Cynulliad Cenedlaethol Cymru

Croeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn y prynhawn yma. Cyn i ni ddechrau, dwi angen nodi ychydig o bwyntiau. Cynhelir y cyfarfod hwn ar ffurf hybrid, gyda rhai Aelodau yn y Siambr ac eraill yn ymuno trwy gyswllt fideo. Bydd yr holl Aelodau, ble bynnag y bônt, yn cael eu trin yn gyfartal. Mae Cyfarfod Llawn a gynhelir drwy gynhadledd fideo, yn unol â Rheolau Sefydlog Senedd Cymru, yn gyfystyr â thrafodion Senedd Cymru at ddibenion Deddf Llywodraeth Cymru 2006. Bydd rhai o ddarpariaethau Rheol Sefydlog 34 yn gymwys ar gyfer y Cyfarfod yma, ac mae'r rheini wedi'u nodi ar eich agenda.

Cyn i ni gychwyn hefyd, os caf i roi gwybod i'r Aelodau y bydd y balot nesaf ar gyfer Biliau Aelodau yn cael ei gynnal ar 13 Gorffennaf, a bydd gwybodaeth am y broses yma yn cael ei rhannu gyda chi fel Aelodau yn fuan. 

Yr eitem gyntaf, felly, yw'r cwestiynau i'r Prif Weinidog, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Jenny Rathbone. 

Llywydd, mae gwella effeithlonrwydd ynni cartrefi yn y sector rhentu cymdeithasol yn mynd rhagddo drwy raglen ôl-osod er mwyn optimeiddio Llywodraeth Cymru gwerth £220 miliwn a safon ansawdd tai Cymru. Bydd cynlluniau i gynorthwyo'r rhai hynny mewn sectorau perchnogaeth breifat a rhentu preifat, drwy'r rhaglen Cartrefi Clyd, yn cael eu cyhoeddi yn yr hydref.

Diolch i chi am yr wybodaeth honno. Fel yr etholaeth sydd â'r nifer uchaf o rentwyr yn y sector preifat, rwy'n gwybod eu bod yn crynu'n wirioneddol bob gaeaf, a gyda'r disgwyliad y bydd biliau yn codi i bron i £3,000 y flwyddyn fesul cartref—rhywbeth nad oes gennym ni unrhyw reolaeth drosto—tybed pam nad yw'n bosibl cael rhaglen frys i ddiogelu'r aelwydydd mwyaf agored i niwed sy'n byw mewn tlodi tanwydd. Beth yn union yw'r rhwystrau rhag cychwyn rhaglen insiwleiddio ar unwaith, gan dargedu'r aelwydydd mwyaf agored i niwed sy'n byw yn y cartrefi sydd wedi'u hinswleiddio waethaf, sy'n tueddu i fod yn y sector preifat?

Llywydd, mae cyfres o fesurau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i gynorthwyo aelwydydd gyda phris cynyddol ynni. Ond mae cyfres o rwystrau, mae arnaf ofn, rhag sefydlu rhaglen frys o insiwleiddio cartrefi. I ddechrau, nid oes gennym y cyfalaf i fod ar gael i Lywodraeth Cymru i gynnal rhaglen o'r fath. Yn rhyfeddol, Llywydd, bydd y cyfalaf sydd ar gael i Lywodraeth Cymru yn lleihau dros gyfnod y Senedd hon. Bydd gennym lai o gyfalaf i'w fuddsoddi mewn seilwaith o bob math yn ddiweddarach yn nhymor y Senedd nag sydd gennym yn awr. A phan gyhoeddodd y Canghellor ei fesurau ym mis Mai, rwy'n gwybod y bydd yr Aelod yn cofio bod y diwydiant yn methu â choelio na chyhoeddodd yr un geiniog o fuddsoddiad ychwanegol mewn mesurau effeithlonrwydd ynni ac inswleiddio. Dywedodd y Financial Times mai dim mwy na throednodyn i'w gyhoeddiad oedd hwn, er gwaethaf y ffaith bod cyfarwyddwr cyffredinol Cydffederasiwn Diwydiant Prydain wedi galw'r diwrnod blaenorol am ymdrech genedlaethol fawr ynghylch effeithlonrwydd ynni.

Felly, nid oes gennym y modd i allu cynnal rhaglen argyfwng. Mae anawsterau o ran gweithredu rhaglen o'r fath. Yn anffodus, nid yw'r eiddo hynny y mae angen eu hinswleiddio fwyaf i'w cael mewn bwndeli wedi'u trefnu'n daclus. Maen nhw'n bodoli ar draws y gwahanol sectorau, ond wedi'u clystyru, fel y dywedodd yr Aelod, yn y sector rhentu preifat. Maen nhw'n bodoli ar draws pob math o ddaearyddiaeth, ac mae pob cartref yn wahanol. Mae gan bob cartref ei hanes ei hun, cyfres o fesurau sydd eisoes wedi'u cymryd, ac mae'n rhaid asesu pob cartref yn unigol i sicrhau bod y cynllun ar ei gyfer yn ymateb i'r mesurau hynny sydd wedi'u cymryd yn y gorffennol.

Ac yna, yn drydydd, y trydydd rhwystr rhag y math hwnnw o raglen frys yw'r diffyg sgiliau yn y gweithlu. Mae cynlluniau dilynol gan Lywodraeth y DU yn y maes hwn wedi methu. Cyhoeddodd David Cameron y Fargen Werdd, gyda'r nod o inswleiddio 14 miliwn o dai erbyn 2020. Arweiniodd y cynllun hwnnw o 14 miliwn o dai at gynnig 14,000 o fenthyciadau—14 miliwn o dai i'w hinswleiddio; 14,000 o fenthyciadau yn gyfan gwbl. Y canlyniad yw, Llywydd, nad yw'r gadwyn gyflenwi, o ran deunyddiau nac o ran sgiliau chwaith, wedi datblygu ar draws y Deyrnas Unedig i'r pwynt lle y gallai'r awgrym synhwyrol iawn a gyflwynodd yr Aelod dros Ganol Caerdydd gael ei gyflwyno'n hawdd gan Lywodraeth Cymru.

Rhwng nawr a 2028, bydd angen i Gymru recriwtio, ar gyfartaledd, 2,000 o weithwyr cyfwerth ag amser llawn ychwanegol i gyflawni'r her hynod dechnegol o ddatgarboneiddio cartrefi yng Nghymru. Nawr, yn ystod cyfarfod diweddar y Pwyllgor Newid hinsawdd, yr Amgylchedd a Seilwaith, tynnodd Mark Bodger o Fwrdd Hyfforddi'r Diwydiant Adeiladu, sylw at y ffaith y bu awydd erioed i bobl ailhyfforddi ac ailsgilio mewn sectorau a all wella ac ehangu eu masnach. Nododd hefyd farchnad fawr heb ei manteisio arni—er syndod, dim ond tua 3 y cant o'r gweithwyr hyn sy'n fenywod. Felly, gan fod Llywodraeth Cymru—ie, eich Llywodraeth chi, Prif Weinidog—wedi methu â chyhoeddi'r cynllun gweithredu sgiliau sero net, ac ni fyddwn yn gweld un tan aeaf 2022, sydd, wrth gwrs, yn llawer rhy hwyr oherwydd bydd y tywydd oer, garw wedi dechrau erbyn hynny, a wnewch chi, yn rhinwedd eich swydd yn Brif Weinidog, egluro pam y bu cymaint o oedi cyn datblygu cynllun, a pha gamau yr ydych yn eu cymryd i annog menywod i ymgymryd â swyddogaethau datgarboneiddio? Diolch.

Llywydd, rwy'n cytuno'n llwyr â'r pwynt olaf a wnaeth yr Aelod. Yn anffodus, mae'r diwydiant adeiladu yn parhau i ddenu pobl o ran o gymdeithas yn unig yng Nghymru. Ac i fenywod sy'n dymuno gweithio ynddo, yn rhy aml nid yw'n edrych fel y math o le y byddech yn teimlo'n gyfforddus yn gweithio ynddo. Nawr, rwyf i yn gwybod, drwy ein colegau, fod ymdrechion gwirioneddol yn cael eu gwneud i ddenu menywod ifanc i'r galwedigaethau hynny ac i wneud iddyn nhw deimlo bod croeso iddyn nhw, ac iddyn nhw deimlo nad yw'r addasiadau angenrheidiol yn rhai mae angen iddyn nhw eu gwneud ond yn addasiadau y mae angen eu gwneud yn y gweithle fel bod y bobl hynny'n teimlo y bydden nhw'n cael croeso ac y bydden nhw'n gallu gwneud y cyfraniad, sydd, rwy'n cytuno, angen ei wneud. Y bwriad erioed fu cyhoeddi ein cynllun sgiliau newydd yn y maes hwn erbyn diwedd y flwyddyn galendr hon, ac rydym yn parhau ar y trywydd iawn, Llywydd, i wneud hynny yn union.

Diolch yn fawr iawn i Jenny Rathbone am y cwestiwn. Dŷn ni wedi clywed Llywodraethau yn sôn droeon am annog perchnogion i retroffitio, neu yn hyrwyddo dulliau adnewyddadwy i gynhyrchu ynni, fel paneli solar ar eu tai. Ond i nifer fawr o fy etholwyr i yn Nwyfor Meirionnydd, dydy'r un o'r opsiynau yma yn realistig, gan eu bod nhw'n byw mewn adeiladau sydd wedi cael eu cofrestru. Meddyliwch am bensaernïaeth hyfryd llefydd fel Dolgellau neu Faentwrog, er enghraifft. Mae perchnogion yr adeiladau yma'n dod ataf i'n gyson, yn mynegi rhwystredigaeth nad ydyn nhw'n medru gwneud dim i arbed eu costau ynni a sicrhau bod eu heiddo'n cyrraedd y safonau amgylcheddol angenrheidiol. Does dim hawl ganddyn nhw i gael double glazing neu baneli solar. Beth ydych chi am ei wneud, felly, i helpu'r bobl yma?

Wel, Llywydd, rwy'n deall yn union y pwynt y mae'r Aelod yn ei wneud ynghylch natur adeiladu tai mewn rhannau o Gymru; nid yw wedi'i gyfyngu i'r rhan o Gymru y mae'r Aelod yn ei chynrychioli. Ac mae gennym ni awdurdodau lleol sydd wedi cyflwyno cynlluniau i ni sy'n caniatáu i ni eu helpu i fuddsoddi mewn technolegau newydd ac arloesol, fel bod pethau y gellir eu gwneud hyd yn oed lle nad yw adeiladwaith sylfaenol cartref yn addas ar gyfer mathau arferol o insiwleiddio. Nid yw'n hawdd—nid wyf am eiliad yn awgrymu, yn y mathau o dai y mae Mabon ap Gwynfor wedi cyfeirio atyn nhw, fod atebion hawdd yn y mater hwn. Ond rydym yn parhau i weithio gyda'r diwydiant a gydag awdurdodau lleol, lle maen nhw'n gallu cyflwyno cynigion arloesol, i geisio dod o hyd i atebion i bobl y mae eu cartrefi, oherwydd y ffordd y cawsant eu hadeiladu, yn anaddas ar gyfer dulliau confensiynol o inswleiddio.

Llywydd, rwy'n diolch i Alun Davies am y cwestiwn yna. Mae buddsoddiad parhaus mewn prosiectau bwyd cymunedol, gan gynnwys banciau bwyd, ynghyd â chynlluniau i leihau llwgu yn ystod y gwyliau, ymysg y camau sy'n cael eu cymryd ym Mlaenau Gwent. Fel ardal sydd â lefelau uchel o dlodi mewn gwaith, bydd yn flaenllaw yn ein hymrwymiad i gael prydau ysgol am ddim i bob disgybl oedran cynradd.

Rwy'n ddiolchgar i'r Prif Weinidog am yr ymateb yna. Rwy'n credu bod pobl ar draws Blaenau Gwent ac mewn mannau eraill yn ddiolchgar iawn bod ganddyn nhw Lywodraeth Cymru sy'n sefyll drostyn nhw. Rwy'n ymwybodol mai ymweliad â Blaenau Gwent a ysgogodd syniadau'r Prif Weinidog ar faterion yn ymwneud â thlodi tanwydd hefyd. Ond rydym hefyd yn ymwybodol bod yr argyfwng costau byw y mae'r Torïaid wedi ei greu yn cael effaith wirioneddol—[Torri ar draws.] Wel, mae'r Torïaid yn chwerthin am y peth, ond maen nhw bob amser yn chwerthin am ben tlodi— 

Rydym yn eu gweld nhw'n cilwenu. 

—ac maen nhw bob amser yn chwerthin pan fydd pobl yn dioddef.

Rydym yn eu gweld nhw'n cilwenu.  

A dyna pam—a dyna pam—maen nhw'n eistedd lle maen nhw'n eistedd, a byddan nhw'n parhau i eistedd lle maen nhw'n eistedd. Mae yn bwysig—mae yn bwysig, mae yn bwysig—Prif Weinidog, fod gan bobl Blaenau Gwent Lywodraeth sy'n sefyll gyda nhw ac ochr yn ochr â nhw. A wnewch chi amlinellu i ni y prynhawn yma sut y bydd Llywodraeth Cymru yn parhau i gefnogi pobl y mae'r argyfwng costau byw hwn yn effeithio arnyn nhw? 

Wel, diolch i Alun Davies am y cwestiwn yna, Llywydd. Roedd yn bleser ymweld gydag ef, yn ôl ym mis Ebrill, â Chanolfan Star yn hen ysgol fabanod Sirhywi yn Nhredegar a gweld y gwaith gwych a oedd yn cael ei wneud fel canolfan ddosbarthu bwyd yn ystod y pandemig yn gyffredinol ac yn awr i ganolbwyntio ar y rhai sydd â'r anghenion mwyaf. Ond mae'r Aelod yn iawn, Llywydd, mai ymweliad gan fy nghyd-Weinidog Jane Hutt â Glynebwy yn ôl ar 13 Mai, sydd wedi arwain, o fewn pedair wythnos, at allu Llywodraeth Cymru i ariannu a threfnu cynllun banc tanwydd cenedlaethol, ac rwy'n llongyfarch y bobl hynny yng Nglynebwy sydd wedi bod yn arloeswyr yn hyn o beth. Ac, o ganlyniad i'w gwaith, byddwn mewn sefyllfa bellach i ddarparu'r cymorth hwnnw ar draws ein cenedl. Bydd y cymorth ychwanegol hwnnw yn cael ei dargedu at bobl sydd â mesuryddion rhagdalu ac aelwydydd nad ydyn nhw wedi'u cysylltu â'r prif gyflenwad nwy.

Mae taliadau sefydlog, Llywydd, yn fy marn i, yn un o sgandalau'r diwydiant ynni, ac yn arbennig felly i bobl ar fesuryddion rhagdalu. Pan fyddwch yn brin o gredyd ac yn methu â chynhesu eich cartref, mae'r tâl sefydlog hwnnw'n parhau i godi ddydd ar ôl dydd. Felly, pan ddowch o hyd i arian i'w roi yn y mesurydd eto, rydych chi'n gweld bod rhan sylweddol o'r hyn yr ydych chi wedi gallu ei gasglu eisoes wedi'i wario. Ac rydym yn gwybod mai taliadau sefydlog yn y gogledd yw'r uchaf yn y Deyrnas Unedig gyfan, a'u bod ym mhen uchaf y dosbarthiad hwnnw yn y de hefyd. Dyna pam y bydd y cynllun, a gyflwynwyd gan fy nghyd-Weinidog Jane Hutt, gyda buddsoddiad gwerth bron i £4 miliwn, ac sydd bellach yn gweithio gyda'r Sefydliad Banc Tanwydd, yn caniatáu i ni ddarparu cymorth brys i bobl sy'n dioddef fwyaf yn sgil yr argyfwng tanwydd, ac sy'n enghraifft ymarferol iawn o'r pwynt a wnaeth Alun Davies—fod yma yng Nghymru, Lywodraeth sy'n benderfynol o fynd ati i edrych drwy'r amser am y ffyrdd ymarferol hynny fel y gallwn wneud gwahaniaeth ym mywydau'r bobl hynny.  

Prif Weinidog, mae argyfwng y pandemig wedi gwthio llawer o deuluoedd ym Mlaenau Gwent ac mewn mannau eraill i galedi ac mae'n amlygu difrifoldeb problem tlodi bwyd y DU, problem na allaf wadu sydd wedi ei gwaethygu gan y cynnydd presennol mewn costau byw. Fis diwethaf, cyhoeddodd Canghellor y Trysorlys, Rishi Sunak, becyn o fesurau i helpu'r bobl fwyaf agored i niwed yng Nghymru, gan gynnwys taliad untro o £650 i aelwydydd incwm isel ar gredyd cynhwysol, credydau treth a budd-daliadau etifeddol, taliadau untro o £300 i aelwydydd sy'n bensiynwyr, a £150 i unigolion sy'n cael budd-daliadau anabledd. Bydd y pecyn cymorth costau byw newydd hwn yn golygu y bydd yr aelwydydd mwyaf agored i niwed yng Nghymru yn cael dros £1,000 o gymorth ychwanegol eleni. Felly, Prif Weinidog, a wnewch chi ymuno â mi i groesawu'r mesurau hyn, sy'n darparu cymorth sylweddol wedi ei dargedu at y rhai hynny ar incwm isel, pensiynwyr a phobl anabl—grwpiau sydd fwyaf agored i niwed oherwydd cynnydd mewn prisiau ym Mlaenau Gwent a ledled Cymru? Diolch yn fawr. 

Wel, Llywydd, rwy'n falch o unrhyw gymorth sy'n mynd i'r bobl hynny sydd yn y sefyllfaoedd anoddaf. Ond gadewch i ni fod yn glir gyda'r Aelod fod yr arian sy'n mynd i bobl sy'n dibynnu ar gredyd cynhwysol yn gwneud iawn am y toriad o dros £1,000 a wynebodd yr aelwydydd hynny ym mis Medi y llynedd. Nid ydyn nhw ddim gwell eu byd yn awr nag oedden nhw bryd hynny. Yn syml, adferodd y Canghellor yr hyn a benderfynodd nad oedd ei angen arnyn nhw yn ôl ym mis Medi. Ac mae'r pecyn hwn, sy'n rhy ychydig ac yn rhy hwyr, hefyd wedi ei dargedu'n wael iawn. Soniodd yr Aelod am yr aelwydydd mwyaf agored i niwed. Ydy hi'n gwybod, yng Nghymru, os oes gennych chi ail gartref, y cewch chi gyfraniad y Canghellor o £400 tuag at eich bil tanwydd y gaeaf hwn? Ydy hi'n credu bod hynny'n ddefnydd synhwyrol o arian cyhoeddus, ein bod ni'n rhoi £400 yn nwylo pobl sy'n gallu fforddio dau gartref pan nad oes gan y bobl sydd prin yn gallu fforddio un cartref, ddigon i fyw arno?

Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd y Ceidwadwyr, Andrew R.T. Davies.

Diolch yn fawr, Llywydd. Gyda'ch caniatâd, gan ei bod yn ddeugain mlynedd ers gwrthdaro Ynysoedd Falkland, a heddiw yw'r diwrnod y datganwyd y byddai'r ymladd ar Ynysoedd Falkland yn dod i ben, ar ran fy ngrŵp Ceidwadol hoffwn ddiolch i'r milwyr a aeth allan ym 1982 a choffáu'r rhai a gollodd eu bywydau—y 255 o ddynion a menywod o Brydain a gollodd eu bywydau yn y gwrthdaro hwnnw, yn ogystal â thri o drigolion Ynysoedd Falkland eu hunain, ond hefyd y milwyr o'r Ariannin a gollodd eu bywydau hefyd. Mae pob rhyfel yn erchyll, ond, yn y pen draw, pan wynebwyd ymosodiad gan unbennaeth yr Ariannin ym 1982, bu'n rhaid i'n lluoedd arfog ei hwynebu. Rydym yn galw arnyn nhw dro ar ôl tro i wneud hynny ledled y byd. Hoffwn gofnodi ein diolch a'n diolchgarwch diffuant, a'n diolch hefyd i'r teuluoedd sy'n galaru am eu hanwyliaid na fyddan nhw'n dod yn ôl. 

Prif Weinidog, heddiw hefyd yw'r dyddiad, bum mlynedd yn ôl pan ddigwyddodd tân Tŵr Grenfell yn Llundain, y drasiedi ofnadwy honno, y tân yn mudlosgi, delweddau sy'n aros yn ein meddyliau a'r dioddefaint a ddigwyddodd bryd hynny. Roedd y Gweinidog i fod i roi datganiad heddiw ond mae wedi ei dynnu yn ôl oddi ar y papur trefn. Byddwn i'n ddiolchgar pe baech yn egluro i'r Siambr heddiw ba gamau y mae'r Llywodraeth yn eu cymryd i sicrhau bod pobl yng Nghymru sy'n dioddef o'r sgandal cladin yn mynd i deimlo eu bod yn cael eu cefnogi gan Lywodraeth Cymru a'u cefnogi er mwyn iddyn nhw allu cysgu'r nos?

Diolch i arweinydd yr wrthblaid am y cwestiynau yna, ac wrth gwrs rwy'n rhannu'r hyn a ddywedodd wrth agor ei gwestiynau y prynhawn yma. Mae'n ddeugain mlynedd ers rhyfel Ynysoedd Falkland. Mae'n iawn ein bod yn defnyddio'r cyfle hwn i feddwl am y bobl hynny a wasanaethodd yn uniongyrchol yn y gwrthdaro hwnnw, ond hefyd am deuluoedd y bobl hynny na wnaethon nhw ddychwelyd o Ynysoedd Falkland. Byddaf yn eglwys gadeiriol Llandaf ddydd Iau, rwy'n siŵr y bydd arweinydd yr wrthblaid yno hefyd, a byddwn yn gweld y gymuned filwrol yng Nghymru, ac eraill, yn dod at ei gilydd i fyfyrio'n ddwys. Ac rwy'n gwybod bod digwyddiadau yn y gogledd sy'n cynnwys y lluoedd arfog hefyd. Felly, rwy'n cysylltu fy hun yn llwyr â'i sylwadau wrth nodi'r achlysur hwn.

Roedd datganiad i fod heddiw, Llywydd. Mae'n union bum mlynedd ers tân Grenfell. Gwnaethom y penderfyniad i beidio â gwneud y datganiad, yn rhannol er mwyn parchu'r pen-blwydd hwnnw a chaniatáu i feddyliau pobl fod gyda'r teuluoedd hynny a welodd golled bywydau yn y digwyddiad hwnnw hefyd a dyfodol pobl yn cael ei greithio. Bydd y Gweinidog yn gwneud datganiad yn ddiweddarach yn y mis a bydd hynny'n rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i fy nghyd-Aelodau yma yn y Siambr am ein rhaglen atgyweirio. Bydd yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i bobl am y 248 o ddatganiadau o ddiddordeb a gawsom yn gynharach yn y flwyddyn a'r 100 o eiddo y mae angen gwaith arolygu mwy dwys ac ymwthiol arnyn nhw, ac am y buddsoddiad a fydd yn cael ei wneud bellach yn yr eiddo hynny cyn diwedd y flwyddyn ariannol hon.

Byddwn hefyd, fel yr ydym wedi ei ddweud, yn cyflwyno ein rhaglen lesddaliad cyn diwedd y mis hwn, a bydd hynny'n nodi manylion am ffyrdd y gall lesddeiliaid yr effeithiwyd yn wael ar werth eu heiddo ar y farchnad agored o ganlyniad i bryderon ynghylch safonau adeiladu'r adeiladau hynny—sut y byddwn yn eu helpu nhw hefyd. Ond, ochr yn ochr â'r gwaith atgyweirio uniongyrchol hwnnw, mae gennym ni raglen ddiwygio hefyd, ac mae'r rhaglen ddiwygio honno'n sylfaenol bwysig, oherwydd yr hyn na allwn ei gael yw system sy'n gweld yr anawsterau a achoswyd yn y gorffennol yn cael eu hailadrodd yn y dyfodol. Byddwn yn cyflwyno cyfres o newidiadau i'r drefn reoleiddio yma yng Nghymru i sicrhau bod y rhai sy'n gyfrifol am y problemau sydd wedi'u cadarnhau, ac nid yw hynny'n cynnwys y bobl hynny sy'n byw yn yr eiddo—y bydd y bobl hynny sydd â'r cyfrifoldeb hwnnw'n cydnabod y cyfrifoldebau hynny yn y dyfodol.

Prif Weinidog, rwy'n falch i ryw raddau o glywed y rhesymeg, oherwydd rwy'n credu bod rhai ohonom braidd yn amheus mai ychydig o gynnydd a wnaed ar yr eitem bwysig iawn hon ar yr agenda, ac rwy'n clywed y rhesymeg yr ydych yn ei fynegi o ddangos parch dyledus i ddioddefwyr tân Grenfell a oedd yn amlwg bum mlynedd i heddiw. Byddwn i'n gobeithio, ar y cyfle cyntaf, felly, y bydd y Llywodraeth yn cyflwyno'r datganiad hwn, fel bod y rhai sy'n sownd yn y trobwll erchyll, erchyll hwn y maen nhw ynddo, lle maen nhw'n teimlo'n ddiymadferth, ac eto mae biliau'n glanio ar eu matiau drws ynghyd â hawliadau lesddaliad, ac eto maen nhw'n mynd i'r gwely gyda'r nos, yn byw yn yr hyn a allai fod yn gasgen dân, gan nad yw'r cladin ar eu heiddo wedi'i waredu, ac mae'n dal i fodoli yma yng Nghymru, ac mewn sawl rhan o Gymru, mewn gwirionedd—. Cyhoeddodd y Gweinidog £375 miliwn ddiwedd mis Mawrth. A ydych chi mewn sefyllfa i gadarnhau faint o'r arian hwnnw sydd eisoes wedi ei ddyrannu, ac i le y mae wedi ei ddyrannu? Ac os nad yw wedi ei ddyrannu, beth yw'r amserlen ar gyfer rhoi'r arian hwnnw i bobl a all fanteisio arno? Oherwydd, rwy'n cydnabod ei fod yn fuddsoddiad sylweddol, £375 miliwn, ond nid yw o unrhyw werth yn eistedd yng nghoffrau Llywodraeth Cymru; mae angen ei gyflwyno i berchnogion cartrefi, fel y gallan nhw roi mesurau adfer ar waith.

Wel, rwy'n cytuno'n llwyr â'r pwynt olaf yna: rydym eisiau i'r arian adael Llywodraeth Cymru a gwneud lles yn unol â'i fwriad cyn gynted â phosibl; mae i'w wario dros dair blynedd. A gaf i wneud un pwynt penodol i arweinydd yr wrthblaid? Nid ar gyfer cladin yn unig y mae'r arian hwn, ac mae hyn yn wahaniaeth mawr rhwng y dull yr ydym yn ei fabwysiadu yng Nghymru a'r dull sy'n cael ei ddefnyddio mewn mannau eraill. Dim ond un o'r diffygion adeiladu sy'n achosi risg o dân yn y blociau hynny yw cladin. Mae adrannu yn nodwedd arall o'r ffordd na chafodd adeiladau eu hadeiladu yn unol â'r safonau a fyddai wedi cadw pobl yn ddiogel, ac roedd agweddau eraill hefyd. Felly, bydd ein dull gweithredu yn cynnig cyfres fwy cynhwysfawr o fesurau. Dyna pam mae'n rhaid i ni gael yr arolygon. Rwy'n gwybod ei fod yn peri rhwystredigaeth; rwy'n dychmygu ei fod yn rhwystredig iawn i bobl sy'n byw o dan yr amodau hynny. Y neges y mae'n rhaid i ni ei rhoi iddyn nhw yw y byddan nhw, drwy wneud pethau'n iawn, mewn gwell sefyllfa yn y pen draw yn y tymor hir. Dyna pam mae'r arolygon yn bwysig, dyna pam mae'r gwaith manwl yn angenrheidiol. Bydd yn dwyn ynghyd nid yn unig y gwaith sydd i'w wneud ar gladin, ond y camau adferol eraill hynny y mae angen eu cymryd. Ac yna mae angen i ni weld—ac rwy'n gwybod y bydd arweinydd yr wrthblaid yn cytuno â hyn—yna mae angen i ni weld y cwmnïau hynny a oedd yn gyfrifol am y gwaith nad oedd wedi ei wneud yn y lle cyntaf yn dod at y bwrdd ac yn cyfrannu. Rwy'n talu teyrnged i'r cwmnïau hynny sydd wedi gwneud hynny eisoes, ac mae cwmnïau yng Nghymru sy'n chwarae eu rhan; mae eraill nad ydyn nhw'n fodlon cael trafodaeth hyd yn oed ar hyn o bryd, ac ysgrifennodd y Gweinidog yn ddiweddar iawn atyn nhw eto, gan eu galw o amgylch y bwrdd, er mwyn i'r cwmnïau hynny sydd wedi elwa ar werthu ac adeiladu'r eiddo hynny, ochr yn ochr â'r arian y bydd y cyhoedd yn ei ddarparu bellach, wneud cyfraniad hefyd.

Diolch am yr ateb yna, Prif Weinidog, ond ni chlywais faint o'r arian hwnnw sydd wedi ei ddyrannu hyd yma, sydd, yn fy marn i, yn bwysig er mwyn rhoi hyder i bobl bod yr arian yn gadael Llywodraeth Cymru, er y gallai fod ar gyfer prosiectau penodol. Ac rwy'n deall yn iawn ei fod ar gyfer mwy na chladin yn unig, ond i lawer o bobl, y cladin yw'r mater y gallan nhw ganolbwyntio arno yn amlwg, ond mae adrannu a ffactorau eraill yn yr eiddo sydd i'w cywiro yn agwedd bwysig arall ar y cyllid hwn. Ond os gallwch chi, yn eich ateb i mi, dynnu sylw at faint o'r arian hwn sydd wedi gadael coffrau Llywodraeth Cymru, rwy'n credu y byddai hynny'n rhoi hyder i bobl.

Pan fyddwch chi'n sôn am ddatblygwyr yn cael eu dwyn i'r bwrdd, mae hynny'n bwysig iawn. Ac mae rhannau eraill o'r Deyrnas Unedig wedi datblygu'r strategaeth—mae Llywodraeth y DU, er enghraifft, wedi dod â'r datblygwyr hynny at y bwrdd, ac mae symiau sylweddol o arian wedi eu clustnodi i unioni'r diffygion. Mae gen i ddatgeliad rhyddid gwybodaeth yma sy'n dangos, drwy gydol 2021, mai dim ond ar dri achlysur y cyfarfu'r Gweinidog â'r datblygwyr, a bod y cyfarfodydd hynny'n 45 munud, 45 munud a 60 munud i gyd. Nawr, rwyf wedi ymgysylltu â'r Gweinidog, ac rwy'n gwybod bod ei sylw hi wedi'i hoelio ar y mater penodol hwn—yn wir, o safbwynt etholaeth, mae ganddi broblemau yn ei hetholaeth ei hun—felly rwy'n deall yn iawn y cyfarwyddyd y mae'n ei roi yma. Ond pan welwch chi ddatgeliad rhyddid gwybodaeth fel hwn, sy'n dangos mai dim ond tri chyfarfod sydd wedi digwydd dros gyfnod mor gyfyngedig ac sy'n rhestru'r datblygwyr sydd wedi ymgysylltu â'r broses, a wnewch chi gadarnhau i mi, Prif Weinidog, fod Llywodraeth Cymru yn gwneud cynnydd o ran dwyn y datblygwyr hyn i gyfrif, gan sicrhau eu bod yn cyfrannu at y costau adfer hynny yma yng Nghymru, a bod cynnydd yn y dwysedd y mae Llywodraeth Cymru yn ei ddefnyddio i sicrhau bod y datblygwyr hynny'n cael eu dwyn i gyfrif i roi arian i mewn i'r system fel nad yw trigolion yn cael eu deffro gan larwm tân, ond eu bod yn cael eu deffro gan larwm wrth ochr y gwely?

Tri phwynt wrth ateb y cwestiynau yna, Llywydd. Nid yw'r ffigur gen i o fy mlaen ac nid wyf i eisiau ei ddyfalu o fy nghof. Mae arian yn cael ei wario o'r £375 miliwn, a byddaf yn sicrhau bod gan yr Aelod y ffigur cywir o ran yr hyn sydd wedi ei wario hyd yn hyn ar y gwaith arolygu ac a fydd yn cael ei wario ar y gwaith adfer ac atgyweirio yn ystod gweddill y flwyddyn galendr hon.

O ran y cyfarfodydd, rwy'n credu bod y Gweinidog wedi cyfarfod yn rheolaidd â'r diwydiant a bod hynny yn ychwanegol at yr holl gyfarfodydd sy'n digwydd ar lefel swyddogol. Gallaf sicrhau'r Aelod, fel y mae'n ei wybod rwy'n siŵr, y bydd cyfarfod 60 munud gyda'r Gweinidog wedi gadael y cwmnïau hynny heb unrhyw amheuaeth o gwbl am yr hyn a ddisgwylir ganddyn nhw.

O ran beth arall y gellir ei wneud gyda'r cwmnïau, gadewch i mi ddweud ein bod ni wedi ein siomi bod Llywodraeth y DU, yn y Bil a aeth drwy Dŷ'r Cyffredin, ar y funud olaf un, wedi cyflwyno darpariaethau newydd i godi ardoll ar y cwmnïau hynny ac na wnaeth gynnwys yr Alban na Chymru yn y trefniadau hynny, er gwaethaf y ffaith bod yr Alban a Chymru, ar wahân, wedi ysgrifennu at Lywodraeth y DU yn gofyn am gael eu cynnwys. Ar nodyn mwy cadarnhaol, serch hynny, gadewch i mi ddweud y bu cyfarfod ddoe o dan y trefniadau cysylltiadau rhynglywodraethol newydd sy'n cynnwys Michael Gove, y Gweinidog yma a'r Gweinidog yn yr Alban hefyd, a drafododd hynny i gyd ac sydd wedi arwain at gytundeb y bydd rhagor o waith yn cael ei wneud i weld a fydd yn bosibl i ni gael ein cynnwys yn y cynllun yr oeddem wedi gobeithio bod yn rhan ohono. Felly, rwy'n gobeithio y bydd y gwaith hwnnw'n dwyn ffrwyth bellach ac y bydd hynny'n rhoi i ni'r offeryn ychwanegol sydd ar gael yn awr i Weinidogion yn Lloegr, ac y gellid bod wedi ei sicrhau ar gyfer yr Alban a Chymru. Nid yw hwn gennym ni ar hyn o bryd; rwy'n gobeithio y bydd y gwaith sydd wedi ei wneud yn golygu y bydd y pŵer hwnnw gennym ni ac y bydd hynny'n caniatáu i ni wneud yr hyn y mae arweinydd yr wrthblaid wedi ei awgrymu ac i gyflymu ein gallu i ddwyn y cwmnïau hynny sydd hyd yma wedi bod yn amharod i gyflawni eu cyfrifoldebau yn ôl o amgylch y bwrdd hwnnw.

Arweinydd Plaid Cymru, Adam Price.

