy'n credu ei bod yn deg dweud, yng Nghymru ar hyn o bryd—mewn gwirionedd, ledled rhannau helaeth o'r byd. Ond gwyddom ni hefyd y gall y llenwadau hyn, oherwydd nad ydyn nhw'n cael eu rheoleiddio, achosi niwed sylweddol, ac mae nifer y bobl sy'n dioddef niwed yn cynyddu. Rwy'n credu bod angen cyfundrefn drwyddedu arnom ni. Rwy'n credu bod angen i ni sicrhau bod y pethau hyn yn cael eu defnyddio'n ddiogel, mewn practisau wedi'u rheoleiddio, gyda safonau hylendid priodol a phethau eraill ar waith hefyd. Felly, a gaf i ofyn am ddatganiad am yr hyn y mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu ei wneud er mwyn gwella diogelwch yn y diwydiant hwn sydd heb ei reoleiddio? Diolch.
Thank you. Well, there is certainly no space in Government time before the end of term for the Minister for Health and Social Services to do a statement on either of the topics you've raised. You'll be aware that Betsi Cadwaladr University Health Board is having a look at the way it provides its services right across the board. You'll also be very aware—more than probably anybody in the Chamber—of the significant funding that has been put into Ysbyty Glan Clwyd to help with pressures there also.
I don't disagree with what you're saying about the aesthetics industry, for want of a better word. It certainly does require regulation and licensing, and the Minister for Health and Social Services has heard your request.
Diolch. Wel, yn sicr nid oes lle yn amser y Llywodraeth cyn diwedd y tymor i'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol wneud datganiad ar y pynciau yr ydych chi wedi'u codi. Byddwch chi'n ymwybodol bod Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr yn ystyried y ffordd y mae'n darparu ei wasanaethau yn gyffredinol. Byddwch chi hefyd yn ymwybodol iawn—yn fwy na neb yn y Siambr mae'n debyg—o'r cyllid sylweddol sydd wedi'i roi i Ysbyty Glan Clwyd i helpu gyda'r pwysau yno hefyd.
Nid wyf i'n anghytuno â'r hyn yr ydych chi'n ei ddweud am y diwydiant estheteg, yn niffyg gair gwell. Yn sicr, mae angen rheoleiddio a thrwyddedu, ac mae'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol wedi clywed eich cais.
I'd like a Government statement, please, on the mineworkers' pension scheme, setting out how the Welsh Government will put pressure on Westminster to finally do right by these miners and their widows and pay back the money that they owe them. Since 1994, Westminster Governments have pocketed billions of pounds of profit made by the mineworkers' pension scheme, because of how it was privatised. A Business, Energy and Industrial Strategy Committee inquiry recommended in 2021 that these arrangements should be reviewed, but promises made by Boris Johnson and others have been broken. Now, that report is gathering dust, just as that other dust from those years of labouring underground is taking the lives of more and more miners every year. In the gallery today, we're joined by members of the National Mineworkers Pension Campaign; they're now raising funds to seek a judicial review. So, could a statement please be made to express solidarity with their cause and to tell these miners that Wales will fight their corner? Thank you.
Hoffwn i gael datganiad gan y Llywodraeth, os gwelwch yn dda, ynghylch cynllun pensiwn y gweithwyr glo, yn nodi sut y bydd Llywodraeth Cymru yn rhoi pwysau ar San Steffan i drin y glowyr hyn a'u gweddwon yn deg o'r diwedd ac ad-dalu'r arian sydd arnyn nhw. Ers 1994, mae Llywodraethau San Steffan wedi pocedi biliynau o bunnau o elw wedi'i wneud gan gynllun pensiwn y gweithwyr glo, oherwydd y ffordd y cafodd ei breifateiddio. Argymhellodd ymchwiliad gan y Pwyllgor Busnes, Ynni a Strategaeth Ddiwydiannol yn 2021 y dylai'r trefniadau hyn gael eu hadolygu, ond mae addewidion y mae Boris Johnson ac eraill wedi'u gwneud wedi cael eu torri. Nawr, mae'r adroddiad hwnnw'n casglu llwch, yn union fel y mae'r llwch arall hwnnw o'r blynyddoedd hynny o lafurio o dan y ddaear yn cymryd bywydau mwy a mwy o lowyr bob blwyddyn. Yn yr oriel heddiw, mae aelodau o'r National Mineworkers Pension Campaign yn ymuno â ni; maen nhw nawr yn codi arian i geisio adolygiad barnwrol. Felly, a fyddai modd gwneud datganiad os gwelwch yn dda i fynegi undod â'u hachos ac i ddweud wrth y glowyr hyn y bydd Cymru'n ymladd drostyn nhw? Diolch.
Thank you. And I'd be certainly very happy to express solidarity with colleagues who are in the Chamber today. And you'll be very well aware of the pressure that Welsh Government has put on the UK Government, and that will continue.
Diolch. A byddwn i'n sicr yn hapus iawn i fynegi undod â chydweithwyr sydd yn y Siambr heddiw. A byddwch chi'n ymwybodol iawn o'r pwysau y mae Llywodraeth Cymru wedi'i roi ar Lywodraeth y DU, a bydd hynny'n parhau.
Minister, I'm contacted almost weekly by residents in Rhondda who've had their application for a disabled parking bay turned down, not because they're not eligible, but because, in Rhondda Cynon Taf, there is only funding available for 12 new bays a year. Since 2011, car ownership per household in RCT has increased by almost 14 per cent, according to the RAC Foundation. The number of disabled parking bays granted each year does not reflect this increase. Too many disabled residents are isolated at home because it's just not worth the hassle or risk of not being able to park outside their own home. So, can I please request a statement from the Minister for Finance and Local Government regarding how disabled parking bays will be funded in the future? Thank you.
Gweinidog, mae trigolion y Rhondda yn cysylltu â mi bron yn wythnosol oherwydd bod eu ceisiadau am fannau parcio i bobl anabl wedi'u gwrthod, nid oherwydd nad ydyn nhw'n gymwys, ond oherwydd, yn Rhondda Cynon Taf, nid oes ond cyllid ar gael ar gyfer 12 man newydd y flwyddyn. Ers 2011, mae perchnogaeth ceir fesul cartref yn Rhondda Cynon Taf wedi cynyddu bron 14 y cant, yn ôl Sefydliad yr RAC. Nid yw nifer y mannau parcio i bobl anabl sy'n cael eu rhoi bob blwyddyn yn adlewyrchu'r cynnydd hwn. Mae gormod o breswylwyr anabl wedi'u hynysu gartref gan nad yw'n werth y drafferth na'r risg o fethu â pharcio y tu allan i'w cartref eu hunain. Felly, a gaf i ofyn am ddatganiad gan y Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol ynghylch sut y caiff mannau parcio i bobl anabl eu hariannu yn y dyfodol? Diolch.
Thank you. Well, disabled parking bays are made by the highways authority, which is, obviously, the local authority, by means of a traffic regulation order. And local authorities do need to consider their responsibilities under equalities legislation as well as for highways. There is no specific funding from Welsh Government for the provision of disabled parking bays; local authorities need to consider this as part of their overall budget planning.
Diolch. Wel, mae mannau parcio i bobl anabl yn cael eu creu gan yr awdurdod priffyrdd, sef yr awdurdod lleol, yn amlwg, drwy orchymyn rheoleiddio traffig. Ac mae angen i awdurdodau lleol ystyried eu cyfrifoldebau o dan ddeddfwriaeth cydraddoldeb yn ogystal ag ar gyfer priffyrdd. Nid oes cyllid penodol gan Lywodraeth Cymru ar gyfer darparu mannau parcio i bobl anabl; mae angen i awdurdodau lleol ystyried hyn fel rhan o'u gwaith cynllunio cyllideb cyffredinol.
Good afternoon, Minister. I'd like to ask for a Welsh Government statement outlining the action that the Welsh Government is taking to support Wrexham County Borough Council's bid to gain UK Government levelling-up funding in order to fully undertake the Wrexham Gateway project, which, as you will know I'm sure, includes the construction of a new stand at the Kop end of the Racecourse ground. And I certainly acknowledge the £25 million of support already committed from the Welsh Government for the Gateway project, for which we're all grateful, I'm sure. But, as you'll know, Minister, a petition with more than 16,000 signatures for the Stadium for the North campaign was formally handed in to Downing Street yesterday, which I had the pleasure of supporting and signing. And it's this petition and this bid that is so important, because, as we know, sport, historically, has been centralised down here in south Wales, and we need to attract major events and major sporting events to north Wales, which would have a lasting benefit across the region. So, in light of this, Minister, will you join me in supporting the Stadium for the North campaign, and will you allow a Welsh Government statement to outline what further action the Welsh Government will take to support this bid? Diolch yn fawr iawn.
Prynhawn da, Gweinidog. Hoffwn i ofyn am ddatganiad gan Lywodraeth Cymru yn amlinellu'r camau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i gefnogi cais Cyngor Bwrdeistref Sirol Wrecsam i gael cyllid ffyniant bro Llywodraeth y DU er mwyn ymgymryd yn llawn â phrosiect Porth Wrecsam, sydd, fel y gwyddoch chi rwy'n siŵr, yn cynnwys adeiladu stondin newydd ym mhen Kop y Cae Ras. Ac rwy'n sicr yn cydnabod y £25 miliwn o gefnogaeth sydd eisoes wedi'i neilltuo gan Lywodraeth Cymru ar gyfer prosiect y Porth, ac rydym i gyd yn ddiolchgar am hynny, rwy'n siŵr. Ond, fel y gwyddoch chi, Gweinidog, cafodd deiseb gyda mwy na 16,000 o lofnodion ar gyfer ymgyrch Stadiwm i'r Gogledd ei throsglwyddo'n ffurfiol i Downing Street ddoe, a chefais i'r pleser o'i chefnogi a'i llofnodi. A'r ddeiseb hon a'r cais hwn sydd mor bwysig, oherwydd, fel y gwyddom ni, mae chwaraeon, yn hanesyddol, wedi'i ganoli yma yn y de, ac mae angen i ni ddenu digwyddiadau mawr a digwyddiadau chwaraeon mawr i'r gogledd, a fyddai'n rhoi budd parhaol ledled y rhanbarth. Felly, yng ngoleuni hyn, Gweinidog, a wnewch chi ymuno â mi i gefnogi ymgyrch Stadiwm i'r Gogledd, ac a wnewch chi ganiatáu datganiad gan Lywodraeth Cymru i amlinellu pa gamau eraill y bydd Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i gefnogi'r cais hwn? Diolch yn fawr iawn.
No, there won't be a statement around the stadium, as you outlined. As you say, Welsh Government did give £25 million to Wrexham County Borough Council as part of the Gateway. I'm very well aware of the petition that was handed in to 10 Downing Street yesterday. This is a second attempt to try and get some funding out of the UK Government. I passionately believe we should have a stadium up in north Wales that is capable of holding international matches. The Racecourse is the oldest international football stadium in the world, and, certainly, as a child and a young person, that's where I saw my international matches; I could not have possibly been brought down to Cardiff at that time by my parents. So, I think it's very important, for young people particularly, and of course for north Walians, to see international football, and I know it's something that the Welsh Government is very keen to see.
Na, ni fydd datganiad ynghylch y stadiwm, fel yr ydych chi wedi'i amlinellu. Fel y dywedwch chi, rhoddodd Llywodraeth Cymru £25 miliwn i Gyngor Bwrdeistref Sirol Wrecsam fel rhan o'r Porth. Rwy'n ymwybodol iawn o'r ddeiseb a gafodd ei chyflwyno i 10 Downing Street ddoe. Dyma ail ymgais i geisio cael rhywfaint o arian gan Lywodraeth y DU. Rwy'n credu'n gryf y dylem ni gael stadiwm i fyny yn y gogledd sy'n gallu cynnal gemau rhyngwladol. Y Cae Ras yw'r stadiwm pêl-droed rhyngwladol hynaf yn y byd, ac, yn sicr, fel plentyn a pherson ifanc, dyna lle gwelais i fy ngemau rhyngwladol; ni fyddai wedi bod yn bosibl i fy rhieni fynd â mi i lawr i Gaerdydd bryd hynny. Felly, rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn, i bobl ifanc yn enwedig, ac wrth gwrs i bobl y gogledd, weld pêl-droed rhyngwladol, a gwn ei fod yn rhywbeth y mae Llywodraeth Cymru yn awyddus iawn i'w weld.
Could I ask for a debate on our procedures here in this place? To my knowledge, we've had no review of procedures in this Senedd since the election last year, and I don't remember any serious review of such things in the previous Senedd either. We had an exchange in First Minister's questions on the single market. Now, wherever you might stand on that matter, and my views are very well known and very clear, it surely cannot be right that we have a debate for 30 minutes tomorrow on the Order paper for this matter. This isn't serious politics; this is the politics of the school yard to believe that we can have a debate on such a serious matter in 30 minutes. It's not a serious way of conducting our affairs here, it's not a serious way of debating major issues facing this country, and it's not a serious way in which we should be reaching conclusions on these matters. So, I would like to ask for a debate on our procedures, I'd like to ask for a debate on how we structure our business in this place, and I would like to see Business Committee coming here and listening to that debate, so that all of us, wherever we stand on these matters, can have a very clear conversation about how we want our business to be handled in this place.
A gaf i ofyn am ddadl ar ein gweithdrefnau yma yn y lle hwn? Hyd y gwn i, nid ydym ni wedi cael unrhyw adolygiad o weithdrefnau yn y Senedd hon ers yr etholiad y llynedd, ac nid wyf i'n cofio unrhyw adolygiad o ddifrif o bethau o'r fath yn y Senedd flaenorol chwaith. Cawsom ni drafodaeth yng nghwestiynau'r Prif Weinidog ar y farchnad sengl. Nawr, lle bynnag y byddwch chi'n sefyll ar y mater hwnnw, ac mae fy marn yn hysbys iawn ac yn glir iawn, ni all fod yn iawn, does bosib, i ni gael dadl am 30 munud yfory ar y papur Trefn ar gyfer y mater hwn. Nid yw hon yn wleidyddiaeth o ddifrif; dyma wleidyddiaeth iard yr ysgol i gredu y gallwn ni gael dadl ar fater mor ddifrifol mewn 30 munud. Nid yw'n ffordd o ddifrif o gynnal ein materion yma, nid yw'n ffordd o ddifrif o drafod materion pwysig sy'n wynebu'r wlad hon, ac nid yw'n ffordd o ddifrif o ddod i gasgliadau ar y materion hyn. Felly, hoffwn i ofyn am ddadl ar ein gweithdrefnau, hoffwn i ofyn am ddadl ar sut yr ydym ni'n strwythuro ein busnes ni yn y lle hwn, a hoffwn i weld y Pwyllgor Busnes yn dod yma ac yn gwrando ar y ddadl honno, fel y gall pob un ohonom ni, lle bynnag yr ydym ni'n sefyll ar y materion hyn, gael sgwrs glir iawn ynghylch sut yr ydym ni eisiau i'n busnes ni gael ei drin yn y lle hwn.
Thank you. Well, obviously, Plaid Cymru have chosen to use their time tomorrow for the debate that you have outlined. Both I and the Llywydd have heard your request. I think this is something that we can discuss in Business Committee in the first instance.
Diolch. Wel, yn amlwg, mae Plaid Cymru wedi dewis defnyddio'i hamser yfory ar gyfer y ddadl yr ydych chi wedi'i hamlinellu. Rwyf i a'r Llywydd wedi clywed eich cais. Rwy'n credu bod hyn yn rhywbeth y gallwn ni ei drafod yn y Pwyllgor Busnes yn y lle cyntaf.
I wish to ask for an urgent statement this afternoon from the Deputy Minister for Social Services, regarding her review into children's services in Wales. I was horrified to see the details of the Logan Mwangi case—a young life ended so soon by those who were supposed to love and care for him. Whilst I'm pleased to see justice being served against the evilness that snatched a young boy's life away before it had begun, we need to make sure that this does not happen again and that social services here in Wales are fit to protect our children at risk. And I wish to send my heartfelt condolences to Logan's dad and the rest of his family and friends, and teachers in Tondu Primary School in Bridgend, who have all been affected by this horrific tragedy.
Logan was removed from the child protection register a month before his death. His routine visit, just prior to this incident, was not undertaken due to a positive COVID diagnosis, despite personal protective equipment being available for staff to use. And as I said when Logan's killers were convicted, I was surprised that the First Minister said that he didn't think an independent review of children's services was needed in Wales after this tragic case exposed some serious shortcomings in the system. We called for a review back in May, and, given the other three UK nations are conducting one right now, and the fact that Wales has the worst rates for looked-after children, I just can't understand why this Welsh Government is not following suit. These cases should never be allowed to occur, and vulnerable children deserve the full protection of the state, and the seeming cultural complacency within Bridgend council has had a negative influence on this child's fate. And I urge the Welsh Government to order this independent review without delay. Thank you.
Hoffwn i ofyn am ddatganiad brys y prynhawn yma gan y Dirprwy Weinidog Gwasanaethau Cymdeithasol, ynglŷn â'i hadolygiad o wasanaethau plant yng Nghymru. Roeddwn i'n arswydo o weld manylion achos Logan Mwangi—daeth bywyd ifanc i ben mor fuan wth law y rhai a oedd i fod i garu a gofalu amdano. Er fy mod i'n falch o weld cyfiawnder yn cael ei gyflawni yn erbyn y drygioni a gipiodd bywyd bachgen ifanc cyn iddo ddechrau, mae angen i ni sicrhau nad yw hyn yn digwydd eto a bod y gwasanaethau cymdeithasol yma yng Nghymru yn addas i amddiffyn ein plant sy'n wynebu risg. A hoffwn i anfon fy nghydymdeimlad o'r galon at dad Logan a gweddill ei deulu a'i ffrindiau, ac athrawon yn Ysgol Gynradd Tondu ym Mhen-y-bont ar Ogwr, yr effeithiwyd arnyn nhw i gyd gan y drasiedi erchyll hon.
Cafodd Logan ei dynnu oddi ar y gofrestr amddiffyn plant fis cyn iddo farw. Ni chafodd ei ymweliad arferol, ychydig cyn y digwyddiad hwn, ei gynnal oherwydd diagnosis positif COVID, er bod cyfarpar diogelu personol ar gael i'r staff eu defnyddio. Ac fel y dywedais i pan gafodd lladdwyr Logan eu dyfarnu'n euog, yr oeddwn i'n synnu bod y Prif Weinidog wedi dweud nad oedd yn credu bod angen adolygiad annibynnol o wasanaethau plant yng Nghymru ar ôl i'r achos trasig hwn amlygu rhai diffygion difrifol yn y system. Gwnaethom ni alw am adolygiad yn ôl ym mis Mai, ac, o gofio bod tair gwlad arall y DU yn cynnal un ar hyn o bryd, a'r ffaith mai Cymru sydd â'r cyfraddau gwaethaf ar gyfer plant sy'n derbyn gofal, ni allaf i ddeall pam nad yw Llywodraeth Cymru yn dilyn yr esiampl. Ni ddylid caniatáu i'r achosion hyn ddigwydd, ac mae plant sy'n agored i niwed yn haeddu cael eu hamddiffyn yn llawn gan y wladwriaeth, ac mae'r hunanfodlonrwydd diwylliannol ymddangosiadol yng nghyngor Pen-y-bont ar Ogwr wedi cael dylanwad negyddol ar dynged y plentyn hwn. Ac rwy'n annog Llywodraeth Cymru i orchymyn yr adolygiad annibynnol hwn yn ddi-oed. Diolch.
Thank you. I too want to pass on my condolences to those who love and miss Logan. There will not be time for an urgent statement in the way you request, but I can assure you that measures are in place to ensure that learning from events such as this informs the continuous improvement of safeguarding practice in Wales. The Deputy Minister for Social Services is awaiting the findings of the recent inspection of Bridgend County Borough Council's children services—that's been conducted by Care Inspectorate Wales—as well as the completion of the child practice review to look at the events prior to Logan's death, and all findings and recommendations will be closely considered by the Welsh Government.
Diolch. Rwyf innau hefyd eisiau estyn fy nghydymdeimlad i'r rhai sy'n caru ac sy'n gweld eisiau Logan. Ni fydd amser ar gyfer datganiad brys yn y ffordd yr ydych chi'n gofyn amdano, ond gallaf i eich sicrhau bod mesurau ar waith i sicrhau bod dysgu o ddigwyddiadau fel hyn yn llywio'r gwaith o wella arferion diogelu yng Nghymru yn barhaus. Mae'r Dirprwy Weinidog Gwasanaethau Cymdeithasol yn aros am ganlyniadau'r arolygiad diweddar o wasanaethau plant Cyngor Bwrdeistref Sirol Pen-y-bont ar Ogwr—sydd wedi'i gynnal gan Arolygiaeth Gofal Cymru—yn ogystal â chwblhau'r adolygiad ymarfer plant i edrych ar y digwyddiadau cyn marwolaeth Logan, a bydd Llywodraeth Cymru yn ystyried yr holl ganfyddiadau ac argymhellion yn ofalus.
Trefnydd, could I ask for a statement, please, from the climate change Minister on the phosphates summit that's happening at the Royal Welsh agricultural show? I know there was a commitment to provide a written statement to this Senedd about the findings from that summit, but this is an important issue not just for my constituency, but a number of constituencies right across Wales. So, I would please ask that we can have an oral statement on what is discussed at the summit, so Members in this Chamber can do their job of scrutinising the Welsh Government on this very important topic. Diolch, Llywydd.
Trefnydd, a gaf i ofyn am ddatganiad, os gwelwch yn dda, gan y Gweinidog newid hinsawdd ar yr uwchgynhadledd ffosffadau sy'n digwydd yn Sioe Amaethyddol Frenhinol Cymru? Gwn i fod ymrwymiad i ddarparu datganiad ysgrifenedig i'r Senedd hon am ganfyddiadau'r uwchgynhadledd honno, ond mae hwn yn fater pwysig nid yn unig i fy etholaeth i, ond i nifer o etholaethau ledled Cymru. Felly, rwy'n gofyn i ni gael datganiad llafar ar yr hyn sy'n cael ei drafod yn yr uwchgynhadledd, fel y gall Aelodau yn y Siambr hon wneud eu gwaith o graffu ar lywodraeth Cymru ar y pwnc pwysig iawn hwn. Diolch, Llywydd.
Well, there will be a written statement. You'll be aware the Royal Welsh agricultural show is happening in the first week of recess. So, there will be a written statement by the Minister for Climate Change over the summer recess. Obviously, there can't be an oral statement.
Wel, bydd datganiad ysgrifenedig. Byddwch chi'n ymwybodol bod Sioe Amaethyddol Frenhinol Cymru yn digwydd yn ystod wythnos gyntaf y toriad. Felly, bydd datganiad ysgrifenedig gan y Gweinidog Newid Hinsawdd yn ystod toriad yr haf. Yn amlwg, nid oes modd cael datganiad llafar.
Diolch i'r Trefnydd.
I thank the Trefnydd.
Yr eitem nesaf felly yw'r datganiad gan y Prif Weinidog ar y rhaglen ddeddfwriaethol. A dwi'n galw ar y Prif Weinidog i wneud y datganiad hwnnw. Mark Drakeford.
The next item is a statement by the First Minister on the legislative programme. And I call on the First Minister to make that statement. Mark Drakeford.
Diolch, Llywydd. Today, I am pleased to make a statement on our legislative programme. This is an essential part of our ambitious and radical programme for government that will help to shape Wales for the future. We're now in the third Senedd term since the people of Wales voted to give the then National Assembly the power to make Assembly Acts. Since 2011, we have been building up to the volume of primary legislation that this Government will bring forward over the course of this Senedd term. This is a programme that demonstrates our extensive use of those powers, and at an extensive rate.
Diolch, Llywydd. Heddiw, mae hi'n bleser i mi wneud datganiad ynglŷn â'n rhaglen ddeddfwriaethol ni. Mae hon yn rhan hanfodol o'n rhaglen lywodraethu uchelgeisiol a radical a fydd yn helpu i lunio Cymru'r dyfodol. Rydym ni bellach yn nhrydydd tymor y Senedd hon ers i bobl Cymru bleidleisio i roi'r pŵer i'r Cynulliad Cenedlaethol ar y pryd lunio Deddfau Cynulliad. Ers 2011, rydym ni wedi bod yn cynyddu swm y ddeddfwriaeth sylfaenol y bydd y Llywodraeth hon yn ei chyflwyno yn ystod tymor y Senedd hon. Rhaglen yw hon sy'n amlygu ein defnydd eang ni o'r pwerau hynny, a hynny ar raddfa eang.
Dyw'r gwaith o gyflwyno'r rhaglen ddeddfwriaeth sylfaenol ddim yn digwydd mewn gwagle. Mae pwysau eraill yn bodoli sy'n effeithio ar y Llywodraeth a'r Senedd. Mae gennym raglen sylweddol o is-ddeddfwriaeth sy'n cyd-fynd â'n rhaglen ddeddfwriaeth. Yn aml, mae diffyg dealltwriaeth ynglŷn â pha mor eang a phwysig yw is-ddeddfwriaeth. Yn y blynyddoedd diwethaf, mae cynnydd amlwg wedi bod o ran maint y deddfwriaeth a phwysigrwydd y penderfyniadau sy'n cael eu gwneud fel hyn. Mae hynny wedi ychwanegu'n sylweddol at lwyth gwaith y Weithrediaeth a'r ddeddfwrfa, yn y Cyfarfod Llawn ac yn y pwyllgorau.
Bringing forward the primary legislative programme does not take place in a vacuum. Other pressures exist that have an impact on the Government and the Senedd. A significant programme of subordinate legislation sits alongside and underpins our legislative programme. Very often, there is a lack of understanding about how broad and important subordinate legislation is. In recent years, there has been an increase in the volume of such legislation and the importance of the decisions determined in this way. This has significantly increased the workload of the Executive and the legislature in recent years, both in Plenary and committees.
Since early February 2020, Llywydd, more than 300 items of subordinate legislation have been made in relation to coronavirus alone, often with fundamental impact on the daily lives of our fellow citizens. The current surge in COVID numbers, as we've discussed this afternoon, reminds us that this journey is still not over. And, Llywydd, while the volume of EU exit-related secondary legislation has diminished in the last 12 months, we will still be bringing Brexit-derived statutory instruments to the Senedd until the end of this calendar year.
Beyond COVID and Brexit, in the last 12 months, we have made over 50 SIs to implement major Acts passed in the last Senedd, including legislation to support schools and teachers to deliver our radical changes to the Curriculum for Wales, and the provisions of the Local Government and Elections (Wales) Act 2021. Members will consider regulations to make 20 mph the default speed limit in residential areas next week here in the Senedd, a key component of our programme for government. Further secondary legislation will follow during the year, including regulations to implement the Tertiary Education and Research (Wales) Bill, and aspects of the Health and Social Care (Quality and Engagement) (Wales) Act 2020, such as the duty of candour.
Ers dechrau mis Chwefror 2020, Llywydd, cafodd dros 300 o eitemau o is-ddeddfwriaeth eu llunio o ran coronafeirws yn unig, yn aml gydag effaith sylfaenol ar fywydau bob dydd ein cyd-ddinasyddion ni. Mae'r cynnydd presennol yn y niferoedd sydd â COVID, fel cafodd ei drafod gennym ni'r prynhawn yma, yn ein hatgoffa ni na ddaeth y daith hon fyth i'w diwedd. A, Llywydd, er bod maint yr is-ddeddfwriaeth sy'n gysylltiedig â gadael yr UE wedi lleihau yn ystod y 12 mis diwethaf, fe fyddwn ni'n parhau i ddod ag offerynnau statudol sy'n deillio o Brexit i'r Senedd tan ddiwedd y flwyddyn galendr hon.
Y tu hwnt i COVID a Brexit, yn ystod y 12 mis diwethaf, rydym ni wedi llunio dros 50 o Offerynnau Statudol i weithredu Deddfau mawr a basiwyd yn y Senedd ddiwethaf, gan gynnwys deddfwriaeth i gefnogi ysgolion ac athrawon i gyflawni ein newidiadau radical ni i'r Cwricwlwm i Gymru, a darpariaethau o ran Deddf Llywodraeth Leol ac Etholiadau (Cymru) 2021. Fe fydd yr Aelodau yn ystyried rheoliadau i bennu 20 mya yn derfyn cyflymder arferol mewn ardaloedd preswyl yr wythnos nesaf yn y fan hon yn y Senedd, sy'n elfen allweddol o'n rhaglen lywodraethu ni. Fe fydd is-ddeddfwriaeth bellach yn dilyn yn ystod y flwyddyn, gan gynnwys rheoliadau i weithredu'r Bil Addysg Drydyddol ac Ymchwil (Cymru), ac agweddau ar Ddeddf Iechyd a Gofal Cymdeithasol (Ansawdd ac Ymgysylltu) (Cymru) 2020, fel y ddyletswydd i ymarfer gonestrwydd.
Llywydd, allwn ni chwaith ddim anwybyddu bwriadau deddfwriaethol Llywodraeth y Deyrnas Unedig. Yn yr hinsawdd bresennol, mae'r rhain yn creu risg sylweddol i Gymru ac i ddatganoli. Mae Ysgrifennydd Gwladol Cymru wedi dweud bod 27 o'r Biliau a gyhoeddwyd yn Araith y Frenhines ym mis Mai yn debygol o ymestyn i Gymru a bod yn gymwys iddi. Mae eisoes yn amlwg y bydd llawer o'r rhain yn cynnwys darpariaethau sy'n ymwneud â meysydd datganoledig, a fydd yn effeithio ar y setliad datganoli. Mae hynny'n golygu bod angen i'r Llywodraeth hon a'r Senedd fod yn wyliadwrus, ystyried cynigion yn fanwl, ac ymateb yn unol â hynny.
Llywydd, we also cannot ignore the legislative intentions of the UK Government, which, in the current climate, represent a significant risk to Wales and to devolution. The Secretary of State for Wales has said that 27 UK Bills announced in the Queen's Speech in May are likely to extend and apply to Wales. It is already clear that many of these will contain provisions relating to devolved areas, and this will result in incursions into the devolution settlement. This requires this Government and the Senedd to remain vigilant, consider proposals in detail, and respond accordingly.
Llywydd, despite these many other legislative pressures and the challenging context during the first year of this Senedd term, we have already introduced four primary Bills to the floor of the Senedd. The Tertiary Education and Research (Wales) Bill was passed by Members last week and will put a new system in place for post-16 education and training in Wales. Members will consider Stage 3 amendments to our Welsh Tax Acts etc. (Power to Modify) Bill this afternoon. That Bill will provide Welsh Ministers with carefully delineated and time-limited powers to respond quickly to protect Welsh citizens against sudden and unexpected decisions of the UK Government that could have a significant impact on the liabilities of individuals and on revenue for Welsh public services. We've already introduced the Social Partnership and Public Procurement (Wales) Bill. This unique legislation, delivered in conjunction with our social partners, will ensure the fair rights of workers and lead to more socially responsible public procurement. And, yesterday, we introduced the first consolidation Bill before the Senedd, the Historic Environment (Wales) Bill, which will make the law in Wales relating to listed buildings and the historic environment more accessible in future.
Llywydd, er gwaethaf maint y pwysau deddfwriaethol hwn a'r cyd-destun heriol yn ystod blwyddyn gyntaf tymor y Senedd hon, rydym ni eisoes wedi cyflwyno pedwar Bil sylfaenol i lawr y Senedd. Pasiwyd y Bil Addysg Drydyddol ac Ymchwil (Cymru) gan Aelodau'r wythnos diwethaf ac fe fydd hwnnw'n gosod system newydd ar waith ar gyfer addysg a hyfforddiant ar ôl-16 yng Nghymru. Bydd yr Aelodau yn ystyried gwelliannau Cyfnod 3 i'n Bil Deddfau Trethi Cymru etc. (Pŵer i Addasu) y prynhawn yma. Bydd y Bil hwnnw'n rhoi pwerau a nodwyd yn ofalus ac mewn ffordd gyfyngedig o ran amser er mwyn i Weinidogion Cymru ymateb yn gyflym i amddiffyn dinasyddion Cymru rhag penderfyniadau sydyn ac annisgwyl gan Lywodraeth y DU a allai gael effaith sylweddol ar rwymedigaethau unigolion ac ar refeniw ar gyfer gwasanaethau cyhoeddus Cymru. Rydym ni eisoes wedi cyflwyno'r Bil Partneriaethau Cymdeithasol a Chaffael Cyhoeddus (Cymru). Fe fydd y ddeddfwriaeth unigryw hon, a gyflwynir ar y cyd â'n partneriaid cymdeithasol ni, yn sicrhau hawliau teg gweithwyr ac yn arwain at gaffael cyhoeddus sy'n fwy cyfrifol yn gymdeithasol. A ddoe, cafodd y Bil cydgrynhoi cyntaf ei gyflwyno gerbron y Senedd, sef Bil yr Amgylchedd Hanesyddol (Cymru), a fydd yn llunio'r gyfraith yng Nghymru sy'n ymwneud ag adeiladau rhestredig a'r amgylchedd hanesyddol yn fwy hygyrch i'r dyfodol.
Llywydd, rwy'n troi nawr at Filiau sydd i'w cyflwyno yn y flwyddyn i ddod. Mae'r Llywodraeth hon wedi ymrwymo i greu Cymru decach, wyrddach a chryfach. Cafodd y portffolio newid hinsawdd ei greu i'w gwneud yn haws i brif feysydd y Llywodraeth ddatganoledig gael yr effaith fwyaf yn y maes hwn. Mae dyletswydd foesol i ni wneud cynnydd ar yr agenda hwn, a byddwn yn cyflwyno nifer o Filiau i wneud cyfres o newidiadau pwysig dros y 12 mis nesaf.
Llywydd, I now turn to those Bills to be brought forward in the coming year. This Government is committed to creating a fairer, greener and stronger Wales. The establishment of a climate change portfolio was designed to make it easier to mobilise the main areas of devolved Government with the greatest impact in this area. There is a moral imperative that we make progress on this agenda, and we will bring forward a number of Bills to make a series of important changes over the next 12 months.
As an early priority, Llywydd, we will bring forward a Bill to ban or restrict the sale of some of the most commonly littered single-use plastics in Wales. This will meet our key programme for government commitment in this area. But, in addition, the Bill will also support our ongoing legal challenge to the United Kingdom Internal Market Act 2020. In the current litigation, brought by the Counsel General, the court has indicated it would find it helpful to consider a practical example, in the form of a piece of Senedd legislation, against which it can test the issues under consideration. This Bill will provide that practical example, and in that context we will be seeking the agreement of Business Committee to expedite the scrutiny of the Senedd on this Bill.
Llywydd, a clean air Bill is a significant priority for this Government. We want to build on action already under way to reduce emissions and deliver vital improvements in air quality, supporting healthier communities and better environments. Our White Paper set out how we intend to enable ambitious air quality targets and put in place a more robust regulatory framework to support them. This will be accompanied by measures to make sure all parts of society play their part in reducing air pollution, and I look forward to working with Members across the Chamber to develop that Bill once it is introduced.
Llywydd, we have set out our ambition to reform the way agriculture is supported in the future, with an emphasis both on high-quality and sustainable food production and rewarding farmers for the delivery of environmental and associated social outcomes. We will publish an outline sustainable farming scheme ahead of the Royal Welsh Show and the series of summer agriculture events that follow. Llywydd, the timing here is deliberate. It will allow for meaningful engagement on the detail of the proposed scheme ahead of the introduction of the agriculture Bill itself, which will be brought before the Senedd in the autumn.
Members will also be aware that we have made significant progress since establishing our coal tip safety taskforce two years ago. The Law Commission's landmark report, 'Regulating Coal Tip Safety in Wales', was published earlier this year. It clearly concluded that the law as it stands is not fit for today's purposes. The report informed our White Paper consultation and we will introduce a Bill on coal tip safety to establish a consistent approach to the management, monitoring and oversight of disused coal tips throughout Wales. This will protect those communities that bear the legacy of our industrial past, as well as support critical infrastructure and the environment by reducing the likelihood of landslides.
Llywydd, we're also committed to simplifying the consenting process for specified types of major on and offshore infrastructure, and we will, therefore, introduce an infrastructure consenting Bill to provide more certainty for communities and developers alike. The Bill will replace existing statutory regimes for the consenting of Welsh infrastructure projects, and it will rationalise the number of authorisations required to construct and operate a project into a single consent.
Yn flaenoriaeth gynnar, Llywydd, fe fyddwn ni'n cyflwyno Bil i wahardd neu gyfyngu ar werthiant rhai o'r plastigau untro mwyaf cyffredin yng Nghymru. Fe fydd hynny'n bodloni ein hymrwymiad allweddol ni yn y rhaglen lywodraethu yn y maes hwn. Ond, yn ogystal â hynny, fe fydd y Bil hefyd yn cefnogi ein her gyfreithiol barhaus ni i Ddeddf Marchnad Fewnol y Deyrnas Unedig 2020. Yn yr ymgyfreitha presennol, a gyflwynwyd gan y Cwnsler Cyffredinol, mae'r llys wedi nodi y byddai hi'n ddefnyddiol ystyried enghraifft ymarferol, ar ffurf darn o ddeddfwriaeth yn y Senedd, y gellir ei defnyddio i roi prawf ar y materion dan sylw. Bydd y Bil hwn yn rhoi'r enghraifft ymarferol honno, ac yn y cyd-destun hwnnw fe fyddwn ni'n ceisio cytundeb y Pwyllgor Busnes i hwyluso'r gwaith o graffu ar y Senedd o ran y Bil hwn.
Llywydd, mae Bil aer glân yn flaenoriaeth sylweddol i'r Llywodraeth hon. Rydym ni'n dymuno adeiladu ar y camau sydd eisoes ar y gweill i leihau allyriadau a sicrhau gwelliannau hanfodol o ran ansawdd aer, gan gefnogi cymunedau sy'n fwy iach ac amgylcheddau sy'n well. Mae ein Papur Gwyn ni'n nodi sut yr ydym ni'n bwriadu cyrraedd nodau uchelgeisiol o ran ansawdd aer a sefydlu fframwaith rheoleiddio sy'n fwy cadarn i'w cefnogi nhw. Bydd mesurau i gyd-fynd â hynny'n sicrhau bod pob rhan o gymdeithas yn chwarae rhan yn y gwaith o leihau llygredd aer, ac rwy'n edrych ymlaen at weithio gydag Aelodau ar draws y Siambr i ddatblygu'r Bil hwnnw pan gaiff ei gyflwyno.
Llywydd, rydym ni wedi nodi ein huchelgais i ddiwygio'r dull o gefnogi amaethyddiaeth yn y dyfodol, gyda phwyslais ar gynhyrchu bwyd sy'n gynaliadwy ac o ansawdd uchel a gwobrwyo ffermwyr am gyflawni canlyniadau amgylcheddol a chymdeithasol sy'n gysylltiedig â hynny. Fe fyddwn ni'n cyhoeddi cynllun amlinellol o ffermio cynaliadwy cyn y Sioe Fawr a'r gyfres o ddigwyddiadau amaethyddol sy'n dilyn yn ystod yr haf. Llywydd, mae'r amseru yn fwriadol yn hyn o beth. Fe fydd hyn yn caniatáu ymgysylltiad ystyrlon o ran manylion y cynllun arfaethedig cyn cyflwyno'r Bil amaethyddiaeth ei hun, ac fe fydd hwnnw'n cael ei gyflwyno gerbron y Senedd yn yr hydref.
Mae'r Aelodau yn ymwybodol hefyd i ni wneud cynnydd sylweddol ers sefydlu ein tasglu diogelwch ni ar domennydd glo ddwy flynedd yn ôl. Cyhoeddwyd adroddiad nodedig Comisiwn y Gyfraith, 'Rheoleiddio Diogelwch Tomennydd Glo yng Nghymru', yn gynharach eleni. Roedd hwnnw'n dod i'r casgliad eglur nad yw'r gyfraith fel mae hi ar hyn o bryd yn addas at ddibenion heddiw. Roedd yr adroddiad yn sail i'n hymgynghoriad ni ar y Papur Gwyn ac fe fyddwn ni'n cyflwyno Bil ar ddiogelwch tomennydd glo i sefydlu dull cyson o reoli, monitro a goruchwylio tomennydd glo segur ledled Cymru. Bydd hyn yn diogelu'r cymunedau hynny sydd wedi etifeddu ein gorffennol diwydiannol ni, yn ogystal â chefnogi seilwaith hanfodol a'r amgylchedd drwy leihau'r tebygolrwydd o dirlithriadau.
Llywydd, rydym ni wedi ymrwymo hefyd i symleiddio'r broses o ran cydsynio ar fathau penodol o seilwaith mawr ar y tir ac ar y môr, ac fe fyddwn ni, felly, yn cyflwyno Bil cydsynio seilwaith i roi mwy o sicrwydd i gymunedau a datblygwyr fel ei gilydd. Fe fydd y Bil yn disodli'r cyfundrefnau statudol cyfredol ar gyfer cydsynio prosiectau seilwaith Cymru, ac fe fydd yn rhesymoli nifer yr awdurdodiadau sy'n angenrheidiol i lunio a gweithredu prosiect i un cydsyniad unigol.
Llywydd, mae datganiad blynyddol y rhaglen ddeddfwriaethol yn cael ei ddefnyddio fel arfer i gyhoeddi Biliau y bydd y Llywodraeth yn eu cyflwyno yn ystod y 12 mis nesaf. Fodd bynnag, mae'r Senedd yn craffu ar ddeddfwriaeth mewn continwwm, ac nid yw Biliau'n cwympo ar ddiwedd sesiwn. Felly, fe hoffwn i edrych ychydig ymhellach ymlaen at ddechrau trydedd flwyddyn y rhaglen a sôn am nifer o Filiau pwysig eraill.
Llywydd, the annual legislative programme statement has been typically used to announce the Bills that the Government will introduce in the coming 12 months. However, the Senedd scrutinises legislation in a continuum, and Bills do not fall at the end of a session. Therefore, I want to look a little further ahead to the start of the third year of the programme and to mention a number of other important Bills.
Llywydd, as I mentioned earlier, the challenges for both the Executive and the legislature in managing the legislative pressures associated with primary and secondary legislation initiated here, as well as legislation initiated in Westminster, are considerable. To ensure that this Senedd is able to execute its responsibilities and ensure that we have greater capacity to scrutinise legislation, we will bring forward a Bill to reform the Senedd. We're on track to deliver on our commitment set out in the co-operation agreement with Plaid Cymru to deliver that Bill within 12 to 18 months of the special purpose committee's report. This crucial, once-in-a-generation legislation will create a modern Senedd, reflecting the Wales we live in today and with the means to represent and deliver for the people of Wales.
We heard of the importance of transport earlier this afternoon, Llywydd, and transport accounts for nearly a fifth of our carbon emissions, yet we cannot currently plan bus networks to help break our reliance on private cars by making sure people can access services reliably and sustainably. Our consultation on fundamental change to the way bus services are planned in Wales closed last week. In the autumn of next year, we will bring forward a bus Bill, allowing all levels of government in Wales to work together to design the bus networks our communities need.
And early in that third year we will also introduce a local government finance Bill. It will be before the Senedd before the end of 2023, and that Bill will deliver our programme for government commitment to reform the council tax in Wales. Through partnership working and extensive engagement with ratepayers, we continue to explore options for non-domestic rate reform, and that will require a combination of both primary and subordinate legislative action.
Llywydd, fel soniais i'n gynharach, fe geir heriau sylweddol i'r Weithrediaeth a'r ddeddfwrfa o ran rheoli'r pwysau deddfwriaethol sy'n gysylltiedig â deddfwriaeth sylfaenol ac is-ddeddfwriaeth a gychwynnir yma, yn ogystal â'r ddeddfwriaeth a gychwynnir yn San Steffan. I sicrhau bod y Senedd hon yn gallu cyflawni ei chyfrifoldebau hi a sicrhau bod gennym ni fwy o allu i graffu ar ddeddfwriaeth, fe fyddwn ni'n cyflwyno Bil i ddiwygio'r Senedd. Rydym ni ar y trywydd iawn i gyflawni'r ymrwymiad a nodwyd gennym ni yn y cytundeb cydweithredu â Phlaid Cymru i gwblhau'r Bil hwnnw o fewn 12 i 18 mis ar ôl cyflwyno adroddiad y pwyllgor diben arbennig. Bydd y ddeddfwriaeth hollbwysig hon, unwaith mewn cenhedlaeth, yn sail i Senedd fodern, sy'n adlewyrchu'r Gymru yr ydym ni'n byw ynddi heddiw a chyda'r gallu i gynrychioli a chyflawni er mwyn pobl Cymru.
Fe glywsom ni am bwysigrwydd trafnidiaeth yn gynharach y prynhawn yma, Llywydd, ac mae trafnidiaeth yn gyfrifol am bron i un rhan o bump o'n hallyriadau carbon ni, ac eto nid ydym ni'n gallu cynllunio rhwydweithiau bysiau ar hyn o bryd i helpu i leihau ein dibyniaeth ar geir preifat drwy sicrhau bod pobl yn gallu cael gafael ar wasanaethau sy'n ddibynadwy a chynaliadwy. Wythnos diwethaf, fe gwblhawyd ein hymgynghoriad ni ar newid sylfaenol i'r ffordd y bwriedir cynllunio gwasanaethau bysiau yng Nghymru. Yn hydref y flwyddyn nesaf, fe fyddwn ni'n cyflwyno Bil bysiau, gan ganiatáu i bob lefel o lywodraeth yng Nghymru gydweithio i gynllunio'r rhwydweithiau bysiau sydd eu hangen ar ein cymunedau ni.
Ac yn gynnar yn y drydedd flwyddyn honno fe fyddwn ni hefyd yn cyflwyno Bil cyllid llywodraeth leol. Fe fydd hwnnw gerbron y Senedd cyn diwedd 2023, ac fe fydd y Bil yn cyflawni ein hymrwymiad ni yn y rhaglen lywodraethu i ddiwygio'r dreth gyngor yng Nghymru. Drwy weithio mewn partneriaeth ac ymgysylltu yn eang â threthdalwyr, rydym ni'n parhau i archwilio dewisiadau ar gyfer diwygio ardrethi annomestig, ac fe fydd hynny'n gofyn am gyfuniad o gamau gweithredu sylfaenol ac is-ddeddfwriaethol.
Llywydd, mae agenda llawn o ddeddfwriaeth o'n blaen, ond mae'r rhain yn gerrig sylfaen pwysig tuag at y Gymru rydym am ei gweld. Er mwyn cyflawni'r agenda, byddwn yn parhau i weithio ar draws y Siambr hon i sicrhau ein bod yn gwneud y ddeddfwriaeth orau bosibl sy'n gwella bywydau holl bobl Cymru. Mae'r datganiad hwn yn dangos ein hymrwymiad i ddyfodol tecach, gwyrddach a chryfach, ac rwy'n cymeradwyo'r rhaglen ddeddfwriaethol hon i'r Senedd.
Llywydd, there's a packed legislative agenda ahead of us, but these are the significant building blocks towards the Wales we want to see. To deliver it, we will continue to work across the Chamber to ensure our legislation is the best it can be and improves the lives of all the people of Wales. This statement demonstrates our commitment to a fairer, greener and stronger future, and I commend this legislative programme to the Senedd.
Thank you, First Minister, for your statement this afternoon, and I do put on record my thanks to the Government lawyers and the Senedd lawyers who do assist us in our scrutiny of legislation and bringing that legislation forward. We can disagree on the policy positions, but, ultimately, a great deal of legal brain power goes into these pieces of legislation. The reason legislation is so important is it empowers people to have rights, and that is the fundamental narrative of any democracy—that, in law, we as elected lawmakers can put that on that statute book and give people rights.
I do regret the fact that the statement today doesn't have anything in relation to an autism Act, which this side of the Chamber have, obviously, championed on many occasions through debates in the Senedd here. And I also regret that there's no British Sign Language Bill to be brought forward by the First Minister or the Government today. That's another form of empowerment that I would seek support for from the First Minister, if and when Government time allows, or, indeed, to get behind my colleague Peter Fox's legislative proposal on the food Bill, given that, obviously, the legislative statement includes a reference to the agricultural Bill that the Government is seeking to bring forward in September.
Diolch, Prif Weinidog, am eich datganiad chi'r prynhawn yma, ac rwy'n mynegi fy niolch ar goedd i gyfreithwyr y Llywodraeth a chyfreithwyr y Senedd sy'n ein cynorthwyo ni i graffu ar ddeddfwriaeth a chyflwyno'r ddeddfwriaeth honno. Rydym ni'n gallu anghytuno ar safbwyntiau polisi, ond, yn y pen draw, mae llawer iawn o bŵer ymenyddol cyfreithiol yn gynwysedig yn y darnau hyn o ddeddfwriaeth. Y rheswm pam mae deddfwriaeth mor bwysig yw ei bod hi'n rhoi grym i bobl o ran eu hawliau nhw, a dyna yw naratif sylfaenol unrhyw ddemocratiaeth—y gallwn ni, yn ôl y gyfraith, yn ddeddfwyr etholedig, roi hynny ar y llyfr statud a rhoi'r hawliau i bobl.
Tristwch i mi yw nad oes dim yn y datganiad heddiw o ran Deddf awtistiaeth, y mae'r ochr hon i'r Siambr, yn amlwg, wedi bod yn ei hyrwyddo droeon mewn dadleuon yma yn y Senedd. Ac mae hi'n ofid i mi hefyd nad oes Bil Iaith Arwyddion Prydain yn cael ei gyflwyno gan y Prif Weinidog na'r Llywodraeth heddiw. Dyna ddull arall o rymuso pobl y byddwn ni'n hoffi cefnogaeth gan y Prif Weinidog iddo, pryd bynnag fydd amser y Llywodraeth yn caniatáu hynny, neu, yn wir, i gefnogi cynnig deddfwriaethol fy nghyd-Aelod Peter Fox ar y Bil bwyd, o gofio bod y datganiad deddfwriaethol, yn amlwg, yn cynnwys cyfeiriad at y Bil amaethyddol y mae'r Llywodraeth yn ceisio ei gyflwyno ym mis Medi.
So, I'll touch on the five Bills that the First Minister has highlighted, and rather than looking backwards, looking forward to what the First Minister's Government will be bringing forward in the next legislative session. And the clean air Bill, which he and I have spoken about many times in this Chamber, does now seem to be seeing the light of day, which is something to be welcomed. I have previously offered to work with the First Minister and other politicians across this Chamber so that we can have a speedy conclusion and passage of this piece of legislation, when you bear in mind that 1,600 people die prematurely in Wales because of dirty air. I'd be grateful to understand the First Minister's thinking, now that the Government has had time to work this piece of legislation up, as to what types of targets we might see in this piece of legislation, and whether they will be legally binding targets that we will see in the legislation, so that all parts of Wales benefit from the legislation that the Government will be bringing forward. And when does he anticipate that Bill being introduced into the Senedd over the next 12 months? Because, again, I think that would be welcome, to understand when that piece of legislation will be coming into the Senedd.
The agricultural Bill, the much-anticipated agricultural Bill, which, again, in First Minister's questions and in ministerial questions I've raised various issues on. I know there's been detailed consultation with the sector on this particularly important piece of legislation, the first piece of legislation on agriculture in Wales since the Agriculture Act 1947, which will obviously transform the landscape that agriculture operates in. I'd be grateful to understand exactly how the Ukrainian crisis has impacted on the creation and the formation of this Bill, which I think has been cited as one of the reasons why the Government has taken a little longer to bring that Bill forward, and in particular whether the Government's thinking has moved more to supporting, through this Bill, measures to increase food production here in Wales via the support that might be enabled through this piece of legislation, as the 1947 agricultural Act achieved when it was brought in all those years ago.
The single-use plastics legislation is something that we've been calling for for many years now. Indeed, in England, obviously, a piece of legislation was passed in 2020 outlawing certain single-use plastic items. In Scotland, it has just been enacted, on 1 June, with a comprehensive ban in Scotland. I noticed from the First Minister's statement that he seems to be favouring more the English model because he alludes to some parts of the single-use plastics' use not being covered by the Bill in his statement today. Could he confirm if that is the case? It's my understanding that those single-use plastics that wouldn't be covered by the Bill would be predominantly medical devices and medical applications that wouldn't be covered by the legislation, because I think it would be important to understand how the Bill will discriminate between medical and day-to-day use that we have in our everyday lives.
I fully support the coal tip Bill, which I hope the Government will bring forward speedily. I know from being a representative of South Wales Central, which covers three of the valley areas that show great concern on this particular issue, this would be a welcome piece of legislation. But I'd be grateful to understand how this piece of legislation will provide critical infrastructure and support the improvement of the environment that the coal tips and the communities that live under the coal tips will see via the introduction of this piece of legislation. The statement does touch on the critical infrastructure improvements, so I'm interested to know why you need the legislation rather than the tools you've already got to make those improvements in the infrastructure.
The local government finance Bill that the First Minister touched on, it would be good to understand whether the Government's thinking of wholesale reform of local government taxation and doing away with the current council tax operation as we see it as the moment, based on, obviously, the valuation of properties, or whether the Government is thinking more along the lines of moving to a local income tax. Because I think the First Minister would have borne the scars from the last revaluation, as most politicians tend to in this particular fraught area of policy. He was then a senior adviser to the then First Minister, when the last revaluation happened back in the early noughties. So, if you could explain in a little more detail what the Government's current thinking is on that local government finance Bill, and whether we are going to see a wholesale change in the way that local councils raise their revenue, so that we can understand the changes that might be coming forward.
On the Senedd reform, well, he and I disagree over that, but at the end of the day, he got the endorsement from his own conference on Saturday, and I understand through, obviously, Plaid Cymru, that there is the two-thirds majority within this Senedd Chamber. We, on this side of the house, whilst disagreeing with the need for more politicians, have tried to engage in the process via the special purpose committee that was set up, over the voting mechanism and, indeed, what constituencies might look like. So, people can have confidence that there is genuine cross-party consensus; whether you sit on the centre-right, the centre or the centre-left, you can actually believe that that has had all political persuasions come to it. Regrettably, we had to pull out from that committee because of the statement that was made by the leader of Plaid Cymru and the First Minister, but I would be grateful to understand from the First Minister, in drafting that piece of legislation, how comprehensive it will be in dealing with the way the boundaries will be created and, in particular, the confidence that he has—. As someone who has a complete gender balance in his own household myself, having two daughters and two sons, I can fully appreciate how important that gender balance is. [Laughter.] I have to say that my daughters win the argument more than my sons tend to win the argument, and anyone who knows my two daughters would fully understand why that is the case. I would be pleased to try and understand from the First Minister, because there has been a genuine question mark over whether there is competence here in the Senedd to pass such legislation, which would see what has been talked about in the agreements that have been tabled and whether that will make it into the legislation that the First Minister's Government will be introducing to the Senedd.
And just one other final point, I think I'm correct in understanding the timeline for the delivery of that piece of legislation, but I think it would be by the end of 2023. If the First Minister could confirm that. I think I've understood from the statement this afternoon that you are looking to have it introduced and passed through the Senedd by December 2023 to allow a bedding-in period prior to the 2026 election, which we all know is slated in legislation for May 2026. Thank you, First Minister.
Felly, rwyf i am drafod yn fyr y pum Bil y mae'r Prif Weinidog wedi tynnu sylw atyn nhw, ac yn hytrach nag edrych yn ôl, edrych ymlaen at yr hyn y bydd Llywodraeth y Prif Weinidog yn ei gyflwyno yn y sesiwn ddeddfwriaethol nesaf. Ac mae hi'n ymddangos bod y Bil aer glân, y gwnaeth ef a minnau ei grybwyll droeon yn y Siambr hon, bellach yn gweld golau dydd, sydd i'w groesawu. Rwyf i eisoes wedi cynnig gweithio gyda'r Prif Weinidog a gwleidyddion eraill ar draws y Siambr hon er mwyn i ni allu dod â'r darn hwn o ddeddfwriaeth i'w gyflawniad yn gyflym, o ystyried bod 1,600 o bobl yn marw cyn eu hamser yng Nghymru oherwydd aer llygredig. Fe fyddwn i'n ddiolchgar o gael deall meddwl y Prif Weinidog, gan fod y Llywodraeth wedi cael amser erbyn hyn i lunio'r darn hwn o ddeddfwriaeth, o ran pa fathau o nodau y gallem ni eu gweld yn y darn hwn o ddeddfwriaeth, ac ai nodau gorfodol yn gyfreithiol y byddwn ni'n eu gweld yn y ddeddfwriaeth, fel bydd pob cwr o Gymru yn elwa ar y ddeddfwriaeth a gyflwynir gan y Llywodraeth. A phryd y mae ef yn rhagweld y bydd y Bil hwnnw'n cael ei gyflwyno i'r Senedd dros y 12 mis nesaf? Oherwydd, unwaith eto, rwyf i o'r farn y byddai croeso i hynny, sef cael gwybod pryd y bydd y darn hwnnw o ddeddfwriaeth yn dod gerbron y Senedd.
Mae'r Bil amaethyddol, y Bil amaethyddol y bu hir ddisgwyl amdano, unwaith eto, yng nghwestiynau'r Prif Weinidog ac mewn cwestiynau gweinidogol yr wyf i wedi codi amryw o faterion yn eu cylch. Rwy'n gwybod y bu ymgynghori manwl â'r sector ar y darn arbennig o bwysig hwn o ddeddfwriaeth, y darn cyntaf o ddeddfwriaeth ar amaethyddiaeth yng Nghymru ers Deddf Amaethyddiaeth 1947, a fydd yn amlwg yn trawsnewid y dirwedd y mae amaethyddiaeth yn gweithredu ynddi. Fe fyddwn i'n ddiolchgar o ddeall sut yn union y mae argyfwng Wcráin wedi effeithio ar lun a gwedd y Bil hwn, sydd, yn fy marn i, yn un o'r rhesymau a roddwyd i egluro pam mae'r Llywodraeth wedi cymryd ychydig mwy o amser i gyflwyno'r Bil hwn, ac yn benodol a yw meddylfryd y Llywodraeth wedi newid rhywfaint i gefnogi, drwy'r Bil hwn, mesurau i gynyddu cynhyrchiant bwyd yma yng Nghymru drwy'r cymorth y gellid ei estyn drwy'r darn hwn o ddeddfwriaeth, fel cyflawnodd Deddf amaethyddol 1947 pan gafodd ei chyflwyno'r holl flynyddoedd hynny yn ôl.
Mae'r ddeddfwriaeth plastigau untro yn rhywbeth yr ydym wedi bod yn galw amdano ers blynyddoedd lawer bellach. Yn wir, yn Lloegr, yn amlwg, pasiwyd darn o ddeddfwriaeth yn 2020 yn gwahardd rhai eitemau plastig untro. Yn yr Alban, mae newydd gael ei ddeddfu, ar 1 Mehefin, gyda gwaharddiad cynhwysfawr yn yr Alban. Sylwais o ddatganiad y Prif Weinidog ei bod yn ymddangos ei fod yn ffafrio mwy o fodel Lloegr gan ei fod yn cyfeirio at rai rhannau o'r defnydd o blastigau untro nad ydyn nhw yn dod o dan y Bil yn ei ddatganiad heddiw. A allai gadarnhau a yw hynny'n wir? Yn ôl a ddeallaf, byddai’r plastigau untro hynny na fyddai’r Bil yn eu cynnwys yn bennaf yn ddyfeisiau meddygol a chymwysiadau meddygol na fyddai’r ddeddfwriaeth yn ymdrin â hwy, oherwydd credaf y bydd yn bwysig deall sut y bydd y Bil yn gwahaniaethu rhwng defnydd meddygol a defnydd o ddydd i ddydd sydd gennym yn ein bywydau bob dydd.
Rwyf i'n llwyr gefnogi'r Bil tomennydd glo, ac yn gobeithio y bydd y Llywodraeth yn ei gyflwyno ar fyrder. Rwy'n ymwybodol oherwydd fy mod i'n cynrychioli Canol De Cymru, sy'n cwmpasu tair o ardaloedd y cymoedd sy'n pryderu yn fawr am y mater penodol hwn, y bydd hwn yn ddarn o ddeddfwriaeth i'w groesawu. Ond fe fyddwn yn ddiolchgar o gael gwybod sut y bydd y darn hwn o ddeddfwriaeth yn darparu seilwaith hanfodol ac yn cefnogi'r gwaith o wella'r amgylchedd y bydd y tomennydd a'r cymunedau sy'n byw yng nghysgod y tomennydd glo yn ei weld drwy gyflwyno y darn hwn o ddeddfwriaeth. Mae'r datganiad yn cyffwrdd â'r gwelliannau hanfodol i seilwaith, felly fe fyddai hi'n dda iawn gennyf i gael gwybod pam mae angen y ddeddfwriaeth arnoch chi'n hytrach na'r arfau sydd gennych chi eisoes i wneud y gwelliannau hynny yn y seilwaith.