Diolch yn fawr, Llywydd. Mae cynnyrch domestig gros wedi gostwng yn y DU am yr ail fis yn olynol, gostyngiad cychwynnol o 0.1 y cant ym mis Mawrth ac yna cwymp annisgwyl o 0.3 y cant ym mis Ebrill. Byddai rhai'n cyfeirio at COVID a'r rhyfel yn Wcráin fel y prif resymau, ond nid yw hynny'n esbonio pam mae'r DU yn gwneud cymaint yn waeth na gwledydd eraill. Yn ôl y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd, bydd y DU y flwyddyn nesaf yn aros yn ei hunfan a hi fydd yr economi sy'n perfformio waethaf ymysg y grŵp o saith gwlad ddiwydiannol flaenllaw o gryn dipyn. Dywedodd y Centre for European Reform yr wythnos diwethaf fod Prydain £31 biliwn yn waeth ei byd nag y byddai wedi bod heb effaith ddeuol Brexit a COVID, ond mai'r effaith fwyaf o bell ffordd oedd effaith Brexit. Onid yw'n wir, ymhell o fod yr ucheldiroedd heulog a addawyd, fod Brexit yn dechrau bwrw cysgod hir ar ein heconomi ar adeg pan allwn ei fforddio leiaf?

Llywydd, mae Adam Price yn iawn, wrth gwrs. Roedd y ffigurau a gyhoeddwyd ddoe yn rhai i beri pryder mawr, ac am y tro cyntaf ers dechrau'r pandemig rydym ni wedi cael dau fis yn olynol pryd y mae cynnyrch domestig gros wedi gostwng, ac, am y tro cyntaf, rydym yn gweld y gostyngiadau hynny ar draws tri phrif sector yr economi: crebachodd y sector gwasanaeth, crebachodd cynhyrchu diwydiannol, crebachodd weithgynhyrchu. Ni ellir egluro'r rhain yn llwyr drwy feio ergydion tymor byr y rhyfel yn Wcráin a COVID, mae arweinydd Plaid Cymru yn llygad ei le. Mae'n effaith gydnabyddedig gan Fanc Lloegr a gan y Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol. Mae economi'r DU bedwar y cant yn llai nag y byddai pe na baem wedi penderfynu gadael yr Undeb Ewropeaidd a bydd hynny'n parhau. Mae economi'r DU yn talu pris uchel iawn am y penderfyniad hwnnw, ond nid yw'n effaith y dylai unrhyw un synnu ati, oherwydd nodwyd hyn ymhell ymlaen llaw, a dywedwyd wrthym am ddiystyru barn arbenigwyr. Wel, mae arnaf ofn bod arbenigedd wedi troi allan i fod yn iawn wedi'r cyfan. 

Yn wir. Mae'r Prif Weinidog yn hollol gywir. Wrth gwrs, gwnaeth hyd yn oed corff cynghori'r Llywodraeth ei hun, y Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol, yr union ragolwg hwn, sydd wedi ei gadarnhau gan y dystiolaeth a gyflwynwyd. Mae'r ffigurau cynnyrch domestig gros rhanbarthol diweddaraf yn dangos mai Llundain a Gogledd Iwerddon yw'r unig rannau o'r DU sydd wedi tyfu y tu hwnt i lefelau cyn y pandemig. Fel y dywedodd yr economegydd Jonathan Portes:

'Mae rhywfaint o dystiolaeth yn dod i'r amlwg bod uchafiaeth economaidd Llundain, ac felly anghydraddoldeb rhanbarthol a daearyddol, yn anad dim wedi ei gwaethygu yn fwy oherwydd Brexit.'

Felly, nid codi'r gwastad, ond gostwng y gwastad. Ac mae'r un sydd y tu allan i Lundain, Gogledd Iwerddon, wrth gwrs, yn y farchnad sengl. Felly, Prif Weinidog, a ydych yn credu mai dyna pam y maen nhw wedi perfformio'n well dros y ddwy flynedd diwethaf o'u cymharu â Chymru ac, yn wir, bob rhan arall o'r DU y tu allan i Lundain?

Llywydd, nid wyf i'n credu bod unrhyw amheuaeth o gwbl—sut y gellid bod amheuaeth—bod aros yn y farchnad sengl yn cael yr effaith gadarnhaol ychwanegol honno ar yr economi yng Ngogledd Iwerddon. Yma yn y Siambr hon, roedd llawer ohonom o blaid math o Brexit, gan gydnabod a pharchu canlyniad y refferendwm ond yn dymuno math gwahanol o Brexit, Brexit na fyddai wedi bod mor niweidiol i bobl yma yng Nghymru, ac aelodaeth barhaus o'r farchnad sengl, a gynigiwyd, wrth gwrs, gan Mrs May, a math o barhad yn yr undeb tollau, a fyddai wedi caniatáu i ni adael—[Torri ar draws.]—a fyddai wedi caniatáu i ni adael trefniadau gwleidyddol yr Undeb Ewropeaidd—ni fyddem wedi bod yn aelodau ohono—ond byddem wedi parhau i fod yn rhan o'r trefniadau masnachu gyda'n cymdogion agosaf a phwysicaf, a byddai hynny'n sicr wedi cefnogi economi Cymru yn y ffordd y gellir gweld yr un trefniadau yn cefnogi'r economi yng Ngogledd Iwerddon. 

Mae San Steffan, wrth gwrs, bellach yn mentro dechrau rhyfel masnach dros brotocol Gogledd Iwerddon, a fydd nid yn unig yn plymio Gogledd Iwerddon i ansicrwydd gwleidyddol ond hefyd yn ychwanegu ymhellach at y boen economaidd y mae teuluoedd eisoes yn ei dioddef ledled y Deyrnas Unedig. Nawr, o ystyried yr argyfwng costau byw hwnnw a'r heriau yr ydym yn eu hwynebu ym mhob sector o'r economi, fel y dywedodd y Prif Weinidog, ym mhob rhan o'r DU heblaw am Lundain, onid oes ateb ymarferol syml iawn, yr ydych newydd gyfeirio ato, sef dychwelyd at yr egwyddor sydd wrth wraidd 'Diogelu Dyfodol Cymru', y Papur Gwyn y gwnaethom ei gyhoeddi ar y cyd, sef ailymuno â'r farchnad sengl a'r undeb tollau nawr, fel y mae hyd yn oed rhai ASau Torïaidd wedi bod yn dadlau drosto yn ystod y dyddiau diwethaf? Yn wir, mae hyd yn oed cyn-Aelod o Senedd Ewrop, y Barwn Daniel Hannan, Barwn Brexit, wedi bod yn dadlau na ddylem ni byth fod wedi gadael y farchnad sengl nawr. A wnewch chi—? Ai dyna yw polisi Llywodraeth Cymru o hyd, ac a wnewch chi gyflwyno'r achos hwnnw dros aelodaeth o'r farchnad sengl, nid yn unig i Boris Johnson, ond hefyd, dylwn i ychwanegu, at arweinydd yr wrthblaid, sydd wedi bod ychydig yn amwys ynghylch y cwestiwn hwn hyd yma?

Wel, Llywydd, rwy'n dal i gredu, pe bai Cymru a'r Deyrnas Unedig y tu mewn i'r farchnad sengl, y byddai'r holl rwystrau hynny rhag masnachu yr ydym yn eu gweld yn gwneud cymaint o niwed i ddiwydiant gweithgynhyrchu Cymru ac i amaethyddiaeth Cymru, y byddan nhw yn cael eu dileu. Mae'n ffaith anochel bod ein partneriaid masnachu agosaf a mwyaf yn dal i fod yn yr Undeb Ewropeaidd. Nawr, masnachwch gyda nhw—. Yn unigryw, fel y byddwch yn cofio, nid oedd neb yn gallu dod o hyd i'r un enghraifft o gytundeb a oedd yn rhoi mwy o rwystrau rhag masnachu yn hytrach na cheisio eu dileu. Mae hyn i gyd, Llywydd, bellach o dan fwy byth o straen yn sgil cyhoeddi Bil Protocol Gogledd Iwerddon ddoe, sef Bil y disgrifiodd 52 o'r 90 sedd yng Nghynulliad Gogledd Iwerddon—pleidiau sy'n cynrychioli 52 o'r 90 sedd hynny—yn rhywbeth maen nhw'n ei wrthod yn y termau cryfaf posibl. Dyma y gwnaethon nhw ei ddweud wrth Brif Weinidog y DU:

'Rydym yn gwrthod yn y termau cryfaf posibl ddeddfwriaeth protocol newydd ddi-hid eich Llywodraeth, sy'n mynd yn groes i'r dymuniadau a ddatganwyd, nid yn unig gan y rhan fwyaf o fusnesau, ond y rhan fwyaf o bobl yng Ngogledd Iwerddon.'

Ac eto, er gwaethaf hynny i gyd, ateb Prif Weinidog y DU i'r broblem a greodd ef ei hun—dyma ei brotocol ef y cytunodd arno, a ddisgrifiodd i ni mewn termau mor wych—. Mae bellach yn barod i rwygo hwnnw. Mae Llywodraeth y DU yn cyfaddef, meddai ei hun, ei bod yn torri rhwymedigaethau rhyngwladol. Mae'n niweidio ein statws yng ngweddill y byd. Y newyddion da i'r Senedd hon yw bod Llywodraeth y DU, yn y llythyr a gafodd fy nghyd-Weinidog Vaughan Gething ddoe oddi wrth yr Ysgrifennydd Tramor, yn dweud bod y darpariaethau yn y Bil yn golygu y bydd angen cynnig cydsyniad deddfwriaethol gan y Senedd. Ac ar ôl dweud dim wrthym am y Bil, a dim golwg ymlaen llaw i ni o ran y Bil o gwbl, mae gan y llythyr yr haerllugrwydd i fynd ymlaen i ofyn i'r Gweinidog ymateb yn cadarnhau ein bod yn fodlon cefnogi cynnig cydsyniad deddfwriaethol o flaen y Senedd hon. Wel, bydd cynnig cydsyniad deddfwriaethol o'r fath yn cael ei gyflwyno a bydd yn rhoi cyfle i'r Aelodau yma edrych yn fanylach ar yr achos o dorri cyfraith ryngwladol a'r effaith y bydd yn ei chael yma yng Nghymru o ganlyniad uniongyrchol i'r rhwystrau rhag masnachu y mae bargen y Prif Weinidog wedi eu gorfodi arnom.

Llywydd, mae dros 12,000 o aelwydydd wedi elwa ar y £200 o daliadau cymorth tanwydd y gaeaf yn yr awdurdodau lleol a gwmpesir gan etholaeth yr Aelod. Ym mis Ebrill yn unig, gwnaed dros 2,200 o daliadau o'r gronfa cymorth dewisol yn yr un awdurdodau lleol hynny ac, o'r taliadau hynny, roedd mwy na 90 y cant yn gymorth arian parod ar gyfer bwyd a thanwydd brys.

Wel, diolch, Prif Weinidog, mae hynny'n gymorth enfawr i fy etholwyr i, ond a fyddech chi'n cytuno nad yw cynnig y Canghellor i aelwydydd sy'n wynebu'r argyfwng costau byw yn ddigon ac, yn wir, ei fod yn sarhaus, o gofio ei fod i gael ei dalu o'r toriad i gredyd cynhwysol y llynedd? Gellid bod wedi cynnig cymaint mwy i aelwydydd sydd o dan bwysau pe na bai'r Canghellor wedi colli £11 biliwn wrth fethu ag yswirio yn erbyn codiadau yn y gyfradd llog, neu drwy golli £6 biliwn mewn benthyciadau adfer twyllodrus. A pham, Prif Weinidog, ydych chi'n credu, na wnaiff Gweinidogion Llywodraeth y DU alw hwn yn 'argyfwng'?

Wel, Llywydd, mae Ken Skates yn gwneud pwynt pwysig iawn yn y cyfraniad yna ac, fel cyn-Weinidog â chyfrifoldeb am yr economi yma, gallaf weld pam y mae wedi dymuno tynnu sylw at y ffaith, er bod y Llywodraeth hon yn ei chael hi'n anodd ac yn methu â darparu'r mathau o gymorth i bobl sy'n wynebu argyfwng costau byw, ar yr un pryd maen nhw'n colli arian fel y mwg mewn rhai cynlluniau eraill y mae ganddyn nhw eu hunain gyfrifoldeb drostyn nhw.

Dim ond yr wythnos diwethaf y tynnwyd sylw at yr £11 biliwn y cyfeiriodd Ken Skates ato. Rhybuddiwyd y Canghellor, dro ar ôl tro, y byddai cyfraddau llog cynyddol yn cael effaith ar ei allu i wasanaethu'r £900 biliwn o gronfeydd wrth gefn a grëwyd drwy leddfu meintiol. Methodd â threfnu'r mesurau yswiriant hynny ac, o ganlyniad, mae'n gwario £11 biliwn yn fwy nag y byddai wedi gorfod ei wneud fel arall. Nawr, dychmygwch yr hyn y gallai'r £11 biliwn fod wedi ei wneud i fywydau'r bobl yr ydym wedi bod yn sôn amdanyn nhw y prynhawn yma.

Ac o ran y mater o dwyll o'r cynllun benthyciadau adfer, dim ond traean o'r golled y mae Llywodraeth y DU ei hun yn dweud ei bod bellach yn disgwyl ei gwneud drwy'r cynllun hwnnw yw twyll. Collodd pum biliwn o bunnau yn uniongyrchol oherwydd twyll, ond £17 biliwn nad yw'r Llywodraeth yn disgwyl ei adennill o'r benthyciadau hynny mwyach. Nawr, mae achosion llys, Llywydd, yn mynd rhagddynt ar hyn o bryd sy'n dangos bod y benthyciadau adfer hynny, y benthyciadau twyllodrus hynny, yn cael eu defnyddio i dalu am geir preifat, ar gyfer gwersi hedfan, ar gyfer gwefannau pornograffi, ac, mewn achos sydd i fod o flaen y llysoedd y mis nesaf, achos lle yr honnir bod rhywun a gafodd fenthyciad adfer wedi ei ddefnyddio i ariannu gweithgaredd terfysgol gan derfysgwyr Gwladwriaeth Islamaidd yn Syria. Pum biliwn o bunnau, fel y gwyddom, y mae'r Swyddfa Archwilio Genedlaethol yn dweud y mae'r Llywodraeth wedi methu â chymryd y camau angenrheidiol i'w adennill, ac ymddiswyddodd Gweinidog y Llywodraeth, yr Arglwydd Agnew, y Gweinidog gwrth-dwyll, ym mis Ionawr, gan ddisgrifio ymdrechion ei Lywodraeth ei hun i reoli'r twyll hwnnw yn 'druenus'.

Nawr, y pwynt y mae Ken Skates yn ei wneud, Llywydd, yw hyn, onid yw: mae gennym ni Lywodraeth sy'n dweud, yn y bumed wlad gyfoethocaf yn y byd, nad yw'n bosibl darparu digon o arian i bobl gadw'n gynnes a chael eu bwydo yn ystod y gaeaf nesaf, ond sydd wedi llwyddo i barhau i golli degau o filiynau o bunnau mewn dau gynllun yn unig yr wyf wedi tynnu sylw atyn nhw y prynhawn yma.

Diolch i Heledd Fychan am y cwestiwn. Llywydd, cafodd y cynnydd ei nodi yn yr adroddiad blynyddol ar ein rhwydwaith tramor, a gafodd ei gyhoeddi fis diwethaf. Roedd yr adroddiad yn cofnodi canlyniadau yn erbyn y strategaeth o ran codi proffil rhyngwladol Cymru, cefnogi masnach ryngwladol, a sefydlu Cymru fel cenedl sy'n gyfrifol yn fyd-eang.

Diolch, Prif Weinidog. Yn amlwg, mae nifer o bethau wedi newid ers i'r strategaeth gael ei hysgrifennu, gan gynnwys y pandemig ac, yn fwy diweddar, wrth gwrs, y ffaith bod tîm pêl-droed dynion Cymru drwodd i Gwpan y Byd. Fel ysgrifennodd Laura McAllister yn ei cholofn yn y Western Mail dros y penwythnos, ac rwyf yn dyfynnu: 

'Mae'r manteision posibl i bêl-droed yn enfawr, ond felly hefyd y potensial i greu llwyddiant canlyniadol parhaol i Gymru oddi ar y cae hefyd. Mae'r cyfan yn ymwneud â'r gair "etifeddiaeth" hwnnw, ond mae angen i ni roi trefn ar bethau a symud yn gyflym os ydym am gyfethol chwaraeon yn strategol, gyda chefnogaeth ein cynnig diwylliannol ehangach, fel ffordd o gryfhau proffil byd-eang Cymru a denu'r byd i Gymru i fasnachu, i gael gwyliau, i fuddsoddi ac i astudio.'

Mae'n mynd ymlaen i ddweud y byddai'n anfaddeuol os byddai Cymru yn colli'r cyfle euraidd hwn. Gwn fod Adam Price wedi holi am hyn wythnos diwethaf, ond, gyda dros wythnos wedi bod ers y gêm hanfodol honno, pa gefnogaeth sydd eisoes wedi'i rhoddi gan Lywodraeth Cymru i'r gymdeithas bêl-droed, a pha gefnogaeth fydd yn cael ei rhoddi dros y misoedd nesaf?

Diolch yn fawr i Heledd Fychan. Y pwynt mae hi'n ei godi yn un pwysig, ac wrth gwrs dwi'n cytuno â beth ddywedodd hi pan oedd hi'n darllen beth oedd yn y Western Mail. Rŷn ni wedi bod yn gwneud pethau yn barod, wrth gwrs, gyda'r FAW, i baratoi am Gymru yn mynd i Qatar. Ces i gyfle i gwrdd â'r ambassador o Qatar, a oedd wedi dod i Gymru wythnos diwethaf, ac dwi'n cwrdd ag ambassador y Deyrnas Unedig i Qatar wythnos nesaf yma yng Nghaerdydd. So, rŷn ni'n paratoi—rŷn ni'n paratoi am bobl o Gymru sy'n mynd i Qatar, i gael popeth yn ei le i fod yn siŵr, gyda'r awdurdodau lleol, y bydd croeso i unrhyw berson sy'n mynd i Qatar, a hefyd gweithio gyda'r FAW a phobl eraill i ddefnyddio'r posibiliadau sy'n mynd i godi i Gymru trwy fod ar lwyfan y byd. Rŷn ni'n tynnu pobl at ei gilydd fel Llywodraeth, nid jest yn y byd pêl-droed, wrth gwrs, ond, fel dywedodd Heledd Fychan, yn ehangach na hynny, i ddefnyddio'r cyfleoedd sydd gyda ni nawr trwy lwyddiant y tîm.

Prif Weinidog, mae pêl-droed a chwaraeon yn gyffredinol, wrth gwrs, yn gyfle enfawr i Gymru wneud enw i'w hun ar y llwyfan rhyngwladol, ond un cyfle y mae eich strategaeth ryngwladol wedi ei golli mewn gwirionedd yw'r cyfle sy'n bodoli ymysg cymunedau ffydd yng Nghymru oherwydd eu cysylltiadau â chymunedau ffydd dramor. Mae llawer o eglwysi, capeli a mosgiau ledled y wlad hon sy'n mwynhau cysylltiadau rhagorol mewn gwledydd tramor ac a allai'n hawdd roi cyfle i Gymru godi ei phroffil yn y gwledydd hynny. Pam nad yw 'ffydd' yn ymddangos fel gair, ac eithrio yn nheitl rhaglen y BBC Keeping Faith, y gyfres wych honno—? Ar wahân i hynny, nid yw'r gair 'ffydd' yn ymddangos yn y strategaeth ryngwladol o gwbl. A yw hynny'n rhywbeth y byddwch yn edrych arno er mwyn i ni allu sicrhau nad yw'r cyfleoedd hyn yn cael eu colli?

Llywydd, rwy'n cytuno â'r hyn a ddywedodd Darren Millar, fod gennym ni lawer o gymunedau ffydd yma yng Nghymru sydd â chysylltiadau pwysig â chymunedau mewn mannau eraill yn y byd, ac sy'n cyflwyno cyfleoedd gyda'r cysylltiadau hynny i gyfoethogi dealltwriaeth pobl ac i ddatblygu'r cysylltiadau hynny rhwng pobl er budd pob un ohonom. Fodd bynnag, rwy'n credu bod gan y strategaeth ryngwladol bwyslais gwahanol. Mae'n bwyslais economaidd yn ei hanfod, gan fod y rhan fwyaf o ymdrechion ein swyddfeydd tramor a'r rhan fwyaf o'r pethau t byddwch yn eu gweld yn y strategaeth ryngwladol yn ymwneud â sicrhau bod cefnogaeth gref yno i gwmnïau mewn rhannau eraill o'r byd a allai fod â diddordeb mewn dod i Gymru, ac yn enwedig i gwmnïau sydd wedi'u lleoli yng Nghymru i ddatblygu'r cyfleoedd allforio hynny y maen nhw'n chwilio amdanyn nhw. Efallai fod cysylltiadau y gellid eu gwneud rhwng yr agendâu a nodir yn y strategaeth ryngwladol a gwaith y cymunedau ehangach hynny. Ac, wrth gwrs, nid ydym yn troi ein cefnau ar y posibiliadau hynny o gwbl.

Llywydd, mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi'r gwaith o hyrwyddo iechyd corfforol a meddyliol da i ddynion drwy amrywiaeth o strategaethau a rhaglenni iechyd cyhoeddus sy'n bodoli eisoes. Mae'r rhain yn cynnwys, er enghraifft, ein strategaeth atal hunanladdiad a chamau gweithredu i hyrwyddo ymwybyddiaeth gynnar o ganser y brostad a chlefyd y galon.

Rwy'n gwerthfawrogi eich ymateb, Prif Weinidog. Diolch. Mae'n Wythnos Iechyd Dynion yr wythnos hon, sy'n cael ei nodi hyd at Sul y Tadau ddydd Sul. Y gobaith yw y bydd yn helpu dynion i feddwl yn fwy am eu hiechyd. Ac, mewn gwirionedd, rydym yn arbennig o wael am ofalu am ein hiechyd ein hunain, yn enwedig o ran iechyd meddwl. Prif Weinidog, thema'r Wythnos Ryngwladol Iechyd Dynion hon yw cynnal archwiliad iechyd ar eich hun. Mae adnoddau'n cael eu darparu ar-lein i gynnig arweiniad i ddynion o ran gofalu am eu hiechyd a chynnal archwiliad iechyd ar eu corff a'u meddwl. A wnewch chi helpu i ledaenu ymwybyddiaeth drwy gynnal archwiliad iechyd ar eich hun yr wythnos hon, ac a ydych yn cydnabod yr elfen ystadegol bod dynion yn llai tebygol o siarad am eu problemau iechyd corfforol a meddyliol? Diolch.

Diolch i'r Aelod am y cwestiwn yna, ac mae'n gyfle ar ei ben ei hun i wneud yn union yr hyn a ddywedodd, ac rwy'n diolch iddo am wneud y pwyntiau ychwanegol yna. Mae'n Wythnos Ryngwladol Iechyd Dynion yn wir. Dechreuodd ddoe a bydd yn parhau tan ddydd Sul yr wythnos hon, a'i diben, fel y dywedodd Gareth Davies, yw cynyddu ymwybyddiaeth o broblemau iechyd y gellir eu hatal ymhlith dynion o bob oed. Ac nid oes amheuaeth nad oes problem ddiwylliannol yma, lle mae dynion yng Nghymru yn llai tebygol o adrodd am arwyddion cynnar o symptomau, yn llai tebygol o fod yn barod i gynnal y math o hunan archwiliadau syml y cyfeiriodd yr Aelod atyn nhw. Ac, o ganlyniad, yn rhy aml rydym yn gweld pobl yn cyflwyno eu hunain yn rhy hwyr am driniaeth a allai fel arall fod wedi bod yn effeithiol iddyn nhw. Felly, rwy'n cytuno'n llwyr fod unrhyw beth y gallwn ni ei wneud i berswadio pobl i wneud y pethau syml hynny a all eu helpu, yn gam pwysig tuag at sicrhau y gall dynion sydd ag anghenion iechyd gael y cymorth sydd ei angen arnyn nhw mewn ffordd mor amserol ag sy'n bosibl.

Wel, Llywydd, yn ogystal â brecwast am ddim, cymorth ychwanegol drwy'r cynllun mynediad i grant datblygu disgyblion a chinio ysgol am ddim bellach, bydd rhieni yn Islwyn yn cael eu cefnogi drwy'r Gwasanaeth Cerdd Cenedlaethol, a fydd yn helpu gyda chostau offerynnau a hyfforddiant. Bydd y rhieni hynny'n gwybod faint o hyn sy'n deillio o ymgyrchu parhaus eu Haelod o'r Senedd.

Diolch am hynna, Prif Weinidog. Rwy'n falch, fodd bynnag, fod Llywodraeth Lafur Cymru wedi ymrwymo'n briodol i ddarparu prydau ysgol am ddim i bob plentyn ysgol gynradd yng Nghymru. Mewn llythyr diweddar at Lywodraeth y DU gan undebau athrawon nodwyd y manteision a ddarperir gan brydau ysgol am ddim, a dywedodd:

'Bob diwrnod ysgol rydym yn gweld y manteision y mae prydau ysgol am ddim yn eu rhoi i'r rhai sydd â hawl ar hyn o bryd. I lawer, dyma'r unig bryd poeth, maethlon y maen nhw'n ei gael mewn diwrnod. Mae pryd ysgol o safon yn helpu i wella gallu plant i ganolbwyntio a'u hymddygiad yn ystod gwersi. Rydym yn gweld, yn uniongyrchol, yr effaith y gallan nhw ei chael ar wella presenoldeb yn yr ysgol, ar iechyd plant, a pherfformiad academaidd.'

Yn lleol, yn fy etholaeth i, mae cyngor Llafur Caerffili wedi ei ganmol yn briodol am y ffordd y gwnaeth ymateb drwy gydol y pandemig wrth iddo ddarparu prydau ysgol iach a digonol am ddim. Ond yn anffodus, mae'r argyfwng costau byw yn rhoi mwy a mwy o straen ar gyllidebau teuluoedd. Er bod ein Llywodraeth Lafur yng Nghymru yn cymryd camau a fydd yn cefnogi teuluoedd mewn lleoedd fel Islwyn, mae Llywodraeth Dorïaidd y DU, serch hynny, yn gwrthod ehangu'r ddarpariaeth prydau ysgol am ddim yn Lloegr. Felly, Prif Weinidog, a wnewch chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf am y cynnydd sy'n cael ei wneud i ddarparu prydau ysgol am ddim i bob plentyn oedran cynradd yng Nghymru, a sut arall y bydd Llywodraeth Cymru yn cefnogi rhieni yn Islwyn gyda chostau ysgol drwy'r argyfwng costau byw hwn? Diolch.

Llywydd, rwy'n falch iawn o roi'r wybodaeth ddiweddaraf am y £225 miliwn y byddwn, o ganlyniad i'r cytundeb cydweithredu, yn ei fuddsoddi mewn darparu prydau ysgol am ddim i bob myfyriwr oedran cynradd. Bydd y cyntaf o'r ysgolion hynny'n dechrau gweithredu hyn ym mis Medi eleni, ac yna mae llawer o waith yn mynd rhagddo gydag ysgolion eraill i sicrhau bod y rhwystrau rhag cyfranogi—ac maen nhw'n aml yn rhwystrau ffisegol: cyfleusterau cegin ffreutur, ac ati—ein bod yn gallu defnyddio'r cyfalaf yr ydym hefyd wedi ei roi o'r neilltu ar gyfer y rhaglen hon i'w helpu i ddechrau gweithredu hefyd. Pan fyddwn yn gallu sicrhau prydau ysgol am ddim i bawb yn ardal awdurdod lleol Caerffili, bydd 10,700 o ddisgyblion ychwanegol yn manteisio ar y datblygiad hwn. Ac rwy'n falch iawn o allu talu teyrnged i waith yr awdurdod lleol wrth sicrhau bod hynny yn digwydd cyn gynted ag y gallwn.

Byddwn ni yn parhau, serch hynny, fel y dywedodd yr Aelod dros Islwyn, Llywydd, i wneud pethau eraill a fydd yn helpu gyda chost y diwrnod ysgol. Yr arian ychwanegol a gyhoeddodd fy nghyd-Weinidog Jeremy Miles yn gynharach yn y flwyddyn ar gyfer cronfa mynediad grant datblygu disgyblion eleni, y ffaith y byddwn yn darparu prydau ysgol am ddim yn ystod gwyliau'r haf, ac y byddwn yn parhau i ehangu'r gwasanaethau yr ydym yn eu darparu o ran addysg y blynyddoedd cynnar a'r ddarpariaeth gofal plant, mae pob un ohonyn nhw yn gadael arian ym mhocedi'r teuluoedd hynny a fyddai fel arall yn gorfod ariannu'r gwasanaethau hynny eu hunain. Mae'r strategaeth honno, a ddilynwyd gan Lywodraethau olynol yma yn y Senedd—y cyflog cymdeithasol, fel y'i gelwir—yn golygu bod darpariaeth gyfunol yn cyrraedd bywydau'r bobl hynny y mae angen y cymorth hwnnw arnyn nhw fwyaf, ac mae honno'n strategaeth y byddwn yn parhau i'w dilyn drwy weddill tymor y Senedd hon.

Llywydd, mae ein hasesiadau yn dangos bod yr argyfwng yn cael effaith sylweddol ar bobl ledled Cymru, gan gynnwys Ogwr. Gallai hyd at 45 y cant o aelwydydd yng Nghymru fod mewn tlodi tanwydd eisoes yn dilyn y cynnydd mewn prisiau ym mis Ebrill. Dywedodd Ofgem y gall deiliaid tai ddisgwyl i filiau tanwydd deuol nodweddiadol godi i £2,800 ym mis Hydref eleni.

Rwy'n credu bod ymateb y Prif Weinidog yn disgrifio'n dda y tswnami sy'n effeithio ar bobl ledled Cymru bellach, o Ogwr, y gogledd, y de, y dwyrain a'r gorllewin, ac mae yn digwydd yn wirioneddol, ac nid yw wedi ei guddio—rydym mewn gwirionedd yn ei weld bob dydd bellach. Ond mae yna bethau y gallwn ni eu gwneud. Mae llawer o'r mesurau, sef mesurau Llywodraeth Cymru sydd wedi'u targedu'n dda, wedi'u crybwyll y prynhawn yma, ond hefyd ar lefel leol. Mae awdurdodau lleol yn chwarae rhan allweddol yma, gan dargedu'r taliadau tai yn ôl disgresiwn; gweinyddu taliadau tanwydd; y rhyddhad ardrethi busnes; cydlynu'r cynllun Bocs Bwyd Mawr yn Ogwr, a fydd yn cael ei gyflwyno; cymorth ar gyfer pantrïoedd cymunedol; rhewi'r dreth gyngor eleni ym Mhen-y-bont ar Ogwr; ac, ers yr wythnos diwethaf, talwyd dros 29,000 o daliadau costau byw ym Mhen-y-bont ar Ogwr i'r rhai sy'n talu debydau uniongyrchol ym mandiau A, B, C a D, ac maen nhw'n symud ymlaen i eraill yn gyflym hefyd.

Prif Weinidog, a gaf i ofyn i chi? Ddydd Sadwrn yma, yn wyneb yr argyfwng hwn, bydd miloedd o bobl yn cyrraedd Llundain fel rhan o ymgyrch Cyngres yr Undebau Llafur i orfodi'r Llywodraeth i wneud mwy o ran tâl salwch, cyflogau, codi credyd cynhwysol, trethu elw ynni i helpu pobl i dalu eu biliau, a gwahardd yr arfer ofnadwy o ddiswyddo ac ailgyflogi, a mwy. Pa neges sydd gennych chi i bawb sy'n teithio o Gymru i Lundain ddydd Sadwrn yma, sy'n mynnu gwell gan Lywodraeth y DU ar gyfer pobl sy'n gweithio sy'n wynebu'r argyfwng costau byw hwn o eiddo'r Ceidwadwyr?

Llywydd, diolch i Huw Irranca-Davies. Roedden nhw yn bwyntiau pwysig a pherthnasol iawn i ni yma yng Nghymru. Cefais gyfle i siarad mewn rali yn Llandudno yng nghynhadledd TUC Cymru ym mis Mai, a gynlluniwyd yn gyfan gwbl i dynnu sylw at yr orymdaith a fydd yn digwydd ddydd Sadwrn yr wythnos hon. Diben yr orymdaith, fel y dywedodd Huw Irranca-Davies, yw tynnu sylw at yr heriau i fywydau cynifer o'n cyd-ddinasyddion, ond hefyd i ddatblygu syniadau adeiladol y dylai'r Llywodraeth hon yn San Steffan eu harchwilio ac y dylen nhw fod yn barod i'w rhoi ar waith i helpu'r teuluoedd hynny hefyd. Fy neges i'r niferoedd mawr hynny o bobl a fydd yn mynd o Gymru i Lundain ddydd Sadwrn yw bod eu parodrwydd i gymryd rhan mewn gwrthdystiad o'r fath yn arwydd o'u hymrwymiad i wneud pethau'n well ym mywydau eu cyd-ddinasyddion, a dymunaf bob llwyddiant i bob un ohonyn nhw wrth ddangos eu penderfyniad y gellir dod o hyd i gyfres well o atebion a'u rhoi ar waith ym mywydau'r rhai sydd eu hangen fwyaf.

Diolch yn fawr i Paul Davies, Llywydd. Rydym yn cefnogi'r sector drwy gyllid uniongyrchol ar gyfer ymchwil mewn technolegau cychwynnol a buddsoddi mewn seilwaith. Rydym yn gweithio gyda'r diwydiant i ddarparu trefn gydsynio sy'n gefnogol i'r sector, gan fodloni ein rhwymedigaeth amgylcheddol hefyd. Rydym yn cydweithio â phartneriaid i sicrhau'r sgiliau sydd eu hangen ar gyfer swyddi'r dyfodol.

Dwi'n ddiolchgar ichi am yr ateb yna. Er mwyn darparu ynni gwynt ar y môr sy'n arnofio, ac er mwyn i Gymru wireddu'r manteision economaidd, cymdeithasol ac amgylcheddol sydd ar gael, mae angen diwygiadau cynllunio morol i gyflawni prosiectau cyn gynted ag sydd yn bosib. Yn wir, byddai prosesau symlach ar gyfer cynllunio morol yn helpu i sicrhau bod prosiectau fel Erebus gan Blue Gem Wind, fydd yn cymryd lle oddi ar arfordir sir Benfro, yn gallu cael eu cyflawni cyn prosiectau llawer mwy mewn rhannau eraill o'r Deyrnas Unedig. Dwi'n deall bod ymrwymiad i leihau amserlenni penderfyniadau cynllunio i 12 mis wedi ei wneud mewn rhannau eraill o'r Deyrnas Unedig. Felly, allwch chi ddweud wrthym ni beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i sicrhau bod caniatâd cynllunio amserol yn cael ei roi ar gyfer y prosiectau yma yng Nghymru, fel nad yw Cymru ar ei cholled o gymharu â rhannau eraill o'r Deyrnas Unedig?

Diolch yn fawr i Paul Davies am y cwestiynau ychwanegol yna. Ces i gyfle i ddarllen ei gyfraniad e ar ôl datganiad Vaughan Gething ym mis Mai, a dwi'n cytuno ei bod yn bwysig inni gael system gynllunio yma yng Nghymru sy'n gefnogol i'r sector, ond sydd hefyd yn parchu'r rhwymedigaethau amgylcheddol sydd gennym ni, ac mae hwnna'n anodd. Dwi wedi cael mwy nag un cyfarfod; roedd cyfarfod gen i a Lesley Griffiths â'r sector i gyd, a gyda’r trydydd sector, sy’n rhan o’r broses yma yng Nghymru.