Y Bil cyllid llywodraeth leol y cyfeiriodd y Prif Weinidog ato, fe fyddai hi'n werthfawr i gael deall a yw'r Llywodraeth yn ystyried diwygio trethi llywodraeth leol yn gyfan gwbl a dileu gwedd bresennol y dreth gyngor, sydd, yn amlwg, yn seiliedig ar werth eiddo, neu a yw'r Llywodraeth yn ystyried rhywbeth sy'n fwy tebyg i symudiad at dreth incwm leol. Oherwydd rwyf i o'r farn y byddai'r Prif Weinidog yn cofio'r creithiau o'r ailbrisiad diwethaf, fel mae'r rhan fwyaf o wleidyddion yn tueddu i'w dioddef yn y maes polisi arbennig hwn. Bryd hynny, roedd ef yn uwch gynghorydd i'r Prif Weinidog, pan ddigwyddodd yr ailbrisiad diwethaf yn ôl ym mlynyddoedd cynnar y ganrif. Felly, pe byddech chi'n egluro gyda rhagor o fanylder beth yw barn bresennol y Llywodraeth ynglŷn â'r Bil cyllid llywodraeth leol hwnnw, ac a ydym ni am weld newid ar raddfa eang yn y ffordd y mae cynghorau lleol yn codi eu refeniw, er mwyn i ni ddeall y newidiadau y gellid eu cyflwyno nhw, efallai.
O ran diwygio'r Senedd, wel, mae ef a minnau'n anghytuno yn hynny o beth, ond yn y pen draw, fe gafodd ef gymeradwyaeth ei gynhadledd ei hun ddydd Sadwrn, ac rwy'n deall, yn amlwg, oherwydd y cytundeb â Phlaid Cymru fod y mwyafrif o ddwy ran o dair ganddo yn Siambr y Senedd hon. Rydym ni, ar yr ochr hon i'r tŷ, er ein bod ni'n anghytuno â'r angen am fwy o wleidyddion, wedi ceisio cyfranogi yn y broses drwy'r pwyllgor pwrpas arbennig a sefydlwyd, dros y mecanwaith pleidleisio ac, yn wir, o ran pa olwg allai fod ar etholaethau. Felly, fe all pobl fod â ffydd y bydd yna gonsensws trawsbleidiol gwirioneddol; os ydych chi ychydig i'r dde o'r canol, yn y canol neu i'r chwith o'r canol, fe allwch chi fod â ffydd wirioneddol fod hyn wedi cael ei ystyried gan rai o bob tuedd wleidyddol. Gwaetha'r modd, bu'n rhaid i ni dynnu allan o'r pwyllgor hwnnw oherwydd y datganiad a wnaeth arweinydd Plaid Cymru a'r Prif Weinidog, ond fe fyddwn i'n falch o gael gwybod gan y Prif Weinidog, wrth ddrafftio'r darn hwnnw o ddeddfwriaeth, pa mor gynhwysfawr fydd hwnnw o ran ymdrin â'r ffordd y caiff y ffiniau eu creu ac, yn benodol, y ffydd sydd ganddo ef—. Yn un sydd â chydbwysedd llwyr rhwng y rhywiau ar ei aelwyd ei hun, gyda dwy ferch a dau fab, rwy'n llwyr werthfawrogi pa mor bwysig yw'r cydbwysedd hwnnw rhwng y rhywiau. [Chwerthin.] Mae'n rhaid i mi ddweud mai'r duedd yw bod fy merched i yn ennill y ddadl yn fwy aml na fy meibion i, ac fe fyddai unrhyw un sy'n adnabod fy nwy ferch i'n deall yn iawn pam mae hynny'n digwydd. Fe fyddwn i'n falch o geisio deall gan y Prif Weinidog, oherwydd bu cwestiwn gwirioneddol ynghylch a oes cymhwysedd yma yn y Senedd i basio deddfwriaeth o'r fath, a fyddai'n gweld yr hyn y soniwyd amdano yn y cytundebau a gyflwynwyd ac a fydd hynny'n ei wneud yn rhan o'r ddeddfwriaeth y bydd Llywodraeth y Prif Weinidog yn ei chyflwyno i'r Senedd.
A dim ond un pwynt olaf arall, rwy'n credu bod fy nealltwriaeth i o'r amserlen ar gyfer cyflwyno'r darn hwnnw o ddeddfwriaeth yn gywir, ond rwy'n credu mai erbyn diwedd 2023 fydd hynny. A fyddai'r Prif Weinidog yn cadarnhau hynny? Rwy'n credu fy mod i wedi deall o'r datganiad y prynhawn yma eich bod chi'n bwriadu ei gyflwyno a'i basio drwy'r Senedd erbyn mis Rhagfyr 2023 i ganiatáu cyfnod iddo ymsefydlu cyn etholiad 2026, y gwyddom i gyd ei bod yn unol â deddfwriaeth i ddigwydd ym mis Mai 2026. Diolch i chi, Prif Weinidog.
Llywydd, can I thank the leader of the opposition for the constructive way in which he has engaged with the statement this afternoon, and for his offers of further constructive engagement on a number of the Bills that we'll bring in front of the Senedd?
He was right to point out a gap in my statement, because I didn't refer, I realise now, to backbench legislation and, indeed, committee legislation in the previous Senedd, which also adds to the legislative load that Members of the Senedd have to carry. The Welsh Government will continue to engage with those Bills that are brought forward in that way. We don't always agree, as he pointed out in relation to the autism Bill, where we believe that our national autism service and other measures provide a more effective way of improving services to people with autism, as we debated during the introduction of that Bill.
In relation now, briefly, Llywydd, to the particular questions that the leader of the opposition raised, on the clean air Bill, we will intend to include ambitious air-quality targets within the Bill and to place them within a more robust regulatory framework, so that those targets can be properly supported.
As far as the agriculture Bill is concerned, I think when I mentioned it in my statement, the first thing I said about the agriculture Bill is that it would support sustainable food production here in Wales. And our plans for the reform of agriculture have always had sustainable food production as an integral part of the way in which we see the future of agriculture here in Wales. And, as we have discussed, indeed, previously, the crisis in Ukraine does shine a new spotlight on the need to be able to have a supply of food available without the need to import, and that has been influencing our thinking. But, the Bill will continue to provide a framework for supporting farmers in Wales, both for the work they do in sustainable food production, but also in those other public goods that the public is prepared to find money to support. I look forward to being at the Royal Welsh Show and being able to discuss these things alongside the Minister.
Our approach in the single-use plastics Bill will be more akin to the one that Andrew R.T. Davies mentioned in England. It will specify a list of specific single-use plastics, the use of which will no longer be possible in Wales. There were 60 such examples identified in the consultation, and we will not bring all 60 of them before the Senedd in the Bill, but we will hope to include a regulatory power for Ministers to be able to add further single-use plastics to that list as the evidence around them matures, and those will then be scrutinised through the Senedd's secondary legislation procedures.
As far as coal tip safety is concerned, the essence of the Bill will be to establish a new supervisory authority—that is what the report of the Law Commission advised us—to oversee a new regime to make sure that there are proper management arrangements in place for the highest category of tips—those tips that have the highest risk to the communities in which they are to be found—and then to compile and maintain a new national asset register. We've learnt a huge amount more than we knew two years ago, when this work began, about the number of coal tips in Wales and where they are to be found. There are over 2,500 disused coal tips across Wales, now with 327 of them in the highest category D designation. We want to make sure that we build on all of that work by having that national register for the future, which in future can go beyond coal tips, because there are many other forms of spoil tipped in Wales, particularly from metal mines. We won't be able, in the first instance, to extend the Bill to the wider range of tips that cause concern in Wales, but we will, through the Bill, open up the way in which that can be done in the future.
As far as local government finance is concerned, we will not be able to bring forward in this Senedd term proposals for a fundamentally different form of local government finance. I wish we were in a position to do that, but the depth of work that is required to move from the current council tax system to a different system—a local income tax system or a land valuation system—is so significant that the background work to enable that to happen will need to continue not just as it was in the previous Senedd term, but during this Senedd term as well. What we will look to do in that Bill is to make sure that we modernise the council tax system, that we make it as fair as we can make it, and that it should become more progressive in both its design and its delivery.
And finally, Llywydd, as far as Senedd reform is concerned and the boundary issue, it will identify boundaries for the 2006 election; it will establish a boundary commission for Wales—
Llywydd, a gaf i ddiolch i arweinydd yr wrthblaid am y ffordd adeiladol y mae ef wedi ymgysylltu â'r datganiad y prynhawn yma, ac am ei gynigion i ymgysylltu mewn ffordd adeiladol eto o ran nifer o'r Biliau y byddwn ni'n eu cyflwyno gerbron y Senedd?
Roedd ef yn iawn i dynnu sylw at fwlch yn fy natganiad, oherwydd ni chyfeiriais i, rwy'n sylweddoli nawr, at ddeddfwriaeth y meinciau cefn ac, yn wir, at ddeddfwriaeth pwyllgorau yn y Senedd flaenorol, sydd hefyd yn ychwanegu at y llwyth gwaith deddfwriaethol y mae'n rhaid i Aelodau'r Senedd ei gwblhau. Bydd Llywodraeth Cymru yn parhau i ymgysylltu â'r Biliau hynny sy'n cael eu cyflwyno yn y modd hwnnw. Nid ydym ni'n cytuno bob amser, fel nododd ef o ran y Bil awtistiaeth, gan ein bod ni o'r farn bod ein gwasanaeth awtistiaeth cenedlaethol a mesurau eraill yn cynnig ffordd fwy effeithiol o wella gwasanaethau i bobl ag awtistiaeth, fel trafodwyd gennym ni wrth gyflwyno'r Bil hwnnw.
O ran y cwestiynau penodol, Llywydd, a godwyd gan arweinydd yr wrthblaid nawr, yn fyr, o ran y Bil aer glân, fe fyddwn ni'n bwriadu cynnwys nodau uchelgeisiol ar gyfer ansawdd aer yn y Bil a'u gosod nhw o fewn fframwaith rheoleiddio mwy cadarn, fel gellir cefnogi'r nodau hynny mewn modd priodol.
O ran y Bil amaethyddiaeth, rwy'n credu wrth i mi sôn am hwnnw yn fy natganiad i, y peth cyntaf a ddywedais i am y Bil amaethyddiaeth yw y byddai'n cefnogi cynhyrchu bwyd mewn ffordd gynaliadwy yma yng Nghymru. Ac mae ein cynlluniau ni ar gyfer diwygio amaethyddiaeth wedi bod â chynhyrchu bwyd cynaliadwy wrth ei hanfod bob amser ac yn rhan annatod o'r ffordd yr ydym ni'n gweld dyfodol amaethyddiaeth yma yng Nghymru. Ac, fel gwnaethom ni ei drafod o'r blaen, yn wir, mae'r argyfwng yn Wcráin wedi tynnu sylw o'r newydd at yr angen i allu bod â chyflenwad o fwyd ar gael heb angen mewnforio, ac mae hynny wedi bod yn dylanwadu ar ein hystyriaeth ni. Ond, fe fydd y Bil yn parhau i osod fframwaith i gefnogi ffermwyr yng Nghymru, gyda'r gwaith y maen nhw'n ei wneud i gynhyrchu bwyd mewn modd cynaliadwy, ond o ran y nwyddau cyhoeddus eraill hynny hefyd y mae'r cyhoedd yn barod i ddod o hyd i arian i'w cefnogi. Rwy'n edrych ymlaen at fynd i Sioe Frenhinol Cymru a thrafod y pethau hyn ochr yn ochr â'r Gweinidog.
Bydd ein dull gweithredu ni yn y Bil plastigau untro yn fwy tebyg i'r un yn Lloegr yr oedd Andrew R.T. Davies yn ei grybwyll. Bydd yn pennu rhestr o blastigau untro penodol, na fydd modd eu defnyddio nhw yng Nghymru eto. Nodwyd 60 o enghreifftiau o'r rhain yn yr ymgynghoriad, ac ni fyddwn ni'n dod â phob un o'r 60 ohonyn nhw gerbron y Senedd yn y Bil, ond fe fyddwn ni'n gobeithio cynnwys pŵer rheoleiddio i Weinidogion ar gyfer gallu ychwanegu rhagor o blastigau untro at y rhestr honno wrth i'r dystiolaeth yn eu cylch nhw gynyddu, ac fe fydd y rhain yn cael eu harchwilio wedyn drwy weithdrefnau is-ddeddfwriaeth y Senedd.
O ran diogelwch tomennydd glo, hanfod y Bil fydd sefydlu awdurdod goruchwylio newydd—dyna a ddywedodd adroddiad Comisiwn y Gyfraith wrthym ni—i oruchwylio cyfundrefn newydd i sicrhau bod trefniadau rheoli priodol ar waith ar gyfer y categori uchaf o awgrymiadau—yr awgrymiadau hynny sydd â'r risg mwyaf i'r cymunedau y lleolir nhw ynddyn nhw—ac yna i'w nodi nhw a chynnal cofrestr asedau genedlaethol newydd. Rydym ni wedi dysgu llawer mwy nag yr oeddem ni'n ei wybod ddwy flynedd yn ôl, pan ddechreuodd y gwaith hwn, am nifer y tomennydd glo yng Nghymru a'u lleoliadau nhw. Mae dros 2,500 o domennydd glo segur ledled Cymru, gyda 327 ohonyn nhw erbyn hyn gyda'r dynodiad categori D uchaf. Rydym ni'n dymuno sicrhau ein bod ni'n adeiladu ar yr holl waith hwnnw drwy fod â'r gofrestr genedlaethol honno ar gyfer y dyfodol, a all olygu mwy yn y dyfodol na dim ond tomennydd glo, oherwydd mae llawer o fathau eraill o domennydd gwastraff yng Nghymru, yn enwedig o fwyngloddiau metel. Ni fyddwn ni'n gallu ymestyn y Bil, ar y dechrau, hyd at yr ystod fwy eang o domennydd sy'n peri pryder yng Nghymru, ond fe fyddwn ni, drwy'r Bil, yn agor y ffordd er mwyn gallu gwneud hynny yn y dyfodol.
O ran cyllid llywodraeth leol, ni fyddwn ni'n gallu cyflwyno cynigion yn ystod tymor y Senedd hon ar gyfer math sylfaenol wahanol o gyllid llywodraeth leol. Fe fyddai hi'n dda gennyf i pe baem ni mewn sefyllfa i wneud hynny, ond mae swm y gwaith sydd ei angen i symud oddi wrth y system dreth gyngor gyfredol i system wahanol—system treth incwm leol neu system prisio tir—mor arwyddocaol fel bydd angen i'r gwaith cefndir i ganiatáu i hynny ddigwydd barhau nid yn unig fel y gwnaeth yn nhymor y Senedd flaenorol, ond yn ystod tymor y Senedd hon hefyd. Yr hyn y byddwn ni'n ceisio ei wneud gyda'r Bil hwnnw yw sicrhau ein bod ni'n moderneiddio system y dreth gyngor, a'n bod ni'n ei gwneud hi mor deg ag y gallwn ni ei gwneud hi, ac y dylai fod yn fwy blaengar o ran ei dyluniad a'i chyflawniad.
Ac yn olaf, Llywydd, o ran diwygio'r Senedd a mater y ffiniau, fe fydd yn nodi'r ffiniau ar gyfer etholiad 2006; bydd yn sefydlu comisiwn ffiniau i Gymru—
Twenty-six.
Dau ddeg a chwech.
For 2026; I beg your pardon.
Ar gyfer 2026; rwy'n ymddiheuro.
Not 2006. [Laughter.]
Nid 2006. [Chwerthin.]
That would be retrospective. We're not in favour of retrospective legislation, as you know. [Laughter.]
For 2026, and it will establish a boundary commission for Wales, which will be able to review those boundaries in the next Senedd term and fix them then for elections beyond the next one. When the proposals come forward, there will be a solution to make sure that we can pursue our ambitions for gender parity here in the Senedd, and other forms of equality, without running the risk of the whole enterprise being derailed because of competence matters.
Can I just end by continuing to offer to the leader of the opposition an active part in the discussions that will form the Bill? Now that we have concluded the work of the committee and the work of political parties, there will be a lot of detailed work that will need to go into the Bill, which we will bring forward within the 12 to 18-month framework that we've agreed with Plaid Cymru. As that detailed work goes on, I think it would be strengthened by continuing to have a cross-party interest in that, because it will be about the workings of this place beyond the next Senedd term. And people in all parts of the Chamber will have an interest in making sure that that can be achieved in the most effective way possible, and to the extent that the Welsh Conservative Party is able to take part in those discussions, I wish to make sure that that offer is extended to you.
Fe fyddai hynny'n ôl-weithredol. Nid ydym ni'n hoff o ddeddfwriaeth ôl-weithredol, fel gwyddoch chi. [Chwerthin.]
Ar gyfer 2026, ac fe fydd yn sefydlu comisiwn ffiniau i Gymru, a fydd yn gallu adolygu'r ffiniau hynny yn nhymor y Senedd nesaf a'u sefydlu nhw wedyn ar gyfer etholiadau wedi'r un nesaf. Pan gyflwynir y cynigion, fe fydd yna ddatrysiad i sicrhau y gallwn ni fynd ar drywydd ein huchelgeisiau ni ar gyfer cydraddoldeb rhwng y rhywiau yma yn y Senedd, a mathau eraill o gydraddoldeb, heb wynebu'r risg y bydd y fenter gyfan yn mynd i'r gwellt oherwydd materion cymhwysedd.
A gaf i orffen drwy barhau i gynnig i arweinydd yr wrthblaid ran weithredol yn y trafodaethau a fydd yn ffurfio'r Bil? Gan ein bod ni wedi cwblhau gwaith y pwyllgor a gwaith y pleidiau gwleidyddol erbyn hyn, fe fydd angen llawer o waith manwl i fynd i mewn i'r Bil, y byddwn ni'n ei gyflwyno o fewn y fframwaith 12 i 18 mis yr ydym ni wedi cytuno arno gyda Phlaid Cymru. Wrth i'r gwaith manwl hwnnw fynd rhagddo, rwyf i o'r farn y byddai'n cael ei atgyfnerthu drwy barhau i fod â diddordeb trawsbleidiol ynddo, oherwydd fe fydd yn ymwneud â gwaith y lle hwn y tu hwnt i dymor y Senedd nesaf. Ac fe fydd gan bobl ym mhob cwr o'r Siambr ddiddordeb mewn sicrhau y gellir cyflawni hynny yn y ffordd fwyaf effeithiol bosibl, ac i'r graddau y gall Plaid Geidwadol Cymru fod â rhan yn y trafodaethau hynny, fe hoffwn i sicrhau bod y cynnig hwnnw'n cael ei ymestyn i chi.
Diolch am eich datganiad, Brif Weinidog. Gan ddechrau gyda'r cyd-destun roeddech chi wedi'i ddarlunio i ni, mae wedi bod yn un digon heriol yn ddiweddar, yn rhannol oherwydd COVID a hefyd o ran sgileffeithiau Brexit, fel oeddech chi'n esbonio. Ond, hefyd, mae yna ddimensiwn arall sydd yn ddigon heriol, wrth gwrs, sef yr ystod eang yma—y 27—o Ddeddfau mewn lle arall—mewn Senedd arall—sydd yn fwyfwy ymdreiddio mewn i'n meysydd o gyfrifoldeb ni. Mae'n teimlo, weithiau, fod yna fwy o ddeddfu yn mynd ymlaen yn San Steffan o ran meysydd datganoledig na sy'n digwydd yn y lle yma, hyd yn oed.
Un o'r cwestiynau, reit ar y cychwyn, yr hoffwn i ofyn yw: sut ydyn ni'n ymdopi gyda'r amgylchedd gwleidyddol, deddfwriaethol anodd yma? Dŷn ni, fel pwynt o egwyddor, wedi bod yn gwrthwynebu LCMs fel symbol o'n hanfodlonrwydd â'r sefyllfa gwbl annemocrataidd hon, yn ein tŷb ni. Sut ŷch chi'n meddwl rŷn ni'n gallu cryfhau ac amddiffyn ein deddfwrfa Gymreig ni yn erbyn ymgais bwriadol i ddisodli ein grymoedd ni fan hyn a thanseilio'r setliad democrataidd?
Rŷn ni, ym Mhlaid Cymru, o'r blaen wedi cyflwyno Bil hunanbenderfyniad er mwyn gosod hawl Cymru, fel pobl cenedl arall, o dan siarter y Cenhedloedd Unedig—yr hawl i hunanbenderfyniad—fel rhan greiddiol o'n gwerthoedd gwleidyddol ac o'n fframwaith gwleidyddol a chyfreithiol. A oes ffyrdd eraill rŷn ni'n gallu cydweithio i sicrhau ein bod ni'n gwrthsefyll yr ymgais yma i danseilio'n democratiaeth ni—rhyw fersiwn Gymreig o'r claim of right, er enghraifft, unwaith eto, sydd yn crisialu'r hawl yma i hunanbenderfyniad?
I symud at y rhaglen arfaethedig ei hun ar gyfer y flwyddyn sy'n dod, yn gyffredinol rwy'n credu ein bod ni'n croesawu'r cynnwys. Mae yna ryw linyn amgylcheddol yn rhedeg trwyddyn nhw i gyd, a gan fod nifer o'r Deddfau hyn—y Bil awyr lân a'r Bil ar ddiogelwch tomenni glo, er enghraifft—yn rhai hirddisgwyliedig, mi fydd ein gobeithion ni ar gyfer y ddeddfwriaeth yma yn glir, ac fe fydd Plaid Cymru yn edrych ymlaen at graffu arni yn ofalus ac i wthio ei heffaith cymaint â phosib.
Yn y blynyddoedd canlynol, fe edrychwn ni ymlaen at weld ffrwyth rhaglen waith y cytundeb cydweithio yn y rhaglen ddeddfwriaethol yn rhai o'r meysydd rydych chi wedi cyfeirio atyn nhw eisoes, fel diwygio'r Senedd, Deddf addysg Gymraeg. Ac mae'n rhaid cofio, wrth gwrs, am ddeddfwriaeth eilradd a rhaglen safonau'r Gymraeg yn cael ei hailgydio ynddi yn ystod yr wythnosau nesaf. Hoffwn i weld, hefyd, deddfu o ran targedau natur, ac rŷn ni'n edrych ymlaen at gydweithio o ran gwneud y dreth gyngor yn fwy teg.
At ei gilydd, un feirniadaeth gyffredinol y byddwn i'n ei gwneud yw: mae'n sicr bod y rhaglen ar gyfer y flwyddyn i ddod dal yn edrych yn denau iawn o gymharu â'r rhaglen ddeddfwriaethol dŷn ni'n ei gweld yn yr Alban, er enghraifft, ac mae hynny wedi bod yn gyffredinol wir, onid yw e? Rhyw gyfartaledd o ryw bedwar, pump neu hanner dwsin o Filiau dŷn ni wedi bod yn ei gyflawni fel cyfartaledd yn y Senedd yma, o gymharu â thua 15 y flwyddyn yn Senedd yr Alban. Mae Cynulliad Gogledd Iwerddon, pan yw'n weithredol, â rhywbeth fel 14 darn o ddeddfwriaeth gynradd y flwyddyn ar gyfartaledd.
Wrth gwrs, mae'r mater o gapasiti y lle yma yn berthnasol iawn, felly mae diwygio'r Senedd yn ymateb i hyn. Rŷm ni wedi gweld arafwch mewn addewidion i ddeddfu—hynny yw, addewid yn mynd yn ôl pedair blynedd nawr i ddeddfu o ran llywodraethiant amgylcheddol. Felly, mae yna oblygiadau i'r diffyg yma. Oes yna elfennau eraill o gapasiti mae'n rhaid edrych arnyn nhw—nid yn unig o ran cynyddu capasiti'r lle yma o ran yr Aelodau, ond beth am gapasiti gweddill y system? Roedd arweinydd y Blaid Geidwadol yn cyfeirio at y gwaith da sy'n cael ei wneud gan weision sifil yn drafftio Deddfau; wrth inni gynyddu gapasiti'r lle yma, oes angen inni edrych ar godi'r cap ar y nifer o weision sifil, yn sicr o ran y rhai sydd â sgiliau arbenigol, er mwyn sicrhau ein bod ni'n cynyddu a chyflymu'r broses o ddeddfu?
A gaf i jest, yn olaf, ategu pwysigrwydd Biliau Aelodau a Biliau pwyllgor? Unwaith eto, dŷn ni ddim wedi bod yn gwneud cystal yn y ddeddfwrfa yma. Dim ond 7 y cant o ddeddfwriaeth sylfaenol Cymru sydd wedi dod trwy Filiau Aelodau, o'i gymharu gyda 10 y cant yn neddfwrfa'r Alban ac 16 y cant yn Senedd San Steffan. Felly, ydyn ni i gyd yn gytûn mai rhan o ddiwygio'r Senedd ydy cynyddu capasiti ar gyfer Biliau Aelodau a Biliau pwyllgor? Oherwydd mae hynny â rôl bwysig mewn Senedd sydd yn gytbwys o ran y grym rhwng y ddeddfwrfa a'r weithrediaeth.
Thank you for your statement, First Minister. Starting with the context that you set out, it has been very challenging recently, partly because of COVID, but also the impacts of Brexit, as you explained. But, there is another a dimension that is also challenging, of course, namely the broad range of—the 27—Bills in another place—in another Parliament—that have, more and more, permeated our areas of responsibility. It feels, occasionally, that there is more legislation happening in Westminster in devolved areas than there is even in this place.
One of the questions I'd like to ask at the very outset is: how do we cope with the difficult political and legislative environment that we face? We, as a point of principle, have been opposing legislative consent memoranda as a symbol of our dissatisfaction with the totally undemocratic situation, in our view at least. But, how do you believe we can strengthen and safeguard our Welsh legislature against a deliberate attempt to undermine our powers here and the democratic settlement?
We, in Plaid Cymru, in the past, have introduced a self-determination Bill in order to set out the right of Wales, like all other nations under the UN charter—the right to self-determination—as a core part of our political values and our political and legal framework. Are there other ways in which we could collaborate in order to ensure that we do withstand this attempt to undermine our democracy—some Welsh version of the claim of right, for example, which, again, encapsulates this right to self-determination?
In moving to the proposed legislative programme for the coming 12 months, generally speaking I think we welcome the content. There is an environmental thread running through all of this, and many of these Bills—the coal tip safety Bill and the clean air Bill—have been long awaited, and our hopes for this legislation are clear. Plaid Cymru looks forward to scrutinising it carefully and to push the boundaries in terms of its impact as much as possible.
In ensuing years, we will look forward to seeing the co-operation agreement bearing fruit in some of the areas that you've mentioned, such as Senedd reform and a Welsh language education Bill. We must not forget secondary legislation and the Welsh language standards programme, which is going to be reintroduced in the next weeks. We would also like to see legislation in terms of nature targets, and we look forward to collaborating in terms of making council tax fairer.
Generally speaking, one general criticism I would make is that the programme for the next year still looks very thin as compared to the legislative programmes that we see in Scotland, for example, and that has generally been true. It's an average of four, five or maybe half a dozen Bills—that's what we've been delivering, on average, in this Senedd—as compared to around 15 a year in the Scottish Parliament. The Northern Ireland Assembly, when operational, has something in the region of 14 pieces of primary legislation on average.
Of course, the issue of the capacity of this place is very relevant, and Senedd reform responds to this. We have seen a lack of pace in legislating. There were pledges going back four years in terms of legislation around environmental governance. So, there are implications to this. Are there other areas of capacity that need to be addressed—not only in terms of increasing the capacity of this place in terms of the number of Members, but what about the capacity of the rest of the system? The leader of the Conservative Party referred to the good work that's done by civil servants in drafting legislation; as we increase the capacity of this place, do we also need to look at lifting the cap on the number of civil servants, certainly in terms of those who have specialist skills, in order to ensure that we increase and accelerate the legislative process?
Just finally, can I echo your comments on the importance of Member Bills and committee Bills? Again, we haven't been doing as well in this legislature. Only 7 per cent of Welsh primary legislation has come through Member Bills, as compared with 10 per cent in the Scottish Parliament and 16 per cent in the Westminster Parliament. So, are we all agreed that part of Senedd reform is to increase capacity for Member Bills and committee Bills? Because that has an important role to play in a Parliament that is balanced in terms of the power of the executive and the legislature.
Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.
Diolch yn fawr i Adam Price am y sylwadau yna. Dwi'n cytuno, wrth gwrs, gyda beth ddywedodd e am y cyd-destun heriol. Siaradais i am COVID a Brexit, ond mae'n wir beth ddywedodd arweinydd Plaid Cymru am y cyd-destun gyda Llywodraeth bresennol y Deyrnas Unedig.
Dwi ddim yn cytuno gyda fe a Phlaid Cymru ar y pwynt o egwyddor roedd e'n codi am wrthwynebu LCMs. Pan fo pethau'n dod o flaen Tŷ'r Cyffredin ac rŷm ni'n gallu gweld bydd hynny yn ffordd o wneud pethau yn fwy cyflym nag y gallwn ni wneud pethau ar lawr y Senedd, mae hi jest yn gwneud synnwyr, i fi, i'w wneud e fel yna. Ond y peth pwysicaf yw bod y penderfyniad yna yn benderfyniad sydd i fod yn ein dwylo ni. Os rŷm ni'n gweld pethau a rŷm ni'n eisiau bod yn rhan ohonyn nhw, wel, mae hynny'n fine a dwi ddim yn gweld yr achos i beidio â gwneud pethau pan fyddan nhw'n gweithio i ni ac i bobl yng Nghymru. Beth sydd ddim yn iawn yw pan yw'r Llywodraeth yn San Steffan yn bwrw ymlaen i ddeddfu mewn meysydd datganoledig heb gael ein cytundeb ni, a dyna ble mae'r gwaith pwysig i'w wneud.
Dwi'n ddiolchgar i'r Arglwydd Dafydd Wigley am y Bil mae e wedi cyhoeddi, a'r cyfle i drafod pethau gydag e. Dwi wedi ysgrifennu gyda chopi o'i Fil e at Michael Gove i fod yn rhan o'r trafodaethau y mae e wedi cytuno i'w cael ar y confensiwn Sewel, a sut i wneud hynny mewn ffordd well nag ydym ni wedi'i gweld dros y blynyddoedd diwethaf. Mae syniadau eraill ar gael hefyd am sut i gryfhau'r system o ddeddfu, ble rŷm ni'n gallu defnyddio'r cyfle, pan fydd cyfle yn codi yn San Steffan, ond heb gael y perygl rŷm ni'n ei weld heddiw.
Diolch i Adam Price hefyd am dynnu sylw at y Biliau sydd i ddod ar ôl y drydedd flwyddyn o'r Senedd hon. Mae pethau pwysig yn mynd i ddod o flaen y Senedd yn y bedwaredd a'r bumed flwyddyn hefyd. Wrth gwrs, dwi ddim yn cytuno pan yw Aelodau yn disgrifio ein rhaglen ni fel un tenau iawn. Rŷm ni wedi gweithio mor galed gyda'r capasiti sydd gyda ni i roi popeth y gallwn ni yn y flwyddyn nesaf, a gallaf i ddweud wrth Aelodau ym mhob cwr o'r Senedd y bydd y flwyddyn a hanner nesaf yn anodd a llawn, llawn gwaith i ni i gyd—yn y pwyllgorau, ac i Weinidogion. Dwi ddim yn meddwl y bydd pobl yn mynd i feddwl ar ôl y profiad yna eu bod nhw wedi cael amser tenau.
I gymharu beth sy'n mynd ymlaen yma ac yn yr Alban ac yng Ngogledd Iwerddon, mae'r cyfrifoldebau yn yr Alban yn wahanol i’n cyfrifoldebau ni, ac mae’r ffordd maen nhw'n mynd ati i ddeddfu yn wahanol hefyd. Y traddodiad sydd wedi cael ei ddatblygu yma yw i gael nifer o filiau sy'n filiau eithaf mawr, llawn o bethau, ond yng Ngogledd Iwerddon, dwi’n meddwl—dwi ddim wedi astudio pethau'n fanwl—maen nhw'n cael mwy o ddeddfau, ond deddfau bach ydyn nhw, ddim ar lefel y Biliau rŷn ni'n mynd i'w rhoi o flaen y Senedd.
Wrth gwrs dwi'n cytuno bod nifer o bethau o ran capasiti ein system ni a chapasiti y Comisiwn os dŷn ni’n mynd i wneud mwy o ddeddfu yn y dyfodol, a chapasiti ar yr ochr polisi, capasiti ar ochr pobl sy'n gwneud y gwaith ar y gyfraith, a phobl sy'n drafftio pethau i ni, ond mae popeth yn costio arian. Mae'n rhaid i fi ddweud hynny. Pan dwi bob wythnos yn sefyll fan hyn ac yn clywed o bob ochr y Siambr galwad i fuddsoddi mwy mewn trafnidiaeth, mwy mewn iechyd, mwy mewn addysg, mwy mewn beth bynnag rydyn ni'n trafod, fel Llywodraeth, yr egwyddor rydyn ni wedi'i derbyn yw dydyn ni ddim yn rhoi mwy o arian i ni fel Llywodraeth na allwn ni ei roi i'r gwasanaethau cyhoeddus sy'n dibynnu ar y cyllid sydd gyda ni. Pan ydyn ni'n ei wneud e yn y ffordd yna, does dim lot o arian i gynyddu'r capasiti mewn unrhyw agwedd ar y gwaith mae'r Llywodraeth yn ei wneud, ac mae hwnna'n cynnwys y rhaglen ddeddfwriaethol hefyd.
I thank Adam Price for those comments. I do agree, of course, with what he said about the challenging context. I talked about COVID and Brexit, but it is true what the Plaid Cymru leader said about the context in respect of the current UK Government.
I don't agree with him and Plaid Cymru about the point of principle that he raised regarding opposing LCMs. When things appear before the House of Commons and we can see that that's a quicker way to do things than we can do them on the floor of the Senedd, then it just makes sense to me to do it in that way. But the most important thing is that that decision is a decision that should rest in our hands. If we see things and we want to be part of that, well, that's fine, and I don't see the case for not doing things when they work for us and for the people of Wales. What isn't right is when the Government in Westminster presses ahead and legislates in devolved areas without getting our agreement, and that's where the important work is to be done.
I am grateful to Lord Dafydd Wigley for the Bill that he has published, and the opportunity to discuss matters with him. I've written with a copy of his Bill to Michael Gove to be part of those discussions that he has agreed to have on the Sewel convention, and how to undertake that in a better way than what we've seen in recent years. There are other ideas that are available as well on how to strengthen the legislative system, where we can use the opportunities that arise in Westminster when they arise, but without the risk that we see today.
I thank Adam Price for drawing attention to the Bills that are to come after the third year of this Senedd term, and the important things that will come before the Senedd in the fourth and fifth years as well. Of course, I don't agree when Members describe the programme as being a very thin programme. We have worked so hard with the capacity we have to do everything that we can in the next year. I can say to Members in all parts of the Senedd that the next year and a half will be very difficult and will be full of work for us all—in the committees and for Ministers. I don’t think that people are going to think after that experience that they’ve had an easy time.
In terms of comparing what’s happening here with what’s happening in Scotland and Northern Ireland, well, the responsibilities in Scotland are different to the responsibilities that we have here and the way that they legislate is different as well. The tradition that has been developed here is to have a number of Bills that are major Bills, which are full of things, and in Northern Ireland, I think—I haven’t studied this in detail—there is more legislation, but it is small-scale legislation, not on the scale of the Bills that we will put before the Senedd.
Of course, I agree that there are a number of things in terms of the capacity of our system and the capacity of the Commission if we are going to legislate more in the future, and capacity on the policy side, and capacity in respect of those who do the legal work and those who draft things for us. But everything costs money. I have to say that. Every week when I stand here and hear from all parts of the Chamber calls for greater investment in transport and health and education and whatever we’re discussing, as a Government, the principle that we’ve operated is that we don’t give ourselves more money as a Government than we can give the public services that depend on the funding that we provide. When we do it in that way, there is not much funding available to increase capacity in any aspect of the work that the Government is doing, and that includes the legislative programme as well.
Bringing forward the 20 mph regulations has been very warmly welcomed by my constituents when it was announced last week. I obviously also welcome your announcement of the clean air Bill and the bus Bill in the autumn of next year, and I wondered if you can say little bit more about the measures you hope to take to make sure all parts of society will play their part in reducing air pollution. It would be useful to have a little bit more detail on that.
I obviously welcome the agriculture Bill and your emphasis on sustainable food production. In the context of the insecurity of current food supplies because of Brexit and the war in Ukraine, it's obviously a really important issue.
And lastly, I wondered if you could say a little bit more about the infrastructure consenting Bill. It's probably not something that everybody is going to ask you about, but in the context of households struggling to pay their energy bills, and the rise and rise of gas prices, obviously the speed with which we can make the transition from fossil fuels to renewable allergy is essential to the future wealth and well-being of our country. So, I would be very keen to understand how this infrastructure consenting Bill is going to shorten the timescale for getting renewable energy proposals, once they've managed to pass scrutiny, up and running. I have to say that I need to—
Mae cyflwyno'r rheoliadau 20 mya wedi cael croeso cynnes iawn gan fy etholwyr i pan gyhoeddwyd hynny wythnos diwethaf. Yn amlwg, rwy'n croesawu eich cyhoeddiad chi hefyd am y Bil aer glân a'r Bil bysiau yn hydref y flwyddyn nesaf, ac roeddwn i'n meddwl tybed a wnewch chi ddweud ychydig mwy am y mesurau yr ydych chi'n gobeithio eu cymryd i sicrhau y bydd pob rhan o gymdeithas yn gwneud eu rhan i leihau llygredd aer. Fe fyddai cael ychydig mwy o fanylion am hynny'n dderbyniol iawn.
Rwy'n amlwg yn croesawu'r Bil amaethyddiaeth a'ch pwyslais chi ar gynhyrchu bwyd mewn modd cynaliadwy. Yng nghyd-destun ansicrwydd y cyflenwadau bwyd presennol oherwydd Brexit a'r rhyfel yn Wcráin, mae hwnnw'n amlwg yn fater pwysig iawn.
Ac yn olaf, roeddwn i'n meddwl tybed a fyddech chi'n dweud ychydig mwy am y Bil cydsyniad seilwaith. Mae hi'n debyg nad yw hwnnw'n rhywbeth y bydd llawer yn eich holi chi amdano, ond yng nghyd-destun aelwydydd sy'n ei chael hi'n anodd talu eu biliau ynni, a'r cynnydd mewn prisiau nwy, yn amlwg mae'r cyflymder y gallwn ni drosglwyddo o danwydd ffosil i ynni adnewyddadwy yn hanfodol i gyfoeth a llesiant ein cenedl i'r dyfodol. Felly, rwy'n awyddus iawn i ddeall sut y bydd y Bil cydsyniad seilwaith hwn yn lleihau'r amserlen ar gyfer cael cynigion ynni adnewyddadwy, pan fyddan nhw wedi llwyddo i basio gwaith craffu, a'i roi ar waith. Mae'n rhaid i mi ddweud bod angen i mi—
Thank you, Jenny. You need to conclude now.
Diolch yn fawr, Jenny. Mae angen i chi orffen nawr.
Okay. I just wanted to declare the interest I have as my partner works for Bute Energy and I've also got investments in Awel Aman Tawe.
Iawn. Roeddwn i'n dymuno datgan buddiant oherwydd mae fy mhartner i'n gweithio i Bute Energy ac mae gen i fuddsoddiadau yn Awel Aman Tawe hefyd.
Thank you to Jenny Rathbone. I tried in my statement, Llywydd, to put more emphasis this year than in earlier statements on the significance of secondary legislation and the workload that that creates here in the Senedd; it is huge. We put a lot of our energy into passing primary legislation. I think of the local government Bill that my colleague Julie James took through the Senedd in the last term; the first successful attempt to reform aspects of local government in Wales. But the Bill itself provides a framework, and then there is the huge job of the detail that comes forward in regulations, and Jenny Rathbone drew attention to the regulations that the Senedd will take next week in relation to 20 mph zones.
I won't say much more on the clean air Bill, Dirprwy Lywydd, because we've already had a clean air plan, and a clean air White Paper, and most of the measures that the Bill will reflect can be found in the work we've already put in front of the public.
The bus Bill, though, Jenny Rathbone is absolutely right—the bus Bill is part of our efforts to produce clean air, as much as it is to make sure that we have a comprehensive and reliable public transport system. We want to make sure that people are able to leave their cars at home, and we want a bus fleet, as I said in answer to an earlier question today, that runs in the cleanest way possible, and the bus Bill will help us will all of that.
Can I thank Jenny Rathbone for drawing attention to the infrastructure consenting Bill, because, actually, it is a very important Bill in this programme? We have the powers, as Members will know, to consent to energy-generating projects, electricity-generating projects, up to 350 MW, other than onshore wind, where we have full legislative competence. The tension here is between making sure that we can move ahead with novel technologies that give us the prospect of, for example, harvesting energy from the marine environment, while at the same time protecting that very fragile environment as well. The consenting Bill will allow us to develop a consenting regime in Wales that is quicker and slicker than the current one, that will allow renewable energy projects to move ahead so that they can help us with the climate emergency, but will, at the same time, recognise our obligations to not do things that could put that very fragile environment at risk. And that will be the debate, the balance between those two aspects, which I have no doubt we will have as the Bill makes its way through the Senedd.
Diolch i Jenny Rathbone. Yn fy natganiad i, Llywydd, roeddwn i'n ceisio rhoi mwy o bwyslais eleni nag mewn datganiadau cynharach ar arwyddocâd is-ddeddfwriaeth a'r llwyth gwaith y mae hynny'n ei greu yma yn y Senedd; mae'n enfawr. Rydym ni wedi defnyddio llawer o'n hegni ni i basio deddfwriaeth sylfaenol. Pan wyf i'n meddwl am y Bil llywodraeth leol a ddygodd fy nghyd-Aelod i Julie James drwy'r Senedd yn y tymor diwethaf; yr ymgais lwyddiannus gyntaf i ddiwygio agweddau ar lywodraeth leol yng Nghymru. Ond mae'r Bil ei hun yn darparu fframwaith, ac wedyn fe geir y gwaith aruthrol ynglŷn â'r manylion a gyflwynir mewn rheoliadau, ac fe dynnodd Jenny Rathbone sylw at y rheoliadau y bydd y Senedd yn eu cymryd yr wythnos nesaf o ran parthau 20 mya.
Nid wyf i am ddweud llawer mwy am y Bil aer glân, Dirprwy Lywydd, oherwydd rydym ni eisoes wedi cael cynllun aer glân, a Phapur Gwyn aer glân, ac mae'r rhan fwyaf o'r mesurau y bydd y Bil yn eu hadlewyrchu i'w gweld yn y gwaith gwnaethom ni ei roi gerbron y cyhoedd eisoes.
Serch hynny, o ran y Bil bysiau, mae Jenny Rathbone yn llygad ei lle—mae'r Bil bysiau yn rhan o'n hymdrechion ni i gynhyrchu aer glân, lawn cymaint â sicrhau bod gennym ni system drafnidiaeth gyhoeddus gynhwysfawr a dibynadwy. Rydym ni'n dymuno sicrhau y gall pobl adael eu ceir gartref, ac rydym ni'n awyddus i weld fflyd o fysiau, fel dywedais i wrth ateb cwestiwn cynharach heddiw, sy'n rhedeg yn y ffordd lanaf bosibl, ac fe fydd y Bil bysiau yn ein helpu ni gyda hynny i gyd.
A gaf i ddiolch i Jenny Rathbone am dynnu sylw at y Bil cydsyniad seilwaith, oherwydd, mewn gwirionedd, mae hwnnw'n Fil pwysig iawn yn y rhaglen hon? Mae'r pwerau gennym ni, fel gŵyr yr Aelodau, i gydsynio i brosiectau cynhyrchu ynni, prosiectau cynhyrchu trydan, hyd at 350 MW, ac eithrio gwynt ar y tir, lle mae gennym ni gymhwysedd deddfwriaethol llawn. Y tensiwn sy'n bodoli yn hyn o beth yw hwnnw rhwng sicrhau y gallwn ni symud ymlaen gyda thechnolegau newydd sy'n rhoi gobaith i ni, er enghraifft, gynaeafu ynni o'r amgylchedd morol, a diogelu'r amgylchedd bregus iawn hwnnw hefyd ar yr un pryd. Fe fydd y Bil cydsynio yn caniatáu i ni ddatblygu cyfundrefn gydsynio yng Nghymru sy'n gyflymach ac yn fwy ystwyth na'r un bresennol, a fydd yn caniatáu i brosiectau ynni adnewyddadwy symud ymlaen er mwyn ein helpu ni gyda'r argyfwng hinsawdd, ond a fydd, ar yr un pryd, yn cydnabod ein rhwymedigaethau ni i beidio â gwneud pethau a allai beryglu'r amgylchedd bregus iawn hwnnw. A honno fydd y ddadl, y cydbwysedd rhwng y ddwy agwedd hynny, nad oes amheuaeth gennyf i y byddwn ni'n ei chael wrth i'r Bil fynd drwy'r Senedd.
Thank you, First Minister, for your statement. I didn't realise we were short on time on this one, but I'll try to be brief. I think, as Adam Price pointed out, there is a Bill that is missing—that's the environmental governance Bill, which I think would be a very key aspect of the legislative programme. A Wales-specific environmental governance arrangement is going to be really important moving forward. And the other Bill—and I thank my colleague Andrew Davies for raising it—is my own backbench Bill, and I thank you for your acknowledgement of backbench-led legislation. It is important that those of us on the backbenches who bring legislation forward, or proposals forward, do get the chance to work them up, and I'm very pleased I've had the support to do that.
I was slightly disappointed that your colleague the Minister for rural affairs suggested in the Chamber she won't be supporting the Bill, and that's disheartening when you're trying to bring something forward and there is a closed mind to it, because I think it is quite fundamental. We have an agricultural Bill looking at farming support and a public procurement Bill promoting social, responsible procurement, but what's missing is a framework to join all of this up, as well as the Government's various strategies. Together we need to ensure that public bodies are more proactive in monitoring the health and accessibility of the food system in Wales, as well as having greater scrutiny and accountability built into the system.
Diolch, Prif Weinidog, am eich datganiad. Nid oeddwn i wedi sylweddoli ein bod ni'n brin o amser ar hyn, ond fe geisiaf i fod yn fyr. Rwy'n credu, fel y nododd Adam Price, fod Bil ar goll—dyna Fil llywodraethu amgylcheddol, a fyddai, yn fy marn i, yn agwedd allweddol iawn ar y rhaglen ddeddfwriaethol. Bydd trefniant llywodraethu amgylcheddol sy'n benodol i Gymru yn bwysig iawn wrth symud ymlaen. A'r Bil arall—ac rwy'n diolch i fy nghyd-Aelod Andrew Davies am ei godi—yw fy Mil meinciau cefn fy hun, ac rwy'n diolch i chi am eich cydnabyddiaeth o ddeddfwriaeth sydd wedi'i harwain gan y meinciau cefn. Mae'n bwysig bod y rheini ohonom ni ar y meinciau cefn sy'n cyflwyno deddfwriaeth, neu gynigion ymlaen, yn cael y cyfle i'w datblygu, ac rwy'n falch iawn fy mod i wedi cael y gefnogaeth i wneud hynny.
Roeddwn i braidd yn siomedig bod eich cyd-Weinidog, y Gweinidog materion gwledig, wedi awgrymu yn y Siambr na fydd yn cefnogi'r Bil, ac mae hynny'n siomedig pan fyddwch chi'n ceisio cyflwyno rhywbeth ac mae meddwl caeedig yn ei wynebu, oherwydd rwy'n credu ei fod yn eithaf sylfaenol. Mae gennym ni Fil amaethyddiaeth sy'n ystyried cymorth ffermio a Bil caffael cyhoeddus sy'n hyrwyddo caffael cymdeithasol a chyfrifol, ond yr hyn sydd ar goll yw fframwaith i ymuno'r cwbl, yn ogystal â strategaethau amrywiol y Llywodraeth. Gyda'n gilydd mae angen i ni sicrhau bod cyrff cyhoeddus yn fwy rhagweithiol wrth fonitro iechyd a hygyrchedd y system fwyd yng Nghymru, yn ogystal â sicrhau bod mwy o graffu ac atebolrwydd yn rhan annatod o'r system.
You need to ask a question now.
Mae angen i chi ofyn cwestiwn nawr.
Yes, sorry. So, First Minister, can I please urge that you consider how you can work together with me to bring about the changes we all need to see, and the many stakeholders across Wales that I've engaged with have asked for? Thank you.
Iawn, mae'n ddrwg gennyf i. Felly, Prif Weinidog, a gaf i eich annog i ystyried sut y gallwch chi gydweithio â mi i gyflwyno'r newidiadau y mae angen i bob un ohonom ni eu gweld, y mae rhanddeiliaid niferus ledled Cymru yr wyf i wedi ymgysylltu â nhw wedi gofyn amdanyn nhw? Diolch.
Llywydd, I can give the Chamber an assurance that there will be an environmental governance Bill brought in front of the Senedd during this term. We have temporary arrangements in place, and the account I have is that they are working satisfactorily as an interim measure, but we're committed to a Bill on environmental governance. It won't be in the second year of the programme, but it will be in front of you during this term.
On backbench legislation, I wonder if I could just say gently to Members that backbench legislation can be influential in more than one way, and it isn't always by making sure that the Bill ends up on the statute book. By bringing a Bill in front of the Senedd, Members create a debate, they create an influence, they shape other aspects of Government policy. So, I don't think the measure of success has to be that a Bill makes its way through the whole of the legislative programme. There are many other ways in which Members bring forward pieces of legislation that are influential and make a difference.
Llywydd, a gaf i roi sicrwydd i'r Siambr y bydd Bil llywodraethu amgylcheddol yn cael ei gyflwyno gerbron y Senedd yn ystod y tymor hwn. Mae gennym ni drefniadau dros dro ar waith, a'r wybodaeth sydd gennyf i yw eu bod yn gweithio'n foddhaol fel mesur dros dro, ond rydym ni wedi ymrwymo i Fil ar lywodraethu amgylcheddol. Ni fydd yn ail flwyddyn y rhaglen, ond bydd o'ch blaen chi yn ystod y tymor hwn.
O ran deddfwriaeth y meinciau cefn, tybed a gaf i ddweud yn dawel fach wrth yr Aelodau y gall deddfwriaeth y meinciau cefn fod yn ddylanwadol mewn mwy nag un ffordd, ac nid bob amser drwy sicrhau bod y Bil yn mynd ar y llyfr statud. Drwy ddod â Bil gerbron y Senedd, mae Aelodau'n creu dadl, maen nhw'n creu dylanwad, maen nhw'n llunio agweddau eraill ar bolisi'r Llywodraeth. Felly, nid wyf i'n credu mai mesur llwyddiant yw bod Bil yn gwneud ei ffordd drwy'r rhaglen ddeddfwriaethol gyfan. Mae Aelodau'n cyflwyno darnau o ddeddfwriaeth mewn llawer o ffyrdd eraill sy'n ddylanwadol ac sy'n gwneud gwahaniaeth.
Rhys ab Owen. Rhys ab Owen? Can someone unmute him? Thank you.
Rhys ab Owen. Rhys ab Owen? A all rhywun ei ddad-dawelu? Diolch.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Mae Adam Price yn gywir. O fewn y pum mlynedd diwethaf, roedd 44 o Filiau'r Deyrnas Unedig o fewn y setliad datganoledig, o'i gymharu â 21 o Filiau Cymreig. Ac mae nifer o'r Biliau yna, Biliau'r Deyrnas Unedig, wedi eu pasio heb gydsyniad y Senedd yma, a nifer ohonyn nhw hefyd yn rhoi'r pŵer i Weinidogion Prydeinig newid y setliad datganoledig. Felly, sut y mae modd diwygio'r broses LCM er mwyn bod yn fwy cynhwysol o'r Senedd yma?
Thank you very much, Deputy Presiding Officer. Adam Price is correct. Within the past five years, there were 44 UK Bills within the devolved settlement, as compared to 21 Welsh Bills. And many of those UK Bills have been passed without the consent of this Senedd, and many of them give power to UK Ministers to change the devolved settlement. So, how can we reform the LCM process, in order to give this Senedd a greater role?
I'm very concerned, Prif Weinidog, that we are sleepwalking into a very different Senedd—a Welsh Parliament by name but with much weaker powers. Your answer last week to Adam Price that if we elect a Labour Government, that's the way to protect devolution in Westminster—what happens if we don't have a Labour Government? The answer cannot be in Westminster, it has to be here in Wales. What protects Welsh legislation from being repealed again and again, like we see in the indication about the Trade Union (Wales) Act 2017?
Rwy'n bryderus iawn, Prif Weinidog, ein bod ni'n cerdded yn ein cwsg i mewn i Senedd wahanol iawn—Senedd Cymru yn ôl ei henw ond gyda phwerau llawer gwannach. Eich ateb yr wythnos diwethaf i Adam Price, os gwnawn ni ethol Llywodraeth Lafur, dyna'r ffordd i ddiogelu datganoli yn San Steffan—beth sy'n digwydd os nad oes gennym ni Lywodraeth Lafur? Ni all yr ateb fod yn San Steffan, rhaid iddo fod yma yng Nghymru. Beth sy'n diogelu deddfwriaeth Cymru rhag cael ei diddymu dro ar ôl tro, fel y gwelwn ni yn yr arwydd ynghylch Deddf yr Undebau Llafur (Cymru) 2017?
Well, Llywydd, I share the anxieties that Rhys ab Owen has expressed. We have faced, since December 2019, a very different UK Government to any that we have seen in the devolution period. Until 2018 the Sewel convention had never been used once to override the will of the Senedd, and I think we've now seen it five times in the last couple of years. Now, this tells us that something very different is happening, and we have a Government with a very different set of attitudes at Westminster. And that is a challenge to us—I don't dispute that. When I said that the best way to resolve the challenge is to have a different Government, though, I was making a serious point, really—that that is the way in which we can find a way to entrench devolution so that future Governments of the current persuasion cannot, as the current has done, seek to reverse decisions made previously and endorsed in referendums successively here in Wales.
In the meantime, we continue to look with colleagues elsewhere in the United Kingdom, and in the UK Government, to find better ways of proceeding. In the new inter-governmental relations structure, colleagues will remember that there are two main committees that sit below the committee of First Ministers and the Prime Minister. One of those committees met last week; the Sewel convention was one of the two items on that agenda. And there are a series of practical ways in which the Sewel convention could be made to operate in a way that offered us greater confidence and greater ability to defend the devolution settlement. The risk, and the risk that I put to UK Ministers, is this: that unless they are prepared to respect the current devolution settlement, or the responsibilities that rest in different parts of the United Kingdom, it ends up not undermining devolution, it ends up undermining the United Kingdom itself.
Wel, Llywydd, rwy'n rhannu'r pryderon y mae Rhys ab Owen wedi'u mynegi. Rydym ni wedi wynebu, ers mis Rhagfyr 2019, Lywodraeth wahanol iawn yn y DU i unrhyw un yr ydym ni wedi'i gweld yn y cyfnod datganoli. Tan 2018 nid oedd confensiwn Sewel erioed wedi cael ei ddefnyddio i anwybyddu ewyllys y Senedd, ac rwy'n credu ein bod ni nawr wedi'i weld bum gwaith yn ystod yr ychydig flynyddoedd diwethaf. Nawr, mae hyn yn dweud wrthym ni fod rhywbeth gwahanol iawn yn digwydd, ac mae gennym ni Lywodraeth sydd â chyfres wahanol iawn o agweddau yn San Steffan. Ac mae hynny'n her i ni—nid wyf i'n anghytuno â hynny. Pan ddywedais i mai'r ffordd orau o ddatrys yr her yw cael Llywodraeth wahanol, er fy mod i'n gwneud pwynt o ddifrif, mewn gwirionedd—mai dyna'r ffordd y gallwn ni ddod o hyd i ffordd o ymwreiddio datganoli fel na all Llywodraethau o'r argyhoeddiad presennol yn y dyfodol, fel y mae'r un bresennol wedi'i wneud, geisio gwrthdroi penderfyniadau wedi’u gwneud o'r blaen a'u cymeradwyo mewn refferenda yn olynol yma yng Nghymru.
Yn y cyfamser, rydym ni'n parhau i chwilio gyda chydweithwyr mewn rhannau eraill o'r Deyrnas Unedig, ac yn Llywodraeth y DU, i ddod o hyd i ffyrdd gwell o symud ymlaen. Yn y strwythur cysylltiadau rhynglywodraethol newydd, bydd cyd-Aelodau'n cofio bod dau brif bwyllgor sy'n eistedd islaw pwyllgor Prif Weinidogion y gwledydd datganoledig a Phrif Weinidog y DU. Gwnaeth un o'r pwyllgorau hynny gyfarfod yr wythnos diwethaf; confensiwn Sewel oedd un o'r ddwy eitem ar yr agenda honno. Ac mae cyfres o ffyrdd ymarferol y byddai modd gwneud confensiwn Sewel i weithredu mewn ffordd a oedd yn cynnig mwy o hyder i ni a mwy o allu i amddiffyn y setliad datganoli. Y risg, a'r risg yr wyf i'n ei gyflwyno i Weinidogion y DU, yw hyn: oni bai eu bod yn barod i barchu'r setliad datganoli presennol, neu'r cyfrifoldebau sy'n gorwedd mewn gwahanol rannau o'r Deyrnas Unedig, yn y pen draw, nid tanseilio datganoli y mae, ond tanseilio'r Deyrnas Unedig ei hun.
First Minister, I've challenged you and the Counsel General before to give us a programme full of made-in-Wales legislation. I think this current Senedd of 60 Members will have its hands full in the year ahead, I have to say—there is plenty to get our teeth into here. There isn't everything for everybody, but there is a lot in here. And you'll be pleased to know I will not be talking about the one that's causing our own committee excitement, the consolidation Bill on the historic environment, although that's going to keep us busy, nor am I going to talk about the Senedd reform Bill, welcome as it is and welcoming your comments about everybody being involved in now shaping this going forward, everybody in this Senedd—it's actually about the clean air Bill. Could I ask you to commend the campaigning of people, now over many years, to bring forward a clean air Bill here in Wales, and the work of the cross-party group—many Members of the Senedd here are members of that group, but all the campaigners on it? And will he commit, along with Lee Waters, his Minister, who's been very available to this group, to work with the cross party group in the Senedd to help shape this, including the ambitious targets that the First Minister has described as necessary to be in that clean air Bill?
Prif Weinidog, rwyf i wedi eich herio chi a'r Cwnsler Cyffredinol o'r blaen i roi rhaglen i ni sy'n llawn deddfwriaeth wedi'i gwneud yng Nghymru. Rwy'n credu y bydd gan y Senedd bresennol hon o 60 o Aelodau eu dwylo'n llawn yn y flwyddyn i ddod, rhaid i mi ddweud—mae digon yma i gael ein dannedd ynddo. Nid oes rhywbeth at ddant pawb, ond mae llawer yma. A byddwch chi'n falch o wybod na fyddaf i'n sôn am yr un sy'n achosi cyffro yn ein pwyllgor ein hunain, y Bil cydgrynhoi ar yr amgylchedd hanesyddol, er bod hynny'n mynd i'n cadw ni'n brysur, ac nid wyf i eisiau siarad am Fil diwygio'r Senedd, er bod croeso iddo ac mae croeso i'ch sylwadau chi am bawb sy'n ymwneud â llunio hyn nawr wrth fwrw ymlaen, pawb yn y Senedd hon—mae'n ymwneud â'r Bil aer glân mewn gwirionedd. A gaf i ofyn i chi ganmol ymgyrchu pobl, nawr dros flynyddoedd lawer, i gyflwyno Bil aer glân yma yng Nghymru, a gwaith y grŵp trawsbleidiol—mae llawer o Aelodau'r Senedd yma yn aelodau o'r grŵp hwnnw, ond yr holl ymgyrchwyr arno? Ac a wnaiff ef ymrwymo, ynghyd â Lee Waters, ei Weinidog, sydd wedi bod ar gael bob tro i'r grŵp hwn, i weithio gyda'r grŵp trawsbleidiol yn y Senedd i helpu i lunio hyn, gan gynnwys y targedau uchelgeisiol y mae'r Prif Weinidog wedi'u disgrifio fel rhai sy'n angenrheidiol i'r Bil aer glân hwnnw?
Well, I thank Huw Irranca-Davies, Llywydd, and given that he has mentioned the Historic Environment (Wales) Bill, and the only person so far, maybe I should just say something about the significance of that Bill. It is the first consolidation Bill of its sort to come in front of the Senedd. It will do a really important piece of work in making legislation here in Wales accessible to the people who have to use it, whether that is members of the public, but certainly those people who work in this field. And it might not break new ground in the way that some other pieces of legislation will, but it will certainly make the current law more effective in Wales.
I certainly agree with what the Member said about those people who've campaigned on the issue of clean air and the work of the cross-party group, and as that Bill is introduced in front of the Senedd, of course we look forward to go on working with Members across the Senedd, but those beyond who have an interest in it. I'm on record previously, Dirprwy Lywydd—. I've said I can't think of a single Bill that has not been improved as a result of the process of scrutiny that Bills undergo here on the floor of the Senedd, and I'm sure that that will be true of the clean air Bill, as much as it would be of any other piece of legislation.
Wel, diolch i Huw Irranca-Davies, Llywydd, ac o gofio ei fod wedi sôn am Fil yr Amgylchedd Hanesyddol (Cymru), a'r unig berson hyd yn hyn, efallai y dylwn i ddweud rhywbeth am arwyddocâd y Bil hwnnw. Dyma'r Bil cydgrynhoi cyntaf o'i fath i ddod o flaen y Senedd. Bydd yn gwneud darn pwysig iawn o waith i wneud deddfwriaeth yma yng Nghymru yn hygyrch i'r bobl sy'n gorfod ei defnyddio, boed hynny'n aelodau o'r cyhoedd, ond yn sicr y bobl hynny sy'n gweithio yn y maes hwn. Ac efallai na fydd yn torri tir newydd yn y ffordd y bydd rhai darnau eraill o ddeddfwriaeth, ond bydd yn sicr yn gwneud y gyfraith bresennol yn fwy effeithiol yng Nghymru.
Yn sicr rwy'n cytuno â'r hyn y gwnaeth yr Aelod ei ddweud am y bobl hynny sydd wedi ymgyrchu ar fater aer glân a gwaith y grŵp trawsbleidiol, ac wrth i'r Bil hwnnw gael ei gyflwyno o flaen y Senedd, wrth gwrs edrychwn ni ymlaen at barhau i weithio gydag Aelodau ar draws y Senedd, ond y rheini y tu hwnt i hynny sydd â diddordeb ynddo. Rwyf i eisoes wedi fy nghofnodi, Dirprwy Lywydd—. Rwyf i wedi dweud na allaf i feddwl am un Bil nad yw wedi'i wella o ganlyniad i'r broses graffu y mae Biliau'n mynd drwyddi yma ar lawr y Senedd, ac rwy'n siŵr y bydd hynny'n wir am y Bil aer glân, cymaint ag y byddai o ran unrhyw ddarn arall o ddeddfwriaeth.
Can I thank you, First Minister, for your statement today on the legislative programme? First Minister, in yesterday's Welsh Government press release on addressing high numbers of second homes, which, of course, is part of the ongoing legislative programme, you stated, and I quote,
'Tourism is vital to our economy'.
However, it's not clear to me, from your legislative programme and, indeed, programme for government, what support for the sector is going to be included, as you describe being a vital part of our economy. Indeed, what we do see on the horizon, of course, is a proposed tourism tax, this blurred issue between self-catering businesses and second homes, and with the current detrimental 182-day holiday let regulations, my understanding and assessment from this sector is that these measures are likely to cripple the industry and force many hard-working and local businesses to go bust. And, of course, you will know this is the same tourism sector that supports and sustains many of our communities with tens of thousands of jobs, supporting a vast number of businesses through the supply chain, and, of course, welcoming tens of millions of visitors to Wales every single year. So, in light of this, First Minister, which part of the legislative programme announced today is supporting this vital industry?
A gaf i ddiolch i chi, Prif Weinidog, am eich datganiad heddiw o ran y rhaglen ddeddfwriaethol? Prif Weinidog, yn natganiad Llywodraeth Cymru i'r wasg ddoe ar ymdrin â niferoedd uchel o ail gartrefi, sydd, wrth gwrs, yn rhan o'r rhaglen ddeddfwriaethol barhaus, gwnaethoch chi ddweud, ac rwy'n dyfynnu,
'Mae twristiaeth yn hanfodol i’n heconomi ni'.
Fodd bynnag, nid yw'n glir i mi, o'ch rhaglen ddeddfwriaethol chi ac, yn wir, y rhaglen lywodraethu, pa gymorth i'r sector fydd yn cael ei gynnwys, y disgrifiwch chi fel rhan hanfodol o'n heconomi. Yn wir, yr hyn yr ydym ni'n ei weld ar y gorwel, wrth gwrs, yw treth dwristiaeth arfaethedig, y mater aneglur hwn rhwng busnesau hunanarlwyo ac ail gartrefi, a gyda'r rheoliadau niweidiol presennol ar osod gwyliau am 182 diwrnod, fy nealltwriaeth i a fy asesiad i o'r sector hwn yw bod y mesurau hyn yn debygol o rwygo'r diwydiant a gorfodi llawer o fusnesau sy'n gweithio'n galed a busnesau lleol i fynd i'r wal. Ac, wrth gwrs, byddwch chi'n gwybod mai dyma'r un sector twristiaeth sy'n cefnogi ac yn cynnal llawer o'n cymunedau gyda degau o filoedd o swyddi, gan gefnogi nifer fawr o fusnesau drwy'r gadwyn gyflenwi, ac, wrth gwrs, croesawu degau o filiynau o ymwelwyr i Gymru bob blwyddyn. Felly, yng ngoleuni hyn, Prif Weinidog, pa ran o'r rhaglen ddeddfwriaethol a gafodd ei chyhoeddi heddiw sy'n cefnogi'r diwydiant hanfodol hwn?
Well, Llywydd, I've heard the demise of the Welsh tourism industry predicted by Welsh Conservatives for the last 20 years. They do the sector no favours at all by the way in which they constantly talk it down. It is a very resilient sector, it is a very successful sector, and part of that is the very considerable support that it already receives from the Welsh Government, and that goes far beyond legislation. There are legislative aspects to that. We are, I'm pleased to say, changing the basis on which holiday lets can be registered for either the council tax or for business rates, to make sure that only genuine businesses making a significant contribution to local communities are able to take advantage of the business rate system, and there will be a visitor levy reform brought in front of the Senedd during this term. And that too will strengthen the industry, because it will allow local authorities to raise modest sums of money, as are raised right across the world, from people who choose to visit Wales, so that that money can be reinvested in those communities, supporting the conditions that make tourism a success.
Wel, Llywydd, rwyf i wedi clywed tranc diwydiant twristiaeth Cymru yn cael ei ragweld gan Geidwadwyr Cymru dros yr 20 mlynedd diwethaf. Nid ydyn nhw'n helpu'r sector o gwbl drwy'r ffordd y maen nhw'n ei fychanu'n gyson. Mae'n sector cadarn iawn, mae'n sector llwyddiannus iawn, a rhan o hynny yw'r gefnogaeth sylweddol iawn y mae eisoes yn ei chael gan Lywodraeth Cymru, ac mae hynny'n mynd ymhell y tu hwnt i ddeddfwriaeth. Mae agweddau deddfwriaethol ar hynny. Rydym ni, yr wyf i'n falch o ddweud, yn newid ar ba sail y mae modd cofrestru llety gwyliau ar gyfer naill ai'r dreth gyngor neu ar gyfer ardrethi busnes, er mwyn sicrhau mai dim ond busnesau dilys sy'n gwneud cyfraniad sylweddol i gymunedau lleol sy'n gallu manteisio ar y system ardrethi busnes, a bydd diwygiad ardoll ymwelwyr yn cael ei gyflwyno gerbron y Senedd yn ystod y tymor hwn. A bydd hynny hefyd yn cryfhau'r diwydiant, oherwydd bydd yn caniatáu i awdurdodau lleol godi symiau bach o arian, fel sy'n cael eu codi ledled y byd, ar bobl sy'n dewis ymweld â Chymru, fel y gellir ailfuddsoddi'r arian hwnnw yn y cymunedau hynny, gan gefnogi'r amodau sy'n gwneud twristiaeth yn llwyddiant.
Fe ysgrifennais atoch chi yn ddiweddar, fel Cadeirydd y Pwyllgor Newid Hinsawdd, Amgylchedd a Seilwaith, yn gofyn ichi gynnwys deddfwriaeth ar lywodraethiant amgylcheddol yn eich datganiad chi heddiw. Yn amlwg, dyw hynny ddim wedi digwydd, er bod Llywodraeth Cymru wedi dweud, dwi'n meddwl nôl yn 2018, eich bod chi am ddefnyddio'r cyfle cyntaf posib i ddeddfu ar y mater yma. Rŷn ni dal yn mynd i aros tan y flwyddyn nesaf, o beth dwi'n deall mewn ateb blaenorol, a'r flwyddyn wedyn hefyd. Fe gyfeirioch chi at y trefniadau interim. Does dim sail statudol i'r trefniadau yna. Mae'r asesydd interim heb bwerau gorfodi. Mae gweddill y Deyrnas Unedig wedi gweithredu ar hyn, ac mae hynny'n golygu, wrth gwrs—a byddwn i'n gofyn, felly, ydych chi'n cydnabod—mai Cymru nawr yw'r wlad gyda'r llywodraethiant amgylcheddol gwanaf yng ngorllewin Ewrop. Does bosib bod hynny'n ei wneud e'n fwy o flaenoriaeth i'ch Llywodraeth chi.
I wrote to you recently, as Chair of the Climate Change, Environment, and Infrastructure Committee, asking you to include legislation on environmental governance in your statement today. Clearly, that hasn't happened, although the Welsh Government said, I think back in 2018, that you will use the first possible opportunity to legislate on this issue. We're still going to have to wait into next year, from what I understand from a previous response, and also into the the next year after that. You made reference to the interim arrangements. There is no statutory basis to those arrangements. The interim assessor doesn't have enforcement powers. The rest of the UK has acted on this, and that means, of course—and I would ask you whether you would acknowledge—that Wales is now the nation with the weakest environmental governance in western Europe. Surely that should make it more of a priority for your Government.
Wel, Dirprwy Lywydd, fel dwi wedi esbonio, pan ŷch chi'n creu rhaglen ddeddfwriaethol, mae dewisiadau gyda chi i'w gwneud. Rŷn ni wedi dewis dod â'r Bil ymlaen, fel mae'r Aelod wedi sôn amdano. Dydy hwnna ddim yn y flwyddyn nesaf, ond bydd y Bil ar ei ffordd.
Well, Dirprwy Lywydd, as I've explained, when you create a legislative programme, you have choices to make. We have chosen to bring forward the Bill, as the Member mentioned. That's not in the next year, but the Bill is on its way.
Ac yn olaf, James Evans.
And finally, James Evans.
Diolch, Deputy Lywydd. I'd like to thank the First Minister for his statement. There's a lot in there I welcome, and a lot in there I've yet to be convinced on. But, on other matters, First Minister, you said during the statement that you do work constructively with the UK Government to legislate on certain areas—something like building safety and the Environment Act—where the Senedd does have competency to create its own legislation, but, if you can work constructively, due to time constraints here, it does make sense. But I do think it is important that the Senedd does have the opportunity to scrutinise any legislation that's put forward, even if you are working with the UK Government, where you are legislating on devolved issues. So, can you outline, First Minister: are there any areas that aren't in your programme that you are working with the UK Government on to legislate in devolved areas? And if you're doing that, how will you ensure that this Senedd is able to scrutinise those things properly, so we're able to make sure that policy is developed in the best interests of the people of Wales, which I'm sure you and I both want?
Diolch, Dirprwy Lywydd. Hoffwn i ddiolch i'r Prif Weinidog am ei ddatganiad. Mae llawer o bethau ynddo rwy'n eu croesawu, a llawer o bethau nad wyf wedi fy argyhoeddi yn eu cylch hyd yn hyn. Ond, ar faterion eraill, Prif Weinidog, gwnaethoch chi ddweud yn ystod y datganiad eich bod chi'n gweithio'n adeiladol gyda Llywodraeth y DU i ddeddfu ar rai meysydd—rhywbeth fel diogelwch adeiladau a Deddf yr Amgylchedd—lle mae gan y Senedd gymhwysedd i greu ei deddfwriaeth ei hun, ond, os gallwch chi weithio'n adeiladol, oherwydd cyfyngiadau amser yma, mae'n gwneud synnwyr. Ond rwy'n credu ei bod yn bwysig bod y Senedd yn cael y cyfle i graffu ar unrhyw ddeddfwriaeth sy'n cael ei chyflwyno, hyd yn oed os ydych chi'n gweithio gyda Llywodraeth y DU, pan ydych chi'n deddfu ar faterion datganoledig. Felly, a wnewch chi amlinellu, Prif Weinidog: a oes unrhyw feysydd nad ydyn nhw yn eich rhaglen yr ydych chi'n gweithio gyda Llywodraeth y DU arnyn nhw i ddeddfu mewn meysydd datganoledig? Ac os ydych chi'n gwneud hynny, sut y byddwch chi'n sicrhau bod y Senedd hon yn gallu craffu ar y pethau hynny'n iawn, felly gallwn sicrhau bod polisi'n cael ei ddatblygu er budd pobl Cymru, ac rwy'n siŵr eich bod chi a minnau eisiau gwneud hynny?
Well, there is a whole series of areas, Llywydd, on which we will work with the UK Government—sometimes because we choose to do so, sometimes because they put forward proposals in which they seek to legislate in areas that ought to be the province of Members here. Now, the internet safety Bill—I hope I've got that title correct—is an example of a Bill where we believe that there are advantages to Wales of taking powers that will protect people here in Wales. So, we initiate those discussions and we work with our UK colleagues. There are others where our conversations are inevitably more designed to ensure that any powers that the UK Government seeks cannot be exercised unilaterally and without the involvement of either Welsh Ministers or the Senedd itself.
The way in which the Senedd finds out about these things, Dirprwy Lywydd, of course, is through the legislative consent process. We have to lay a legislative consent memorandum that sets out for Members what we are discussing and what we intend to do, and then we have to lay a legislative consent motion. Now, my aim, working with the UK Government, is to be able to put as many legislative consent motions in front of the Senedd that we can support as possible, because that will mean that I am confident that the actions that are proposed are to the benefit of people in Wales. So, that's my starting point: I'm looking to be able to put an LCM that we can say that the Senedd should support. Where we are unable to support it, the Sewel convention is surely plain: if the Senedd refuses consent, the UK Government should not legislate. That's a position we have not secured under the current Government. We did under previous Conservative Governments. We need to get back to that so that the Sewel convention plays the part it needs to play in defending the devolution settlement, but also, as I see it, making sure that it strengthens the United Kingdom.
Wel, mae cyfres gyfan o feysydd, Llywydd, y byddwn ni'n gweithio arnyn nhw gyda Llywodraeth y DU—weithiau oherwydd ein bod ni'n dewis gwneud hynny, weithiau oherwydd eu bod yn cyflwyno cynigion lle maen nhw'n ceisio deddfu mewn meysydd a ddylai fod yn faes yr Aelodau yma. Nawr, mae'r Bil diogelwch ar y rhyngrwyd—gobeithio bod y teitl hwnnw'n gywir—yn enghraifft o Fil pryd yr ydym ni'n credu bod manteision i Gymru o gymryd pwerau a fydd yn amddiffyn pobl yma yng Nghymru. Felly, rydym ni'n cychwyn y trafodaethau hynny ac rydym ni'n gweithio gyda'n cydweithwyr yn y DU. Mae eraill lle mae'n anochel bod ein sgyrsiau wedi'u cynllunio'n fwy er mwyn sicrhau nad oes modd arfer unrhyw bwerau y mae Llywodraeth y DU yn eu ceisio yn unochrog a heb i Weinidogion Cymru na'r Senedd ei hun gymryd rhan.
Y ffordd y mae'r Senedd yn cael gwybod am y pethau hyn, Dirprwy Lywydd, wrth gwrs, yw drwy'r broses gydsyniad deddfwriaethol. Rhaid i ni osod memorandwm cydsyniad deddfwriaethol sy'n nodi i'r Aelodau yr hyn yr ydym ni'n ei drafod a'r hyn yr ydym ni'n bwriadu'i wneud, ac yna rhaid i ni osod cynnig cydsyniad deddfwriaethol. Nawr, fy nod, gan weithio gyda Llywodraeth y DU, yw gallu rhoi cynifer o gynigion cydsyniad deddfwriaethol o flaen y Senedd y gallwn ni eu cefnogi â phosibl, oherwydd bydd hynny'n golygu fy mod i'n ffyddiog bod y camau sy'n cael eu cynnig er budd pobl yng Nghymru. Felly, dyna fy man cychwyn i: rwy'n gobeithio gallu rhoi LCM y gallwn ni ddweud y dylai'r Senedd ei gefnogi. Pryd na allwn ni ei gefnogi, mae confensiwn Sewel yn sicr yn glir: os bydd y Senedd yn gwrthod caniatâd, ni ddylai Llywodraeth y DU ddeddfu. Mae hynny'n sefyllfa nad ydym ni wedi'i sicrhau o dan y Llywodraeth bresennol. Gwnaethom ni hynny o dan Lywodraethau Ceidwadol blaenorol. Mae angen i ni ddychwelyd at hynny er mwyn i gonfensiwn Sewel chwarae'r rhan y mae angen iddi ei chwarae wrth amddiffyn y setliad datganoli, ond hefyd, fel y gwelaf fi, sicrhau ei fod yn cryfhau'r Deyrnas Unedig.
Diolch i'r Prif Weinidog.
Thank you, First Minister.
Eitem 4 sydd nesaf, datganiad gan y Cwnsler Cyffredinol a Gweinidog y Cyfansoddiad—Bil yr Amgylchedd Hanesyddol (Cymru). Galwaf ar y Cwnsler Cyffredinol, Mick Antoniw.
Item 4 is next, which is a statement by the Counsel General and Minister for the Constitution—the Historic Environment (Wales) Bill. I call on the Counsel General, Mick Antoniw.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Heddiw rydym yn nodi cam hanesyddol arall ar daith ddeddfu ein gwlad. Dyma'r Bil cydgrynhoi cyntaf i’w gyflwyno fel rhan o raglen Llywodraeth Cymru i wella hygyrchedd cyfraith Cymru. Drwy'r ddeddfwriaeth hon, rydym yn parhau â'r broses o greu llyfr statud i Gymru. Mae'r Bil cydgrynhoi hwn yn nodi dechrau prosiect uchelgeisiol i roi trefn ar ein deddfwriaeth. Mae hon yn rhaglen hirdymor, ond rwy'n gobeithio y bydd pawb yn gweld bod Bil yr Amgylchedd Hanesyddol (Cymru) yn dangos y manteision niferus a fydd yn deillio o gynhyrchu deddfwriaeth fodern a dwyieithog sy'n benodol i Gymru.
Mae cydgrynhoi yn ymwneud â dwyn deddfwriaeth berthnasol ynghyd sy'n gysylltiedig â phwnc, egluro ei strwythur a mabwysiadu dulliau mwy dealladwy o ddrafftio ac iaith. Yma, mae'r prif Ddeddfau ar yr amgylchedd hanesyddol wedi'u dwyn ynghyd, ynghyd â darpariaethau o Ddeddfau perthnasol eraill ac offerynnau eilaidd. Mae'r gyfraith wedi'i hailgyflwyno mewn strwythur rhesymegol a, lle bynnag y bo modd, mae wedi'i hailddatgan mewn iaith syml, bob dydd. Hefyd, mae'r Bil a'i ddogfennaeth ategol yn gwbl ddwyieithog yn y Gymraeg a'r Saesneg.
Mae Bil yr Amgylchedd Hanesyddol (Cymru) yn cynnwys tua 200 o dudalennau, ac mae'n un o'r darnau hiraf o ddeddfwriaeth sydd wedi'i gyflwyno i'r Siambr hon hyd yma. Mae hyn yn gryn gamp.
Thank you, Dirprwy Lywydd. Today marks another historic step in our nation’s law-making journey. This is the first consolidation Bill brought forward as part of the Welsh Government's programme to improve the accessibility of Welsh law. With this legislation, we continue the process of creating a Welsh statute book. As a consolidation Bill, this Bill marks the beginning of an ambitious project to bring order to our legislation. This is a long-term programme, but I hope all involved will see that the Historic Environment (Wales) Bill illustrates the many benefits that producing modern, bilingual legislation bespoke to Wales will deliver.
Consolidation involves bringing the pertinent legislation on a topic together, clarifying its structure and adopting more understandable forms of drafting and language. Here, the main Acts on the historic environment have been brought together, along with provisions from other relevant Acts and secondary instruments. The law has been re-presented within a logical structure and, wherever possible, restated in simple, everyday language. Furthermore, the Bill and its supporting documentation are fully bilingual in Welsh and English.
The Historic Environment (Wales) Bill includes around 200 pages, and it's one of the largest pieces of legislation introduced to this Chamber to date. This represents a considerable achievement.
Consolidation is not a mechanical exercise of simply copying existing provisions into a new Bill with an occasional tweak. Rather, the current law has been carefully examined to understand its intent and application so it can be restated without altering its effect. Unlike most legislation that comes before this Chamber, this is not a reform Bill; it does not change policy. So, its success must be evaluated by reference to the extent to which it improves the structure and clarity of the existing law, while preserving its legal effect.
The examination of the existing law highlighted some minor problems and, to address them, changes have been made in line with what is permitted by the Senedd's Standing Order on consolidation Bills. This work has been summarised in the drafter's notes. Tables of origins and destinations have also been produced, primarily to help Members understand where the new law has come from and, conversely, where the existing law has gone to. If the Bill becomes law, these will remain a resource for the future on the UK's free-to-access legislation website, legislation.gov.uk.
I should thank the Law Commission for England and Wales for their positive engagement with the legislative process in Wales. The commission's report, 'Planning Law in Wales', which is shaping the current planning consolidation, has also been taken into account in the Historic Environment (Wales) Bill. We are also grateful that, at the Welsh Government's request, the Law Commission made four recommendations for changes to this Bill that it considered appropriate in a consolidation Bill. This is again consistent with what is allowed under the Standing Order.
I also draw your attention to the first section of the Bill, which states that it forms part of a code of law relating to the historic environment of Wales. Alongside consolidation, codification provides a tool to create and maintain order in the Welsh law book. If passed by the Senedd, this legislation, together with the associated subordinate legislation, will form a code of Welsh law on the historic environment. This means that the law will all be published together as a code and, in future, any desire to move away from the organisational structure created would have to be justified by the Member in charge. Since this is the first consolidation Bill to come before the Senedd, I know that the Welsh Government and the Senedd will take careful note of its progress and will learn from this process to benefit future consolidation Bills.
So, to close, I present to you the Historic Environment (Wales) Bill and encourage you to support a Bill that will give Wales modern, accessible and bilingual law for the protection and management of our unique and precious historic environment. Diolch, Dirprwy Lywydd.
Nid yw cydgrynhoi yn ymarfer mecanyddol o wneud dim mwy na chopïo'r darpariaethau presennol i Fil newydd gydag ambell newid. Yn hytrach, mae'r gyfraith bresennol wedi'i harchwilio'n ofalus i ddeall ei bwriad a'i chymhwyso fel y gellir ei hailddatgan heb newid ei heffaith. Yn wahanol i'r rhan fwyaf o ddeddfwriaeth sy'n dod gerbron y Siambr hon, nid Bil diwygio yw hwn; nid yw'n newid polisi. Felly, rhaid gwerthuso ei lwyddiant drwy gyfeirio at y graddau y mae'n gwella strwythur ac eglurder y gyfraith bresennol, gan gadw ei heffaith gyfreithiol.
Amlygodd yr archwiliad o'r gyfraith bresennol rai mân broblemau ac, er mwyn mynd i'r afael â nhw, gwnaed newidiadau yn unol â'r hyn a ganiateir gan Reol Sefydlog y Senedd ar Filiau cydgrynhoi. Mae'r gwaith hwn wedi'i grynhoi yn nodiadau'r drafftiwr. Mae tablau tarddiad a thrawsleoli hefyd wedi'u cynhyrchu, yn bennaf i helpu Aelodau ddeall o ble y daeth y gyfraith newydd ac, i'r gwrthwyneb, i sut mae'r gyfraith bresennol wedi esblygu. Os daw'r Bil yn gyfraith, bydd y rhain yn parhau i fod yn adnodd ar gyfer y dyfodol ar wefan deddfwriaeth am ddim y DU, legislation.gov.uk.
Hoffwn ddiolch i Gomisiwn y Gyfraith Cymru a Lloegr am eu hymgysylltiad cadarnhaol â'r broses ddeddfwriaethol yng Nghymru. Mae adroddiad y comisiwn, 'Cyfraith Cynllunio yng Nghymru', sy'n llunio'r cydgrynhoi cynllunio presennol, hefyd wedi'i ystyried ym Mil yr Amgylchedd Hanesyddol (Cymru). Rydym hefyd yn ddiolchgar bod Comisiwn y Gyfraith, ar gais Llywodraeth Cymru, wedi gwneud pedwar argymhelliad ar gyfer newidiadau i'r Bil hwn yr oedd yn eu hystyried yn briodol mewn Bil cydgrynhoi. Mae hyn eto'n gyson â'r hyn a ganiateir o dan y Rheol Sefydlog.
Tynnaf eich sylw hefyd at adran gyntaf y Bil, sy'n datgan ei fod yn rhan o god cyfreithiol sy'n ymwneud ag amgylchedd hanesyddol Cymru. Ochr yn ochr ag atgyfnerthu, mae codio yn offeryn i greu a chynnal trefn yn llyfr cyfraith Cymru. Os caiff ei phasio gan y Senedd, bydd y ddeddfwriaeth hon, ynghyd â'r is-ddeddfwriaeth gysylltiedig, yn ffurfio cod cyfraith Cymru ar yr amgylchedd hanesyddol. Mae hyn yn golygu y caiff y gyfraith i gyd ei chyhoeddi gyda'i gilydd fel cod ac, yn y dyfodol, byddai'n rhaid i'r Aelod sy'n gyfrifol gyfiawnhau unrhyw awydd i wyro o'r strwythur sefydliadol a grëwyd. Gan mai hwn yw'r Bil cydgrynhoi cyntaf i ddod gerbron y Senedd, gwn y bydd Llywodraeth Cymru a'r Senedd yn rhoi sylw gofalus i'w chynnydd ac yn dysgu o'r broses hon er budd Biliau cydgrynhoi yn y dyfodol.
Felly, i gloi, rwy'n cyflwyno Bil yr Amgylchedd Hanesyddol (Cymru) i chi ac yn eich annog i gefnogi Bil a fydd yn rhoi cyfraith fodern, hygyrch a dwyieithog i Gymru ar gyfer diogelu a rheoli ein hamgylchedd hanesyddol unigryw a gwerthfawr. Diolch, Dirprwy Lywydd.
Diolch yn fawr. Thank you very much for your statement. Of course, we welcome measures to introduce, in the terminology used, modern, accessible and bilingual law for the purpose stated. But, of course, often, the devil is in the detail. So, in your written statement yesterday on the introduction of the Historic Environment (Wales) Bill to this Senedd, you stated that you've
'identified Wales’ historic environment law as a suitable subject for the first project in an ambitious programme of legislative consolidation.'
Can you therefore confirm for the record—and you partially did so, but not wholly, in your introduction—that this is only a consolidation Bill and that the law itself, not just policy, will not be changed or amended to accommodate this? If it will be changed or amended—the law, specifically—in any way, I'd be grateful if you could specify how.
As I noted here last September, when responding to your statement on the accessibility of Welsh law:
'The Legislation (Wales) Act was all about gathering law into different subject filing cabinets, with a headline statute and everything else made with reference to that statute—a huge undertaking designed to help the public find and use law themselves.'
So, to what extent will this consolidation Bill complement or succeed this and what capacity do you and your department have to administer the potentially significant undertaking involved?
In your statement yesterday, you noted that:
'Our current historic environment legislation has become a confusing jumble of repeatedly amended provisions.'
And, of course, our current history itself has become a confusing jumble of facts, truths, myths and misconceptions. Last September, you quoted from the Book of Iorwerth, a text of the Gwynedd or Venedotian code of medieval Welsh law, where the kingdom of Gwynedd, or Venedotia, was a Roman empire successor state that emerged in sub-Roman Britain in the fifth century. Of course, other texts remind us that the goal of the Brythonic people, or Britons, in the west, then and over succeeding centuries, was also to reclaim the lost lands in the east and reunite with their British brethren across our island. Later texts remind us of how Norman invaders brutalised Britons across our island and established new codes of law. How will you, therefore, ensure that, in consolidating Wales's historic environment legislation, this often confused, complex and vital historic record is retained and clarified?
When we were taking evidence on the Historic Environment (Wales) Bill—now Act—in the Communities, Equality and Local Government Committee in 2015, one of my questions to the then Deputy Minister for Culture, Sport and Tourism referred to concerns raised with us that the proposals had, quote,
'enormous implications for capacity and resources’,
adding that this replicated
'concerns raised on other legislation...where, whatever the intent of the legislation, the cost identified...is far higher than that indicated in the explanatory memorandum.'
I therefore repeat my questions to you when I responded to your statement on accessibility of Welsh law last September: what is the total financial cost of this programme of legislative consolidation, and what assurance can you provide that this is not just something that will benefit the legal sector at great cost to the public purse? And finally, what consultation have you had with the historic environment sector itself regarding this Bill?
Diolch yn fawr am eich datganiad. Wrth gwrs, rydym yn croesawu mesurau i gyflwyno, yn y derminoleg a ddefnyddir, gyfraith fodern, hygyrch a dwyieithog at y diben a nodir. Ond, wrth gwrs, yn aml, yn y manylion y mae'r anawsterau. Felly, yn eich datganiad ysgrifenedig ddoe ar gyflwyno Bil yr Amgylchedd Hanesyddol (Cymru) i'r Senedd hon, fe ddywedoch chi eich bod
'wedi nodi cyfraith amgylchedd hanesyddol Cymru fel pwnc addas ar gyfer y prosiect cyntaf mewn rhaglen uchelgeisiol o gydgrynhoi deddfwriaethol.'
A allwch chi gadarnhau felly ar goedd—ac fe wnaethoch chi hynny'n rhannol, ond nid yn llwyr, yn eich cyflwyniad—mai Bil cydgrynhoi yn unig yw hwn ac na fydd y gyfraith ei hun, nid polisi'n unig, yn cael ei newid na'i diwygio i ddarparu ar gyfer hyn? Os caiff ei newid neu ei diwygio—y gyfraith, yn benodol—mewn unrhyw ffordd, byddwn yn ddiolchgar pe gallech chi nodi sut.
Fel y nodais yma fis Medi diwethaf, wrth ymateb i'ch datganiad ar hygyrchedd cyfraith Cymru:
'Roedd Deddf Deddfwriaeth (Cymru) yn ymwneud â chasglu cyfraith i wahanol gabinetau ffeilio pwnc, gyda phrif statud a phopeth arall yn cyfeirio at y statud hwnnw—gwaith enfawr a gynlluniwyd i helpu'r cyhoedd i ddod o hyd i gyfraith a'i defnyddio eu hunain.'
Felly, i ba raddau y bydd y Bil cydgrynhoi hwn yn ategu neu'n cyflawni hyn a pha gapasiti sydd gennych chi a'ch adran i weinyddu'r ymgymeriad dan sylw a allai fod yn sylweddol?
Yn eich datganiad ddoe, fe ddywedoch chi:
'Mae ein deddfwriaeth bresennol ar yr amgylchedd hanesyddol wedi datblygu’n gasgliad dryslyd o ddarpariaethau sydd wedi'u diwygio droeon.'
Ac, wrth gwrs, mae ein hanes presennol ei hun wedi dod yn gasgliad dryslyd o ffeithiau, gwirioneddau, chwedlau a chamsyniadau. Fis Medi diwethaf, fe wnaethoch chi ddyfynnu o Lyfr Iorwerth, testun o gôd Gwynedd neu Venedotaidd cyfraith Cymru'r oesoedd canol, lle'r oedd teyrnas Gwynedd, neu Venedotia, yn wladwriaeth a olynodd yr ymerodraeth Rufeinig a ddaeth i'r amlwg ym Mhrydain ôl-Rufeinig yn y bumed ganrif. Wrth gwrs, mae testunau eraill yn ein hatgoffa mai nod y bobl Frythonig, neu'r Brytaniaid, yn y gorllewin, bryd hynny a thros ganrifoedd olynol, oedd adennill y tiroedd coll yn y dwyrain ac ailuno â'u brodyr Prydeinig ar draws ein hynys. Mae testunau diweddarach yn ein hatgoffa o sut y bu i oresgynwyr Normanaidd gamdrin y Brytaniaid ledled ein hynys a sefydlu codau cyfreithiol newydd. Sut y byddwch chi, felly, yn sicrhau, wrth gyfuno deddfwriaeth amgylchedd hanesyddol Cymru, y caiff y cofnod hanesyddol hanfodol hwn, sy'n aml yn ddryslyd a chymhleth, ei gadw a'i egluro?
Pan oeddem yn derbyn tystiolaeth ar Fil—Deddf, bellach—yr Amgylchedd Hanesyddol (Cymru) yn y Pwyllgor Cymunedau, Cydraddoldeb a Llywodraeth Leol yn 2015, cyfeiriodd un o fy nghwestiynau i'r Dirprwy Weinidog Diwylliant, Chwaraeon a Thwristiaeth ar y pryd at bryderon a ddygwyd i'n sylw bod i'r cynigion, ac rwy'n dyfynnu,
'oblygiadau enfawr o ran capasiti ac adnoddau',
gan ychwanegu bod hyn yn ailadrodd
'pryderon a grybwyllwyd ynghylch deddfwriaeth arall...ble, beth bynnag fo bwriad y ddeddfwriaeth, mae'r gost a nodwyd...yn llawer mwy na'r hyn a nodir yn y memorandwm esboniadol.'
Felly, ailadroddaf fy nghwestiynau ichi pan ymatebais i'ch datganiad ar hygyrchedd cyfraith Cymru fis Medi diwethaf: beth yw cyfanswm cost ariannol y rhaglen atgyfnerthu ddeddfwriaethol hon, a pha sicrwydd y gallwch chi ei roi nad rhywbeth a fydd o fantais i ddim ond y sector cyfreithiol ar gost fawr i'r pwrs cyhoeddus yw hyn? Ac yn olaf, pa ymgynghori ydych chi wedi'i wneud gyda'r sector amgylchedd hanesyddol ei hun ynghylch y Bil hwn?
Can I thank you for those questions? I also welcome the journey through our history, which is always of considerable interest.
The legislation, this consolidation Bill—. Just, firstly, to deal with the issue of reform, you're absolutely right, this particular Bill is not there to change the law, to reform the law. What it does mean, of course, is, though, that, once legislation is consolidated, it makes the whole process of reform a lot easier, because it has all the law, all the relevant laws, in one particular place, and therefore amendments and changes that might be made by way of reform that might come at a later stage, have a far easier job themselves. So, it is far easier to reform and change a law in the future, but that builds on the process of consolidation itself. And, of course, it leads, as you say, as you quite rightly identified, to a better organisation of the law, because this is a long-term process that will carry on for many years, where we seek to codify the law, to bring the law from various areas—instead of it being scattered in a whole variety of different areas—into one place in a codified manner. And that again not only means that accessibility is better, it makes the law simpler and easier to understand, but it also means that when reform is required, it can take place in a far more, I believe, constructive and simpler way.
A gaf i ddiolch ichi am y cwestiynau hynny? Rwyf innau hefyd yn croesawu'r daith drwy ein hanes, sydd bob amser o gryn ddiddordeb.
Mae'r ddeddfwriaeth, y Bil cydgrynhoi hwn—. Yn gyntaf, i ddelio â mater diwygio, rydych chi yn llygad eich lle, nid diben y Bil penodol hwn yw newid y gyfraith, i ddiwygio'r gyfraith. Yr hyn y mae yn ei olygu, wrth gwrs, yw, ar ôl i ddeddfwriaeth gael ei chydgrynhoi, ei bod yn gwneud yr holl broses ddiwygio yn llawer haws, oherwydd ei bod wedi casglu'r holl gyfraith, yr holl gyfreithiau perthnasol, mewn un lle penodol, ac felly bydd hi gryn dipyn yn rhwyddach gwneud unrhyw ddiwygiadau neu newidiadau drwy ddiwygio diweddarach. Felly, mae'n llawer haws diwygio a newid cyfraith yn y dyfodol, ond mae hynny'n adeiladu ar y broses o gydgrynhoi ei hun. Ac, wrth gwrs, mae'n arwain, fel y dywedwch chi, fel y gwnaethoch chi ei nodi yn gwbl briodol, at drefniadaeth well o'r gyfraith, oherwydd mae hon yn broses hirdymor a fydd yn parhau am flynyddoedd lawer, lle'r ydym ni'n ceisio codio'r gyfraith, i ddod â'r gyfraith o wahanol feysydd—yn hytrach na'i bod wedi gwasgaru mewn amrywiaeth eang o wahanol feysydd—i un lle mewn modd wedi'i godio. Ac mae hynny eto nid yn unig yn golygu bod hygyrchedd yn well, mae'n gwneud y gyfraith yn symlach ac yn haws ei deall, ond mae hefyd yn golygu, pan fydd angen diwygio, y gellir gwneud hynny mewn ffordd lawer mwy adeiladol a symlach, rwy'n credu.
The consolidation brings in a number of pieces of legislation that go back well before devolution, but as you'll see from section 1 of the Bill, which provides an overview, it sets out, really, what the legislation contains, but also what the objective and what the purpose of the consolidation is and how that will operate. So, the Standing Orders that we work to allow us to restate the law; they allow us to clarify the law; to remove those obsolete pieces of legislation, bits of legislation that really have no relevance; it can make minor changes where they're necessary—I mean, sometimes in terms of the gendered nature of some of the older legislation; and, of course, making some changes recommended by the Law Commission that are appropriate for consolidation. It can also effectively exclude obsolete, spent or bits of past legislation that have no practical purpose—some pieces that have never ever been implemented.
So, it brings together the Historic Buildings and Ancient Monuments Act 1953. It doesn't quite go back as far as the areas that you covered in your speech—I think that's completely understandable. It brings together Parts I and III of the Ancient Monuments and Archaeological Areas Act 1979. It brings together bits of the Planning (Listed Buildings and Conservation Areas) Act 1990 and Part 4 of the Historic Environment (Wales) Act 2016, and it restates certain bits of legislation that are relevant to this area in respect of town and country planning, planning and compulsory purchase.
And, in presenting the Bill, of course, as well as the explanatory memorandum, there are tables that basically set out and identify where the various bits of legislation have come from. But, as I say, this is not about reforming or changing the law; it's about bringing the existing law into a single place, and that will be the challenge. This is a test and, as has been identified already by the First Minister, this is the first of these pieces of consolidation legislation. It shouldn't impact in terms of any issues in terms of the historic record, because all it is doing is bringing forward those parts of legislation that are already in existence.
And in terms of the concerns that have been raised previously with regard to whether there are complex implications in terms of resources and capacity and so on, I think the exact opposite is the effect. I think this actually simplifies matters. Certainly, we wouldn't want to bring a consolidation Bill that actually made things more complex or incurred additional cost, and in actual fact, this should be something that actually reduces costs. It makes it easier for lawyers to understand, it makes it easier for those who practise within the area, or who engage with the area of historic environment, to operate more efficiently, more simply and with less cost.
And with regard to, I suppose, the point you're making about those organisations, such as Cadw, for example—the historic environment organisations—of course this consolidation Bill is not appropriate for a consultation in the same way as reforming legislation, because what you're doing is really just talking about bringing the existing legislation into one place, but there was a working party that was brought together of relevant bodies to really look at the legislation and to be satisfied with the overall direction of that. Certainly, all the indications I have are that that is something that is very much supported, that this consolidation Bill is very much welcomed by those in the historic environment arena, that they are in the process themselves of making changes to actually put on their websites the legislation and the changes that take place. So, I hope that has answered all the key points that you've raised.
Mae'r cydgrynhoi'n cyflwyno sawl darn o ddeddfwriaeth sy'n mynd yn ôl ymhell cyn datganoli, ond fel y gwelwch chi o adran 1 o'r Bil, sy'n rhoi trosolwg, mae'n nodi, mewn gwirionedd, beth yw'r ddeddfwriaeth, ond hefyd beth yw'r amcan a beth yw diben y cydgrynhoi a sut y bydd hynny'n gweithredu. Felly, y Rheolau Sefydlog yr ydym ni'n gweithio gyda nhw i ganiatáu inni ailddatgan y gyfraith; maen nhw'n caniatáu inni egluro'r gyfraith; dileu'r darnau hynny o ddeddfwriaeth sydd wedi darfod, darnau o ddeddfwriaeth nad ydyn nhw'n berthnasol mewn gwirionedd; gall wneud mân newidiadau lle mae angen—weithiau o ran iaith ryweddedig rhai o'r ddeddfwriaeth hŷn; ac, wrth gwrs, gwneud rhai newidiadau a argymhellir gan Gomisiwn y Gyfraith sy'n briodol i'w cydgrynhoi. Gall hefyd i bob diben eithrio deddfwriaeth na chaiff ei harfer mwyach, sydd wedi dyddio neu ddarnau o ddeddfwriaeth yn y gorffennol nad oes ganddyn nhw unrhyw ddiben ymarferol—rhai darnau nad ydyn nhw erioed wedi'u gweithredu.
Felly, mae'n dwyn ynghyd Ddeddf Adeiladau Hanesyddol a Henebion 1953. Nid yw'n mynd yn ôl cyn belled â'r meysydd yr oeddech chi'n ymdrin â nhw yn eich araith—credaf fod hynny'n gwbl ddealladwy. Mae'n dwyn ynghyd Rhannau I a III o Ddeddf Henebion ac Ardaloedd Archeolegol 1979. Mae'n dwyn ynghyd darnau o Ddeddf Cynllunio (Adeiladau Rhestredig ac Ardaloedd Cadwraeth) 1990 a Rhan 4 o Ddeddf yr Amgylchedd Hanesyddol (Cymru) 2016, ac mae'n ailddatgan rhai darnau o ddeddfwriaeth sy'n berthnasol i'r maes yma mewn perthynas â chynllunio gwlad a thref, cynllunio a phrynu gorfodol.
Ac, wrth gyflwyno'r Bil, wrth gwrs, yn ogystal â'r memorandwm esboniadol, mae tablau sy'n sylfaenol yn nodi ac yn dangos o ble y daeth y gwahanol ddarnau o ddeddfwriaeth. Ond, fel y dywedais i, nid yw hyn yn ymwneud â diwygio neu newid y gyfraith; mae'n ymwneud â dod â'r gyfraith bresennol i un lle, a dyna fydd yr her. Prawf yw hwn ac, fel y nodwyd eisoes gan y Prif Weinidog, dyma'r cyntaf o'r darnau hyn o ddeddfwriaeth gydgrynhoi. Ni ddylai effeithio o ran unrhyw faterion o ran y cofnod hanesyddol, oherwydd y cyfan y mae'n ei wneud yw cyflwyno'r rhannau hynny o ddeddfwriaeth sydd eisoes yn bodoli.
Ac o ran y pryderon a godwyd o'r blaen o ran a oes goblygiadau cymhleth ynghylch adnoddau a chapasiti ac yn y blaen, credaf mai'r gwrthwyneb yn union yw'r effaith. Credaf fod hyn mewn gwirionedd yn symleiddio pethau. Yn sicr, fyddem ni ddim eisiau dod â Bil cydgrynhoi a oedd mewn gwirionedd yn gwneud pethau'n fwy cymhleth neu'n creu costau ychwanegol, ac mewn gwirionedd, dylai hyn fod yn rhywbeth sy'n lleihau costau mewn gwirionedd. Mae'n ei gwneud yn haws i gyfreithwyr ddeall, mae'n ei gwneud yn haws i'r rhai sy'n ymarfer yn y maes, neu sy'n ymwneud â'r maes amgylchedd hanesyddol, weithredu'n fwy effeithlon, yn fwy syml a gyda llai o gost.
Ac o ran, mae'n debyg, y sylw yr ydych chi'n ei wneud am y sefydliadau hynny, megis Cadw, er enghraifft—sefydliadau'r amgylchedd hanesyddol—wrth gwrs, nid yw'r Bil cydgrynhoi hwn yn briodol ar gyfer ymgynghoriad yn yr un modd â diwygio deddfwriaeth, oherwydd yr hyn yr ydych yn ei wneud mewn gwirionedd yw sôn am ddod â'r ddeddfwriaeth bresennol i un lle, ond roedd gweithgor a ddygwyd ynghyd o gyrff perthnasol i edrych yn fanwl ar y ddeddfwriaeth ac i fod yn fodlon â chyfeiriad cyffredinol hynny. Yn sicr, yr holl argoelion sydd gennyf i yw bod hynny'n rhywbeth a gefnogir yn fawr, bod croeso mawr i'r Bil cydgrynhoi hwn gan y rheini ym maes yr amgylchedd hanesyddol, eu bod yn y broses eu hunain o wneud newidiadau i roi'r ddeddfwriaeth a'r newidiadau fydd yn digwydd ar eu gwefannau. Felly, gobeithio bod hynny wedi ateb yr holl sylwadau allweddol a wnaethoch chi.
Rhys ab Owen. Rhys, you're not unmuted yet, hang on.
Rhys ab Owen. Rhys, dydych chi heb droi eich meicroffon ymlaen eto, arhoswch funud.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Cwnsler Cyffredinol, gaf i ddechrau trwy eilio sylwadau'r Arglwydd Ustus Green, cadeirydd Comisiwn y Gyfraith, a llongyfarch Llywodraeth Cymru ar y cam pwysig yma i wneud cyfraith Cymru yn fwy hygyrch? Nawr, efallai bod hwn ddim o ddiddordeb i bawb, ond dwi'n excited iawn am y cam pwysig yma. Mae hwn yn gam sy'n mynd i weddnewid y gyfraith yng Nghymru. I ymateb i bwynt Mark Isherwood, wrth gwrs mae gan gydgrynhoad effeithiol fanteision amlwg i'r proffesiwn cyfreithiol ac mae ganddo hefyd fanteision amlwg i ni fel seneddwyr, ichi, Cwnsler Cyffredinol, fel Llywodraeth, ond hefyd, yn bwysicach fyth, fanteision amlwg i ddinasyddion Cymru.
Fel y Bil cydgrynhoad cyntaf yng nghyfraith Cymru, mae e'n hollbwysig ein bod ni'n sicrhau ei fod e'n gywir, ac edrychaf ymlaen, Cwnsler Cyffredinol, at gydweithio â chi ac i graffu'r Bil fel aelod o'r pwyllgor deddfwriaethol. Dwi'n credu, fel deddfwrfa ifanc, fod yna gyfle arbennig gyda ni yma yng Nghymru i sicrhau bod ein cyfraith ni mor hygyrch â phosibl. Dŷn ni ddim fel San Steffan, sy'n mynd nôl i'r ddeuddegfed ganrif; mae cyfraith Cymru yn ifanc, felly mae modd i ni gydgrynhoi, mae modd i ni ei chodeiddio mewn ffordd sydd bron a bod yn amhosib yn San Steffan. Mae hwn hefyd yn dangos bod cyfraith Cymru yn aeddfedu a bod gennym system o gyfraith am y tro cyntaf sy'n fyw am y tro cyntaf ers y Deddfau Uno.
Mae Deddf Deddfwriaeth (Cymru) 2019 yn gosod dyletswydd gyfreithiol ar Lywodraeth Cymru i wneud y gyfraith yn hygyrch ac yn glir, ac yn darparu ar gyfer codeiddio. Yn hynny o beth, Cwnsler Cyffredinol, rydych chi mewn llinach teilwng iawn. Braf, fel mae Mark Isherwood wedi sôn, oedd gweld dyfyniad yn y memorandwm esboniadol o ragymadrodd Llyfr Iorwerth yn 1240 a oedd yn sôn am gyfraith Hywel Dda o'r ddegfed ganrif, ond efallai hyd yn oed yn fwy braf, Cwnsler Cyffredinol, oedd y ffaith bod yr hen ddyfyniad gyda chi wedi ei foderneiddio i Gymraeg ddealladwy, i Gymraeg fodern ein hoes ni, ac i ddyfynnu,
'A thrwy gyngor a chytundeb y doethion a ddaeth yno, archwiliwyd yr hen gyfreithiau, gadawyd rhai ohonynt i barhau, diwygiwyd eraill, a dilëwyd eraill yn gyfan gwbl, a gosodwyd eraill o'r newydd.'
Da iawn yn wir. Dwi'n credu ei bod hi mor bwysig ein bod ni'n atgoffa ein hunain dro ar ôl tro o'r traddodiad cyfreithiol gyfoethog sydd gennym ni yma yng Nghymru, a chael ein hysbrydoli gan ein hanes i sicrhau bod cyfraith Cymru yn bwrpasol i'r oes fodern.
Mae'r cyhoeddiad heddiw, fel rwyf fi'n dweud, yn gam pwysig ymlaen i godeiddio'r gyfraith. Dwi wedi gweld pob math o sôn am amserlennu'r codeiddio, gydag un dyfyniad yn dweud ei fod e'n mynd i fod yn waith generation cyfan. Oes unrhyw amserlen gyda chi yn eich meddwl, Cwnsler Cyffredinol, am ba mor hir fydd y broses codeiddio yn digwydd a beth yw'r amserlen am y Biliau cydgrynhoi eraill?
I orffen, Dirprwy Lywydd, yn dilyn lleihad amlwg mewn cymorth cyfreithiol, mae angen cyfraith sydd wedi ei drafftio mewn ffordd ddealladwy ac sydd wedi ei threfnu mewn ffordd fel bod y gyfraith berthnasol mewn un lle, bod dim rhaid i bobl fynd i edrych mewn llefydd gwahanol. Mae'r gwaith yn enfawr, fel ŷch chi'n dweud, mae'r Bil yma a'r memorandwm esboniadol yn y ddwy iaith yn dros 500 o dudalennau. Dwi'n eich llongyfarch chi, Gwnsler Cyffredinol, gan obeithio mai dyma'r cyntaf o nifer fawr o Filiau o'r fath i ymddangos ger ein bron ni fel Senedd. Diolch yn fawr.
Thank you very much, Dirprwy Lywydd. Counsel General, could I begin by echoing the comments of Lord Justice Green, the chair of the Law Commission, and congratulate the Welsh Government on this important step in making Welsh law more accessible? Now, maybe this is not of interest to everyone, but I'm very excited about this important step. This is a step that's going to transform the law in Wales. And responding to the point made by Mark Isherwood, of course, effective consolidation obviously has clear benefits for the legal profession and it also has clear benefits for us as parliamentarians and for you, Counsel General, as a Government, but also, more importantly, obvious benefits for the citizens of Wales.
As the first consolidation Bill in Welsh law, it's very important that we ensure that we get it right, and I look forward, Counsel General, to working with you and to scrutinising the Bill as a member of the legislation committee. I think that as a young legislature, we have a great opportunity in Wales to ensure that our law is as accessible as possible. We're not like Westminster, which goes back to the twelfth century; Welsh law is young, so we have an opportunity to consolidate and to codify in a way that's almost impossible in Westminster. This also shows that Welsh law is maturing, that we have a living system of law for the first time since the Acts of Union.
The Legislation (Wales) Act 2019 places a legal duty on the Welsh Government to make the law accessible and clear, and to provide for codification. In that regard, Counsel General, you are part of a very worthy lineage. It was nice, as Mark Isherwood said, to see a quote in the explanatory memorandum from the introduction to the Book of Iorwerth in 1240, which mentioned the law of Hywel Dda from the tenth century. But it was even nicer, perhaps, Counsel General, to see that that quote had been modernised into the understandable, modern Welsh language of our time.
'And by the common counsel and agreement...they examined the old laws, and some of them they allowed to continue, others they amended, others they wholly deleted, and others they laid down anew.'
Excellent. I think it's important that we remind ourselves time and time again of the rich legal tradition that we have here in Wales, and be inspired by our history to ensure that Welsh law is fit for the modern age.
Today's announcement, as I said, is an important step forward in codifying the law. I've seen all kinds of talk about timetables for codification. One quote said that it was going to be the work of an entire generation. Do you have any timetable in mind, Counsel General, for how long the codification process will take and what's the timetable for the other consolidation Bills?
And to finish, Dirprwy Lywydd, following an obvious reduction in legal aid, we need law that is drafted in an understandable way and is organised in such a way that the relevant law is all in one place, and people don't have to look in different places. This is a huge task, as you said. This Bill and the explanatory memorandum in both languages are more than 500 pages long. I congratulate you again, Counsel General, in the hope that this is going to be the first of many, many such Bills to appear before us as a Senedd. Thank you very much.
I thank the Member for those comments, and I look forward to working with all Members, and particularly with the Legislation, Justice and Constitution Committee who will be scrutinising this particular piece of legislation. Of course, it will not have gone unnoticed that this is not a piece of legislation that is sort of amended in the normal way. That is, the main work will be for the Legislation, Justice and Constitution Committee basically to be going through the Bill, to be assessing the Bill, the drafting of the Bill, to be looking at the drafter's notes, and to be satisfied that this is doing what it says on the packet—that it is consolidating, and not reforming. And, of course, the amendments, I would expect—I would hope—are minimal, but may really be of technical nature, but, of course, there is the option of a further amending stage.
The other, I think, point that you started to mention was, of course, that this is innovative, that this process of accessibility is to some extent unique within the United Kingdom, within the four nations. There have been examples of attempted consolidation in the past in areas of law, but what has tended to happen is that that then has been subsequently undermined by a series of legislation that then doesn't amend the consolidated legislation and so on—education, probably, is an example, particularly in England. And, of course, 'codification' means by putting law into categories it will be within that code that the law is amended rather than the creation of a new piece of legislation. So, that requires discipline from this Senedd and a commitment to and understanding of the concept of consolidation. We will, in fact, be the first nation in the UK to actually introduce legislation in this area, and perhaps it's very appropriate that it is in the whole area of the historic environment, which is so important to all of us and to all our communities.
You mentioned the point of language and specific attention has gone during the drafting of this to using simple language, to using language that is modern and understandable, and that undoubtedly is something that will be scrutinised during the process. And, again, as others have done, I have to commend the lawyers and all the officials that have been involved in this process because this is—. In some ways, when we started looking at this, it was, 'Well, what is a quick win for consolidation?' Well, when you get to 200 pages, you suddenly realise that no legislation is ever really that simple, particularly when you're going back over such a long period of time and looking for explanatory memoranda for legislation that never had explanatory memoranda, where there was never any clear background documentation as to what certain parts of the legislation were actually intended to achieve or what they actually meant.
In terms of the codification timetable, well, to some extent, it's almost a generational thing, isn't it, because we have to deal with an enormous legislative programme in its own right, but as you will know from the statement I made last year, we're looking at three pieces of consolidation. We will be looking to move on beyond that into the next session of the next Senedd with further consolidation. So, this is a process that will go on for quite a number of years. What is important is that we have a consistent commitment from Senedd to Senedd that this is the way we want to restructure the law, to make the law accessible over generations. So, this is not a short-term, over-a-couple-of-years process; this is a generational approach to doing law better, to making it more accessible. And the points you made about accessibility, they're ones we've discussed many times, and I fully agree with them.
Diolch i'r Aelod am y sylwadau hynny, ac edrychaf ymlaen at weithio gyda'r holl Aelodau, ac yn enwedig gyda'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad a fydd yn craffu ar y darn penodol hwn o ddeddfwriaeth. Wrth gwrs, bydd amryw wedi sylwi nad yw hwn yn ddarn o ddeddfwriaeth sy'n cael ei ddiwygio yn y ffordd arferol. Hynny yw, y prif waith fydd i'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad yn sylfaenol graffu ar y Bil yn y bôn, asesu'r Bil, drafftio'r Bil, edrych ar nodiadau'r drafftiwr, ac i fod yn fodlon bod hyn yn cyflawni ei ddiben—ei fod yn cydgrynhoi, ac nid yn diwygio. Ac, wrth gwrs, mae'r gwelliannau, byddwn i'n disgwyl—byddwn i'n gobeithio—yn fach iawn, ond efallai eu bod o natur dechnegol mewn gwirionedd, ond, wrth gwrs, mae dewis o gael cyfnod diwygio pellach. Y pwynt arall, rwy'n credu, y gwnaethoch chi ddechrau sôn amdano oedd, wrth gwrs, fod hyn yn arloesol, bod y broses hon o hygyrchedd i ryw raddau yn unigryw o fewn y Deyrnas Unedig, o fewn y pedair gwlad.
Cafwyd enghreifftiau o geisio cydgrynhoi yn y gorffennol mewn meysydd cyfreithiol, ond yr hyn sydd wedi tueddu i ddigwydd yw bod hynny wedyn wedi'i danseilio gan gyfres o ddeddfwriaeth nad yw wedyn yn diwygio'r ddeddfwriaeth gyfunol ac yn y blaen—mae addysg, mae'n debyg, yn enghraifft, yn enwedig yn Lloegr. Ac, wrth gwrs, ystyr 'codio' yw drwy roi cyfraith mewn categorïau y caiff y gyfraith ei diwygio o fewn y cod hwnnw yn hytrach na chreu darn newydd o ddeddfwriaeth. Felly, mae hynny'n gofyn am ddisgyblaeth o'r Senedd hon ac ymrwymiad i'r cysyniad o gydgrynhoi a dealltwriaeth ohono. Mewn gwirionedd, ni fydd y wlad gyntaf yn y DU i gyflwyno deddfwriaeth yn y maes hwn, ac efallai ei bod yn briodol iawn bod hynny yn holl faes yr amgylchedd hanesyddol, sydd mor bwysig i bob un ohonom ni ac i'n holl gymunedau.
Fe wnaethoch chi sôn am y pwynt iaith a rhoddwyd sylw penodol wrth ddrafftio hyn i ddefnyddio iaith syml, i ddefnyddio iaith sy'n fodern ac yn ddealladwy, ac mae hynny'n sicr yn rhywbeth y creffir arno yn ystod y broses. Ac, unwaith eto, fel y mae eraill wedi'i wneud, rhaid imi ganmol y cyfreithwyr a'r holl swyddogion a fu'n rhan o'r broses hon oherwydd bod hyn—. Mewn rhai ffyrdd, pan ddechreuom ni edrych ar hyn, y cwestiwn oedd, 'Wel, beth yw buddugoliaeth gyflym i gydgrynhoi?' Wel, pan gyrhaeddwch chi 200 tudalen, rydych chi'n sylweddoli'n sydyn nad oes unrhyw ddeddfwriaeth byth mor syml â hynny, yn enwedig pan fyddwch yn mynd yn ôl dros gyfnod mor hir ac yn chwilio am femoranda esboniadol ar gyfer deddfwriaeth nad oedd ganddi femoranda esboniadol erioed, lle nad oedd unrhyw ddogfennau cefndirol clir o ran yr hyn y bwriadwyd i rai rhannau o'r ddeddfwriaeth ei gyflawni mewn gwirionedd na'r hyn yr oedden nhw'n ei olygu mewn gwirionedd.
O ran yr amserlen codio, wel, i ryw raddau, mae bron yn beth fydd yn cymryd cenhedlaeth, onid yw, oherwydd mae'n rhaid inni ddelio â rhaglen ddeddfwriaethol enfawr ynddo'i hun, ond fel y gwyddoch chi o'r datganiad y gwnes i y llynedd, rydym ni'n edrych ar dri darn o gydgyfnerthu. Byddwn yn ceisio symud ymlaen y tu hwnt i hynny i sesiwn nesaf y Senedd nesaf gyda rhagor o gydgrynhoi. Felly, mae hon yn broses a fydd yn parhau am gryn nifer o flynyddoedd. Yr hyn sy'n bwysig yw bod gennym ni ymrwymiad cyson o un Senedd i'r Senedd nesaf mai dyma'r ffordd yr hoffem ni ailstrwythuro'r gyfraith, er mwyn gwneud y gyfraith yn hygyrch dros genedlaethau. Felly, nid proses tymor byr, dros ddwy flynedd yw hon; mae hwn yn fodd o wneud y gyfraith yn well, i'w gwneud yn fwy hygyrch, a fydd yn cymryd cenhedlaeth. A'r sylwadau a wnaethoch chi am hygyrchedd, maen nhw'n rhai yr ydym ni wedi'u trafod droeon, ac rwy'n cytuno'n llwyr â nhw.
Yn olaf, Cadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad, Huw Irranca-Davies.
Finally, Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee, Huw Irranca-Davies.
Diolch, Dirprwy Lywydd. We thank the Counsel General for his introductory statement and also for adding to our committee's busy scrutiny programme by bringing forward this historic—in more ways than title alone—first consolidation Bill in Wales. Now, the arrival of this first Welsh consolidation Bill has by some been eagerly anticipated, and, in fact, as we've just heard, if there's one word that's been used most by my committee colleagues Rhys, James and Alun in respect of this ambitious agenda, it is this: excitement. Now, this may be a reflection on us as individual legislators, but I would say that it does reflect on us in a very good way. We take this very seriously. As a committee, we understand that there may be more such consolidation Bills under consideration, so the Counsel General will understand that we really want to get the scrutiny of this first one absolutely right.
The Legislation (Wales) Act 2019, scrutinised by our predecessor committee, passed by the fifth Senedd, placed a duty on the Counsel General to keep the accessibility of Welsh law under review. Then, Standing Order 26C for consolidation Acts of the Senedd was subsequently agreed by the fifth Senedd in March 2021, and it established new scrutiny processes in this Senedd. So, here we are with a landmark first consolidation Bill, and it is a large one at that. We truly appreciate the immense amount of work and time that the Welsh Government will have put into preparing this Bill, which has, of course, followed substantial work undertaken by the Law Commission for England and Wales.