Dwi eisiau gweld dyfodol ble mae cwmnïau yn gallu dod i Gymru, ble maen nhw'n gallu cael sicrwydd am y system a ble maen nhw'n gallu ein helpu ni hefyd i ffeindio'r dystiolaeth sy'n bwysig pan ŷn ni'n siarad am ffyrdd newydd o greu ynni o'r môr. Dwi eisiau gweld hwnna, pan ŷn ni'n parchu'r rhwymedigaethau amgylcheddol, ond dwi'n cytuno â'r Aelod ei bod hi'n bwysig i ni yma yng Nghymru i fod yn lle ble mae'r cwmnïau yn gallu dod, yn gallu gwybod y bydd system gennym ni fydd yn eu helpu nhw yn y gwaith pwysig maen nhw eisiau ei wneud ar bethau sy'n mynd i fod mor bwysig i ni yn y dyfodol.

Diolch i'r Prif Weinidog.

Y datganiad a chyhoeddiad busnes sydd nesaf, a dwi'n galw ar y Trefnydd i wneud y datganiad hynny. Lesley Griffiths.

Diolch, Llywydd. Mae gen i ddau newid i'r agenda heddiw: bydd y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol yn gwneud datganiad maes o law ar gostau byw, ac mae'r datganiad ar ddiogelwch adeiladau wedi ei dynnu yn ôl. Mae'r busnes drafft ar gyfer y tair wythnos nesaf wedi ei nodi ar y datganiad a chyhoeddiad busnes, sydd i'w weld ymysg y papurau cyfarfod sydd ar gael i'r Aelodau yn electronig.

Gweinidog, yn anffodus, ddiwedd yr wythnos diwethaf, bu'n rhaid i mi fynd i'r adran damweiniau ac achosion brys yn ysbyty y Faenor ar ôl cael cyngor gan fy meddyg. Gadewch i mi fod yn glir nad yw'r hyn yr wyf i ar fin ei rannu â'r Senedd yn feirniadaeth o gwbl ar y staff, oherwydd yr oedd pob un person y siaradais ag ef, o'r derbynnydd i'r nyrsys gweithgar, yn hollol wych, ac ni allaf eu beio nhw o gwbl. Cyn fy ethol y llynedd, roeddwn i wedi clywed y newyddion, fel llawer o bobl y tu allan i'r Siambr hon, ac wedi darllen yn y papurau, ac ar ôl cael fy ethol yma, mae mwy a mwy o drigolion y de-ddwyrain wedi dod ataf i a siarad am eu dadrithiad gydag ysbyty y Faenor. Ac rwy'n sefyll o'ch blaen chi heddiw i gytuno â phob un ohonyn nhw fod ysbyty y Faenor, heb amheuaeth, mewn anhrefn.

O ran cefndir, rwyf i eisiau'ch gwneud chi'n ymwybodol fy mod i wedi ffilmio fy holl brofiad tra'r oeddwn i yno—gallwch chi ei alw'n fersiwn fy hun o fy exposé Panorama—a gwnes i hyd yn oed ei bostio ar y cyfryngau cymdeithasol ddoe. Ni ddywedais wrth neb fy mod i'n mynd i'r ysbyty, ac roeddwn i'n gwisgo gorchudd wyneb drwy'r amser fel na fyddai neb yn fy adnabod, gan nad oeddwn i eisiau cael fy nhrin yn wahanol i neb arall oherwydd fy mod i'n Aelod o'r Senedd. Daeth yn amlwg iawn yn gyflym iawn fod y problemau'n dechrau cyn i chi gyrraedd yr ysbyty hyd yn oed. Yn gyntaf, fel rhywun â throed a oedd yn ddwywaith ei maint, ac mewn poen, bu'n rhaid i mi barcio ymhell iawn i ffwrdd o'r prif adeilad mewn maes parcio atodol gan nad oedd dim lle hyd yn oed yn agos at y drysau i barcio car. Yn ffodus, roeddwn i'n gallu hercian i'r fynedfa, ond sut y gall unrhyw un ohonom ni ddisgwyl i rywun sy'n ddifrifol wael, yn anabl neu'n oedrannus gerdded yr holl ffordd y gwnes i? Roedd un fenyw yr oeddwn i wedi siarad â hi, a oedd yno gyda phoenau difrifol yn y frest, wedi gorfod brwydro gyda thrafnidiaeth gyhoeddus i gyrraedd yr ysbyty oherwydd cafodd hi wybod nad oedd ambiwlansys ar gael.

Mae hyd yn oed ceisio dod o hyd i'r adran damweiniau ac achosion brys fel ceisio cerdded drwy ddrysfa y byddai hyd yn oed Harry Potter yn ei chael yn anodd, oherwydd mae'n amlwg nad oedd unrhyw arwyddion o'r fynedfa i'r adran damweiniau ac achosion brys ei hun. Cerddais drwy'r brif fynedfa, yna crwydrais o amgylch gwahanol goridorau ac adrannau, siaradais â gwahanol aelodau o staff cyn cael fy arwain i'r lle iawn. Yr uchafbwynt ar ôl cerdded drwy'r hyn a oedd teimlo fel yr ysbyty cyfan oedd cael fy anfon allan eto i gymryd fy nhymheredd, dim ond i gerdded yn ôl i mewn eto a chael gwybod gan ddarn bach o bapur y gallwn i fynd i mewn a gwneud fy apwyntiad. Nid oedd yn rhaid i'r ffrind a oedd gyda mi, a gerddodd wrth fy ochr i drwy'r amser, gymryd unrhyw un o'r profion.

Hwn oedd y tro cyntaf i mi yn ysbyty y Faenor, ac i unrhyw un nad yw wedi bod yno o'r blaen, pan fyddwch chi'n cyrraedd yr Adran Damweiniau ac Achosion Brys, rydych chi'n cael eich cyfarch ag ystafell aros frawychus o fach, y mae'n amlwg nad yw'n addas ar gyfer ysbyty sy'n cwmpasu ardal fel y de-ddwyrain. Ar ôl cael fy archwilio gan dderbynnydd hyfryd, cefais fy ngorfodi i eistedd ar garreg y drws gan nad oedd digon o gadeiriau y tu mewn. Eisteddais yno yn gwylio nifer cynyddol o ambiwlansys yn aros gyda chleifion y tu mewn iddyn nhw am gyfnod hir iawn. Diolch byth, nid oedd yn rhaid i mi aros yn hir i gael fy ngweld, ond roedd un dyn wedi bod yn aros am 17 awr cyn rhoi'r gorau iddi yn y diwedd a mynd adref gyda gwraig oedrannus arall a fu'n aros yno am bum awr.

Mae gen i fam oedrannus, Gweinidog, mam anabl, ac fel hi, mae llawer o bobl sy'n ddiabetig neu'n wan yn naturiol yn llwglyd ar ôl aros cyhyd am apwyntiad. Beth yw'r opsiynau os ydych chi eisiau tamaid i'w fwyta yn ysbyty y Faenor? Gadewch i mi ddweud wrthych chi. Un o'ch dewisiadau—

Rwy'n credu fy mod i wedi bod yn hynod hael wrth ganiatáu i chi egluro'ch sefyllfa. 

Felly, fy nghwestiwn i, Gweinidog, ar ôl mynd drwy hyn i gyd, a fy nghwynion a fy mhryderon yw—ac maen nhw wedi eu codi gan nifer o gleifion—yr hoffwn i ddatganiad gan y Gweinidog yn y Siambr hon, cyn gynted â phosibl, ynghylch yr hyn y mae Llywodraeth Cymru yn mynd i'w wneud yn awr i sicrhau bod ysbyty y Faenor yn addas i'r diben fel mater o frys. Oherwydd gyda'r nifer o ddefnyddwyr yn mynd yno o Ysbyty Brenhinol Gwent ac ysbytai eraill yn yr ardal, rwy'n poeni'n wirioneddol ein bod ni'n wynebu trychineb. Diolch yn fawr. 

Roedd hwnnw yn sicr yn gwestiwn hir iawn i'w ofyn am ddatganiad. Mae'n ddrwg gen i glywed y bu'n rhaid i chi fynd i ysbyty y Faenor. Yn amlwg, rydych chi'n nodi llawer o faterion a fydd wedi codi pryderon, yn enwedig gyda'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, a fydd wedi clywed eich cwestiwn. Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn bod pobl yn mynd i'r lleoliad iechyd cywir pan fydd ganddyn nhw broblem. Rwy'n credu bod hynny'n rhywbeth y dylai llawer ohonom ni ei ailadrodd pryd bynnag y cawn ni'r cyfle i wneud hynny. Rwy'n gwybod bod gwaith yn mynd rhagddo i wella'r mannau yn yr adran achosion brys yn ysbyty y Faenor a'r ardal achosion mawr. Yn anffodus, mae'n rhaid iddyn nhw osod camerâu am resymau diogelwch, ond hefyd, maen nhw'n gosod sgriniau, a byddwch chi'n ymwybodol bod ymweliad dirybudd Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru wedi ei gynnal a wnaeth argymhellion. Rwy'n gwybod bod y bwrdd iechyd yn ymdrin â'r holl bethau hyn. 

Trefnydd, mae cwestiynau difrifol am ddyfodol gwasanaethau mentora cymheiriaid i bobl â phroblemau cyffuriau, alcohol ac iechyd meddwl yng Nghymru. Mae rhai yn y sector yn credu y gallai gwasanaethau chwalu yn ystod yr haf gan nad yw'r contract newydd wedi ei gynnig i dendro eto ac efallai na fydd ar waith tan fis Hydref neu fis Tachwedd eleni. Mae hyn yn golygu na fydd gwasanaethau mentora cymheiriaid yn gallu derbyn cleientiaid newydd o ddechrau'r mis nesaf, ac y bydd mentoriaid, y bydd gan lawer ohonyn nhw brofiad personol o fod yn gaeth i sylweddau, ac felly'n agored i niwed eu hunain, yn ddi-waith ddiwedd mis Awst.

Ymateb eich Llywodraeth i'r mater hwn fu galw ar ddarparwyr gwasanaethau i gynnal y gwasanaeth heb gyllid nes iddo gael ei dendro, yn y pen draw, yn ddiweddarach eleni. Cefais wybod ei bod yn bosibl iawn y gallai hyn fod yn anghyfreithlon gan y byddai'n golygu bod elusennau'n rhoi cymhorthdal i Lywodraeth Cymru. Codais i'r mater gyda'r Dirprwy Weinidog—ac rwy'n gweld bod y Dirprwy Weinidog yma hefyd—mewn gohebiaeth ddiwedd yr wythnos diwethaf, ond mae'r sefyllfa mor bwysig, mae angen ymdrin â hi ar frys. A gawn ni ddatganiad brys felly gan y Llywodraeth ar y mater hwn, gyda'r nod o ddarparu ateb i'r broblem nad yw'n amharu ar gleientiaid sy'n agored i niwed, staff sy'n agored i niwed, ac yn peryglu cynaliadwyedd elusennau sydd wedi gweithio mor ddiwyd ac effeithiol dros gyfnod y contract presennol? 

Diolch. Rydych chi wedi gwneud y peth iawn drwy ysgrifennu at y Dirprwy Weinidog, sydd, fel yr ydych wedi ei ddweud, yn gwrando ar eich cwestiwn, ac rwy'n siŵr y bydd hi'n ymateb cyn gynted ag y gall wneud hynny. Rwy'n ymwybodol bod gwasanaeth mentora cymheiriaid i bobl heb waith wedi'i ddarparu gan gyllid Cronfa Gymdeithasol Ewrop. Yn anffodus, bydd yr arian hwnnw yn dod i ben, ac mae'r Dirprwy Weinidog wedi cyhoeddi, rwy'n credu, tua £8 miliwn o gyllid, o'r cof, ar gyfer ymestyn y gwasanaeth mentora cymheiriaid hwnnw. Ond rwy'n siŵr y bydd y Gweinidog yn rhoi sylw i'r pwyntiau hynny yn ei hymateb i chi.

Yn gyntaf, rwy'n gofyn am ddatganiad gan Lywodraeth Cymru ar yr arholiadau Safon Uwch, UG a TGAU eleni, ac yn arbennig, TGAU Cymraeg ail iaith; TGAU Ffrangeg, a oedd yn cynnwys cwestiwn ar bwnc y cafodd ysgolion wybod ei fod wedi ei ddileu; Safon UG mathemateg bur; Safon Uwch ffiseg, y cafodd yr athrawon wybod na fydden nhw'n synoptig, ond yr oedden nhw'n synoptig; a Safon UG cemeg, lle'r oedd y papur arholiad ei hun yn wahanol iawn i unrhyw bapurau ymarfer blaenorol neu bapurau blaenorol. A gawn ni ddatganiad fel mater o frys yn hytrach na phan gaiff y canlyniadau eu cyhoeddi?

Hefyd, rwy'n gofyn am ddatganiad ar ddarparu caeau chwaraeon 3G a 4G yng Nghymru. Y broblem fwyaf sydd gennym yw dod o hyd i leoedd i blant chwarae drwy gydol y gaeaf. Nid oes unrhyw bwynt iddyn nhw gael eu hudo gan Aaron Ramsey, Joe Allen, Gareth Bale ac eraill os nad oes digon o gaeau o safon ar gael iddyn nhw eu defnyddio. A wnaiff Llywodraeth Cymru ddatganiad ynghylch faint o gaeau pêl-droed maint llawn 3G a 4G newydd y maen nhw'n disgwyl iddyn nhw gael eu hadeiladu yn ystod y tymor hwn a'r chwaraeon sy'n cael eu darparu?

Yn olaf, rwy'n gofyn am ddatganiad ysgrifenedig neu lafar ar ganlyniad cyfarfod y cyngor dur, a gafodd ei gynnal yr wythnos hon rwy'n credu.

Diolch. Cododd Mike Hedges dri mater, yr un cyntaf ynghylch arholiadau a fydd yn cael eu cynnal yr haf hwn. Yn amlwg, mae wedi bod yn gyfnod eithaf anodd i'n dysgwyr dros y ddwy flynedd ddiwethaf. Rwy'n credu bod dysgwyr wedi gorfod addasu ac ymdopi â threfniadau newydd sy'n aml yn heriol o ganlyniad i'r aflonyddwch sylweddol hwnnw yr ydym ni wedi ei gael i addysgu a dysgu. Rwy'n gwybod bod Gweinidog y Gymraeg ac Addysg yn ymwybodol o'r pryder ynghylch nifer o bapurau arholiad. Nid wyf i'n hollol siŵr o'r holl bynciau, ond rwy'n siŵr bod Mike Hedges wedi ymdrin â llawer ohonyn nhw. Mae'n cyfarfod yn rheolaidd â CBAC a Cymwysterau Cymru, nid yn unig ynghylch y pryderon o ran yr arholiadau y gwnaethoch chi gyfeirio atyn nhw, ond hefyd i sicrhau bod dysgwyr yn cael eu cefnogi'n llawn drwy gydol y gyfres arholiadau hon eleni.

O ran caeau 3G a 4G, mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo, fel y mae Mike yn gwybod, rwy'n siŵr, £24 miliwn o gyllid cyfalaf yn ystod y tair blynedd nesaf ar gyfer ein cyfleusterau chwaraeon. Rydych chi'n hollol gywir wrth ddweud, os ydym ni eisiau rhyddhau manteision chwaraeon i bawb, fod angen i ni sicrhau bod gennym ni'r cyfleusterau hynny ar gyfer chwaraeon ac ymarfer corfforol sydd ar gael i bob un wan jac. Rwy'n gwybod bod y Dirprwy Weinidog diwylliant a chwaraeon yn parhau i weithio'n agos iawn gyda Chwaraeon Cymru. Mae hi wedi cael trafodaethau cadarnhaol ac adeiladol iawn gyda rhai o'n partneriaid cenedlaethol hefyd ynglŷn â darparu'r cyfleusterau hynny wrth symud ymlaen. Mae Chwaraeon Cymru wedi sefydlu grŵp buddsoddiad cyfalaf strategol yn ddiweddar, fel bod ganddyn nhw gynllun strategol ar gyfer cyfarwyddo'r cyllid a blaenoriaethu buddsoddiad cyfalaf mewn cyfleusterau.

O ran eich cwestiwn ynglŷn â'r cyngor dur, byddaf i'n sicr yn gofyn i Weinidog yr Economi, yr wyf yn tybio iddo ymgymryd â hynny, ddarparu datganiad ysgrifenedig.

Trefnydd, a gaf i ddatganiad, os gwelwch yn dda, gan y Dirprwy Weinidog trafnidiaeth ynghylch cyflwr brawychus y gwasanaeth trenau yng Nghymru? Nid yw mor bell yn ôl ers i mi sefyll yma, Llywydd, ar ôl i ni gael taith erchyll i lawr o'r gogledd i'r de—cymerodd nifer fawr o oriau. Ond ddydd Llun diwethaf, wrth ddod i lawr yma, cefais i daith ofnadwy. Cefais i wybod mai'r rheswm oedd bod y trên marc 5 a oedd i fod i weithredu ar y daith hon ar 6 Mehefin wedi datblygu problem ddifrifol gyda'i freciau ac nad oedd modd ei ddefnyddio ar gyfer y gwasanaeth hwn. Gan fynd yn ôl—roeddwn i'n sâl yr wythnos diwethaf; cefais fy nghymryd yn sâl, mewn gwirionedd—cymerodd bum awr a chwarter i mi, o ddrws i ddrws, ac nid oedd troli yno. Gofynnais, fe wnes i erfyn arnyn nhw am botel o ddŵr, oherwydd roeddwn i wedi bod yn bur sâl. Unwaith eto, nid yw hynny'n foddhaol ar daith bedair neu bum awr.

Ond yn bwysicach na hynny, fore Sadwrn diwethaf, gwelodd teithwyr yng Nghymru ragor o anhrefn ar drenau Trafnidiaeth Cymru. Dim ond dau gerbyd oedd gan drên a oedd yn rhedeg o Gaergybi i Gaerdydd ac roedd eisoes yn llawn erbyn 11.10 a.m. ym Mangor. Roedd helbul mawr yn dechrau codi storm ar Twitter, ac mae'n rhaid i mi ddweud fy mod i'n credu i mi weld y Dirprwy Weinidog yn cymryd rhan. Cafodd cwestiynau eu codi gyda Trafnidiaeth Cymru, ac atebodd Trafnidiaeth Cymru gan ddweud, ac rwy'n dyfynnu:

'nid oes terfynau uchaf ar nifer y cwsmeriaid sy'n cael teithio ar drên, yn wahanol i ddulliau eraill o deithio, fel bysiau ac awyrennau.'

I mi, gan fod y cyswllt awyr wedi dod i ben o Gaerdydd bellach—mae'n rhaid i mi ddweud nad wyf i erioed wedi ei ddefnyddio, ond oherwydd bod y gwasanaeth trenau yn mynd mor wael, mae'n rhywbeth y byddwn i wedi ei ystyried—pryd mae'r gwasanaeth trenau'n mynd i wella? Ac yn lle trydar, a wnaiff y Dirprwy Weinidog ddod yma a gwneud datganiad? Oherwydd, os oes unrhyw Aelodau yma wedi clywed datganiad gan y Dirprwy Weinidog ers misoedd, yna mae'n rhaid fy mod i wedi colli rhywbeth. Rwy'n credu ei bod yn bryd iddo ddod yma a gwneud datganiad am gyflwr brawychus ein gwasanaeth trenau yng Nghymru. Diolch yn fawr iawn.

Roedd yn sicr yn siomedig iawn gweld y gorlenwi ar wasanaethau Trafnidiaeth Cymru yn y gogledd dros y penwythnos. Rwy'n gwybod bod y Dirprwy Weinidog yn sicr wedi dweud wrth Trafnidiaeth Cymru am wneud pob ymdrech i ganolbwyntio adnoddau ar y gwasanaethau prysurach. Wrth gwrs, roedd gêm bêl-droed ryngwladol ddydd Sadwrn, felly rwy'n siŵr bod llawer mwy o bobl yn teithio i lawr o'r gogledd. Gwelais i hefyd bobl yn mynd yn rhwystredig iawn ar y cyfryngau cymdeithasol ac rwy'n deall y rhwystredigaeth honno yn llwyr. Nid oedd yn ddigon da, ac, fel y dywedais i, rydym ni yn deall rhwystredigaethau teithwyr.

Byddwch chi'n ymwybodol o'r hyn a ddigwyddodd yn Craven Arms yn ddiweddar, lle'r oedd trên Trafnidiaeth Cymru wedi taro peiriant cloddio bach a oedd wedi ei ddwyn a'i adael ar y lein, felly fe wnaeth hynny ddifetha rhai cerbydau. Felly, yn anffodus, mae ganddyn nhw lai o drenau. Fe wnaethoch chi sôn pam nad oedd trên yn cael ei ddefnyddio'r wythnos diwethaf, ac, wrth gwrs, os oes nam difrifol, ni fyddem ni eisiau iddo gael ei ddefnyddio. Byddwch chi'n ymwybodol bod gennym ni drenau newydd yn cyrraedd yn ddiweddarach eleni. Maen nhw'n cael eu profi ar hyn o bryd. Nid ydyn nhw'n barod ar hyn o bryd, ond byddan nhw'n barod yn ddiweddarach eleni. Ond, byddwch yn dawel eich meddwl bod y Dirprwy Weinidog yn cynnal trafodaethau rheolaidd gyda Trafnidiaeth Cymru.

Gweinidog, rydym ni'n aros i weld beth sy'n digwydd heddiw gyda'r awyren sydd wedi ei drefnu ar gyfer ceiswyr lloches i Rwanda. Ond byddwn i'n ddiolchgar am yr wybodaeth ddiweddaraf gan Lywodraeth Cymru am ei thrafodaeth gyda Llywodraeth y DU ar y mater penodol hwn. Darparodd y Cwnsler Cyffredinol gyfrif defnyddiol yr wythnos diwethaf, ond byddai'n dda cael datganiad llafar y gallai Aelodau gael cyfle i siarad arno. Mae'n bolisi hyll. Mae'n sarhad ar enw da ein gwlad, fel y mae'r llanastr dros brotocol Gogledd Iwerddon. Mae'n hurt, mae'n ddrud ac mae'n aneffeithiol. Efallai y bydd cyn lleied â saith o bobl ar yr awyren gyntaf heddiw. Mae hynny'n wastraff enfawr ar arian trethdalwyr, ac ni fydd yn gweithio. Mae hyd yn oed y Swyddfa Gartref yn dweud nad oes unrhyw dystiolaeth o effaith ataliol. Mae'n ymgais sinigaidd i dynnu sylw oddi ar fethiannau costau byw y Torïaid a'u brwydro mewnol eu hunain. Dyna fy marn i. Efallai y bydd Aelodau Ceidwadol y Senedd yma yn anghytuno â hynny. Felly, rwy'n credu y byddai'n amser da amserlennu trafodaeth i gael y gwir deimlad ar y polisi erchyll hwn gan bob Aelod sy'n dymuno cymryd rhan ynddo yn y Siambr hon.

Diolch. Nid wyf i'n anghytuno ag unrhyw beth y mae Joyce Watson yn ei ddweud. Rwy'n credu ei fod yn greulon, rwy'n credu ei fod yn anfoesol, rwy'n credu ei fod yn aneffeithiol, rwy'n credu ei fod yn ddrud, ac rwy'n gwybod bod y Gweinidog wedi gwneud y safbwyntiau hynny yn glir iawn yn y llythyr ar y cyd â Llywodraeth yr Alban ar 19 Mai. Mae'n gwbl groes i'n hymagwedd cenedl noddfa sydd gennym ni yma yng Nghymru, ac rydym yn falch iawn o fod yn genedl noddfa.

Rwy'n cytuno â chi hefyd ynglŷn â'r effaith y bydd yn ei chael. Rwy'n credu'n llwyr y bydd yn arwain at fwy o fasnachu pobl, yn hytrach na llai. Os edrychwch chi ar y rhai sy'n mynd i gael eu cludo i Rwanda, maen nhw'n mynd i fod yn agored iawn i gangiau o droseddwyr a fydd yn ceisio manteisio ar y sefyllfa. Nid yw mor bell yn ôl, rwy'n siŵr, yr oedd gennym ni ffoaduriaid o Rwanda hefyd. Yn sydyn, mae Llywodraeth y DU yn credu ei bod yn iawn cludo ffoaduriaid a cheiswyr lloches yno. Rwy'n credu y bydd yn ei gwneud hi'n wirioneddol fwy heriol i bobl geisio diogelwch rhag rhyfel ac erledigaeth wrth symud ymlaen, gan arwain at oedi hirach—ac maen nhw eisoes yn rhy hir o lawer—yn y system lloches.

Dau ddatganiad, os gwelwch yn dda, Trefnydd. Fel y gwnaeth arweinydd yr wrthblaid ein hatgoffa ni'n gynharach, mae ein meddyliau'n troi tuag at Dŵr Grenfell heddiw, bum mlynedd neu hanner degawd ar ôl y digwyddiad trasig hwnnw. Clywais i resymu'r Prif Weinidog ynghylch pam y cafodd y datganiad ei dynnu yn ôl, ond roedd y trigolion yr wyf i wedi siarad â nhw wedi eu tramgwyddo gan y ffaith ei fod wedi ei dynnu yn ôl ar y diwrnod hwn, ac roedden nhw'n ei ystyried yn sarhad. Clywais i'r Prif Weinidog yn dweud y bydd y datganiad yn cael ei wneud ddiwedd y mis hwn. Rwyf i wedi ceisio edrych ar-lein i ddarganfod pryd, gan fod gwylnos ar risiau'r Senedd heddiw a bydd gofyn i ni ddweud pryd, felly a allwch chi ddweud wrthym ni yn union pa ddiwrnod y bydd y datganiad yn cael ei glywed?

A gan ddilyn ymlaen o fy nghyfaill Joyce Watson ar Rwanda, hoffwn i hefyd adleisio ei chais hi am ddadl. Pan fydd gennym ni weithredwyr asgell chwith enwog fel yr etifedd i orsedd Lloegr, archesgobion Caergaint ac Efrog a holl esgobion Tŷ'r Arglwyddi yn gwrthwynebu'r polisi creulon hwn, a hefyd y Cynghorydd Joel Williams, ac aelod o staff y Ceidwadwyr, rwy'n credu, hefyd yn gwrthwynebu'r polisi hwn yn y Western Mail, siawns nad oes angen iddyn nhw ddeffro? Felly, a gawn ni ddadl ar hynny, os gwelwch yn dda, fel y gofynnodd Joyce Watson? Diolch yn fawr, Trefnydd.

Felly, i ychwanegu at yr hyn a ddywedais wrth Joyce Watson, fe wnes i sôn bod y Gweinidog wedi ysgrifennu at Lywodraeth y DU. Un o'r pethau y cafodd ei ofyn amdano oedd cyfarfod rhwng y pedair gwlad i drafod polisi Rwanda. Rwy'n siŵr na fyddwch chi'n synnu o glywed nad oes ymateb wedi dod i hynny hyd yn hyn. Felly, byddaf yn gofyn i'r Gweinidog fynd ar drywydd y llythyr hwnnw i weld a yw'n bosibl, ac yna, rwy'n credu mai dyna fyddai'r adeg briodol i'r Aelodau gael yr wybodaeth ddiweddaraf.

O ran tynnu'r datganiad llafar ar ddiogelwch adeiladau yn ôl, rwyf i eisiau sicrhau pawb nad oedd yn fwriad i sarhau unrhyw un o gwbl. Fel y dywedodd y Prif Weinidog, yr oedd gwaith yr oeddem ni wedi gobeithio y byddai wedi ei wneud cyn y datganiad llafar heddiw ond nad yw wedi ei wneud, ond cyn gynted ag y bydd y gwaith hwnnw wedi ei wneud, bydd y Gweinidog yn gwneud datganiad. Ni allaf roi dyddiad i chi, ond yn amlwg y bydd cyn toriad yr haf.

Gweinidog, yr wythnos diwethaf, cyhoeddodd BBC Cymru stori yn cynnwys amrywiaeth o bryderon gan Sefydliad Bevan ynghylch cyflwyno dewis Llywodraeth Cymru o ran prydau ysgol am ddim i bob ysgol gynradd, a fydd yn dechrau ym mis Medi. Yn syml, nid oes gan lawer o ysgolion y seilwaith i gynnig pryd o fwyd i bob disgybl. Bydd cyfyngiadau ar geginau, seddi a gallu staffio. Cyn diwedd tymor yr haf, mae angen gwirioneddol i ni gael yr wybodaeth ddiweddaraf gan y Gweinidog addysg sy'n nodi'r heriau allweddol, ac a ydyn nhw wedi eu goresgyn, a pha gamau y mae ef ac awdurdodau lleol yn mynd i'w cymryd i fodloni'r disgwyliadau ymhlith rhieni yr ydych chi wedi eu creu. Diolch yn fawr, Gweinidog.

Diolch. Wel, rwy'n falch iawn bod Llywodraeth Cymru, ynghyd â Phlaid Cymru fel rhan o'n cytundeb cydweithredu, yn cyflwyno prydau ysgol am ddim. Yn amlwg, mae materion y mae angen ymdrin â nhw, ac rwy'n credu bod gallu mewn ysgolion yn un. Mae materion eraill sy'n cael eu datrys. Mae'n ddarn o waith i bob rhan o'r Llywodraeth i raddau helaeth. Mae'r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol yn cymryd rhan, ac rwyf i hefyd o safbwynt bwyd, yn ogystal â Gweinidog y Gymraeg ac Addysg. Felly, mae'r gwaith hwnnw'n cael ei wneud yn gyflym cyn cyflwyno'r hyn sydd, yn fy marn i, yn bolisi gwych ym mis Medi.

Rydym yn gwybod bod y pandemig wedi cael effaith ddwys ar ein gwasanaeth iechyd, gydag amseroedd aros yn broblem wirioneddol. Rwy'n croesawu'r cyhoeddiad a gafodd ei wneud gan y Gweinidog iechyd yn gynharach eleni yn sicrhau na fydd neb, erbyn 2025, yn aros mwy na blwyddyn am driniaeth mewn mwy o arbenigeddau, ond mae angen i ni weld mwy o weithredu brys ar amseroedd aros canser. Cysylltodd etholwr â fy swyddfa y mis hwn. Cafodd wybod bod ganddo atgyfeiriad brys am ganser yn dilyn ymweliad â'r meddyg teulu, dim ond i gael gwybod bod atgyfeiriadau brys yn 16 wythnos neu fwy ar hyn o bryd. Mae'r pryder a'r gofid sydd wedi'u hachosi yn ystod y pedwar mis hyn yn cael effaith andwyol iawn nid yn unig ar yr unigolion, ond ar eu teuluoedd a'u ffrindiau hefyd. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad ynghylch sut y bydd Llywodraeth Cymru yn lleihau nifer yr wythnosau a'r misoedd y mae pobl yn aros am atgyfeiriadau canser?

Diolch. Rwy'n llwyr dderbyn pa mor ofidus yw'r amser i unrhyw un sy'n cael ei atgyfeirio oherwydd y posibilrwydd fod canser arno, fel rydych chi'n dweud, effaith hynny nid yn unig ar yr unigolyn, ond yn fwy eang ar ei deulu a'i ffrindiau. Byddwch yn ymwybodol bod y Gweinidog wedi lansio'r rhaglen ar gyfer trawsnewid ein GIG ni, y cyfeirioch chi ati, yn gynharach eleni. Mae'r pandemig, yn anochel felly, wedi cael effaith sylweddol ar ofal canser. Roeddem ni'n gweld nôl yn nyddiau cynnar y pandemig nad oedd pobl yn mynd ymlaen i gael eu harchwilio, ac fe ataliwyd rhai o'n rhaglenni sgrinio ni ac roedd rhai pobl yn amharod i fynd i'w hapwyntiadau nhw, ac fe fu'n rhaid altro therapïau i leihau'r risgiau iddyn nhw. Mae'r Gweinidog wedi nodi ei disgwyliadau hi, ac rydych chi'n ymwybodol, unwaith eto, rwy'n siŵr, ein bod ni, cyn y pandemig, wedi buddsoddi yn helaeth ar offer radiotherapi a'n bod ni wedi cyflwyno'r ymdrech gyntaf yn y DU i ad-drefnu'r amseroedd aros yn llwyr o ran triniaethau canser. Felly, mae'r Gweinidog wedi mynegi yn eglur iawn i staff y GIG, sy'n parhau i weithio yn eithriadol o galed i ymateb i'r amseroedd aros, yr hyn y mae hi'n ei ddisgwyl ganddyn nhw, a sut yr ydym ni wedi cynyddu niferoedd y lleoedd ar gyfer hyfforddiant i gefnogi'r GIG, wrth symud ymlaen. Ac fe wyddom ni nawr fod pob bwrdd iechyd wedi cychwyn canolfannau diagnostig cyflym—clinigau siop un stop—ar gyfer pobl â symptomau fel gallan nhw fynd i'r mannau hynny hefyd.

Ac yn olaf, Mabon ap Gwynfor.

Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. Rwy'n croesawu'r datganiad a wnaeth y Prif Weinidog rhyw awr yn ôl, yn dweud y dylem ni ddisgwyl datganiad ynglŷn â diogelwch adeiladau cyn diwedd y mis—mae angen rhywfaint o eglurder arnom ni ynghylch pryd yn union y bydd hynny'n digwydd. Mae hi'n siomedig fod cyhoeddiad heddiw wedi cael ei dynnu yn ôl. Mae hi'n bum mlynedd ers trychineb Grenfell. Fe gollodd 72 o bobl eu bywydau nhw'n drist iawn ac, wrth gwrs, rydym ni'n cofio am eu hanwyliaid nhw heddiw. Achoswyd dioddefaint a marwolaethau'r bobl hyn gan hunanoldeb wrth dorri corneli a rhoi ariangarwch rhai o flaen lles pobl eraill. Ni ddylai hyn fyth ddigwydd eto. Mae pobl yn parhau i fyw gyda phryder ac ofn heddiw. Mae yna fwy y gall y ddwy Lywodraeth ei wneud, ac mae angen i ni fod ag ymdeimlad o frys ar gyfer datrys hyn. Mae lesddeiliaid eisoes yn talu miloedd o bunnau ychwanegol am waith i adfer heddiw, ar ben costau'r taliadau gwasanaeth, na ddylen nhw orfod talu amdanyn nhw. Yn aml, fe gaiff y gost honno ei throsglwyddo i'r tenantiaid. Yn y pen draw, y datblygwyr hunanol a chyfrwys hynny a'u cwmnïau nhw sy'n gyfrifol. Fe ddylai'r rhai sy'n gwrthod cymryd cyfrifoldeb a thalu am y gwaith sydd ei angen i gywiro'r diffygion hyn gael eu gwahardd rhag unrhyw ddatblygiadau pellach yma yng Nghymru, ac fe ddylai eu cyfrifon banc nhw gael eu rhewi gan eu cyfarwyddwyr. Fe fydden nhw'n sylweddoli wedyn sut mae'r lesddeiliaid a'r tenantiaid diniwed hyn yn teimlo. Mae'r ffaith bod Michael Gove wedi mynd yn ei flaen ac wedi sicrhau addewid i ddatblygwyr ar gyfer Lloegr yn unig yn dangos cyn lleied yw ystyriaeth Llywodraeth y DU o Gymru hefyd. Felly, yn rhan o'r datganiad, a wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni felly ynglŷn â'r ffordd y mae trafodaeth y Llywodraeth gyda Llywodraeth y DU ar y dull hwn ar gyfer Lloegr yn unig yn mynd rhagddi, ac a wnaiff hi ddweud beth yw'r camau nesaf y bwriedir eu cymryd i ddatrys y mater hwn ar fyrder? 