In any field, the consolidation of Welsh law is a daunting task, but it is important. It may seem dry, but having an accessible statute book is vitally important to improving access to justice for our citizens. Our committee is regularly faced with matters that highlight the complexities of our statute book. There are many reasons for complexity. The departure of the UK from the European Union is one such event. It has triggered more law being made at a fast and furious pace—law that has often not been neatly or simply drawn. And, more recently, the increasing occurrences of UK Government and UK Parliament making law in devolved areas is adding another layer of complexity onto an already inaccessible statute book.
This is the first time that the Senedd will play a formal, deliberate role in the consolidation of Welsh law, and, as the responsible committee, we are really looking forward to playing our part. We recognise the importance attached to the consolidation of law as it applies in Wales and, equally, we attach great importance to scrutinising this first consolidation Bill diligently and effectively, and in accordance with Standing Order requirements. This is, Counsel General, truly exciting, to use that word again, just to show that our committee does have its moments. It is an exciting step for legislation in Wales, and if we get this right together, Counsel General, we will set an example of good practice for other Parliaments across the UK and further afield. So, we look forward to our scrutiny of the Historic Environment (Wales) Bill, engaging with stakeholders, and with the Counsel General. Diolch, Dirprwy Lywydd.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Diolchwn i'r Cwnsler Cyffredinol am ei ddatganiad rhagarweiniol a hefyd am ychwanegu at raglen graffu brysur ein pwyllgor drwy gyflwyno'r Bil cydgrynhoi cyntaf hanesyddol hwn—mewn mwy na theitl yn unig—yng Nghymru. Nawr, mae dyfodiad y Bil cydgrynhoi Cymreig cyntaf hwn yn rhywbeth y bu rhai yn eiddgar ddisgwyl amdano, ac, mewn gwirionedd, fel yr ydym ni newydd glywed, os oes un gair sydd wedi cael ei ddefnyddio fwyaf gan fy nghyd-Aelodau ar y pwyllgor Rhys, James ac Alun mewn perthynas â'r agenda uchelgeisiol hon, dyma fo: cyffro. Nawr, efallai fod hyn yn adlewyrchiad arnom ni, deddfwyr unigol, ond byddwn yn dweud ei fod yn adlewyrchu arnom ni mewn ffordd dda iawn. Rydym yn cymryd hyn o ddifrif. Rydym ni'r pwyllgor yn deall y gall fod mwy o Fesurau cydgrynhoi o'r fath dan ystyriaeth, felly bydd y Cwnsler Cyffredinol yn deall ein bod yn awyddus iawn i graffu ar yr un cyntaf hwn yn gwbl gywir.
Roedd Deddf Deddfwriaeth (Cymru) 2019, y craffwyd arni gan ein pwyllgor blaenorol, a basiwyd gan y pumed Senedd, yn gosod dyletswydd ar y Cwnsler Cyffredinol i adolygu hygyrchedd cyfraith Cymru yn barhaus. Yna, cytunodd y pumed Senedd wedyn ar Reol Sefydlog 26C ar gyfer Deddfau cydgrynhoi'r Senedd ym mis Mawrth 2021, a sefydlodd brosesau craffu newydd yn y Senedd hon. Felly, dyma ni â Bil cydgrynhoi cyntaf nodedig, ac mae'n un sylweddol hefyd. Rydym yn wirioneddol werthfawrogi'r gwaith a'r amser aruthrol y bydd Llywodraeth Cymru wedi'u rhoi i baratoi'r Bil hwn, sydd, wrth gwrs, wedi dilyn gwaith sylweddol a wnaed gan Gomisiwn y Gyfraith Cymru a Lloegr.
Mewn unrhyw faes, mae cydgrynhoi cyfraith Cymru yn dasg frawychus, ond mae'n bwysig. Gall ymddangos yn sych, ond mae bod â llyfr statud hygyrch yn hanfodol bwysig i wella mynediad at gyfiawnder i'n dinasyddion. Mae ein pwyllgor yn wynebu materion sy'n tynnu sylw'n rheolaidd at gymhlethdodau ein llyfr statud. Mae llawer o resymau dros gymhlethdod. Mae ymadawiad y DU o'r Undeb Ewropeaidd yn un digwyddiad o'r fath. Mae wedi sbarduno mwy o gyfraith yn cael ei gwneud yn gaclwm gwyllt—cyfraith nad yw wedi'i llunio'n daclus nac yn syml yn aml. Ac, yn fwy diweddar, mae'r achosion cynyddol o Lywodraeth y DU a Senedd y DU yn deddfu mewn meysydd datganoledig yn ychwanegu haen arall o gymhlethdod at lyfr statud sydd eisoes yn anhygyrch.
Dyma'r tro cyntaf y bydd gan y Senedd ran ffurfiol a bwriadol yn y gwaith o atgyfnerthu cyfraith Cymru, ac, fel y pwyllgor cyfrifol, rydym yn edrych ymlaen yn fawr at wneud ein rhan. Rydym yn cydnabod y pwysigrwydd sydd ynghlwm wrth gydgrynhoi'r gyfraith fel y mae'n berthnasol yng Nghymru ac, yn yr un modd, rydym yn rhoi pwys mawr ar graffu ar y Bil cydgrynhoi cyntaf hwn yn ddiwyd ac yn effeithiol, ac yn unol â gofynion y Rheolau Sefydlog. Mae hyn, Cwnsler Cyffredinol, yn wirioneddol gyffrous, i ddefnyddio'r gair hwnnw eto, dim ond i ddangos bod ein pwyllgor yn cyffroi weithiau. Mae'n gam cyffrous i ddeddfwriaeth yng Nghymru, ac os cawn hyn yn iawn gyda'n gilydd, Cwnsler Cyffredinol, byddwn yn gosod esiampl o arfer da ar gyfer Seneddau eraill ledled y DU a thu hwnt. Felly, edrychwn ymlaen at ein gwaith craffu ar Fil yr Amgylchedd Hanesyddol (Cymru), gan ymgysylltu â rhanddeiliaid, a gyda'r Cwnsler Cyffredinol. Diolch, Dirprwy Lywydd.
Can I thank the Member for those very supportive comments? I certainly agree with all those comments about the excitement. In fact, I could see the excitement rippling through the Chamber as I stood up to speak and Members exited the room. It's in the very nature of some of these legislative processes that they in themselves do not create a natural excitement, but what they do is create a real excitement about the importance of the way in which we can do law better, clearer, simpler and more accessibly. I think, in terms of our responsibilities to the people of Wales and to this Senedd, to this Parliament, that is of, obviously, considerable importance. The first session I have with the Legislation, Justice and Constitution Committee, which I look forward to, I believe is on 11 July. I look forward to working with you over what is something that is going to be an important learning experience when we move on to other areas, such as, for example, planning. So, I look forward to that, and thank you for those comments.
A gaf i ddiolch i'r Aelod am y sylwadau cefnogol iawn hynny? Rwy'n sicr yn cytuno â'r holl sylwadau hynny am y cyffro. Yn wir, roeddwn yn gallu gweld y cyffro'n tonni drwy'r Siambr wrth imi sefyll i siarad ac i'r Aelodau adael yr ystafell. Yn natur rhai o'r prosesau deddfwriaethol hyn, nid ydyn nhw ynddynt eu hunain yn creu cyffro naturiol, ond yr hyn a wnânt yw creu cyffro gwirioneddol am bwysigrwydd y ffordd y gallwn ni wneud y gyfraith yn well, yn gliriach, yn symlach ac yn fwy hygyrch. Credaf, o ran ein cyfrifoldebau i bobl Cymru ac i'r Senedd hon, fod hynny, yn amlwg, yn bwysig iawn. Mae'r sesiwn gyntaf sydd gennyf gyda'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad, yr wyf yn edrych ymlaen ato, ar 11 Gorffennaf, rwy'n credu. Edrychaf ymlaen at weithio gyda chi ynghylch yr hyn sy'n rhywbeth a fydd yn brofiad dysgu pwysig pan symudwn ymlaen i feysydd eraill, megis, er enghraifft, cynllunio. Felly, edrychaf ymlaen at hynny, a diolch ichi am y sylwadau hynny.
Diolch i'r Cwnsler Cyffredinol.
I thank the Counsel General.
Eitem 5 y prynhawn yma yw datganiad gan y Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol ar gynnydd o ran cyllidebu ar sail rhyw. Galwaf ar y Gweinidog, Rebecca Evans.
Item 5 this afternoon is a statement by the Minister for Finance and Local Government on progress on gender budgeting. I call on the Minister, Rebecca Evans.
Diolch. I would like to update the Senedd on the steps I am taking to help address gender inequality in Wales through our approach to gender budgeting. Gender inequality is still prevalent in 2022, despite the many advances made. The Welsh Government is committed to creating a gender-equal Wales, meaning an equal share of power, resources and influence for all people. Our commitment to gender budgeting is set out in our programme for government.
The term 'gender budgeting' can sometimes lead to confusion, so I want to be clear from the outset about what it means to us. This approach is not about pink and blue budgets, counting how much we spend on different groups. Gender budgeting provides a lens through which we can view our budgets and policy. It helps us to highlight and consider the unintended impacts that a well-intended policy can have on different types of people and areas of impact. Gender budgeting will help us to strengthen and improve our policy making, which will in turn support us in making better budget decisions, resulting in better outcomes. By understanding and mitigating unintended negative impacts and highlighting and building on the positive, we can deliver the maximum value for every pound we spend.
Diolch. Hoffwn roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Senedd am yr hyn yr wyf yn ei wneud i helpu i fynd i'r afael ag anghydraddoldeb rhwng y rhywiau yng Nghymru drwy ein dull o gyllidebu ar sail rhyw. Mae anghydraddoldeb rhwng y rhywiau yn dal i fod yn gyffredin yn 2022, er gwaethaf y datblygiadau niferus a wnaed. Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i greu Cymru sy'n gyfartal o ran rhyw, sy'n golygu cyfran gyfartal o rym, adnoddau a dylanwad i bawb. Mae ein hymrwymiad i gyllidebu ar sail rhyw wedi'i nodi yn ein rhaglen lywodraethu.
Weithiau gall y term 'cyllidebu ar sail rhyw' arwain at ddryswch, felly hoffwn fod yn glir o'r cychwyn am yr hyn y mae'n ei olygu i ni. Nid yw'r dull hwn yn ymwneud â chyllidebau pinc a glas, gan gyfrif faint rydym yn ei wario ar wahanol grwpiau. Mae cyllidebu ar sail rhyw yn fesur y gallwn ni ei ddefnyddio i weld ein cyllidebau a'n polisi. Mae'n ein helpu i amlygu ac ystyried yr effeithiau anfwriadol y gall polisi da ei fwriad ei gael ar wahanol fathau o bobl a meysydd effaith. Bydd cyllidebu ar sail rhyw yn ein helpu i gryfhau a gwella ein gwaith o lunio polisïau, a fydd yn ei dro yn ein helpu i wneud penderfyniadau gwell am y gyllideb, gan arwain at ganlyniadau gwell. Drwy ddeall a lliniaru effeithiau negyddol anfwriadol ac amlygu ac adeiladu ar y cadarnhaol, gallwn sicrhau'r gwerth mwyaf am bob punt a wariwn.
I want to be clear that this work is long-term systemic culture change, and I call on Members of this Senedd, and our wide range of partners, to support us in this journey. It won’t happen overnight, and we cannot do it alone. Our budget improvement plan clearly sets out the steps we are taking to achieve our programme for government commitment. As part of the gender review in 2018, we engaged with world-leading Nordic nations, learning from their approaches to gender budgeting. We learnt about the need to focus on undertaking pilot activity to help us improve the way we assess the impact of our budget decisions, understand the true impact that our decisions are having, and in turn improve what we are doing to achieve the outcomes that we are seeking. Pilots will provide us with valuable understanding of what works and what does not.
In 2019, we launched our first pilot, personal learning accounts. PLAs embed a flexible approach to delivering learning to help address some of the barriers faced by people trying to improve their own opportunities in the workplace. We chose PLAs because there is a focus on industries with a gender effect, and we saw positive initial findings. Through the ongoing evaluation, we have identified some key lessons around the challenges of sustaining positive results when activity is scaled up from local provision to a national activity. We are working to ensure that gender budgeting remains at the heart of programme design and delivery and is not just seen as something that is nice to do.
Our commitment to gender budgeting has been given added momentum by the programme for government commitment and we have now undertaken two further pilots in areas of active travel and the young person's guarantee, each specifically chosen to provide different learning to ensure that we can refine a Welsh gender budgeting approach. While still in the early phases of development, they have already highlighted the importance of doing all we can to proactively engage and improve the way policy is delivered and is being designed, recognising the long-term nature of this work.
Our engagement with other countries leading the way in gender budgeting has been, and continues to be, invaluable in helping guide our work in embedding this in Wales. From the early Nordic exchange to our ongoing engagement with countries such as Canada and New Zealand through the network of well-being Governments, we are not only learning from those who have gone before us but we are also sharing our own experiences to support them in their journeys. This engagement has also served to remind us that whilst many of us, myself included, are impatient for change, this change will take time.
Looking closer to home, we are pleased to work with experts here in Wales such as the Wales Women’s Budget Group and our own budget improvement impact advisory group. I have been pleased to work with the Senedd's Finance Committee to further explore and understand the benefits of gender budgeting in supporting our long-term journey of budget improvement. These groups provide us with knowledge, support and constructive challenge as we continue to progress. We are bringing together this learning through our many strands of work to not only inform our approach, but also to support partners across the Welsh public sector to help us make our vision of a gender equal Wales a reality.
In concluding today’s statement, I am delighted to share with the Senedd the cross-Government work that is under way to explore the potential for a focused package of work in gender research linked to health. Later today, you will hear the Minister for Health and Social Services outline her vision for what a good-quality health service should look like to support women and girls. It is my ambition that by working together across Government we will establish Wales as a world leader in tackling gender bias in healthcare.
The only way we can address mistakes of the past is by working collaboratively and in co-production with those we are intending to help. Over the coming months, we will be engaging with a range of stakeholders to design a plan through true co-production with gender budgeting at its heart. This will ensure that we focus on the issues being faced by women every day and identify solutions that will make a tangible difference to women's lives across Wales. This is the beginning of our journey and it's one to which I'm fully committed. I look forward to today's discussion and to hearing colleagues' suggestions as to how we can work together to truly embed gender budgeting in all of our work.
Hoffwn fod yn glir bod y gwaith hwn yn newid diwylliant systemig hirdymor, a galwaf ar Aelodau'r Senedd hon, a'n hystod eang o bartneriaid, i'n cefnogi ar y daith hon. Ni fydd yn digwydd dros nos, ac ni allwn ni wneud hynny ar ein pen ein hunain. Mae ein cynllun gwella'r gyllideb yn nodi'n glir yr hyn yr ydym ni'n ei wneud i gyflawni ein hymrwymiad yn y rhaglen lywodraethu. Yn rhan o'r adolygiad rhywiau yn 2018, gwnaethom ymgysylltu â gwledydd Nordig sy'n arwain y byd ar y maes hwn, gan ddysgu o'u dulliau o gyllidebu ar sail rhyw. Clywsom am yr angen i ganolbwyntio ar ymgymryd â gweithgarwch peilot i'n helpu i wella'r ffordd yr ydym ni'n asesu effaith ein penderfyniadau cyllidebol, deall yr effaith wirioneddol y mae ein penderfyniadau'n ei chael, gan wella yn ei dro yr hyn yr ydym ni'n ei wneud i gyflawni'r canlyniadau yr ydym yn eu ceisio. Bydd cynlluniau peilot yn rhoi dealltwriaeth werthfawr i ni o'r hyn sy'n gweithio a'r hyn nad yw'n gweithio.
Yn 2019, lansiwyd ein cynlluniau peilot cyntaf, ein cyfrifon dysgu personol. Mae ein cyfrifon dysgu personol yn sefydlu dull hyblyg o ddarparu dysgu er mwyn helpu mynd i'r afael â rhai o'r rhwystrau sy'n wynebu pobl sy'n ceisio gwella eu cyfleoedd eu hunain yn y gweithle. Dewiswyd cyfrifon dysgu personol gennym ni oherwydd bod pwyslais ar ddiwydiannau ag effaith rhywedd, a gwelsom ganfyddiadau cychwynnol cadarnhaol. Drwy'r gwerthusiad parhaus, rydym wedi nodi rhai gwersi allweddol ynghylch yr heriau o gynnal canlyniadau cadarnhaol pan gaiff gweithgarwch ei gynyddu o ddarpariaeth leol i weithgaredd cenedlaethol. Rydym yn gweithio i sicrhau bod cyllidebu ar sail rhyw yn parhau i fod wrth wraidd y gwaith o gynllunio a darparu rhaglenni ac nad yw'n cael ei ystyried yn rhywbeth sy'n braf ei wneud yn unig.
Mae ein hymrwymiad i gyllidebu ar sail rhyw wedi cael momentwm ychwanegol gan ymrwymiad y rhaglen lywodraethu ac rydym bellach wedi cynnal dau gynllun peilot pellach ym meysydd teithio llesol a gwarant y person ifanc, pob un wedi'i ddewis yn benodol i ddarparu dysgu gwahanol i sicrhau y gallwn fireinio dull cyllidebu ar sail rhyw yng Nghymru. Er eu bod yn dal i fod yng nghamau cynnar y datblygiad, maen nhw eisoes wedi tynnu sylw at bwysigrwydd gwneud popeth o fewn ein gallu i ymgysylltu'n rhagweithiol a gwella'r ffordd y caiff polisi ei gyflawni a'i gynllunio, gan gydnabod natur hirdymor y gwaith hwn.
Mae ein hymgysylltiad â gwledydd eraill sy'n arwain y ffordd o ran cyllidebu ar sail rhyw wedi bod, ac yn parhau i fod, yn amhrisiadwy, o ran helpu i lywio ein gwaith o ymgorffori hyn yng Nghymru. O'r trafodaethau cynnar a gawsom ni gyda gwledydd Nordig i'n hymgysylltiad parhaus â gwledydd fel Canada a Seland Newydd drwy'r rhwydwaith o Lywodraethau llesiant, rydym nid yn unig yn dysgu gan y rhai sydd wedi mynd o'n blaenau ond rydym ni hefyd yn rhannu ein profiadau ein hunain i'w cefnogi yn eu teithiau. Mae'r ymgysylltu hwn hefyd wedi ein hatgoffa, er bod llawer ohonom ni, yn cynnwys fy hun, yn ddiamynedd am newid, y bydd y newid hwn yn cymryd amser.
Gan edrych yn nes at adref, rydym yn falch o weithio gydag arbenigwyr yma yng Nghymru megis Grŵp Cyllideb Menywod Cymru a'n grŵp cynghori ein hunain ar wella ac asesu effaith y gyllideb. Rwyf wedi bod yn falch o weithio gyda Phwyllgor Cyllid y Senedd i archwilio a deall ymhellach fanteision cyllidebu ar sail rhyw wrth gefnogi ein taith hirdymor o wella'r gyllideb. Mae'r grwpiau hyn yn rhoi gwybodaeth, cefnogaeth a her adeiladol i ni wrth i ni barhau i symud ymlaen. Rydym yn dwyn ynghyd y dysgu hwn drwy ein meysydd gwaith niferus nid yn unig i lywio ein dull gweithredu, ond hefyd i gefnogi partneriaid ar draws y sector cyhoeddus yng Nghymru i'n helpu i wireddu ein gweledigaeth o Gymru sy'n gyfartal o ran y rhywiau.
Wrth gloi'r datganiad heddiw, mae'n bleser gennyf rannu gyda'r Senedd y gwaith trawslywodraethol sydd ar y gweill i archwilio'r potensial ar gyfer pecyn gwaith penodol mewn ymchwil rhywedd sy'n gysylltiedig ag iechyd. Yn ddiweddarach heddiw, byddwch yn clywed y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol yn amlinellu ei gweledigaeth ar gyfer sut y dylai gwasanaeth iechyd o ansawdd da gefnogi menywod a merched. Fy uchelgais yw y byddwn ni, drwy gydweithio ar draws y Llywodraeth, yn sefydlu Cymru fel arweinydd byd-eang wrth fynd i'r afael â rhagfarn rhywedd mewn gofal iechyd.
Yr unig ffordd y gallwn ni fynd i'r afael â chamgymeriadau'r gorffennol yw drwy gydweithio a chyd-gynhyrchu gyda'r rhai yr ydym yn bwriadu eu helpu. Dros y misoedd nesaf, byddwn yn ymgysylltu ag amrywiaeth o randdeiliaid i gynllunio cynllun drwy gyd-gynhyrchu gwirioneddol gyda chyllidebu ar sail rhywedd yn ganolog iddo. Bydd hyn yn sicrhau ein bod yn canolbwyntio ar y materion sy'n wynebu menywod bob dydd ac yn nodi atebion a fydd yn gwneud gwahaniaeth gwirioneddol i fywydau menywod ledled Cymru. Dyma ddechrau ein taith ac mae'n un yr wyf wedi ymrwymo'n llwyr iddi. Edrychaf ymlaen at y drafodaeth heddiw ac at glywed awgrymiadau cyd-Aelodau ynghylch sut y gallwn ni weithio gyda'n gilydd i wirioneddol ymgorffori cyllidebu ar sail rhyw yn ein holl waith.
Can I thank you, Minister, for your statement? I think initiatives like gender budgeting can be very useful to help analyse the different impact that policies can have on different genders. We know that whilst gender equality has improved over time, there are still barriers to full equality, and so it's important to look at how we can tailor policies better to meet the needs and circumstances of different groups of people.
As you mentioned, Minister, the Government has introduced some pilot schemes, such as personal learning accounts, and I would appreciate further details about the project, as well as more details about the evaluation of this pilot. How are the outcomes of this scheme helping to inform other Government policies? Minister, you also mentioned that two new gender budgeting pilots were now under way, one for active travel and one for the young person's guarantee. Minister, what outcomes are the Government trying to achieve through this, and how are they being evaluated? How will the Senedd be kept updated on the progress of the various schemes and their impact on Government thinking?
The programme for government also commits Ministers to implementing targets around gender budgeting. When will these be published, and are the pilot schemes being used to help inform these targets and how progress can be measured more widely? In relation to this, if initiatives such as gender budgeting are to have tangible outcomes, then there need to be appropriate decision-making structures in place. How, therefore, is the Government intending to work with the budget improvement impact advisory group as well as other stakeholders to assess the Government's current policy and budget-making capacities?
Deputy Llywydd, I would like to finish on a broader point: we must also ensure that we properly consider the impact that policies will have on a range of people and protected characteristics and not just focus purely on gender, because of course specific genders and identities are not homogenous groups and have a range of needs. In this regard, we have previously heard various issues about how effective or ineffective the Government's strategic integrated impact assessments are. As such, I would be interested to hear more from you, Minister, about how the Welsh Government is working to develop a strengthened IIA tool specifically to bring greater consistency and depth to impact assessments across departments, including working more closely with the relevant commissioners to strengthen scrutiny. Thank you.
A gaf i ddiolch ichi, Gweinidog, am eich datganiad? Rwy'n credu y gall mentrau fel cyllidebu ar sail rhyw fod yn ddefnyddiol iawn i helpu dadansoddi'r gwahanol effaith y gall polisïau ei chael ar wahanol rywiau. Er bod cydraddoldeb rhywiol wedi gwella dros amser, gwyddom fod rhwystrau o hyd i gydraddoldeb llawn, ac felly mae'n bwysig edrych ar sut y gallwn ni deilwra polisïau'n well i ddiwallu anghenion ac amgylchiadau gwahanol grwpiau o bobl.
Fel y sonioch chi, Gweinidog, mae'r Llywodraeth wedi cyflwyno rhai cynlluniau peilot, megis cyfrifon dysgu personol, a byddwn yn gwerthfawrogi rhagor o fanylion am y prosiect, yn ogystal â mwy o fanylion am werthuso'r cynllun peilot hwn. Sut mae canlyniadau'r cynllun hwn yn helpu i lywio polisïau eraill y Llywodraeth? Gweinidog, fe wnaethoch chi sôn hefyd fod dau gynllun peilot newydd cyllidebu ar sail rhyw bellach ar y gweill, un ar gyfer teithio llesol ac un ar gyfer gwarant y person ifanc. Gweinidog, pa ganlyniadau y mae'r Llywodraeth yn ceisio'u cyflawni drwy hyn, a sut y cânt eu gwerthuso? Sut y bydd y Senedd yn cael yr wybodaeth ddiweddaraf am gynnydd y gwahanol gynlluniau a'u heffaith ar feddylfryd y Llywodraeth?
Mae'r rhaglen lywodraethu hefyd yn ymrwymo Gweinidogion i weithredu targedau sy'n ymwneud â chyllidebu ar sail rhyw. Pryd y caiff y rhain eu cyhoeddi, ac a yw'r cynlluniau peilot yn cael eu defnyddio i helpu llywio'r targedau hyn a sut y gellir mesur cynnydd yn ehangach? Mewn perthynas â hyn, os yw mentrau fel cyllidebu ar sail rhyw i gael canlyniadau pendant, yna mae angen sefydlu strwythurau priodol o ran gwneud penderfyniadau. Sut, felly, y mae'r Llywodraeth yn bwriadu gweithio gyda'r grŵp cynghori ar wella ac asesu effaith y gyllideb yn ogystal â rhanddeiliaid eraill i asesu galluoedd presennol y Llywodraeth i lunio polisïau a chyllidebau?
Dirprwy Lywydd, hoffwn i orffen ar bwynt ehangach: rhaid inni hefyd sicrhau ein bod yn ystyried yn briodol yr effaith y bydd polisïau'n ei chael ar amrywiaeth o bobl a nodweddion gwarchodedig ac nid canolbwyntio ar rywedd yn unig, oherwydd wrth gwrs nid yw rhywedd a hunaniaethau penodol yn grwpiau unffurf ac mae ganddyn nhw amrywiaeth o anghenion. Yn hyn o beth, rydym ni wedi clywed amryw o faterion o'r blaen ynghylch pa mor effeithiol neu aneffeithiol yw asesiadau effaith integredig strategol y Llywodraeth. Felly, byddai gennyf ddiddordeb clywed mwy gennych chi, Gweinidog, am sut y mae Llywodraeth Cymru yn gweithio i ddatblygu offeryn asesiad effaith integredig cryfach yn benodol i allu cynnal asesiadau effaith manylach a mwy cyson ar draws adrannau, gan gynnwys gweithio'n agosach gyda'r comisiynwyr perthnasol i graffu'n well. Diolch.
Thank you very much for raising those points and for your recognition, right at the start of your contribution, about the important role that gender budgeting can play in helping us address some of these issues, which have been with us for far too long now. I think gender budgeting will provide us with an important tool in terms of advancing equality here in Wales.
There were some specific questions about the pilots, so I'm very happy to provide some more information about those. The first pilot that we undertook is the personal learning accounts pilot, and that commenced in September 2019. That programme was then scaled up and commenced delivery right across Wales in 2021. That works really closely with the regional skills partnerships to ensure that provision is there in terms of responding to specific regional skills needs, but we know that some of these are in areas where women have been typically underrepresented or overrepresented. So, we've looked at areas such as construction on the one hand and social care on the other hand. We expect the final report of our learning of the personal learning accounts pilots to be published in late summer 2022. So, there'll be an opportunity for us to explore that in further detail. At this point, we're not able to provide more detail on the gender-specific outputs, but we look forward to more detail being available later on in the summer.
Some initial findings, though, that I am able to share do really give us a real focus on the need to have that sustained focus on gender budgeting when activity is scaled up. When things are happening at a more focused and small, local level, there's a lot of focus on that gender budgeting; the challenge comes, then, when we scale things up. So, that's something that we're considering carefully as we move to the other pilots. As Peter Fox says, one is the young person's guarantee, and that's one of our key commitments to ensure that everyone under the age of 25 living in Wales has support to gain a place in education or training, or the support that they need to become self-employed.
Taking part in the gender budgeting pilot does enable the young person's guarantee programme to review its systems, review its evidence base and look again at the decisions that are being made, and the design and the delivery of new activity using that gender and intersectional lens. The initial review of the diverse areas of the YPG is currently ongoing, with a view to developing a more detailed plan to ensure that we get the greatest benefit for the programme, and, ultimately, of course, for the young people of Wales.
In terms of the active travel pilot, obviously this has a really important part to play in providing sustainable transport. That's something that we want everybody to be able to benefit from. Our gender budgeting pilot in this regard is focused on the Wales E-Move programme, which will be considering what learning we can achieve through that. The E-Move pilot is being delivered by Sustrans Cymru, and we're currently working in partnership with them to understand how taking a gender budgeting approach can add value to our current programme and help design the future delivery.
The early analysis of those engaged in the programme so far has shown a higher proportion of participants who identified as female accessing the scheme in rural areas. By exploring and applying that intersectional lens, we'll be looking to understand the characteristics of these users better to get some more insight into the reasons behind this, to help shape our thinking on active travel in the future. But, again, we will be able to share more information with the Senedd in due course.
The budget improvement and impact advisory group is really important in terms of helping support Welsh Government in its decision making and improving the way we do budgeting. The purpose, really, is about improving not just the budget but also our tax processes to improve outcomes. And that group is going to drive forward work on tackling inequality and taking forward some of our gender budgeting approaches and providing that critical friend voice to us in the work that we're doing in this area.
The group itself is a mixture of members of the previous budget advisory group for equalities, BAGE, with some additions now to cover a wider range of areas of impact. There's a mixture of voluntary sector organisations and public sector organisations, and we're currently working with that group to agree the structure of the work programme going forward. In the coming weeks, we'll be publishing our terms of reference for that group and its 12-month work plan on the Welsh Government's website.
And then, just to reflect on the really important point about there being a range of characteristics that impact on people's experiences of the choices that we make in terms of budgeting, that's why this has to be about that intersectional approach. So, it's not just about looking at things from a women's perspective and a men's perspective, but really considering all of those other protected characteristics that impact on people's experiences of services and society.
We do know that the most effective gender analyses take that intersectional approach, combining the look at the effect on women and men, but with the other characteristics as well. So, we're able to do that, and also look at well-being through the lens of culture, environment, society and so on as well. So, there are many ways to look at this, and many things that we can learn when we look at that intersectional approach, whilst doing so through that gender lens.
Diolch yn fawr am godi'r pwyntiau hynny ac am eich cydnabyddiaeth, ar ddechrau eich cyfraniad, am y swyddogaeth bwysig y gall cyllidebu ar sail rhyw ei chwarae wrth ein helpu i fynd i'r afael â rhai o'r materion hyn, sydd wedi bod gyda ni ers llawer gormod o amser nawr. Credaf y bydd cyllidebu ar sail rhyw yn arf pwysig inni o ran hyrwyddo cydraddoldeb yma yng Nghymru.
Roedd rhai cwestiynau penodol am y cynlluniau peilot, felly rwy'n hapus iawn i ddarparu mwy o wybodaeth am y rheini. Y cynllun peilot cyntaf a gynhaliwyd gennym ni yw'r cynllun peilot cyfrifon dysgu personol, a dechreuodd hynny ym mis Medi 2019. Yna cafodd y rhaglen honno ei huwchraddio a dechreuodd y ddarpariaeth ar draws Cymru yn 2021. Mae hynny'n gweithio'n agos iawn gyda'r partneriaethau sgiliau rhanbarthol i sicrhau bod darpariaeth o ran ymateb i anghenion sgiliau rhanbarthol penodol, ond gwyddom fod rhai o'r rhain mewn ardaloedd lle mae menywod fel arfer wedi cael eu tangynrychioli neu eu gorgynrychioli. Felly, rydym ni wedi edrych ar feysydd fel adeiladu ar y naill law a gofal cymdeithasol ar y llaw arall. Rydym yn disgwyl i'r adroddiad terfynol o'r hyn yr ydym ni wedi ei ddysgu o'n cynlluniau peilot gyda'r cyfrifon dysgu personol gael ei gyhoeddi ddiwedd haf 2022. Felly, bydd cyfle inni archwilio hynny'n fanylach. Ar hyn o bryd, ni allwn ni ddarparu mwy o fanylion am yr allbynnau sy'n benodol i ryw, ond edrychwn ymlaen at weld mwy o fanylion ar gael yn ddiweddarach yn yr haf.
Fodd bynnag, mae rhai canfyddiadau cychwynnol y gallaf eu rhannu yn rhoi pwyslais gwirioneddol inni ar yr angen i gadw'r pwyslais parhaus hwnnw ar gyllidebu ar sail rhyw pan gaiff gweithgarwch ei gynyddu. Pan fydd pethau'n digwydd ar lefel fwy penodol a bach, lleol, mae llawer o bwyslais ar y cyllidebu hwnnw ar sail rhyw; daw'r her, felly, pan fyddwn yn gwneud pethau mwy. Felly, mae hynny'n rhywbeth yr ydym yn ei ystyried yn ofalus wrth inni symud i'r cynlluniau peilot eraill. Fel y dywed Peter Fox, un yw gwarant y person ifanc, a dyna un o'n hymrwymiadau allweddol i sicrhau bod pawb o dan 25 oed sy'n byw yng Nghymru yn cael cymorth i gael lle mewn addysg neu hyfforddiant, neu'r cymorth sydd ei angen arnynt i fod yn hunangyflogedig.
Mae cymryd rhan yn y cynllun peilot cyllidebu ar sail rhyw yn galluogi'r rhaglen warant i bobl ifanc i adolygu ei systemau, adolygu ei sylfaen dystiolaeth ac edrych eto ar y penderfyniadau sy'n cael eu gwneud, a dylunio a chyflwyno gweithgarwch newydd o ran rhywedd ac o'r safbwynt rhyngsectorol hwnnw. Mae'r adolygiad cychwynnol o feysydd amrywiol y gwarant pobl ifanc yn mynd rhagddo ar hyn o bryd, gyda'r bwriad o ddatblygu cynllun manylach i sicrhau ein bod yn cael y budd mwyaf i'r rhaglen, ac, yn y pen draw, wrth gwrs, i bobl ifanc Cymru.
O ran y cynllun peilot teithio llesol, mae'n amlwg bod gan hyn ran bwysig iawn o ran darparu trafnidiaeth gynaliadwy. Mae hynny'n rhywbeth mae arnom ni eisiau i bawb allu elwa ohono. Mae ein cynllun peilot cyllidebu ar sail rhyw yn hyn o beth yn canolbwyntio ar raglen E-Symud Cymru, a fydd yn ystyried pa ddysgu y gallwn ni ei gyflawni drwy hynny. Mae'r cynllun peilot E-Symud yn cael ei ddarparu gan Sustrans Cymru, ac ar hyn o bryd rydym yn cydweithio â nhw i ddeall sut y gall mabwysiadu dull cyllidebu ar sail rhyw ychwanegu gwerth at ein rhaglen bresennol a helpu i gynllunio'r gwaith o gyflawni yn y dyfodol.
Mae'r dadansoddiad cynnar o'r rhai sy'n ymwneud â'r rhaglen hyd yma wedi dangos bod cyfran uwch o gyfranogwyr a nododd eu bod yn fenywod yn defnyddio'r cynllun mewn ardaloedd gwledig. Drwy archwilio a chymhwyso'r safbwynt rhyngsectorol hwnnw, byddwn yn ceisio deall nodweddion y defnyddwyr hyn yn well er mwyn cael mwy o ddealltwriaeth o'r rhesymau y tu ôl i hyn, er mwyn helpu i lywio ein syniadau ar deithio llesol yn y dyfodol. Ond, unwaith eto, byddwn yn gallu rhannu mwy o wybodaeth gyda'r Senedd maes o law.
Mae'r grŵp cynghori ar wella ac asesu effaith y gyllideb yn bwysig iawn o ran helpu Llywodraeth Cymru i wneud penderfyniadau a gwella'r ffordd yr ydym ni'n cyllidebu. Mae'r diben, mewn gwirionedd, yn ymwneud â gwella nid yn unig y gyllideb ond hefyd ein prosesau treth i wella canlyniadau. Ac mae'r grŵp hwnnw'n mynd i fwrw ymlaen â gwaith ar fynd i'r afael ag anghydraddoldeb a bwrw ymlaen â rhai o'n dulliau cyllidebu ar sail rhyw a darparu'r llais cyfaill beirniadol hwnnw i ni yn y gwaith yr ydym yn ei wneud yn y maes hwn.
Mae'r grŵp ei hun yn gymysgedd o aelodau'r grŵp cynghori cyllidebol blaenorol ar gyfer cydraddoldebau, BAGE, gyda rhai ychwanegiadau bellach i gwmpasu ystod ehangach o feysydd effaith. Mae cymysgedd o sefydliadau'r sector gwirfoddol a sefydliadau'r sector cyhoeddus, ac rydym yn gweithio gyda'r grŵp hwnnw ar hyn o bryd i gytuno ar strwythur y rhaglen waith yn y dyfodol. Yn ystod yr wythnosau nesaf, byddwn yn cyhoeddi ein cylch gorchwyl ar gyfer y grŵp hwnnw a'i gynllun gwaith 12 mis ar wefan Llywodraeth Cymru.
Ac yna, dim ond i fyfyrio ar y pwynt pwysig iawn fod yna amrywiaeth o nodweddion sy'n effeithio ar brofiadau pobl o'r dewisiadau a wnawn o ran cyllidebu, dyna pam y mae'n rhaid i hyn ymwneud â'r dull rhyngsectorol hwnnw. Felly, nid yw'n ymwneud ag edrych ar bethau o safbwynt menywod a safbwynt dynion yn unig, ond ystyried yr holl nodweddion gwarchodedig eraill hynny sy'n effeithio ar brofiadau pobl o wasanaethau a chymdeithas.
Rydym ni yn gwybod fod y dadansoddiadau mwyaf effeithiol o ran rhywiau yn defnyddio'r dull rhyngsectorol hwnnw, gan gyfuno craffu ar yr effaith ar fenywod a dynion, ond gyda'r nodweddion eraill hefyd. Felly, fe allwn ni wneud hynny, ac edrych hefyd ar les o safbwynt diwylliant, yr amgylchedd, cymdeithas ac yn y blaen hefyd. Felly, mae sawl ffordd o edrych ar hyn, a llawer o bethau y gallwn eu dysgu pan fyddwn yn edrych ar y dull rhyngsectorol hwnnw, gan wneud hynny o safbwynt rhywedd.
Diolch i'r Gweinidog am ei datganiad, a dwi'n croesawu, yn amlwg, yr hyn sydd wedi cael ei ddweud, a dwi'n cael fy nghalonogi hefyd gan rai o'r atebion rŷch chi newydd eu rhoi, er efallai y byddem ni gyd—fel chi, dwi'n siŵr—eisiau mynd ymhellach ac yn gynt. Yn sicr, fel roeddech chi'n dweud, mae yna siwrnai wedi ei chychwyn, ac mae'n bwysig ein bod ni'n cyrraedd—. Wel, efallai na chyrhaeddwn ni fyth ben y daith, ond yn sicr mae'r gwaith yma'n esblygu'n barhaus. Ond byddem ni eisiau gweld y cynnydd yn digwydd cyn gynted ag sy'n bosib.
Dwi jest yn meddwl, o ran effaith, beth ydych chi'n meddwl bydd effaith yr argyfwng costau byw a'r wasgfa ar gyllidebau cyhoeddus ar gyllidebau ar sail rhyw, oherwydd y peryg yw y bydd cyrff cyhoeddus, efallai, yn teimlo eu bod nhw o dan ormod o bwysau i fynd i'r afael â rhywbeth fel hyn a thrio newid mindset a newid diwylliant, lle dwi'n siŵr y byddech chi, ac yn sicr y byddwn i, yn dadlau mai nawr yw'r amser i wneud y shift yna er mwyn amddiffyn y bobl sy'n mynd i ddioddef fwyaf yn sgil yr argyfwng sy'n ein hwynebu ni.
Mi wnaeth Gwlad yr Iâ, wrth gwrs, ddechrau defnyddio cyllido ar sail rhyw adeg y crash economaidd, ac, wrth gwrs, maen nhw ar flaen y gad nawr, onid ydyn nhw—ymhellach ymlaen na neb arall. Felly, a oes cyfle inni ddefnyddio'r amgylchiadau rŷn ni'n ffeindio ein hunain ynddyn nhw i gyflymu'r broses rŷch chi wedi'i hamlinellu i ni?
Rwy'n croesawu bod peilotiau yn digwydd, wrth gwrs. Mae'n rhaid dysgu, mae'n rhaid cropian cyn cerdded ac yn y blaen. Weithiau, rwy'n teimlo bod yna risg ein bod ni'n dioddef o ryw fath o pilotitis—dwi ddim yn siŵr a yw hwnnw'n derm swyddogol. Mae angen inni fynd ati i brif-lifo ar y cyfle cyntaf posib, onid oes e, a dysgu ar y job, mewn ffordd. Felly, dydw i ddim yn gwybod eto, o wybod y rhyferthwy sydd o'n blaenau ni o safbwynt costau byw a'r oblygiadau fydd yna, a allwn ni fod yn symud yn gynt, efallai, ar rhai o'r materion yma.
Rŷch chi wedi cyffwrdd â'r amserlen tymor byrrach, efallai, jyst mewn atebion blaenorol, felly ble ydyn ni o ran yr amserlen tymor hir? Pryd ydych chi'n gobeithio y bydd Llywodraeth Cymru yn gallu edrych i fyw llygaid pobl Cymru a dweud, 'Mae hwn yn digwydd', a phryd byddwch chi'n gallu dweud y bydd y sector cyhoeddus ehangach yng Nghymru hefyd yn cyllido ar sail rhyw mewn modd ystyrlon sydd yn gwneud gwahaniaeth i fywydau pobl?
Dwi'n deall bod y Llywodraeth yn gwerthuso'r peilotiau yma ac yn dysgu gwersi. Sut mae hwnna yn cael ei rannu—rhannu'r dysgu a'r arfer da? Byddai'n dda deall sut mae hwnna'n cael ei raeadru yn ehangach, a hefyd bod y sector cyhoeddus yn dysgu'r gwersi rŷch chi yn eu dysgu.
Yn olaf, beth yw'r sail ddeddfwriaethol fan hyn? A oes angen deddfu i sicrhau bod hwn yn cael ei brif-lifo ar draws y sector cyhoeddus yng Nghymru, neu a ydych chi'n hyderus y bydd e'n digwydd heb fod angen deddfwriaeth? Mae Awstria wedi'i wneud e'n rhan o'i chyfansoddiad ers 2009, ac erbyn 2011 mi oedd pob adran o'r Llywodraeth yn prif-lifo cyllidebu ar sail rhyw ar draws deddfu, cyllido a chaffael cyhoeddus. Os ydyn ni eisiau i hyn ymgyrraedd i fod yn gwneud gwahaniaeth go iawn, yna mae'n bosib bod hynny'n rhywbeth rŷch chi yn ei ystyried.
Thank you to the Minister for her statement, and, clearly, I welcome what's been said, and I'm encouraged by some of the answers that you've just given, although, perhaps, we all, like you, would want to go further and more swiftly. But a journey has begun, and it's important that we go as far as we possibly can. We'll perhaps never reach the end of the journey, but it is an evolving process. We would want to see progress happening as quickly as possible.
I'm just thinking, in terms of impact, what do you think that the impact of the cost-of-living crisis and the squeeze on public budgets will be on gender budgeting, because the risk is that public bodies will perhaps feel that they're under too much pressure to tackle something like this, and trying to change mindset and culture, and certainly you and I would argue that this is the time to make that shift to safeguard the people who will suffer most as a result of the crisis that we are facing.
Iceland, of course, started using gender budgeting at the time of the economic crash, and, of course, they are in the vanguard now—they are further ahead than anyone. So, is there an opportunity for us to use the circumstances we find ourselves in to accelerate the process that you have outlined to us?
I welcome the pilots, of course. We have to learn, but I think there is, occasionally, a risk that we suffer some sort of pilotitis—I'm not sure whether that's an official term. But we do need to mainstream at the first possible opportunity, and to learn on the job, if you like. So, again, given the cost-of-living crisis facing us and the implications of that, can we move more quickly on some of these issues?
You've touched on the shorter term timetable in previous responses. Where are we in terms of the long-term timetable? When do you hope that the Welsh Government will be able to look into the eyes of the people of Wales and say, 'Well, this is happening', and when will you be able to say that the broader public sector in Wales will also be undertaking gender budgeting in a meaningful way that is making a difference to the lives of people in Wales?
I understand that the Government is evaluating these pilots and learning lessons, but how is that shared? How are you sharing that learning and good practice? It would be good to understand how that is being delivered more broadly, and also that the public sector learns the lessons that you are learning.
Finally, what's the legislative basis here? Do we need legislation to ensure that this is mainstreamed across the public sector in Wales, or are you confident that it will happen without the need for legislation? Austria has made it a part of its constitution since 2009, and by 2011 every department of Government was mainstreaming gender budgeting across legislation, budgeting and public procurement. If we want this to truly make a difference, then that might be something for you to consider.
Thank you very much for those points and questions, and I share that desire to move very swiftly on this. In the immediate term, we've got four strands of work that we'll be driving forward, and they are cross-cutting across Government to ensure that we make those interlinkages in terms of gender budgeting. So, we've got knowledge and understanding; support and constructive challenge; communication and leadership; and ongoing learning. These are things that we will be, obviously, engaging the public sector more widely on as we move forward.
I think that our learning from Iceland showed that the pilot approach that they used took seven years from the initial pilots to build towards a more comprehensive implementation, and that was something that they were really keen to share with us. Again, it's something that we've experienced, I think, on that smaller scale with our first pilot—you know, the initial enthusiasm, the drive and the focus at that local level are wonderful, but then the challenge is when you start to mainstream it and take it up to a more national level. That's exactly, I think, the challenge that they faced in Iceland.
We've been engaging with them, as I say, since 2019, and those relationships are still ongoing, as they are with the well-being Governments network as well, to see what we can learn from one another in regard to gender budgeting. We think that Iceland has a very interesting approach. So, seven years on, at least, since they first introduced it, they are now starting, I think, to have that feeling of the cultural shift. They do have, now, comprehensive implementation, and it was supported by passing a new organic budget law.
Obviously, we are keen to explore what is happening elsewhere in terms of legislation. I wouldn't want to suggest that we would be able to find the time within this Senedd term to do that, but it's certainly something that is of interest for the future in Wales, bearing in mind our focus on what finance will look like and the legislation that supports that in future. So, we're keeping a close eye on what's happening elsewhere and what we can learn from the various approaches.
The point about the cost-of-living crisis is really an important one, and I do think that when you are in a crisis, as we saw through the pandemic, it focuses the mind and it actually gives the impetus to break down barriers that we think are otherwise not able to be broken down, so there's no reason why we shouldn't be using this impetus to drive forward the gender budgeting agenda with real focus. I think that there has been some interesting research on the gendered impact of the cost-of-living crisis, which has been provided by the Women's Budget Group at a UK level, and that shows that women generally have lower levels of savings and wealth than men, and even before COVID-19 women were more likely to be in debt, and this has worsened as a result of the pandemic. They're very clear that the cost-of-living crisis will hit the poorest hardest, and women are more likely to be poor, and they've been hit harder by cuts to social security and the provision of public services over the past decade, as a result of austerity. So, there is no doubt that this is a gender issue as well as a cost-of-living crisis.
And then the broader point about how we will be sharing the learning—we'll be doing that through out budget improvement and advisory group. The purpose of that group is to engage with those key stakeholders, so we need to ensure that all of those people who need to be engaged are, and we will be, as I say, publishing more information about the terms of reference of that group, but I'm happy to include the membership of that group for colleagues to see who's involved in it as well. Perhaps I will do that through a written statement in the coming weeks, when we do have the work plan available, so that colleagues can familiarise themselves with that, because I know there's a lot of interest.
Diolch yn fawr am y pwyntiau a'r cwestiynau hynny, a rhannaf yr awydd hwnnw i symud yn gyflym iawn ar hyn. Yn y tymor agos, mae gennym ni bedwar maes gwaith y byddwn yn bwrw ymlaen â nhw, ac maen nhw'n drawsbynciol ar draws y Llywodraeth i sicrhau ein bod yn gwneud y cysylltiadau hynny o ran cyllidebu ar sail rhyw. Felly, mae gennym ni wybodaeth a dealltwriaeth; cymorth a her adeiladol; cyfathrebu ac arweinyddiaeth; a dysgu parhaus. Mae'r rhain yn bethau y byddwn ni, yn amlwg, yn ymgysylltu'n ehangach â'r sector cyhoeddus yn eu cylch wrth inni symud ymlaen.
Credaf fod yr hyn yr ydym ni wedi ei ddysgu o Wlad yr Iâ wedi dangos bod y dull peilot a ddefnyddiwyd ganddyn nhw wedi cymryd saith mlynedd o'r cynlluniau peilot cychwynnol i adeiladu tuag at weithredu mwy cynhwysfawr, ac roedd hynny'n rhywbeth yr oedden nhw'n awyddus iawn i'w rannu â ni. Unwaith eto, mae'n rhywbeth yr ydym ni wedi'i brofi, rwy'n credu, ar y raddfa lai honno gyda'n cynllun peilot cyntaf—wyddoch chi, mae'r brwdfrydedd, yr awch a'r pwyslais cychwynnol ar y lefel leol honno'n wych, ond wedyn yr her yw pan fyddwch yn dechrau ei phrif ffrydio a'i chodi i lefel fwy cenedlaethol. Dyna'n union, rwy'n credu, yr her yr oedden nhw'n ei hwynebu yng Ngwlad yr Iâ.
Rydym ni wedi bod yn ymgysylltu â nhw, fel y dywedais i, ers 2019, ac mae'r cydberthnasau hynny'n dal i fynd rhagddynt, fel y maen nhw gyda'r rhwydwaith Llywodraethau llesiant hefyd, i weld beth y gallwn ni ei ddysgu oddi wrth ein gilydd o ran cyllidebu ar sail rhyw. Credwn fod gan Wlad yr Iâ ddull diddorol iawn. Felly, saith mlynedd yn ddiweddarach, o leiaf, ers iddyn nhw ei gyflwyno gyntaf, maen nhw bellach yn dechrau, rwy'n credu, cael y teimlad hwnnw o'r newid diwylliannol. Erbyn hyn, maen nhw'n gweithredu mewn modd cynhwysfawr, ac fe gefnogwyd hynny drwy basio cyfraith cyllideb organig newydd.
Yn amlwg, rydym yn awyddus i archwilio'r hyn sy'n digwydd mewn mannau eraill o ran deddfwriaeth. Does arna i ddim eisiau awgrymu y byddem yn gallu dod o hyd i'r amser yn ystod tymor y Senedd hon i wneud hynny, ond mae'n sicr yn rhywbeth sydd o ddiddordeb i'r dyfodol yng Nghymru, o gofio ein pwyslais ar sut olwg fydd ar gyllid a'r ddeddfwriaeth sy'n cefnogi hynny yn y dyfodol. Felly, rydym yn cadw llygad barcud ar yr hyn sy'n digwydd mewn mannau eraill a'r hyn y gallwn ni ei ddysgu o'r gwahanol ddulliau gweithredu.
Mae'r sylw am yr argyfwng costau byw yn un pwysig mewn gwirionedd, a chredaf, pan fyddwch mewn argyfwng, fel y gwelsom ni drwy'r pandemig, ei fod yn canolbwyntio'r meddwl ac mewn gwirionedd mae'n rhoi'r ysgogiad i chwalu rhwystrau na ellir eu chwalu fel arall, felly nid oes rheswm pam na ddylem ni fod yn defnyddio'r ysgogiad hwn i fwrw ymlaen â'r agenda cyllidebu ar sail rhyw gyda phwyslais gwirioneddol. Credaf y bu rhywfaint o ymchwil ddiddorol ar effaith yr argyfwng costau byw ar sail rhyw, a ddarparwyd gan y Grŵp Cyllideb Menywod ar lefel y DU, ac mae hynny'n dangos bod gan fenywod lai o gynilion a chyfoeth yn gyffredinol na dynion, a hyd yn oed cyn COVID-19 roedd menywod yn fwy tebygol o fod mewn dyled, ac mae hyn wedi gwaethygu o ganlyniad i'r pandemig. Maen nhw'n glir iawn y bydd yr argyfwng costau byw yn taro'r tlotaf galetaf, ac mae menywod yn fwy tebygol o fod yn dlawd, ac maen nhw wedi cael eu taro'n galetach gan doriadau i nawdd cymdeithasol a darparu gwasanaethau cyhoeddus dros y degawd diwethaf, o ganlyniad i gyni. Felly, nid oes amheuaeth nad yw hwn yn fater rhywedd yn ogystal ag argyfwng costau byw.
Ac yna'r pwynt ehangach ynglŷn â sut y byddwn yn rhannu'r dysgu—byddwn yn gwneud hynny drwy'r grŵp gwella cyllideb a chynghori. Diben y grŵp hwnnw yw ymgysylltu â'r rhanddeiliaid allweddol hynny, felly mae angen inni sicrhau yr ymgysylltir â'r holl bobl hynny y mae angen ymgysylltu â nhw, a byddwn, fel y dywedais i, yn cyhoeddi mwy o wybodaeth am gylch gorchwyl y grŵp hwnnw, ond rwy'n fodlon cynnwys aelodaeth y grŵp hwnnw er mwyn i gyd-Aelodau weld pwy sy'n ymwneud ag ef hefyd. Efallai y gwnaf hynny drwy ddatganiad ysgrifenedig yn yr wythnosau nesaf, pan fydd y cynllun gwaith ar gael inni, fel y gall fy nghyd-Aelodau ymgyfarwyddo â hynny, oherwydd gwn fod llawer o ddiddordeb.
One crucial way to ensure that budgeting delivers for women is through making strategic investments in the care sector. We know that these investments would not just deliver for women, they would also boost our economy and increase overall employment.
Research has shown that investing 2 per cent of GDP in care would create almost as many jobs for men as investing in construction industries, but would create up to four times as many jobs for women. In the UK, this would increase women's employment rate by 5 per cent and would have large positive effects on economic growth and debt reduction, and would help local communities as well. Such investments would also be consistent with transitions towards a low-carbon economy. So, Minister, may I ask what the Welsh Government is doing to explore such strategic investments in care as part of building back post COVID? Thank you.
Un ffordd hanfodol o sicrhau bod cyllidebu'n cyflawni ar gyfer menywod yw drwy wneud buddsoddiadau strategol yn y sector gofal. Gwyddom na fyddai'r buddsoddi hwn yn cyflawni ar gyfer menywod yn unig, byddai hefyd yn rhoi hwb i'n heconomi ac yn cynyddu cyflogaeth gyffredinol.
Mae ymchwil wedi dangos y byddai buddsoddi 2 y cant o gynnyrch domestig gros mewn gofal yn creu bron cymaint o swyddi i ddynion â buddsoddi mewn diwydiannau adeiladu, ond y byddai'n creu hyd at bedair gwaith cymaint o swyddi i fenywod. Yn y DU, byddai hyn yn cynyddu cyfradd cyflogaeth menywod 5 y cant a byddai'n cael effaith gadarnhaol fawr ar dwf economaidd a lleihau dyledion, a byddai'n helpu cymunedau lleol hefyd. Byddai buddsoddi o'r fath hefyd yn gyson â phontio tuag at economi carbon isel. Felly, Gweinidog, a gaf i ofyn beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i archwilio buddsoddi strategol o'r fath mewn gofal yn rhan o'r gwaith o adeiladu'n ôl ar ôl COVID?
It is absolutely the case that the social care sector does have that higher proportion of female workers, so the investment that we make in the social care sector does have that direct impact on those workers and their future, and of course on the families who they support. And we know that women tend to live longer than men, so we have more older women to be supporting within our communities as well, so I think that investment in social care is always a good investment and certainly from that gender perspective. We did provide a step change in support for local authorities in our last budget, 2022-23, and particularly so in relation to social care. So, we worked really closely with local government itself to understand the quantum of funding that they would need in order to continue to provide social services of the quality that we would want to see. And they provided us with a figure of £180.5 million over and above the existing resources, so we were able to meet that request in full, bearing in mind that real focus that we have on providing sustainable and quality social services, and that is alongside additional funding in respect of the real living wage. The real living wage, again, I think, is a perfect example of how we're investing in women and making choices that support women, and has that gender focus at its heart, so it's absolutely one of the key areas. And also, not just paid carers, of course; unpaid carers are often—usually—women, and so our support for unpaid carers has to be seen through that gender-focused lens as well. So, I think that the example that has been given is absolutely a perfect one in terms of our gender budgeting approach.
Mae'n gwbl wir bod gan y sector gofal cymdeithasol y gyfran uwch honno o weithwyr benywaidd, felly mae'r buddsoddiad a wnawn yn y sector gofal cymdeithasol yn cael yr effaith uniongyrchol honno ar y gweithwyr hynny a'u dyfodol, ac wrth gwrs ar y teuluoedd y maen nhw yn eu cefnogi. A gwyddom fod menywod yn tueddu i fyw'n hirach na dynion, felly mae gennym ni fwy o fenywod hŷn i fod yn eu cefnogi yn ein cymunedau hefyd, felly credaf fod buddsoddi mewn gofal cymdeithasol bob amser yn fuddsoddiad da ac yn sicr o'r safbwynt hwnnw o ran rhywedd. Gwnaethom newid sylweddol yn y cymorth i awdurdodau lleol yn ein cyllideb ddiwethaf, 2022-23, ac yn arbennig felly mewn perthynas â gofal cymdeithasol. Felly, buom yn gweithio'n agos iawn gyda llywodraeth leol ei hun i ddeall cwantwm y cyllid y byddai ei angen arnyn nhw er mwyn parhau i ddarparu gwasanaethau cymdeithasol o'r ansawdd yr hoffem ei weld. A rhoesant ffigur o £180.5 miliwn inni yn ychwanegol at yr adnoddau presennol, felly roeddem yn gallu bodloni'r cais hwnnw'n llawn, o gofio'r pwyslais gwirioneddol hwnnw sydd gennym ni ar ddarparu gwasanaethau cymdeithasol cynaliadwy o safon, ac mae hynny ochr yn ochr â chyllid ychwanegol mewn perthynas â'r cyflog byw go iawn. Mae'r cyflog byw go iawn, unwaith eto, rwy'n credu, yn enghraifft berffaith o'r ffordd yr ydym ni'n buddsoddi mewn menywod ac yn gwneud dewisiadau sy'n cefnogi menywod, ac mae'r pwyslais hwnnw ar y rhywiau yn ganolog iddo, felly mae'n un o'r meysydd allweddol. A hefyd, nid gofalwyr cyflogedig yn unig, wrth gwrs; mae gofalwyr di-dâl yn aml—fel arfer—yn fenywod, ac felly mae'n rhaid i'n cefnogaeth i ofalwyr di-dâl gael ei gweld o'r safbwynt hwnnw sy'n canolbwyntio ar y rhywiau hefyd. Felly, credaf fod yr enghraifft a roddwyd yn un perffaith o ran ein dull cyllidebu ar sail rhyw.
I've been involved with gender budgeting since before my election here, as a founding member of the Wales Gender Budget Group nearly 20 years ago. So, it's not a new concept, but there remains a lot of misunderstanding around it. It's not, as you said, and never has been, about different budgets for men and for women, but it's about following the money and putting flesh on the bones of our values and our commitment to fairness. So, gender budgeting has to be data driven, it has to be outcome focused, and it has to be audited and it has to keep pace with our evolving democracy.
You did talk about pilots and about learning lessons, and you've also talked about the international lessons that are being learnt. But if we look at the statements—and people have talked about trying to end the crisis that people are in—if we look at the top-line statements coming out of the money that is being invested by the UK Government directly into localities, the big-ticket items are always those around construction and change in that direction, and yet we know full well that women are missing predominantly from those careers.
So, in terms of looking at your gender budgeting, which I more than welcome—I think it's decades late, but it's here—how are you interacting with those decisions that are being made outside of your control and directing investment where those inequalities will only be exacerbated and maintained?
Rwyf wedi bod yn ymwneud â chyllidebu ar sail rhyw ers cyn fy ethol yma, fel un o sylfaenwyr Grŵp Cyllidebu ar Sail Rhyw, Cymru, bron 20 mlynedd yn ôl. Felly, nid yw'n gysyniad newydd, ond mae llawer o gamddealltwriaeth o'i gwmpas o hyd. Nid yw, fel y dywedoch chi, ac ni fu erioed, yn ymwneud â chyllidebau gwahanol i ddynion ac i fenywod, ond mae'n ymwneud â dilyn yr arian a rhoi cnawd ar esgyrn ein gwerthoedd a'n hymrwymiad i degwch. Felly, rhaid i gyllidebu ar sail rhyw gael ei lywio gan ddata, rhaid iddo ganolbwyntio ar ganlyniadau, a rhaid ei archwilio a rhaid iddo gadw i fyny â'n democratiaeth sy'n esblygu.
Fe wnaethoch chi sôn am gynlluniau peilot ac am ddysgu gwersi, ac rydych chi hefyd wedi sôn am y gwersi rhyngwladol sy'n cael eu dysgu. Ond os edrychwn ni ar y datganiadau—ac mae pobl wedi sôn am geisio dod â'r argyfwng y mae pobl ynddo i ben—os edrychwn ni ar y ffigyrau gros sy'n deillio o'r arian sy'n cael ei fuddsoddi gan Lywodraeth y DU yn uniongyrchol i ardaloedd, yr elfennau mawr bob amser yw'r rhai sy'n ymwneud ag adeiladu a newid i'r cyfeiriad hwnnw, ac eto gwyddom yn iawn nad oes gan fenywod le amlwg o gwbl yn y gyrfaoedd hynny.
Felly, o ran edrych ar eich cyllidebu ar sail rhyw, rwy'n mwy na'i groesawu—credaf ei fod ddegawdau'n hwyr, ond mae yma—sut ydych chi'n rhyngweithio â'r penderfyniadau hynny a wneir y tu allan i'ch rheolaeth ac yn cyfeirio buddsoddiad lle na fydd yr anghydraddoldebau hynny ond parhau ac yn gwaethygu?
I'm very grateful to Joyce Watson for raising this. I know that she has been a champion of this for many years, and the Wales Women's Budget Group is still going strong and providing really, really constructive challenge to Government. They are telling us that we need to move more quickly on the work that we're doing and we're listening to them on that to try and ensure that we move as speedily as possible and start to embed this approach, recognising, of course, that culture change is difficult, it takes a long time, but I think that if you've got a commitment to it and if you've got leadership where it needs to be then I think that we can get to these points.
They also have been challenging us to provide more detail on our work, which is why we're keen to provide as much information as we can to Members of the Senedd but also provide more detail through our budget improvement plan, which we publish on an annual basis, but looking five years ahead, alongside our draft budget. So, we've been able to do that and make sure that gender budgeting is very much part of our published plans there.
So, we've been listening very carefully to that group, alongside groups such as Women’s Equality Network Wales; I know that Sioned Williams will be sponsoring a launch of the scorecard, which the Minister for Social Justice will be attending, and gender budgeting I know has been a really important part of their challenge to us, so, again, we'll be engaging with those groups as we try and move the agenda forward. But it is absolutely about putting flesh on the bones of our commitment to fairness, and I think that the example that Joyce Watson gave of the construction industry and how we always look to that industry in terms of—. Well, even now, we're looking in terms of the recovery from COVID, building our way out, creating jobs, but I know that Joyce Watson works really hard on the agenda of women in construction to ensure that jobs are there for women and that women do consider construction as a career for them. And that's one of the areas of our personal learning accounts, which look specifically at the construction industry and other industries where we have traditionally seen women underrepresented. So, there are things for us to be doing there.
But again, and finally, to conclude, Deputy Presiding Officer, I think that having it challenged to ourselves in Government to make that culture shift towards gender budgeting and looking through that gentle lens is important, but we have to take that, then, into our meetings and into our discussions with UK Government Ministers so that we are challenging them in the same way. And then we also have to do it with our partners in health boards, in local government and elsewhere to ensure that the learning that we're taking forward and the commitment that we have is driven right through public services in Wales.
Rwy'n ddiolchgar iawn i Joyce Watson am godi hyn. Rwy'n gwybod y bu'n hyrwyddo hyn ers blynyddoedd lawer, ac mae Grŵp Cyllideb Menywod Cymru yn dal yn ei anterth ac yn cynnig her wirioneddol adeiladol i'r Llywodraeth. Maen nhw'n dweud wrthym ni fod angen inni weithredu'n gyflymach ar y gwaith yr ydym yn ei wneud ac rydym yn gwrando arnyn nhw yn hynny o beth i geisio sicrhau ein bod yn symud mor gyflym â phosibl ac yn dechrau sefydlu'r dull hwn, gan gydnabod, wrth gwrs, fod newid diwylliant yn anodd, mae'n cymryd amser hir, ond credaf, os oes gennych chi ymrwymiad iddo ac os oes gennych chi arweiniad priodol yna credaf y gallwn ni gyrraedd y pwyntiau hyn.
Maen nhw hefyd wedi bod yn ein herio i ddarparu mwy o fanylion am ein gwaith, a dyna pam rydym ni'n awyddus i ddarparu cymaint o wybodaeth ag y gallwn i Aelodau'r Senedd ond hefyd yn rhoi mwy o fanylion drwy ein cynllun gwella cyllideb, a gyhoeddir gennym ni'n flynyddol, ond sy'n edrych bum mlynedd i'r dyfodol, ochr yn ochr â'n cyllideb ddrafft. Felly, rydym ni wedi gallu gwneud hynny a sicrhau bod cyllidebu ar sail rhyw yn rhan fawr o'n cynlluniau cyhoeddedig yn hynny o beth.
Felly, rydym ni wedi bod yn gwrando'n ofalus iawn ar y grŵp hwnnw, ochr yn ochr â grwpiau fel Rhwydwaith Cydraddoldeb Menywod Cymru; rwy'n gwybod y bydd Sioned Williams yn noddi lansiad y cerdyn sgorio, y bydd y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol yn bresennol ynddo, ac rwy'n gwybod y bu cyllidebu ar sail rhyw yn rhan bwysig iawn o'u her i ni, felly, unwaith eto, byddwn yn ymgysylltu â'r grwpiau hynny wrth inni geisio symud yr agenda yn ei blaen. Ond mae'n ymwneud yn llwyr â rhoi cnawd ar esgyrn ein hymrwymiad i degwch, a chredaf fod yr enghraifft a roddodd Joyce Watson o'r diwydiant adeiladu a sut rydym ni bob amser yn edrych ar y diwydiant hwnnw o ran—. Wel, hyd yn oed nawr, rydym ni'n edrych o ran yr adferiad o COVID, gan adeiladu ein ffordd allan, creu swyddi, ond gwn fod Joyce Watson yn gweithio'n galed iawn ar agenda menywod ym maes adeiladu i sicrhau bod swyddi ar gael i fenywod a bod menywod yn ystyried adeiladu fel gyrfa iddynt. A dyna un o feysydd ein cyfrifon dysgu personol, sy'n edrych yn benodol ar y diwydiant adeiladu a diwydiannau eraill lle'r ydym ni'n draddodiadol wedi gweld menywod yn cael eu tangynrychioli. Felly, mae pethau inni fod yn eu gwneud yno.
Ond eto, ac yn olaf, i gloi, Dirprwy Lywydd, credaf fod ein herio ni yn y Llywodraeth i wneud y newid diwylliant hwnnw tuag at gyllidebu ar sail rhyw ac edrych o'r safbwynt tyner hwnnw'n bwysig, ond rhaid inni fynd â hynny, wedyn, i'n cyfarfodydd ac i'n trafodaethau gyda Gweinidogion Llywodraeth y DU fel ein bod yn eu herio yn yr un modd. Ac yna mae'n rhaid i ni wneud hynny hefyd gyda'n partneriaid mewn byrddau iechyd, mewn llywodraeth leol ac mewn mannau eraill i sicrhau bod y dysgu yr ydym yn ei ddatblygu a'r ymrwymiad sydd gennym ni yn treiddio drwy bob rhan o wasanaethau cyhoeddus yng Nghymru.
Diolch i'r Gweinidog.
I thank the Minister.
Eitem 6 ar yr agenda yw datganiad gan Weinidog y Gymraeg ac Addysg—cyflwyno’r Cwricwlwm i Gymru. Galwaf ar y Gweinidog i wneud y datganiad. Jeremy Miles.
Item 6 on the agenda is a statement by the Minister for Education and Welsh Language—Curriculum for Wales roll-out. I call on the Minister to make a statement. Jeremy Miles.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Ac ar ôl sawl blwyddyn o baratoi, rydyn ni ar fin gwneud newid aruthrol ym myd addysg wrth i ddisgyblion ddechrau dysgu o dan ein cwricwlwm newydd i Gymru. Mae e wedi cael ei greu ar gyfer Cymru drwy weithio ochr yn ochr gyda'r proffesiwn yng Nghymru, a bydd e'n dechrau ei addysgu o'r tymor nesaf. Bydd pob ysgol gynradd a bron i hanner ein hysgolion uwchradd yn cyflwyno'r Cwricwlwm i Gymru ym mis Medi, sydd yn golygu bydd 95 y cant o'n hysgolion yn cymryd y cam nesaf ar daith y cwricwlwm. Bydd gweddill ein hysgolion yn ymuno gyda'r daith ym mis Medi y flwyddyn nesaf, ac mae llawer wrthi'n treialu'n dulliau gweithio newydd yn y cyfamser. Erbyn Medi y flwyddyn nesaf, bydd pob dysgwr sydd ym mlwyddyn 8 ac sy'n iau yn cael ei addysgu o dan y Cwricwlwm i Gymru.
Mae wedi bod yn flwyddyn heriol, Dirprwy Lywydd. Dwi'n parhau i fod yn ddiolchgar dros ben i'n hysgolion, ein lleoliadau a'n staff addysgu am eu hymroddiad a'u ffocws di-baid ar wella canlyniadau eu dysgwyr. Does yr un lle lle mai hyn yn fwy amlwg nag wrth edrych ar y Cwricwlwm i Gymru. Er bod y pandemig wedi effeithio ar y paratoadau, mae yna ymrwymiad cryf o hyd i'r gwaith diwygio ledled y sector, yn ogystal ag awydd i gynnal y momentwm. Mae pob rheswm i fod yn bositif am y cynnydd sydd wedi'i wneud hyd yma, gan gydnabod ar yr un pryd, wrth gwrs, fod mwy i'w wneud dros y cyfnod sydd i ddod.
Mae'r Cwricwlwm i Gymru yn herio pob ysgol a lleoliad i godi lefel ei uchelgais ar gyfer pob dysgwr yn eu cwricwlwm penodol nhw. Mae ysgolion a lleoliadau'n gweithio'n ofalus i wneud yn siŵr bod eu hegwyddorion ar gyfer cynllunio'u cwricwlwm a'u trefniadau asesu yn cyflawni anghenion pob dysgwr yn eu lleoliad. Codi lefel cyrhaeddiad pob dysgwr yw ein ffocws erioed, yn enwedig ein dysgwyr mwyaf difreintiedig, er mwyn sicrhau eu bod nhw hefyd yn cyflawni eu potensial, a dyna fydd y ffocws i'r dyfodol hefyd.
Thank you, Dirprwy Lywydd. After several years in the making, we're on the verge of a momentous change to education as pupils begin to learn under our new Curriculum for Wales. Made with the profession in Wales for Wales, the new curriculum will begin to be taught from next term. All primary schools and almost half of our secondary schools will introduce the Curriculum for Wales in September, which means that 95 per cent of our schools overall will be taking the next step on the curriculum journey. The remaining schools will join the journey in September next year, and many are trialling the new curriculum approaches in the meantime. By September next year, all learners in year 8 and below will be taught under the Curriculum for Wales.
It has been a demanding year, Dirprwy Lywydd. I remain deeply grateful to our schools, settings and teaching staff for their dedication and relentless focus on improving the outcomes for their learners. Nowhere is this more evident than in looking at the Curriculum for Wales. While the pandemic has affected preparations, there remains a strong commitment to reform throughout the sector, as well as a desire to maintain momentum. There is every reason to be positive about the progress made to date, while recognising at the same time that there is more to do over the coming period.
The Curriculum for Wales specifically challenges the curriculum of every school and setting to raise the aspirations for all learners. Schools and settings are working carefully to ensure that their principles for curriculum and assessment design are meeting the needs of all learners within their setting. Our focus has been and always will be to raise the attainment of every learner, especially our most disadvantaged learners, to ensure they can reach their potential, and that will be the focus of the future as well.
Last week, I published the first annual report on the Curriculum for Wales, to provide Members with an update, setting out the overall picture of the current position of roll-out of reform, the Welsh Government's efforts to support roll-out, and looking forward to the next steps for reform. The report makes important findings about where we are currently, including that funded non-maintained nursery settings are progressing well and have made particularly good progress since the turn of the year. Over more recent months, schools are making faster progress towards designing their curriculum, nearly all schools and settings are identifying their own unique factors and how these contribute to the four purposes and developing understanding of curriculum design considerations, including mandatory elements and school linguistic policy in relation to the Welsh language. Most schools and settings are considering the role of progression, assessment and pedagogy in their local curriculum and context, and designing, planning and trialling their proposed curriculum model, evaluating initial designs and developing medium-term plans. Encouragingly, more schools are happy to discuss trialling approaches and then refine them if they do not work, and almost half of secondary schools, as I said, as well as a number of special schools and pupil referral units, are adopting the Curriculum for Wales for their year 7 learners in September—a year earlier than required. The report also outlines our steps as a Government to help prepare schools for roll-out, to consolidate their efforts as they begin to implement the curriculum and to enable them to continuously improve their curriculum.
Last week, we published the latest package of supporting materials on curriculum design, assessment and evaluating learner progress to support the process of curriculum development and to build clear links with schools' plans for school improvement. These materials will continue to evolve in line with schools' needs. Before the end of term, we will publish Assessing for the Future development workshops, giving schools an ongoing resource to develop their understanding of how learners progress and how to assess that progress.
This month, we have also published guidance for developers of resources and supporting materials. This has been co-constructed with schools and will give clear guidance to developers on what schools need and how to ensure resources are consistent with the Curriculum for Wales. This will help to ensure that the whole system can co-ordinate its efforts in supporting curriculum roll-out.
The national network will continue to ensure schools and settings have opportunities to share their experiences of roll-out, putting them at the heart of our ongoing efforts to develop further support for the system. The network will also deliver Camau i'r Dyfodol, which will play a critical part in sharing practice and expertise on progression, which is key to raising standards. I'd like to thank everybody who has committed and invested their time in the national network conversations, helping to inform Welsh Government policy and schools' practice. The time invested by professionals in the network has already had an important, tangible impact, directly shaping guidance and supporting materials for schools, contributing to Camau i'r Dyfodol and Assessing for the Future and informing professional learning to support Welsh history, for example. These conversations are a community or a cymuned, and, by continuing to work in co-construction, we ensure that we provide schools and settings with the support that they need.
Looking forward, there is still much to do to secure our learners' well-being and their progression to their full potential, but we are firmly on the right course. As schools and settings begin to implement the curriculum, we will learn new lessons on how to improve the practice in schools and the support that they have access to. The process of embedding our new curriculum and continuously improving it in schools and settings will truly begin in earnest from September. We must make sure that our transformational curriculum delivers for the next generation. To achieve this, our professional learning offer must be accessible to all. Last week, I updated Members on how we are working to finalise our national entitlement for professional learning, from which school leaders, teachers and teaching assistants will all benefit—a truly national offer, and one that will be much easier to navigate.
Dirprwy Lywydd, the new curriculum moves away from just having narrow subjects to having six broader areas of learning and experience. Learning will be purpose-based; through the four purposes, we articulate the kind of citizens that Wales wants and needs. It will help develop higher standards of literacy and numeracy, supporting learners to become more digitally and bilingually competent and to evolve into enterprising, creative and critical thinkers.
We can be proud that the curriculum represents the very best of our education profession's efforts. Rather than being the end of the reform journey, September represents a significant milestone. As a Government, we will continue to take action and support the profession so that every learner, whatever their background, can benefit from a broad and balanced curriculum of knowledge, skills and experience that will achieve high standards and aspirations for all.
Yr wythnos diwethaf, cyhoeddais yr adroddiad blynyddol cyntaf ar y Cwricwlwm i Gymru, i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau, gan nodi'r darlun cyffredinol o'r sefyllfa bresennol o ran cyflwyno diwygiadau, ymdrechion Llywodraeth Cymru i gefnogi'r gwaith o'i gyflwyno, ac edrych ymlaen at y camau nesaf ar gyfer diwygio. Mae'r adroddiad yn gwneud canfyddiadau pwysig ynglŷn â'n sefyllfa ar hyn o bryd, gan gynnwys bod lleoliadau meithrin nas cynhelir a ariennir yn mynd rhagddynt yn dda ac wedi gwneud cynnydd arbennig o dda ers troad y flwyddyn. Dros y misoedd diwethaf, mae ysgolion yn gwneud cynnydd cyflymach tuag at gynllunio eu cwricwlwm, mae bron pob ysgol a lleoliad yn nodi eu ffactorau unigryw eu hunain a sut mae'r rhain yn cyfrannu at y pedwar diben ac yn datblygu dealltwriaeth o ystyriaethau dylunio'r cwricwlwm, gan gynnwys elfennau gorfodol a pholisi ieithyddol ysgol mewn perthynas â'r Gymraeg. Mae'r rhan fwyaf o ysgolion a lleoliadau yn ystyried rôl dilyniant, asesu ac addysgeg yn eu cwricwlwm a'u cyd-destun lleol, ac yn dylunio, cynllunio a threialu eu model cwricwlwm arfaethedig, gan werthuso dyluniadau cychwynnol a datblygu cynlluniau tymor canolig. Yn galonogol, mae mwy o ysgolion yn hapus i drafod dulliau treialu ac yna eu mireinio os nad ydyn nhw'n gweithio, ac mae bron i hanner yr ysgolion uwchradd, fel y dywedais i, yn ogystal â nifer o ysgolion arbennig ac unedau cyfeirio disgyblion, yn mabwysiadu'r Cwricwlwm i Gymru ar gyfer eu dysgwyr blwyddyn 7 ym mis Medi—flwyddyn yn gynharach na'r gofyn. Mae'r adroddiad hefyd yn amlinellu ein camau fel Llywodraeth i helpu i baratoi ysgolion i'w gyflwyno, i atgyfnerthu eu hymdrechion wrth iddyn nhw ddechrau rhoi’r cwricwlwm ar waith a'u galluogi i wella eu cwricwlwm yn barhaus.
Yr wythnos diwethaf, fe wnaethom gyhoeddi'r pecyn diweddaraf o ddeunyddiau ategol ar gynllunio'r cwricwlwm, asesu a gwerthuso cynnydd dysgwyr i gefnogi'r broses o ddatblygu'r cwricwlwm ac i feithrin cysylltiadau clir â chynlluniau ysgolion ar gyfer gwella ysgolion. Bydd y deunyddiau hyn yn parhau i esblygu yn unol ag anghenion ysgolion. Cyn diwedd y tymor, byddwn yn cyhoeddi gweithdai datblygu Asesu ar gyfer y Dyfodol, gan roi adnodd parhaus i ysgolion ddatblygu eu dealltwriaeth o sut mae dysgwyr yn symud ymlaen a sut i asesu'r cynnydd hwnnw.
Y mis hwn, rydym ni hefyd wedi cyhoeddi canllawiau ar gyfer datblygwyr adnoddau a deunyddiau ategol. Mae hyn wedi'i gyd-lunio gydag ysgolion a bydd yn rhoi arweiniad clir i ddatblygwyr ar yr hyn sydd ei angen ar ysgolion a sut i sicrhau bod adnoddau'n gyson â Chwricwlwm Cymru. Bydd hyn yn helpu i sicrhau y gall y system gyfan gydlynu ei hymdrechion i gefnogi'r gwaith o gyflwyno'r cwricwlwm.
Bydd y rhwydwaith cenedlaethol yn parhau i sicrhau bod ysgolion a lleoliadau'n cael cyfleoedd i rannu eu profiadau o gyflwyno'r system, gan eu rhoi wrth wraidd ein hymdrechion parhaus i ddatblygu cefnogaeth bellach i'r system. Bydd y rhwydwaith hefyd yn cyflawni Camau i'r Dyfodol, a fydd yn chwarae rhan hanfodol wrth rannu arfer ac arbenigedd ar ddilyniant, sy'n allweddol i godi safonau. Hoffwn ddiolch i bawb sydd wedi ymrwymo a buddsoddi eu hamser yn y sgyrsiau rhwydwaith cenedlaethol, gan helpu i lywio polisi Llywodraeth Cymru ac arferion ysgolion. Mae'r amser a fuddsoddwyd gan weithwyr proffesiynol yn y rhwydwaith eisoes wedi cael effaith bwysig, diriaethol, gan lunio canllawiau a deunyddiau ategol yn uniongyrchol ar gyfer ysgolion, cyfrannu at Camau i'r Dyfodol ac Asesu ar gyfer y Dyfodol a llywio dysgu proffesiynol i gefnogi hanes Cymru, er enghraifft. Mae'r sgyrsiau hyn yn gymuned, a thrwy barhau i weithio ar y cyd, rydym ni’n sicrhau ein bod ni’n darparu'r cymorth sydd ei angen ar ysgolion a lleoliadau.
Wrth edrych ymlaen, mae llawer i'w wneud o hyd i sicrhau lles ein dysgwyr a'u dilyniant i'w llawn botensial, ond rydym ni’n gadarn ar y trywydd iawn. Wrth i ysgolion a lleoliadau ddechrau rhoi'r cwricwlwm ar waith, byddwn yn dysgu gwersi newydd ar sut i wella'r arfer mewn ysgolion a'r cymorth y mae ganddyn nhw fynediad iddo. Bydd y broses o ymgorffori ein cwricwlwm newydd a'i wella'n barhaus mewn ysgolion a lleoliadau yn dechrau o ddifrif o fis Medi ymlaen. Rhaid i ni sicrhau bod ein cwricwlwm trawsnewidiol yn cyflawni ar gyfer y genhedlaeth nesaf. Er mwyn cyflawni hyn, rhaid i'n cynnig dysgu proffesiynol fod yn hygyrch i bawb. Yr wythnos diwethaf, rhoddais y wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau am y ffordd yr ydym ni’n gweithio i gwblhau ein hawl genedlaethol i ddysgu proffesiynol, y bydd arweinwyr ysgolion, athrawon a chynorthwywyr addysgu i gyd yn elwa ohoni—cynnig gwirioneddol genedlaethol, ac un a fydd yn llawer haws ei lywio.
Dirprwy Lywydd, mae'r cwricwlwm newydd yn symud i ffwrdd oddi wrth gael pynciau cul yn unig i gael chwe maes dysgu a phrofiad ehangach. Bydd y dysgu'n seiliedig ar ddiben; drwy'r pedwar diben, rydym ni’n cyfleu'r math o ddinasyddion mae Cymru eu heisiau a'u hangen. Bydd yn helpu i ddatblygu safonau llythrennedd a rhifedd uwch, gan gefnogi dysgwyr i ddod yn fwy cymwys yn ddigidol ac yn ddwyieithog ac i esblygu i fod yn feddylwyr mentrus, creadigol a beirniadol.
Gallwn fod yn falch bod y cwricwlwm yn cynrychioli'r gorau o ymdrechion ein proffesiwn addysg. Yn hytrach na bod yn ddiwedd y daith ddiwygio, mae mis Medi yn garreg filltir bwysig. Fel Llywodraeth, byddwn yn parhau i weithredu a chefnogi'r proffesiwn fel y gall pob dysgwr, beth bynnag fo'i gefndir, elwa o gwricwlwm eang a chytbwys o wybodaeth, sgiliau a phrofiad a fydd yn cyflawni safonau a dyheadau uchel i bawb.
Minister, I just want to start by thanking you for your statement today. We all want the new curriculum, of course, to work. I also want to place on record, if I may, Deputy Presiding Officer, our thanks to school staff for their resilience and hard work in all that they do, but particularly in their efforts to prepare for the new curriculum.
Minister, only almost half of our secondary schools are implementing the new curriculum in September to the original timeline. And I'm still hearing that many schools do not feel that they have been given the adequate time and support necessary also to feel prepared enough to bring in the new curriculum, as some may have wanted to, in September. Regardless of some of the aims that you've outlined in your statement, there has clearly been inadequate professional support to date for teachers, whose job it is to turn the curriculum's vision into a reality. Minister, this is a seismic change for Welsh education, and, to be successful, it absolutely needs to be in conjunction with our teachers, and preparation needs to reflect their differing needs.
All curriculum documentation and guidance must be easy to digest and easily accessible to the people it's designed to support. Too much of what I've read in relation to the curriculum has been confusing, convoluted and often contradictory. Also, it is clear that we have let too many teachers go it alone on curriculum reform, and, outside the pioneer model, left the profession to sink or swim on the basis of what they've managed to digest. Some of the things you've outlined in the statement go some way to addressing this, but is tapered support something that you have considered, Minister, for professional learning, available for teachers as they move forward to full delivery of the new curriculum, like a sort of phasing-in, with specific support for each stage that a teacher gets to as they grow in confidence and knowledge in doing things in a new way? I'm thinking particularly of teachers used to the old curriculum—or the current curriculum, sorry—having been taught using that curriculum and taught it for so many years, but, obviously, it would apply to all teachers going forward.
Also, by devolving a large amount of responsibility for professional learning to regional consortia and local authorities, the Welsh Government has opened the door to a whole host of competing solutions for the same problems. And, although we welcome the flexibility, of course, in the new curriculum, for the roll-out to be successful we must ensure a level of consistency across Wales. The national network has been a good way to share best practice, as you said in your statement, but due to the level of flexibility, Minister, and the fact that you've devolved decision making to schools, LEAs and consortia, how will you ensure that a similar standard, a level of high-quality education is delivered in the same way across Wales?
It is still not clear also how you're going to measure success right from the beginning, from the word go, in September. We will need to know what the barometer of how you'll be measuring the failure or success of the new curriculum will look like, please. Also, if only half of the secondary schools are implementing the curriculum in September, how can schools that do not implement it be compared and assessed alongside them? And what if a student moves from a school using the new curriculum to one that does not and vice versa? Have we looked into that? Also, we need to know how we're going to assess, measure and support students under the new curriculum who are going to either be more able or learners who are struggling that need extra support, as we don't want these students to get lost in the challenges of delivering the new curriculum.
I see in your statement that you are to publish Assessing for the Future workshops, giving schools some guidance as to how they're going to assess progress. But, Minister, can you give parents, teachers, and us in the Senedd an answer today on how you will measure, monitor and compare the roll-out of implementation of the new curriculum as we go along, and could you promise this Senedd today that we'll have regular updates on the progress made? Thank you.
Gweinidog, hoffwn ddechrau drwy ddiolch i chi am eich datganiad heddiw. Rydym ni i gyd eisiau i'r cwricwlwm newydd, wrth gwrs, weithio. Rwyf i hefyd eisiau nodi ar y cofnod, os caf fi, Dirprwy Lywydd, ein diolch i staff ysgolion am eu gwydnwch a'u gwaith caled ym mhopeth maen nhw’n ei wneud, ond yn enwedig yn eu hymdrechion i baratoi ar gyfer y cwricwlwm newydd.
Gweinidog, dim ond bron i hanner ein hysgolion uwchradd sy'n rhoi’r cwricwlwm newydd ar waith ym mis Medi i'r llinell amser wreiddiol. Ac rwy'n dal i glywed nad yw llawer o ysgolion yn teimlo eu bod wedi cael yr amser a'r gefnogaeth ddigonol sydd eu hangen hefyd i deimlo'n ddigon parod i gyflwyno'r cwricwlwm newydd, fel y gallai rhai fod wedi dymuno, ym mis Medi. Waeth beth fo rhai o'r nodau yr ydych chi wedi'u hamlinellu yn eich datganiad, mae'n amlwg na chafwyd digon o gefnogaeth broffesiynol hyd yma i athrawon, ac yn ei dro eu gwaith nhw yw troi gweledigaeth y cwricwlwm yn realiti. Gweinidog, mae hwn yn newid seismig i addysg yng Nghymru, ac, er mwyn bod yn llwyddiannus, mae angen iddo fod ar y cyd â'n hathrawon, ac mae angen i'r gwaith paratoi adlewyrchu eu hanghenion gwahanol.
Rhaid i holl ddogfennau a chanllawiau'r cwricwlwm fod yn hawdd eu deall a bod yn hygyrch i'r bobl maen nhw wedi'u cynllunio i'w cefnogi. Mae gormod o'r hyn yr wyf i wedi'i ddarllen mewn perthynas â'r cwricwlwm wedi bod yn ddryslyd, yn gymhleth ac yn aml yn anghyson. Hefyd, mae'n amlwg ein bod ni wedi gadael i ormod o athrawon fynd ar eu pennau eu hunain ar ddiwygio'r cwricwlwm, ac, y tu allan i'r model arloesi, gadael i’r proffesiwn suddo neu nofio ar sail yr hyn maen nhw wedi llwyddo i'w ddeall. Mae rhai o'r pethau yr ydych chi wedi'u hamlinellu yn y datganiad yn mynd beth o'r ffordd tuag at fynd i'r afael â hyn, ond a yw cefnogaeth ohiriedig yn rhywbeth yr ydych chi wedi'i ystyried, Gweinidog, ar gyfer dysgu proffesiynol, sydd ar gael i athrawon wrth iddyn nhw symud ymlaen at gyflwyno'r cwricwlwm newydd yn llawn, fel cyflwyno'n raddol, gyda chymorth penodol ar gyfer pob cam mae athro'n ei gyrraedd wrth iddyn nhw dyfu mewn hyder a gwybodaeth wrth wneud pethau mewn ffordd newydd? Rydw i’n meddwl yn benodol am athrawon oedd yn arfer bod yn rhan o'r hen gwricwlwm—neu'r cwricwlwm presennol, mae'n ddrwg gen i—ar ôl cael eu haddysgu gan ddefnyddio'r cwricwlwm hwnnw a'i addysgu am gynifer o flynyddoedd, ond, yn amlwg, byddai'n berthnasol i bob athro wrth symud ymlaen.
Hefyd, drwy ddatganoli llawer iawn o gyfrifoldeb am ddysgu proffesiynol i gonsortia rhanbarthol ac awdurdodau lleol, mae Llywodraeth Cymru wedi agor y drws i lu o atebion gwahanol i’r un problemau. Ac, er ein bod ni’n croesawu'r hyblygrwydd, wrth gwrs, yn y cwricwlwm newydd, er mwyn i'r broses o'i gyflwyno fod yn llwyddiannus, rhaid i ni sicrhau lefel o gysondeb ledled Cymru. Mae'r rhwydwaith cenedlaethol wedi bod yn ffordd dda o rannu arfer gorau, fel y gwnaethoch chi ei ddweud yn eich datganiad, ond oherwydd lefel yr hyblygrwydd, Gweinidog, a'r ffaith eich bod chi wedi datganoli penderfyniadau i ysgolion, awdurdodau addysg lleol a chonsortia, sut y byddwch chi’n sicrhau bod safon debyg, lefel o addysg o ansawdd uchel yn cael ei darparu yn yr un modd ledled Cymru?
Nid yw'n glir o hyd chwaith sut rydych chi'n mynd i fesur llwyddiant o'r dechrau, o'r cychwyn cyntaf, ym mis Medi. Bydd angen i ni wybod sut fydd y baromedr ar gyfer mesur methiant neu lwyddiant y cwricwlwm newydd yn edrych, os gwelwch yn dda. Hefyd, os mai dim ond hanner yr ysgolion uwchradd sy'n rhoi’r cwricwlwm ar waith ym mis Medi, sut y gellir cymharu ac asesu ysgolion nad ydyn nhw'n ei weithredu ochr yn ochr â nhw? A beth os bydd myfyriwr yn symud o ysgol sy’n defnyddio'r cwricwlwm newydd i un nad yw'n gwneud hynny ac i'r gwrthwyneb? Ydym ni wedi ymchwilio i hynny? Hefyd, mae angen i ni wybod sut rydym ni’n mynd i asesu, mesur a chefnogi myfyrwyr o dan y cwricwlwm newydd sy'n mynd i fod naill ai'n fwy abl neu'n ddysgwyr sy'n cael trafferth sydd angen cymorth ychwanegol, gan nad ydym ni am i'r myfyrwyr hyn fynd ar goll yn yr heriau o gyflwyno'r cwricwlwm newydd.
Rwy’n gweld yn eich datganiad eich bod am gyhoeddi gweithdai Asesu ar gyfer y Dyfodol, gan roi rhywfaint o arweiniad i ysgolion ynghylch sut maen nhw’n mynd i asesu cynnydd. Ond, Gweinidog, a allwch chi roi ateb i rieni, athrawon a ninnau yn y Senedd heddiw ynghylch sut y byddwch chi’n mesur, yn monitro ac yn cymharu'r broses o gyflwyno'r cwricwlwm newydd wrth i ni fynd ymlaen, ac a allech chi addo i'r Senedd hon heddiw y cawn ni ddiweddariadau rheolaidd ar y cynnydd a wnaed? Diolch.
I thank the Member and I thank her for the welcome that she gave for the statement, and I detect the enthusiasm that she has for the curriculum, despite the challenges that she sets for me. So, I welcome that commitment to the new curriculum, which she clearly has.
In relation to the points that she raised, they fall into a number of categories: one was in relation to the availability of professional learning. We spend significant amounts of money as a Government in commissioning and funding the commissioning of professional learning, and there is a very significant body of resource and material and training available to teachers, at all levels of their journey, as she was describing in her question. She will know that two of the measures that I announced earlier this year, in fact, go to the heart of the challenges that she sets in her questions. The first is around ensuring that a teacher in any part of Wales is able to make the best use of resources that are being created in any other parts of Wales, through school improvement services, be they in consortia or in local authority services themselves. And so, from the beginning of next term, there will be a common access arrangement, so that it doesn't, as it were, matter in which consortium area you find yourself practising, you will have access to that national offer of professional learning.
And the second way in which we are already addressing the point that the Member raised in her questions is around the entitlement that will be launched, again at the start of the next term, and that will spell out for teachers, at different points of their professional journey, what their entitlement is for professional learning and where to find it. And alongside that piece of work, there is a project already under way—it's been under way for some time—to improve the navigability, the searchability, the ability to discover professional learning on Hwb, where most teachers are currently able to access the materials that we commission and that the consortia commission as well. And, you know, she will know that the ethos of professional learning in Wales is that that is a journey that each individual practitioner is on, but our task as a Government, which the entitlement gets to grips with, is to provide the architecture of that, so that it can be done as simply as possible and as accessibly as possible for individual practitioners.
She raised a number of questions around the balance between a national framework and local decision making, and I think that's been part of the debate about the curriculum from the very start. This is a curriculum that has a high level of devolution, if you like, to schools. In a sense, we're freeing schools up to be able to give learners their individual learning journey, and that is the excitement at the heart of the curriculum, but it also involves, obviously, a common set of purposes, a common set of expectations. The cross-curricular requirements are the same in all parts of Wales, and the moderation, the cluster working and the connection between schools in a network will go to that standardisation of a consistent standard across the system, but allowing that local creativity and flourishing and the connection between schools and their communities.
She asked about the evaluation and what the measures are for success, and she will have seen, I'm sure, the recent publication that set out advice to us as a Government around how we can ensure that we have the tools, if you like, to evaluate over the long term. This is a long-term change to our systems, isn't it, as she would recognise? So, in the autumn term, I'll be saying a lot more about what we are doing in that space, some of it is about commissioning new data, but some of it is also about making sure we have the research capacity and ongoing research projects to be able to evaluate in real time. The beauty of the curriculum is its capacity to evolve and respond to what we learn through that process, but also through the work of the national network, which is already having a very tangible effect on the evolution of the curriculum. Estyn, as well, has an important role as the school inspectorate in assessing the capacity of schools to deliver the curriculum, develop their curriculum, but also their capacity for self-improvement, which she will know from last week's statement is an essential part of our success.
I welcome the challenge, but I welcome the underlying commitment to the curriculum that her questions obviously reveal.
Diolch i'r Aelod a diolch iddi am y croeso a roddodd i'r datganiad, ac rwy’n nodi’r brwdfrydedd sydd ganddi dros y cwricwlwm, er gwaethaf yr heriau mae'n eu gosod i mi. Felly, rydw i’n croesawu'r ymrwymiad hwnnw i'r cwricwlwm newydd, y mae'n amlwg sydd ganddi.
O ran y pwyntiau mae hi wedi’u codi, maen nhw’n perthyn i nifer o gategorïau: roedd un yn ymwneud â'r ffaith bod dysgu proffesiynol ar gael. Rydym ni’n gwario symiau sylweddol o arian fel Llywodraeth wrth gomisiynu ac ariannu'r gwaith o gomisiynu dysgu proffesiynol, ac mae corff sylweddol iawn o adnoddau a deunydd a hyfforddiant ar gael i athrawon, ar bob lefel o'u taith, fel yr oedd yn ei ddisgrifio yn ei chwestiwn. Bydd yn gwybod bod dau o'r mesurau a gyhoeddais yn gynharach eleni, mewn gwirionedd, yn mynd at wraidd yr heriau mae'n eu gosod yn ei chwestiynau. Mae'r cyntaf yn ymwneud â sicrhau bod athro mewn unrhyw ran o Gymru yn gallu gwneud y defnydd gorau o adnoddau sy'n cael eu creu mewn unrhyw rannau eraill o Gymru, drwy wasanaethau gwella ysgolion, boed hynny mewn consortia neu mewn gwasanaethau awdurdodau lleol eu hunain. Ac felly, o ddechrau'r tymor nesaf, bydd yna drefniant mynediad cyffredin, fel nad yw, fel petai, yn bwysig ym mha ardal gonsortiwm rydych chi’n ymarfer, bydd gennych chi fynediad i'r cynnig cenedlaethol hwnnw o ddysgu proffesiynol.
Ac mae'r ail ffordd yr ydym ni’n ei ddefnyddio eisoes i fynd i'r afael â'r pwynt a godwyd gan yr Aelod yn ei chwestiynau yn ymwneud â'r hawl a gaiff ei lansio, eto ar ddechrau'r tymor nesaf, a bydd hynny'n egluro i athrawon, ar wahanol adegau o'u taith broffesiynol, beth yw eu hawl i ddysgu proffesiynol a ble i ddod o hyd iddo. Ac ochr yn ochr â'r darn hwnnw o waith, mae prosiect eisoes ar y gweill—mae wedi bod ar y gweill ers peth amser—i wella'r llywiadwyedd, y gallu i chwilio, y gallu i ddarganfod dysgu proffesiynol ar Hwb, lle mae'r rhan fwyaf o athrawon ar hyn o bryd yn gallu cael gafael ar y deunyddiau rydym ni’n eu comisiynu ac mae’r consortia'n comisiynu hefyd. Ac, fe wyddoch chi, bydd hi'n gwybod mai ethos dysgu proffesiynol yng Nghymru yw bod honno'n daith y mae pob ymarferydd unigol arni, ond ein tasg ni fel Llywodraeth, y mae'r hawl yn mynd i'r afael â hi, yw darparu pensaernïaeth hynny, fel y gellir ei wneud mor syml â phosibl ac mor hygyrch â phosibl i ymarferwyr unigol.
Cododd nifer o gwestiynau ynghylch y cydbwysedd rhwng fframwaith cenedlaethol a gwneud penderfyniadau lleol, ac rwy’n credu bod hynny wedi bod yn rhan o'r ddadl am y cwricwlwm o'r cychwyn cyntaf. Mae hwn yn gwricwlwm sydd â lefel uchel o ddatganoli, os mynnwch chi, i ysgolion. Ar un ystyr, rydym ni’n rhyddhau ysgolion i allu rhoi eu taith ddysgu unigol i ddysgwyr, a dyna'r cyffro sydd wrth wraidd y cwricwlwm, ond mae hefyd yn cynnwys, yn amlwg, set gyffredin o ddibenion, set gyffredin o ddisgwyliadau. Mae'r gofynion trawsgwricwlaidd yr un fath ym mhob rhan o Gymru, a bydd y cymedroli, y gwaith clwstwr a'r cysylltiad rhwng ysgolion mewn rhwydwaith yn mynd i'r safoni hwnnw o safon gyson ar draws y system, ond gan ganiatáu'r creadigrwydd lleol hwnnw a ffynnu a'r cysylltiad rhwng ysgolion a'u cymunedau.
Gofynnodd am y gwerthusiad a beth yw'r mesurau ar gyfer llwyddiant, a bydd wedi gweld, rwy'n siŵr, y cyhoeddiad diweddar a oedd yn rhoi cyngor i ni fel Llywodraeth ynghylch sut y gallwn ni sicrhau bod gennym ni’r arfau, os mynnwch chi, i werthuso dros y tymor hir. Mae hwn yn newid hirdymor i'n systemau, onid yw, fel y byddai hi’n cydnabod? Felly, yn nhymor yr hydref, byddaf yn dweud llawer mwy am yr hyn yr ydym ni’n ei wneud yn y maes hwnnw, mae rhywfaint ohono'n ymwneud â chomisiynu data newydd, ond mae rhywfaint ohono hefyd yn ymwneud â sicrhau bod gennym ni’r capasiti ymchwil a'r prosiectau ymchwil parhaus i allu eu gwerthuso mewn amser real. Y peth gwych am y cwricwlwm yw ei allu i esblygu ac ymateb i'r hyn y byddwn ni’n ei ddysgu drwy'r broses honno, ond hefyd drwy waith y rhwydwaith cenedlaethol, sydd eisoes yn cael effaith wirioneddol iawn ar esblygiad y cwricwlwm. Mae gan Estyn hefyd rôl bwysig fel yr arolygiaeth ysgolion wrth asesu gallu ysgolion i gyflwyno'r cwricwlwm, datblygu eu cwricwlwm, ond hefyd eu gallu i hunanwella, y bydd yn gwybod o ddatganiad yr wythnos diwethaf ei fod yn rhan hanfodol o'n llwyddiant.
Rwyf i’n croesawu'r her, ond rwyf i’n croesawu'r ymrwymiad sylfaenol i'r cwricwlwm y mae ei chwestiynau hi'n amlwg yn ei ddatgelu.
Minister, I would like to thank you for the statement today. As you know, we are excited but supportive of a new curriculum and, as was highlighted by the fifth Senedd's committee report, with Lynne Neagle as Chair, it is very much an opportunity for it to be the biggest change since the dawn of devolution in terms of our education system, and there's much to welcome.
I think some of the concerns are well rehearsed. We've had this debate over the past year in terms of the concerns raised by the teaching unions just purely around the capacity of the workforce to deliver. I would just like to build upon Laura Anne Jones's point in terms of that consistency across Wales, because, as Lynne Neagle also said as Chair, we recognise that the new curriculum will not be uniform across all schools, but it must be consistent.
I recognise that there are some things that you've emphasised in your response there, but one of the things that we have been told by teaching unions and so on, and by teachers, is the concern currently around just attendance at school, which we've also mentioned, and, therefore, the fact that those in school, yes, will benefit from the new curriculum, but there are huge challenges at the moment just in terms of that attendance, post COVID, for a whole array of reasons. How do we ensure that the most disadvantaged and those that are being impacted by the cost-of-living crisis at present will still receive that benefit if they're not even able to get to school? I was very concerned last week, in the First Minister's response to my question about the cost of transport to school, to have the response that, 'Well, we're prioritising free school meals.' But, for me, surely we need to be looking as well at ensuring that pupils are in school, so that they can receive the benefit of free school meals, but also to be able to benefit from the new curriculum. Therefore, how is this being tied into the very real concerns at present about attendance at schools and some of the challenges there, so we ensure there's not that inequity of access to the new curriculum?
I would very much like to echo your comments in terms of how challenging it has been for staff and record our thanks as well to all staff that are embracing this and working hard to make sure that the new curriculum works. I was really pleased, as well, that you emphasised that this is not the end of the process, that it's a milestone, and also that commitment that things will evolve and respond. I think it is something that we need to welcome, and, certainly, as an opposition party, yes, our role is to challenge, but I also welcome learning as we go on as well, and I hope we will have that honesty as things progress in terms of what's working and what's not, so that we can see some of the places that need further investment, or if we are seeing that disadvantaged communities are not able to take full advantage of the curriculum, or we're seeing that some pupils are missing out, that we can have that regular review and be able to adapt accordingly.
Similarly, one of the things that has been emphasised is the precarious financial position facing schools, especially in light of some of the areas that are being invested in now. So, just in terms of that concern around lack of transparency and inconsistencies in the distribution of funding to schools, in particular around the schools' core budgets, is this something that concerns you in terms of delivery of the new curriculum, or are you confident that those concerns have been addressed so that every school that is implementing the new curriculum will be able to do so and will have the resources to do so?
So, I hope you take that as a positive response. Obviously, we want to see things work, but we also want to ensure that children and young people are able to be in school to take advantage of the opportunities provided by the new curriculum, and also that we continue to support staff. Obviously, as we see now, COVID is another factor that has not gone away; we're seeing impacts again on schools, and it will continue to impact on teachers and teaching assistants being in school. So, therefore, how are we going to support the workforce over the coming months, so that they see that we are being a supportive Government and opposition parties, as this will take time to embed and evolve? Diolch.
Gweinidog, hoffwn ddiolch i chi am y datganiad heddiw. Fel y gwyddoch chi, rydym ni’n llawn cyffro ond yn gefnogol i gwricwlwm newydd ac, fel yr amlygwyd gan bumed adroddiad pwyllgor y Senedd, gyda Lynne Neagle yn Gadeirydd, mae'n gyfle mawr iddo fod y newid mwyaf ers dechrau datganoli o ran ein system addysg, ac mae llawer i'w groesawu.
Rwy’n credu bod rhai o'r pryderon wedi'u trafod yn helaeth. Rydym ni wedi cael y ddadl hon dros y flwyddyn ddiwethaf o ran y pryderon a godwyd gan undebau'r athrawon ynghylch gallu'r gweithlu i gyflawni. Hoffwn adeiladu ar bwynt Laura Anne Jones o ran y cysondeb hwnnw ledled Cymru, oherwydd, fel y dywedodd Lynne Neagle hefyd fel Cadeirydd, rydym ni’n cydnabod na fydd y cwricwlwm newydd yn unffurf ar draws pob ysgol, ond rhaid iddo fod yn gyson.
Rwy’n cydnabod bod rhai pethau yr ydych chi wedi'u pwysleisio yn eich ymateb yn y fan yna, ond un o'r pethau mae undebau athrawon ac yn y blaen wedi dweud wrthym ni amdano, a gan athrawon, yw'r pryder ar hyn o bryd ynghylch presenoldeb yn yr ysgol, yr ydym ni hefyd wedi'i grybwyll, ac, felly, y ffaith y bydd y rheini yn yr ysgol, ie, yn elwa o'r cwricwlwm newydd, ond mae heriau enfawr ar hyn o bryd o ran presenoldeb, ar ôl COVID, am amrywiaeth eang o resymau. Sut ydym ni'n sicrhau y bydd y rhai mwyaf difreintiedig a'r rhai sy'n cael eu heffeithio gan yr argyfwng costau byw ar hyn o bryd yn dal i gael y budd hwnnw os nad ydyn nhw hyd yn oed yn gallu cyrraedd yr ysgol? Roeddwn i’n bryderus iawn yr wythnos diwethaf, yn ymateb y Prif Weinidog i fy nghwestiwn am gost cludiant i'r ysgol, i gael yr ymateb, 'Wel, rydym ni’n blaenoriaethu prydau ysgol am ddim.' Ond, i mi, siawns bod angen i ni edrych hefyd ar sicrhau bod disgyblion yn yr ysgol, fel y gallan nhw fanteisio ar brydau ysgol am ddim, ond hefyd i allu elwa o'r cwricwlwm newydd. Felly, sut mae hyn yn cael ei glymu i'r pryderon gwirioneddol ar hyn o bryd am bresenoldeb mewn ysgolion a rhai o'r heriau yn hyn o beth, fel ein bod ni’n sicrhau nad oes yr annhegwch hwnnw o ran mynediad i'r cwricwlwm newydd?
Hoffwn ategu eich sylwadau o ran pa mor heriol y bu i staff a nodi ein diolch hefyd i'r holl staff sy'n croesawu hyn ac sy'n gweithio'n galed i sicrhau bod y cwricwlwm newydd yn gweithio. Roeddwn i’n falch iawn, hefyd, i chi bwysleisio nad dyma ddiwedd y broses, ei bod yn garreg filltir, a hefyd yr ymrwymiad hwnnw y bydd pethau'n esblygu ac yn ymateb. Rwy’n credu ei fod yn rhywbeth mae angen i ni ei groesawu, ac, yn sicr, fel gwrthblaid, ie, ein rôl ni yw herio, ond rwyf i hefyd yn croesawu dysgu wrth i ni fynd ymlaen, a gobeithio y cawn ni’r gonestrwydd hwnnw wrth i bethau symud ymlaen o ran yr hyn sy'n gweithio a'r hyn nad yw'n gweithio, fel y gallwn ni weld rhai o'r lleoedd sydd angen rhagor o fuddsoddiad, neu os ydym ni’n gweld nad yw cymunedau difreintiedig yn gallu manteisio'n llawn ar y cwricwlwm, neu os ydym ni’n gweld bod rhai disgyblion yn colli allan, y gallwn ni gael yr adolygiad rheolaidd hwnnw a gallu addasu yn unol â hynny.
Yn yr un modd, un o'r pethau sydd wedi'i bwysleisio yw'r sefyllfa ariannol ansicr sy'n wynebu ysgolion, yn enwedig yng ngoleuni rhai o'r meysydd sy'n derbyn buddsoddiad nawr. Felly, o ran y pryder hwnnw ynghylch diffyg tryloywder ac anghysondebau o ran dosbarthu cyllid i ysgolion, yn enwedig o ran cyllidebau craidd ysgolion, ydy hyn yn rhywbeth sy'n peri pryder i chi o ran cyflwyno'r cwricwlwm newydd, neu a ydych chi’n hyderus bod y pryderon hynny wedi cael sylw fel y bydd pob ysgol sy'n gweithredu'r cwricwlwm newydd yn gallu gwneud hynny ac y bydd ganddi'r adnoddau i wneud hynny?
Felly, gobeithio y byddwch chi’n cymryd hwn fel ymateb cadarnhaol. Yn amlwg, rydym ni am weld pethau'n gweithio, ond rydym ni hefyd am sicrhau bod plant a phobl ifanc yn gallu bod yn yr ysgol i fanteisio ar y cyfleoedd a ddarperir gan y cwricwlwm newydd, a hefyd ein bod yn parhau i gefnogi staff. Yn amlwg, fel rydyn ni’n ei weld nawr, mae COVID yn ffactor arall nad yw wedi diflannu; rydym ni’n gweld effeithiau eto ar ysgolion, a bydd yn parhau i effeithio ar athrawon a chynorthwywyr addysgu yn yr ysgol. Felly, sut rydym ni’n mynd i gefnogi'r gweithlu dros y misoedd nesaf, er mwyn iddyn nhw weld ein bod ni’n Llywodraeth ac yn wrthbleidiau cefnogol, gan y bydd hyn yn cymryd amser i ymsefydlu ac esblygu? Diolch.
I thank the Member for those questions. On the point about the response of the teaching workforce to the curriculum, I think it's one that she would recognise is one of excitement and commitment to the principles of the new curriculum, and the desire, together with all of us in this Chamber, to see it succeed, and that's been what's motivated the phenomenal hard work over many years of the profession to be ready for this exciting next stage in the journey from September, which I know that she will also welcome.
I share her concern in relation to the attendance challenge, which she described very clearly in her question. She's absolutely right to say that in order to benefit fully from the advantages of the new curriculum pupils need to be in school, which is why we're prioritising our response to ensuring that pupils are in school. She'll know the investment we've made in relation to family engagement officers, and we had a very fruitful discussion in the committee the other day in relation to some of the other interventions that we're putting in place. She will also know, I think, that even for those parents and carers who have made the choice to home-educate their children, we're looking at ways to make available to them access to the Hwb network, so that they have a suite of resources, many of which obviously will have been tailored to the approaches of the new curriculum. So, we will always try and find ways of minimising those differences, but there is a practical limitation to that, which is why I'm so keen to make sure that, perhaps, in particular those who have made a recent decision to stay at home, as a consequence of the COVID pandemic, that we encourage those back into school to take full advantage of this fantastic new chapter in our education story here in Wales.
She asked an important question about how we use the evolution of the curriculum as a means of learning ourselves, and I can give her the assurance that the report that I published last week about curriculum preparedness will be one of many dozens of reports, I hope—one each year—which will give the Senedd a formal opportunity to assess where we are, but there will be, I'm sure, many, many opportunities between those reports for me to account for progress, which I'm sure will be rapid and sustained.
The national network, I think, in terms of the evolution of the curriculum, is a very important dimension of the landscape going forward. That's already, as I indicated in my statement, had a really tangible impact on how we've worked on and developed some of the resources available to teachers and some of the approaches, and I think that will only intensify. We have a session coming up in the coming few months on oracy and reading, and there will be a series of network discussions that will be a feature of the system going forward. It does involve practitioners giving up their time; we provide funding to schools to enable that to happen. But, it's really important that I'm able to continuously demonstrate the value of giving up time, and I will be looking for ways to do that because it's crucial to the success of that part of the system itself.
She made a number of points about funding. I'll just remind her that this year's local government settlement, which is how schools are generally funded, is the most extensive settlement in many, many years. Obviously, the economic climate is changing and has changed since then, but that is the starting point for our school funding discussion. I think she was making a point about consistency, fundamentally, and, I think, referring to the Luke Sibieta work—I took that implication from her question.
She will also know, I think, that from the perspective of curriculum preparedness, we've obviously provided direct funding into the system from the Welsh Government, and we are providing £21 million to schools this year for curriculum preparation, in addition, of course, to the many millions we spend on professional learning, from which teachers have an opportunity to access that very directly. So, I hope she finds those answers reassuring, and I welcome her commitment and support to the curriculum.
Diolch i'r Aelod am y cwestiynau hynny. O ran y pwynt am ymateb y gweithlu addysgu i'r cwricwlwm, rwy’n credu ei bod yn un y byddai hi'n ei chydnabod yn un o gyffro ac ymrwymiad i egwyddorion y cwricwlwm newydd, a'r awydd, ynghyd â phob un ohonom ni yn y Siambr hon, i'w weld yn llwyddo, a dyna sydd wedi ysgogi gwaith caled aruthrol y proffesiwn dros flynyddoedd lawer i fod yn barod ar gyfer y cam nesaf cyffrous hwn ar y daith o fis Medi ymlaen, ac rwy’n gwybod y bydd hi hefyd yn croesawu hynny.
Rwy’n rhannu ei phryder ynglŷn â'r her presenoldeb, a ddisgrifiodd yn glir iawn yn ei chwestiwn. Mae hi yn llygad ei lle wrth ddweud bod angen i ddisgyblion fod yn yr ysgol er mwyn elwa'n llawn o fanteision y cwricwlwm newydd, a dyna pam rydym ni’n blaenoriaethu ein hymateb i sicrhau bod disgyblion yn yr ysgol. Bydd yn gwybod am y buddsoddiad rydym ni wedi'i wneud mewn perthynas â swyddogion ymgysylltu â theuluoedd, a chawsom drafodaeth ffrwythlon iawn yn y pwyllgor y diwrnod o'r blaen mewn perthynas â rhai o'r ymyriadau eraill rydym ni’n eu rhoi ar waith. Bydd hefyd yn gwybod, rwy’n credu, hyd yn oed i'r rhieni a'r gofalwyr hynny sydd wedi dewis addysgu eu plant gartref, ein bod yn edrych ar ffyrdd o sicrhau bod rhwydwaith Hwb ar gael iddyn nhw, fel bod ganddyn nhw gyfres o adnoddau, ac mae'n amlwg y bydd llawer ohonyn nhw wedi'u teilwra i ddulliau'r cwricwlwm newydd. Felly, byddwn bob amser yn ceisio dod o hyd i ffyrdd o leihau'r gwahaniaethau hynny, ond mae cyfyngiad ymarferol ar hynny, a dyna pam rwyf i mor awyddus i sicrhau, efallai yn enwedig y rhai sydd wedi gwneud penderfyniad diweddar i aros gartref, o ganlyniad i bandemig COVID, ein bod yn annog y rhai sy'n dychwelyd i'r ysgol i fanteisio'n llawn ar y bennod newydd wych hon yn ein stori addysg yma yng Nghymru.
Gofynnodd gwestiwn pwysig am sut rydym ni’n defnyddio esblygiad y cwricwlwm fel ffordd o ddysgu ein hunain, a gallaf roi sicrwydd iddi y bydd yr adroddiad a gyhoeddais yr wythnos diwethaf am barodrwydd y cwricwlwm yn un o ddwsinau lawer o adroddiadau, gobeithio—un bob blwyddyn—a fydd yn rhoi cyfle ffurfiol i'r Senedd asesu ble'r ydym ni, ond rwy'n siŵr y bydd llawer o gyfleoedd rhwng yr adroddiadau hynny i mi roi cyfrif am gynnydd, ac rwy'n siŵr y bydd hynny'n gyflym ac yn barhaus.
Mae'r rhwydwaith cenedlaethol, rwy’n credu, o ran esblygiad y cwricwlwm, yn ddimensiwn pwysig iawn o'r dirwedd wrth symud ymlaen. Mae hynny eisoes, fel y dywedais i yn fy natganiad, wedi cael effaith wirioneddol bendant ar sut rydym ni wedi gweithio ar rai o'r adnoddau sydd ar gael i athrawon a rhai o'r dulliau gweithredu a'u datblygu, ac rwy’n credu na fydd hynny ond yn dwysáu. Mae gennym ni sesiwn ar y gweill yn ystod y misoedd nesaf ar lafaredd a darllen, a bydd cyfres o drafodaethau rhwydwaith a fydd yn nodwedd o'r system wrth symud ymlaen. Mae'n golygu bod ymarferwyr yn rhoi o'u hamser; rydym ni’n darparu cyllid i ysgolion i alluogi hynny i ddigwydd. Ond, mae'n bwysig iawn fy mod i’n gallu dangos gwerth rhoi'r amser yn barhaus, a byddaf yn chwilio am ffyrdd o wneud hynny oherwydd mae'n hanfodol i lwyddiant y rhan honno o'r system ei hun.
Fe wnaeth nifer o bwyntiau am ariannu. Hoffwn ei hatgoffa mai'r setliad llywodraeth leol eleni, sef sut y caiff ysgolion eu hariannu'n gyffredinol, yw'r setliad mwyaf helaeth ers blynyddoedd lawer. Yn amlwg, mae'r hinsawdd economaidd yn newid ac mae wedi newid ers hynny, ond dyna fan cychwyn ein trafodaeth ar ariannu ysgolion. Rwy’n credu ei bod yn gwneud pwynt am gysondeb, yn y bôn, ac, rwy'n credu, yn cyfeirio at waith Luke Sibieta—cymerais y goblygiad hwnnw o'i chwestiwn.
Bydd hefyd yn gwybod, rwy’n credu, o safbwynt parodrwydd y cwricwlwm, ein bod ni’n amlwg wedi darparu cyllid uniongyrchol i'r system gan Lywodraeth Cymru, ac rydym ni’n darparu £21 miliwn i ysgolion eleni ar gyfer paratoi'r cwricwlwm, yn ogystal, wrth gwrs, â'r miliynau lawer rydyn ni’n ei wario ar ddysgu proffesiynol, y mae athrawon yn cael cyfle i fanteisio ar hynny'n uniongyrchol iawn. Felly, gobeithio y bydd yr atebion hynny'n galonogol, ac rwy’n croesawu ei hymrwymiad a'i chefnogaeth i'r cwricwlwm.
Minister, thank you for your statement here today. It was a real pleasure to accompany you last week on a visit to Pontypridd High School in my constituency to showcase the brilliant work that the school has been doing in conjunction with the Moondance Cancer Initiative, raising awareness of bowel cancer using a multipronged approach running through many different subject areas in the curriculum. So, Minister, would you agree with me, as the curriculum rolls out, that initiatives such as this have the potential to save many lives in Wales each year, and, moreover, are perfectly suited to the cross-cutting, broad and purpose-based nature of the new curriculum, which you've outlined so clearly in your statement here today?
Gweinidog, diolch am eich datganiad yma heddiw. Roedd hi'n bleser mawr dod gyda chi yr wythnos diwethaf ar ymweliad ag Ysgol Uwchradd Pontypridd yn fy etholaeth i arddangos y gwaith gwych mae'r ysgol wedi bod yn ei wneud ar y cyd â Menter Canser Moondance, i godi ymwybyddiaeth o ganser y coluddyn gan ddefnyddio dull amlbroffesiwn sy'n rhedeg drwy lawer o wahanol feysydd pwnc yn y cwricwlwm. Felly, Gweinidog, a fyddech chi'n cytuno â mi, wrth i'r cwricwlwm gael ei gyflwyno, fod gan fentrau fel hyn y potensial i achub llawer o fywydau yng Nghymru bob blwyddyn, ac, yn fwy na hynny, eu bod yn gwbl addas i natur drawsbynciol, eang a phwrpasol y cwricwlwm newydd, yr ydych chi wedi'i amlinellu mor glir yn eich datganiad yma heddiw?
I thank Vikki Howells for drawing to my attention the fantastic work that Pontypridd High School is leading on in conjunction with other schools in the area and with the involvement of Public Health Wales and the broader community. I know my colleague the health Minister will be interested in hearing more about this development, which is a fantastic example of working between the education system and the health service in that context, where pupils are able to learn, in this context about bowel cancer, and that information being available to parents and the community at large as well through the work of Public Health Wales. I myself thought there are clearly health benefits from this approach, which are pretty clear, it seemed to me. But from a curriculum perspective, there's a very exciting opportunity, I think, here. What we heard in the discussion was the school taking an issue that was particular to the local community, where there was a particular resonance, which pupils and their families would feel a relationship to, and using that to learn about science and about behaviours, which, I think, in a way, completely exemplifies the flexibility and the innovation in the new curriculum. And, just to say, I congratulate the school very much for its leadership in this, and I thank Vikki Howells for drawing it to my attention.