Diolch i chi. Wel, rwy'n sicr yn cytuno â'r hyn a ddywedodd yr Aelod ynghylch y 72 o bobl a gollodd eu bywydau yn drist iawn, ac rydym ni'n cofio am eu teuluoedd nhw ac, wrth gwrs, am yr effaith sylweddol a gafodd hynny ar eu bywydau nhw, ond am bobl sy'n gorfod byw gyda materion yn ymwneud â diogelwch adeiladu hefyd, yr oeddech chi'n cyfeirio atyn nhw. Nid wyf i'n credu bod gennyf i unrhyw beth pellach i'w ychwanegu at yr hyn a ddywedodd y Prif Weinidog. Fel dywedais i, fe wneir y datganiad cyn toriad yr haf. Dim ond pedair wythnos o eistedd sydd gennym ni ar ôl yr wythnos hon, felly fe fyddaf i'n sicrhau bod hynny ar y datganiad a chyhoeddiad busnes cyn gynted â phosibl, fel bod Aelodau ac, yn amlwg, ein hetholwyr ni'n ymwybodol o hynny. Nid wyf i o'r farn y gallai'r Gweinidog wneud unrhyw beth yn gynt nac ar fwy o frys na'r hyn y mae hi'n ei wneud, ond fe fyddaf i'n sicr yn gofyn iddi hi ystyried eich pryderon chi a'r pwyntiau penodol yr ydych chi'n eu codi, yn arbennig felly o ran ei thrafodaethau hi gyda Llywodraeth y DU, pan fydd hi'n cyflwyno ei datganiad. 

Diolch i'r Trefnydd.

Eitem 3 y prynhawn yma yw datganiad gan y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol—diweddariad ar gostau byw. Galwaf ar y Gweinidog, Jane Hutt.

Diolch, Dirprwy Lywydd, am y cyfle i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau heddiw ynglŷn â'r argyfwng costau byw cynyddol, sy'n cael ei deimlo yn enbyd gan y rhai mwyaf agored i niwed, gan bobl anabl a chartrefi incwm is. Dros yr wythnos diwethaf, rydym ni wedi gweld tystiolaeth bellach o ba mor gyflym y mae prisiau yn codi. Aeth y gost o lenwi car teulu o faint cyfartalog dros £100 am y tro cyntaf, ac, wythnos yn ôl i heddiw, fe welodd prisiau wrth y pwmp eu cynnydd undydd mwyaf mewn 17 mlynedd. Mae llawer iawn o aelwydydd yn ei chael hi'n anodd cael dau ben llinyn ynghyd. Mae gwaith gan y Sefydliad Cenedlaethol dros Ymchwil Economaidd a Chymdeithasol wedi canfod bod tua 48,000 o gartrefi yng Nghymru eisoes yn wynebu biliau bwyd ac ynni sy'n fwy na'u hincwm gwario nhw. Yn anffodus, fe fydd yr argyfwng hwn yn gwaethygu wrth i ni nesáu at y gaeaf, gyda'r cap arall ar brisiau ynni yn codi ym mis Hydref, a allai ychwanegu £800 arall at filiau ynni.

Dirprwy Lywydd, yn y Llywodraeth rydym ni bob amser wedi canolbwyntio ar helpu pobl gyda chostau bob dydd drwy gyflwyno ystod eang o raglenni sy'n rhoi arian yn ôl yn eu pocedi nhw. Rydym ni'n darparu miloedd o frecwastau rhad ac am ddim i ddisgyblion ysgolion cynradd bob blwyddyn ac, o ganlyniad i'r cytundeb cydweithredu â Phlaid Cymru, fe fyddwn ni'n ymestyn prydau ysgol am ddim i bob plentyn ysgol gynradd o fis Medi ymlaen. Rydym ni'n darparu cymorth gyda chostau o ran danfon plant i'r ysgol. Mae ein talebau Cychwyn Iach ni'n rhoi gostyngiadau ariannol i deuluoedd ar eu neges nhw o'r siopau. Rydym ni'n cynnig nofio rhad ac am ddim i'r hen a'r ifanc, ac rydym ni'n cefnogi cannoedd o filoedd o bobl gyda biliau'r dreth gyngor yn flynyddol. Rydym ni'n helpu pobl i gael y budd-daliadau y mae ganddyn nhw'r hawl i'w cael nhw—rydym ni wedi cynnal dwy ymgyrch lwyddiannus 'Hawliwch yr hyn sy’n ddyledus i chi' ac mae'r un ddiweddaraf ym mis Mawrth wedi helpu pobl i hawlio mwy na £2.1 miliwn o incwm ychwanegol. Lansiwyd gwasanaethau cyngor ar fudd-daliadau ein cronfa gynghori sengl ni i helpu pobl i lywio'r system fudd-daliadau ddwy flynedd yn ôl. Ac mae ein cynllun Cartrefi Clyd ni wedi gwella effeithlonrwydd ynni cartref ar dros 67,000 o aelwydydd incwm is, ac mae dros 160,000 o bobl wedi cael cyngor effeithlonrwydd ynni ers ei lansio ef yn 2011. Rydym ni'n datblygu fersiwn nesaf y rhaglen ar hyn o bryd.

Ond mae'r argyfwng costau byw hwn yn un digynsail. Mae'r Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol yn dweud bydd eleni yn gweld y gostyngiad mwyaf mewn safonau byw yn y DU ers dechrau cadw cofnod o hynny. Fe fyddwn ni'n parhau i wneud popeth yn ein gallu ni i helpu pobl yng Nghymru drwy'r argyfwng hwn, gyda chymorth a anelir at y rhai sydd â'r angen mwyaf amdano. Wrth i'r argyfwng waethygu, rydym ni wedi cyflwyno dau becyn newydd o fesurau sy'n unigryw i Gymru ac a anelir at y rhai y mae angen ein cymorth ni arnyn nhw fwyaf. Ychydig ddyddiau nôl, fe gyhoeddais i £4 miliwn i helpu pobl ar fesuryddion rhagdalu ac aelwydydd nad ydyn nhw'n cael nwy o'r prif gyflenwad—dau grŵp a adawyd allan o becyn mesurau diweddaraf y Canghellor. Rydym ni'n ariannu'r Sefydliad Banc Tanwydd i ddarparu talebau tanwydd i helpu pobl ar fesuryddion rhagdalu sy'n wynebu caledi gwirioneddol. Fe fydd tua 120,000 o bobl yn gymwys. Mae pobl ar fesuryddion rhagdalu wedi cael eu taro yn arbennig o galed gan godiadau mewn taliadau sefydlog yn ystod y misoedd diwethaf; mae'r cynnydd wedi bod ar ei uchaf yn y gogledd. Bydd talebau gwerth £30 yn yr haf a £49 yn y gaeaf ar gael i bob aelwyd gymwys, ac fe fydd pobl yn gallu hawlio hyd at dair gwaith mewn cyfnod o chwe mis. Rydym ni hefyd yn lansio cronfa wres i helpu'r aelwydydd hynny nad ydyn nhw'n cael nwy o'r prif gyflenwad, y mae llawer ohonyn nhw'n byw yng nghefn gwlad Cymru, ac wedi gweld costau yn codi yn gyflym, gyflym iawn am olew neu nwy hylif, ac fe fydd hyn yn helpu tua 2,000 o aelwydydd ledled Cymru. Mae hynny ar ben y taliadau cymorth ar gyfer aelwydydd oddi ar y grid sydd ar gael drwy'r gronfa cymorth dewisol. Mae dros 1,000 o bobl wedi cael grantiau gwerth bron i £192,000 rhwng mis Hydref a mis Ebrill.

Wythnos diwethaf, fe gyhoeddodd y Dirprwy Weinidog Gwasanaethau Cymdeithasol £4.5 miliwn ychwanegol ar gyfer y gronfa cymorth i ofalwyr dros y tair blynedd nesaf. Bydd gofalwyr di-dâl yn gallu gwneud cais am hyd at £500 i dalu am fwyd, eitemau cartref ac eitemau electronig. Dirprwy Lywydd, mae'r cymorth hwn ar ben ein cynlluniau eraill ni i Gymru gyfan, fel y taliad cymorth tanwydd gaeaf o £200 a'r taliad o £150 i bawb ym mandiau A i D y dreth gyngor, sy'n parhau i gael ei dalu i gyfrifon banc pobl heddiw. Y tu hwnt i'r cynlluniau hyn, rwyf i wedi cyfarfod â chyflenwyr ynni i drafod pa gymorth sydd ar gael i aelwydydd sy'n cael trafferth gyda biliau ynni a dyledion. Mae llawer o gwmnïau yn ariannu grantiau o hyd at £600 i aelwydydd sydd â phroblemau dyled hirdymor. Fe gefnogodd y cyflenwyr ein galwadau ni ar Lywodraeth y DU i ymestyn y Cynllun Gostyngiad Cartrefi Cynnes a chyflwyno tariff cymdeithasol ynni ar gyfer aelwydydd incwm is. Rwyf i wedi cynnal uwchgynhadledd costau byw hefyd, wedi cadeirio bwrdd crwn tlodi bwyd, ac wedi cyfarfod â Fforwm Hil Cymru i ddeall effaith yr argyfwng ar ein cymunedau ni'n well. Fe fyddaf i'n cwrdd â'r Fforwm Cydraddoldeb i Bobl Anabl yn ddiweddarach y mis hwn ac fe fyddaf i'n cynnal uwchgynhadledd ddilynol ym mis Gorffennaf. Fe fydd yr holl ddigwyddiadau hyn yn helpu i lywio ein camau ni ac yn meithrin partneriaethau i gryfhau ein hymateb ni dros y misoedd nesaf.

Ond, Dirprwy Lywydd, yn Stryd Downing ac oherwydd camau gan Lywodraethau Ceidwadol olynol y mae'r argyfwng costau byw hwn yn tarddu, yn sicr. Llywodraeth y DU, gyda'i phwerau hi o ran trethu a budd-daliadau, sydd â'r gallu i wneud gwahaniaeth gwirioneddol i'r argyfwng hwn, ac fe ddylai hi wneud hynny. Mae angen i ni weld taliadau budd-daliadau yn cael eu huwchraddio ar fyrder i gyfateb i chwyddiant cynyddol a thariff ynni is ar gyfer aelwydydd incwm is, ac adfer cyllid ar gyfer taliadau tai yn ôl disgresiwn. Heb weithredu fel hyn, mae yna berygl gwirioneddol y bydd llawer iawn o deuluoedd yn wynebu'r dewis ofnadwy rhwng gwresogi neu fwyta yn ystod y gaeaf sydd i ddod. Mewn gwlad gyfoethog fel ein gwlad ni, dewis yw hwnnw na ddylai neb fyth orfod ei wneud.

Llefarydd y Ceidwadwyr, Mark Isherwood.

Diolch. Rydych chi'n dweud—. Rwyf i am ddechrau gyda'r pwynt olaf a chael diwedd ar y rhan ddadleuol. Rydych chi'n dweud bod yr argyfwng costau yn tarddu yn sicr o Stryd Downing. Yn wir, mae chwyddiant hyd at fis Mai, sef y ffigurau rhyngwladol diwethaf yr wyf i'n gallu cael gafael arnyn nhw, yn cyfeirio at chwyddiant yn yr Iseldiroedd ar 8.8 y cant, yr Unol Daleithiau ar 8.6 y cant, yr Almaen ar 7.9 y cant, ac yng ngwladwriaethau'r Baltig cyn uched ag 20 y cant. A yw Stryd Downing yn gyfrifol am hyn i gyd, neu a yw'r argyfwng costau byw rywsut—ac rwy'n fodlon defnyddio'r gair hwnnw—yn unigryw i ni yn y DU a heb unrhyw gysylltiad â'r argyfwng costau byw byd-eang sy'n cael effaith mewn ffyrdd difrifol mewn cymaint o rannau o'r byd?

Yn dilyn eich datganiad ysgrifenedig chi ddydd Gwener diwethaf a oedd yn cyhoeddi cynllun talebau tanwydd Llywodraeth Cymru, gyda'r nod o estyn cymorth argyfwng i'r aelwydydd hynny sy'n gorfod talu ymlaen llaw am eu hynni nhw a heb fodd i wneud hynny, gyda thalebau atodol i gwsmeriaid ar fesuryddion rhagdalu, fe ddywedodd cynrychiolwyr y sector wrthyf i, ac yntau'n gadeirydd y grŵp trawsbleidiol ar dlodi tanwydd ac effeithlonrwydd ynni, er bod hyn yn newyddion i'w groesawu, roedd angen rhagor o wybodaeth eto. Mae'r Cam Gweithredu Ynni Cenedlaethol yn amcangyfrif y bydd y cynnydd yn y cap ar brisiau o fis Ebrill ymlaen yn golygu y bydd 100,000 o aelwydydd ychwanegol yng Nghymru mewn tlodi tanwydd, gan wneud cyfanswm o 280,000. Mae eich datganiad ysgrifenedig chi a'r datganiad i'r wasg yn cyfeirio at unigolion a phobl o ran y cynllun talebau. Felly, faint o aelwydydd y mae Llywodraeth Cymru yn rhagweld y bydd y cynllun talebau hwn yn eu cwmpasu?

Mae eich datganiad chi'n dweud y bydd y cynllun yn arwain at lansio gwasanaeth argyfwng newydd i aelwydydd sydd oddi ar y grid nwy ac nad ydyn nhw'n gallu fforddio prynu poteli nwy na llenwi eu tanc olew nhw, na rhoi dim yn y storfa goed tân na'r cwt glo. Pryd fydd hwnnw'n cael ei lansio? Rydych chi'n dweud y bydd yr arian yn darparu cymorth cronfa gwres y Banc Tanwydd i helpu 2,000 o aelwydydd hefyd—felly fe wnaethoch chi nodi'r nifer yn yr achos hwn—sy'n byw oddi ar y grid nwy sy'n ddibynnol ar wresogi sydd heb ei reoleiddio, olew a nwy hylif ar gyfer eu hanghenion domestig a gwresogi dŵr, a fydd o fudd i ryw 4,800 o unigolion, yn dibynnu ar nifer y bobl sy'n byw ar yr aelwyd. A ydych chi'n bwriadu i gronfa wres y Banc Tanwydd dalu yn llawn am gost 500 litr o olew, lle nodir y bydd cymorth tebyg i'r hyn sydd ar gael o'r gronfa cymorth dewisol a gyfyngir i £250 ar hyn o bryd, sy'n golygu na all llawer o aelwydydd ar incwm isel sy'n agored i niwed fforddio'r danfoniad lleiaf bob amser? Yn gyffredinol, beth, os o gwbl, yw'r meini prawf cymhwysedd arfaethedig ar gyfer y cynllun hwn, am ba hyd y bydd y cyllid hwn ar gael, a/neu sut y bydd yn gweithio ochr yn ochr â chymorth tebyg sydd ar gael ar hyn o bryd drwy'r gronfa cymorth dewisol?

Wrth eich holi chi yn y fan hon wythnos diwethaf, fe ofynnais i a fydd Llywodraeth Cymru yn sicrhau y bydd y £25 miliwn o gyllid canlyniadol sy'n llifo i Lywodraeth Cymru o estyniad Llywodraeth y DU i'r gronfa cymorth i gartrefi yn cael ei anelu, yn ei gyfanrwydd, at aelwydydd a ergydiwyd fwyaf gan y cynnydd mewn costau byw y tu hwnt i'r cyhoeddiadau ariannu a wnaethoch chi cyn cyhoeddi'r arian ychwanegol hwn. Roedd eich ymateb chi'n aneglur. A fydd Llywodraeth Cymru yn anelu'r cyllid hwn felly, yn ei gyfanrwydd, at aelwydydd a drawyd fwyaf gan y cynnydd mewn costau byw—bydd neu na fydd? Os bydd, pryd caiff ei ddyraniad ei gyhoeddi ac a fydd cynllun talebau tanwydd Llywodraeth Cymru a chronfa wres y Banc Tanwydd yn rhan o hynny?

Roeddwn i'n aelod o'r Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau a gynhaliodd yr ymchwiliad i 'Budd-daliadau yng Nghymru: opsiynau i'w cyflawni'n well' yn ystod tymor y Senedd ddiwethaf. Ar ôl clywed oddi wrth amrywiaeth o dystion, gan gynnwys Sefydliad Bevan a Chartrefi Cymunedol Cymru, fe argymhellodd adroddiad ein pwyllgor ni yn 2019 y dylid sefydlu

'“system fudd-daliadau Gymreig” gydlynol ac integredig ar gyfer yr holl fudd-daliadau sy’n seiliedig ar brawf modd y mae’n gyfrifol amdanynt.... Dylai’r egwyddorion hyn gael eu cydgynhyrchu gyda phobl sy’n hawlio’r budd-daliadau hyn a’r cyhoedd ehangach yng Nghymru.'

Fel dywedodd y pwyllgor:

'Mae’n fater o degwch sylfaenol bod pobl yn cael yr holl gymorth y mae ganddynt hawl iddo, a hynny mewn ffordd mor hawdd â phosibl.'

Fe dderbyniodd Llywodraeth Cymru'r argymhelliad hwn. Pa gamau y gwnaethoch chi eu cymryd i gyflawni hyn felly?

Roedd ymchwil gan yr Ymddiriedolaeth Adeiladu Cymunedau cyn etholiadau'r Senedd yn 2021 yn canfod bod pobl yng Nghymru yn teimlo'n fwyfwy analluog i ddylanwadu ar benderfyniadau sy'n effeithio ar eu hardal leol. Roedden nhw'n tynnu sylw at adroddiad 'Left behind?' yr Ymddiriedolaeth Leol yn Lloegr, sy'n dangos bod gan yr ardaloedd tlotach sydd â mwy o gapasiti cymunedol a seilwaith cymdeithasol ganlyniadau iechyd a llesiant gwell, cyfraddau cyflogaeth uwch a lefelau is o dlodi plant o gymharu ag ardaloedd tlotach heb y capasiti hwnnw, gan ychwanegu:

'Credwn fod cyfle mawr i Lywodraeth Cymru yn y dyfodol ddatblygu gwell cefnogaeth ar gyfer dulliau lleol hirdymor a arweinir gan y gymuned yng Nghymru'.

Pa ystyriaeth a wnaethoch chi ei rhoi felly i'r adroddiad 'Left behind?', neu a ydych chi'n bwriadu gwneud hynny?

Mae—

Mark, rydych chi wedi cael mwy na'ch amser chi nawr, felly tynnwch tua'r terfyn, os gwelwch chi'n dda.

Iawn, fe wnaf i hynny. Mae canllawiau cynllun cymorth costau byw Llywodraeth Cymru ar gyfer awdurdodau lleol yn caniatáu i daliadau gael eu gwneud hyd nes y bydd y cynllun yn cau ar 30 o fis Medi, ond yn gadael iddyn nhw benderfynu pryd yn union y byddai hynny'n digwydd. Pa gamau, yn olaf, felly, y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i fynd i'r afael â'r pryderon a godwyd gan drigolion mewn nifer o ardaloedd awdurdodau lleol ynglŷn ag oedi cyn talu'r ad-daliad treth gyngor i'r rhai nad ydyn nhw'n talu eu treth gyngor drwy ddebyd uniongyrchol?

Diolch yn fawr iawn, Mark Isherwood. Fe fyddwn i'n rhyfeddu yn fawr iawn, gan eich bod chi'n gadeirydd y grŵp trawsbleidiol ar dlodi tanwydd, pe na fyddech chi'n cydnabod llymhau'r argyfwng costau byw a methiant Llywodraeth y DU i fynd i'r afael â'r materion hyn gyda'u pwerau nhw o ran trethu a budd-daliadau. Dim ond o ran cydnabod, fel dywedais i, mai Llywodraeth y DU sydd â'r cyfrifoldeb mwyaf am y system dreth a budd-daliadau.

Mae Gweinidogion Cymru wedi galw dro ar ôl tro ar Weinidogion y DU i gyflwyno cap pris is ar gyfer aelwydydd incwm isel, ac fe gefais i gefnogaeth i hynny gan y darparwyr ynni y bûm i'n cyfarfod â nhw, i sicrhau eu bod nhw'n gallu talu costau eu hanghenion ynni nawr ac yn y dyfodol. Ni chafwyd ymateb oddi wrth Lywodraeth y DU. Rydym ni hefyd wedi gofyn iddyn nhw gyflwyno cynnydd sylweddol yn yr ad-daliad sy'n dod drwy gynlluniau fel gostyngiad Cartrefi Cynnes a chynlluniau tanwydd gaeaf. Rydym ni wedi gofyn iddyn nhw ddileu'r holl gostau polisi cymdeithasol ac amgylcheddol o filiau ynni'r cartref a thalu'r costau hyn o drethiant cyffredinol. Rydym ni wedi gofyn am adfer y cynnydd o £20 mewn credyd cynhwysol unwaith eto, ond yn hanfodol bwysig, ac yn y fan honno mae'r cyfrifoldeb yn aros, yn Stryd Downing, a'r hyn y dylen nhw fod yn ei wneud yw cynyddu ac uwchraddio taliadau o fudd-daliadau ar gyfer 2022-23 i gyfateb i chwyddiant yn hytrach na defnyddio ffigur mynegai prisiau defnyddwyr mis Medi 2021 o 3.1 y cant. Mae chwyddiant ar 9 y cant erbyn hyn ac yn codi.

Nid wyf i am dreulio fy amser i heddiw yn dyfynnu'r hyn mewn gwirionedd y mae gwledydd eraill yn ei wneud, yn sicr yn yr UE, sef llawer mwy na'r Llywodraeth hon yn y DU, ond edrychwch chi ar Ffrainc, yr Eidal a'r Almaen. Mae'r Almaen yn cyflwyno cymorthdaliadau ar gyfer aelwydydd incwm isel, gan wario €15 biliwn yn ychwanegol ar gymorthdaliadau tanwydd, torri trethi petrol a disel, darparu taliadau untro i bobl, estyn cymorth gofal plant ychwanegol, rhoi gostyngiadau ar drafnidiaeth gyhoeddus. Dyna'r math o fesurau y dylem ni fod yn eu gweld oddi wrth Lywodraeth y DU.

Ond rwy'n falch eich bod chi'n croesawu'r cyhoeddiad a wnes i ddydd Gwener. Mae yna ddatganiad ysgrifenedig llawn, wrth gwrs, a gyhoeddwyd ddydd Gwener, Mark, ac fe wyddoch chi fy mod i wedi lansio hwnnw yn Wrecsam. Cafodd ei lansio gennyf i yn Wrecsam oherwydd bod y ffigurau yn dangos mai pobl â mesuryddion rhagdalu yn y gogledd yw'r rhai sydd wedi cael eu taro galetaf yn y DU gan daliadau sefydlog cynyddol. Yn wir, fe soniodd Prif Weinidog Cymru am hynny yn ei gwestiynau ef. Mae costau yn cynyddu 102 y cant yn y gogledd, yr uchaf yn y DU, ac mae taliadau sefydlog i bobl â mesuryddion rhagdalu yn y de wedi codi 94 y cant, y pedwerydd uchaf ym Mhrydain.

Nawr, rydym ni'n gwneud hyn gyda'r Sefydliad Banc Tanwydd. Maen nhw wedi ymgysylltu eisoes—fe glywsom ni'n gynharach am rai banciau bwyd, gan gynnwys ym Mlaenau Gwent, y bûm i ar ymweliad â nhw a chyfarfod â nhw a chyfarfod â'r sefydliad tanwydd, ac yn y gogledd hefyd, yn Wrecsam, lle mae yna wyth o ganolfannau. Mae yna wyth o ganolfannau—wyth canolfan—ar gyfer banc bwyd Wrecsam, ac maen nhw eisoes, gyda chyllid blaenorol gan Lywodraeth Cymru ar gyfer mynd i'r afael â phwysau'r gaeaf, wedi bod yn darparu'r talebau tanwydd hyn mewn gwirionedd. Nawr, fe fydd Cymru gyfan yn elwa ar hynny, ac mae hi'n bwysig ystyried, fel gwelwch chi yn y datganiad ysgrifenedig a'r ymateb i'ch cwestiynau chi, y bydd bron i 120,000 o bobl—roedd hyn yn fy natganiad i—yn gymwys i gael tua 49,000 o dalebau i'w cefnogi nhw yn ystod yr argyfwng costau byw.

Nawr, mae'r gronfa wres yn bwysig hefyd. Bydd honno'n rhoi cymorth uniongyrchol i aelwydydd cymwys sy'n byw oddi ar y grid nwy, gan ddibynnu ar olew a nwy hylif. Rwyf i wedi dweud eisoes yn fy natganiad y dylai hi fod o gymorth i hyd at 2,000 o aelwydydd yng Nghymru. Rwyf i o'r farn y byddai hynny'n ddefnyddiol iawn, mewn gwirionedd, pe gallai Mark, yn gadeirydd y grŵp trawsbleidiol ar dlodi tanwydd, wahodd rhywun o gronfa gwres y banc tanwydd efallai i un o'ch cyfarfodydd grŵp trawsbleidiol chi, oherwydd maen nhw'n ymgysylltu erbyn hyn yn llawn ac mae partneriaeth—[Torri ar draws.] Da iawn, wir. Wel, rwy'n falch iawn o glywed hynny. Felly, yr hyn sy'n amlwg i ni yw bod rhaid i ni weithio mewn partneriaeth—wrth ateb eich cwestiynau chi—gyda'r trydydd sector. Ymunodd National Energy Action â'r cyfarfod a gefais i gyda darparwyr ynni bythefnos yn ôl. Mae Cyngor ar Bopeth yn hanfodol, mae hi'n amlwg. Pan wnes i gyfarfod â gwirfoddolwyr banciau bwyd Wrecsam, a Sefydliad y Banc Tanwydd, roedden nhw'n dweud un o'r pwyntiau pwysicaf am ymweld â banc bwyd—ac mae llawer o fentrau bwyd eraill sy'n bwysig iawn—yw ei fod yn cyfeirio pobl at gymorth arall, er mwyn gallu hawlio budd-daliadau eraill. Pobl â mesuryddion rhagdalu yw'r rhai sydd fwyaf agored i gostau cynyddol a thaliadau sefydlog uwch, ac mae'r rhai nad ydyn nhw â chysylltiad â'r prif rwydwaith nwy, fel dywedais i wythnos diwethaf, yn gweld costau tanwydd cynyddol ac yn cael eu gyrru i dlodi tanwydd, gyda thua un o bob 10 aelwyd yn dibynnu ar olew gwresogi yng Nghymru. Ond rwy'n gallu eich sicrhau chi, o ran ymgysylltu ar lefel gymunedol ac, yn wir, o ran yr elusennau a'r grwpiau ymgyrchu cenedlaethol hynny, roedden nhw i gyd yn rhan o'n huwchgynhadledd costau byw ni fis Chwefror diwethaf ac yna ymlaen i'r uwchgynhadledd tlodi bwyd, a'r uwchgynhadledd y byddwn ni'n ei chynnal, fe fyddan nhw'n cael eu gwahodd unwaith eto, ym mis Gorffennaf.

Fe wnaethoch chi ofyn—ac rwyf i am orffen ar y pwynt hwn—pwynt pwysig ynglŷn â thalu taliad costau byw'r dreth gyngor. Mae'n hwnnw'n cael ei roi, fel gŵyr pawb, i fandiau A i D y dreth gyngor, ac, yn wir, i'r rhai sydd â chyfrifon eisoes. Mae'n mynd yn syth i'w cyfrifon nhw, ac rwy'n siŵr y bydd pob Aelod yn ymwybodol bod bobl yn dweud, 'Mae wedi mynd i mewn i fy nghyfrif i.' O ran y rhai nad oes cyfrifon ganddyn nhw, sef eich cwestiwn chi, cyfrifoldeb yr awdurdod lleol yw archwilio hynny, i gael gwybod gan y sawl sy'n cael budd-daliadau penodol am y £150, o ran y ffordd orau o wneud y taliad hwnnw, ac mae hynny'n cael ei fonitro yn ofalus iawn gan y Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol, ac yn wir fy swyddogion i fy hun. Ond fe fydd y taliadau sy'n cael eu gwneud yn eang ledled Cymru yn parhau i gael eu talu ac fe fyddwn ninnau'n parhau i fynd i'r afael â hynny i sicrhau eu bod nhw'n hawlio'r hyn y dylen nhw fod yn ei gael. Yn wir, dyna pam y gallwn ni sicrhau—fel ein taliad cymorth tanwydd gaeaf o £200 ac yna'r taliad o £150—yn wir, dyma sut y gallwn gael arian yn uniongyrchol i bobl, ac mae'r daleb tanwydd yn un cam arall nawr ar y ffordd o ran helpu pobl i wynebu'r argyfwng costau byw erchyll hwn, a luniwyd yn Stryd Downing, fe fyddwn i'n dadlau o hyd. 

Llefarydd Plaid Cymru, Sioned Williams.

Diolch, Dirprwy Lywydd, a diolch am eich datganiad, Gweinidog. Mae maint yr argyfwng sy'n wynebu llawer gormod o aelwydydd yng Nghymru yn wirioneddol arswydus. Mae chwyddiant, fel clywsom ni, ar ei uchaf ers 40 mlynedd, ac mae prisiau ynni yn codi 23 gwaith yn gynt na chyflogau. O ystyried yr argyfwng sy'n wynebu'r aelwydydd hyn, mae Plaid Cymru yn cytuno y dylai Llywodraeth y DU adfer y cynnydd o £20 i gredyd cynhwysol o fis Gorffennaf ymlaen i amddiffyn aelwydydd sy'n agored i niwed rhag yr argyfwng costau byw, ac rydym ni o'r farn y dylid ymestyn y cynnydd hwnnw hefyd i'r rhai sy'n cael budd-daliadau etifeddol, ac y dylid uwchraddio'r budd-daliadau i gyd yn unol â chwyddiant ac atal didyniadau awtomatig.

Mae'r Grŵp Gweithredu ar Dlodi Plant wedi amcangyfrif bod tua 92,000 o aelwydydd sy'n hawlio credyd cynhwysol yng Nghymru yn cael £60 yn llai ar gyfartaledd bob mis nag y mae ganddyn nhw'r hawl iddo oherwydd didyniadau awtomatig o'u taliad credyd cynhwysol nhw. Mae'r didyniadau hyn yn effeithio ar tua 106,000 o blant yng Nghymru. Cymru sydd â'r gyfradd tlodi uchaf ymhlith pedair gwlad y DU, gyda bron i un o bob pedwar o bobl yn byw mewn tlodi, ac felly, os nad yw San Steffan yn fodlon arddangos y mymryn lleiaf o barch tuag at bobl a mynd i'r afael â maint yr argyfwng hwn mewn ffordd ddigonol, a ydych chi, Gweinidog, yn cytuno â mi na ellir dadlau yn erbyn galw am bwerau dros les er mwyn i ni allu cefnogi ac amddiffyn pobl Cymru yn well, y bobl hynny sydd angen y cymorth mwyaf, cymorth y gellir ei anelu orau drwy'r system fudd-daliadau?

Fe wyddom ni, fel rydych chi wedi dweud, y bydd y darlun yn gwaethygu eto hyd yn oed ac y bydd nifer y rhai sy'n byw mewn tlodi tanwydd neu sydd mewn perygl o fynd i dlodi tanwydd yn codi eto yn yr hydref. A fyddai'r Gweinidog yn egluro pryd y bydd y taliad cynllun cymorth tanwydd gaeaf nesaf yn cael ei roi? A fydd hwnnw'n cael ei roi, fel nododd hi o'r blaen, cyn mis Hydref?

Mae'r mesur a gyhoeddwyd wythnos diwethaf, sef y cynllun talebau tanwydd i helpu aelwydydd â mesuryddion rhagdalu sy'n gorfod talu ymlaen llaw am eu hynni nhw, ac yn aml, fel roeddech chi'n dweud, y nhw yw'r aelwydydd tlotaf, i'w groesawu yn fawr. Fe hoffwn i ofyn—. Roedd y Prif Weinidog yn sôn am hynny'n gynharach. Fe dynnodd ef sylw at y ffaith, ac rydych chithau wedi gwneud hynny, fod gofynion bod taliadau sefydlog a dyledion yn cael eu talu cyn i'r cyflenwad ddechrau—a allai hynny effeithio ar effeithiolrwydd y mesur hwn? Byddai hynny'n golygu na fyddai ychwanegu taleb tanwydd gwerth £30 at gyfrif rhagdalu yn ddigon mewn rhai achosion i alluogi'r cwsmer i droi'r goleuadau hynny ymlaen, i ddefnyddio'r oergell a'r popty, i wresogi'r cartref. Felly, sut fydd y cynllun newydd hwn yn sicrhau y bydd pobl yn cael digon o fodd ariannol i osgoi'r sefyllfa hon? A hefyd sut ydym ni'n gwybod a ydym ni'n helpu'r rhai sydd ag angen cymorth? Fe wyddom ni nad yw'r defnydd o fesurau eraill i fynd i'r afael â thlodi tanwydd wedi bod yn ddelfrydol bob amser, ac felly ai cyfeirio at y cynllun hwn yw'r dull mwyaf effeithiol o wneud hynny? Beth sy'n digwydd i'r rhai nad oes ganddyn nhw gysylltiad â sefydliadau neu heb fod yn ymwybodol o'r cynllun?

Wrth i gostau godi, un o'r costau mwyaf sydd gan deuluoedd ar incwm isel yw dodrefn ac offer arall. Mae cost dodrefn yn parhau i godi ac mae cost dodrefn, dros y 10 mlynedd diwethaf, wedi codi 32 y cant, tra bod offer i'r cartref wedi codi 17 y cant. Mae Brexit a chwyddiant yn gyrru'r prisiau hyn yn uwch eto, hyd yn oed. Nid oes gan o leiaf 10,000 o blant yn y DU eu gwely nhw eu hunain i gysgu ynddo, ac mae 4.8 miliwn yn byw heb o leiaf un teclyn cartref hanfodol, fel popty neu oergell, ac mae'r rhain yn ffigurau o'r amser cyn y pandemig, yr ydym ni'n gwybod eu bod nhw wedi codi llawer mwy erbyn hyn.