Diolch i Vikki Howells am dynnu fy sylw at y gwaith gwych mae Ysgol Uwchradd Pontypridd yn ei arwain ar y cyd ag ysgolion eraill yn yr ardal a gyda chyfraniad Iechyd Cyhoeddus Cymru a'r gymuned ehangach. Rwy'n gwybod y bydd gan fy nghyd-Weinidog, y Gweinidog iechyd, ddiddordeb mewn clywed mwy am y datblygiad hwn, sy'n enghraifft wych o weithio rhwng y system addysg a'r gwasanaeth iechyd yn y cyd-destun hwnnw, lle gall disgyblion ddysgu, yn y cyd-destun hwn am ganser y coluddyn, a bod y wybodaeth honno ar gael i rieni a'r gymuned yn gyffredinol hefyd drwy waith Iechyd Cyhoeddus Cymru. Roeddwn i fy hun yn meddwl bod manteision iechyd yn amlwg o'r dull hwn, sy'n eithaf clir, ymddengys i mi. Ond o safbwynt y cwricwlwm, mae cyfle cyffrous iawn, rwy'n meddwl, yma. Yr hyn y gwnaethom ni ei glywed yn y drafodaeth oedd bod yr ysgol yn cymryd mater a oedd yn arbennig i'r gymuned leol, lle'r oedd arwyddocâd arbennig, y byddai disgyblion a'u teuluoedd yn teimlo perthynas ag ef, a defnyddio hynny i ddysgu am wyddoniaeth ac am ymddygiadau, sydd, rwy'n credu, mewn ffordd, yn enghraifft o'r hyblygrwydd a'r arloesedd yn y cwricwlwm newydd yn llwyr. A, gaf fi ddweud, rydw i'n llongyfarch yr ysgol yn fawr iawn am ei harweinyddiaeth yn hyn o beth, a diolchaf i Vikki Howells am dynnu fy sylw ato.
Diolch i'r Gweinidog am ei ddatganiad. Dwi am gyfeirio at baragraff 4 o'ch datganiad heddiw sy'n sôn am godi uchelgeisiau. Dwi'n cymryd bod hyn yn cynnwys sgiliau iaith Cymraeg hefyd, sydd i'w groesawu, ond mae'n rhaid i fi godi fy mhryder ynglŷn â'r sefyllfa yng nghyngor sir Pen-y-bont. Unwaith eto dwi'n ffeindio fy hun yn codi yn y Siambr hon i godi pryderon ynglŷn â sefyllfa addysg Gymraeg yn y sir. Am flynyddoedd, mae ymgyrchwyr wedi bod yn lobïo'r sir ar y pwynt yma a, dro ar ôl tro, maen nhw wedi wynebu gwrthwynebiadau diri. Mae yna fwriad i droi adeilad presennol Bro Ogwr i mewn i ysgol Saesneg. Mae yna hefyd fwriad i ymestyn ysgolion cynradd Pencoed a Choety—eto, ysgolion Saesneg. A, gyda llaw, dwi'n llywodraethwr yn ysgol gynradd Pencoed. Mae yna hefyd fwriad i agor trydedd ysgol gynradd ym Mhencoed, ond mae cynghorwyr yn y sir yn dweud wrtha i bydd yr ysgol honno yn Saesneg eto, a hynny pan fo yna blant ym Mhencoed yn colli mas ar addysg Gymraeg yn barod. Ar yr ochr addysg Gymraeg, rŷn ni'n dal yn aros am ddyddiad ar gyfer ysgol Gymraeg newydd ym Mhorthcawl. Dydy hynny ddim yn ddigon da. Felly, a fyddai'r Gweinidog yn cytuno i ymchwilio i mewn i benderfyniadau swyddogion ac aelodau etholedig ym Mhen-y-bont sydd i'w gweld yn mynd yn erbyn eich gweledigaeth chi a'ch Llywodraeth?
Thank you to the Minister for the statement. I want to refer to paragraph 4 of your statement today, which talks about raising ambition. I assume that this includes Welsh language skills too, which is to be welcomed, of course, but I have to raise my concern about the situation in Bridgend county council. Once again I find myself getting up in this Chamber to raise concerns about the situation of Welsh language education in the county. For years, campaigners have been lobbying the county on this point and, time and time again, they have faced numerous cases of opposition. There is an attempt to turn the current site of Bro Ogwr into an English-medium school. There's also an intention to turn Pencoed and Coity into English-medium schools. And I'm a governor, by the way, at Pencoed. There's also an attempt to open a third school in Pencoed, but councillors tell me that that will again be an English-medium school, at a time when children in Pencoed are already missing out on Welsh-medium education. In terms of Welsh-medium education, we're still awaiting a date for a new Welsh school in Porthcawl, and that's not good enough. So, would the Minister agree to look into the decisions made by officials and elected members in Bridgend, which seem to be militating against your vision and your Government's vision in this area?
Mae'r Aelod yn gwybod bod gyda fi ymroddiad llwyr i sicrhau bod gan bob plentyn yng Nghymru fynediad hafal at addysg Gymraeg a bod pob plentyn sydd eisiau addysg Gymraeg yn gallu cael hynny. Mae hynny'n gwbl glir, a does dim dwywaith am hynny. O ran materion penodol am y dewisiadau mae'r cyngor yn ei wneud o fewn y cwestiwn gwnaeth yr Aelod godi, bydd e'n gwybod mai at y cyngor mae angen iddo fe gyfeirio'r cwestiynau hynny. Ond, o fy safbwynt i fel Gweinidog, byddaf i'n sicr eisiau gweld cynnydd o ran cynllun strategol addysg Gymraeg pob sir yng Nghymru, yn cynnwys Pen-y-bont, a fy mwriad i yw cael sgyrsiau gydag arweinwyr pob cyngor i amlinellu fy nisgwyliadau i o'r hyn sydd yn digwydd. Byddaf i eisiau gweld cynnydd cynnar ym mhob un o'r ymrwymiadau uchelgeisiol hynny sydd yn digwydd ym Mhen-y-bont, fel ym mhob rhan arall o Gymru.
The Member knows that I have a complete commitment to ensure that every child in Wales has equitable access to Welsh-medium education and that all children who want Welsh-medium education can have that. That's very clear, and there's no doubt about that. In terms of specific issues about the choices that the council is making regarding the question that the Member asked, he knows that he needs to direct those questions to the council. But, from my perspective as a Minister, I want to see progress in terms of the WESPs in all counties in Wales, including Bridgend, and my intention is to have conversations with the leaders of every council to outline my expectations of what's happening. I want to see early progress in all of those ambitious commitments that are happening in Bridgend, as in all parts of Wales.
Diolch to the Minister for today's statement. It's great to hear that 95 per cent of schools in Wales will be taking the next step on their curriculum journey. The world has changed considerably over a very short period of time, and will continue to change. It's only right that we continue to transform education to keep up with this change, moving away from the narrow subjects and granting greater autonomy is a change the teachers at Ysgol Nantgwyn, where I visited recently, welcome wholeheartedly. But there are very real concerns around pupil absence as a result of the pandemic. This curriculum will only achieve high standards and aspiration for all if children are taking part, and I believe that technology has a major role to play in this. So, Minister, what work is under way to tackle pupil absence rates, and do you agree that, for the curriculum to work for the whole of Wales, we need a fit-for-purpose digital infrastructure?
Diolch i'r Gweinidog am y datganiad heddiw. Mae'n wych clywed y bydd 95 y cant o ysgolion Cymru yn cymryd y cam nesaf ar eu taith yn y cwricwlwm. Mae'r byd wedi newid yn sylweddol dros gyfnod byr iawn, a bydd yn parhau i newid. Mae'n iawn ein bod ni'n parhau i drawsnewid addysg er mwyn cadw i fyny â'r newid hwn, mae symud i ffwrdd oddi wrth y pynciau cul a rhoi mwy o ymreolaeth yn newid mae athrawon Ysgol Nantgwyn, yr ymwelais â hi yn ddiweddar, yn ei groesawu'n galonnog. Ond mae pryderon gwirioneddol ynghylch absenoldeb disgyblion o ganlyniad i'r pandemig. Dim ond os yw plant yn ymgysylltu y bydd y cwricwlwm hwn yn cyflawni safonau a dyheadau uchel i bawb, ac rwy'n credu bod gan dechnoleg rôl bwysig i'w chwarae yn hyn o beth. Felly, Gweinidog, pa waith sydd ar y gweill i fynd i'r afael â chyfraddau absenoldeb disgyblion, ac a ydych chi'n cytuno, er mwyn i'r cwricwlwm weithio i Gymru gyfan, ein bod ni angen seilwaith digidol sy'n addas i'r diben?
I thank the Member for those questions. She will know from my earlier answers that there's a significant amount of work under way in order to encourage pupils back to school. Some of that is around the funding of family engagement officers, but we are also looking at the recommendations that were made to us as a Government in the recent report that we've published by Meilyr Rowlands, some of which encourages us to look again at the framework that we have used to guide schools in this area right across Wales, which we will be undertaking.
In parallel with that, we'll also be looking at our guidance in relation to exclusions and looking at a holistic approach to the guidance that we make available to schools. Every school in Wales recognises how important this issue is, and I'm confident that schools recognise that the best means of doing that is to rebuild those relationships with parents and carers who don't feel they're able to send their children to school at the moment, and to remind them of the value to those families and to the children of being in school. I actually think that the new curriculum provides a really great opportunity in order to do that even more successfully in the future, and the reason for that is that the whole idea at the heart of the curriculum is to start the learner's journey from somewhere that is familiar, and to take that learner on a journey of discovery that can be limitless. I think that is an exciting way of re-engaging learners with the world of the school and with their learning.
On the question of technology, I agree with her—that is very important. She will know of the £150 million-worth of investment that we have made in order to ensure that every child in Wales has access to digital technology. The Hwb network, which is the backbone of the curriculum, now has 50 log-ons per second, which is a phenomenal example of success, and we want to do more in this space. Again, at the heart of the curriculum is making sure that all our learners are digitally literate, and that I think is a very exciting opportunity both for every learner in Wales, but also for us as a nation.
Diolch i'r Aelod am y cwestiynau hynny. Bydd yn gwybod o fy atebion cynharach fod cryn dipyn o waith ar y gweill er mwyn annog disgyblion yn ôl i'r ysgol. Mae rhywfaint o hynny'n ymwneud ag ariannu swyddogion ymgysylltu â theuluoedd, ond rydym ni hefyd yn edrych ar yr argymhellion a wnaethpwyd i ni fel Llywodraeth yn yr adroddiad diweddar rydym ni wedi'i gyhoeddi gan Meilyr Rowlands, ac mae rhywfaint ohono yn ein hannog i edrych eto ar y fframwaith rydym ni wedi'i ddefnyddio i arwain ysgolion yn y maes hwn ledled Cymru, y byddwn yn ymgymryd ag ef.
Ochr yn ochr â hynny, byddwn ni hefyd yn edrych ar ein canllawiau mewn perthynas â gwaharddiadau ac yn edrych ar ddull cyfannol o ymdrin â'r canllawiau rydym ni'n eu darparu i ysgolion. Mae pob ysgol yng Nghymru yn cydnabod pa mor bwysig yw'r mater hwn, ac rwy'n hyderus bod ysgolion yn cydnabod mai'r ffordd orau o wneud hynny yw ailadeiladu'r berthynas honno â rhieni a gofalwyr nad ydyn nhw'n teimlo eu bod yn gallu anfon eu plant i'r ysgol ar hyn o bryd, ac i'w hatgoffa o'r gwerth i'r teuluoedd hynny ac i'r plant o fod yn yr ysgol. Rwy'n credu mewn gwirionedd fod y cwricwlwm newydd yn gyfle gwych iawn er mwyn gwneud hynny hyd yn oed yn fwy llwyddiannus yn y dyfodol, a'r rheswm am hynny yw mai'r holl syniad sydd wrth wraidd y cwricwlwm yw dechrau taith y dysgwr o rywle sy'n gyfarwydd, a mynd â'r dysgwr hwnnw ar daith ddarganfod a all fod yn ddi-derfyn. Rwy'n credu bod hynny'n ffordd gyffrous o ail-ymgysylltu dysgwyr â byd yr ysgol a gyda'u dysgu.
O ran technoleg, rwy'n cytuno â hi—mae hynny'n bwysig iawn. Bydd yn gwybod am y buddsoddiad gwerth £150 miliwn rydym ni wedi'i wneud er mwyn sicrhau bod technoleg ddigidol ar gael i bob plentyn yng Nghymru. Mae 50 o bobl yn mewngofnodi i rwydwaith Hwb, sef asgwrn cefn y cwricwlwm, bob eiliad erbyn hyn, sy'n enghraifft wych o lwyddiant, ac rydym ni am wneud mwy yn y gofod hwn. Unwaith eto, wrth wraidd y cwricwlwm mae sicrhau bod ein holl ddysgwyr yn llythrennog yn ddigidol, ac mae hynny, yn fy marn i, yn gyfle cyffrous iawn i bob dysgwr yng Nghymru, ond hefyd i ni fel cenedl.
Ac yn olaf, Rhianon Passmore.
And finally, Rhianon Passmore.
Diolch, Deputy Presiding Officer. Minister, I very much welcome this statement today, the enthusiasm across the Chamber for the new curriculum, the innovation behind the areas of learning, and the honest recognition that change means challenge within our schools. My question very simply, really, is, within your statement, pertaining to the role of the education regional consortia in supporting excellence within our professional teaching and education workforce, and that real need to promote the ambition that others have spoken about within our schools through the new curriculum.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Gweinidog, rwyf i'n croesawu'r datganiad hwn yn fawr heddiw, y brwdfrydedd ar draws y Siambr dros y cwricwlwm newydd, yr arloesi y tu ôl i'r meysydd dysgu, a'r gydnabyddiaeth onest bod newid yn golygu her yn ein hysgolion. Mae fy nghwestiwn yn syml iawn, mewn gwirionedd, yn eich datganiad, yn ymwneud â rôl y consortia rhanbarthol addysg o ran cefnogi rhagoriaeth o fewn ein gweithlu addysgu ac addysg proffesiynol, a'r angen gwirioneddol hwnnw i hyrwyddo'r uchelgais mae eraill wedi sôn amdano yn ein hysgolion drwy'r cwricwlwm newydd.
I thank the Member for that question. The consortia and school improvement services have a very important role in the new curriculum, as she will know from the statement I made last week, supporting schools on their improvement journey, whatever that journey is, providing that service to schools, that service to governing bodies as they are accountable for their school's journey. That's really important. But also, I'm sure the Member will be excited by the point I made at the very start, which is that, right across Wales, consortia are creating huge amounts of professional learning resource material and training, and from next term, wherever you are in Wales, wherever you're practising as a teacher, you'll be able to access all the material available in any part of Wales, which I think is one of the many ways in which we are demonstrating that this is truly a curriculum for Wales.
Diolch i'r Aelod am y cwestiwn hwnnw. Mae gan y consortia a'r gwasanaethau gwella ysgolion rôl bwysig iawn yn y cwricwlwm newydd, fel y gŵyr o'r datganiad a wnes i'r wythnos diwethaf, gan gefnogi ysgolion ar eu taith wella, beth bynnag yw'r daith honno, darparu'r gwasanaeth hwnnw i ysgolion, y gwasanaeth hwnnw i gyrff llywodraethu gan eu bod yn atebol am daith eu hysgol. Mae hynny'n bwysig iawn. Ond hefyd, rwy'n siŵr y bydd yr Aelod wedi'i gyffroi gan y pwynt a wnes i ar y cychwyn cyntaf, sef bod consortia, ledled Cymru, yn creu llawer iawn o ddeunydd a hyfforddiant adnoddau dysgu proffesiynol, ac o'r tymor nesaf, lle bynnag yr ydych chi yng Nghymru, lle bynnag yr ydych chi'n ymarfer fel athro, byddwch chi'n gallu cael gafael ar yr holl ddeunydd sydd ar gael yn unrhyw ran o Gymru, sydd, yn fy marn i, yn un o'r ffyrdd niferus yr ydym ni'n dangos bod hwn yn wir yn gwricwlwm i Gymru.
Diolch i'r Gweinidog.
Thank you, Minister.
Symudwn ymlaen at eitem 7, datganiad gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol ar iechyd menywod. Galwaf ar y Gweinidog i wneud y ddatganiad. Eluned Morgan.
We'll move now to item 7, a statement by the Minister for Health and Social Services on women's health. I call on the Minister to make the statement. Eluned Morgan.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Thank you for the opportunity to make this important statement today about the publication of our quality statement on women’s and girls’ health. We’ve been working hard to improve the quality of care everyone receives in Wales and to reduce the level of variation in standards between services available in one part of Wales and another. However, there continue to be some very deep-seated and entrenched differences in the way men and women experience healthcare. These are well documented and well researched and are not unique to Wales.
Women make up just over half of our population and account for the majority of the NHS workforce in Wales. Women shoulder the majority of the family caring responsibilities and continue to do most of the work in the home, as well as working outside the home. But all too often, women receive healthcare based on the male experience of an illness, rather than getting the help and care they need, tailored towards their needs as a woman or a girl. Such gender biases and inequalities can mean women often receive poorer services and, in some cases, we are seeing poorer outcomes.
Research by the British Heart Foundation suggests that the deaths of at least 8,000 women could have been prevented if they had received equitable cardiac treatment over a 10-year period in England and Wales. This is just one example, in one area of medicine. Sadly, these inequalities are evident throughout medicine. Llywydd, this isn’t right and it’s not fair. If we are to be true to our overarching aim of providing person-centred care in Wales, then we must change the way we provide healthcare for women and girls so they can access it in a timely way, so the NHS is responsive to their choices and needs and that research and development reflects women's and girls’ lived experiences. That is why, today, I am publishing the quality statement on women’s and girls’ health.
I want to put on record today that when we talk about women’s health and women’s healthcare, we’re not just talking about gynaecological services or reproductive health. These are, of course, important services for women but they are not the beginning and the end of women’s healthcare. There are a wide range of conditions where women may present differently to men or may be disproportionately affected, including autism, asthma, migraine, bone and cardiac disease. Women also experience different patterns of need and presentations across ethnicity and disability, pregnancy and maternity. The NHS must be able to treat people experiencing these conditions appropriately to ensure the best possible outcomes.
The quality statement is the important first step in our plans to transform the care received by women in Wales. It sets out what the NHS is expected to deliver to ensure good-quality health services to support women and girls throughout the course of their lives. It describes what ‘good’ looks like. The quality statement will be followed by the publication of a 10-year women’s health plan in the autumn. The plan is being developed by NHS Wales with significant input from women’s groups. Together, the quality statement and the plan will set the course for the way services for women and girls will be provided and developed in Wales. I have been clear that the plan will follow the same life-course approach that the Royal College of Obstetricians and Gynaecologists set out in its ‘Better for women’ report in 2019. It will advocate an approach where women have access to the right treatment throughout their lives and the NHS must work in a more preventative space.
While these two documents will set the course for the future, we have not been waiting for today to make changes to women's and girls’ healthcare in Wales. We have funded the women’s health implementation group and we’ve introduced specialist endometriosis nurses and pelvic health and well-being co-ordinators into each health board in Wales. They are ensuring women are being signposted to appropriate services and being supported through diagnosis and treatment.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Diolch am y cyfle i wneud y datganiad pwysig hwn heddiw am gyhoeddi ein datganiad ansawdd ar iechyd menywod a merched. Rydym ni wedi bod yn gweithio'n galed i wella ansawdd y gofal mae pawb yn ei dderbyn yng Nghymru ac i leihau lefel yr amrywiaeth yn y safonau rhwng gwasanaethau sydd ar gael mewn un rhan o Gymru a'r llall. Fodd bynnag, mae rhai gwahaniaethau dwfn a sefydledig iawn o hyd yn y ffordd mae dynion a menywod yn profi gofal iechyd. Mae'r rhain wedi'u dogfennu'n dda ac wedi'u hymchwilio'n dda ac nid ydynt yn unigryw i Gymru.
Menywod yw ychydig dros hanner ein poblogaeth ac maen nhw’n cyfrif am y rhan fwyaf o weithlu'r GIG yng Nghymru. Mae menywod yn ysgwyddo'r rhan fwyaf o gyfrifoldebau gofalu'r teulu ac yn parhau i wneud y rhan fwyaf o'r gwaith yn y cartref, yn ogystal â gweithio y tu allan i'r cartref. Ond yn rhy aml o lawer, mae menywod yn cael gofal iechyd yn seiliedig ar brofiad gwrywaidd o salwch, yn hytrach na chael yr help a'r gofal sydd eu hangen arnyn nhw, wedi'u teilwra i'w hanghenion fel menyw neu ferch. Gall rhagfarn ac anghydraddoldebau o'r fath olygu bod menywod yn aml yn cael gwasanaethau mwy gwael ac, mewn rhai achosion, rydym ni’n gweld canlyniadau gwaeth.
Mae ymchwil gan Sefydliad Prydeinig y Galon yn awgrymu y gellid bod wedi atal marwolaethau o leiaf 8,000 o fenywod pe baen nhw wedi cael triniaeth gardiaidd deg dros gyfnod o 10 mlynedd yng Nghymru a Lloegr. Dim ond un enghraifft yw hon, mewn un maes meddygaeth. Yn anffodus, mae'r anghydraddoldebau hyn yn amlwg ar draws meddygaeth. Llywydd, nid yw hyn yn iawn ac nid yw'n deg. Os ydym ni am fod yn driw i’n nod cyffredinol o ddarparu gofal sy'n canolbwyntio ar yr unigolyn yng Nghymru, yna rhaid i ni newid y ffordd rydym ni’n darparu gofal iechyd i fenywod a merched fel y gallant ei gael mewn modd amserol, fel bod y GIG yn ymateb i'w dewisiadau a'u hanghenion a bod ymchwil a datblygu yn adlewyrchu profiadau byw menywod a merched. Dyna pam yr wyf i, heddiw, yn cyhoeddi'r datganiad ansawdd ar iechyd menywod a merched.
Rwyf i eisiau cofnodi heddiw, pan fyddwn ni’n sôn am iechyd menywod a gofal iechyd menywod, nad sôn am wasanaethau gynaecolegol neu iechyd atgenhedlol yn unig yr ydym ni. Mae'r rhain, wrth gwrs, yn wasanaethau pwysig i fenywod ond nid dyma’r unig ofal iechyd i fenywod. Mae ystod eang o gyflyrau lle gall menywod fod â symptomau gwahanol i ddynion neu y gallen nhw gael eu heffeithio'n anghymesur, gan gynnwys awtistiaeth, asthma, meigryn, esgyrn a chlefyd y galon. Mae menywod hefyd yn profi patrymau gwahanol o angen a symptomau ar draws ethnigrwydd ac anabledd, beichiogrwydd a mamolaeth. Rhaid i'r GIG allu trin pobl sy'n profi'r cyflyrau hyn yn briodol er mwyn sicrhau'r canlyniadau gorau posibl.
Y datganiad ansawdd yw'r cam cyntaf pwysig yn ein cynlluniau i drawsnewid y gofal mae menywod yn ei dderbyn yng Nghymru. Mae'n nodi'r hyn y disgwylir i'r GIG ei gyflawni i sicrhau gwasanaethau iechyd o ansawdd da i gefnogi menywod a merched drwy gydol eu bywydau. Mae'n disgrifio sut fydd ‘da' yn edrych. Yn dilyn y datganiad ansawdd bydd cynllun iechyd menywod 10 mlynedd yn cael ei gyhoeddi yn yr hydref. Mae'r cynllun yn cael ei ddatblygu gan GIG Cymru gyda mewnbwn sylweddol gan grwpiau menywod. Gyda'i gilydd, bydd y datganiad ansawdd a'r cynllun yn gosod y cwrs ar gyfer y ffordd y caiff gwasanaethau i fenywod a merched eu darparu a'u datblygu yng Nghymru. Rydw i wedi bod yn glir y bydd y cynllun yn dilyn yr un dull cwrs bywyd ag a nodwyd gan Goleg Brenhinol yr Obstetryddion a'r Gynaecolegwyr yn ei adroddiad 'Gwell i fenywod' yn 2019. Bydd yn hyrwyddo dull lle mae menywod yn gallu cael y driniaeth gywir drwy gydol eu hoes a rhaid i'r GIG weithio mewn man mwy ataliol.
Er y bydd y ddwy ddogfen hyn yn gosod y llwybr ar gyfer y dyfodol, nid ydym wedi bod yn aros am heddiw i wneud newidiadau i ofal iechyd menywod a merched yng Nghymru. Rydym ni wedi ariannu'r grŵp gweithredu iechyd menywod ac rydym ni wedi cyflwyno nyrsys endometriosis arbenigol a chydlynwyr iechyd a lles y pelfis ym mhob bwrdd iechyd yng Nghymru. Maen nhw’n sicrhau bod menywod yn cael eu cyfeirio at wasanaethau priodol ac yn cael eu cefnogi drwy ddiagnosis a thriniaeth.
Mae'r adnodd ymwybyddiaeth Mislif Fi/Bloody Brilliant—
The Bloody Brilliant awareness resource—
it doesn't translate to Welsh quite so well—
nid yw'n cyfieithu i'r Gymraeg yn dda iawn—
—hefyd yn cael ei ariannu drwy'r grŵp gweithredu ar iechyd menywod. Mae hwn wedi cael canmoliaeth eang, ac mae pobl mewn gwahanol rannau o'r byd wedi bod yn edrych arno ar y we.
Gan weithio gyda chlinigwyr, rŷn ni wedi sefydlu grŵp gorchwyl i edrych ar yr arferion gorau er mwyn cynllunio llwybr gofal menopos newydd i Gymru. Bydd gwaith y grŵp yn cefnogi tasglu menopos y pedair gwlad.
Rŷn ni hefyd wedi sefydlu bwrdd rhaglen gofal wedi'i gynllunio ym maes gynaecoleg i foderneiddio a thrawsnewid y ffordd mae gwasanaethau yn cael eu darparu. Mae'r gwaith yma'n cael ei arwain gan glinigwyr, a bydd yn helpu gwasanaethau i adfer o effaith y pandemig.
Yn olaf, mae fy swyddogion yn archwilio'r syniad o greu cronfa ymchwil iechyd menywod. Byddai hwn yn cael ei ddefnyddio i ariannu cyfleoedd i wneud ymchwil i feysydd lle mae bylchau amlwg mewn gwybodaeth am iechyd menywod. Yn hanesyddol, mae menywod wedi bod o dan anfantais oherwydd diffyg ymchwil a data am gyflyrau sy'n effeithio arnyn nhw, neu am fod y gofal clinigol yn cael ei fodelu ar ddata ac ymchwil sydd wedi ei seilio'n bennaf ar ddynion a'u profiadau nhw.
Llywydd, mae'n bryd inni gau'r bwlch rhwng y rhywiau a dileu'r anghydraddoldebau rhwng y rhywiau mewn gofal iechyd yng Nghymru. Bydd y datganiad ansawdd a'r cynllun, pan gaiff ei gyhoeddi, yn ein helpu i wella profiad menywod a merched o ofal iechyd a'r ffordd maen nhw'n cael gafael arno. Bydd y rhain yn trawsnewid y ffordd mae'r gwasanaeth iechyd yn cefnogi ac yn gofalu am fenywod a merched yng Nghymru. Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd.
—also funded through the women’s health implementation group, has been widely praised, and has been accessed by people around the world.
Working with clinicians, we have set up a task and finish group to look at best practice to design a new menopause care pathway for Wales. The group's work will support the four-nations menopause taskforce.
We have also set up a gynaecology planned care programme board to modernise and transform the way services are delivered. This work is clinically led and will help services to recover from the impact of the pandemic.
Finally, my officials are exploring the creation of a women’s health research fund. It would be used to fund research opportunities into areas of women’s health where there are known knowledge gaps. Historically, women have been disadvantaged by a lack of research and data about conditions that affect them, or where clinical care is modelled on data and research primarily based on men and their experiences.
Llywydd, it is time we closed the gender gap and removed these gender inequalities from healthcare in Wales. The quality statement and publication of the plan will help us to improve the way women and girls access and experience healthcare in Wales. This will transform the way that the NHS supports and cares for women and girls. Thank you very much.
Can I thank the Minister for her statement today, and also take the opportunity to pay tribute to the NHS as it marks its seventy-fourth birthday today, and 74 years of remarkable service? Can I thank you, Minister, for the statement today and say I'm very pleased to hear that you, of course, recognise the inequalities that exist, inequalities that perhaps 18 months ago, before I took the health brief on, and before my role on the Health and Social Care Committee, I would have had little understanding of myself. But certainly, I appreciate the need for the plan. I'm not overly impressed with the quality statement itself, but the women's health plan that will flow from that I certainly look forward to in the autumn.
When it comes to the Health and Social Care Committee, we carried out our own consultation last summer asking our stakeholders about their priorities, and women's health and girls' health was very, very high on the agenda. As a result of that, we made a point of making sure that women and girls' health is a priority for the Health and Social Care Committee for this Senedd term, over the next five years.
I should also say we also undertook some research when we invited the women's health Wales coalition to come in back in March, and present to us, which was useful in informing certainly my views. What the coalition did say to us—and you touched on this in your statement today—is that when we study hearts and heart attacks, we're studying male hearts and male heart attacks. And actually, women need to be involved in that, and we need to think about these diseases as being something that impacts both. Of course, as you've pointed out yourself, Minister, there's perhaps an under-representation of women in clinical trials. We also know, or certainly the coalition told us, that women are 50 per cent more likely to receive an initial misdiagnosis of a heart attack, and we don't know why that is. So, Minister, can you confirm that the health plan will include a commitment to increasing the representation of women in clinical trials in Wales?
You also pointed out that the plan will be developed with women groups, and that's very much welcome, of course, but, certainly, when we hear about the experiences of women in developing that implementation plan, can I also ask whether you're going to build into that those women's voices, and into governance and leadership structures within the NHS as well?
We've heard a lot of issues around miscommunication. Changes to the cervical screening programme have highlighted the importance of clear and accurate communication. On that point, I wonder, in terms of improving communication, whether you can clarify how the plan is going to improve communication with women? There was some evidence presented to us as well that, sometimes, as women are recovering, many patients would have their surgery and then the consultant would come around to talk to them whilst they were in recovery, and whilst they were semi-conscious and couldn't remember what had been said. So, on the importance of communication, I'd be interested in your further thoughts about how the plan is going to improve communication in that element as well.
Then, of course, there's the issue about prevention as well. I know that you will probably agree with that assessment, but I'd be interested to know, Minister, how your plan is going to incorporate prevention and how that will fit, also, with 'Healthy Weight: Healthy Wales’.
You also, Minister, mention in your quality statement that
'Health boards will ensure appropriate levels of diagnostic, therapeutic and surgical capacity to enable women who require interventions for health needs specific to women and girls including menstrual...and menopause, to receive care as close as possible to home without significant waits.'
I'm just interested in how that will be developed, bearing rural areas in mind as well. Of course, those might be very easy to roll out in Cardiff, but when we think of rural areas, I'm just interested in how your plan will develop in terms of ensuring that we have enough capacity in rural areas as well. And—
A gaf i ddiolch i'r Gweinidog am ei datganiad heddiw, a manteisio hefyd ar y cyfle i dalu teyrnged i'r GIG wrth iddo nodi ei ben-blwydd yn 70 oed heddiw, a 74 o flynyddoedd o wasanaeth rhyfeddol? A gaf i ddiolch i chi, Gweinidog, am y datganiad heddiw a dweud fy mod yn falch iawn o glywed eich bod, wrth gwrs, yn cydnabod yr anghydraddoldebau sy'n bodoli, anghydraddoldebau, efallai, 18 mis yn ôl, cyn i mi ymgymryd â'r brîff iechyd, a chyn fy swyddogaeth ar y Pwyllgor Iechyd a Gofal Cymdeithasol, na fyddwn â fawr ddim dealltwriaeth ohonyn nhw fy hun. Ond yn sicr, rwy'n gwerthfawrogi'r angen am y cynllun. Nid yw'r datganiad ansawdd ei hun wedi creu argraff fawr arnaf, ond rwyf yn sicr yn edrych ymlaen at y cynllun iechyd menywod a fydd yn deillio ohono yn yr hydref.
O ran y Pwyllgor Iechyd a Gofal Cymdeithasol, fe wnaethom ni gynnal ein hymgynghoriad ein hunain yr haf diwethaf yn gofyn i'n rhanddeiliaid am eu blaenoriaethau, ac roedd iechyd menywod ac iechyd merched yn uchel iawn ar yr agenda. O ganlyniad i hynny, gwnaethom bwynt o sicrhau bod iechyd menywod a merched yn flaenoriaeth i'r Pwyllgor Iechyd a Gofal Cymdeithasol ar gyfer tymor y Senedd hon, dros y pum mlynedd nesaf.
Dylwn i ddweud ein bod ni hefyd wedi gwneud rhywfaint o ymchwil pan wnaethom wahodd clymblaid iechyd menywod Cymru i ddod yn ôl ym mis Mawrth, a gwneud cyflwyniad i ni, a oedd yn ddefnyddiol o ran llywio fy marn yn sicr. Yr hyn a ddywedodd y glymblaid wrthym—a chyfeirioch chi at hyn yn eich datganiad heddiw—yw ein bod, pan fyddwn yn astudio calonnau a thrawiadau ar y galon, rydym yn astudio calonnau dynion a thrawiadau ar y galon ymhlith dynion. Ac mewn gwirionedd, mae angen i fenywod fod yn rhan o hynny, ac mae angen i ni ystyried bod y clefydau hyn yn bethau sy'n effeithio ar y ddau. Wrth gwrs, fel yr ydych chi wedi nodi eich hun, Gweinidog, efallai fod tangynrychiolaeth o fenywod mewn treialon clinigol. Rydym yn gwybod hefyd, yn sicr fe ddywedodd y glymblaid wrthym ni, fod menywod 50 y cant yn fwy tebygol o gael camddiagnosis cychwynnol o drawiad ar y galon, ac nid ydym yn gwybod beth yw'r rheswm dros hyn. Felly, Gweinidog, a wnewch chi gadarnhau y bydd y cynllun iechyd yn cynnwys ymrwymiad i gynyddu cynrychiolaeth menywod mewn treialon clinigol yng Nghymru?
Dywedoch chi hefyd y bydd y cynllun yn cael ei ddatblygu gyda grwpiau menywod, ac mae hynny i'w groesawu'n fawr, wrth gwrs, ond, yn sicr, pan glywn am brofiadau menywod wrth ddatblygu'r cynllun gweithredu hwnnw, a gaf i hefyd ofyn a ydych chi'n mynd i gynnwys lleisiau'r menywod hynny yn hwnnw ac yn strwythurau llywodraethu ac arwain o fewn y GIG hefyd?
Rydym wedi clywed am lawer o broblemau yn ymwneud â chamgyfathrebu. Mae newidiadau i'r rhaglen sgrinio serfigol wedi tynnu sylw at bwysigrwydd cyfathrebu clir a chywir. Ar y pwynt hwnnw, tybed, o ran gwella cyfathrebu, a wnewch chi egluro sut y mae'r cynllun yn mynd i wella cyfathrebu â menywod? Cyflwynwyd rhywfaint o dystiolaeth i ni hefyd, weithiau, wrth i fenywod ymadfer, y byddai llawer o gleifion yn cael eu llawdriniaeth ac yna byddai'r meddyg ymgynghorol yn dod o gwmpas i siarad â nhw wrth iddyn nhw ymadfer, a phan oedden nhw'n lled-ymwybodol ac yn methu cofio'r hyn a ddywedwyd. Felly, o ran pwysigrwydd cyfathrebu, byddai gennyf ddiddordeb yn eich syniadau pellach ynghylch sut y mae'r cynllun yn mynd i wella cyfathrebu yn yr elfen honno hefyd.
Yna, wrth gwrs, mae'r mater yn ymwneud ag atal hefyd. Gwn y byddwch, mae'n debyg, yn cytuno â'r asesiad hwnnw, ond byddai gennyf ddiddordeb mewn gwybod, Gweinidog, sut y bydd eich cynllun yn ymgorffori atal a sut y bydd hynny'n cyd-fynd, hefyd, â 'Pwysau Iach: Cymru Iach'.
Rydych chi hefyd, Gweinidog, yn sôn yn eich datganiad ansawdd,
'Bydd byrddau iechyd yn sicrhau lefelau priodol o gapasiti diagnostig, therapiwtig a llawfeddygol i alluogi menywod sydd angen ymyriadau ar gyfer anghenion iechyd sy'n benodol i fenywod a merched, gan gynnwys gofal mislif...a menopos, i dderbyn gofal mor agos â phosibl at y cartref heb orfod aros am gyfnod helaeth.'
Mae gennyf ddiddordeb yn y ffordd y bydd hynny'n cael ei ddatblygu, gan gadw ardaloedd gwledig mewn cof hefyd. Wrth gwrs, efallai y byddai'r rheini'n hawdd iawn eu cyflwyno yng Nghaerdydd, ond pan feddyliwn ni am ardaloedd gwledig, mae gennyf ddiddordeb yn y ffordd y bydd eich cynllun yn datblygu o ran sicrhau bod gennym ddigon o gapasiti mewn ardaloedd gwledig hefyd. Ac—
Russell, can you conclude now, please?
Russell, a wnewch chi gloi nawr, os gwelwch yn dda?
Yes. I will ask my last question in that case, Deputy Presiding Officer. How do you envisage your plan also addressing the short amount of time—I can't even read my own writing here, Minister. [Laughter.] My time is up, so I'll end with that, because I can't read my own handwriting.
Iawn. Fe ofynnaf fy nghwestiwn olaf felly, Dirprwy Lywydd. Sut ydych chi'n rhagweld y bydd eich cynllun hefyd yn mynd i'r afael â'r cyfnod byr o amser—ni allaf hyd yn oed ddarllen fy ysgrifen fy hun yma, Gweinidog. [Chwerthin.] Mae fy amser ar ben, felly fe orffennaf gyda hynny, oherwydd ni allaf ddarllen fy llawysgrifen fy hun.
Excellent. Thanks, Russell. First of all, I thank the committee for taking this issue seriously. I guess I've got a little appeal to you, as a committee—I know you're independent and you can do what you want, but it would be really useful if you could do this quite quickly so that you can influence the plan. What I'm really keen to do with this plan is to get everybody to contribute and feel like they can make a difference here, which is why I've been really keen right from the beginning to involve women's groups in things just to make sure that people feel empowered to feed in.
So, if you could do that as a committee—I'm sure you've started on that work already—it would be really useful. We've got quite a tight timetable, but I'm really keen to get this done so it can influence next year's integrated medium-term plan proposals, so that would be very good.
I'm sure you are aware of the finance Minister's statement today, and she was saying that she's
'delighted to share with the Senedd the cross-Government work that is under way to explore the potential for a focused package of work in gender research linked to health.'
This is really important, I think, to get the data sorted out so we can know exactly what's going on. That's part of the problem; it was a problem that was identified by Caroline Criado Perez in Invisible Women, her book, and I'm sure that the feminists amongst us have analysed that quite carefully and have realised that, you know, we live in a world designed by men for men. We need to rebalance that. It's very difficult to understand how you're going to change it unless you get the data right from the beginning, and I think that's an important thing and something that we're very keen to address.
In terms of women in leadership and governance positions in NHS Wales, I've got to tell you that I've been very impressed by the number of women in leadership and governance positions in the NHS in Wales. I think I'm right in saying that many of the chairs are women, many of the chief executives are women, and certainly, many of the people in middle management are women, so it's not just that the NHS is made up of a very high percentage of women, but they are actually getting to those top positions as well.
In terms of communication, then, the important thing about this programme is that it's got to be owned by the NHS, which is why I really want them to develop it. They've got to own it so that they deliver it. I don't want it to be entirely imposed on them. I'm telling them what the quality of what they need to meet is, but they've got to decide how they're going to go about that. On communication, I do think we need to be very careful around communication—we've got to get this right. I'm really keen to push a lot more on digital. On the other hand, lots of the people in our hospitals, for example, are dementia patients. So, you're quite right, but even if you—. You've just got to be sensitive to different people, and hopefully that is something that will be addressed.
Prevention is an area where we're very keen to make sure that we do some work and I guess just looking at the programmes that we've got through a gender lens, I think, is really important, so things like 'Healthy Weight: Healthy Wales' will be important. And then when it comes to care closer to home, what I'd like to see, and I'll certainly be pushing them to work towards this, is menopause or menstrual expertise in the primary care clusters, so that we get one in each cluster. I've got to make sure that they buy into that, but that's what I'd like to see—that kind of expertise developed and delivered on a local level.
Gwych. Diolch, Russell. Yn gyntaf oll, diolch i'r pwyllgor am gymryd y mater hwn o ddifrif. Mae'n debyg bod gennyf apêl fach i chi, fel pwyllgor—gwn eich bod yn annibynnol a gallwch wneud fel y mynnoch chi, ond byddai'n ddefnyddiol iawn pe gallech chi wneud hyn yn eithaf cyflym fel y gallwch chi ddylanwadu ar y cynllun. Yr hyn rwy'n awyddus iawn i'w wneud â'r cynllun hwn yw cael pawb i gyfrannu a theimlo y gallan nhw wneud gwahaniaeth yma, a dyna pam yr wyf wedi bod yn awyddus iawn o'r dechrau i gynnwys grwpiau menywod mewn gwahanol bethau dim ond i sicrhau bod pobl yn teimlo eu bod wedi'u grymuso i gyfrannu.
Felly, pe gallech wneud hynny fel pwyllgor—rwy'n siŵr eich bod wedi dechrau ar y gwaith hwnnw eisoes—byddai'n ddefnyddiol iawn. Mae gennym amserlen eithaf tynn, ond rwy'n awyddus iawn i wneud hyn fel y gall ddylanwadu ar gynigion cynllun tymor canolig integredig y flwyddyn nesaf, felly byddai hynny'n dda iawn.
Rwy'n siŵr eich bod yn ymwybodol o ddatganiad y Gweinidog cyllid heddiw, ac roedd yn dweud ei bod hi wrth ei bodd yn rhannu
'gyda'r Senedd y gwaith trawslywodraethol sydd ar y gweill i archwilio'r potensial ar gyfer pecyn gwaith penodol mewn ymchwil rhywedd sy'n gysylltiedig ag iechyd.'
Mae hyn yn bwysig iawn, rwy'n credu, i gael trefn ar y data fel y cawn wybod yn union beth sy'n digwydd. Mae hynny'n rhan o'r broblem; roedd yn broblem a nodwyd gan Caroline Criado Perez yn Invisible Women, ei llyfr hi, ac rwy'n siŵr bod y ffeministiaid yn ein plith wedi dadansoddi hynny'n eithaf gofalus ac wedi sylweddoli ein bod, fel y gwyddoch chi, yn byw mewn byd a gynlluniwyd gan ddynion ar gyfer dynion. Mae angen i ni ailgydbwyso hynny. Mae'n anodd iawn deall sut yr ydych chi'n mynd i'w newid oni bai eich bod yn cael y data'n iawn o'r dechrau, a chredaf fod hynny'n beth pwysig ac yn rhywbeth yr ydym ni'n awyddus iawn i fynd i'r afael ag ef.
O ran menywod mewn swyddi arwain a llywodraethu yn GIG Cymru, mae'n rhaid i mi ddweud wrthych fod nifer y menywod mewn swyddi arwain a llywodraethu yn y GIG yng Nghymru wedi creu argraff fawr arnaf. Rwy'n credu fy mod yn iawn wrth ddweud bod llawer o'r cadeiryddion yn fenywod, mae llawer o'r prif weithredwyr yn fenywod, ac yn sicr, mae llawer o'r bobl mewn rheolaeth ganol yn fenywod, felly nid dim ond bod y GIG yn cynnwys canran uchel iawn o fenywod, ond maen nhw mewn gwirionedd yn cyrraedd y swyddi uchaf hynny hefyd.
O ran cyfathrebu, felly, y peth pwysig am y rhaglen hon yw bod yn rhaid i'r GIG ei pherchnogi, a dyna pam yr wyf wir eisiau iddyn nhw ei datblygu. Mae'n rhaid iddyn nhw ei pherchnogi er mwyn iddyn nhw ei chyflawni. Nid wyf eisiau iddi gael ei gorfodi'n llwyr arnyn nhw. Rwy'n dweud wrthyn nhw beth yw ansawdd yr hyn y mae angen iddyn nhw ei gyrraedd, ond mae'n rhaid iddyn nhw benderfynu sut y byddan nhw'n mynd ati i wneud hynny. O ran cyfathrebu, rwy'n credu bod angen i ni fod yn ofalus iawn ynghylch cyfathrebu—rhaid i ni wneud hyn yn iawn. Rwy'n awyddus iawn i wthio llawer mwy ar ddigidol. Ar y llaw arall, mae llawer o'r bobl yn ein hysbytai, er enghraifft, yn gleifion dementia. Felly, rydych yn llygad eich lle, ond hyd yn oed os ydych—. Mae'n rhaid i chi fod yn sensitif gyda gwahanol bobl, a gobeithio bod hynny'n rhywbeth yr eir i'r afael ag ef.
Mae atal yn faes lle yr ydym yn awyddus iawn i wneud yn siŵr ein bod yn gwneud rhywfaint o waith ac mae'n debyg gen i, fod edrych ar y rhaglenni sydd gennym ni drwy lens rhywedd, rwy'n credu, yn bwysig iawn, felly bydd pethau fel 'Pwysau Iach: Cymru Iach' yn bwysig. Ac yna pan ddaw'n fater o ofal yn nes at gartref, yr hyn yr hoffwn ei weld, a byddaf yn sicr yn eu gwthio i weithio tuag at hyn, yw arbenigedd mislif neu fenopos yn y clystyrau gofal sylfaenol, fel ein bod yn cael un ym mhob clwstwr. Mae'n rhaid i mi sicrhau eu bod yn cefnogi hynny, ond dyna'r hyn yr hoffwn ei weld—y math hwnnw o arbenigedd a ddatblygwyd ac a ddarperir ar lefel leol.
Diolch i'r Gweinidog am y datganiad am y datganiad ansawdd. Mae'n gam arwyddocaol, dwi'n meddwl. Does yna ddim deufis ers oeddem ni ym Mhlaid Cymru yn cyflwyno cynnig o flaen y Senedd yn pwysleisio pwysigrwydd rhoi sylw i faterion iechyd yn ymwneud â merched, a dwi'n falch ein bod ni yma rŵan yn gweld y datganiad yma heddiw.
Mae'n rhyfeddol ac yn gywilyddus, mewn difri, ei bod hi wedi cymryd tan rŵan inni ddechrau o ddifri, efallai, gweld pethau o bersbectif y ferch mewn iechyd.
Thank you to the Minister for the statement on the quality statement. It's a significant step, I think. Two months have passed since we in Plaid Cymru tabled a motion to the Senedd emphasising the importance of addressing issues around women and girls' health, and I'm pleased that we have heard this statement this afternoon.
It is astonishing and disgraceful, if truth be told, that it's taken us until now to start seeing things from the perspective of women and girls in healthcare.
I think what we're starting to realise is the importance of gender-specific healthcare in its widest meaning, and the need to tailor healthcare for the needs of more than half the population. It's not just specifically about gender-specific conditions or illnesses, it's the fact that women have not featured enough in our thinking about conditions that affect both men and women, but where there is a specific and a particular women's perspective. The needs of women have even been ignored or not given enough attention even when there is disproportionate impact on women of those conditions. You mentioned some of them. Heart disease is one that comes up quite often. Asthma is another one. Migraine is another one. And those have been referred to by the Minister.
I would, though, point out that whilst the Minister, and I agree entirely with her, says that she wants to put on the record that when we talk about women's health and women's healthcare we're not just talking about gynaecological services or reproductive health, and then she goes on to name the things that are being done already, and following the life-course approach set out by the Royal College of Obstetricians and Gynaecologists, and talking about the specialist endometriosis nurses and pelvic health and well-being co-ordinators that are being put in place, and the Bloody Brilliant awareness resource, and the work on menopause. These are all gender-specific issues, and I just want to make sure that the Government isn't falling already into the trap of listing only those gender-specific issues. I'm confident, given this more wide-ranging look now, that that won't be the case, but we always need to keep sounding that warning.
Two questions, quite simple, at the end from me: what resources are being set aside now for the 10-year plan? Because, as important as the quality statement is today, it's that that I'm excited about, seeing as it's that that's going to actually make the difference in terms of making sure those services are there for women. So, what resources are being set aside for that in terms of people, and, financially, will there be additional resources, or is this just going to be about making sure that our health boards, within their current resources, do enough to ensure that women's health is given the attention that it deserves? And also, so that we can hold Government to account on this, how will women, and how will we as parliamentarians, know that that plan is making a difference? How will women be able to witness and sense and get a feeling that there has been a change and that that is having a clear impact on the care that they receive within our health and care services?
Rwy'n credu mai'r hyn yr ydym ni'n dechrau sylweddoli yw pwysigrwydd gofal iechyd rhyw benodol yn ei ystyr ehangaf, a'r angen i deilwra gofal iechyd ar gyfer anghenion mwy na hanner y boblogaeth. Nid yw'n ymwneud yn benodol â chyflyrau neu afiechydon sy'n rhyw benodol yn unig, mae'n ymwneud â'r ffaith nad yw menywod wedi cael digon o sylw yn ein ffordd o feddwl am gyflyrau sy'n effeithio ar ddynion a menywod, ond lle mae persbectif penodol o ran menywod. Mae anghenion menywod wedi cael eu hanwybyddu neu heb gael digon o sylw hyd yn oed pan fo effaith anghymesur ar fenywod yn sgil y cyflyrau hynny. Sonioch chi am rai ohonyn nhw. Mae clefyd y galon yn un sy'n codi'n eithaf aml. Mae asthma yn un arall. Mae meigryn yn un arall. Ac mae'r Gweinidog wedi cyfeirio at y rheini.
Fodd bynnag, hoffwn dynnu sylw at y ffaith, er bod y Gweinidog, a chytunaf yn llwyr â hi, yn dweud ei bod am gofnodi, pan soniwn ni am iechyd menywod a gofal iechyd menywod, nad sôn am wasanaethau gynaecolegol neu iechyd atgenhedlol yn unig yr ydym ni, ac yna mae'n mynd ymlaen i enwi'r pethau sy'n cael eu gwneud eisoes, a dilyn y dull cwrs bywyd a nodwyd gan Goleg Brenhinol yr Obstetryddion a'r Gynaecolegwyr, a siarad am y nyrsys endometriosis arbenigol a'r cydgysylltwyr iechyd a llesiant pelfis sy'n cael eu sefydlu, ac adnodd ymwybyddiaeth Bloody Brilliant, a'r gwaith ar y mislif. Mae'r rhain i gyd yn faterion sy'n rhyw benodol, ac rwyf eisiau sicrhau nad yw'r Llywodraeth eisoes yn syrthio i'r fagl o restru'r materion hynny sy'n rhyw benodol yn unig. Rwy'n ffyddiog, o ystyried yr olwg ehangach hon yn awr, na fydd hynny'n digwydd, ond mae angen i ni barhau i fynegi'r rhybudd hwnnw bob amser.
Dau gwestiwn, yn eithaf syml, ar y diwedd gennyf i: pa adnoddau sy'n cael eu neilltuo nawr ar gyfer y cynllun 10 mlynedd? Oherwydd, er mor bwysig yw'r datganiad ansawdd heddiw, hwnnw sy'n fy nghyffroi i, gan fy mod yn gweld bod hynny'n mynd i wneud gwahaniaeth mewn gwirionedd o ran sicrhau bod y gwasanaethau hynny ar gael i fenywod. Felly, pa adnoddau sy'n cael eu neilltuo ar gyfer hwnnw o ran pobl, ac, yn ariannol, a fydd adnoddau ychwanegol, ynteu a fydd hyn yn ymwneud â sicrhau bod ein byrddau iechyd, o fewn eu hadnoddau presennol, yn gwneud digon i sicrhau bod iechyd menywod yn cael y sylw y mae'n ei haeddu? A hefyd, fel y gallwn ddwyn y Llywodraeth i gyfrif am hyn, sut y bydd menywod, a sut y byddwn ni fel seneddwyr, yn gwybod bod y cynllun hwnnw'n gwneud gwahaniaeth? Sut y bydd menywod yn gallu gweld a synhwyro a chael teimlad bod newid wedi bod a bod hynny'n cael effaith glir ar y gofal a gânt yn ein gwasanaethau iechyd a gofal?
Thanks very much. I think it's really important to make it absolutely clear there's no contradiction in the fact that we have already started to do work in the gynaecological space. What we're doing here is to expand beyond that, and, certainly, this was something that was drawn to my attention very early on after I was appointed, and I just wasn't aware of it, the fact that heart disease is a bigger killer in women than breast cancer.
There's all of these things, and you think, 'Hang on, one in 10 women are also suffering from endometriosis. Where's the funding to go along with that? Would that be the case if it were a traditional men's area?' So, I don't think there's a contradiction here. What I'm making absolutely clear is, when we had the women's health implementation group—. So, this is the point—you're saying, 'Why haven't you got on with it?' The point is that we had got on with it; we were doing things under the women's health implementation group. This is taking a step back from it and really looking at it, the whole system, from a gender perspective. And you'll see a list in the annex, and the poor officials who work for me are getting fed up with me saying, 'I've found another one; I've found another one. This is another area where we haven't looked at the gender aspect of this', and certainly the list in the annex gives you an understanding of how many conditions there are where women are affected differently, and therefore GPs may miss the symptoms because they present differently. So, it's that kind of thing, and then there'll be implications for the training of the workforce and all of these kinds of things, so we just have to bear all of those things in mind.
In terms of resources, this is a plan that's going to be owned by the health boards. They're going to have to meet it from within their resources. The idea is that they take a gender-focused approach to what they're doing already. But what I can tell you is that, actually, in developing the plan itself, we have put aside £160,000 of additional resource and we have seconded to the NHS Wales collaborative somebody who is involved in developing plans elsewhere, working now with the chief nursing officer to help build this plan, so we've got somebody who's kind of been through this before to help us and to make sure that we land in the right place.
Diolch yn fawr. Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn ei gwneud yn gwbl glir nad oes unrhyw wrthddweud yn y ffaith ein bod eisoes wedi dechrau gwneud gwaith ym maes gynaecoleg. Yr hyn yr ydym ni'n ei wneud yma yw ehangu y tu hwnt i hynny, ac, yn sicr, roedd hyn yn rhywbeth a amlygwyd i mi yn gynnar iawn ar ôl i mi gael fy mhenodi, ac nid oeddwn yn ymwybodol ohono, y ffaith bod clefyd y galon yn lladd mwy o fenywod na chanser y fron.
Mae'r holl bethau hyn, ac rydych chi'n meddwl, 'Arhoswch funud, mae un o bob 10 menyw hefyd yn dioddef o endometriosis. Ble mae'r arian i gyd-fynd â hynny? A fyddai hynny'n wir pe bai'n faes dynion traddodiadol?' Felly, nid wyf yn credu bod gwrthddweud yma. Yr hyn yr wyf yn ei wneud yn gwbl glir yw, pan gawsom ni grŵp gweithredu iechyd menywod—. Felly, dyma'r pwynt—rydych yn dweud, 'Pam nad ydych wedi bwrw ymlaen ag ef?' Y pwynt yw ein bod wedi bwrw ymlaen ag ef; roeddem yn gwneud pethau o dan y grŵp gweithredu iechyd menywod. Mae hyn yn cymryd cam yn ôl ohono ac yn edrych arno'n wirioneddol, y system gyfan, o safbwynt rhywedd. Ac fe welwch chi restr yn yr atodiad, ac mae'r swyddogion druan sy'n gweithio i mi yn cael llond bol arnaf yn dweud, 'Rwyf wedi dod o hyd i un arall; rwyf wedi dod o hyd i un arall. Mae hwn yn faes arall lle nad ydym wedi edrych ar yr agwedd rhywedd', ac yn sicr mae'r rhestr yn yr atodiad yn rhoi dealltwriaeth i chi o faint o gyflyrau sydd yn effeithio'n wahanol ar fenywod, ac felly gall meddygon teulu fethu'r symptomau oherwydd bod y symptomau'n amlygu eu hunain yn wahanol. Felly, dyna'r math o beth, ac yna bydd goblygiadau o ran hyfforddi'r gweithlu a'r holl fathau hynny o bethau, felly mae'n rhaid i ni gadw'r holl bethau hynny mewn cof.
O ran adnoddau, mae hwn yn gynllun a fydd yn eiddo i'r byrddau iechyd. Bydd yn rhaid iddyn nhw ddefnyddio eu hadnoddau nhw ar ei gyfer. Y syniad yw eu bod yn mabwysiadu dull sy'n rhywedd benodol wrth gyflawni'r hyn y maen nhw'n ei wneud eisoes. Ond yr hyn y gallaf ei ddweud wrthych chi yw ein bod, mewn gwirionedd, wrth ddatblygu'r cynllun ei hun, wedi neilltuo £160,000 o adnoddau ychwanegol ac rydym wedi secondio i gydweithfa GIG Cymru rywun sy'n ymwneud â datblygu cynlluniau mewn mannau eraill, i weithio nawr gyda'r prif swyddog nyrsio i helpu i greu'r cynllun hwn, felly mae gennym rywun sydd wedi bod drwy hyn o'r blaen i'n helpu ni ac i sicrhau ein bod yn cyrraedd y lle iawn.
Mae gen i chwe Aelod sy'n dal i ddymuno siarad, a gobeithiaf i alw pawb, felly a all pawb fod yn gryno yn eu cyfraniadau, os gwelwch yn dda? Ac mae hynny'n cynnwys y Gweinidog. Jenny Rathbone.
I have six Members who wish to speak, and I hope to call all of them, so I would ask you all to be succinct in your contributions, please. And that includes the Minister. Jenny Rathbone.
Thank you very much. Ignaz Semmelweis identified why women giving birth cared by midwives—nearly all women—had a much lower mortality rate than a randomly identical cohort cared by doctors—all men—in 1847, but it took over 100 years in a male-dominated profession for hand washing between patients and before surgery to be mandatory practice. And so that really illustrates just the size of the problems that we face in many areas of our life, and that includes medicine. If men got pregnant, I suggest we wouldn't have such disgraceful attacks on womens' and girls' right to choose in at least half the countries in the world. And happily the Welsh health Minister has protected the right of women in Wales to have rapid access to telemedical abortions, and the innovation that we achieved during COVID to be a permanent feature in the NHS in Wales.
You mentioned in your statement about endometriosis, and I just wanted to probe a bit further on this. Yes, we've introduced specialist endo nurses into each health board in Wales, and that's very, very welcome, but women do not have equal access to secondary and tertiary care, and so that is obviously a big challenge for us and for the Welsh NHS.
Diolch yn fawr iawn. Nododd Ignaz Semmelweis pam yr oedd gan fenywod a oedd yn rhoi genedigaeth a oedd o dan ofal bydwragedd—bron i gyd yn fenywod—gyfradd marwolaethau llawer is na charfan ar hap union yr un fath o dan ofal meddygon—i gyd yn ddynion—ym 1847, ond cymerodd dros 100 mlynedd mewn proffesiwn a oedd yn cael ei reoli gan ddynion, i olchi dwylo rhwng cleifion a chyn llawdriniaeth fod yn arfer gorfodol. Ac felly mae hynny'n dangos maint y problemau sy'n ein hwynebu mewn sawl agwedd ar fywyd, ac mae hynny'n cynnwys meddygaeth. Pe bai dynion yn beichiogi, rwy'n awgrymu na fyddem ag ymosodiadau mor warthus ar hawl menywod a merched i ddewis yn o leiaf hanner gwledydd y byd. Ac yn ffodus, mae Gweinidog iechyd Cymru wedi diogelu hawl menywod yng Nghymru i gael mynediad cyflym at erthyliadau telefeddygol, a'r arloesedd a gyflawnwyd gennym yn ystod COVID i fod yn nodwedd barhaol yn y GIG yng Nghymru.
Sonioch chi yn eich datganiad am endometriosis, ac roeddwn eisiau ymchwilio ychydig ymhellach i hyn. Ydym, rydym wedi cyflwyno nyrsys endo arbenigol i bob bwrdd iechyd yng Nghymru, ac mae hynny i'w groesawu'n fawr iawn, ond nid yw menywod yn cael mynediad cyfartal at ofal eilaidd a thrydyddol, ac felly mae hynny'n amlwg yn her fawr i ni ac i GIG Cymru.
Jenny, you need to ask you question, please. I'm running out of time.
Jenny, mae angen ichi ofyn eich cwestiwn, os gwelwch yn dda. Rwy'n rhedeg allan o amser.
Okay. So, what is the status of the provisional centre at Singleton Hospital, and how do you envisage ensuring that all women in Wales have access to secondary and tertiary care, where required?
Ocê. Felly, beth yw statws y ganolfan dros dro yn Ysbyty Singleton, a sut ydych chi'n rhagweld y byddwch yn sicrhau y bydd pob menyw yng Nghymru yn cael gofal eilaidd a thrydyddol, pan fo angen?
Thanks very much. And, Jenny, I'd like to support you in terms of your position on women's right to choose. I'm absolutely despairing in terms of what's happening in the United States, and I think it's been a very sad step backwards for women and, indeed, men in that country.
In terms of endometriosis, you'll be aware that we have now in every health board an endometriosis nurse. I've met them on a few occasions. Their enthusiasm is, I know, very catching. I know that they're doing a great job, and they're training people, I know, because—I declare an interest—my husband was on a course, as a GP, the other day with one of these people, learning about endometriosis. What I recognise is that, when it comes to secondary and tertiary care, there's a lot more work to be done and, of course, we are going to have to look at what more we can do in that space in terms of recruiting surgeons who are able to help with this very, very difficult condition that people live with.
Diolch yn fawr. A, Jenny, hoffwn eich cefnogi chi o ran eich safbwynt ar hawl menywod i ddewis. Rwyf yn gwbl anobeithiol o ran yr hyn sy'n digwydd yn yr Unol Daleithiau, ac rwy'n credu ei fod yn gam trist iawn yn ôl i fenywod ac, yn wir, i ddynion yn y wlad honno.
O ran endometriosis, byddwch yn ymwybodol bod gennym ni bellach ym mhob bwrdd iechyd nyrs endometriosis. Rwyf wedi cwrdd â nhw ychydig o weithiau. Mae eu brwdfrydedd, mi wn, yn dal i fod yn heintus iawn. Gwn eu bod yn gwneud gwaith gwych, ac maen nhw'n hyfforddi pobl, rwy'n gwybod, oherwydd—rwy'n datgan buddiant—yr oedd fy ngŵr ar gwrs, fel meddyg teulu, y diwrnod o'r blaen gydag un o'r bobl hyn, yn dysgu am endometriosis. Yr hyn yr wyf i'n ei gydnabod, pan ddaw i ofal eilaidd a thrydyddol, yw bod llawer mwy o waith i'w wneud ac, wrth gwrs, y bydd yn rhaid i ni edrych ar beth arall y gallwn ni ei wneud yn y maes hwnnw o ran recriwtio llawfeddygon sy'n gallu helpu gyda'r cyflwr anodd iawn hwn y mae pobl yn byw gydag ef.
I'm just trying to cut down my speech here. I very much welcome this statement and the opportunity to talk about women's health. For too long in our society, we've seen women's health, safety and well-being neglected and overlooked. I really welcome that there'll be a 10-year women's health plan in the autumn, and I very much welcome lots of parts of this statement. It will be an enormous opportunity for this Senedd to make a significant contribution in many ways to women across Wales.
One major area of concern with me, of course, is perinatal care—something that Buffy and I have both spoken with some passion about, because of the experiences that we had. Due to the significant and long-lasting effects of not treating perinatal health, what, Minister, are you doing in terms of ensuring equality of access to perinatal services across Wales, and what, as Rhun just said, resources have been put aside to address that?
And I very much welcome your statement about endometriosis, and I commend the work that Suzy Davies, a past colleague, brought to this Chamber about highlighting all those issues. What are you doing to highlight awareness of this issue, endometriosis, working with the Minister for education, with the new curriculum, but also perimenopause and menopause and all women's issues? How are you working with other Ministers to highlight those in Wales? Thank you.
Rwy'n ceisio cwtogi ar fy araith yma. Rwy'n croesawu'r datganiad hwn yn fawr a'r cyfle i siarad am iechyd menywod. Ers gormod o amser yn ein cymdeithas, rydym wedi gweld iechyd, diogelwch a llesiant menywod yn cael eu hesgeuluso a'u hanwybyddu. Rwy'n croesawu'n fawr y bydd cynllun iechyd menywod 10 mlynedd yn yr hydref, ac rwy'n croesawu llawer o rannau o'r datganiad hwn yn fawr iawn. Bydd yn gyfle enfawr i'r Senedd hon wneud cyfraniad sylweddol mewn sawl ffordd i fenywod ledled Cymru.
Un maes pwysig sy'n peri pryder i mi, wrth gwrs, yw gofal amenedigol—rhywbeth y mae Buffy a minnau wedi siarad â rhywfaint o angerdd yn ei gylch, oherwydd y profiadau a gawsom. Oherwydd effeithiau sylweddol a pharhaol yn sgil peidio â thrin iechyd amenedigol, beth, Gweinidog, ydych yn ei wneud o ran sicrhau mynediad cyfartal at wasanaethau amenedigol ledled Cymru, a pha adnoddau, fel y dywedodd Rhun, sydd wedi'u neilltuo i fynd i'r afael â hynny?
Ac rwy'n croesawu'n fawr eich datganiad am endometriosis, a chymeradwyaf y gwaith a gyflwynodd Suzy Davies, cyn gyd-Aelod, i'r Siambr hon am dynnu sylw at yr holl faterion hynny. Beth ydych chi'n ei wneud i dynnu sylw at ymwybyddiaeth o'r mater hwn, endometriosis, gan weithio gyda'r Gweinidog dros addysg, gyda'r cwricwlwm newydd, ond hefyd perimenopos a menopos a holl faterion menywod? Sut ydych chi'n gweithio gyda Gweinidogion eraill i dynnu sylw at y rheini yng Nghymru? Diolch.
Thanks very much. Certainly, I'm very aware, and I've heard on several occasions you talk about your experiences in terms of perinatal health, and the same with Buffy—very traumatic experiences, and you're representative of so many thousands of women who've been through a very, very traumatic time. And I think it's really important that we think through, and this is why the life-course thing is really important. It's not just about what happens at that moment, it's about what happens, as a result, for the rest of your life, to the point where, for example, lots of people have incontinence issues, for example. We've got to think about what the impact is throughout a person's life cycle. So, these are things, I hope, that will be brought out in the plan, where there will be a focus. What we're talking about here is a quality statement, where the expectation is that there will be access, and there will be an equality of access.
When it comes to endometriosis, I would like to commend also the work that Suzy Davies did, and I know that one of the last things that she did in this Senedd was to ensure that, actually, this was going to be something that was built into the curriculum, and so people will learn about it in the Welsh school curriculum.
Diolch yn fawr. Yn sicr, rwy'n ymwybodol iawn, ac rwyf wedi eich clywed ar sawl achlysur yn sôn am eich profiadau o ran iechyd amenedigol, a'r un peth gyda Buffy—profiadau trawmatig iawn, ac rydych yn gynrychiadol o filoedd lu o fenywod sydd wedi bod drwy gyfnod trawmatig iawn. Ac rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn ein bod yn meddwl yn ofalus, a dyma pam mae cwrs bywyd yn bwysig iawn. Nid yw'n ymwneud â'r hyn sy'n digwydd ar hyn o bryd yn unig, mae'n ymwneud â'r hyn sy'n digwydd, o ganlyniad, am weddill eich bywyd, i'r pwynt pan fo gan lawer o bobl, er enghraifft, broblemau anymataliaeth. Mae'n rhaid i ni feddwl beth yw'r effaith drwy gydol cylch bywyd unigolyn. Felly, mae'r rhain yn bethau, gobeithio, y cânt eu cyflwyno yn y cynllun, lle bydd pwyslais. Yr hyn yr ydym ni'n sôn amdano yma yw datganiad ansawdd, pryd y disgwylir y bydd mynediad, a bydd mynediad cyfartal.
O ran endometriosis, hoffwn ganmol hefyd y gwaith a wnaeth Suzy Davies, a gwn mai un o'r pethau olaf a wnaeth yn y Senedd hon oedd sicrhau, mewn gwirionedd, y byddai hyn yn rhywbeth a oedd wedi'i gynnwys yn y cwricwlwm, ac felly bydd pobl yn dysgu amdano yng nghwricwlwm ysgolion Cymru.
I also really welcome the statement. I'd like to highlight something about the impact of the hormone replacement therapy shortage on women going through the menopause. One constituent has raised something quite specific with me, which is that women going through surgical menopause are being particularly badly affected. So, surgical menopause is when surgery, instead of the ageing process, causes the menopause to happen. My constituent told me that, for women like her with no hormones, going without HRT isn't just a case of making it more difficult to top up your mood, it really makes it almost impossible to function, and suicidal thoughts are just really taking over her life sometimes. So, can anything please be done to prioritise how women who need HRT the greatest can be made to be prioritised, because not everyone's menopause will be the same? And, as I've said before, I realise that the UK Government has responsibility for maintaining supply of medicines, but I would welcome more information on what you're doing cross-governmentally on this, please.
Rwyf i hefyd yn croesawu'r datganiad yn fawr. Hoffwn amlygu rhywbeth am effaith prinder therapi adfer hormonau ar fenywod sy'n mynd drwy'r menopos. Mae un etholwr wedi codi rhywbeth eithaf penodol gyda mi, sef yr effeithir yn arbennig o wael ar fenywod sy'n mynd drwy fenopos llawfeddygol. Felly, menopos llawfeddygol yw pan fydd llawdriniaeth, yn hytrach na'r broses heneiddio, yn achosi i'r menopos ddigwydd. Dywedodd fy etholwr wrthyf, i fenywod fel hi heb hormonau, nad yw mynd heb HRT yn fater o'i gwneud yn anos codi hwyl, mae'n ei gwneud bron yn amhosibl gweithredu, ac mae meddyliau hunanladdol yn cymryd drosodd ei bywyd weithiau. Felly, a ellir gwneud unrhyw beth, os gwelwch yn dda, i flaenoriaethu menywod sydd angen HRT fwyaf, oherwydd ni fydd menopos pawb yr un fath? Ac, fel yr wyf wedi dweud o'r blaen, sylweddolaf mai Llywodraeth y DU sy'n gyfrifol am gynnal y cyflenwad o feddyginiaethau, ond byddwn yn croesawu rhagor o wybodaeth am yr hyn yr ydych yn ei wneud ar draws y Llywodraeth ynghylch hyn, os gwelwch yn dda.
Thanks very much. Well, what we have seen is an increase of 40 per cent in terms of demand over the past five years when it comes to HRT. And the real problem is that manufacturers haven't kept pace with that demand. So, we are working with the UK Government, who, of course, is responsible for procuring this on our behalf, and, obviously, people are being advised to perhaps go to alternatives that are available. I'll look at that issue in relation to surgical menopause; it's not an issue that I've come across before, but we'll certainly ask officials to take a look at that as well.
Diolch yn fawr. Wel, yr hyn yr ydym wedi'i weld yw cynnydd o 40 y cant yn y galw dros y pum mlynedd diwethaf o ran HRT. A'r broblem wirioneddol yw nad yw gweithgynhyrchwyr wedi llwyddo i ateb y galw hwnnw. Felly, rydym yn gweithio gyda Llywodraeth y DU, sydd, wrth gwrs, yn gyfrifol am gaffael hwn ar ein rhan, ac, yn amlwg, mae pobl yn cael eu cynghori i fynd at bethau amgen sydd ar gael efallai. Byddaf yn edrych ar y mater hwnnw mewn cysylltiad â menopos llawfeddygol; nid yw'n fater yr wyf wedi dod ar ei draws o'r blaen, ond byddwn yn sicr yn gofyn i swyddogion edrych ar hynny hefyd.
Thank you, Minister, for this. I know that women's health is a priority for you and our Welsh Government, and so I very much welcome the statement today.
I don't want to say things that have already been said; I just want to support what you, Minister, and Jenny Rathbone have said about the ruling being overturned in the US—the Roe v. Wade—and I really do believe that it's going to be a very dark time in American society now for, as you said, men and women, because of this decision that has been made. I think it's really terrifying as well for many, many people across the world because this has happened. Our right to autonomy and to healthcare can be taken away from us with political will, and that is why we must keep fighting to protect the rights of women across the world.
I just want to say, though, really—. I'd like to pay tribute to the women in my community who have shared their experiences of healthcare and gender, from cervical screening and menopause to neurodivergence. As I've said before, it is historical, it's engrained in our systems, because the decisions made about our healthcare have not always been made with women in mind, by women. So, I just wanted to ask if you could give us a little bit more about neurodivergence, really, because this is something that I've had an overwhelming response about, and I think just that a lot of women would like that reassurance that it is being taken seriously by our Welsh Government. Thank you.
Diolch, Gweinidog, am hyn. Gwn fod iechyd menywod yn flaenoriaeth i chi a'n Llywodraeth, ac felly rwy'n croesawu'r datganiad yn fawr heddiw.
Nid wyf eisiau dweud pethau sydd eisoes wedi'u dweud; rwyf eisiau cefnogi'r hyn yr ydych chi, Gweinidog, a Jenny Rathbone wedi'i ddweud am y dyfarniad a gafodd ei wrthdroi yn yr Unol Daleithiau—y Roe v. Wade—ac rwy'n credu mewn gwirionedd y bydd yn gyfnod tywyll iawn yng nghymdeithas America yn awr, fel y dywedoch chi, i ddynion a menywod, oherwydd y penderfyniad hwn. Rwy'n credu ei fod yn frawychus iawn hefyd i lawer iawn o bobl ledled y byd oherwydd bod hyn wedi digwydd. Gellir tynnu ein hawl i ymreolaeth ac i ofal iechyd oddi wrthym gydag ewyllys wleidyddol, a dyna pam y mae'n rhaid i ni barhau i frwydro i ddiogelu hawliau menywod ledled y byd.
Rwyf eisiau dweud, serch hynny, mewn gwirionedd—. Hoffwn dalu teyrnged i'r menywod yn fy nghymuned sydd wedi rhannu eu profiadau o ofal iechyd a rhywedd, o sgrinio serfigol a menopos i niwrowahaniaeth. Fel yr wyf wedi dweud o'r blaen, mae'n hanesyddol, mae wedi ymwreiddio yn ein systemau, oherwydd nid yw'r penderfyniadau a wneir am ein gofal iechyd bob amser wedi'u gwneud gyda menywod mewn golwg, gan fenywod. Felly, roeddwn eisiau gofyn a wnewch chi roi ychydig mwy i ni am niwrowahaniaeth, a dweud y gwir, oherwydd mae hyn yn rhywbeth yr wyf i wedi cael ymateb syfrdanol yn ei gylch, a chredaf y byddai llawer o fenywod yn hoffi'r sicrwydd hwnnw ei fod yn cael ei gymryd o ddifrif gan ein Llywodraeth yng Nghymru. Diolch.
Thanks very much. In terms of cervical screening, I think it's really important that we also take not just—. It's obviously a gender issue, but there's an inequalities issue within that. So, it's clear that we see fewer people from poorer areas presenting themselves for screening, so we've got to take that into account as well, and make sure that we're making up for that, not just in terms of cervical screening but more broadly in terms of screening. In terms of neurodivergence, you'll see in the annex that neurodiversity is an issue that is listed there that clearly, I think, needs a bit of attention when it comes to understanding that women may present in a different way from men. And I know that my colleague Julie Morgan, who's responsible for that, will be interested in pursuing that as well.
Diolch yn fawr. O ran sgrinio serfigol, credaf ei bod yn bwysig iawn ein bod hefyd yn cymryd nid yn unig—. Mae'n amlwg yn fater o rywedd, ond mae mater anghydraddoldebau o fewn hynny. Felly, mae'n amlwg ein bod yn gweld llai o bobl o ardaloedd tlotach yn cyflwyno eu hunain i'w sgrinio, felly mae'n rhaid i ni ystyried hynny hefyd, a sicrhau ein bod yn gwneud iawn am hynny, nid yn unig o ran sgrinio serfigol ond yn fwy cyffredinol o ran sgrinio. O ran niwrowahaniaeth, fe welwch yn yr atodiad fod niwrowahaniaeth yn fater sydd wedi'i restru yno sy'n amlwg, rwy'n credu, angen ychydig o sylw pan ddaw'n fater o ddeall y gall menywod ddangos symptomau gwahanol i rai dynion. A gwn y bydd gan fy nghyd-Aelod Julie Morgan, sy'n gyfrifol am hynny, ddiddordeb mewn mynd ar drywydd hynny hefyd.
Thank you, Minister, for today's statement. As you know, perinatal mental health support and the heart attack gender gap are extremely important to me, but we need to talk about the menopause too. The menopause is a natural process that all women go through. However, many women find it a very stressful time, like any time of change. I'm really happy to see fewer and fewer women afraid or embarrassed to talk about this change and more and more women opting for treatment, but we need to be ready to meet this demand. I think it's extremely important that we remember that the menopause is a very personal change. We all go on our own journey and it will affect us all differently.
After needing surgery over 11 years ago, I was thrown into the menopause, and, after chatting with my consultant, I opted to go with HRT treatment. I was afraid at first, after hearing some of the potential risks that come with HRT, but it's what worked for me and I wouldn't be without it. Echoing Delyth's contribution, I know that the Minister announced, earlier this year, that she will be taking part in the UK menopause taskforce following the struggle of supply in HRT. Can we please receive an update regarding the work of the taskforce to date? Diolch.
Diolch, Gweinidog, am y datganiad heddiw. Fel y gwyddoch chi, mae cymorth iechyd meddwl amenedigol a'r bwlch rhwng y rhywiau sy'n dioddef trawiad ar y galon yn eithriadol o bwysig i mi, ond mae angen i ni siarad am y menopos hefyd. Mae'r menopos yn broses naturiol y mae pob menyw yn mynd drwyddi. Fodd bynnag, mae llawer o fenywod yn mynd drwy gyfnod llawn straen, fel a geir ar unrhyw adeg o newid. Rwy'n hapus iawn i weld llai a llai o fenywod yn ofni neu'n teimlo anghyfforddus wrth siarad am y newid hwn a mwy a mwy o fenywod yn dewis cael triniaeth, ond mae angen i ni fod yn barod i ateb y galw hwn. Rwy'n credu ei bod yn bwysig dros ben ein bod yn cofio bod y menopos yn newid personol iawn. Rydym ni i gyd yn mynd ar ein taith ein hunain a bydd yn effeithio ar bob un ohonom yn wahanol.
Ar ôl bod ag angen llawdriniaeth dros 11 mlynedd yn ôl, cefais fy nhaflu i'r menopos, ac, ar ôl sgwrsio gyda fy meddyg ymgynghorol, dewisais driniaeth HRT. Roeddwn i'n ofni ar y dechrau, ar ôl clywed rhai o'r risgiau posibl sy'n dod gyda HRT, ond dyna a weithiodd i mi ac ni fyddwn hebddo. Gan adleisio cyfraniad Delyth, gwn i'r Gweinidog gyhoeddi, yn gynharach eleni, y bydd yn cymryd rhan yn nhasglu menopos y DU yn dilyn trafferthion cyflenwi HRT. A gawn ni'r wybodaeth ddiweddaraf am waith y tasglu hyd yma? Diolch.
Thanks very much, Buffy, and I know you, too, have had your issues in relation to women's health as well. I think it's really important that people talk about the menopause now, and it's great that people are being a bit more open about it. And I think there's a lot we can do to support women with the menopause and we've got to understand—. In the workplace as well, I think there's a job for unions to do to draw this to people's attention, and I think it's really important that people understand, as you say, that everybody's journey is different. Just in relation to the menopause, we now have a task and finish group in Wales looking at the menopause, and that will feed into the UK menopause taskforce that, of course, Carolyn Harris is very active on and leading the way on in the UK. Diolch yn fawr.
Diolch yn fawr iawn, Buffy, ac rwy'n gwybod eich bod chithau hefyd wedi bod â phroblemau o ran iechyd menywod. Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn bod pobl yn siarad am y menopos nawr, ac mae'n wych bod pobl ychydig yn fwy agored am y peth. Ac rwy'n credu bod llawer y gallwn ni ei wneud i gefnogi menywod â'r menopos ac mae'n rhaid i ni ddeall—. Yn y gweithle hefyd, rwy'n credu bod gwaith i undebau ei wneud i dynnu sylw pobl at hyn, ac rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn bod pobl yn deall, fel y dywedwch chi, fod taith pawb yn wahanol. O ran y menopos, mae gennym bellach grŵp gorchwyl a gorffen yng Nghymru sy'n edrych ar y menopos, a bydd hynny'n gwneud cyfraniadau i dasglu menopos y DU, y mae Carolyn Harris, wrth gwrs, yn weithgar iawn arno ac yn arwain y ffordd ymlaen yn y DU. Diolch yn fawr.
Ac yn olaf, Joyce Watson.
Finally, Joyce Watson.
Diolch, Dirprwy Lywydd. I want to talk about the issue of women who suffer traumatic injuries to their pelvic area as a result of childbirth. I know you said this is wider, but, nonetheless, it's an area that's not been talked about it. Some of them experience severe injury, such as anal sphincter injuries, which can result in faecal incontinence. According to the MASIC Foundation, one in 50 women in the UK suffer from an obstetric and sphincter injury, and the impact on those women is considerable, on their physical and mental well-being, not to mention that of the wider family. I've never heard anybody mention it, and I'm very, very pleased that an individual took me up on an offer to come and talk to me about it.
I'm also aware that Cardiff and Vale University Health Board recently opened a pelvic hub to help improve the care for patients who have experienced those injuries. They're doing extremely fantastic work, and I'm hoping to meet with the surgeon in the summer recess. But that help resides only there, so it's about inequality of access. So, Minister, what discussions are you having, as Welsh Government, with health boards across Wales about the potential of opening up pelvic hubs in other areas of Wales that will treat women who, as a consequence of being women, get fair and equal access? And let's open another debate about the effects that very often happen directly as a consequence of having children.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Rwyf eisiau sôn am fater menywod sy'n dioddef anafiadau trawmatig i ardal y pelfis o ganlyniad i enedigaeth. Gwn i chi ddweud bod hyn yn ehangach, ond, serch hynny, mae'n faes nad yw wedi cael ei drafod. Mae rhai ohonyn nhw'n cael anaf difrifol, megis anafiadau i sffincter yr anws, sy'n gallu arwain at anymataliaeth ysgarthol. Yn ôl Sefydliad MASIC, mae un o bob 50 o fenywod yn y DU yn dioddef o anaf obstetrig a sffincter, ac mae'r effaith ar y menywod hynny'n sylweddol, ar eu llesiant corfforol a meddyliol, heb sôn am y teulu ehangach. Nid wyf erioed wedi clywed unrhyw un yn sôn amdano, ac rwy'n falch iawn bod unigolyn wedi derbyn fy nghynnig i ddod i siarad â mi am y peth.
Rwyf hefyd yn ymwybodol bod Bwrdd Iechyd Prifysgol Caerdydd a'r Fro wedi agor hwb pelfig yn ddiweddar i helpu i wella'r gofal i gleifion sydd wedi profi'r anafiadau hynny. Maen nhw'n gwneud gwaith gwych iawn, ac rwy'n gobeithio cwrdd â'r llawfeddyg yn ystod toriad yr haf. Ond dim ond yno y ceir y cymorth hwnnw, felly mae'n ymwneud ag anghydraddoldeb mynediad. Felly, Gweinidog, pa drafodaethau ydych chi'n eu cael, fel Llywodraeth Cymru, gyda byrddau iechyd ledled Cymru ynghylch y posibilrwydd o agor hybiau pelfig mewn rhannau eraill o Gymru a fydd yn trin menywod sydd, o ganlyniad i fod yn fenywod, yn cael mynediad teg a chyfartal? A gadewch i ni agor dadl arall am yr effeithiau sy'n digwydd yn uniongyrchol yn aml iawn o ganlyniad i gael plant.
Thanks very much, Joyce, and this is an area that I think, again, is one of those unspoken areas where it's really important that we start to talk about it in public, because it really is impacting, in particular, older women, many of whom are afraid to leave their homes now because of the social stigma that they feel if they have issues like that. You will, I'm sure, be very pleased to hear that, in fact, we already have a network of pelvic health and well-being co-ordinators in every health board in Wales, and that's come about as a result of the women's health implementation group. So, that's already in place, so if you need to direct people to those, I'm sure I can help you with where those are situated.
Diolch yn fawr iawn, Joyce, ac mae hwn yn faes sydd, unwaith eto, yn un o'r meysydd hynny lle mae'n bwysig iawn ein bod yn dechrau siarad amdano'n gyhoeddus, oherwydd mae'n effeithio'n wirioneddol ar fenywod hŷn yn benodol, y mae llawer ohonyn nhw ag ofn gadael eu cartrefi yn awr oherwydd y stigma cymdeithasol y maen nhw'n ei deimlo os oes ganddyn nhw broblemau fel hynny. Rwy'n siŵr y byddwch yn falch iawn o glywed bod gennym ni, mewn gwirionedd, rwydwaith o gydlynwyr iechyd a llesiant pelfig ym mhob bwrdd iechyd yng Nghymru, ac mae hynny wedi digwydd o ganlyniad i'r grŵp gweithredu iechyd menywod. Felly, mae hynny eisoes ar waith, felly os oes angen i chi gyfeirio pobl at y rheini, rwy'n siŵr y gallaf eich helpu o ran ble mae'r rheini wedi'u lleoli.
Diolch i'r Gweinidog. Cyn inni symud i ddadl Cyfnod 3 ar y Bil Deddfau Trethi Cymru etc. (Pŵer i Addasu), byddwn yn gohirio'r trafodion am 10 munud yn unol â Rheol Sefydlog 12.18. Bydd y gloch yn cael ei chanu pum munud cyn ailymgynnull. A fyddech cystal â sicrhau bod pob Aelod yn dychwelyd yn brydlon, fel y gellir gwneud paratoadau pleidleisio?
Thank you, Minister. Before we move to the Stage 3 debate on the Welsh Tax Acts etc. (Power to Modify) Bill, I will suspend proceedings for 10 minutes in accordance with Standing Order 12.18. The bell will be rung five minutes before reconvening. Please could all Members ensure that they return promptly, so that voting preparations can take place?
Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 18:04.
Plenary was suspended at 18:04.
Ailymgynullodd y Senedd am 18:19, gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Senedd reconvened at 18:19, with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Dyma ni'n cyrraedd Cyfnod 3 y Bil Deddfau Trethi Cymru etc. (Pŵer i Addasu).
That brings us to the Stage 3 proceedings for the Welsh Tax Acts etc. (Power to Modify) Bill.
Fe fyddwn ni yn gyntaf yn trafod y grŵp cyntaf o welliannau, sy'n ymwneud â chyfyngiadau defnyddio'r pwer yn adran 1. Gwelliant 1 yw'r prif welliant, a dwi'n galw ar y Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol i gynnig y prif welliant ac i siarad ar y gwelliannau eraill yn y grŵp—Rebecca Evans.
We will first of all discuss the first group of amendments, which relate to restrictions on use of the power in section 1. The lead amendment in the group is amendment 1, and I call on the Minister for Finance and Local Government to move the lead amendment and to speak to it and the other amendments in the group—Rebecca Evans.
Cynigiwyd gwelliant 1 (Rebecca Evans).
Amendment 1 (Rebecca Evans) moved.
Diolch. Before I get into the technical detail, I'd like to take the opportunity to put on record, Llywydd, how much I've appreciated the very constructive discussions I've had with opposition Members and Labour backbenchers through Stage 2 and ahead of Stage 3 on changes to the Bill. I have at all times tried to understand and reflect on the points made, and consider carefully what the scrutiny committees have said when they've looked at the Bill. The results of those discussions and considerations have tangibly changed the Bill in a positive way. The amendments around the review process, the restrictions on the use of the retrospective legislation and the sunset clause demonstrate that this Bill is now very different to that which was first entered into the Senedd, which in itself was very different to that which we had originally envisaged, as shown clearly by the inclusion of the four purpose tests. I hope that Members will acknowledge the progress and the good faith that I have brought to this process, and I have said that if we can successfully get this Bill through, I want us to work in a similarly close way to develop the architecture that can guide the long-term changes to tax legislation in Wales.
But now to the technical detail. Amendment 1, tabled in my name, is a consequential amendment to section 1(2) to reflect the fact that the power in section 1 is also subject to the additional restrictions inserted at section 2(5) and 2(6) by amendments that were agreed at Stage 2. Section 1(2) of the Bill reads as follows:
'But see section 2(4) (restrictions on the power).'
This should read:
'But see section 2(4), (5) and (6) (restrictions on the power).'
Amendment 5, tabled in the name of Peter Fox, seeks to exclude Part 3A of the Tax Collection and Management (Wales) Act 2016 from the scope of the regulation-making power in section 1. Part 3A provides the Welsh Revenue Authority with a way of counteracting avoidance arrangements in relation to devolved taxes—the general anti-avoidance rule, or the GAAR. Whilst it is likely that Welsh Ministers will need to make changes to the operation of the GAAR only in limited circumstances, it is possible that changes at short notice and, of course, subject to the approval of the Senedd may be necessary.
Prior to the general principles debate, in my response to the Chair of the Finance Committee, I set out clearly a detailed review of the Parts of the TCM Act and provided examples of future scenarios where amendments may be made by regulations under the Bill. This included examples of the need for change in relation to the GAAR, which is most likely to arise in situations where a court rules on the meaning of different provisions and which reduces or widens the scope of the GAAR in an unanticipated or unexpected way. Such a position may arise, for example, where a court takes a view on the interpretation of 'artificial', a key concept in the GAAR, which is broader or narrower than was previously understood and therefore widens the scope of the GAAR or potentially reduces its effectiveness. In these situations, the ability to use section 1(1)(d) to clarify the law urgently would be extremely beneficial to protect the revenues on the one hand and taxpayers on the other. I believe this demonstrates why the ability to amend the GAAR is important and should remain within the scope of the regulation-making power in the Bill. Therefore, I cannot support amendment 5.
The purpose of amendment 6, also tabled by Peter Fox, is to amend the wording in section 2(6) from 'alter' to 'modify' so that regulations under section 1 may not modify any procedure of the Senedd relating to the making of a statutory instrument under any provision of those Acts. I am unsure as to the intention behind the proposed change. My own view is that it appears to be purely stylistic, attempting to create uniformity of language within the Bill. 'Modify' is used elsewhere in the Bill to describe changes that may be made to legislation, and, as such, it's been given a definition, which includes to 'repeal' and 'revoke'. However, as it would be odd to talk about 'revoking' or 'repealing' a Senedd procedure, I decided that using the word 'alter' would be more appropriate in this context. Using 'modify' does not restrict what can be done under the power in section 1 any more than using 'alter' does. As there are salient reasons why 'alter' has been used rather than 'modify', and also as the amendment doesn't actually have any effect, I am unable to support this amendment.
Diolch. Cyn i mi fanylu ar y manylion technegol, hoffwn fanteisio ar y cyfle i gofnodi, Llywydd, gymaint yr wyf wedi gwerthfawrogi'r trafodaethau adeiladol iawn yr wyf wedi eu cael gydag Aelodau'r gwrthbleidiau a meincwyr cefn Llafur drwy Gyfnod 2 ac o flaen Cyfnod 3 ar newidiadau i'r Bil. Rwyf bob amser wedi ceisio deall a myfyrio ar y pwyntiau a wnaed, ac ystyried yn ofalus yr hyn y mae'r pwyllgorau craffu wedi ei ddweud pan fyddan nhw wedi edrych ar y Bil. Mae canlyniadau'r trafodaethau a'r ystyriaethau hynny wedi newid y Bil mewn ffordd gadarnhaol. Mae'r gwelliannau sy'n ymwneud â'r broses adolygu, y cyfyngiadau ar ddefnyddio'r ddeddfwriaeth ôl-weithredol a'r cymal machlud yn dangos bod y Bil hwn yn wahanol iawn bellach i'r hyn a gafodd ei gyflwyno gyntaf yn y Senedd, a oedd ynddo'i hun yn wahanol iawn i'r hyn yr oeddem ni wedi ei ragweld yn wreiddiol, fel y dangoswyd yn glir drwy gynnwys y pedwar prawf pwrpas. Rwy'n gobeithio y bydd yr Aelodau'n cydnabod y cynnydd a'r ffydd dda yr wyf wedi eu cyflwyno i'r broses hon, ac rwyf wedi dweud, os gallwn ni lwyddo i gael y Bil hwn drwodd, fy mod i eisiau i ni weithio mewn ffordd yr un mor agos i ddatblygu'r bensaernïaeth a all lywio'r newidiadau hirdymor i ddeddfwriaeth treth yng Nghymru.
Ond nawr i'r manylion technegol. Mae gwelliant 1, a gyflwynir yn fy enw i, yn ddiwygiad canlyniadol i adran 1(2) i adlewyrchu'r ffaith bod y pŵer yn adran 1 hefyd yn ddarostyngedig i'r cyfyngiadau ychwanegol a fewnosodir yn adran 2(5) a 2(6) drwy welliannau y cytunwyd arnynt yng Nghyfnod 2. Mae adran 1(2) o'r Bil yn nodi fel a ganlyn:
'Ond gweler adran 2(4) (cyfyngiadau ar y pŵer).'
Dylai hwn nodi:
'Ond gweler adran 2(4), (5) a (6) (cyfyngiadau ar y pŵer).'
Mae gwelliant 5, a gyflwynwyd yn enw Peter Fox, yn ceisio eithrio Rhan 3A o Ddeddf Casglu a Rheoli Trethi (Cymru) 2016 o gwmpas y pŵer i wneud rheoliadau yn adran 1. Mae Rhan 3A yn rhoi ffordd i Awdurdod Cyllid Cymru wrthweithio trefniadau osgoi mewn cysylltiad â threthi datganoledig—y rheol gwrth-osgoi gyffredinol, neu'r GAAR. Er ei bod yn debygol y bydd angen i Weinidogion Cymru wneud newidiadau i weithrediad y GAAR mewn amgylchiadau cyfyngedig yn unig, mae'n bosibl y bydd angen newidiadau ar fyr rybudd ac, wrth gwrs, yn amodol ar gymeradwyaeth y Senedd.
Cyn y ddadl ar egwyddorion cyffredinol, yn fy ymateb i Gadeirydd y Pwyllgor Cyllid, nodais yn glir adolygiad manwl o'r Rhannau o'r Ddeddf Casglu a Rheoli Trethi a rhoddais enghreifftiau o senarios yn y dyfodol lle gellir gwneud diwygiadau drwy reoliadau o dan y Bil. Roedd hyn yn cynnwys enghreifftiau o'r angen am newid mewn cysylltiad â'r GAAR, sy'n fwyaf tebygol o godi mewn sefyllfaoedd lle mae llys yn barnu ar ystyr darpariaethau gwahanol ac sy'n lleihau neu'n ehangu cwmpas y GAAR mewn ffordd na ragwelwyd neu annisgwyl. Gall sefyllfa o'r fath godi, er enghraifft, pan fo llys yn barnu ar ddehongli 'artiffisial', cysyniad allweddol yn y GAAR, sy'n ehangach neu'n gulach nag a ddeallwyd yn flaenorol ac felly'n ehangu cwmpas y GAAR neu o bosibl yn lleihau ei effeithiolrwydd. Yn y sefyllfaoedd hyn, byddai'r gallu i ddefnyddio adran 1(1)(d) i egluro'r gyfraith ar frys yn fuddiol iawn i ddiogelu'r refeniw ar y naill law a threthdalwyr ar y llaw arall. Rwy'n credu bod hyn yn dangos pam mae'r gallu i ddiwygio'r GAAR yn bwysig ac y dylai aros o fewn cwmpas y pŵer i wneud rheoliadau yn y Bil. Felly, ni allaf gefnogi gwelliant 5.
Diben gwelliant 6, a gyflwynwyd hefyd gan Peter Fox, yw diwygio'r geiriad yn adran 2(6) o 'newid' i 'addasu' fel na chaiff rheoliadau o dan adran 1 addasu unrhyw weithdrefn yn y Senedd sy'n ymwneud â gwneud offeryn statudol o dan unrhyw ddarpariaeth yn y Deddfau hynny. Nid wyf yn siŵr beth yw'r bwriad y tu ôl i'r newid arfaethedig. Fy marn i yw ei bod yn ymddangos yn gwbl arddulliadol, gan geisio creu unffurfiaeth iaith o fewn y Bil. Defnyddir 'addasu' mewn mannau eraill yn y Bil i ddisgrifio newidiadau y gellir eu gwneud i ddeddfwriaeth, ac, o'r herwydd, mae wedi cael diffiniad, sy'n cynnwys 'diddymu' a 'dirymu'. Fodd bynnag, gan y byddai'n rhyfedd siarad am 'ddirymu' neu 'ddiddymu' gweithdrefn Senedd, penderfynais y byddai defnyddio'r gair 'newid' yn fwy priodol yn y cyd-destun hwn. Nid yw defnyddio 'addasu' yn cyfyngu ar yr hyn y gellir ei wneud o dan y pŵer yn adran 1 yn fwy na defnyddio 'newid'. Gan fod rhesymau amlwg pam y defnyddiwyd 'newid' yn hytrach nag 'addasu', a hefyd gan nad yw'r gwelliant yn cael unrhyw effaith mewn gwirionedd, ni allaf gefnogi'r gwelliant hwn.
I will be speaking on amendments 5 and 6, tabled in my name, but, before I start, can I thank the Minister for her engagement throughout this process with me personally and other colleagues across the Chamber? It's been really helpful and welcome, and I do thank you for that, and also the many people who have contributed to the journey of this Bill to this point.
Amendment 5 removes the general anti-avoidance rule, GAAR, as outlined in the Tax Collection and Management (Wales) Act 2016, from the scope of the regulation-making power in section 1. This amendment follows recommendation 6 of the Legislation, Justice and Constitution Committee. During Stage 2, I moved amendments that removed the whole of the TCM Act from the provisions of section 1 of the tax acts Bill. However, the Minister put forward amendments that alleviated some of my concerns, to an extent, about how this Bill could be used to alter existing tax legislation. I also welcomed additional clarity in the Bill's updated explanatory memorandum about some of the issues that we discussed during the committee stage. Yet, I'm still not fully convinced that the Bill as drafted provides sufficient safeguards to prevent the unnecessary amending of the GAAR via secondary legislation.
The Minister has previously stated that, despite the likelihood being low, the powers within the Bill could technically be used to amend the GAAR, which the WRA has called an important tool to have as and when required, as it's an effective deterrent at present. Meanwhile, the LJC committee argued that the necessary and appropriate test in section 1(1) would not be a barrier to amending the GAAR, as it would simply need the Minister at the time to consider such a course of action to be appropriate for the test to be met. As such, there is a possibility that the legislation under a future Minister could allow for the GAAR to be amended when it would not be desirable or necessary. For example, as Professor Lewis mentioned during the scrutiny stage, the Bill as drafted could be used to amend the existing anti-avoidance provisions in the 2016 TCM Act to reverse things like the burden of proof, or require a taxpayer to demonstrate that avoidance arrangements are not artificial, instead of the WRA, as the law currently requires.
In evidence, Dr Sara Closs-Davies wrote that,
'where there is a process in which changes and decisions can be made, therein exists the possibility that wrong changes and decisions can occur.'
And so it is to be questioned whether any future changes to the GAAR risk making it far less effective than it currently is.
Finally, amendment 6 is a technical, probing amendment. At Stage 2, the Minister submitted an amendment that inserted two subsections, one of which stated that:
'Regulations under section 1 may not alter any procedure of Senedd Cymru relating to the making of a statutory instrument under any provision of those Acts.'
As introduced, there are a number of restrictions on the use of the regulation-making power in section 1, yet these restrictions are all phrased as a prohibition on modification rather than alteration. As such, it would be useful if the Minister could clarify the choice of the word 'alter' in amendment 2 for the benefit of the record, so that the effect of that amendment is clear for future readers of the legislation. Thank you.
Byddaf yn siarad am welliannau 5 a 6, a gyflwynwyd yn fy enw i, ond, cyn i mi ddechrau, a gaf i ddiolch i'r Gweinidog am ei hymgysylltiad drwy gydol y broses hon â mi'n bersonol a chydweithwyr eraill ar draws y Siambr? Mae wedi bod yn ddefnyddiol ac mae hynny i'w groesawu, ac rwy'n diolch i chi am hynny, a hefyd i'r bobl niferus sydd wedi cyfrannu at daith y Bil hwn i'r pwynt hwn.
Mae gwelliant 5 yn dileu'r rheol gwrth-osgoi gyffredinol, GAAR, fel yr amlinellir yn Neddf Casglu a Rheoli Trethi (Cymru) 2016, o gwmpas y pŵer i wneud rheoliadau yn adran 1. Mae'r gwelliant hwn yn dilyn argymhelliad 6 y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad. Yn ystod Cyfnod 2, cynigiais welliannau a dynnodd y Ddeddf Casglu a Rheoli Trethi gyfan o ddarpariaethau adran 1 o'r Bil deddfau treth. Fodd bynnag, cyflwynodd y Gweinidog welliannau a oedd yn lleddfu rhai o fy mhryderon, i raddau, ynghylch sut y gellid defnyddio'r Bil hwn i newid y ddeddfwriaeth dreth bresennol. Roeddwn i hefyd yn croesawu'r eglurder ychwanegol ym memorandwm esboniadol diweddaraf y Bil am rai o'r materion y gwnaethom eu trafod yn ystod cyfnod y pwyllgor. Ac eto, nid wyf wedi fy argyhoeddi'n llwyr o hyd bod y Bil fel y'i drafftiwyd yn darparu digon o fesurau diogelu i atal diwygio'r GAAR yn ddiangen drwy is-ddeddfwriaeth.
Mae'r Gweinidog wedi datgan o'r blaen, er bod y tebygolrwydd yn isel, y gellid defnyddio'r pwerau yn y Bil yn dechnegol i ddiwygio'r GAAR, y mae Awdurdod Cyllid Cymru wedi ei galw'n arf pwysig i'w gael yn ôl yr angen, gan ei bod yn rhwystr effeithiol ar hyn o bryd. Yn y cyfamser, dadleuodd y pwyllgor deddfwriaeth, cyfiawnder a'r cyfansoddiad na fyddai'r prawf angenrheidiol a phriodol yn adran 1(1) yn rhwystr i ddiwygio'r GAAR, oherwydd y cwbl y byddai ei angen i fodloni'r prawf yw'r Gweinidog ar y pryd i ystyried bod camau gweithredu o'r fath yn briodol. O'r herwydd, mae posibilrwydd y gallai'r ddeddfwriaeth o dan Weinidog yn y dyfodol ganiatáu i'r GAAR gael ei diwygio pan na fyddai'n ddymunol nac yn angenrheidiol. Er enghraifft, fel y soniodd yr Athro Lewis yn ystod y cyfnod craffu, gellid defnyddio'r Bil fel y'i drafftiwyd i ddiwygio'r darpariaethau gwrth-osgoi presennol yn Neddf Casglu a Rheoli Trethi 2016 i wrthdroi pethau fel y baich prawf, neu ei gwneud yn ofynnol i drethdalwyr ddangos nad yw trefniadau osgoi yn artiffisial, yn hytrach nag Awdurdod Cyllid Cymru, fel y mae'r gyfraith yn ei gwneud yn ofynnol ar hyn o bryd.
Mewn tystiolaeth, ysgrifennodd Dr Sara Closs-Davies,
'lle mae proses lle gellir gwneud newidiadau a phenderfyniadau, mae posibilrwydd y gall newidiadau a phenderfyniadau anghywir ddigwydd.'
Ac felly mae'n rhaid cwestiynu a yw unrhyw newidiadau i risg GAAR yn y dyfodol yn ei gwneud yn llawer llai effeithiol nag y mae ar hyn o bryd.
Yn olaf, mae gwelliant 6 yn welliant technegol, treiddgar. Yng Nghyfnod 2, cyflwynodd y Gweinidog welliant a fewnosododd ddwy is-adran, ac roedd un ohonyn nhw'n nodi:
'Ni chaiff rheoliadau o dan adran 1 newid unrhyw weithdrefn gan Senedd Cymru sy’n ymwneud â gwneud offeryn statudol o dan unrhyw ddarpariaeth yn y Deddfau hynny.'
Fel y'i cyflwynwyd, mae nifer o gyfyngiadau ar ddefnyddio'r pŵer i wneud rheoliadau yn adran 1, ac eto mae'r cyfyngiadau hyn i gyd wedi eu geirio fel gwaharddiad ar addasu yn hytrach na newid. Felly, byddai'n ddefnyddiol pe gallai'r Gweinidog egluro'r dewis o'r gair 'newid' yng ngwelliant 2 er budd y cofnod, fel bod effaith y gwelliant hwnnw'n glir i ddarllenwyr y ddeddfwriaeth yn y dyfodol. Diolch.
Gaf innau hefyd ar y dechrau fel hyn ategu'r diolchiadau i'r Gweinidog a'i swyddogion am y modd maen nhw wedi ymgysylltu â ni, a hefyd wrth gwrs i'r pwyllgorau cyllid ac LJC am eu gwaith, a hefyd i lefarydd y Ceidwadwyr am y modd rydyn ni wedi gallu gweithio gyda'n gilydd ar y Bil yma?
Jest i ddweud, mi fyddwn ni'n cefnogi'r gwelliannau i gyd yn y grŵp yma. Mae gwelliant 1, fel rydyn ni wedi clywed, yn welliant canlyniadol, felly fe wnaf i ymhelaethu, efallai, pan ddown ni i'r gwelliant mwy sylweddol yng ngrŵp 4, ond rydym hefyd yn cefnogi gwelliannau 5 a 6, am y rhesymau y mae Peter Fox wedi eu hamlinellu ond hefyd oherwydd y dystiolaeth a amlygwyd yn ystod Cyfnod 1 o graffu ar y Bil yma.
May I also echo the thanks to the Minister and her officials for the way in which they have engaged with us, and also to the finance and LJC committees for their work, and also to the Conservative spokesperson for the way in which we have been able to collaborate on this Bill?
I would just say that we will be supporting all amendments in this group. Amendment 1, as we've heard, is a consequential amendment, so I will expand on that when we get to the more substantial amendment in group 4. We will also be supporting amendments 5 and 6 for the reasons outlined by Peter Fox, but also because of the evidence highlighted during Stage 1 scrutiny.
Y Gweinidog i ymateb—Rebecca Evans.
The Minister to reply to the debate—Rebecca Evans.
I thank colleagues for their contribution in this particular section and, as we've heard, amendment 1 is a consequential amendment, and I'm grateful for the support for that from Plaid Cymru, and I would hope that we will have support from Conservative colleagues for that particular amendment.
Then, I think we had the opportunity at Stage 2 to explore recommendation 6 from the LJC committee in detail, and I was able to, as Peter Fox says, bring forward amendments to try and alleviate some of the concerns that were raised at that point. But I hope that, in my opening remarks to this section, I was able to set out why it is still felt necessary to have this power, even though, as I said, it would only likely be used in limited circumstances. There might be changes which might need to be brought in at short notice, but of course subject to the approval of this Senedd.
Then, as I've set out, in terms of the use of the word 'alter' as opposed to 'modify', I think that the amendment tabled by Peter Fox, again, it seems that stylistically the word 'alter' is preferred because it's used elsewhere to describe similar changes. It is a used and understood word in law and, as such, I'm afraid I can't accept the amendment that Peter Fox has brought forward in this regard either. But I'm very grateful to colleagues for their contributions.
Diolch i fy nghyd-Aelodau am eu cyfraniad yn yr adran benodol hon ac, fel y clywsom, mae gwelliant 1 yn welliant canlyniadol, ac rwy'n ddiolchgar am y gefnogaeth i hynny gan Blaid Cymru, a byddwn yn gobeithio y cawn gefnogaeth gan gyd-Aelodau Ceidwadol i'r gwelliant penodol hwnnw.
Yna, rwy'n credu i ni gael y cyfle yng Nghyfnod 2 i archwilio argymhelliad 6 gan y pwyllgor deddfwriaeth, cyfiawnder a'r cyfansoddiad yn fanwl, a bu modd i mi, fel y dywed Peter Fox, gyflwyno gwelliannau i geisio lleddfu rhai o'r pryderon a godwyd bryd hynny. Ond rwy'n gobeithio, yn fy sylwadau agoriadol i'r adran hon, fy mod i wedi gallu nodi pam y teimlir ei bod yn dal i fod yn angenrheidiol bod â'r pŵer hwn, er, fel y dywedais i, dim ond mewn amgylchiadau cyfyngedig y byddai'n debygol o gael ei ddefnyddio. Efallai y bydd angen cyflwyno newidiadau ar fyr rybudd, ond wrth gwrs yn amodol ar gymeradwyaeth y Senedd hon.
Yna, fel yr wyf wedi ei nodi, o ran defnyddio'r gair 'newid' yn hytrach nag 'addasu', rwy'n credu bod y gwelliant a gyflwynwyd gan Peter Fox, unwaith eto, mae'n ymddangos bod y gair 'newid' yn cael ei ffafrio'n arddulliadol oherwydd ei fod yn cael ei ddefnyddio mewn mannau eraill i ddisgrifio newidiadau tebyg. Mae'n air sy'n cael ei ddefnyddio a'i ddeall yn y gyfraith ac, fel y cyfryw, mae arnaf ofn na allaf dderbyn y gwelliant y mae Peter Fox wedi ei gyflwyno yn hyn o beth ychwaith. Ond rwy'n ddiolchgar iawn i'r cyd-Aelodau am eu cyfraniadau.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 1? A oes unrhyw wrthwynebiad?
The question is that amendment 1 be agreed to. Does any Member object?
No objection to amendment 1.
Dim gwrthwynebiad i welliant 1.
Felly, mae gwelliant 1 wedi ei dderbyn.
Therefore, amendment 1 is agreed.
Derbyniwyd y gwelliant yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Amendment agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Gwelliant 5.
Amendment 5.
Amendment 5, is it being moved, Peter Fox?
Gwelliant 5, a yw'n cael ei gynnig, Peter Fox?
Cynigiwyd gwelliant 5 (Peter Fox).
Amendment 5 (Peter Fox) moved.
Move.
Cynnig.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 5? A oes unrhyw wrthwynebiad? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae yna wrthwynebiad, felly fe gymerwn ni bleidlais ar welliant 5. Gwelliant 5. Fe wnawn ni agor y bleidlais ar welliant 5 yn enw Peter Fox. Cau'r bleidlais. O blaid 24, neb yn ymatal, yn erbyn 25. Felly, mae gwelliant 5 wedi ei wrthod.
The question is that amendment 5 be agreed to. Does any Member object? [Objection.] Yes, objection. Therefore, we will move to a vote on amendment 5. Amendment 5. Open the vote on amendment 5, in the name of Peter Fox. Close the vote. In favour 24, no abstentions, 25 against. Therefore, amendment 5 is not agreed.
Gwelliant 5: O blaid: 24, Yn erbyn: 25, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y gwelliant
Peter Fox, gwelliant 6.
Peter Fox, amendment 6.
Amendment 6, is it being moved?
Gwelliant 6, a yw'n cael ei gynnig?
Cynigiwyd gwelliant 6 (Peter Fox).
Amendment 6 (Peter Fox) moved.
Move.
Cynnig.
Gwelliant 6 wedi ei symud. A oes unrhyw wrthwynebiad i welliant 6? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae yna wrthwynebiad. Felly, symudwn i bleidlais ar welliant 6 yn enw Peter Fox. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 24, neb yn ymatal, 25 yn erbyn. Felly, mae gwelliant 6 wedi ei wrthod.
Amendment 6 has been moved. Are there any objections to amendment 6? [Objection.] Yes, there's objection. Therefore, we will proceed to a vote on amendment 6, in the name of Peter Fox. Open the vote. Close the vote. In favour 24, no abstentions, 25 against. Therefore, amendment 6 is not agreed.
Gwelliant 6: O blaid: 24, Yn erbyn: 25, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y gwelliant
Grŵp 2 sydd nesaf. Mae'r grŵp yma yn ymwneud â'r dyletswydd i hybu ymwybyddiaeth y cyhoedd. Gwelliant 7 yw'r prif welliant a'r unig welliant. Rwy'n galw ar Peter Fox i gynnig gwelliant 7. Peter Fox.
Group 2 is the next group. This relates to a duty to promote public awareness. The lead and only amendment in this group is amendment 7. I call on Peter Fox to move and speak to the amendment. Peter Fox.
Cynigiwyd gwelliant 7 (Peter Fox).
Amendment 7 (Peter Fox) moved.
Diolch, Llywydd. I welcome the opportunity to discuss amendment 7, tabled in my name. The purpose of this amendment is to require the Welsh Ministers to take steps to promote awareness of changes to taxation law made by regulations under section 1 of the Bill. Under the powers within the Bill, the Welsh Ministers will be given powers to make potentially significant changes to taxation legislation, such as on tax avoidance. However, as Dr Sara Closs-Davies noted in evidence to the Finance Committee, some taxpayers are unaware of devolved tax powers in Wales and the Welsh Revenue Authority and the type of help and support available from the WRA. Thus, to reduce complexity and increase certainty, both fundamental to an effective tax system, it is important that the public are made sufficiently aware of all changes in good time. Whilst the Bill requires Welsh Ministers to notify the Senedd about changes to the Welsh tax Acts, it is not a given that the public at large will be aware of such a notice. An additional duty to promote awareness will help to ensure that they do not inadvertently break the law, especially given the already complex nature of taxation legislation. I hope the Senedd will be able to support this amendment today. Thank you.
Diolch, Llywydd. Rwy'n croesawu'r cyfle i drafod gwelliant 7, a gyflwynwyd yn fy enw i. Diben y gwelliant hwn yw ei gwneud yn ofynnol i Weinidogion Cymru gymryd camau i hyrwyddo ymwybyddiaeth o newidiadau i gyfraith trethiant a wneir gan reoliadau o dan adran 1 o'r Bil. O dan y pwerau yn y Bil, bydd Gweinidogion Cymru yn cael pwerau i wneud newidiadau sylweddol posibl i ddeddfwriaeth trethiant, fel ar osgoi trethi. Fodd bynnag, fel y nododd Dr Sara Closs-Davies mewn tystiolaeth i'r Pwyllgor Cyllid, nid yw rhai trethdalwyr yn ymwybodol o bwerau trethu datganoledig yng Nghymru ac Awdurdod Cyllid Cymru a'r math o gymorth a chefnogaeth sydd ar gael gan yr Awdurdod. Felly, er mwyn lleihau cymhlethdod a chynyddu sicrwydd, sy'n hanfodol i system dreth effeithiol, mae'n bwysig bod y cyhoedd yn ddigon ymwybodol o'r holl newidiadau mewn da bryd. Er bod y Bil yn ei gwneud yn ofynnol i Weinidogion Cymru roi gwybod i'r Senedd am newidiadau i Ddeddfau treth Cymru, nid yw'n sicr y bydd y cyhoedd yn gyffredinol yn ymwybodol o hysbysiad o'r fath. Bydd dyletswydd ychwanegol i hyrwyddo ymwybyddiaeth yn helpu i sicrhau nad ydyn nhw'n torri'r gyfraith yn anfwriadol, yn enwedig o ystyried natur deddfwriaeth trethiant sydd eisoes yn gymhleth. Gobeithio y bydd y Senedd yn gallu cefnogi'r gwelliant hwn heddiw. Diolch.
Y Gweinidog i gyfrannu. Rebecca Evans.
The Minister to contribute. Rebecca Evans.
Diolch. Amendment 7, tabled in the name of Peter Fox, as we've heard, sets out that the Welsh Ministers must take appropriate steps to promote public awareness of the changes to the law made by regulations introduced under section 1. The amendment includes a requirement for Welsh Ministers to take steps to make the public aware if regulations made via the made affirmative procedure cease to have effect. Made affirmative regulations will cease to have effect either by not being voted on before 60 days have passed from being made or by not gaining Senedd approval.
Whilst I appreciate the rationale behind this proposed amendment, I consider it is unnecessary. Any new regulations made under the regulation-making power in this Bill would be publicised via the usual channels for legislation on the Senedd's website, along with the publication of an explanatory memorandum. The regulations will be published on the legislation.gov.uk website, and the amendments to the Welsh tax Acts quickly reflected in the Acts. Furthermore, the Welsh Treasury and the Welsh Revenue Authority would also, as a matter of course, use their existing communication, engagement and media channels to widen the public awareness of the changes.
To provide an example, for land transaction tax, taxpayers are nearly always represented by solicitors, conveyancers or other tax advisers, and promoting awareness amongst these advisers is often the most effective approach of disseminating information.
I also consider that the scope of the amendment is very wide, and its meaning is also open to interpretation. There's no explanation of what steps would be considered appropriate to satisfy the requirement to publicise, and who would determine whether that requirement had been satisfied.
I recognise the intention behind the amendment Peter Fox has laid. However, the fact that robust measures to raise public awareness are already in place, and will continue to be in place, and the amendment's lack of clarity, do make the amendment unnecessary, and for these reasons I am unable to support this amendment.
Diolch. Mae gwelliant 7, a gyflwynwyd yn enw Peter Fox, fel yr ydym wedi ei glywed, yn nodi bod yn rhaid i Weinidogion Cymru gymryd camau priodol i hyrwyddo ymwybyddiaeth y cyhoedd o'r newidiadau i'r gyfraith a wneir gan reoliadau a gyflwynir o dan adran 1. Mae'r gwelliant yn cynnwys gofyniad i Weinidogion Cymru gymryd camau i wneud y cyhoedd yn ymwybodol os bydd rheoliadau a wneir drwy'r weithdrefn gadarnhaol a wnaed yn peidio â chael effaith. Bydd rheoliadau cadarnhaol a wneir yn peidio â bod yn effeithiol naill ai drwy beidio â phleidleisio arnyn nhw cyn i 60 diwrnod fynd heibio ar ôl cael eu gwneud neu drwy beidio â chael cymeradwyaeth y Senedd.
Er fy mod i'n gwerthfawrogi'r rhesymeg y tu ôl i'r gwelliant arfaethedig hwn, rwy'n credu ei fod yn ddiangen. Byddai unrhyw reoliadau newydd a wneir o dan y pŵer i wneud rheoliadau yn y Bil hwn yn cael eu cyhoeddi drwy'r sianeli arferol ar gyfer deddfwriaeth ar wefan y Senedd, ynghyd â chyhoeddi memorandwm esboniadol. Caiff y rheoliadau eu cyhoeddi ar wefan legislation.gov.uk, ac adlewyrchir y diwygiadau i Ddeddfau treth Cymru yn gyflym yn y Deddfau. At hynny, byddai Trysorlys Cymru ac Awdurdod Cyllid Cymru hefyd, fel mater o drefn, yn defnyddio eu sianeli cyfathrebu, ymgysylltu a'r cyfryngau presennol i ehangu ymwybyddiaeth y cyhoedd o'r newidiadau.
I roi enghraifft, ar gyfer treth trafodiadau tir, mae trethdalwyr bron bob amser yn cael eu cynrychioli gan gyfreithwyr, trawsgludwyr neu gynghorwyr treth eraill, ac yn aml hybu ymwybyddiaeth ymhlith y cynghorwyr hyn yw'r dull mwyaf effeithiol o ledaenu gwybodaeth.
Rwyf hefyd o'r farn bod cwmpas y gwelliant yn eang iawn, ac mae ei ystyr hefyd yn agored i'w ddehongli. Nid oes esboniad o ba gamau a fyddai'n cael eu hystyried yn briodol i fodloni'r gofyniad i roi cyhoeddusrwydd, a phwy fyddai'n penderfynu a oedd y gofyniad hwnnw wedi ei fodloni.
Rwy'n cydnabod y bwriad y tu ôl i'r gwelliant y mae Peter Fox wedi ei osod. Fodd bynnag, mae'r ffaith bod mesurau cadarn i godi ymwybyddiaeth y cyhoedd eisoes ar waith, ac y byddan nhw'n parhau i fod ar waith, a diffyg eglurder y gwelliant, yn gwneud y gwelliant yn ddiangen, ac am y rhesymau hyn ni allaf gefnogi'r gwelliant hwn.
Peter Fox i ymateb.
Peter Fox to respond.
I have very little to say, Llywydd. I'm disappointed that that can't be added, but I've heard what the Minister has said. I'm happy to move that.
Ychydig iawn sydd gen i i'w ddweud, Llywydd. Rwy'n siomedig na ellir ychwanegu hynny, ond rwyf wedi clywed yr hyn y mae'r Gweinidog wedi ei ddweud. Rwy'n hapus i gynnig hynny.
Felly, y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 7? A oes unrhyw wrthwynebiad? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae yna wrthwynebiad. Felly, symudwn ni i bleidlais ar welliant 7. Agor y bleidlais. Gwelliant 7 yn enw Peter Fox. Cau'r bleidlais. O blaid 24, neb yn ymatal, 25 yn erbyn. Ac, felly, mae gwelliant 7 wedi ei wrthod.
Therefore, the question is that amendment 7 be agreed to. Does any Member object? [Objection.] Yes, there is objection. Therefore, we will proceed to a vote on amendment 7. Open the vote. Amendment 7 in the name of Peter Fox. Close the vote. In favour 24, no abstentions, 25 against. Therefore, amendment 7 is not agreed.
Gwelliant 7: O blaid: 24, Yn erbyn: 25, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y gwelliant
Grŵp 3 o welliannau sydd nesaf, ac mae'r rhain yn ymwneud ag adolygu'r Ddeddf. Gwelliant 8 yw'r prif welliant yn y grŵp yma, a dwi'n galw ar Peter Fox i gynnig gwelliant 8. Peter Fox.