Dim ond 2 y cant o dai cymdeithasol yn y DU sy'n cael eu gosod yn rhai â chelfi neu â rhywfaint o gelfi, o gymharu hynny â 29 y cant yn y sector rhentu preifat, ac mae rhywfaint o'r ymchwil a wnes i yng Nghymru yn dangos bod hynny'n wir am lawer o gymdeithasau tai yma hefyd. Mae tenantiaethau â chelfi o fudd enfawr i denantiaid a landlordiaid, ac maen nhw'n gallu ysgafnu'r pwysau ar gronfeydd cymorth argyfwng fel y gronfa cymorth dewisol. Fe all byw heb ddodrefn hanfodol gael effaith enfawr ar lesiant meddyliol a chorfforol pobl a chreu cost ychwanegol. Er enghraifft, mae hyd at 15 y cant o wres eich cartref chi'n cael ei golli os nad oes deunydd llawr gennych, ac mae hi'n anodd iawn cael hwnnw pan fyddwch chi ar incwm isel. Mae elusennau sy'n darparu moddion ariannol ar gyfer eitemau fel hyn, ond nid oes llawer o ddarpariaeth yn cael ei gwneud ar gyfer eitemau fel deunydd llawr, ac mae llawer o landlordiaid cymdeithasol yn cael gwared ar ddeunydd llawr, ac mewn rhai achosion bu achosion pan godwyd tâl ar denantiaid am godi lloriau ar derfyn eu tenantiaeth nhw. Felly, tybed, Gweinidog, a fyddech chi'n ystyried gweithio ochr yn ochr â darparwyr tai cymdeithasol i annog ymgysylltu â thenantiaid ynghylch cadw hen ddeunydd lloriau a dodrefn pan fo hynny'n berthnasol. A ellid ychwanegu hyn at delerau atodol contractau nesaf Deddf Rhentu Cartrefi (Cymru)? Ac a wnaiff Llywodraeth Cymru adolygu telerau'r gronfa cymorth dewisol a chronfeydd argyfwng eraill i gynnwys darparu deunydd lloriau addas? Diolch.

Diolch yn fawr, Sioned Williams. Ydych, rydych chi'n nodi, fel gwnes innau, pa mor eang yw'r argyfwng—chwyddiant sydd ar ei lefel uchaf ers mis Mawrth 1982 erbyn hyn, pan oedd ar 9.1 y cant; y cynnydd ym mis Ebrill, sy'n cael ei yrru gan gostau ynni, o fwy na 50 y cant oherwydd codi'r cap ynni; a'r Sefydliad Astudiaethau Cyllid yn dweud bod yr aelwydydd tlotaf yn wynebu cyfraddau chwyddiant o 10.9 y cant. Rwy'n credu ei bod hi'n wirioneddol briodol i ni gydnabod dadansoddiad Jack Monroe—mae'r cyfraddau 3 y cant yn uwch na chyfraddau chwyddiant ar gyfer y degradd cyfoethocaf, ac rwy'n gweld gwerth y pwyslais hwnnw mewn gwirionedd o ran yr hyn y mae'n ei olygu i'r aelwydydd tlotaf yng Nghymru, Ac, wrth gwrs, mae'r ffaith bod y Sefydliad Cenedlaethol dros Ymchwil Economaidd a Chymdeithasol yn dweud wrthym ni fod biliau bwyd ac ynni yn fwy na'u hincwm gwario. Maen nhw'n rhybuddio, rwy'n credu—a dyna pam mae hwn yn fater mor allweddol, a thrwy gydol y prynhawn yn barod, yng nghwestiynau'r Prif Weinidog—fe fydd hyn yn gwthio miloedd o aelwydydd, os na wnawn ni ymyrryd ac nad yw Llywodraeth y DU yn gweithredu ar unwaith, i ddyled ac ansefydlogrwydd. Ond dyna pam mae ein dewisiadau ni, yn enwedig o ran y talebau tanwydd a'r bartneriaeth honno gyda'r sefydliad tanwydd, yn fy marn i, wedi bod mor bwysig. Mae ganddyn nhw bartneriaeth gyda Llywodraeth yr Alban eisoes, ac maen nhw wedi hen ennill eu plwyf o ran sut y gall hyn weithredu, felly rwy'n falch fod cadeirydd y grŵp trawsbleidiol ar dlodi tanwydd yn ymgysylltu â'r Sefydliad Banc Tanwydd erbyn hyn, oherwydd mae ganddyn nhw brofiad o sut i'w reoli. Ac oes, mae yna feini prawf o ran cael cymorth oddi wrth y banc tanwydd: yn amlwg, mae'n rhaid iddyn nhw fod yn gwsmeriaid ynni sy'n rhagdalu neu oddi ar y grid nwy a bod mewn argyfwng ariannol dwys. Ond y sefyllfa o ran y credyd sy'n mynd cyn belled â'r ddyled sy'n deillio o'r taliadau sefydlog—fe fyddaf i'n egluro'r pwynt hwnnw gyda nhw o ran sut y bydd y cynllun hwn yn gweithio. Mae angen i ni sicrhau ei fod yn gweithio ar sail profiad ac ar sail ar sut y gallwn ni helpu pobl sy'n ei chael hi galetaf. 

Mae hi'n amlwg y gall pobl sy'n ei chael hi'n anodd o ganlyniad i'r argyfwng costau byw droi at ddarparwyr eu cronfa gynghori sengl nhw, ac rwyf i am fynd ymlaen at y gronfa cymorth dewisol hefyd, oherwydd, yn amlwg, mae honno eisoes ar waith. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig i ni gyfleu'r neges hon, onid yw hi, ynglŷn â mynediad i'r cynllun talebau tanwydd newydd. Rydym ni'n hysbysu pobl am hynny, yn amlwg, drwy gyfrwng ein banciau bwyd ni, ond wrth gwrs mae llawer o bobl sy'n mynd i fanciau bwyd wedi'u hatgyfeirio; mae ganddyn nhw ffordd i gysylltu ag asiantaethau. Ond mae hwn yn rhywbeth y mae angen i ni fod ag ymgyrch gyhoeddusrwydd yn ei gylch, ymgyrch gyfathrebu, ac rwy'n sicr yn croesawu'r ffaith eich bod chi'n gofyn y cwestiynau hyn. Roeddwn i'n gwneud rhywfaint o waith cyhoeddusrwydd ynglŷn â hyn ddydd Gwener, ond mae angen i ni gyfleu'r neges i bobl, ac fe wn i fod y sefydliad tanwydd yn awyddus i ymgysylltu. Fe wnaethom ni hynny'n gyflym iawn—rhoddwyd y cynllun hwn ar waith gennym ni, ac mae'n rhaid i ni ei roi ar waith nawr a'i redeg fel ein bod ni'n estyn allan at y rhai mwyaf anghenus a bregus eu sefyllfaoedd. Ond rwy'n siŵr y bydd pob un ohonom ni Aelodau'r Senedd yn adnabod pobl sydd wedi ein stopio ni ar y stryd, sydd wedi dod i'n cymorthfeydd ni, yn y sefyllfa hon—yr amgylchiadau hyn o orfod dewis rhwng gwresogi neu fwyta. Ac fe allwn ni eu cyfeirio nhw nawr at y cynllun hwn, yn arbennig felly am fod cymaint o'r rhain yn ddibynnol ar fesuryddion rhagdalu.

Cynllun cymorth tanwydd y gaeaf nesaf—wel, rydym ni'n sicr yn awyddus i'w roi ar waith cyn mis Hydref; rwy'n awyddus i'w ddosbarthu ym mis Medi. Fe fyddaf i'n sicr yn cyhoeddi'r meini prawf estynedig ar gyfer cynllun cymorth tanwydd y gaeaf yn fuan iawn, oherwydd fe wnaethom ni hynny fis Rhagfyr y llynedd oherwydd yr argyfwng costau byw a oedd yn dod i'r amlwg. Bydd yn ymestyn y cymhwysedd, fel dywedais i. Mae hi'n hanfodol fod awdurdodau lleol â rhan lawn yn hyn o beth hefyd—y nhw sy'n rheoli taliadau cymorth tanwydd y gaeaf—ac, yn wir, ochr yn ochr â'r dull sydd gennym ni o fod yn rym gwirioneddol o ran nawdd cymdeithasol. Rwy'n hoffi'r ymadrodd 'nawdd cymdeithasol'. Rwy'n hoffi'r ffaith mai nawdd cymdeithasol yw'r hyn yr ydym ni'n credu ynddo. Ie, sôn am les yr ydym ni, rydym ni'n siarad yn ein cytundeb cydweithredu am edrych ar ein pwerau ni o ran lles, ac mae'r holl waith a wnaeth John Griffiths yn y Senedd flaenorol gennym ni, felly mae gennym ni sylfaen gref o ran tystiolaeth ac mae gennym ni gytundeb i fwrw ymlaen â hyn o ran yr hyn y gallem ni ei gyflawni, beth allem ni—wyddoch chi, o ran grym canoli Llywodraeth y DU, beth yw ein sefyllfa ni? Nid ydyn nhw'n cyflawni unrhyw beth, felly rwy'n edrych ymlaen at fwrw ymlaen â hynny. Ond erbyn hyn mae gennym ni ystod mor eang o fuddion uniongyrchol yr ydym ni'n eu talu fel bod hyn yn gwneud synnwyr, onid yw, i fwrw ymlaen fel hyn.

Yn olaf, rwy'n dod at eich pwynt chi ynglŷn â'r anghenion eraill sydd gan bobl o ran deunydd lloriau, yn ogystal ag offer arall hefyd. Rwy'n credu bod hynny'n rhywbeth yr hoffwn ei drafod nawr gyda swyddogion a'r trydydd sector o ran taliadau cymorth yn ôl disgresiwn. Rwy'n credu bod y cynllun taliadau cymorth dewisol, y gwnaethom ni ei ymestyn, wrth gwrs, oherwydd y pandemig, fel gwyddoch chi—ac rydych chi wedi cefnogi'r ffaith bod hynny'n parhau, yn y ffyrdd yr ydym ni'n ei ariannu—rwy'n credu bod y gronfa cymorth dewisol yn bwysig iawn, oherwydd mae hi'n galluogi pobl i gael mwy nag un taliad o ran cymorth—a buddsoddi mwy na £100 miliwn yn y gronfa cymorth dewisol a chynllun cymorth tanwydd y gaeaf eleni. Ac yn wir, fe fydd hyn yn sicrhau y bydd mwy o bobl yn parhau i gael cymorth ar frys ac mewn argyfwng pan fydd ei angen ef arnyn nhw, ac mae hynny'n cynnwys offer i'r tŷ fel oergell ac ati, ond mae angen i ni edrych ar yr agweddau eraill hyn.

Ond rwyf i am ddweud yn olaf un, ac rwy'n credu bod y Gweinidog Newid Hinsawdd yn y fan hon, sef, ydi, wir—roedd y Gweinidog gyda mi, yn siarad hefyd ar ystod eang o faterion a'i chyfrifoldebau hi o ran yr argyfwng costau byw, ond partneriaid sy'n landlordiaid cymdeithasol cofrestredig ac awdurdodau lleol o ran darparwyr tai, maen nhw i gyd â rhan yn hyn, ac fe fyddwn ni'n sicr yn codi hyn o ran yr hyn yr oeddech chi'n ei ddweud, yn arbennig, am ddeunydd lloriau. Mae llawer ohonom ni hefyd wedi gweld elusennau yn ein hetholaethau ni sydd â rhan yn hynny erbyn hyn. Roedd rhywbeth gwych a elwid yn gronfa gymdeithasol yn arfer bod. Ond fe aeth hynny i gyd. Cafodd Llywodraethau Ceidwadol blaenorol wared ar y gronfa gymdeithasol. Ac fe wnaethom ni barhau i roi'r arian ar waith a datblygu'r gronfa cymorth dewisol. Ond fe fyddwn ni, mewn gwirionedd, yn gwerthuso'r gronfa cymorth dewisol yn ddiweddarach eleni i ystyried ei swyddogaeth a'i chyd-destun hi. Felly, yn sicr, mae hynny'n ddefnyddiol iawn. Ac yn olaf, wrth gwrs, rydym ni wastad wedi galw am adfer yr £20 ychwanegol, sef y toriad creulon o £20 i gredyd cynhwysol.

Rwy'n diolch i'r Gweinidog am roi'r datganiad hwn gerbron heddiw. Busnes costus iawn yw bod yn dlawd. Rydych chi'n talu mwy am ynni gyda thalebau rhagdalu, rydych chi'n fwy tebygol o fyw mewn tŷ sydd ag inswleiddio gwael iawn, rydych chi'n mynd i'r gwely yn gynnar i osgoi costau gwresogi, ac yn y gaeaf rydych chi'n deffro i weld rhew o'ch anadl chi ar y tu mewn i'ch ffenestri chi. Mae rhent wedi codi, mae nwy wedi codi, mae trydan wedi codi, mae costau byw cyffredinol wedi codi hyd at bwynt pan fo gan bobl lai i'w wario ar fwyd, ac mae llawer o gynhyrchion rhesymol wedi codi llawer iawn mwy yn eu pris na'r cynnydd cyffredinol yng nghost bwyd. Mae pobl yn bwyta llai neu'n colli prydau bwyd, neu'n bwyta llai o fwyd maethlon, yn bwyta pethau sy'n llenwi fel reis gwyn a phasta ac yn hepgor ffrwythau a llysiau ffres sy'n costio mwy, ac yn gwneud prydau bwyd sy'n llenwi, ond heb fod yn brydau maethlon. Ac, wrth gwrs, yn y pen draw, mae'r plant yn cael bwyd a'u rheini nhw'n gwneud heb fwyd. 

Rwyf i'n croesawu camau Llywodraeth Cymru—nid wyf i am eu henwi nhw i gyd, ond pethau fel cymorth gyda chostau tanwydd, a chost anfon eich plant i'r ysgol, talebau Cychwyn Iach, cymorth i gannoedd o filoedd o bobl bob blwyddyn o ran biliau'r dreth gyngor, ac rwyf i'n croesawu dwy ymgyrch lwyddiannus 'Hawlio'r hyn sy'n ddyledus i chi', ac fe fu'r un ddiweddaraf yn llwyddiannus iawn. A yw'r Gweinidog yn cytuno, serch hynny, mai'r cam mwyaf effeithiol fyddai diddymu'r oedi o bum wythnos ar gyfer y taliad credyd cynhwysol cyntaf, sy'n gyrru pobl i dlodi ar unwaith, a gwyrdroi'r toriad o ran credyd cynhwysol? Nid fyddai hynny'n datrys y problemau i gyd, ond fe fyddai hynny'n gwella rhyw ychydig ar sefyllfa enbyd iawn.

Wel, diolch yn fawr iawn i chi, Mike Hedges. Rydych chi'n disgrifio gwirioneddau bod yn dlawd yn eglur iawn, ac mae hi'n costio mwy i chi fod yn dlawd ym mhob agwedd ar fywyd, a pha mor greulon yw'r sefyllfa honno, o ran bwyd, gwres, a thai. Felly, diolch i chi am groesawu llawer o'r mesurau yr ydym ni'n eu cymryd. Rwyf i'n cytuno yn llwyr â chi, ac rwyf i am fynd yn ôl at y mater hwnnw gyda Llywodraeth y DU, ynglŷn â'r oedi o bum wythnos, oherwydd, pan gyflwynwyd credyd cynhwysol, roeddem ni i gyd yn dweud mai trychineb fyddai hynny, ac, yn wir, roedd hi yn drychinebus, o ran cyflwyno'r cynllun treialu yn unig a'r ddyled a ddechreuodd gronni wedyn.

Nawr, un o'r pethau sy'n eglur iawn yw ei bod hi, hefyd, nid yn unig yn gostus i fod yn dlawd, ond ym mhob ffordd arall, o ran eich iechyd, eich llesiant, eich iechyd meddwl, eich hunan-barch i gyd oherwydd mae pob ystyr sydd i'ch bywyd chi dan fygythiad a than warchae gan dlodi. Ac yna mae'n rhaid i chi ymdrin â'ch dyledion chi oherwydd yr oedi am bum wythnos, sy'n gwbl gywilyddus. Felly, diolch i chi am godi hynny. Wrth gwrs, rwyf i wedi dweud eisoes ein bod ni'n galw am wyrdroi'r toriad o ran credyd cynhwysol, ond fe fyddaf i'n mynd nôl nawr i ystyried y materion hyn. Ac, yn wir, wrth gwrs, fe wnaethon nhw gyflwyno'r adolygiad cydraddoldeb a chyfiawnder cymdeithasol ynglŷn â dyled, ond rwyf i am fynd nôl at Lywodraeth y DU yn hynny o beth. 

Dwi a Phlaid Cymru wedi codi'r cyswllt rhwng yr argyfwng costau byw a chostau tai nifer o weithiau ar lawr y Senedd yma, ac mae'r cyswllt yn amlwg. Rydyn ni wedi gweld rhentu yn cynyddu'n aruthrol yma yng Nghymru—cynnydd o tua 12, 13 y cant yn y flwyddyn ddiwethaf yn unig, a hyn ar adeg pan nad ydy'r ddeddfwriaeth ar gyfer rhentu tai yn weithredol er mwyn gwarchod tenantiaid rhag cael eu lluchio allan y tu hwnt i rybudd o ddau fis. 

Hyd yma, mae'n flin gen i ddweud nad ydy'r atebion sydd wedi cael eu cyflwyno heddiw, yn sicr, nac yn ystod y flwyddyn ddiwethaf, wedi mynd yn ddigon pell er mwyn mynd i'r afael â'r elfen o dai o'r argyfwng costau byw. Yr wythnos yma, fe gyhoeddodd y Sefydliad Bevan ei hymchwil yn dangos mai dim ond 24 eiddo oedd ar gael trwy Gymru gyfan ar gyfraddau'r LHA—y lwfans tai lleol. Mae rhaid, rhaid i ni weld y lwfans yma yn cael ei gynyddu. Felly, pa drafodaethau ydych chi wedi'u cael efo Llywodraeth San Steffan er mwyn gweld y lwfans yma'n codi? 

Ac, yn olaf, mae'r argyfwng tai presennol yn boenus o acíwt. Felly, mae'n rhaid defnyddio pob arf o fewn ein gallu. Fel y sonioch chi yn eich cyhoeddiad, mae gennym ni yma y gallu i ddefnyddio taliadau disgresiwn at gostau tai—y DHP. Gan nad ydy'r Ddeddf rhentu tai mewn grym eto, a bod yna argyfwng go iawn yn wynebu nifer o bobl, a wnewch chi gydweithio efo'r Gweinidog cyllid er mwyn sicrhau bod yna gynnydd yn y taliadau disgresiwn ar gostau tai, a sicrhau bod yr awdurdodau lleol yn manteisio yn llawn ar y pot yma o bres?

Diolch yn fawr am eich cwestiwn pwysig iawn.

Wrth gwrs, fel rydym ni wedi dweud, ac fel gwyddom ni—ac mae'r Gweinidog Newid Hinsawdd gyda ni'r prynhawn yma ac wedi ymgysylltu â'r trafodaethau hyn i gyd—mae hwn yn gyfrifoldeb traws lywodraeth o ran mynd i'r afael â'r argyfwng costau byw, gyda darparwyr tai, darparwyr tai cymdeithasol, ond gyda'r sector rhentu preifat yn ymgysylltu hefyd, yn ogystal â hynny.

O ran toriadau i'r lwfans tai lleol, mae'r toriadau wedi bod dros flynyddoedd ac ni chafodd hynny ei gynyddu ac fe gafodd ei rewi unwaith eto. Ond, rwy'n credu eich bod chi'n ymwybodol o'r datganiad a wnaeth y Gweinidog Newid Hinsawdd ar 8 o fis Ebrill am daliadau tai yn ôl disgresiwn. Rwyf i wedi codi'r holl bwyntiau a godwyd gyda Llywodraeth y DU ynglŷn â'r hyn yr ydym ni'n disgwyl iddyn nhw ei wneud o ran costau a chymorth ynni, y gostyngiad Cartrefi Cynnes, ac ati, ond hefyd, fel gwnaeth Julie James fis Ebrill diwethaf, rydym ni wedi galw ar Lywodraeth y DU i adfer ei chyllid ar gyfer taliadau tai yn ôl disgresiwn—cylch arall o doriadau sylweddol i'r ffynhonnell werthfawr hon o gyllid. Fe ddefnyddir yr arian hwnnw gan awdurdodau lleol, fel gwyddoch chi, i liniaru effeithiau diwygiadau lles eraill, gan gynnwys y dreth ystafell wely, pobl yr effeithir arnyn nhw gan y cap ar fudd-daliadau, ac, wrth gwrs, effaith rhenti cynyddol. Ac mae hynny'n helpu tenantiaid i beidio â mynd i ôl-ddyledion rhent pan fydd pobl yn wynebu'r argyfwng hwn o ran costau byw, fel yr ydych chi'n dweud, gyda'r rhent yn codi. Ac mae hi'n amhosibl deall pam—ac rwy'n dyfynnu'r Gweinidog Newid Hinsawdd:

'mae'n amhosibl deall pam mae llywodraeth y DU wedi penderfynu gwneud toriadau mor llym',

o ran taliadau tai yn ôl disgresiwn. Mae llawer o bobl nad ydyn nhw'n ymwybodol o'r manylion hyn i gyd, na'r hyn sy'n digwydd, ond, mewn gwirionedd, mae'r gostyngiad yn y cyllid Taliad Disgresiwn at Gostau Tai sydd ar gael i awdurdodau lleol Cymru yn y flwyddyn ariannol hon yn cyfateb i doriad o tua 27 y cant o'i gymharu â 2021-22. Felly, rydym ni wedi rhoi rhywbeth ar ben hwnnw. Mae Llywodraeth Cymru wedi ychwanegu £4.1 miliwn at y gronfa y llynedd, a'r swm o arian yr ydym ni'n ei roi nawr i bob un o'r cynlluniau hyn a'r taliadau atodol hefyd, at rywbeth sy'n gyfrifoldeb i Lywodraeth y DU mewn gwirionedd, mae'n rhaid i Lywodraeth y DU fynd i'r afael â hyn, ac fe allaf i eich sicrhau chi mai dyna'r hyn yr ydym ni'n bwriadu galw amdano.

Ac, yn olaf, Huw Irranca-Davies. 

Diolch, Dirprwy Lywydd. Un o'r nodweddion sy'n diffinio llawer o'r cymorth a roddodd Llywodraeth Cymru hyd yma yw pa mor effeithiol yr anelwyd hwnnw at y rhai sydd â'r angen mwyaf. Felly, os ydym ni'n edrych ar y cynllun talebau tanwydd, y gronfa wres, y gronfa cychwyn iach, y gronfa newydd i ofalwyr, mae hynny'n mynd yn uniongyrchol i'r rhai sydd â'r angen mwyaf nawr. Ni ellir dweud yr un peth, Dirprwy Lywydd, mae'n rhaid i mi ddweud, am un o gynlluniau Llywodraeth y DU, sef y grant ynni i bob aelwyd, sy'n mynd i bob cartref, ac os ydych chi'n berchen ar fwy nag un cartref, yna fe gewch chi'r grant hwnnw sawl tro, ni waeth faint o gartrefi sydd gennych chi.

Ond a gaf i godi un agwedd benodol ar hyn yr hoffwn i'r Gweinidog—? A hefyd, mae hi'n wych bod â'r Gweinidog arall yn y fan hon sy'n gyfrifol am dai hefyd. Mae hi'n debyg eu bod nhw wedi ystyried hyn yn barod. Mae'r Adran Busnes, Ynni a Strategaeth Ddiwydiannol, adran y DU, wedi dweud, os ydych chi'n denant ar y biliau cyfleustodau neu beidio, yna fe ddylid trosglwyddo'r taliad hwn o £400 yn uniongyrchol i chi'r tenant; ni ddylai fynd i'r landlord. Ond ni chafodd hynny ei nodi yn unman; nid yw'n ofyniad, dim ond felly y 'dylai' hi fod. Mae Cyngor ar Bopeth wedi gofyn am arweiniad clir ynglŷn â hyn, ond unwaith eto, canllawiau yw'r rhain. Tybed, Gweinidog, a wnewch chi, yn eich trafodaethau chi gyda Gweinidogion y DU a'ch cyd-Weinidogion yn y Cabinet, ystyried sut y gallwn ni sicrhau y bydd yr arian hwn yn mynd yn uniongyrchol i'r deiliaid ac nid i'r landlordiaid.

Diolch yn fawr. Pwynt pwysig iawn yw hwnnw. Rwy'n siŵr bod y Gweinidog Newid Hinsawdd yn ymwybodol o hynny eisoes, sef y pryderon eto gan Cyngor ar Bopeth, ein darparwyr cynghori sengl ni, ac oni bai ei bod hi'n gwbl eglur a gorfodol ei fod yn mynd i'r deiliad, ni allwn ni ymddiried yn hynny. Felly, fe fyddwn ni'n codi'r pwynt hwnnw. Diolch yn fawr iawn i chi, Huw Irranca-Davies.

Diolch i'r Gweinidog.

Eitem 4 sydd nesaf, datganiad gan y Gweinidog Newid Hinsawdd ar wastadeddau Gwent, ardaloedd sy'n esiampl i eraill o ran adfer natur. Galwaf ar y Gweinidog, Julie James.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Rwy'n falch iawn o allu siarad heddiw am y cynnydd sy'n cael ei wneud ledled un o ardaloedd gwarchodedig pwysicaf Cymru, sef gwastadeddau Gwent. Fel Llywodraeth, mae ymdrin â'r argyfyngau hinsawdd a natur wrth wraidd popeth a wnawn. Rhaid i ni ddiogelu ein hamgylchedd i genedlaethau'r dyfodol ei fwynhau, a chwarae ein rhan ar y llwyfan byd-eang. Yn fyd-eang, mae natur yn dal i gael ei cholli ar gyfradd frawychus, ac mae'r sefyllfa yng Nghymru yn debyg, gyda dirywiad cyflym yn ein rhywogaethau a'n cynefinoedd mwyaf gwerthfawr. Rwyf i wedi ymrwymo'n llwyr i helpu i wrthdroi'r dirywiad hwn, a dyna pam yr wyf i ar hyn o bryd yn gweithio ar ystyriaeth fanwl o fioamrywiaeth, sy'n canolbwyntio ar ein targed o 30x30, i ddiogelu o leiaf 30 y cant o'n tir a'n môr erbyn 2030.

Mae gwastadeddau Gwent yn rhan bwysig o'r cyfraniad at gyflawni'r uchelgais hwn, a rhaid canolbwyntio nawr ar wella cyflwr yr ardal warchodedig hon a'i ffiniau. Mae'r gwastadeddau o bwysigrwydd cenedlaethol am eu bioamrywiaeth a'u tirwedd, gan eu bod yn cael eu dynodi gan gyfres o safleoedd o ddiddordeb gwyddonol arbennig, yn ogystal â bod yn dirwedd o ddiddordeb hanesyddol eithriadol. Mae eu lleoliad, gerllaw Caerdydd a Chasnewydd, ac i mewn i sir Fynwy, hefyd yn eu gwneud yn ased diwylliannol a hamdden gwerthfawr i bobl leol ac ymwelwyr.

Ym mis Gorffennaf y llynedd, cyhoeddais ddatganiad ysgrifenedig ar gymryd camau i ddiogelu a rheoli gwastadeddau Gwent yn well, yn dilyn y penderfyniad i beidio â bwrw ymlaen â ffordd liniaru'r M4 yn 2019. Heddiw, rwyf i'n rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau am y cynnydd sy'n cael ei wneud a'r mesurau yr wyf i'n eu cefnogi i sicrhau bod gan y gwastadeddau'r lefel gywir o ddiogelwch a rheolaeth ar waith i ddiogelu eu diddordeb unigryw.

Ym mis Chwefror 2020, gwnaeth Llywodraeth Cymru gynnal gweithgor ar wastadeddau Gwent, dan gadeiryddiaeth John Griffiths AS, i archwilio sut y byddai modd diogelu a rheoli'r gwastadeddau'n well. Mae'r grŵp erbyn hyn wedi hen ennill ei blwyf ac mae'n cynnwys cynrychiolaeth o Lywodraeth Cymru, Cyfoeth Naturiol Cymru, llywodraeth leol, sefydliadau anllywodraethol amgylcheddol, a grwpiau lleol eraill, ac mae wedi datblygu cynllun gweithredu strategol o'i flaenoriaethau cyffredin.

Ar ôl ymweld â'r gwastadeddau fis Gorffennaf diwethaf, a chwrdd ag aelodau'r gweithgor fis Medi diwethaf, mae eu brwdfrydedd a'u hymroddiad i ddiogelu a rheoli gwastadeddau Gwent wedi creu argraff fawr arnaf i. Mae'r dull partneriaeth hwn, sydd wedi'i fabwysiadu gan Bartneriaeth Tirlun y Lefelau Byw, wedi darparu cyflawniadau sylweddol ar lawr gwlad o ran adfer a rheoli cynefinoedd, yn ogystal â chyfranogiad ac ymgysylltiad helaeth gan y gymuned â natur a hanes diwylliannol yr ardal. Mae hyn yn enghraifft o'r dull partneriaeth sydd mor hanfodol ledled ardal neu dirlun, i ganolbwyntio'r camau niferus sydd eu hangen i wrthdroi colli bioamrywiaeth a helpu i adfer natur. Ers mis Gorffennaf, mae cynnydd da wedi'i wneud.

Rwy'n falch iawn o ddweud, diolch i waith caled Partneriaeth Tirlun y Lefelau Byw ac aelodau'r gweithgor, fod cyllid arall nawr wedi'i sicrhau i gefnogi'r bartneriaeth am 18 mis arall. Bydd hyn yn helpu'r bartneriaeth i ddatblygu trefniadau rheoli a gweledigaeth tymor hwy ar gyfer y gwastadeddau, yn ogystal â chydgysylltu mwy o waith adfer a gweithgareddau ymgysylltu parhaus.

Un o'r blaenoriaethau sydd wedi'i nodi gan y gweithgor yw helpu i fynd i'r afael â'r pwysau i ddatblygu ar safleoedd SoDdGA drwy ddatblygu sylfaen dystiolaeth a chanllawiau gwell i ddatblygwyr a chynllunwyr lywio penderfyniadau datblygu. Mae cael hyn yn gywir yn gwbl hanfodol i'r safleoedd SoDdGA hyn, ac yr wyf i wedi cymeradwyo datblygu canllawiau cynllunio strategol ar gyfer yr ardal, yr wyf i eisiau eu gweld yn cael eu datblygu'n gyflym. Hwn fydd y cynllun treialu cyntaf o ddull polisi 9 'Cymru'r Dyfodol' i ymgorffori ystyriaethau bioamrywiaeth yn rhagweithiol mewn polisïau cynllunio mewn ardaloedd rheoli adnoddau naturiol cenedlaethol yng Nghymru.

Nododd y gweithgor hefyd yr angen i gyflymu'r rhaglen o adfer a rheoli cynefinoedd ar y gwastadeddau, fel y gall barhau i gynnal bywyd gwyllt a chyflawni'r amrywiaeth enfawr o fanteision y mae'n eu gwneud, yn fyd-eang, gan gloi carbon, ac yn lleol, gan ddarparu lle naturiol a diwylliannol gyfoethog i bobl ei fwynhau. Gan ddefnyddio'r gwaith gwych sydd eisoes wedi'i gyflawni, bydd y bartneriaeth yn parhau i weithio gyda ffermwyr, rheolwyr tir a grwpiau gwirfoddol, sy'n hanfodol i lwyddiant y gwaith hwn.

Er mwyn cyfrannu at y gwaith o adfer a rheoli cynefinoedd, rwyf i wedi cytuno gyda'r Prif Weinidog i adolygu addasrwydd tir a gafodd ei gaffael ar gyfer ffordd liniaru'r M4. Bydd hyn yn ein helpu ni i ddeall potensial bioamrywiaeth y safleoedd hyn yn well, a fydd yn helpu i lywio'r penderfyniadau yr ydym ni'n eu gwneud ynghylch eu dyfodol. Rwy'n falch bod ymgynghorwyr nawr wedi'u penodi i lunio cynllun gwella strategol, a fydd yn dechrau gyda gwaith arolygu safleoedd yr haf hwn, ac a fydd yn cael ei gwblhau erbyn diwedd y flwyddyn ariannol hon.

Ac, fel soniwyd eisoes, rwyf i'n cynnal ystyriaeth fanwl o fioamrywiaeth ar hyn o bryd. Mae hyn yn canolbwyntio ar ddull Cymru o weithredu fframwaith bioamrywiaeth byd-eang y Confensiwn ar Amrywiaeth Fiolegol ar ôl 2020 i ddiogelu 30 y cant o'n tir a 30 y cant o'n môr erbyn 2030. Byddaf i'n gofyn i gyfranogwyr sut y gallwn ni ddefnyddio ac ehangu'r cydweithio sydd wedi'i ddangos gan y bartneriaeth Lefelau Byw, a phartneriaethau tebyg eraill ledled Cymru, i sicrhau bod ein safleoedd gwerthfawr ni'n cael eu diogelu a'u rheoli'n effeithiol ar gyfer y dyfodol. Rwy'n edrych ymlaen at rannu canlyniadau'r ystyriaeth fanwl o fioamrywiaeth a'i hargymhellion gydag Aelodau ym mis Medi, unwaith y bydd wedi dod i ben. Diolch.

Llefarydd y Ceidwadwyr, Janet Finch-Saunders. 

Diolch, Dirprwy Lywydd, a diolch, Gweinidog, am y datganiad. Rwy'n credu bod un peth y gallwn ni gytuno arno a dyna'r angen i ddiogelu 30 y cant o'n tir a'n môr erbyn 2030. Nawr, fodd bynnag, fel y gwyddoch chi, rwyf i wedi bod yn gofyn, ers mis Hydref, beth yw'r rheswm pam na allwn ni osod y targedau hyn yn y gyfraith. Gwnaethoch chi ymateb i mi bryd hynny, gan ddweud, 'Rwy'n ystyried y rhan y gall deddfwriaeth ei chwarae wrth ategu targedau adfer natur yn ehangach, gan gynnwys y targed 30x30.' Felly, wyth mis yn ddiweddarach, a ydych chi wedi gwneud penderfyniad deddfwriaethol ar y targed 30x30, neu a ydych chi'n mynd i wneud i Gymru aros nes y cewch chi ganlyniad yr ystyriaeth fanwl o fioamrywiaeth?

Rwy'n tybio, i mi, ei bod hi braidd yn rhyfeddol bod y datganiad newydd gael ei wneud ynglŷn â gwastadeddau Gwent yn benodol, oherwydd mae'n rhoi'r argraff i mi eich bod chi'n ystyried y SoDdGA yno gyda mwy o flaenoriaeth a phwysigrwydd na'r rhai ym mhob cwr arall o Gymru. Os na, a fyddwn ni'n gweld datganiadau llafar yn cael eu cyflwyno ar SoDdGA ym mhobman arall yng Nghymru? Beth yw craidd y datganiad hwn, mewn gwirionedd? Ai eich bod chi'n cymryd camau i ymgyrchu ymhellach yn erbyn ffordd liniaru'r M4 ar gyfer Casnewydd? Ac, yng ngoleuni'r penderfyniad i adolygu addasrwydd tir a gafodd ei gaffael ar gyfer ffordd liniaru'r M4, a wnewch chi egluro ai eich uchelgais chi yw gweld y tir yn cael ei rwystro rhag cael ei ddefnyddio ar gyfer priffordd, a datgan—dywedwch chi wrthym ni—faint y mae'r ymgynghorwyr yn cael eu talu am y cynllun gwella strategol?

Fel y gwyddoch chi, mae gweithgor gwastadeddau Gwent eisoes wedi'i greu i archwilio dulliau gwell o ddiogelu gwastadeddau Gwent, wrth gydnabod yr angen i gynnal pwysigrwydd hanesyddol sylweddol yr ardal i Gymru. Mae'r gweithgor yn cynnwys cynrychiolwyr o Lywodraeth Cymru, Cyfoeth Naturiol Cymru a chyrff anllywodraethol amgylcheddol eraill, ac maen nhw wedi cyfarfod chwe gwaith ers ei ffurfio, ond nid ydyn nhw wedi cyhoeddi cynllun gweithredu eto. Ac yn ôl chi, ni fyddai unrhyw gynllun a fyddai'n cael ei ffurfioli o reidrwydd yn cael ei gyhoeddi. Rwy'n tybio fy mod i'n gofyn pam mae hynny'n wir. A sut y gallwn ni ddisgwyl i bobl Cymru ymddiried ynom ni i'w diogelu nhw a'u bywoliaeth, os na fyddwch chi'n ymgynghori a chyfathrebu â nhw ar eich cynllun gweithredu ar gyfer gwastadeddau Gwent? Ar hyn o bryd, Cymru yw'r unig wlad yn y DU nad yw'n cyfrannu data at ddangosydd bioamrywiaeth y DU ar gyflwr ardaloedd neu safleoedd o ddiddordeb gwyddonol arbennig. Felly, o ganlyniad, nid yw 70 y cant o'r 60 asesiad cyflwr nodweddion SoDdGA ar lefelau Gwent yn hysbys. Felly, pam, Gweinidog, y mae Llywodraeth Cymru wedi bod mor anweithgar wrth newid hyn drwy gymryd y cam cyntaf i wella'r broses o gasglu data? A pha sicrwydd y gallwch chi ei roi y bydd y targed o gael 100 y cant o SoDdGA mewn cyflwr ffafriol erbyn 2026 yn cael ei gyflawni? 

Nid fi yn unig sy'n poeni am hyn. Yn wir, mae Cyswllt Amgylchedd Cymru wedi cynhyrchu rhestr wirio ar gyfer adfer natur. Mae'n cynnwys sut y mae angen i Weinidogion fod yn rhan o'r gwaith o ddarparu ymateb cydlynol, yn ogystal â monitro, adolygu ac adrodd yn rheolaidd o gymharu â thargedau. Felly, Gweinidog, a wnewch chi'n amlinellu pa gamau yr ydych chi wedi'u cymryd i gydweithredu â rhanddeiliaid amgylcheddol, fel y caiff unrhyw waith yn y dyfodol ei ddatblygu ar sail grŵp eang a phrofiadol? Ac a allwn ni, os gwelwch yn dda, gael rhywfaint o dryloywder a chaniatáu i unrhyw adroddiadau, unrhyw gynlluniau, gael eu cyhoeddi? Diolch. 

Wel, nid wyf i'n gwybod yn iawn ble i ddechrau gyda hynny, Janet. Mae lefel y sinigiaeth sydd wedi'i dangos yn eich sylwadau wedi fy syfrdanu i'n llwyr, a dweud y gwir, hyd yn oed gennych chi. Felly, fe geisiaf i ymdrin â rhai o'r pethau a gafodd eu codi gennych chi.

Felly, yn gyntaf oll, mae'r bartneriaeth Lefelau Byw wedi gweithio'n galed iawn. Mae John Griffiths yn ei gadeirio, a fydd, rwy'n siŵr, yn gwneud cyfraniad yn fuan i'r ddadl, ac ymunodd Jayne Bryant AS ag ef yn ddiweddar. Mae'n gyfres o bobl sydd wedi dod at ei gilydd oherwydd eu bod yn poeni'n fawr am eu hardal. Ac mae'r syniad bod hyn i gyd rywsut yn cael ei gynnal yn gyfrinachol, ac ati, yn rwtsh, a dweud y gwir—rwtsh llwyr. Nid wyf yn gwybod beth sydd y tu ôl i hynna i gyd.

O ran y targedau eu hunain, mae '30 y cant o'r tir, 30 y cant o'r môr, erbyn 2030' yn bennawd byd-eang mawr iawn, ond nid ydym ni'n gwybod eto beth mae'n ei olygu er mwyn cyflwyno targedau. A yw'n 30 y cant o bob ardal awdurdod lleol, o bob cyngor cymuned, yn 30 y cant o gyfanswm màs tir Cymru? Nid ydym ni'n gwybod beth mae'n ei olygu. Rwyf i eisiau cael targedau sy'n golygu rhywbeth, sy'n golygu y bydd pwysau gwirioneddol arnom ni, fel ein bod ni'n gwybod, pan fydd y targedau hyn gennym ni ar waith, yr hyn y maen nhw'n yn ei olygu. Mae'r astudiaeth ddofn o fioamrywiaeth yn cynnwys cyfres gyfan o arbenigwyr ar hyn, a chyfres o gyfarfodydd rhanddeiliaid yn cyfarfod ochr yn ochr. Nhw yw'r bobl a fydd yn ein helpu ni i wneud hynny, i wneud synnwyr o'r hyn y mae'r '30 wrth 30' byd-eang yn ei olygu. Mae hynny'n slogan gwych, ond nid yw'n troi'n darged manwl, a dyna'r hyn yr ydym ni'n gweithio arno.

Llefarydd Plaid Cymru, Delyth Jewell.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Fel y gwyddom ni, mae gwastadeddau Gwent yn ganolfan hanfodol ar gyfer natur, wedi'i diogelu'n genedlaethol ac yn rhyngwladol. Mae'r 900 milltir o ddyfrffyrdd sy'n cael eu hadnabod yn lleol fel ffosydd draenio yn gorws o fywyd ac yn gartref i gannoedd o greaduriaid prin. Mae nifer o adar prin yn byw yno ac yn mudo yno i fridio. Mae mwy na 144 rhywogaeth o bryfed a chwilod dan fygythiad hefyd ymhlith y rhai sydd wedi gwneud eu cartref yno. Rwy'n falch o fod yn hyrwyddwr rhywogaethau un o drigolion lleiaf gwastadeddau Gwent, y Gardwenynen Feinlais, un o'r gwenyn mwyaf prin yn y DU. Mae niferoedd y wenynen hon wedi gostwng yn sylweddol yn ystod y blynyddoedd diwethaf, ac yn ystod y ganrif ddiwethaf hefyd. Dim ond mewn saith ardal yn ne Lloegr ac yng Nghymru y mae i'w canfod nawr, gan gynnwys gwastadeddau Gwent. Mae'n ganolfan hanfodol ar gyfer bioamrywiaeth a hamdden. Mae'n enghraifft o arfer gorau rhyngwladol o ran cadwraeth hefyd, a byddaf i'n eich holi chi am hynny mewn munud, Gweinidog. 

Mae'r dinasoedd a threfi bywiog yn fy rhanbarth i sy'n amgylchynu ymylon y gwastadeddau yn atgyfnerthu ymdeimlad o dawelwch, pellter, gwylltineb i ffwrdd o feddiannaeth ddynol mewn llawer o leoedd, ond mae'n ardal sy'n perthyn i bob un ohonom ni, y rhai sy'n byw nawr a'r rhai sydd eto i'w geni, wrth gwrs. Mae'r gwaith cadwraeth llwyddiannus sydd wedi digwydd yng ngwastadeddau Gwent dim ond wedi bod yn bosibl oherwydd bod digon o arian wedi'i ddarparu yn ystod y blynyddoedd diwethaf. A wnewch chi amlinellu, Gweinidog, neu a wnewch chi roi syniad i ni o'r cyllid a gaiff ei ddyrannu yn y tymor hir i'r prosiectau cadwraeth sy'n digwydd yng ngwastadeddau Gwent?

Er mwyn llywio gwaith cadwraeth effeithiol, mae monitro, fel yr ydym ni wedi clywed eisoes, yn gwbl hanfodol. Ond, ledled Cymru, mae'r monitro'n annigonol. Mae bylchau mewn data hanfodol bwysig. Er y dylai gweithwyr proffesiynol neu arbenigwyr fonitro, mae lle i rymuso pobl leol neu ymwelwyr â safleoedd natur i ymgymryd â'u gwaith monitro eu hunain yn ogystal â thrwy lanlwytho ffotograffau i gronfeydd data. Byddai hynny wir yn ein helpu ni i sicrhau, pan fyddwn ni'n mynd i'r afael â'r argyfwng natur, yr argyfwng natur sydd gennym ni, fod pawb yn teimlo bod ganddyn nhw ran yn hyn o beth—ei fod yn rhywbeth na ddylem ni boeni amdano'n unig, ond mewn gwirionedd mae ceisio ei ddatrys yn rhywbeth y gallwn ni i gyd fod yn rhan ohono, a gallwn ni ddathlu'r amrywiaeth wych sydd yno. Felly, hoffwn i wybod sut y mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi gwaith monitro ar wastadeddau Gwent, a thu hwnt, os gwelwch yn dda. A allwch chi roi rhagor o wybodaeth i ni am hyn, yn enwedig ynghylch sut y gall pobl leol neu ymwelwyr o unrhyw ran o Gymru neu'r byd fod yn rhan o hynny?

Ac yn olaf, o ran y gwersi yr ydych chi wedi'u dysgu o waith cadwraeth effeithiol yng ngwastadeddau Gwent o ran arfer gorau ym maes cadwraeth ac adfer natur, pa effaith y bydd gan unrhyw ganfyddiadau ar ymdrechion Llywodraeth Cymru i atal dirywiad bioamrywiaeth a sicrhau adferiad sylweddol o ran natur yn y tymor hir, os gwelwch yn dda? Diolch yn fawr iawn.

Diolch, Delyth. Rwyf innau'n rhannu'ch brwdfrydedd drosto. Nid wyf i wedi bod yn ddigon ffodus i weld un o'r gwenyn eto, ond yr wyf i wedi rhoi cynnig arni ambell waith. Yn sicr, rwyf i wedi gweld lluniau a fideos, ond nid yn bersonol eto, felly rwy'n edrych ymlaen at hynny.

Y rheswm dros gyflwyno hyn heddiw yw oherwydd mai'r hyn yr ydym ni'n ceisio ei ystyried yw os gallwn ni ddatblygu cyfrwng rheoli cynaliadwy hirdymor ar gyfer ardaloedd fel gwastadeddau Gwent. Yn amlwg, nid sôn am wastadeddau Gwent yn unig yr ydym ni, ond holl dir Cymru. Yr hyn yr ydym ni eisiau'i wneud yw gweld a allwn ni ddatblygu model rheoli cynaliadwy sy'n caniatáu i bob partner ddod at ei gilydd. Mae partneriaeth lefelau Gwent yn cael ei chefnogi gan Lywodraeth Cymru, ond mae hefyd yn cael ei chefnogi gan yr RSPB, Ymddiriedolaeth Bywyd Gwyllt Gwent, CNC, a nifer o bartneriaid eraill. Yr hyn yr ydym ni'n ei ystyried yw sut y gallwn ni gael y model cynaliadwy hwnnw i weithio mewn nifer o wahanol ardaloedd a mathau o dirwedd yng Nghymru.

Yn amlwg, ni all Llywodraeth Cymru ariannu hyn i gyd. Os dyna'r hyn yr ydym ni'n mynd i geisio'i wneud, byddwn ni filltiroedd oddi ar ein targed. Mae hyn yn ymwneud â sut y gallwn ni hwyluso'r model gorau i ddod ynghyd o wyddoniaeth dinasyddion a gwirfoddolwyr lleol a'r holl gyrff anllywodraethol sy'n dod at ei gilydd, ochr yn ochr â'r elusennau a sefydliadau'r trydydd sector yn y model cynaliadwy hwnnw. Yn hollbwysig, nid yw'n ddibynnol ar un unigolyn brwdfrydig yn bwynt pifodol; rydym ni i gyd yn gyfarwydd, ar draws y Siambr, â lleoedd lle mae hynny'n digwydd. Felly, dyna pam yr ydym ni'n canolbwyntio arno—oherwydd mae ychydig yn fwy datblygedig, mae gan nifer o bobl ddiddordeb mawr ynddo.

Rhan o'r hyn y mae'r bartneriaeth Lefelau Byw yn ei wneud yw ystyried y modelau casglu data—sut yr ydych chi'n gwneud rhyw fath o linell sylfaen, sut y mae statws cadwraeth da yn edrych mewn gwirionedd, sut y gallwn ni ledaenu hynny. Mae gennyf i ddiddordeb mawr hefyd—ac yr wyf i'n defnyddio'r arbenigedd o astudiaeth ddofn o fioamrywiaeth i wneud hyn—ym mha fath o amddiffyniad y dylai ardaloedd fel gwastadeddau Gwent ei gael. Nid yw'n barc cenedlaethol, nid yw wedi'i ddynodi ar hyn o bryd, ond mae ganddo lawer o safleoedd o ddiddordeb gwyddonol arbennig. Rwy'n dweud hyn lawer, ac nid wyf i'n ymddiheuro am ei ailadrodd: os byddwch chi'n mynd at Mr a Mrs Jones ar y stryd rywle yng Nghymru a'ch bod chi'n dweud, 'Pa lefel o ddiogelwch sydd gan ddarn o dir o ddiddordeb gwyddonol arbennig?', maen nhw'n annhebygol o feddwl y gallech chi roi maes parcio arno. Ond, ar hyn o bryd, gallech chi, mewn gwirionedd, o dan rai amgylchiadau, wneud hynny. Felly, un o'r pethau mawr yr ydym ni'n ei wneud hefyd yw edrych ar y canllawiau cynllunio strategol ar gyfer yr ardaloedd hyn i gyd-fynd â'r amddiffyniadau—beth mae hyn yn ei olygu.

Fy marn bersonol i, ac rwy'n pwysleisio nad barn y Llywodraeth ydyw, yw y dylai'r rhwystr hwnnw fod yn uchel iawn yn wir. Ni allwch chi ddweud 'byth, byth, byth', oherwydd nid ydych chi'n gwybod beth fydd yn digwydd, ond gallwch chi ddweud 'bron byth, byth, byth', yn dibynnu ar amgylchiadau eithafol iawn lle y maen nhw, fel y gallwn ni sicrhau'r ardaloedd hyn er mwyn atal y dirywiad y gwelwn ni ar hyn o bryd, ac yna, wrth gwrs, ei wrthdroi ac yna ei ledaenu. Mae problem fawr hefyd ynglŷn â'r lleiniau clustogi o amgylch yr ymyl, ac ati. Felly, dim ond model yr ydym ni'n ei ystyried i weld a allwn ni ledaenu hynny yw'r bartneriaeth Lefelau Byw. 

Gweinidog, diolch yn fawr am eich datganiad heddiw, ond diolch yn fawr iawn i chi hefyd am eich ymrwymiad ac ymrwymiad Llywodraeth Cymru i fwrw ymlaen â diogelwch a chynaliadwyedd ar gyfer gwastadeddau Gwent. Fel y gwyddoch, chi, mae llawer iawn o waith da eisoes wedi digwydd drwy'r bartneriaeth Lefelau Byw, ac mae gwir angen i ni ddatblygu hynny drwy gorff a all fwrw ymlaen â'r gwaith hwnnw, a chael cyllid cynaliadwy hirdymor, ac yna canolbwyntio gyda phartneriaid ar y camau y mae eu hangen i ddatblygu bioamrywiaeth a'r ecosystemau. Gwn i eich bod chi wedi ymrwymo'n llwyr i hynny, Gweinidog, a hoffwn i chi ddweud ychydig am sut y mae modd sicrhau'r dyfodol hwnnw. 

O ran y materion cynllunio, mae'n dda iawn gweld y gwaith sy'n digwydd o ran y polisi strategol 9 a phopeth sy'n digwydd o'i gwmpas, ond gwyddoch chi hefyd, Gweinidog, fod rhai pwysau tymor byr ar hyn o bryd o ran ceisiadau cynllunio, er enghraifft ffermydd solar, sydd, o'u cymryd gyda'r rhai sydd eisoes ar waith, wir yn newid natur yr ardal oherwydd nifer y ffermydd solar a'r ceisiadau sy'n dod i mewn. Gwn i, Gweinidog, y byddech chi'n disgwyl i bolisïau a datganiadau Llywodraeth Cymru gael eu hystyried yn y tymor byr wrth i'r gwaith tymor hwy fynd rhagddo, a tybed a allwch chi ddweud ychydig am y ceisiadau presennol hynny'n gyffredinol—nid unrhyw un penodol—a datblygu syniadau Llywodraeth Cymru a'r effaith y dylai hynny ei chael ar wneud penderfyniadau. Ac—

Na, John. Rydych chi wedi cael eich amser, mae'n ddrwg gen i, ac yr ydych chi wedi gofyn y cwestiynau. 

Iawn. Diolch yn fawr.

Diolch, John. Rwy'n gwybod, John, eich bod chi'n frwdfrydig iawn, ac rwy'n ddiolchgar iawn i chi am gadeirio'r bartneriaeth Lefelau Byw, sydd yn sicr wedi ein helpu ni i'w symud ymlaen. Mae gwir angen i ni wella'r canllawiau cynllunio strategol ar gyfer y meysydd y gwnes i eu crybwyll o'r blaen. Ni allaf i wneud sylw ar nifer o geisiadau cynllunio sy'n weddill am resymau amlwg, felly nid wyf i'n mynd yn agos at hynny. Ond yn gyffredinol, fel y dywedais i, dyma fydd y cynllun treialu cyntaf o bolisi 9 'Cymru'r Dyfodol', y dull o brif ffrydio bioamrywiaeth a chydnerthedd ecosystemau mewn polisïau cynllunio, a sicrhau ein bod ni, fel rhan o'r cynllun treialu hwnnw o bolisi 9, yn cael y datblygiadau cymdeithasol, economaidd, diwylliannol ac amgylcheddol cywir yn y lle cywir i wella'r fioamrywiaeth a chydnerthedd yr ecosystemau hynny. Mae hynny'n mynd i fod ar ffurf uwchgynllun ar gyfer yr ardal, ac mae gennym ni, fel y gwyddoch chi, ymgynghorwyr sy'n gweithio arno.

Rydym ni wedi ceisio barn—fel y gwyddoch, John, o weithgor Lefelau Byw Gwent—ar y dull llywodraethu sydd ei angen i gynrychioli'r buddiannau gwleidyddol a thechnegol sy'n gysylltiedig â datblygu'r polisi hwn a'r canllawiau cysylltiedig y mae eu hangen ar fioamrywiaeth a chydnerthedd ecosystemau. Rwy'n gwbl benderfynol o wneud hon yn ardal dreialu ar gyfer y model hwn o bolisi llywodraethu a chynllunio, oherwydd mae hon yn ardal hollbwysig—ochr yn ochr â llawer o rai eraill yng Nghymru, wrth gwrs—o fioamrywiaeth a chydnerthedd. Mae'n ysgyfaint gwyrdd cyfres fawr o gytrefi trefol o amgylch ei ymylon, fel y gwyddoch chi, John, ac mae'n ffynhonnell gyfoethog o ddyddodi carbon a bioamrywiaeth. Mae'n enghraifft dda iawn o ddal carbon ar ffurf nad yw'n goeden hefyd, oherwydd, fel yr wyf i'n dal i ddweud wrth bobl, nid yw'r goeden ond yn symbol eiconig ar gyfer amrywiaeth eang o wahanol fathau o dirweddau ledled Cymru sy'n cynnal amrywiaeth o fioamrywiaeth. Rwy'n benderfynol iawn o roi'r cynllun treialu hwnnw ar waith. Byddwn ni'n cyhoeddi'r canllawiau cynllunio strategol ac yr wyf i dal yn ddiolchgar iawn am eich rhan chi yn cadeirio'r grŵp.

Ac yn olaf, Jayne Bryant.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Diolch am y datganiad pwysig yna, Gweinidog. Hoffwn dalu teyrnged i'r grŵp dan gadeiryddiaeth fy nghyfaill da John Griffiths, oherwydd mae wedi gwneud gwaith anhygoel dros yr amser y mae wedi'i ffurfio. Mae gwastadeddau Gwent yn adnodd gwych y mae angen ei drysori a'i ddiogelu. Fe'i ffurfiwyd tua 8,000 o flynyddoedd yn ôl, ac mae'r dirwedd a wnaed gan ddyn yn dyddio'n ôl i'r Rhufeiniaid. Mae'n rhan anhygoel o Gymru a byddwn yn annog unrhyw un nad yw wedi bod yno i wneud hynny.

Rwy'n gwybod bod eu pwysigrwydd yn sicr yn cael ei gydnabod gennych chi, Gweinidog, ond hoffwn fanteisio ar y cyfle hwn i bwyso am roi mwy o arfau i gyrff cyhoeddus er mwyn iddyn nhw allu brwydro yn effeithiol i'w hamddiffyn. Un bygythiad penodol yw tipio anghyfreithlon ar raddfa enfawr, pan fo troseddwyr yn defnyddio arwahanrwydd y gwastadeddau, ond sydd â mynediad cymharol hawdd i'r M4, i ollwng tunelli o sbwriel a gwastraff. Mae llywodraeth leol a Cyfoeth Naturiol Cymru yn gwneud eu gorau i gyflwyno dirwyon a hysbysiadau, ond mae grwpiau cymunedol yn aml wedi canfod bod y prosesau hyn yn anodd, ac mae'r dirwyon a roddwyd yn gymharol aneffeithiol. A wnaiff y Gweinidog edrych ar y prosesau yr ydym ni'n eu defnyddio i ddiogelu'r gwastadeddau ac a oes unrhyw ffyrdd y gallwn ni geisio arfogi cyrff cyhoeddus â phwerau ac ataliadau cryfach, fel y gellir cymryd camau cadarnach a chyflymach yn erbyn y sefydliadau troseddol hunanol sy'n manteisio ar y dirwedd wych hon?

Diolch yn fawr iawn, Jayne Bryant. Mae hwnnw'n bwynt pwysig iawn, onid ydy, oherwydd mae angen i ni wneud nifer o bethau. Rwy'n hapus iawn i edrych eto i weld a allwn ni gryfhau galluoedd gorfodi'r gwahanol asiantaethau yn y maes, ond mewn gwirionedd, yr hyn y mae gwir angen i ni ei wneud yw ei gwneud yn amlwg iawn bod hwn yn safle o ddiddordeb gwyddonol arbennig a chadwraeth natur nes ei bod yn mynd yn beth y tu hwnt i amgyffred y byddai rhywun yn ymddwyn yn y fath fodd. Mae hyn yn wir am yr holl safleoedd ledled Cymru, nid dim ond yr un penodol hwn. Felly, mae angen i ni wneud mwy, onid oes? Mae angen i ni wneud yn siŵr ei fod yn llawn o swnian natur—os maddeuwch y chwarae ar eiriau—ac mae hynny'n ataliad ynddo'i hun, mewn gwirionedd. Felly, rwy'n credu bod dwy elfen i hynny.

Rwy'n hapus iawn i edrych eto ar yr hyn y gellir ei wneud am y mater penodol iawn yr ydych yn ei godi. Byddwn yn ddiolchgar iawn, os oes gennych unrhyw achosion yr hoffech dynnu fy sylw atyn nhw'n benodol, os gwnewch chi hynny. Ond yn bwysicach na hynny, mae a wnelo hyn â sicrhau bod y rhwydwaith o bobl ar draws y gwastadeddau—ac, wrth gwrs, y safleoedd eraill ledled Cymru—yn dod at ei gilydd i'w wneud yn gwbl annerbyniol yn gymdeithasol yn y ffordd fwyaf posibl i unrhyw un ymddwyn felly. Gwyddom mai ennill calonnau a meddyliau i'r achos, a sicrhau cynhwysiant, yw un o'r ffyrdd gorau o wneud hynny. Diolch.

Diolch i'r Gweinidog.

Eitem 5, datganiad gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol ar y cynllun gweithredu drafft ar HIV. Galwaf ar y Gweinidog, Eluned Morgan.

Diolch yn fawr. Rwy'n falch iawn o gyflwyno'r cynllun gweithredu HIV hwn i'r Senedd. Mae hwn yn cyflawni ein hymrwymiadau uchelgeisiol yn ein rhaglen lywodraethu a wnaethom i ddatblygu cynllun gweithredu HIV i Gymru ac i fynd i'r afael â'r stigma a brofir gan y rhai sy'n byw gyda HIV.

Er ein bod wedi cymryd camau breision mewn llawer o feysydd sy'n gysylltiedig â HIV yn ystod y blynyddoedd diwethaf, mae llawer i'w wneud o hyd. Mae'r cynllun gweithredu hwn yn nodi 26 o gamau gweithredu uchelgeisiol ond cyraeddadwy i'w gweithredu erbyn 2026, a fydd, yn ein barn ni, yn cyfrannu'n helaeth at helpu Cymru i gyrraedd targed Sefydliad Iechyd y Byd o ddim heintiau HIV erbyn 2030, ac, yn hollbwysig, mabwysiadu dull dim goddefgarwch tuag at stigma sy'n gysylltiedig â HIV. Rwy'n credu bod yr olaf yn benodol arwyddocaol; rydym ni wedi dod yn bell iawn ers dyddiau tywyll yr 1980au, pan oedd anwybodaeth a chreulondeb tuag at bobl â HIV yn rhemp. Nid oes lle o gwbl i anwybodaeth ac anoddefgarwch mewn cymdeithas fodern, a nod y camau gweithredu yn y cynllun hwn yw dileu'r anoddefgarwch hwn.

Nawr, dros y pum mlynedd diwethaf, mae Llywodraeth Cymru, gan weithio gyda phartneriaid eraill, wedi gwneud cynnydd mawr o ran gwella mynediad at brofion a thriniaeth yng Nghymru. Ac rwy'n credu y gall Cymru fod yn falch o'r gostyngiad sylweddol yr ydym wedi'i weld mewn achosion newydd o roi diagnosis HIV. Rhwng 2015 a 2021, gostyngodd diagnosis newydd o HIV 75 y cant. Gellir priodoli ffactor sylweddol yn y cyflawniad hwn i ymrwymiad Llywodraeth Cymru i ddarparu proffylacsis cyn-amlygiad, PrEP, i bawb y mae wedi'i nodi'n glinigol ar eu cyfer, ac mae hynny wedi'i wneud ers haf 2017.

Er gwaethaf yr heriau yr oedd y gwasanaethau iechyd rhywiol yn eu hwynebu drwy gydol pandemig COVID, cynhaliwyd y gallu i gael profion HIV, drwy ymgynghoriadau wyneb yn wyneb, a thrwy weithrediad cyflym profion ar-lein. Ac mae'r model cyfunol hwn o gael gafael ar brofion HIV wedi arwain at fwy o bobl yn cael eu profi am HIV rhwng mis Ionawr a mis Mawrth 2022 nag mewn unrhyw chwarter blaenorol. Mae'r gwasanaeth ar-lein a weithredwyd ym mis Mai 2020 wedi rhagori ar ddisgwyliadau o ran y nifer ddisgwyliedig o brofion y gofynnwyd amdanyn nhw, gan wneud profion heintiau a drosglwyddir yn rhywiol, gan gynnwys HIV, hyd yn oed yn fwy hygyrch, sy'n lleihau stigma. Cydnabyddir llwyddiant y model hwn yn y cynllun gweithredu, ac mae'n bleser gennyf gyhoeddi heddiw y bydd Llywodraeth Cymru yn darparu cyllid blynyddol o £3.9 miliwn i barhau â'r platfform profi ar-lein hwn a'i ddatblygu wrth symud ymlaen.

Mae'r cynllun gweithredu hwn wedi'i gyd-greu gan amrywiaeth o randdeiliaid allweddol ac mae'n deillio o fisoedd lawer o gydweithio â fy swyddogion. Yn hydref 2021, sefydlwyd gweithgor cynllun gweithredu HIV gennym, dan gadeiryddiaeth Dr Marion Lyons, uwch swyddog meddygol yn Llywodraeth Cymru, gyda llawer iawn o brofiad ym maes HIV ac iechyd rhywiol. Roedd y grŵp yn cynnwys amrywiaeth eang o randdeiliaid, gan gynnwys y rhai hynny o'r sector cymunedol a gwirfoddol, gweithwyr gofal iechyd proffesiynol, academyddion ac, yn bwysig iawn—pobl sy'n byw gyda HIV sydd â phrofiad personol o hynny.

Mae'r 26 o gamau gweithredu wedi'u seilio ar dair egwyddor graidd: ni ddylai fod unrhyw oddefgarwch o stigma sy'n gysylltiedig â HIV; bydd yr holl gynlluniau ar gyfer gweithredu mentrau a gwasanaethau newydd yn cael eu llywio gan bobl sy'n byw gyda HIV, neu byddan nhw'n cael eu datblygu gyda nhw. Ochr yn ochr â hyn, bydd cydnabyddiaeth o wahaniaethau mewn cyd-destun o ran rhywioldeb, ethnigrwydd, oedran, rhyw a lleoliad. Bydd pob menter a gwasanaeth newydd yn cael eu monitro a'i werthuso'n gyson i sicrhau eu bod nhw'n bodloni'r camau gweithredu a'r egwyddorion sy'n cael eu nodi yn y cynllun. Roedd y grŵp yn glir na ddylid gadael neb ar ôl, dylid annog a dathlu cynwysoldeb ac amrywiaeth, ac y dylai pob cymuned rŷn ni'n eu gwasanaethau fod yn rhan annatod o'r deialog, y drafodaeth a'r penderfyniadau sy'n cael eu gwneud am HIV wrth inni symud ymlaen. 

Mae'r 26 o gamau gweithredu yn canolbwyntio ar bum maes allweddol: atal, profi, gofal clinigol, byw'n dda gyda HIV a thaclo stigma sy'n gysylltiedig â HIV. Ar ben hyn, mae pum cam gweithredu cyffredinol wedi bod yn allweddol. Yn gyntaf, sefydlu Cymru fel Cenedl Llwybr Carlam. Adeiladu ar lwyddiant mawr Fast Track Caerdydd a'r Fro, sef y cynllun cydweithredol llwybr carlam cyntaf yng Nghymru, sydd wedi bod yn llwyddiannus iawn o ran cynnwys cyrff cyhoeddus lleol, cynyddu cydweithio, a chreu mentrau newydd, gan gynnwys cymorth meddygon teulu ar gyfer profion HIV a rhwydwaith eirioli. Mae'r ddau hyn wedi denu cyllid anstatudol. Nod y cynllun yw gwneud Cymru'n Genedl Llwybr Carlam, gyda rhwydweithiau ledled Cymru a fyddai'n cydweithredu i helpu i gyflawni uchelgais Cymru i beidio â chael unrhyw achosion newydd o HIV erbyn 2030.

Yn ail, cydnabod pwysigrwydd grwpiau gwirfoddol a chymunedol, a rhoi mwy o gyfle iddyn nhw i gyfrannu. Mae'r cynllun gweithredu hwn wedi'i ddatblygu gyda phartneriaid fel Pride Cymru ac Ymddiriedolaeth Terrence Higgins, y mae eu gwaith yma yng Nghymru yn adeiladu ar waith blaenorol llinell gymorth AIDS Caerdydd a Body Positive Caerdydd. Yn ogystal â'u gwaith nhw, mae gwaith grwpiau HIV y trydydd sector fel PrEPster, yr Ymddiriedolaeth AIDS Genedlaethol, Positively UK a CHIVA, y gymdeithas HIV plant, i gyd wedi bod yn hanfodol bwysig yn y frwydr yn erbyn HIV yn ystod y blynyddoedd diwethaf. Bydd pob un o'r sefydliadau hyn yn parhau i fod yn allweddol yn y frwydr yn erbyn HIV yn y blynyddoedd i ddod.

Yn drydydd, ariannu a datblygu system rheoli achosion iechyd rhywiol i Gymru gyfan. Bydd y system hon yn drawsnewidiol yn y ffordd y bydd data a gwybodaeth am iechyd rhywiol yn cael eu casglu a'r ffordd y bydd tueddiadau'n cael eu monitro. Yn bedwerydd, bydd gofyn i fyrddau iechyd ac ymddiriedolaethau adrodd yn flynyddol i Lywodraeth Cymru ar sut mae'r camau gweithredu yn y cynllun gweithredu HIV yn cael eu cymryd ac yn gwneud gwahaniaeth. Ac yn olaf, sefydlu grŵp goruchwylio cynllun gweithredu, a fydd yn monitro'r effaith y mae cyflawni'r cynllun gweithredu wedi'i chael.

Dwi'n hynod o ddiolchgar i'r partneriaid a'r rhanddeiliaid hynny sydd wedi creu'r cynllun hwn ar y cyd. Bydd cyfnod ymgynghori yn cael ei gynnal nawr am 12 wythnos. Dwi'n annog cymaint o bobl â phosibl i gyfrannu at y broses hon drwy ymateb a rhoi sylwadau ar y camau gweithredu sy'n cael eu cynnig. Dwi'n credu'n gryf y gallwn ni, drwy dderbyn a gweithredu'r camau hyn, wneud gwahaniaeth sylweddol i fywydau pobl sy'n byw gyda HIV a gwneud gwahaniaeth o ran diogelu cenedlaethau'r presennol a'r dyfodol rhag y feirws. Dwi'n edrych ymlaen at ddarllen yr ymatebion i'r ymgynghoriad a dod â'r cynllun terfynol yn ôl i'r Senedd yn ddiweddarach eleni. Diolch yn fawr.

A gaf i ddiolch i chi, Gweinidog, am eich datganiad heddiw? Wrth gwrs, roedd yn ddiddorol iawn darllen y cynllun pan gyrhaeddodd fy mewnflwch y bore yma. Rwy'n croesawu'r cynllun yn fawr heddiw, ac, wrth gwrs, fel cenedl, rydym wedi cymryd camau breision, onid ydym ni, ers y frwydr yn erbyn HIV yn ôl yn yr 1980au? Ac fel dyn ifanc iawn yng nghanol yr 1980au, rwy'n cofio rhai o'r materion a oedd yn ymwneud â'r stigma ar y pryd. Ac arhosodd hynny'n wir am beth amser wedyn. Ond rwy'n credu ein bod ni wedi cymryd camau breision i frwydro hynny, ond, wrth gwrs, mae mwy i'w wneud.

Nawr, mae cynllun gweithredu HIV Lloegr a chynllun dileu HIV yr Alban yn cynnwys adroddiadau blynyddol i San Steffan a Holyrood. Ni soniwyd amdano yn eich cynllun heddiw, ond ai eich bwriad chi yw cyflwyno adroddiadau cynnydd blynyddol i'r Siambr hon yn y fan yma? Yn sicr, byddwn i'n cefnogi hynny, oherwydd rwy'n credu y byddai hynny'n cynnal y momentwm ac yn cynyddu'r atebolrwydd hwnnw yr wyf yn credu bod ei angen arnom.

A fydd Cymru'n cyrraedd targed UNAIDS 95-95-95 erbyn 2025, sydd, wrth gwrs, yn darged a osodwyd yn fyd-eang? Roeddwn i eisiau sicrhau mai dyna yw eich bwriad, Gweinidog. Nid wyf yn credu ei fod yn nodi hynny yn y cynllun.

Yn yr adran am brofion, ceir ymrwymiad pwysig iawn o astudiaeth serogyffredinrwydd ddienw a gynhaliwyd gan Iechyd Cyhoeddus Cymru ar gyfer feirysau HIV a feirysau sy'n cael eu cludo yn y gwaed. Bydd hyn, wrth gwrs, yn sicrhau ein bod yn gwybod a fyddai fersiwn o brofion optio allan mewn adrannau damweiniau ac achosion brys yn gweithio mewn ardaloedd fel Caerdydd ac o bosibl Wrecsam. Felly, a gaf i ofyn pam nad yw hynny'n ymddangos yn y cynllun fel cam gweithredu ynddo'i hun?