Group 3 is next, and these amendments relate to the review of the Act. The lead amendment in this group is amendment 8, and I call on Peter Fox to move and speak to the amendment. Peter Fox.
Cynigiwyd gwelliant 8 (Peter Fox).
Amendment 8 (Peter Fox) moved.
Diolch, Llywydd. Amendment 8 requires a review of the Act two years after coming into force, as well as four years after coming into force. For brevity, I won't repeat some of the detailed discussions that we've had with the Minister during Stage 2. However, during the passage of the Bill, numerous issues have been raised about the appropriateness of Welsh Ministers using secondary legislation powers to amend primary legislation. I still do believe that there are more appropriate ways of amending and updating taxation legislation, something that I will come on to in a few moments. However, the amendment seeks to work with the aims of the Bill by ensuring that there are sufficient checks and balances on the operation of the Act by providing for a review two years after coming into force, as well as a review after four years, as already drafted in the Bill.
The inspiration behind this amendment relates to an idea that the Member for Swansea East mentioned in the previous stage, that the operation of the Act should be looked at when its powers are first used. By having a statutory review after two years, the amendment seeks to give Ministers time to use the Act, and for the consequences of such usage to be realised. The initial review would allow Ministers and the Senedd to identify any issues as a consequence of the Act, and to take steps to rectify these early on in the Act's operation.
Although we've heard the argument that the Act is intended to be a last resort, I would think it's unlikely that it will be just left on the shelf to gather dust and not used at all. As we've seen with other Bills, Ministers often have a suite of secondary legislation awaiting in the wings once Royal Assent has been given. And so, I do think a review after two years is necessary and responds to Mike Hedges's suggestion.
Presiding Officer, Members will wish to be aware that amendment 9 is a consequential amendment to amendment 8; if amendment 8 is not carried, this amendment will not be moved.
Amendment 3, tabled in the name of Llyr Gruffydd, requires the Welsh Ministers to consider alternative legislation mechanisms for making changes to the Welsh tax Acts when reviewing the operation of the Act, as required in section 6. In evidence to the Finance Committee, Sir Paul Silk noted that the Bill, and I quote:
'is an example for me...of a more general concern that I have about the way in which the Executive is taking over functions that I think properly belong to the legislature.'
Many stakeholders therefore have called for alternative legislative mechanisms to be developed, such as an annual finance Bill. This conclusion was supported by the previous Finance Committee in the fifth Senedd. Such a process could also reduce the need for the use of Henry VIII powers, and to ensure that any changes to tax legislation are transparent and properly scrutinised.
Finally, amendment 4, also tabled in the name of Llyr Gruffydd, ensures that the Welsh Ministers consult the Senedd and other stakeholders when reviewing the operation of the Act under section 6. This amendment ensures that there is greater scrutiny regarding the operation of the Act, as well as any decision made by Welsh Ministers to publish regulations to extend the operation of the Act. It also responds to concerns that Ministers will merely extend the lifetime of the Act without considering whether alternative mechanisms for amending primary taxation legislation are more appropriate.
Presiding Officer, I call on Members to support amendments 8 and 9, tabled in my name, as well as amendments 3 and 4, tabled in the name of Llyr Gruffydd. Thank you.
Diolch, Llywydd. Mae gwelliant 8 yn gofyn am adolygiad o'r Ddeddf ddwy flynedd ar ôl iddi ddod i rym, yn ogystal â phedair blynedd ar ôl iddi ddod i rym. I fod yn gryno, ni fyddaf yn ailadrodd rhai o'r trafodaethau manwl yr ydym wedi eu cael gyda'r Gweinidog yn ystod Cyfnod 2. Fodd bynnag, yn ystod hynt y Bil, codwyd nifer o faterion ynghylch priodoldeb Gweinidogion Cymru yn defnyddio pwerau is-ddeddfwriaeth i ddiwygio deddfwriaeth sylfaenol. Rwy'n dal i gredu bod ffyrdd mwy priodol o ddiwygio a diweddaru deddfwriaeth trethiant, rhywbeth y byddaf yn dod ato ymhen ychydig funudau. Fodd bynnag, mae'r gwelliant yn ceisio gweithio gyda nodau'r Bil drwy sicrhau bod digon o wiriadau a gwrthbwysau ar weithrediad y Ddeddf drwy ddarparu ar gyfer adolygiad ddwy flynedd ar ôl iddi ddod i rym, yn ogystal ag adolygiad ar ôl pedair blynedd, fel y mae eisoes wedi ei ddrafftio yn y Bil.
Mae'r ysbrydoliaeth y tu ôl i'r gwelliant hwn yn ymwneud â syniad y soniodd yr Aelod dros Ddwyrain Abertawe amdano yn y cam blaenorol, sef y dylid edrych ar weithrediad y Ddeddf pan ddefnyddir ei phwerau am y tro cyntaf. Drwy gael adolygiad statudol ar ôl dwy flynedd, mae'r gwelliant yn ceisio rhoi amser i Weinidogion ddefnyddio'r Ddeddf, ac i ganlyniadau defnydd o'r fath gael eu gwireddu. Byddai'r adolygiad cychwynnol yn caniatáu i Weinidogion a'r Senedd nodi unrhyw faterion o ganlyniad i'r Ddeddf, ac i gymryd camau i unioni'r rhain yn gynnar yng ngweithrediad y Ddeddf.
Er ein bod wedi clywed y ddadl mai bwriad y Ddeddf yw bod yn ddewis olaf, byddwn i'n meddwl ei bod yn annhebygol y bydd yn cael ei gadael ar y silff i gasglu llwch ac na chaiff ei defnyddio o gwbl. Fel y gwelsom gyda Biliau eraill, mae gan Weinidogion gyfres o is-ddeddfwriaeth yn aml yn aros yn y cefndir pan fydd Cydsyniad Brenhinol wedi ei roi. Ac felly, rwyf i yn credu bod angen adolygiad ar ôl dwy flynedd a bod hynny'n ymateb i awgrym Mike Hedges.
Llywydd, bydd yr Aelodau yn dymuno bod yn ymwybodol bod gwelliant 9 yn welliant canlyniadol i welliant 8; os na chaiff gwelliant 8 ei dderbyn, ni chaiff y gwelliant hwn ei gynnig.
Mae gwelliant 3, a gyflwynwyd yn enw Llyr Gruffydd, yn ei gwneud yn ofynnol i Weinidogion Cymru ystyried dulliau deddfwriaeth amgen ar gyfer gwneud newidiadau i Ddeddfau treth Cymru wrth adolygu gweithrediad y Ddeddf, fel sy'n ofynnol yn adran 6. Mewn tystiolaeth i'r Pwyllgor Cyllid, nododd Syr Paul Silk fod y Bil, ac rwy'n dyfynnu:
'yn esiampl i mi...o bryder mwy cyffredinol sydd gen i am y ffordd y mae'r Weithrediaeth yn ymgymryd â swyddogaethau sydd, yn fy marn i, yn perthyn yn briodol i'r ddeddfwrfa.'
Felly, mae llawer o randdeiliaid wedi galw am ddatblygu mecanweithiau deddfwriaethol amgen, fel Bil cyllid blynyddol. Cefnogwyd y casgliad hwn gan y Pwyllgor Cyllid blaenorol yn y bumed Senedd. Gallai proses o'r fath hefyd leihau'r angen i ddefnyddio pwerau Harri VIII, a sicrhau bod unrhyw newidiadau i ddeddfwriaeth treth yn dryloyw ac yn cael eu harchwilio'n briodol.
Yn olaf, mae gwelliant 4, a gyflwynwyd hefyd yn enw Llyr Gruffydd, yn sicrhau bod Gweinidogion Cymru yn ymgynghori â'r Senedd a rhanddeiliaid eraill wrth adolygu gweithrediad y Ddeddf o dan adran 6. Mae'r gwelliant hwn yn sicrhau bod mwy o graffu ar weithrediad y Ddeddf, yn ogystal ag unrhyw benderfyniad a wneir gan Weinidogion Cymru i gyhoeddi rheoliadau i ymestyn gweithrediad y Ddeddf. Mae hefyd yn ymateb i bryderon na fydd Gweinidogion ond yn ymestyn oes y Ddeddf heb ystyried a yw mecanweithiau amgen ar gyfer diwygio deddfwriaeth trethiant sylfaenol yn fwy priodol.
Llywydd, galwaf ar yr Aelodau i gefnogi gwelliannau 8 a 9, a gyflwynwyd yn fy enw i, yn ogystal â gwelliannau 3 a 4, a gyflwynwyd yn enw Llyr Gruffydd. Diolch.
Mi oedd y Pwyllgor Cyllid, a nifer o randdeiliaid, yn credu'n gryf bod cynnwys adolygiad ôl-weithredol cadarn yn arfer da, ac yn rhywbeth a fyddai'n helpu i sicrhau bod amcanion y ddeddfwriaeth yn cael eu cyflawni yn unol â'r disgwyliadau, a hefyd bod gwerth am arian, wrth gwrs, pan fo'n dod i'r hyn sy'n cael ei gyflawni. Nawr, mae hynny'n rhywbeth y mae'r Pwyllgor Cyllid wedi ei argymell yn gyson yn y gorffennol, yn sicr pan oeddwn i'n Gadeirydd—hynny yw, y dylid cynnwys adolygiad o'r math yma ym mhob Bil, fel rhyw fath o arfer safonol.
Ond yn y maes yma yn benodol, gan fod datganoli trethi yn ddatblygiad cymharol newydd yng Nghymru, a hefyd wrth i system drethu Cymru aeddfedu, mae hi hyd yn oed yn bwysicach bod y Senedd yn medru bod yn hyderus bod unrhyw ddatblygiadau yn gymesur ac yn cydffurfio â'r arferion seneddol ac egwyddorion democrataidd gorau. Dyna pam dwi'n cefnogi gwelliannau 8 a 9 sydd o'n blaenau ni fan hyn, sy'n cynnig mynd ymhellach nag y mae'r Gweinidog wedi ymrwymo i'w wneud, sef bod angen i'r Senedd wneud rhagor o waith ar oruchwylio pwerau trethu.
Nawr, gan fod hwn yn Fil galluogi, gyda phwerau'n cael eu dirprwyo i'r Gweinidog, mi fydd hi'n hanfodol asesu sut y mae'r ddeddfwriaeth yn gweithredu'n ymarferol, yn ogystal â'i heffaith ar drethdalwyr ac ar drethi datganoledig. Mae yna gonsensws, dwi'n meddwl, o gwmpas yr angen i adolygu'r Ddeddf ar ôl pedair blynedd, a byddai hynny yn ei dro yn bwydo i mewn i ystyriaethau ynglŷn ag a ddylid estyn wedyn y Ddeddf am bum mlynedd, neu ar ôl pum mlynedd. Ond fel y mae'r pwyllgor yn ei awgrymu, ac fel rydym ni wedi clywed, mi ddylid cynnal adolygiad statudol cychwynnol o'r Bil ddwy flynedd ar ôl Cydsyniad Brenhinol, er mwyn gallu craffu ar gasgliadau'r adolygiad hwnnw, wrth gwrs, cyn diwedd y chweched Senedd, sef y Senedd yma. Felly, dŷn ni am gefnogi gwelliannau 8 a 9 am y rhesymau hynny.
Nawr, mae fy ngwelliannau i yn y grŵp yma, gwelliannau 3 a 4, yn ymateb i argymhelliad a oedd yn adroddiad Cyfnod 1 y Pwyllgor Cyllid. Roedd y pwyllgor yn argymell bod y Bil yn cael ei ddiwygio i nodi bod yr adolygiad statudol o weithrediad ac effaith y Ddeddf gan Lywodraeth Cymru yn cynnwys asesiadau o natur ac effeithiolrwydd unrhyw reoliadau a oedd yn cael eu gwneud o dan adran 1(1) o'r Ddeddf; ei fod e'n asesu effaith y Ddeddf ar drethdalwyr a threthi datganoledig Cymru; ei fod e hefyd yn asesu priodoldeb parhaus y pwerau i wneud rheoliadau sy'n cael eu rhoi i Weinidogion Cymru gan y Ddeddf; ac, yn bwysicaf oll yng nghyd-destun y grŵp yma o welliannau, fod yr adolygiad hefyd yn asesu dulliau deddfwriaethol amgen ar gyfer gwneud newidiadau i Ddeddfau trethi Cymru a'r rheoliadau sy'n cael eu gwneud o dan y rheini—mewn geiriau eraill, bod yr adolygiad yn mynd ymhellach ac yn edrych ar y darlun Deddfau trethi ehangach.
Fy ngobaith i yn hynny o beth yw y bydd edrych ar fecanweithiau deddfwriaethol amgen yn y maes yma yn hyrwyddo ac yn cyfrannu at y drafodaeth ar sut y mae’r Senedd yn creu ei chyllideb flynyddol a sut, yn y cyd-destun hwnnw, y mae Gweinidogion yn cael eu grymuso gan y Senedd yma i weithredu yn y maes trethi. Gyda'r adolygiad arfaethedig yn dod pedair blynedd ar ôl i'r Ddeddf ddod i rym, mi fyddwn i'n gobeithio'n fawr y bydd yr holl drafodaeth ehangach yna wedi aeddfedu cryn dipyn erbyn hynny ac y bydd yr adolygiad yn amserol iawn ac yn gyfle i wyntyllu y materion yma mewn cyd-destun gwahanol iawn i’r un rŷn ni ynddi heddiw.
Mae fy ail welliant, gwelliant 4, yn galw ar Weinidogion Cymru i ymgynghori â’r Senedd, a chydag unrhyw rhanddeiliaid eraill y maen nhw'n teimlo sy'n briodol fel rhan o’r broses yna. Mae’n bwysig yn fy marn i fod ystod eang o leisiau ac o safbwyntiau yn cael eu clywed fel rhan o’r adolygiad, yn enwedig ein bod ni, wrth gwrs, fel y seneddwyr sydd wedi creu’r Ddeddf, os daw i rym, yn cael y cyfle i gael mewnbwn i’r adolygiad. Felly, mi fyddwn i'n annog fy nghyd-Aelodau yn y Senedd yma i gefnogi gwelliannau 3 a 4 yn enwedig.
The Finance Committee, and many stakeholders, strongly believed that including a retrospective review that was robust was good practice, and would be something that would help to ensure that the objectives of the legislation were delivered in accordance with expectation, and also that there is value for money when it comes to what is delivered. Now, that of course is something that the Finance Committee has recommended regularly in the past, certainly when I was Chair of the committee—that there should be a review of this kind in all Bills, as common practice.
But in this area specifically, as the devolution of taxation is a relatively new development in Wales, and also as the Welsh taxation system matures, it's even more important that the Senedd can be confident that any developments are proportionate and comply with parliamentary good practice and the best democratic principles. That's why I'm supporting amendments 8 and 9, which propose that we should go further than the Minister has committed to, namely that the Senedd must do more work in terms of oversight of taxation powers.
Now, as this is an enabling Bill, with powers delegated to the Minister, it will be crucial to assess how the legislation operates on a practical level, as well as its impact on taxpayers and devolved taxes. There is consensus, I think, around the need to review the Act after four years, and that in turn would feed into the consideration as to whether the legislation should be extended to five years, or beyond five years. But as the committee suggests, and as we've already heard, there should be an initial statutory review of the Bill two years after Royal Assent, in order to scrutinise the conclusion of that review before the end of the sixth Senedd, namely this Senedd term. So, we will be supporting amendments 8 and 9 for those reasons.
Now, my amendments in this group, amendments 3 and 4, respond to a recommendation in the Stage 1 report of the Finance Committee. The committee suggested that the Bill be amended to note that the statutory review of the implementation and impact of the legislation by the Welsh Government would include assessments of the nature and effectiveness of any regulations made under section 1(1) of the Act; that it assesses the impact of the Act on taxpayers and on devolved taxes; that it also assesses the appropriateness of the powers to make regulations provided to Welsh Ministers under the Act; and, most importantly in the context of this group of amendments, that this review would also assess alternative legislative approaches to making changes to the Welsh tax Acts and the regulations made under those—in other words, that the review would go further and would look at the broader legislative picture in this area.
My hope in that regard is that looking at alternative legislative mechanisms in this area will promote and contribute to the debate on how the Senedd creates its annual budget and how, in that context, Ministers are empowered by the Senedd to operate in the area of taxation. With the proposed review coming four years after the implementation of the legislation, I would very much hope that all of that broader discussion would have matured a great a deal by then and that the review would be very timely and be an opportunity to air these issues in a very different context to the one we currently face.
My second amendment, amendment 4, calls on Welsh Ministers to consult the Senedd, and any such person that they consider appropriate as part of that process. It's important in my view that a broad range of voices and views are heard as part of the review, particularly that we, as parliamentarians who've created the Act, if it comes into force, have the opportunity to have an input into the review. So, I would encourage my fellow Members of the Senedd to support amendments 3 and 4 in particular.
Amendment 8, tabled by Peter Fox, essentially adds a new review point, two years after the Act comes into force. That's in addition to maintaining the existing commitment to review the Act after four years. As we've heard, amendment 9 is consequential to the approval of amendment 8. I've given the timing for the review considerable thought, giving special consideration to how the Bill has changed as a result of the committee's report and the amendments made at Stage 2. The timing of the review of this legislation has to ensure that enough time has passed to make the review meaningful, but also that the outcome of the review will be able to inform the development of future arrangements early in the next Senedd term. This is also informed by the inclusion, of course, of the sunset provision five years after the Bill comes into force, so it's not the case that the Bill could be extended time and time again. It's very clear that the Bill will have an end date.
The review will consider the use of the power to make changes to the Welsh tax Acts and I consider that to have a review two years after it has come into force is too soon, as there's every chance that the power will not have been used at that point, rendering the review, to a large extent, meaningless. And furthermore, it does take time and resources for such reviews to be conducted if they're to be undertaken in a meaningful way. If the review was set at two years after Royal Assent, we would likely need to start work on that review not long after the Bill came into force. It also seems somewhat ineffective and repetitious to have those two reviews so close together in time when it's unlikely that there would have been much change during that time. So, for that reason, I am not able to support these amendments.
Amendment 3, tabled by Llyr Gruffydd and supported by Peter Fox, requires that the review of the operation and effect of the Act must include consideration of alternate legislative mechanisms for making changes to the Welsh tax Acts and regulations made under those Acts. I've set out my intention to work with the committees to establish longer term arrangements for making changes to the Welsh tax Acts, which would necessarily include consideration of alternative legislative mechanisms for making changes to the Welsh tax Acts. I've also committed to specifically review the operation and effect of this Act four years after it comes into effect and that requirement is now on the face of the Bill. So, I don't consider this amendment is strictly necessary as this work will be taken forward as part of the wider considerations of those alternative legislative mechanisms. This might, but will not necessarily, include consideration of an annual or less frequent finance or taxation Bill process. I have reservations that placing a statutory requirement on the Welsh Ministers to report by a fixed date might lead to undue pressure on any working groups established to fit within that timescale, but whilst I do have those reservations, I am content to ask Members to support amendment 3, as whilst work on these long-term arrangements will be undertaken anyway, I am willing to go one step further and demonstrate my commitment by setting this out on the face of the legislation.
Amendment 4, also tabled by Llyr Gruffydd and supported by Peter Fox, requires the Welsh Ministers to consult the Senedd and other appropriate persons as part of the review of the legislation, and I am of course happy to attend any meeting of the Finance Committee, or any other committee for that matter, when they invite me, in order to discuss the detail of the work being undertaken and the emerging thinking as to what the longer term mechanisms should be. It seems to me that such a process of engagement and consultation will happen as a matter of course. In addition, the Welsh Ministers would, as a matter of course, consult appropriate persons as necessary in the development of this review, and that is how I've approached the policy development undertaken on this Bill, and the Welsh tax Acts more broadly to date, and I will ensure that, together, the longer term mechanism is right for Wales. So, in summary, in terms of this amendment, whilst I believe that it's not strictly necessary as I would in any case be writing to the Senedd to ask for their views on the review of the operation of the Act and engaging with appropriate people in the development of the review, I am of course willing to demonstrate my commitment to working together on developing this legislation by accepting amendment 4 and setting this out on the face of the legislation.
And then just to respond to some of the broader concerns that were raised during this particular section of the debate this afternoon. In the ordinary circumstances of law making—that is, where law is made as a result of considered policy development rather than required urgently or in response to external events—it is of course right that the Senedd should determine who is taxed and how they're taxed in accordance with the constitutional principles set out in the Government of Wales Act 2006. However, the power within the Bill is intended to deal with extraordinary circumstances that are distinctive to tax legislation. To provide an example, there have been many instances where new tax elements of stamp duty land tax have been introduced by the UK Government immediately or very shortly after an announcement is made, and this is generally to prevent taxpayers from forestalling—that is, bringing forward a transaction or alternatively delaying their transaction to benefit from a pre-announced tax change. The UK Government has recognised the distinctive nature of tax legislation when it provided UK Ministers with a power in section 109 of the Finance Act 2003 to be able to make any changes to stamp duty land tax legislation that are expedient in the public interest.
The Scottish Parliament provided the Scottish Government with many regulation-making powers in its devolved tax Acts, including the setting of rates and bands by made affirmative procedure regulations. And, of course, this Senedd followed the precedent set by the Scottish Parliament, and provided Welsh Ministers with a similar suite of regulation-making powers, including the setting of rates by made affirmative procedure regulations. So, this Bill is seeking to build on these precedents, developing a flexible and agile mechanism for responding to external circumstances that provide a short-term solution for this stage in our devolution journey. Colleagues will be aware that I've really sought to restrict the scope of the regulation-making power in this Bill as much as possible. It may only be used where Welsh Ministers consider it necessary or appropriate, and in line with those four purpose tests. And, very importantly, during scrutiny and in discussions with Members, the power has been further curtailed, both in what it can be used to do and the period for which it can be used.
I'm very supportive of the need to look at the long-term arrangements to make changes to Welsh tax Acts, and indeed I've committed to commencing that work with committees later in the autumn. I'm also starting to consider the scope and who needs to be involved in that work. But it's not possible, nor would it be right, for us to bring in these arrangements overnight without undertaking what is going to be really thorough policy development and engagement too, so that we have the most appropriate future legislative mechanism that meets our specific needs here in Wales.
Mae gwelliant 8, a gyflwynwyd gan Peter Fox, yn ei hanfod yn ychwanegu adeg adolygu newydd, ddwy flynedd ar ôl i'r Ddeddf ddod i rym. Mae hynny'n ychwanegol at gynnal yr ymrwymiad presennol i adolygu'r Ddeddf ar ôl pedair blynedd. Fel y clywsom, mae gwelliant 9 yn ganlyniadol i gymeradwyo gwelliant 8. Rwyf wedi rhoi cryn ystyriaeth i'r amseru ar gyfer yr adolygiad, gan roi ystyriaeth arbennig i'r ffordd y mae'r Bil wedi newid o ganlyniad i adroddiad y pwyllgor a'r gwelliannau a wnaed yng Nghyfnod 2. Mae'n rhaid i amseriad yr adolygiad o'r ddeddfwriaeth hon sicrhau bod digon o amser wedi ei neilltuo i wneud yr adolygiad yn ystyrlon, ond hefyd y bydd canlyniad yr adolygiad yn gallu llywio'r gwaith o ddatblygu trefniadau yn y dyfodol yn gynnar yn nhymor nesaf y Senedd. Caiff hyn ei lywio hefyd gan gynnwys, wrth gwrs, y ddarpariaeth machlud bum mlynedd ar ôl i'r Bil ddod i rym, felly nid yw'n wir y gellid ymestyn y Bil dro ar ôl tro. Mae'n amlwg iawn y bydd gan y Bil ddyddiad dod i ben.
Bydd yr adolygiad yn ystyried defnyddio'r pŵer i wneud newidiadau i Ddeddfau treth Cymru ac rwyf i o'r farn bod cynnal adolygiad ddwy flynedd ar ôl iddo ddod i rym yn rhy fuan, gan fod pob siawns na fydd y pŵer wedi'i ddefnyddio bryd hynny, gan wneud yr adolygiad, i raddau helaeth, yn ddiystyr. At hynny, mae'n cymryd amser ac adnoddau i gynnal adolygiadau o'r fath os ydyn nhw i gael eu cynnal mewn ffordd ystyrlon. Pe bai'r adolygiad yn cael ei bennu ar ddwy flynedd ar ôl y Cydsyniad Brenhinol, mae'n debygol y byddai angen i ni ddechrau gweithio ar yr adolygiad hwnnw heb fod yn hir ar ôl i'r Bil ddod i rym. Mae hefyd yn ymddangos braidd yn aneffeithiol ac yn ailadroddus i fod â'r ddau adolygiad hynny mor agos at ei gilydd ar adeg pan nad yw'n debygol y byddai llawer o newid wedi bod yn ystod y cyfnod hwnnw. Felly, am y rheswm hwnnw, ni allaf gefnogi'r gwelliannau hyn.
Mae gwelliant 3, a gyflwynwyd gan Llyr Gruffydd ac a gefnogir gan Peter Fox, yn ei gwneud yn ofynnol i'r adolygiad o weithrediad ac effaith y Ddeddf gynnwys ystyriaeth o fecanweithiau deddfwriaethol eraill ar gyfer gwneud newidiadau i Ddeddfau treth Cymru a rheoliadau a wneir o dan y Deddfau hynny. Rwyf wedi nodi fy mwriad i weithio gyda'r pwyllgorau i sefydlu trefniadau tymor hirach ar gyfer gwneud newidiadau i Ddeddfau treth Cymru, a fyddai o reidrwydd yn cynnwys ystyried mecanweithiau deddfwriaethol amgen ar gyfer gwneud newidiadau i Ddeddfau treth Cymru. Rwyf hefyd wedi ymrwymo i adolygu gweithrediad ac effaith y Ddeddf hon yn benodol bedair blynedd ar ôl iddi ddod i rym ac mae'r gofyniad hwnnw bellach ar wyneb y Bil. Felly, nid wyf o'r farn bod y gwelliant hwn yn gwbl angenrheidiol gan y bydd y gwaith hwn yn cael ei ddatblygu fel rhan o ystyriaethau ehangach y mecanweithiau deddfwriaethol amgen hynny. Gallai hyn, ond ni fydd o reidrwydd, gynnwys ystyried proses flynyddol neu lai aml o Fil cyllid neu drethiant. Mae gen i amheuon y gallai gosod gofyniad statudol ar Weinidogion Cymru i gyflwyno adroddiad erbyn dyddiad penodol arwain at bwysau gormodol ar unrhyw weithgorau a sefydlir i gyd-fynd â'r amserlen honno, ond er bod gen i'r amheuon hynny, rwyf yn fodlon gofyn i'r Aelodau gefnogi gwelliant 3, oherwydd er y bydd gwaith ar y trefniadau hirdymor hyn yn cael ei wneud beth bynnag, rwy'n barod i fynd un cam ymhellach a dangos fy ymrwymiad drwy nodi hyn ar wyneb y ddeddfwriaeth.
Mae gwelliant 4, a gyflwynwyd hefyd gan Llyr Gruffydd ac a gefnogir gan Peter Fox, yn ei gwneud yn ofynnol i Weinidogion Cymru ymgynghori â'r Senedd a phersonau priodol eraill fel rhan o'r adolygiad o'r ddeddfwriaeth, ac rwyf wrth gwrs yn fodlon mynychu unrhyw gyfarfodydd y Pwyllgor Cyllid, neu unrhyw bwyllgor arall a dweud hynny, pan fyddan nhw'n fy ngwahodd i, er mwyn trafod manylion y gwaith sy'n cael ei wneud a'r syniadau sy'n dod i'r amlwg ynghylch beth ddylai'r mecanweithiau tymor hirach fod. Mae'n ymddangos i mi y bydd proses ymgysylltu ac ymgynghori o'r fath yn digwydd fel mater o drefn. Yn ogystal â hyn, byddai Gweinidogion Cymru, fel mater o drefn, yn ymgynghori â phersonau priodol yn ôl yr angen wrth ddatblygu'r adolygiad hwn, a dyna sut yr wyf wedi mynd ati i ddatblygu'r polisi a wnaed ar y Bil hwn, a Deddfau treth Cymru yn fwy eang hyd yma, a byddaf yn sicrhau, gyda'i gilydd, fod y mecanwaith tymor hirach yn iawn i Gymru. Felly, i grynhoi, o ran y gwelliant hwn, er fy mod i'n credu nad yw'n gwbl angenrheidiol gan y byddwn, beth bynnag, yn ysgrifennu at y Senedd i ofyn am eu barn ar yr adolygiad o weithrediad y Ddeddf ac ymgysylltu â phobl briodol wrth ddatblygu'r adolygiad, rwyf wrth gwrs yn barod i ddangos fy ymrwymiad i gydweithio ar ddatblygu'r ddeddfwriaeth hon drwy dderbyn gwelliant 4 a nodi hyn ar wyneb y ddeddfwriaeth.
Ac yna i ymateb i rai o'r pryderon ehangach a godwyd yn ystod yr adran benodol hon o'r ddadl y prynhawn yma. O dan amgylchiadau arferol deddfu—hynny yw, pan wneir cyfraith o ganlyniad i ddatblygu polisi ystyriol yn hytrach na'i bod yn ofynnol ar frys neu mewn ymateb i ddigwyddiadau allanol—mae'n iawn, wrth gwrs, i'r Senedd benderfynu pwy sy'n cael ei drethu a sut y cânt eu trethu yn unol â'r egwyddorion cyfansoddiadol a nodir yn Neddf Llywodraeth Cymru 2006. Fodd bynnag, bwriedir i'r pŵer yn y Bil ymdrin ag amgylchiadau eithriadol sy'n unigryw i ddeddfwriaeth treth. I roi enghraifft, cafwyd llawer o achosion lle mae elfennau treth newydd o dreth dir y dreth stamp wedi eu cyflwyno gan Lywodraeth y DU yn syth neu'n fuan iawn ar ôl i gyhoeddiad gael ei wneud, ac mae hyn yn gyffredinol er mwyn atal trethdalwyr rhag rhagweld—hynny yw, cyflwyno trafodyn neu ohirio eu trafodiad fel arall er mwyn elwa ar newid treth a gyhoeddwyd ymlaen llaw. Mae Llywodraeth y DU wedi cydnabod natur unigryw deddfwriaeth treth pan roddodd bŵer i Weinidogion y DU yn adran 109 o Ddeddf Cyllid 2003 i allu gwneud unrhyw newidiadau i ddeddfwriaeth treth tir y dreth stamp sy'n hwylus er budd y cyhoedd.
Rhoddodd Senedd yr Alban lawer o bwerau i Lywodraeth yr Alban wneud rheoliadau yn ei Deddfau treth datganoledig, gan gynnwys pennu cyfraddau a bandiau drwy reoliadau gweithdrefn gadarnhaol a wneir. Ac, wrth gwrs, dilynodd y Senedd hon y cynsail a osodwyd gan Senedd yr Alban, a rhoddodd gyfres debyg o bwerau gwneud rheoliadau i Weinidogion Cymru, gan gynnwys pennu cyfraddau drwy reoliadau gweithdrefn gadarnhaol a wneir. Felly, mae'r Bil hwn yn ceisio adeiladu ar y cynseiliau hyn, gan ddatblygu mecanwaith hyblyg ac ystwyth ar gyfer ymateb i amgylchiadau allanol sy'n darparu ateb tymor byr ar gyfer y cam hwn yn ein taith ddatganoli. Bydd fy nghyd-Aelodau yn ymwybodol fy mod i wedi ceisio cyfyngu ar gwmpas y pŵer i wneud rheoliadau yn y Bil hwn gymaint â phosibl. Dim ond pan fydd Gweinidogion Cymru o'r farn bod hynny'n angenrheidiol neu'n briodol, ac yn unol â'r pedwar prawf pwrpas hynny, y caniateir ei ddefnyddio. Ac, yn bwysig iawn, yn ystod y broses graffu ac mewn trafodaethau gydag Aelodau, mae'r pŵer wedi'i gwtogi ymhellach, yn yr hyn y gellir ei ddefnyddio i'w wneud a'r cyfnod y gellir ei ddefnyddio ar ei gyfer.
Rwy'n gefnogol iawn o'r angen i edrych ar y trefniadau hirdymor i wneud newidiadau i Ddeddfau treth Cymru, ac yn wir rwyf wedi ymrwymo i ddechrau'r gwaith hwnnw gyda phwyllgorau yn ddiweddarach yn yr hydref. Rwyf hefyd yn dechrau ystyried y cwmpas a phwy sydd angen bod yn rhan o'r gwaith hwnnw. Ond nid yw'n bosibl, ac ni fyddai'n iawn ychwaith, i ni gyflwyno'r trefniadau hyn dros nos heb ymgymryd â'r hyn a fyddai yn ddatblygiad polisi ac ymgysylltu trylwyr iawn hefyd, fel bod gennym y mecanwaith deddfwriaethol mwyaf priodol yn y dyfodol sy'n diwallu ein hanghenion penodol yma yng Nghymru.
Peter Fox i ymateb i'r ddadl.
Peter Fox to reply to the debate.
Thank you, Llywydd. Can I firstly thank Llyr Gruffydd for his support throughout and for my amendments there? Minister, I'm pleased that you said that you will be supporting amendments 3 and 4 in the name of Llyr Gruffydd. I'm disappointed that you can't accept 8, as I think it's only fair to say that there was a huge amount of concern from everyone we took evidence from that using secondary legislation to alter primary legislation was almost an attack on this legislature, because we are the Senedd; we should be making the decisions, and we should be enabled to scrutinise things very thoroughly. I know that Mike Hedges isn't here today, but I know that if he had been here, he would have shared his concern also that he felt that there should be an opportunity to review at two years, even if it's only to tell us that nothing has happened, or some indication of when it might be used. That additional opportunity would help satisfy the lack of scrutiny that we feel that we have. So, Llywydd, I'm disappointed that it doesn't look like the Government can accept amendment 8, but I'm happy that it looks like 3 and 4 will be supported.
Diolch yn fawr, Llywydd. A gaf i ddiolch yn gyntaf i Llyr Gruffydd am ei gefnogaeth drwy gydol hyn ac i fy ngwelliannau yno? Gweinidog, rwy'n falch i chi ddweud y byddwch yn cefnogi gwelliannau 3 a 4 yn enw Llyr Gruffydd. Rwy'n siomedig na allwch chi dderbyn 8, gan fy mod i'n credu ei bod yn deg dweud bod llawer iawn o bryder gan bawb y cawsom dystiolaeth ganddyn nhw fod defnyddio is-ddeddfwriaeth i newid deddfwriaeth sylfaenol bron yn ymosodiad ar y ddeddfwrfa hon, oherwydd ni yw'r Senedd; ni ddylai fod yn gwneud y penderfyniadau, a dylem ni fod wedi ein galluogi i graffu'n drylwyr iawn ar bethau. Rwy'n gwybod nad yw Mike Hedges yma heddiw, ond rwy'n gwybod, pe bai wedi bod yma, y byddai wedi rhannu ei bryder ef hefyd ei fod yn teimlo y dylid cael cyfle i adolygu ar ôl dwy flynedd, hyd yn oed os mai dim ond dweud wrthym nad oes dim wedi digwydd, neu ryw arwydd o pryd y gellid ei defnyddio. Byddai'r cyfle ychwanegol hwnnw'n helpu i fodloni'r diffyg craffu sydd gennym yn ein barn ni. Felly, Llywydd, rwy'n siomedig nad yw'n edrych fel y gall y Llywodraeth dderbyn gwelliant 8, ond rwy'n hapus ei bod yn edrych fel y bydd 3 a 4 yn cael eu cefnogi.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 8? A oes unrhyw wrthwynebiad? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae yna wrthwynebiad. Felly, fe gymrwn ni bleidlais ar welliant 8 yn enw Peter Fox. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 24, neb yn ymatal, 25 yn erbyn. Ac, felly, mae gwelliant 8 wedi ei wrthod.
The question is that amendment 8 be agreed to. Does any Member objects? [Objection.] Yes, there is objection. Therefore, we will proceed to a vote on amendment 8 in the name of Peter Fox. Open the vote. Close the vote. In favour 24, no abstentions, 25 against. Therefore, amendment 8 is not agreed.
Gwelliant 8: O blaid: 24, Yn erbyn: 25, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y gwelliant
Gwelliant 3, ydy e'n cael ei symud gan Llyr Gruffydd?
Amendment 3, is it being moved by Llyr Gruffydd?
Cynigiwyd gwelliant 3 (Llyr Gruffydd, gyda chefnogaeth Peter Fox).
Amendment 3 (Llyr Gruffydd, supported by Peter Fox) moved.
Symud.
Moved.
Ydy, mae'n cael ei gynnig. A oes unrhyw wrthwynebiad i welliant 3? Nac oes, ac felly mae gwelliant 3 wedi ei dderbyn.
Yes, it's been moved. Are there any objections to amendment 3? No, therefore amendment 3 is agreed.
Derbyniwyd y gwelliant yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Amendment agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Gwelliant 4, Llyr Gruffydd.
Amendment 4, Llyr Gruffydd.
Cynigiwyd gwelliant 4 (Llyr Gruffydd, gyda chefnogaeth Peter Fox).
Amendment 4 (Llyr Gruffydd, supported by Peter Fox) moved.
Symud.
Moved.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 4? A oes gwrthwynebiad? Nac oes, dim gwrthwynebiad, ac felly mae gwelliant 4 wedi ei dderbyn.
The question is that amendment 4 be agreed to. Does any Member object? No, no objection, therefore amendment 4 is agreed.
Derbyniwyd y gwelliant yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Amendment agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Grŵp 4 yw'r grŵp olaf o welliannau, ac mae rhain yn ymwneud â'r pŵer o dan adran 1 yn dod i ben. Gwelliant 2 yw'r prif welliant yn y grŵp yma. Dwi'n galw ar y Gweinidog i gyflwyno'r gwelliant. Rebecca Evans.
Group 4 is the final group of amendments, and they relate to the expiry of the power under section 1. The lead amendment in this group is amendment 2. I call on the Minister to move and speak to the amendment. Rebecca Evans.
Cynigiwyd gwelliant 2 (Rebecca Evans).
Amendment 2 (Rebecca Evans) moved.
Amendment 2 tabled in my name is intended to address a concern that was raised at the Stage 2 proceedings. Currently, the power available to the Welsh Ministers to extend the life of the regulation-making power could mean new regulations may be made under that power for up to 10 years from the date of Royal Assent. That could mean that the longer term architecture for making changes to the Welsh tax Acts may not be brought in until the eighth Senedd. This amendment demonstrates my continued responsiveness and openness to work alongside the committees in the development of this Bill and, ultimately, the future arrangements for making changes to the Welsh tax Acts. The amendment sets out that the extension of the life of the power cannot go beyond an end date of 30 April 2031. It is intended to provide reassurance that the new arrangements will be brought in during the next Senedd term. However, this is still the maximum period. Ministers can still choose to make the extension shorter if they wish to do so.
Amendment 10 tabled by Peter Fox provides that draft affirmative regulations laid before the Senedd in relation to extending the life of the regulation-making power in section 1 of the Bill cannot be put to a vote before a minimum period of 28 days have passed from the date they were laid. A Government amendment was agreed at Stage 2, which implemented the committee's recommendation to introduce a minimum time of 28 days before made affirmative procedure regulations made under section 1 of the Bill could be voted upon. Peter Fox's amendment seeks to impose a similar rule in relation to regulations laid to extend the Welsh Ministers’ ability to use the power in section 1 beyond the five-year sunset date.
However, the two positions are very different; the amendment at stage 2 reflected the fact that there is no minimum period made affirmative regulations must lay for, and I agreed, in this instance, that it was appropriate that there should be, to reflect the fact that, where necessary or appropriate, and where urgent, substantial changes could potentially be made to the Welsh tax Acts through the use of made affirmative regulations. However, the established laying period of 20 days for draft affirmative regulations is sufficient for the purposes of this legislation. The reason I says this is because draft affirmative regulations do not come into force until they're voted upon. As such, in my view, they do not raise the same procedural concerns, and therefore do not require the same level of safeguard as made affirmative regulations. In light of this, I am not able to agree to this amendment.FootnoteLink
Bwriad gwelliant 2 a gyflwynwyd yn fy enw i yw mynd i'r afael â phryder a godwyd yn nhrafodion Cyfnod 2. Ar hyn o bryd, gallai'r pŵer sydd ar gael i Weinidogion Cymru i ymestyn oes y pŵer i wneud rheoliadau olygu y gellir gwneud rheoliadau newydd o dan y pŵer hwnnw am hyd at 10 mlynedd o ddyddiad y Cydsyniad Brenhinol. Gallai hynny olygu na fydd y bensaernïaeth tymor hirach ar gyfer gwneud newidiadau i Ddeddfau treth Cymru yn cael ei chyflwyno tan yr wythfed Senedd. Mae'r gwelliant hwn yn dangos fy mod i'n parhau i fod yn ymatebol ac yn agored i weithio ochr yn ochr â'r pwyllgorau wrth ddatblygu'r Bil hwn ac, yn y pen draw, y trefniadau ar gyfer gwneud newidiadau i Ddeddfau treth Cymru yn y dyfodol. Mae'r gwelliant yn nodi na all ymestyn oes y pŵer fynd y tu hwnt i ddyddiad gorffen 30 Ebrill 2031. Y bwriad yw rhoi sicrwydd y bydd y trefniadau newydd yn cael eu cyflwyno yn ystod tymor nesaf y Senedd. Fodd bynnag, dyma'r cyfnod hiraf o hyd. Gall Gweinidogion barhau i ddewis gwneud yr estyniad yn fyrrach os ydyn nhw'n dymuno gwneud hynny.
Mae gwelliant 10 a gyflwynwyd gan Peter Fox yn darparu na ellir cynnal pleidlais ar reoliadau cadarnhaol drafft a osodwyd gerbron y Senedd mewn cysylltiad ag ymestyn oes y pŵer i wneud rheoliadau yn adran 1 o'r Bil cyn bod cyfnod o 28 diwrnod neu fwy wedi mynd heibio o'r dyddiad y cawson nhw eu gosod. Derbyniwyd gwelliant gan y Llywodraeth yng Nghyfnod 2, a oedd yn gweithredu argymhelliad y pwyllgor i gyflwyno isafswm o 28 diwrnod cyn y gellid pleidleisio ar reoliadau gweithdrefn gadarnhaol 'gwnaed' o dan adran 1 o'r Bil. Mae gwelliant Peter Fox yn ceisio gosod rheol debyg mewn cysylltiad â rheoliadau a osodwyd i ymestyn gallu Gweinidogion Cymru i ddefnyddio'r pŵer yn adran 1 y tu hwnt i'r dyddiad machlud pum mlynedd.
Fodd bynnag, mae'r ddau safbwynt yn wahanol iawn; roedd y gwelliant yng nghyfnod 2 yn adlewyrchu'r ffaith nad oes isafswm cyfnod y mae'n rhaid i reoliadau cadarnhaol 'gwnaed' gael eu gosod ar ei gyfer, a chytunais, yn yr achos hwn, ei bod yn briodol, i adlewyrchu'r ffaith, pan fo angen neu pan fo'n briodol, a lle y gellid gwneud newidiadau sylweddol i Ddeddfau treth Cymru ar frys drwy ddefnyddio rheoliadau cadarnhaol 'gwnaed'. Fodd bynnag, mae'r cyfnod gosod sefydledig o 20 diwrnod ar gyfer rheoliadau cadarnhaol drafft yn ddigonol at ddibenion y ddeddfwriaeth hon. Y rheswm rwy'n dweud hyn yw nad yw rheoliadau cadarnhaol drafft yn dod i rym nes y pleidleisir arnyn nhw. Felly, yn fy marn i, nid ydyn nhw'n codi'r un pryderon gweithdrefnol, ac felly nid oes angen yr un lefel o ddiogelwch arnyn nhw â'r rheoliadau cadarnhaol 'gwnaed'. O ystyried hyn, ni allaf gytuno â'r gwelliant hwn.FootnoteLink
Amendment 10 inserts a minimum scrutiny period of 28 days, as we've just heard, before a vote on an extension Order made by the Welsh Ministers under section 7(2) can be held. Currently, as drafted, the Bill does not specify a minimum time in which the Senedd can scrutinise any attempt by the Welsh Ministers to extend the lifetime of the Act. As such, there are concerns that the Welsh Minister could attempt to hold a vote as late as the end of the Senedd term as possible to limit opportunities for scrutiny. This amendment is a compromise on an amendment tabled at Stage 2 in the name of Llyr Gruffydd. His amendment, which provided for a 60-day period, was rejected by the Minister as being too long. Thus, this amendment seeks to respond to the Minister's concerns whilst retaining the essence of the amendment tabled at Stage 2. Diolch.
Mae gwelliant 10 yn mewnosod cyfnod craffu o 28 diwrnod gofynnol lleiaf, fel yr ydym ni newydd ei glywed, cyn y ceir cynnal pleidlais ar Orchymyn ymestyn a wneir gan Weinidogion Cymru o dan adran 7(2). Ar hyn o bryd, fel y mae wedi ei ddrafftio, nid yw'r Bil yn pennu amser gofynnol lleiaf y gall y Senedd graffu ar unrhyw ymgais gan Weinidogion Cymru i ymestyn oes y Ddeddf. Felly, mae pryderon y gallai Gweinidog Cymru geisio cynnal pleidlais mor hwyr â diwedd tymor y Senedd â phosibl er mwyn cyfyngu ar gyfleoedd i graffu. Mae'r gwelliant hwn yn gyfaddawd ar welliant a gyflwynwyd yng Nghyfnod 2 yn enw Llyr Gruffydd. Gwrthododd y Gweinidog ei welliant, a oedd yn darparu ar gyfer cyfnod o 60 diwrnod, am ei fod yn rhy hir. Felly, mae'r gwelliant hwn yn ceisio ymateb i bryderon y Gweinidog gan gadw hanfod y gwelliant a gyflwynwyd yng Nghyfnod 2. Diolch.
Mae'n gam positif yn y lle cyntaf fod y Llywodraeth wedi derbyn yr angen am gymal machlud, fel roedd y Gweinidog yn sôn yn gynharach yn y sesiwn yma. Dewis y Llywodraeth, wrth gwrs, yn wreiddiol oedd gwneud hynny ar ôl pum mlynedd, gyda chyfle untro wedyn i estyn y pwerau am hyd at bum mlynedd ymhellach, ac fe esboniais i yng Nghyfnod 2 y Bil yma mai fy ngofid gyda hynny oedd ei fod e allan o sync gyda realiti y cylchdro etholiadol a'i fod e ddim yn ddelfrydol am resymau ymarferol. Gallech chi efallai ddweud yr un peth am yr adolygiad o ddeddfwriaeth ar ôl pedair blynedd hefyd a fyddai'n wynebu'r un benbleth, i raddau helaeth. Hynny yw, os does dim adolygiad yn mynd i ddigwydd cyn yr etholiad nesaf, yna fydd dim cymhelliad i gynnwys cynlluniau i ddatblygu trefniadau amgen ym maniffestos y pleidiau ar gyfer yr etholiad nesaf, dim byd yn y maniffesto o bosib yn golygu wedyn fod Gweinidog yn dweud bod dim mandad i newid pethau yn y Senedd nesaf.
Ac yn yr un modd, o safbwynt y bleidlais fachlud ar ôl pum mlynedd, i benderfynu os ydych chi'n parhau â'r trefniadau yma neu beidio, wel, byddai hynny ddim yn digwydd, wrth gwrs—fyddai'r bleidlais yna a'r drafodaeth yna ddim yn digwydd yn y Senedd nesaf tan ar ôl cyhoeddi rhaglen lywodraethu'r Senedd nesaf, ar ôl cyhoeddi'r rhaglen ddeddfwriaethol. A gallaf i glywed y dadleuon nawr: 'O, wel, does dim lle i newid pethau, does dim amser i drio edrych ar hwn mewn gwirionedd', ac felly beth gawn ni ydy rhyw fath o sefyllfa default lle mae'r pum mlynedd o estyniad yn cael ei 'trigger-o'. Ac, wrth gwrs, fe allen ni ffeindio'n hunain yn yr un sefyllfa ar ddiwedd y Senedd yna wedyn, yn gwthio'r angen i gyflwyno diwygio ehangach nid i'r seithfed Senedd, ond i'r wythfed Senedd. Felly, bwriad fy ngwelliannau i yng Nghyfnod 2 oedd trio torri neu ailsetio'r amseru hynny, bod yn bragmatig a sticio at gymal machlud ar ôl pum mlynedd, ond fy ngofyn gwreiddiol i oedd dim ond caniatáu wedyn estyniad o hyd at ddwy flynedd yn lle pump, sicrhau bod y Llywodraeth nesaf wedyn yn gorfod mynd i'r afael â'r diwygiadau ehangach hynny, yn hytrach na rhedeg y risg o ffeindio'n hunain fawr ddim ymlaen ddegawd o nawr.
Dwi'n falch, felly, ac yn ddiolchgar i'r Gweinidog am gyfaddawdu ar hwn gyda'i gwelliant 2, a gwelliant 1, sy'n gysylltiedig, wrth gwrs, yn cyfyngu ar estyn y ddeddfwriaeth i ddiwedd y Senedd nesaf yn lle am hyd at bum mlynedd. Ac fel dywedodd hi, 'hyd at ddiwedd y Senedd nesaf'—mi allai ddigwydd yn gynt. Fy ngobaith i yn sicr yw y bydd hyn, felly, yn help i sicrhau bod diwygio ehangach a chyflwyno trefniadau amgen o leiaf yn digwydd cyn diwedd y Senedd nesaf, neu, fel mae wedi awgrymu, efallai ychydig yn gynt hefyd. Diolch.
It's a positive step in the first instance that the Government's accepted the need for a sunset clause, as the Minister mentioned earlier in this session. The Government's original choice, of course, was to do that after five years, with a one-off opportunity to extend the powers for a further five years, and I explained at Stage 2 of this Bill that my concern with that was that it was out of sync with the reality of the electoral cycle and that it wasn't ideal for practical reasons. You could perhaps say the same about the review of the legislation after four years, which would face the same problem, to a certain extent. If there is not going to be a review before the next election, then there will be no motive to include alternative arrangements in the party manifestos for the next election, and nothing in the manifesto would possibly mean that Ministers would say that there is no mandate for change in the next Senedd.
And likewise, in terms of the sunset clause after five years, to decide whether you continue with these arrangements or not, well, that debate, of course, wouldn't happen in the next Senedd until after the publication of the programme of government for the next Senedd, after the legislative programme was published. And I can hear the arguments now: 'Well, we have no scope to change things, we have no time to look at this', and then what we'll have is a kind of default where the five-year extension will be triggered. And, of course, we could find ourselves in the same situation at the end of that Senedd too, pushing the need for further reform not to the seventh Senedd, but to the eighth. So, the aim of the amendments in Stage 2 was to try and reset that timetable, to be pragmatic and to stick to a sunset clause after five years. But my original request was that we should only allow an extension for two years rather than five, ensuring that the next Government would have to get to grips with those broader reforms, rather than running the risk of finding ourselves not much further forward a decade from now.
I'm pleased, therefore, and I'm grateful to the Minister for compromising on this with her amendment 2, and amendment 1, which is consequential to it, which limits the extension of the legislation to the end of the next Senedd rather than five years. And as she said, it's 'up to the next Senedd'—it could happen earlier. My hope, certainly, is that this will help in ensuring that broader reform and alternative arrangements will happen at least before the end of the next Senedd, or, as she suggested, perhaps even a little earlier. Thank you.
Y Gweinidog i ymateb.
The Minister to reply.
Thank you to colleagues for their contributions. I'm grateful to Llyr Gruffydd's recognition that this amendment 2 is tabled specifically to address the concerns that he raised at Stage 2 of the passing of the Bill, which I think is a pragmatic response to concerns that he and I know other colleagues have raised. So, I've been pleased to table this amendment this afternoon. But I reiterate this point that this is still the maximum period reflected in the amendment and that Ministers can still choose to make the extension period shorter if they choose to do so.
As I highlighted earlier, I just want to thank Members for their constructive approach to discussions on this Bill. As we can see here today, I've been willing to try and take the opposition amendments on board and consult Members on the wording of some of our key Government amendments, and, as I said, the result of that work that we have done together now has really changed the Bill in a positive way, and I think that it is further improved as a result of the votes that are being held here this afternoon. The amendments, I think, around the review process, and the sunset clause particularly, show that the Bill is now very different to the one that first entered the Senedd. I'm still very much of that view that I want to develop the architecture that can guide the long-term changes to tax legislation here in Wales.
Looking ahead to Stage 4, I think that if this legislation were to fail, it would mean that, for the next few years, the Welsh Ministers, and potentially our taxpayers too, would be left in a very vulnerable position where we might not be able to respond effectively to tax policy changes made by the UK Government that impact on our Welsh taxes and consequently on our revenues and our public services here in Wales. And just to provide an example, in the event that the UK Government introduced a new charging regime, similar to the stamp duty land tax higher rates for additional dwellings, such as second homes, we could find ourselves in a situation where we are significantly out of pocket in Wales. Or if there was a UK Government change that particularly benefited, for example, those seeking to establish new farming businesses where we wished to bring in similar types of changes at pace to ensure that our taxpayers aren't disadvantaged, we could find ourselves unable to do that as well.
But I just want to highlight my keenness to continue to work with colleagues across the Senedd on that longer term architecture. I want to be able to tell taxpayers that we took the chance when we had it to protect them and to protect Welsh revenues, but while we're working on that important longer term architecture, and this is the opportunity for us to do that as we go along what's an important journey ahead of us.
Diolch i fy nghyd-Aelodau am eu cyfraniadau. Rwy'n ddiolchgar am gydnabyddiaeth Llyr Gruffydd fod y gwelliant 2 hwn yn cael ei gyflwyno'n benodol i fynd i'r afael â'r pryderon a gododd yng Nghyfnod 2 wrth basio'r Bil, sydd, yn fy marn i, yn ymateb pragmatig i bryderon y mae ef a minnau'n gwybod y mae cyd-Aelodau eraill wedi eu codi. Felly, rwyf wedi bod yn falch o gyflwyno'r gwelliant hwn y prynhawn yma. Ond ailadroddaf y pwynt hwn mai dyma'r cyfnod hiraf o hyd a adlewyrchir yn y gwelliant ac y gall Gweinidogion barhau i ddewis gwneud y cyfnod ymestyn yn fyrrach os ydyn nhw'n dewis gwneud hynny.
Fel y dywedais yn gynharach, hoffwn ddiolch i'r Aelodau am eu hagwedd adeiladol at drafodaethau ar y Bil hwn. Fel y gallwn weld yma heddiw, rwyf wedi bod yn barod i geisio ystyried gwelliannau'r gwrthbleidiau ac ymgynghori ag Aelodau ar eiriad rhai o'n gwelliannau allweddol yn y Llywodraeth, ac, fel y dywedais i, mae canlyniad y gwaith hwnnw yr ydym wedi ei wneud gyda'n gilydd wedi newid y Bil yn wirioneddol mewn ffordd gadarnhaol bellach, ac rwy'n credu ei fod yn cael ei wella eto o ganlyniad i'r pleidleisiau sy'n cael eu cynnal yma prynhawn yma. Mae'r gwelliannau, rwy'n credu, ynghylch y broses adolygu, a'r cymal machlud yn arbennig, yn dangos bod y Bil bellach yn wahanol iawn i'r un a ddaeth i mewn i'r Senedd yn gyntaf. Rwy'n dal i fod o'r farn fy mod i'n dymuno datblygu'r bensaernïaeth a all lywio'r newidiadau hirdymor i ddeddfwriaeth treth yma yng Nghymru.
Gan edrych ymlaen at Gyfnod 4, rwy'n credu pe bai'r ddeddfwriaeth hon yn methu, y byddai'n golygu, dros yr ychydig flynyddoedd nesaf, y byddai Gweinidogion Cymru, ac o bosibl ein trethdalwyr hefyd, yn cael eu gadael mewn sefyllfa fregus iawn lle na fyddem efallai'n gallu ymateb yn effeithiol i newidiadau polisi treth a wnaed gan Lywodraeth y DU sy'n effeithio ar ein trethi ni yng Nghymru ac, o ganlyniad, ar ein refeniw a'n gwasanaethau cyhoeddus yma yng Nghymru. Ac i roi enghraifft, pe bai Llywodraeth y DU yn cyflwyno cyfundrefn codi tâl newydd, yn debyg i gyfraddau treth tir y dreth stamp uwch ar gyfer anheddau ychwanegol, fel ail gartrefi, gallem ni gael ein hunain mewn sefyllfa lle'r ydym ar ein colled yn sylweddol yng Nghymru. Neu pe bai newid gan Lywodraeth y DU a fyddai o fudd arbennig, er enghraifft, i'r rhai sy'n ceisio sefydlu busnesau ffermio newydd a'n bod ni'n dymuno cyflwyno mathau tebyg o newidiadau ar fyrder i sicrhau na fyddai ein trethdalwyr ni o dan anfantais, gallem ni ein cael ein hunain yn methu â gwneud hynny hefyd.
Ond hoffwn dynnu sylw at fy awydd i barhau i weithio gyda chyd-Aelodau ar draws y Senedd ar y bensaernïaeth tymor hirach honno. Rwyf eisiau gallu dweud wrth drethdalwyr ein bod ni wedi manteisio ar y cyfle pan oedd gennym ni i'w diogelu nhw ac i ddiogelu cyllid Cymru, ond tra ein bod yn gweithio ar y bensaernïaeth tymor hirach bwysig honno, a dyma'r cyfle i ni wneud hynny wrth i ni fynd ar yr hyn sy'n daith bwysig o'n blaenau.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 2? A oes unrhyw wrthwynebiad? Dim gwrthwynebiad i welliant 2, felly mae'r gwelliant wedi'i dderbyn.
The question is that amendment 2 be agreed to. Does any Member object? No objection to amendment 2, therefore the amendment is agreed.
Derbyniwyd y gwelliant yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Amendment agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Peter Fox, amendment 9—is it being moved?
Peter Fox, gwelliant 9—a yw'n cael ei gynnig?
Move—. No—
Cynnig—. Na—
I thought that's what you'd said. It's not being moved?
Roeddwn i'n meddwl mai dyna oeddech chi wedi ei ddweud. Nid yw'n cael ei gynnig?
No.
Na.
Amendment 9 is therefore not moved.
Felly, nid yw gwelliant 9 wedi'i gynnig.
Ni chynigiwyd gwelliant 9 (Peter Fox).
Amendment 9 (Peter Fox) not moved.
Amendment 10, Peter Fox, is it being moved?
Gwelliant 10, Peter Fox, a yw'n cael ei gynnig?
Cynigiwyd gwelliant 10 (Peter Fox).
Amendment 10 (Peter Fox) moved.
Yes. Move.
Ydy. Cynnig.
Yes. Amendment 10 is being moved.
Ydy. Mae gwelliant 10 yn cael ei gynnig.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 10?
The question is that amendment 10 be agreed to. Does any Member object?
Amendment 10. [Objection.] There's an objection. We'll move to a vote on amendment 10.
Gwelliant 10. [Gwrthwynebiad.] Mae gwrthwynebiad. Byddwn yn symud i bleidlais ar welliant 10.
Gwelliant 10, yn enw Peter Fox. Agor y bleidlais.
Amendment 10, in the name of Peter Fox. Open the vote.
One Member is still to vote.
Mae un Aelod yn dal heb bleidleisio.
Cau'r bleidlais. O blaid 24, neb yn ymatal a 25 yn erbyn. Felly, mae gwelliant 10 wedi'i wrthod.
Close the vote. In favour 24, no abstentions and 25 against. Therefore, amendment 10 is not agreed.
Gwelliant 10: O blaid: 24, Yn erbyn: 25, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y gwelliant
Amendment 10: For: 24, Against: 25, Abstain: 0
Amendment has been rejected
Dyna ni. Dyna ddod â ni at ddiwedd ein hystyriaethau ni ar Gyfnod 3 o Fil Deddfau Trethi Cymru etc. (Pŵer i Addasu), a dwi'n datgan y bernir pob adran o'r Bil wedi'u derbyn. A dyna ni. Dyna ddod â'n gwaith ni am heddiw i ben.
We have now reached the end of our Stage 3 consideration of the Welsh Tax Acts etc. (Power to Modify) Bill, and I declare that all sections of the Bill are deemed agreed. And that concludes our work for today.
Barnwyd y cytunwyd ar bob adran o’r Bil.
All sections of the Bill deemed agreed.
Daeth y cyfarfod i ben am 19:08.
The meeting ended at 19:08.
Ysgrifennodd y Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol at Gadeirydd y Pwyllgor Cyllid ar 12 Gorffennaf 2022 i egluro bod isafswm cyfnod gosod o 20 diwrnod ar gyfer rheoliadau cadarnhaol 'gwnaed' a rheoliadau cadarnhaol drafft.
The Minister for Finance and Local Government wrote to the Chair of the Finance Committee on 12 July 2022 to clarify that there is a minimum laying period of 20 days for both made affirmative and draft affirmative regulations.