Yn wahanol i Loegr, nid oes pwyslais ar roi gwybod i bartneriaid—partneriaid presennol a blaenorol—am y diagnosisau hynny, ac yn ystadegol dyna'r pwyslais mwyaf effeithiol ar gyfer profi, fel y deallaf i. Nid yw'n cael ei grybwyll yn y cynllun, felly tybed, Gweinidog, a fyddech yn amlinellu a ydych yn bwriadu i'r cynllun wneud hyn? Yn yr adroddiad, nid oes targedau ar gyfer clinigau iechyd rhywiol i sicrhau bod eu holl wasanaethau'n cynnig prawf HIV. Felly, gallai hyn fod yn arf da i'w weithredu, oherwydd rwy'n credu y byddai, wrth gwrs, yn cynyddu nifer y profion ac yn lleihau anghydraddoldebau iechyd hefyd. Felly, tybed a wnewch chi, Gweinidog, geisio gweithredu hyn, gan y byddai'n dda, efallai, cynnwys hwn fel dangosydd perfformiad allweddol ar gyfer clinigau iechyd rhywiol.

Sonioch chi, Gweinidog, eich bod eisiau cyflwyno addysg HIV i'r cwricwlwm ysgol, ac rwy'n croesawu hynny'n fawr, ond hoffwn i, efallai, ychydig mwy o eglurder ynglŷn â hynny. I ba grwpiau oedran y bydd hyn yn cael ei gyflwyno? Rwy'n credu ei bod yn bwysig deall hynny. Rwy'n credu bod ychydig o faterion yn ymwneud â hyn i'w hystyried o ran beth fydd oedran y plant a fydd yn cael eu haddysgu a phryd y caiff hyn ei gyflwyno. A fydd addysg HIV yn dod yn rhan o'r un addysgu cyffredinol am heintiau a drosglwyddir yn rhywiol sydd eisoes ar waith, neu a fydd hyn yn cael ei addysgu ar lefel fwy manwl?

Rwy'n credu i mi weld yn eich datganiad i'r wasg, Gweinidog, sôn am £3.9 miliwn i ddatblygu profion ar-lein ymhellach. A yw'r swm hwnnw'n cynnwys—? A yw'r swm hwnnw wedi'i gynnwys yn y cyllid llawn sydd ar gael i gyflawni'r camau gweithredu yn y cynllun, neu a ydych chi'n rhagweld y bydd rhagor o arian ar gael?

Ond, yn gyffredinol, Gweinidog, rwy'n croesawu'n fawr, ac wrth gwrs byddwn yn annog pobl i ddod ymlaen a chael eu profi, fel y gallwn ddileu heintiau a dileu'r stigma. Diolch yn fawr, Gweinidog.

Diolch yn fawr iawn, Russell. Yn sicr, pan ddaw'n fater o adrodd—ac yn amlwg, ymgynghoriad yw hwn, felly mae cyfle i bobl gyfrannu eu syniadau y tu hwnt i'r hyn a nodwyd hyd yn hyn—ond, yn sicr, o ran monitro, rydym yn glir iawn y bydd grŵp goruchwylio i sicrhau bod y 26 o gamau a nodwyd yn cael eu monitro mewn gwirionedd a'u bod yn cael eu cymryd o ddifrif. Os hoffech i mi ddod yn ôl ac adrodd i'r Senedd, ac, wrth gwrs, byddwn i'n fwy na pharod i wneud hynny, oherwydd mae hwn yn un o'n hymrwymiadau maniffesto allweddol—. Roedd hwn yn gwbl ganolog i'n maniffesto, ac felly unrhyw gyfle yr ydych chi'n fodlon ei roi i ni i ddangos sut yr ydym yn cyflawni ein maniffesto, wrth gwrs rydym yn hapus i wneud hynny.

Rwy'n credu o ran y targedau sydd wedi'u gosod gan sefydliadau rhyngwladol, ydym, rydym ni'n cyd-fynd yn llwyr â'r targedau hynny sydd wedi'u nodi, ac, yn sicr, os daw'n fater o roi gwybod i bartneriaid, rwy'n credu bod yn rhaid i ni fod ychydig yn sensitif yma. Mae'n rhaid i ni sicrhau ein bod yn sensitif o ran parchu preifatrwydd. Yr hyn nad ydym ni eisiau ei gael yw i bobl beidio â dod ymlaen os bydd hynny'n achosi problem, ond, unwaith eto, rwy'n hapus i gael arweiniad gan arbenigwyr a all ddweud wrthyf beth mae'r dystiolaeth yn ei ddangos i ni yw'r ffordd orau o ymddwyn yn y maes hwnnw.

O ran clinigau iechyd rhywiol, wrth gwrs mae profion HIV ar gael, a phan ddaw'n fater o addysg yn y cwricwlwm ysgol, byddaf wrth gwrs yn gweithio'n agos gyda'r Gweinidog addysg, ac rwy'n gwybod y bydd eisiau sicrhau ein bod yn mabwysiadu ymagwedd sy'n briodol i oedran at hyn, a bydd, rwy'n siŵr, yn arwain yr arbenigwyr yn y maes hwnnw. Felly, rwy'n credu bod Jeremy Miles mewn gwell sefyllfa i roi gwybod sut yn union y bydd hynny'n gweithio yn y cwricwlwm ysgol.

O ran yr arian, rwyf wedi nodi bod gennym £3.9 miliwn—mae hynny ar gyfer pob prawf, nid profion ar-lein yn unig—cyllid ychwanegol, ond, wrth gwrs, mae hynny ar ben yr hyn yr ydym ni eisoes yn ei wario ym mhob bwrdd iechyd unigol. Felly, nid ydym yn rhoi'r arian i fyrddau iechyd ac yn ei glustnodi ar hyn o bryd, ond mae'r arian hwn wedi'i glustnodi; mae hwn yn arian ychwanegol sydd wedi'i glustnodi, ond mae hynny ar ben yr hyn sy'n cael ei wneud eisoes gan y byrddau iechyd ledled Cymru.

A gaf innau ddiolch i'r Gweinidog am yr adroddiad yma? Rwyf innau'n edrych ymlaen i weld pa fath o ymatebion ddaw i'r ymgynghori sy'n digwydd rŵan. Mae hwn yn bwysig iawn ac, ar yr wyneb, mae hwn yn ffrwyth gwaith partneriaeth fel y dylwn ni ei weld yn digwydd yma yng Nghymru, lle mae'r gwahanol fudiadau sydd eisiau ein gweld ni yn ennill tir yn y maes yma wedi bod yn cymryd rhan ynddo fo. Mi oedden ni mewn peryg, dwi'n meddwl, o fod yn llithro nôl o fod yn trio taro'r targed yna o beidio â chael rhagor o achosion newydd o HIV yng Nghymru erbyn 2030. Roedd fy mhlaid i wedi awgrymu o bosib y gallen ni fod yn anelu hyd yn oed yn uwch ac anelu am 2026, rhywbeth dwi'n gwybod yr oedd y Terrence Higgins Trust wedi ei groesawu. Mi oedd hyd yn oed 2030 yn dechrau edrych ymhell o'n gafael ni. Dwi'n gobeithio bod yr adroddiad yma sydd gennym ni rŵan yn dod â ni nôl on track, fel petai, ac y byddwn ni'n gallu yn sicr anelu at gyrraedd y targed hwnnw.

Mae yna sawl elfen o'r gwaith sydd yn mynd i fod yn cael ei wneud rŵan, neu sy'n cael ei argymell, sydd yn dal fy llygaid i, yn benodol creu Cymru'n Genedl Llwybr Carlam. Mae yna waith da wedi cael ei wneud, yn cael ei arwain yng Nghaerdydd a'r Fro, a dwi'n gwybod bod rhannau eraill o Gymru, y gogledd, er enghraifft, wedi bod yn eiddgar iawn i symud ymlaen efo gwaith fel hyn. Tybed a allaf i gael rhagor o fanylion gan y Gweinidog ynglŷn â'r capasiti mae hi'n dymuno ei weld yn cael ei adeiladu ar gyfer gweithredu'r uchelgais o Gymru fel Cenedl Llwybr Carlam. Y gobaith, dwi'n gwybod, yn y gogledd oedd y byddai yna adnoddau er mwyn sicrhau bod yna berson yn gallu arwain y gwaith, yn gyflogedig felly, yn gwthio ffiniau'r hyn all gael ei gyflawni yn y gogledd. Tybed oes yna ragor o gig ar asgwrn y math o adnoddau a allwn ni ddisgwyl i fod yn mynd a sut y gallai'r adnoddau hynny gael eu defnyddio ar lawr gwlad.

Mi wnaf i roi sylw yn sydyn iawn i stigma. Dwi'n falch o weld cymaint o bwyslais yn cael ei roi ar yr angen i daclo stigma. Rydyn ni'n gwybod cymaint o broblem oedd hyn nôl yn yr 1980au, fel cafodd ei ddangos gan y gyfres ragorol honno It's A Sin. Mae'n frawychus meddwl am y stigma oedd yna bryd hwnnw, ond mae'r stigma'n dal yn fyw. Dwi'n ei weld o drwy fy ngwaith i efo'r grŵp trawsbleidiol ar waed wedi ei heintio, lle mae'r rheini sydd wedi eu heintio â HIV yn dal yn profi stigma yn eu herbyn nhw. Felly, dwi'n croesawu hynny.

Mi wnaf i dynnu sylw'r Gweinidog at waith ymchwil sydd wedi cael ei wneud yn ddiweddar ynglŷn â stigma hyd yn oedd ynglŷn â phobl sydd yn cymryd PrEP. Rŵan, allaf i gael sicrwydd y bydd taclo stigma yn mynd yn ôl hyd yn oed at y pwynt hwnnw, fel nad oes angen i bobl sydd yn cymryd PrEP fod yn bryderus y bydd yna stigma yn eu herbyn nhw am drio atal HIV yn y lle cyntaf?

Ac un cwestiwn penodol iawn—maddeuwch i fi os ydy'r ateb yn yr adroddiad yma, dwi ddim wedi cael cyfle i fynd drwyddo fo'n fanwl eto—mae PrEP wedi bod ar gael drwy glinigau iechyd rhyw ac mae yna alw wedi bod am sicrhau ei fod o ar gael, er enghraifft, drwy'r fferyllydd cymunedol. Mi fyddai hynny ynddo fo'i hun yn fodd i daclo stigma, gan, o bosib, nad yw rhai pobl ddim yn dymuno mynd i glinigau iechyd rhyw er mwyn ei gael o, felly tybed oes yna newid cyfeiriad o ran polisi yn hynny o beth, fel bod modd cael gafael arno yn haws.

Diolch yn fawr, ac wrth gwrs rŷn ni eisiau gweld a sicrhau ein bod ni'n cyrraedd y targed yna o 2030, ond, os gallwn ni fynd yn gyflymach, wrth gwrs bydden ni'n hoffi gweld hynny hefyd. Mae'n dibynnu i ba raddau mae'r cyhoedd yn dod gyda ni ar y siwrne yma. Un o'r rhesymau, ac un o'r pethau dwi'n gobeithio ddaw o'r ffaith ein bod ni'n rhoi cymaint o sylw i hwn heddiw ac rŷn ni'n gobeithio ei rhoi yn ystod y misoedd nesaf, yw codi ymwybyddiaeth ynglŷn â'r ffaith bod pethau wedi newid a bod meddyginiaethau newydd ar gael sy'n golygu gallwn ni gael gwared ar stigma, gallwn ni gael gwared ar y syniad yma bod rhywun gyda HIV mewn perygl bywyd. Dŷn nhw ddim rhagor. Maen nhw'n gallu cael triniaeth. Ac yn sicr o ran y stigma—

Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn i bobl sy'n cymryd PrEP—wrth gwrs, na ddylen nhw wynebu unrhyw stigma, ac wrth gwrs byddwn ni'n sicrhau na fydd hynny'n digwydd. Ond y ffordd o wneud hyn yw dod â'r cyhoedd gyda ni, ac rwy'n awyddus iawn i sicrhau ein bod yn codi ymwybyddiaeth y cyhoedd o'r ffaith bod y byd wedi symud ymlaen yn fawr iawn ers y 1980au, a bod pobl sy'n derbyn y therapi gwrth-retrofeirysol hwnnw'n gallu byw bywydau hir ac iach a'u bod yn gwneud hynny, ac mae'r llwyth feirysol yn eu gwaed yn cael ei leihau mor sylweddol mae'n golygu na allan nhw ei drosglwyddo i'w partneriaid rhywiol. Mae'n bwysig iawn bod y neges honno'n cael ei chyfleu, a rhaid i ni beidio ag ofni dweud hynny yn glir. 

Yn sicr, o ran Cenedl Llwybr Carlam, dwi'n meddwl bod yna fodelau gwych yma yng Nghymru eisoes. Yn sicr, mae'r model sydd yma yng Nghaerdydd a'r Fro wedi bod yn un allweddol, a dwi yn gobeithio y gwelwn ni'r modelau yna'n cael eu gweld ledled Cymru yn y pen draw. Wrth gwrs, mae'n gwneud synnwyr i ni efallai dargedu rhai ardaloedd yn gyflymach nag eraill, ond beth dwi'n gobeithio o ran adnoddau yw y bydd y byrddau iechyd ar lawr gwlad yn gwneud y gwahaniaeth, eu bod nhw'n cymryd y cyfrifoldeb yma. Mae'n bwysig nad ydym ni ddim yn gwneud popeth o'r canol. Mae'r arian ychwanegol yna'n dod, ond mae'n rhaid iddyn nhw gymryd cyfrifoldeb. Os nad yw hwn yn gweithio, bydd y problemau'n dod at y byrddau iechyd yn y pen draw. Mae'n gwneud synnwyr iddyn nhw dargedu hwn yn gyflym hefyd. 

Diolch i'r Gweinidog am y datganiad heddiw. Ar ôl gweithio'n agos gydag Ymddiriedolaeth Terrence Higgins a Fast Track Caerdydd a'r Fro, rwy'n gwybod bod y datganiad heddiw'n newyddion da i'r holl elusennau a sefydliadau sydd wedi dod at ei gilydd i helpu i greu'r cynllun gweithredu HIV. Mae mynediad at ddata o ran HIV a heintiau a drosglwyddir yn rhywiol yng Nghymru yn anodd iawn ac mae angen ei wella. Mae taer angen system arolygu data newydd. O'r ffigurau yr oeddwn i'n gallu eu cael, mae tua 2,800 o bobl sy'n byw yng Nghymru yn cael gofal am HIV, ac, yn 2021, cafodd 1,303 o bobl bresgripsiwn PrEP drwy wasanaethau'r GIG. Mae naw deg naw y cant o'r rhai sy'n derbyn PrEP yn ddynion, sy'n wych ac sydd wedi newid y sefyllfa yn llwyr. Ond fy mhryder i yw nad yw hyn ar radar y mwyafrif o fenywod yng Nghymru. Mae gennym gyfle gwirioneddol i greu diwylliant lle mae menywod yn rheng flaen ymateb tîm Cymru i HIV, lle'r ydym yn cynnig profion HIV yn rheolaidd i fenywod, lle nad oes unrhyw fenyw yn gadael clinig iechyd rhywiol heb gael y dewis o gael prawf HIV, lle mae pob menyw yn ymwybodol o'r cyffur atal HIV PrEP ac yn gallu gwneud penderfyniadau gwybodus ynghylch a yw'n addas ar ei chyfer hi, a lle mae menywod sy'n byw gyda HIV yn cael eu cynnwys mewn ymdrechion ymchwil ac yn cael eu cefnogi i gael yr ansawdd bywyd gorau posibl. A wnaiff y Gweinidog sicrhau bod y cynllun gweithredu HIV yn gweithio i fenywod hefyd?

Diolch yn fawr iawn, Buffy. Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn, y pwynt yr ydych yn ei wneud, oherwydd rydym ni'n gwybod bod HIV yn effeithio ar ddynion, menywod, pobl draws, pob math o bobl, ac rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn ein bod yn cydnabod hynny a'n bod, unwaith eto, yn dweud hynny'n glir. Dyna pam yr ydym wedi sicrhau bod y cynllun hwn yn gynhwysol iawn ac nad oes neb yn cael ei adael ar ôl. Yr hyn a welwn yw bod menywod yn fwy cyfforddus ar y cyfan yn ymgysylltu naill ai â'u meddyg teulu neu â'r gwasanaethau iechyd rhywiol ar gyfer eu hanghenion iechyd rhywiol, boed hynny ar gyfer gofal atal cenhedlu neu ar gyfer sgrinio iechyd rhywiol. Nawr, rydym ni'n cydnabod bod lleiafrif bach o fenywod nad ydyn nhw wedi ymgysylltu â'r gwasanaethau hyn, ac rydym ni'n gobeithio y gallai'r gwasanaethau profi ar-lein fod yn ddull y gall y menywod hynny sydd efallai'n fwy amharod i ddod i gael prawf wyneb yn wyneb gyda'u meddyg teulu neu eu clinig iechyd rhywiol wneud hynny mewn ffordd wahanol. Rwy'n credu bod y pandemig, mewn gwirionedd, wedi bod yn drawsnewidiol yn yr ystyr hwnnw ac wedi arwain at gynnydd mewn profion. Rwy'n credu mai'r peth arall, wrth gwrs, yw bod menywod yn aml yn cael eu profi pan fyddan nhw'n cael profion cyn-geni. Felly, mae 48 diagnosis newydd yng Nghymru, ac, o'r rhain, nodwyd bod tua 10 ohonyn nhw'n fenywod. Felly, mae'n bwysig iawn bod pobl yn cofio bod menywod yn sicr yn cael HIV hefyd.

Ac yn olaf, Altaf Hussain.

Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd, a diolch, Gweinidog, am y cynllun gweithredu hwn. Mae profion cartref HIV ar gael ledled Cymru, a'r profion yn cael eu postio i labordy, a bydd yr unigolyn yn cael eu canlyniadau fel arfer mewn tua 72 awr.

Fodd bynnag, mae prawf arall ar gael, sy'n caniatáu i unigolyn brofi ei hun gartref a chael ei ganlyniadau mewn tua 15 munud. Gall aros am ganlyniad HIV fod yn frawychus, ac nid yw rhai pobl yn teimlo'n gyfforddus yn ymweld â chlinig, am nifer o resymau. Mae'r profion 15 munud hyn tua £15, ond, yn ôl y Terrence Higgins Trust, mae'r profion hyn am ddim mewn rhai rhannau o Loegr a'r Alban lle mae'n cael ei ariannu'n lleol. O ystyried yr argyfwng costau byw presennol, i rai pobl, yn enwedig y rhai mewn categorïau incwm is, gall y rhain fod yn rhy ddrud. Mae'r straen meddyliol y gall HIV ei achosi yn wirioneddol ofnadwy. A wnaiff Llywodraeth Cymru ystyried ariannu cynllun yng Nghymru a fydd yn caniatáu i bobl gael prawf cartref 15 munud am ddim, gan y gallai hyn annog mwy o brofion gan y gall pobl brofi eu hunain yn ddiffwdan heb y straen ychwanegol o ymweld â'u clinig lleol, aros diwrnodau am ganlyniad, a'r ofn o farnu a stigma? Mae'n ddrwg gen' i, mae fy ngwddf yn dost.

[Anghlywadwy.]

Diolch.

Diolch, Altaf. Yn sicr, rydym yn ymwybodol bod y cyfle hwnnw i wneud profion ar-lein a sicrhau eu bod nhw'n cael eu danfon i'ch cartrefi—rwy'n credu bod hynny yn agor cyfle newydd. O ran y profion 15 munud, yn amlwg, os bydd pobl yn dod yn ôl atom ynghylch hynny yn yr ymgynghoriad, yna mae hynny'n rhywbeth y bydd yn rhaid i ni ei ystyried.

Rydych chi'n awgrymu y gall profion HIV fod yn frawychus. Nid wyf i'n credu ei fod mor frawychus ag yr oedd yn arfer bod, gan ein bod yn gwybod bod pethau y gallwn eu gwneud os oes gennych chi HIV. Ac eto, gadewch i ni ddal ati i ailadrodd hynny—HIV, gallwch gael cymorth gyda hynny bellach a byw bywyd normal. A dyna'r neges y mae angen i ni ei rhoi yn wirioneddol. Mae profion HIV am ddim ar gael eisoes, wrth gwrs, yng Nghymru, a byddan nhw'n parhau felly, yn sicr wrth i ni gyflwyno'r rhaglen hon.

Diolch i'r Gweinidog. 

Mae'r datganiad nesaf wedi'i dynnu yn ôl.

Felly, symudwn ymlaen i eitem 7, datganiad gan y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol, diweddariad ar Wcráin, a galwaf ar y Gweinidog, Jane Hutt.

Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd, am roi cyfle arall i ni roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau am ein gwaith parhaus i gefnogi pobl o Wcráin sy'n ceisio noddfa yng Nghymru. Pan roddais yr wybodaeth ddiweddaraf i chi ddiwethaf bron i fis yn ôl, roedd Cymru wedi croesawu ychydig dros 1,120 o bobl Wcráin o dan y cynllun Cartrefi i Wcráin, gan gynnwys drwy ein llwybr uwch-noddwr, ac rwy'n falch o ddweud bod y rhif hwn bron wedi dyblu ers hynny. Roedd bron i 2,200 o bobl o Wcráin, wedi'u noddi gan bobl o Gymru, wedi cyrraedd y DU erbyn 7 Mehefin. Mae eraill wedi cyrraedd hefyd, wrth gwrs, o dan gynllun teulu Wcráin, ond nid yw Llywodraeth y DU yn darparu'r data hynny.

Mae dros 5,200 o fisâu wedi'u rhoi bellach i bobl o Wcráin sydd â noddwyr yng Nghymru, felly gallwn ddisgwyl i nifer y bobl sy'n cyrraedd barhau i gynyddu'n gyflym yn yr wythnosau nesaf. Mae ein partneriaid mewn llywodraeth leol, y GIG, y trydydd sector, gwirfoddolwyr ac, wrth gwrs, yr holl bobl hynny sy'n gweithredu fel noddwyr yn gwneud ymdrechion aruthrol i gefnogi ceiswyr noddfa gyda'r gwasanaethau a'r wybodaeth sydd eu hangen arnyn nhw. Cyfarfu'r Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol a minnau ag arweinwyr a phrif weithredwyr awdurdodau lleol yr wythnos diwethaf i ailddatgan ein hymrwymiad cyffredin i'r gwaith hwn yn dilyn yr etholiad.

Yr wythnos diwethaf, cyhoeddais y byddem yn gohirio dros dro ein cynllun uwch-noddwyr am weddill y mis hwn. Mae'r llwybr uwch-noddwyr wedi bod yn llwyddiant ysgubol ers ei lansio wyth wythnos yn ôl. Aethom ati i noddi 1,000 o bobl ac mae wedi rhagori'n llwyr ar ein disgwyliadau. Mae'r data a gyhoeddwyd ar gyfer Cymru, hyd at 7 Mehefin 2022, yn dangos bod dros 3,000 o fisâu wedi'u rhoi drwy'r cynllun uwch-noddwyr, ond mae data gweithredol yn awgrymu y gallai hynny fod gymaint â 50 y cant yn fwy erbyn hyn.

Fe wnaethom sefydlu'r llwybr uwch-noddwyr oherwydd ein bod ni'n dymuno lleihau'r risgiau diogelu a lleihau rhwystrau i bobl o Wcráin, menywod a phlant yn bennaf, sy'n dianc rhag y gwrthdaro angheuol hwn ac yn ceisio noddfa. Yr wythnos diwethaf ymwelais ag un o'n canolfannau croeso, ynghyd â'r Cwnsler Cyffredinol, ac roedd hi'n bleser mawr gweld effaith gadarnhaol y gwaith hwn.

Yn rhan o nodi Wythnos Ffoaduriaid yr wythnos nesaf, mae'r Prif Weinidog a minnau hefyd yn bwriadu ymweld ag un arall o'n canolfannau. Rydym ni wedi sefydlu ac ariannu'r canolfannau croeso, gyda'u cefnogaeth gynhwysfawr, i ddarparu ar gyfer ein hymrwymiad cychwynnol o 1,000 o bobl. Mae ein canolfannau croeso presennol yn llawn, ac rydym yn ymdrechu ar frys i geisio sefydlu rhagor o ganolfannau a ffynonellau eraill o lety dros dro. Rydym yn falch y gallwn ni ddarparu llwybr at noddfa i gynifer, ond mae'n her enfawr i ni sicrhau y gallwn ehangu ein cynnig i gefnogi pawb sy'n cyrraedd.

Byddai'n gwbl anghyfrifol i ni gadw'r llwybr hwn ar agor oni bai ein bod yn hyderus bod gennym ni bopeth yn ei le i sicrhau y bydd pawb yr ydym yn eu noddi yn cael profiad o ansawdd da pan fyddan nhw'n cyrraedd Cymru. Bydd yr oedi dros dro hwn yn y gweithrediadau yn rhoi cyfnod byr o amser i ni a'n partneriaid sicrhau bod ein holl brosesau a gwasanaethau ar waith i gefnogi pawb yr ydym wedi ymrwymo iddyn nhw. Mae bod yn genedl noddfa yn ymwneud â sicrhau ein bod yn gallu anrhydeddu'r addewidion yr ydym wedi eu gwneud i bobl sy'n dymuno dod i Gymru. Rydym yn llwyr ddisgwyl ailagor y cynllun ar gyfer ceisiadau fis nesaf. Byddaf yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i chi eto pan fyddwn yn cwblhau ein hadolygiad ddiwedd mis Mehefin.

Rydym yn parhau i weithio'n agos gyda llywodraeth leol ac eraill, yn enwedig y trydydd sector, i sicrhau bod pawb sy'n cyrraedd ac yn aros yn y canolfannau croeso yn cael eu cefnogi wrth iddyn nhw ddechrau ymgynefino â bywyd yng Nghymru. Mae dewisiadau tai ar gyfer ffoaduriaid o Wcráin yn cael eu cynllunio gyda phartneriaid yn y sector rhentu cyhoeddus a phreifat. Nid ydym ni eisiau i bobl aros yn y canolfannau croeso am fwy o amser nag sydd ei angen. Rydym wedi cysylltu â phawb yng Nghymru sydd wedi mynegi diddordeb mewn croesawu rhywun o Wcráin ond nad ydyn nhw wedi eu paru eto. Mae awdurdodau lleol yn cynnal gwiriadau eiddo a diogelu bob dydd.

Dirprwy Lywydd, rydym yn gweithio'n agos ac yn dibynnu ar arbenigedd a phrofiad y trydydd sector o ran cefnogi pobl sy'n ceisio noddfa. Mae'n debygol y bydd angen cymorth amrywiol ar bobl sy'n cyrraedd o Wcráin, gan gynnwys cyngor ac eiriolaeth, wrth iddyn nhw ymgynefino â bywyd yng Nghymru. Mae ein canolfan gyswllt, yr ymwelais â hi'n ddiweddar, wedi gwneud tua 21,000 o alwadau bellach ac wedi ateb dros 2,000 o alwadau, gan ddarparu gwybodaeth a chyngor hanfodol i bobl Wcráin a noddwyr yng Nghymru. Byddwn hefyd yn ymestyn ein gwasanaeth noddfa i Gymru, dan arweiniad Cyngor Ffoaduriaid Cymru, i sicrhau bod gan bobl Wcráin fynediad i'r gwasanaeth hanfodol hwn. O fewn y gwasanaeth byddwn yn sicrhau bod cyfleoedd cymorth gan gymheiriaid yn cael eu darparu, cyngor cyfreithiol ar fewnfudo, gwasanaethau cyngor gwaith achos ac eiriolaeth.

Rydym yn hynod ddiolchgar i bawb sydd wedi agor eu cartrefi. Rydym wedi diweddaru ein canllawiau i noddwyr yn rheolaidd, ac rydym yn gweithio gyda Housing Justice Cymru i sicrhau bod sesiynau gwybodaeth, hyfforddiant a chymorth cymheiriaid i fynd i'r afael â thrawma ar gael yn ehangach.

Yn fy nghyfarfodydd rheolaidd â Gweinidog y DU dros Ffoaduriaid, rwy'n parhau i ddadlau dros gyllid cyfartal i gefnogi pobl sy'n cyrraedd o dan gynllun teulu Wcráin. Nid yw Llywodraeth y DU wedi cytuno i hyn eto. Yma hefyd, rydym yn gweithio'n agos gyda phartneriaid yn y trydydd sector i sicrhau bod cymorth cynhwysfawr ar gael i'r holl deuluoedd hynny sydd wedi dod at ei gilydd unwaith eto drwy gynllun teulu Wcráin, ac y mae angen cymorth arnyn nhw. Rydym wrthi'n cwblhau'r manylion.

Byddwn hefyd yn sicrhau bod taliadau 'diolch' yn cael eu gwneud i letywyr eilaidd, pan fydd trefniant llety drwy gynllun teulu Wcráin yn chwalu. Rwy'n annog Lywodraeth y DU i gefnogi'r gwaith hwn yn iawn.

Yn olaf, Dirprwy Lywydd, rydym yn cynnal cyfres o weithdai i ymgysylltu â sefydliadau'r trydydd sector am yr heriau y bydd pobl Wcráin yn eu hwynebu ledled Cymru. Rydym yn gweithio mor gyflym ag y gallwn i sicrhau y gall bobl elwa ar yr holl wasanaethau sydd eu hangen arnyn nhw, o gyfieithu i hyfforddiant iaith, cymorth gyda gwaith achos neu wasanaethau iechyd, ond bydd rhywfaint o hyn yn parhau i gymryd amser i feithrin gallu. Mae hon yn ymdrech wirioneddol gan Gymru gyfan y gallwn fod yn falch ohoni.

Yn eich datganiad ysgrifenedig lle rhoddir yr wybodaeth ddiweddaraf am y cynllun Cartrefi i Wcráin ddydd Mercher diwethaf, fe wnaethoch chi gyfeirio at ffigurau diweddaraf Llywodraeth y DU bryd hynny, a oedd yn nodi bod 4,909 o fisâu wedi eu rhoi i bobl o Wcráin a oedd â noddwr yng Nghymru ar 30 Mai, a oedd yn gynnydd o 1,609 mewn tair wythnos, a chafodd 2,453 o'r rhain eu noddi gan Lywodraeth Cymru, a oedd yn gynnydd o 1,453 mewn tair wythnos yn unig. Fe wnaethoch chi ddweud bryd hynny fod 1,961 o bobl â noddwyr wedi cyrraedd Cymru bellach, yn ogystal â'r rhai sy'n cyrraedd o dan gynllun teulu Wcráin. Os byddaf yn ailadrodd y cwestiwn yr wyf i bob amser yn ei ofyn i chi yn y datganiadau hyn: beth felly yw eich dealltwriaeth o faint sydd wedi cyrraedd Cymru i gyd hyd yn hyn, o dan y ddau gynllun, neu onid yw'r data hynny ar gael o hyd? A pha drafodaethau penodol pellach ydych chi wedi eu cael gyda Gweinidog Ffoaduriaid y DU am y rhesymau dros y bwlch sy'n lleihau, ond sy'n dal yn bodoli, rhwng nifer y fisâu a gyhoeddwyd a chyfanswm y bobl sy'n cyrraedd, a'r hyn sy'n cael ei wneud i fynd i'r afael â hyn ymhellach?

Fel y gwyddoch chi, rwyf i wedi siarad yn y Siambr hon droeon am waith Haven of Light gyda Link International ar ymateb gogledd Cymru i'r sefyllfa yn Wcráin. Tynnais eich sylw at hyn gyntaf yn y Siambr ar 15 Mawrth, pan ddywedais,

'Maen nhw'n cael eu sefydlu gan dîm o weithwyr proffesiynol lleol a phartneriaeth sefydliadau'r trydydd sector ac eglwysi ar draws y gogledd, gan weithio o ganolfan ganolog yn Llandudno, i baratoi ar gyfer dyfodiad gwladolion o Wcráin ac eraill y mae'r rhyfel yn effeithio arnyn nhw a fydd yn dod i'r gogledd yn yr wythnosau a'r misoedd nesaf.'

Gofynnais i chi:

'Sut y bydd Llywodraeth Cymru yn cefnogi'r mentrau hanfodol hyn ac yn hwyluso ymgysylltiad awdurdodau lleol â nhw?'

Felly, roeddwn i'n falch o gael e-bost yn gynharach y mis hwn gan Ali Ussery, Haven of Light, yn dweud ei bod hi a'r Parchedig Tim Hall, o'r elusen Link International, yn eistedd ar y grŵp rhanddeiliaid allanol gyda chi. Ac ychwanegodd Ali,

'Fel y gwyddoch chi, rwyf i bob amser yn rhoi pwyslais ar weithio ar lawr gwlad, yn cyfarfod â'r bobl ac yn gadael iddyn nhw arwain.'

Fe wnaeth hi fy ngwahodd i farbeciw gyda phwyslais ar deuluoedd o Wcráin sy'n byw yn sir Conwy bellach, a byddaf yn mynd iddo. A wnewch chi felly roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni am waith y grŵp rhanddeiliaid allanol, yn enwedig gyda phobl ar lawr gwlad ledled Cymru? Dywedodd Ali wrthyf fod 100 o Wcrainiaid wedi dod a threulio'r diwrnod gyda'i gilydd, yn cyfarfod yn anffurfiol, yn rhannu profiadau, yn wylo, yn chwerthin ac yn chwarae yn eu digwyddiad diwethaf, gan ychwanegu ei bod yn wych gweld cynifer o blant yn cael hwyl a siarad ag eraill yn eu hiaith eu hunain.

Wrth ymateb i'ch datganiad yn rhoi'r manylion diweddaraf am sefyllfa Wcráin chwe wythnos yn ôl, gofynnais sut yr oeddech yn gweithio gyda'ch cyd-Weinidogion i sicrhau bod lleoedd mewn ysgolion a meddygfeydd teulu lleol a gwasanaethau'r GIG lleol ar gael i ffoaduriaid o Wcráin pan fyddan nhw'n cyrraedd Cymru. Fe wnaethoch chi ymateb gan ddweud,

'Mae'n hanfodol o ran addysg y gall plant gael eu derbyn i ysgolion, ac, yn wir, hefyd, mae'n rhaid i mi ddweud, i'r gwasanaeth iechyd, i'w meddygon teulu, i'r gwiriadau iechyd sydd ar y gweill. Caiff hyn ei fonitro'n ddyddiol.'

Wrth ymateb i chi bedair wythnos yn ôl, cyfeiriais at yr etholwr a oedd wedi cysylltu â mi i ddweud bod teulu o ffoaduriaid o Wcráin yn cyrraedd y bore canlynol o dan y cynllun Cartrefi i Wcráin, a oedd wedi cael gwybod gan uned derbyniadau ysgol yr awdurdod lleol na allai plentyn oedran ysgol gynradd y teulu ddechrau addysg nes iddi gael asesiad meddygol gan y meddyg teulu, a gan feddyg teulu cofrestredig y teulu â nhw ei fod yn gwrthod cynnal yr asesiad meddygol, nad oedd yn gwybod dim am y gofyniad hwn ac nad oedd ganddyn nhw le. Fe wnes i ddiolch i chi am eich ymateb prydlon, lle wnaethoch chi ddweud bod swyddogion yn holi'r swyddog derbyniadau yn yr awdurdod lleol i gadarnhau, ar yr amod bod y plentyn yn iach, nad oes angen iddo aros am asesiad iechyd i fynychu'r ysgol ac, o ran y sefyllfa a gafodd ei mynegi i'r teulu gan y feddygfa, roeddech chi wedi gofyn i swyddogion iechyd ymchwilio i hynny gyda'r bwrdd iechyd fel mater o frys. Felly, fe wnes i gloi drwy ofyn sut rydych chi'n gweithio gyda'ch cyd-Aelodau, felly, i sicrhau yr ymdrinnir â'r mater hwn o ran capasiti ac, yn olaf, sut y byddwch chi'n sicrhau bod awdurdodau lleol a gwasanaethau iechyd ledled Cymru yn deall beth rydych chi'n ei ddisgwyl ganddyn nhw. I ba raddau, felly, y mae eich oedi dros dro gyda chynllun uwch-noddwyr Llywodraeth Cymru yn dibynnu ar brinder llety, ac i ba raddau oherwydd cyfyngiadau o ran prinder y gwasanaethau sydd ar gael, gan gynnwys lleoliadau ysgol a darpariaeth iechyd? A oes modd mynd i'r afael â hyn yn realistig ac, os felly, erbyn pryd a sut?

A fy nghwestiwn olaf, o ystyried eich cyfeiriad at lety: ym mrecwast gweddi seneddol Dewi Sant i Gymru ar 3 Mawrth, eisteddais wrth ymyl rhywun sy'n gweithio gyda'r Weinyddiaeth Amddiffyn i ddatblygu llety dros dro o safon ar gyfer ffoaduriaid o Wcráin sy'n cyrraedd y DU. O dan yr amgylchiadau yr ydych yn eu disgrifio, pa drafodaethau ydych chi wedi eu cael neu a allech eu cael gyda'r Weinyddiaeth Amddiffyn ynghylch Cymru'n manteisio ar y ffynhonnell bosib honno o dai o safon, er mai dros dro?

Diolch yn fawr, Mark Isherwood. Diolch yn fawr am eich holl gwestiynau defnyddiol iawn. Yn amlwg, bob tro y byddwn yn cyfarfod, mae ffigurau newydd—ffigurau newydd i roi diweddariad yn eu cylch ers yr wythnos diwethaf, pan gyhoeddais fy natganiad ysgrifenedig. Ond, i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i chi, ar 14 Mehefin, o ran ceisiadau a gyflwynwyd i Gymru, 4,017; ceisiadau a gadarnhawyd, 3,293; fisâu a gyhoeddwyd, 2,699; amcangyfrif o unigolion sydd wedi cyrraedd, 1,717. Nawr, maen nhw ar gyfer yr unigolion a noddir—y rhai sy'n cael eu paru â noddwr, y llwybr unigol fel rhan o'r cynllun Cartrefi i Wcráin.

Felly, os trown at ein llwybr uwch-noddwyr, sef y llwybr yr ydym yn ei ohirio am yr wythnosau hyn yn unig, roedd gennym ni 6,016 o geisiadau wedi'u cyflwyno mewn gwirionedd. Roedd hynny'n trosi i 4,808 o geisiadau wedi'u cadarnhau, ac mae 3,435 o fisâu wedi'u cyhoeddi o dan ein cynllun uwch-noddwyr. Rwyf eisoes wedi dweud bod y canolfannau croeso yn llawn. Yr amcangyfrif o'r niferoedd sy'n cyrraedd, fel yr oedd pethau ar 14 Mehefin, o dan ein cynllun uwch-noddwyr yw 759. Mewn gwirionedd, pan ymwelodd y Cwnsler Cyffredinol a minnau â'r ganolfan groeso yr wythnos diwethaf, roedd bron yn llawn bryd hynny, ac fe wnaethon nhw ddweud eu bod yn disgwyl i bobl gyrraedd dros y penwythnos, ac y byddai'n llawn wedyn. Ond erbyn diwedd y penwythnos, roedd ein holl ganolfannau croeso yn llawn. Mewn gwirionedd, cyrhaeddodd dros 100 o bobl dros y penwythnos, a chadarnhawyd bod 100 yn rhagor yn teithio rhwng dydd Llun a dydd Gwener yr wythnos hon.

Felly, nawr mae gennym ni dros 6,000 o geisiadau yn y system, a thua 4,700 o geisiadau wedi'u cadarnhau, ac amcangyfrif, fel y gwnaethom ei ddweud o'r cychwyn cyntaf, y byddem yn gallu darparu llety i hyd at 1,000 o bobl. Felly, dyma le y mae'n rhaid i ni sicrhau ein bod nid yn unig yn gallu cefnogi'r rhai hynny sydd yn y system, oherwydd roedd pawb a oedd yn y system hyd at ddydd Gwener, roeddem yn mynd i drosglwyddo eu ceisiadau ar gyfer y llwybr uwch-noddwyr i ganolfannau croeso. Bydd pawb arall, wrth gwrs, yn parhau. Bydd y rhai hynny sy'n dod o dan y noddwr unigol, cynllun noddi Cartrefi i Wcráin, yn cyrraedd hefyd, felly bu—.

Mae'n dda, ar un ystyr, eich cwestiwn am fylchau rhwng y fisâu sydd wedi eu cymeradwyo a'r niferoedd sydd wedi cyrraedd. Mae'r bwlch hwnnw wedi lleihau. Rwyf wedi sôn bob tro yr wyf wedi cyfarfod â'r Arglwydd Harrington, ac yn wir fy nghyd-Aelod o'r Alban, Neil Gray, y Gweinidog, am y materion hyn, ond mae hynny wedi mynd yn llai o broblem oherwydd bod y bwlch hwnnw wedi lleihau. Felly, dyna'r wybodaeth ddiweddaraf yn unig, a byddaf yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i chi am ffigurau wrth i bethau newid.

Hoffwn i ddweud rhywbeth am Haven of Light, a'r ffaith i chi fy nghyflwyno iddyn nhw yn gynnar iawn yn ôl ym mis Chwefror. Mae eu profiad, eu harbenigedd, eu gofal a'u hymrwymiad yn aruthrol. Rwyf wedi cwrdd â nhw droeon. Maen nhw wedi ymrwymo'n llwyr. Maen nhw'n pryderu'n benodol am ddiogelu. Mae ganddyn nhw lawer o brofiad ynglŷn â chamfanteisio rhywiol, masnachu pobl. Maen nhw'n awyddus i sicrhau bod pobl yn ddiogel ac yn cael eu cefnogi, ac rwy'n falch iawn o ddweud bod y Parchedig Tim Hall a'i gydweithwyr yn eistedd ar y grŵp allanol yr wyf i'n ei gadeirio.

Ond rwyf wedi rhoi cryn dipyn o wybodaeth i chi yn fy natganiad—wna i ddim ailadrodd popeth a ddywedais, ond gallwch chi weld—am y gwaith yr ydym yn ei wneud gyda'r trydydd sector i sicrhau y gallwn gael cymorth arbenigol, a rhoddir rhywfaint o gyllid i rai sefydliadau fel Cyngor Ffoaduriaid Cymru. Mae'r Groes Goch yn chwarae rhan hynod bwysig. Roedden nhw yno yn y ganolfan groeso y gwnaethom ymweld â hi yr wythnos diwethaf. Maen nhw i gyd yn chwarae rhan allweddol, ond y digwyddiadau gwych sy'n cael eu cynnal ledled Cymru, y gefnogaeth sy'n cael ei rhoi i deuluoedd ac aelwydydd.

Rwyf am sôn yn gyflym am addysg, ydym, rydym ni wedi bod yn glir iawn bod gan bob plentyn sy'n byw yng Nghymru yr hawl i fynd i'r ysgol, ac mae gennym y canllawiau hynny ynghylch ceisiadau am dderbyniadau i ysgolion ar wefan Ysgolion Noddfa. Mae'r awdurdodau lleol i gyd wedi gwneud eu rhan i helpu gyda'r anhawster mewn llawer o achosion lle na fu capasiti. Mae hynny wedi bod yn broblem, ond mae awdurdodau lleol yn edrych ar ffyrdd y gallan nhw fynd i'r afael â'r capasiti hwnnw o ran maint dosbarthiadau. Mae wedi bod yn her mewn rhai ardaloedd, ond rwy'n falch iawn bod y Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol a minnau, ddydd Iau diwethaf, wedi cyfarfod â'r holl arweinwyr newydd. Fe wnaethom ni gyfarfod ar yr achlysur hwnnw'n benodol ag aelodau'r cabinet tai, oherwydd af ymlaen at eich pwynt nesaf.

Yr hyn y mae angen i ni ei wneud yw sicrhau y gall pobl symud ymlaen o'n canolfannau croeso. Bydd rhai yn mynd i deuluoedd sy'n cynnig llety, a bydd eraill yn mynd i lety mwy parhaol am yr amser y byddan nhw'n ei dreulio yng Nghymru. Rydym yn edrych ar bob cyfle arall y tu hwnt i'r pum canolfan sydd gennym ni, ac mae gennym ni un arall yn agor cyn bo hir. Felly, diolch i chi eto am grybwyll hynny. Fe wnes i roi adborth am gyswllt y Weinyddiaeth Amddiffyn a gawsoch o frecwast gweddi Dewi Sant, a byddaf yn mynd ar drywydd hynny hefyd.

Diolch am y datganiad, Weinidog. Mae'n bryder, wrth gwrs, bod y cynllun uwchnoddwr wedi gorfod cael ei atal dros dro, gan ein bod ni'n gwybod mai dyma'r cynllun ble y gallwn ni warantu orau bod anghenion ffoaduriaid yn cael eu cwrdd, a bod eu diogelwch a lles yn cael eu diogelu. Rydym yn deall ac yn gwerthfawrogi hefyd, wrth gwrs, yr angen i sicrhau bod y gefnogaeth briodol honno mewn lle, a bod oedi'r cynllun i ddatrys unrhyw rwystrau i ddarparu hynny, felly, yn beth cyfrifol i'w wneud. Ond o'r hyn rŷn ni wedi'i glywed gan awdurdodau lleol sydd â chanolfannau croeso yn eu hardaloedd, mae yna broblem wirioneddol, mae'n ymddangos, wedi codi gan fod yna ddiffyg llety ar gael ar gyfer y rhai sy'n barod i symud ymlaen o'r canolfannau croeso. Mae hyn, efallai, yn rhannol yn sgil y pwysau ar stoc tai awdurdodau lleol. Rŷn ni'n gwybod bod nifer y bobl ddigartref mewn llety dros dro yn cynyddu, a bod diffyg llety parhaol iddyn nhw yn rhwystr i leihau y nifer o bobl sydd mewn llety dros dro.

Felly, all y Gweinidog gadarnhau bod diffyg llety parhaol yn rhannol gyfrifol am yr oedi yn y cynllun uwchnoddwr, a beth yn union yw'r datrysiadau sy'n cael eu cynnig? Sut mae'r Llywodraeth yn sicrhau bod yr awdurdodau lleol, rheini sydd â chanolfannau croeso, a'r rhai sydd heb, yn cydweithio i ddatrys hyn? Y nod, wrth gwrs, yw ailgychwyn y cynllun uwchnoddwr, felly beth mae'r Llywodraeth yn ei wneud nawr er mwyn sicrhau bod yr hyn sy'n cael ei ddarparu yn y dyfodol o dan y cynllun yn ddigonol ac yn ymarferol bosib? Ydy'r Gweinidog yn ffyddiog na fydd angen oedi'r cynllun eto? Rŷch chi wedi sôn bod capasiti yn fater o bryder yn y canolfannau croeso, ac o gofio yr anhawster yma i ganfod llety parhaol i deuluoedd, beth fydd yn digwydd os bydd rhai sydd wedi derbyn fisa dan y cynllun uwchnoddwr yn cyrraedd tra bod y cynllun wedi'i oedi? Lle fyddan nhw'n mynd?

Mae nifer o adroddiadau yn y wasg dros yr wythnosau diwethaf sy'n sôn am ffoaduriaid yn wynebu anawsterau mawr, ac yn wir, rhai bellach wedi cael eu gwneud yn ddigartref wrth i drefniadau chwalu, naill ai yn sgil methiant yn y berthynas gyda'r rhai sy'n cynnig cartref, neu yn sgil materion yn ymwneud â llety amhriodol yn cael ei gynnig, a'r awdurdodau lleol wedyn, wrth gwrs, sy'n gorfod camu i'r adwy i gefnogi'r bobl yma. Ydy achosion fel hyn yn cael eu monitro gan y Llywodraeth? Os felly, beth yw’r darlun o ran hyn yma yng Nghymru? A beth hefyd yw'r cynlluniau ar gyfer canfod llety parhaol ar gyfer y ffoaduriaid sydd wedi cael eu noddi gan deuluoedd ar ôl i'w cyfnod o chwe mis o lety ddod i ben, a’r rhai sydd wedi cynnig eu cartrefi yn methu neu ddim am ymestyn y cyfnod hwnnw? O gofio hefyd nad yw cyllid yn cael ei ddarparu, fel y gwnaethoch chi sôn, gan Lywodraeth San Steffan i gefnogi cynllun uwchnoddi Llywodraeth Cymru, a all y Gweinidog sôn wrthym ni beth yw effaith hyn ar y cynllun, nawr bod nifer o wythnosau wedi mynd rhagddynt?

Rwyf wedi codi o'r blaen y pryderon am ddiffyg darpariaeth cymorth iechyd meddwl a gwasanaethau trawma arbenigol i’r rhai sydd wedi ffoi o Wcráin. Mae elusennau'n rhybuddio bod anghenion yn dwysáu, o gofio sut mae'r rhyfel wedi datblygu. Felly, pa ddarpariaeth ychwanegol ac arbenigol sydd yn ei le ar gyfer y rhai sy’n cael noddfa yma yng Nghymru dan yr amrywiol gynlluniau noddi? O gofio bod y niferoedd o bobl yn cynyddu, fel rŷch chi wedi nodi, ydy'r Llywodraeth wedi adolygu digonolrwydd y gwasanaethau sydd ar gael, ac ymateb i unrhyw fylchau neu faterion yn ymwneud â chapasiti, er mwyn sicrhau bod y ffoaduriaid sy'n cyrraedd Cymru, ac angen cefnogaeth o'r fath, yn cael eu cefnogi? Diolch.

Diolch yn fawr, Sioned Williams. Diolch i chi am gydnabod yr her enfawr, ond hefyd y cyfrifoldebau sydd gennym ni i wneud hyn yn iawn o ran y ffordd yr ydym yn darparu ein cefnogaeth. Fel y dywedais yn fy natganiad ar y cynllun uwch-noddwyr, fe wnaethom ei ddatblygu fel y llwybr mwyaf diogel i'n ffoaduriaid o Wcráin, ond, fel y byddwch yn gwerthfawrogi, hyd yn oed o'r ffigurau diweddaraf, mae gennym ni bellach, mewn gwirionedd, 3,435 o fisâu wedi'u cyhoeddi o dan y cynllun uwch-noddwyr yna, ac rydym ni eisiau sicrhau y gallwn ni ddarparu ar gyfer hynny. Ni fyddan nhw i gyd yn dod beth bynnag o reidrwydd o ran cyrraedd yma, fel yr amlinellwyd yn y cwestiwn cynharach, gan fod rhai ohonyn nhw wedi ticio mwy nag un blwch o ran pa lwybr y byddan nhw'n ei ddilyn. Ond, yn amlwg, mae gennym ni ymrwymiad i ddiwallu'r angen hwnnw. Mae unrhyw un a oedd yn y system mewn gwirionedd erbyn dydd Gwener, pan ohiriwyd y cynllun, maen nhw i gyd yn symud ymlaen, y ceisiadau hynny. Ond nid oeddech yn gallu rhoi tic yn y blwch hwnnw o ddydd Gwener ymlaen o ran y llwybr uwch-noddwyr. Felly, byddai hynny'n berthnasol i ymgeiswyr newydd, ond mae'n ddigon posibl eu bod wedi ticio'r blwch arall o ran gallu dod drwy'r cynllun noddi unigol. Ond byddwn yn ailagor hynny cyn gynted â phosib—rwyf wedi dweud y mis hwn. Byddwn yn ailagor hynny, a dof yn ôl i'r Senedd i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i chi am hyn.

Hoffwn i edrych yn benodol ar y materion i awdurdodau lleol yr ydych chi wedi sôn amdanyn nhw, oherwydd bod hyn wedi bod yn her wirioneddol iddyn nhw o ran tai a sut y gallwn eu cefnogi. O ran digartrefedd, mae'r defnydd o lety dros dro ar hyn o bryd yn eithaf sylweddol, ac felly roedd cyfarfod ag arweinwyr yr awdurdodau lleol ddydd Iau yn bwysig iawn. Dyna pam y gwnaethom ni gyfarfod hefyd ag aelodau'r cabinet—aelodau cabinet newydd, arweinwyr newydd, yn ogystal â'r rhai presennol sy'n dychwelyd i'w swyddogaethau. Fe wnaethom ni gytuno ar ymateb ar gyfer Cymru gyfan. Mae'n rhaid i bob awdurdod lleol wneud ei ran. Mae hynny'n cynnwys y rhai nad oes ganddyn nhw ganolfannau croeso, fel yr ydych chi'n ei ddweud, Sioned. Mae gennym ni fframwaith ar gyfer llety, sy'n nodi disgwyliadau ar gyfer pob awdurdod lleol, ac mae'n darparu gwybodaeth am y fformiwla ar gyfer y cyfrifoldeb hwnnw. Rydym yn gweithio'n agos iawn gyda Chymdeithas Llywodraeth Leol Cymru, yn monitro ble mae pobl wedi eu hailgartrefu, a hefyd yn sicrhau bod amrywiaeth o lety ar gael—llety unigol, y sector rhentu preifat, mae Landlordiaid Cymdeithasol Cofrestredig yn cymryd rhan bellach, a thai cymdeithasol. 

Rwyf wedi sôn am bwysau ar awdurdodau lleol, ac mae hyn yn rhan o fod yn genedl noddfa. Mae gennym ni eisoes rai teuluoedd o Afghanistan nad ydyn nhw wedi symud i lety hirdymor eto. Mae gennym ni dros 7,300 o bobl yng Nghymru mewn llety dros dro. Mae angen i ni fod yn hyblyg ac yn greadigol ynghylch sut y gallwn ni helpu awdurdodau lleol. Ddydd Iau, roeddem yn gallu dweud wrth awdurdodau lleol fod gennym ni raglen gyfalaf newydd ar gyfer llety trosiannol. Gall awdurdodau lleol wneud cais i'r rhaglen honno i gynyddu faint o lety sydd ganddyn nhw i gefnogi'r pwysau presennol ar dai, ochr yn ochr â'r ymateb i'r sefyllfa yn Wcráin. Ac, yn amlwg, mae gennym ni waith yn mynd rhagddo o ran atal digartrefedd—dyma'r dull 'cynnwys pawb'—yn ogystal â'r rhaglen ailsefydlu. Rwy'n gobeithio bod hynny'n rhoi rhywfaint o sicrwydd i chi ein bod yn ceisio cefnogi hyn y gorau y gallwn ni o ran yr anghenion sydd gennym ni.

Mae lleoliadau yn chwalu. O ran y cynllun teuluol, nad oes gennym y data yn ei gylch, ac nad oes gennym ni gyllid ar ei gyfer, nid ydym yn gwybod o hyd faint sydd gennym ni yng Nghymru oni bai eu bod yn rhoi gwybod i ni am hynny, ond maen nhw mewn gwirionedd yn cysylltu ag awdurdodau lleol pan fydd lleoliad yn chwalu, ac maen nhw'n cael eu hymgorffori yn y fframwaith hwn ar gyfer canllawiau llety, ac yna'n sicrhau bod trefniant ail-baru. Wrth gwrs, mae gennym ni linell gymorth Llywodraeth Cymru. Fel y dywedais, ymwelais â hi. Mae ar agor bob dydd, ddydd a nos. Maen nhw'n gweithio'n galed iawn i ddiwallu rhai o'r anghenion hyn sy'n dod i'r amlwg o ganlyniad i'r pwysau ar awdurdodau lleol a'u trefniadau.

Yn olaf, byddwn i'n dweud, o ran y sefyllfa gyllid, fod Llywodraeth Cymru yn cyfrannu at hyn. Rydym yn genedl noddfa, ac rydym yn bryderus iawn nad yw Llywodraeth y DU yn rhoi'r arian sydd ei angen ar Lywodraeth Cymru i weithredu ein canolfannau croeso. Ond rydym yn gweithio gyda nhw i geisio sefydlu memorandwm cyd-ddealltwriaeth i gael cyllid tuag at y cymorth sydd ei angen ar deuluoedd o Wcráin drwy'r rhaglen uwch-noddwyr, a gallaf roi'r wybodaeth ddiweddaraf i chi am hynny. Rwy'n credu ei bod yn bwysig i ni barhau i bwyso ar hyn, wrth i mi gyfarfod yn rheolaidd. Rwy'n gobeithio bod hyn wedi rhoi rhyw syniad i chi o beth yw'r dasg i awdurdodau lleol, cymunedau, noddwyr—yr holl noddwyr newydd sy'n dod ymlaen—a'r trydydd sector. Rydym yn edrych ar gyfleoedd newydd ar gyfer mwy o ganolfannau croeso, ond hyd yn oed gyda mwy o ganolfannau croeso, mae angen trefniant symud ymlaen.

Mae cymorth iechyd meddwl yn hollbwysig. Rwyf am ddweud, yn y ganolfan groeso yr ymwelais â hi, fod yr awdurdod lleol a'r bwrdd iechyd wedi cyfarfod â ni, a bod ganddyn nhw dîm o bedair nyrs a oedd yno'n darparu cymorth, gan gynnwys mynd i'r afael ag iechyd meddwl a thrawma, o ran cymorth cyntaf seicolegol. Roedden nhw'n ymgysylltu ac roedd ganddyn nhw gyfieithwyr a chyfieithwyr ar y pryd, felly roedd ymrwymiad clir yn y ganolfan groeso honno. Ond mae hyn hefyd ar gyfer yr holl deuluoedd sy'n noddwyr; mae angen iddyn nhw hefyd gael mynediad at wasanaethau seicolegol hefyd. Mae hwn yn alw newydd enfawr i'n holl wasanaethau, yn enwedig mewn cysylltiad ag iechyd meddwl a chymorth.

Diolch, Gweinidog, am y diweddariad pwysig yna. Mae profiadau'r rhai hynny sy'n goroesi ac yn ymladd yn y rhanbarthau sy'n dioddef waethaf yn Wcráin yn wirioneddol frawychus ac yn drawmatig. Hoffwn i sôn am iechyd meddwl, oherwydd, gyda chymaint o'u perthnasau bellach yn byw yma yng Nghymru, mae'n anochel, yn anffodus, fod realiti creulon rhyfel yn mynd i effeithio ar y rhai hynny sydd bellach yn ddiogel yn ein gwlad. Rwyf wedi cael gohebiaeth gan un etholwr sy'n lletya ffoadur o Wcráin. Fis diwethaf, cafodd ei mab ei anafu'n ofnadwy oherwydd ffrwydrad tir, ac os bydd yn goroesi, bydd wedi ei greithio am oes. Mae hi'n gofidio am hyn; mae hi mor ofidus ei bod hi mor bell i ffwrdd ac yn methu â helpu'r un sydd mor annwyl iddi. Mae'r teulu sy'n rhoi llety iddi yn gwneud popeth o fewn eu gallu i'w chysuro a'i helpu ac maen nhw hyd yn oed wedi trefnu i arian gael ei anfon i helpu i dalu am ei lawdriniaeth. Po hiraf y bydd y rhyfel yn parhau, y mwyaf o ffoaduriaid fydd yn cael eu heffeithio, gan fod eu ffrindiau a'u teulu sy'n aros yn Wcráin yn cael eu dal yn erchyllterau'r digwyddiadau. Felly, pa gymorth emosiynol ac iechyd meddwl ydym ni'n gallu ei roi i'r Wcrainiaid a'r teuluoedd sy'n eu lletya—fe wnaethoch chi sôn yn benodol am y ganolfan groeso—fel ein bod ni'n sicrhau, pan fydd y newyddion gwaethaf hynny'n cyrraedd, fod cymorth ar gael ar bob ffurf pan fydd ei angen ar bobl fwyaf?

Diolch yn fawr iawn, Jayne Bryant. Rwy'n credu y byddwn ni i gyd yn teimlo i'r byw yr adroddiad am y profiad hwnnw gan deulu o noddwyr a pha mor anobeithiol y mae'n rhaid eu bod yn teimlo, a'r pellter, y golled, yr ofn a'r unigedd o beidio â gallu bod yno i'w teulu. Dyma hanfod y rhyfel; nid yw yn y penawdau drwy'r amser, ond mae hyn yn digwydd nawr, wrth i ni siarad yma heddiw. Pan wnaethom ymweld â'r ganolfan groeso yr wythnos diwethaf, fe wnaethom ni sylweddoli'r trawma yr oedd pobl wedi'i ddioddef. Allwch chi ddim diystyru hynny a dweud y gellir ateb y sefyllfa gyda thai neu addysg. Hynny yw, yn amlwg, mae'r holl bethau hyn yn helpu i ddarparu system gymorth, ac rydym ni eisiau darparu hynny i bawb. Rydych chi'n gwybod bod pob teulu, wrth iddyn nhw ddod, yn cael eu hannog i gofrestru gyda meddyg teulu—a all gynnwys gwasanaethau iechyd meddwl. Mae hyn mewn gwirionedd, hefyd, yn ymwneud â phwysigrwydd darparu cymorth emosiynol ac iechyd meddwl, fel yr wyf wedi ei ddweud, gan fod hyn wedi cael sylw cydradd, fel yr ydym wedi ei weld o brofiadau pobl sy'n dod o dan y cynllun uwch-noddwyr a'r rhai sy'n cyrraedd drwy'r llwybr noddi teuluoedd.

Yn enwedig ar gyfer canolfannau croeso, rwyf wedi crybwyll ein bod yn edrych ar hyn o ran ein dull gweithredu. Rydym yn cael cefnogaeth gan bobl fel Straen Trawmatig Cymru, Coleg Brenhinol y Seiciatryddion, ac mae Iechyd Cyhoeddus Cymru yn datblygu deunyddiau. Mae yna ddogfen ganllaw sy'n canolbwyntio ar gymorth i bobl sydd wedi'u dadleoli yng Nghymru mewn llety preifat. Maen nhw i gyd wedi eu cyfieithu i Wcraineg a Rwsieg. Ond mae gennym ni hefyd linell gymorth iechyd meddwl CALL, sy'n gallu defnyddio LanguageLine. Fel y dywedais i, mae canllawiau i fyrddau iechyd beth bynnag ar iechyd a lles ceiswyr lloches a ffoaduriaid, ond mae Mind Cymru a'r holl gynlluniau cymorth lleol hynny hefyd.

Byddaf yn dangos yr Aelodau; dyma'r pecyn sy'n cael ei roi i bawb yn ein canolfannau croeso, ac roeddwn yn gofyn i fy nghyd-Aelod a ddaeth gyda mi, Mick Antoniw, beth oedd y cyfieithiad: 'Laskavo prosymo, pryvit', sef 'croeso'. Ac mae hwn yn becyn llawn gwybodaeth, wedi ei gyfieithu i Wcraineg a Rwsieg, oherwydd dyna sydd ei angen arnyn nhw pan fyddan nhw'n dod i'n canolfannau croeso ac i'r teuluoedd, fel y teulu lletya gwych sy'n cefnogi'r ffoadur o Wcráin.

Gweinidog, diolch yn fawr i chi am y diweddariad pwysig hwn. Yng nghanllawiau Cartrefi i Wcráin—rwy'n credu mai dyna'r hyn yr oeddech chi'n cyfeirio ato—ychydig sydd wedi'i grybwyll am yr amddiffyniad hirdymor sy'n cael ei gynnig, er gwaethaf parodrwydd Llywodraeth Cymru i fod yn uwch-noddwr. Mae Llywodraeth Cymru eisoes wedi cydnabod problem caethwasiaeth fodern yma yng Nghymru. Gall rhwydweithiau troseddol fanteisio ar bobl sy'n agored i niwed a'u gorfodi i gaethwasiaeth fodern. Yn 2021 cafwyd 479 o atgyfeiriadau o Gymru ar gyfer dioddefwyr caethwasiaeth fodern—roedd dros hanner yn blant ac roedd tua hanner yn dod o wledydd fel Swdan. Gan y bydd yr amgylchiadau ar gyfer ffoaduriaid o Wcráin sy'n cyrraedd Cymru yn debyg i'r rhai o Swdan, beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i sicrhau diogelwch ffoaduriaid o Wcráin o dan Ddeddf Caethwasiaeth Fodern 2015, ar ôl iddyn nhw gael eu lleoli? A pha wybodaeth ydych chi'n ei darparu i ffoaduriaid i sicrhau eu bod yn gwybod beth yw eu hawliau a sut y byddan nhw'n cael diogelu? Diolch.

Diolch yn fawr iawn, Altaf Hussain. Wel, rydym ni wedi cyhoeddi canllawiau penodol ar ddiogelu a chaethwasiaeth fodern. Mae ar y wefan, ond mae hefyd yn cael ei ddarparu mewn pecynnau fel y rhai rydw i newydd eu dangos i chi. A hefyd, canllawiau i'n cyrff cyhoeddus yng Nghymru. Rydym ni wedi cyfeirio at gynlluniau fisa Wcráin, ac mae gennym ni gyngor, hefyd, o ran trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol a diogelwch ar-lein. Mae'r canolfannau croeso hefyd yn hanfodol o ran eu cyfleoedd i ddarparu gwybodaeth a chodi ymwybyddiaeth. Mae canolfannau croeso yn arddangos posteri awdurdod gangfeistr ac cham-drin llafur hefyd, i rybuddio pobl o Wcráin am risg o gyflogwyr diegwyddor a masnachwyr pobl a rhoi cyngor ar sut y gall pobl o Wcráin aros yn ddiogel. Ac rydym ni wedi sefydlu pryderon am risgiau caethwasiaeth fodern gyda Llywodraeth y DU. Rydym ni wedi cydlynu cyfarfodydd gyda sefydliadau partner yng Nghymru, fel Safe Haven yn y gogledd, hefyd. Felly, mae hyn yn allweddol iawn i'r gefnogaeth rydym ni'n ei rhoi i'n ffoaduriaid o Wcráin.

Diolch i'r Gweinidog.

Eitem 8 sydd nesaf, sef y cynnig i amrywio trefn ystyried gwelliannau Cyfnod 3 i'r Bil Addysg Drydyddol ac Ymchwil (Cymru). Dwi'n galw ar Weinidog y Gymraeg ac Addysg i wneud y cynnig. Jeremy Miles.

Rwy'n gwneud y cynnig.

Does yna neb yn siarad ar y ddadl yma, felly y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, mae'r cynnig yna wedi'i dderbyn, yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Yr eitem nesaf yw'r ddadl ar ddarlledu, a dwi'n galw ar Ddirprwy Weinidog y Celfyddydau a Chwaraeon i wneud y cynnig yma. Dawn Bowden.

Diolch, Llywydd. Rydw i’n croesawu'n fawr y cyfle i siarad heddiw am y gwaith pwysig yr ydym ni’n ei wneud, drwy ein cytundeb cydweithredu â Phlaid Cymru, i gefnogi fframwaith darlledu a chyfathrebu i Gymru sy'n addas i'r diben ac sy'n darparu'r cyfryngau mae Cymru'n eu haeddu.

Nawr, ni ddylwn orfod argyhoeddi'r Senedd hon bod darlledu'n hynod bwysig yng Nghymru. Mae'n chwarae rhan hanfodol o ran hysbysu, diddanu ac addysgu. Mae'n cyfrannu'n hanfodol at dwf ein diwydiannau creadigol, i'n heconomi, i'n hiaith, ac i'n democratiaeth. Ac os oedd amheuaeth ynghylch ei werth erioed, mae'n sicr bod cyfnod digynsail pandemig COVID-19 ond wedi cryfhau'r achos dros ei berthnasedd parhaus.

Fodd bynnag, er mwyn i ddarlledu ddiwallu anghenion Cymru, rhaid i'w fframwaith fod yn iawn. Rhaid iddo fod yn addas ar gyfer cyd-destun datganoledig a rhoi llais cryf a chymhellol i ni mewn unrhyw ddadleuon ar faterion darlledu, ac nid yw hynny'n wir ar hyn o bryd. Gormod o weithiau, mae penderfyniadau unochrog a wnaed gan Lywodraeth y DU wedi dangos diffyg dealltwriaeth lwyr o ddatganoli a diystyriad ymddangosiadol o effaith y penderfyniadau hynny yng Nghymru, ac yn wir ar gyfer darlledu gwasanaeth cyhoeddus a'i hegwyddorion sylfaenol yn gyffredinol. Nid oes ond rhaid i ni edrych ar y penderfyniadau ar rewi ffi'r drwydded a'r bwriad i breifateiddio Channel 4 fel enghreifftiau diweddar o sut mae cynigion Llywodraeth y DU yn peryglu'r cyfraniad amhrisiadwy mae darlledwyr gwasanaeth cyhoeddus yn ei wneud i Gymru. Mae hefyd nifer o enghreifftiau o gamadrodd gwybodaeth a chyfeiriadau annigonol at amgylchiadau datganoledig mewn newyddion darlledu sy'n tynnu sylw at yr angen i gymryd camau i fynd i'r afael â'r diffyg gwybodaeth hwn yn y cyfryngau.

Nawr, mae ein cytundeb cydweithredu â Phlaid Cymru yn cydnabod y consensws eang yng Nghymru bod y fframwaith darlledu a chyfathrebu presennol yn annigonol. Mae'n cydnabod nad yw'n gallu cyflawni anghenion cyfryngau Cymru ac mae'n amlinellu'r awydd i weld pwerau yn y maes hwn yn cael eu datganoli. Felly, heddiw rwy'n falch o gyhoeddi sefydlu panel arbenigol sy'n nodi'r cam cyntaf tuag at weithredu i fynd i'r afael â'r diffygion yn y system bresennol. Rydym ni wedi penodi 12 aelod arbenigol i'r panel, a bydd yr unigolion hyn yn dod o amrywiaeth o gefndiroedd, gan gynnwys cynhyrchu annibynnol, darlledu, newyddiaduraeth a'r byd academaidd, a gyda'i gilydd maen nhw’n dod â chyfoeth o brofiad a fydd yn ychwanegu gwerth a phwysau at ein trafodaethau yn y gwaith hwn.

Nawr, bydd gwaith y panel yn cael ei arwain gan yr ymrwymiadau darlledu a'r cyfryngau a nodir yn y cytundeb cydweithredu ac yn adeiladu ar hyn. Bydd yn ystyried amrywiaeth o faterion, gan gynnwys gwaith i archwilio sefydlu awdurdod darlledu a chyfathrebu cysgodol i Gymru. Bydd y panel hefyd yn darparu rôl bwysig wrth i ni archwilio datganoli pwerau i Gymru, ac mae hyn yn arbennig o bwysig gan ein bod yn gwybod bod hwn yn nod heriol ac uchelgeisiol.

Bydd angen deall ac ystyried amrywiaeth o ffactorau, yn enwedig o ran cwmpas yr hyn rydym ni’n gobeithio ei gyflawni a fforddiadwyedd unrhyw newidiadau a argymhellir i'r fframwaith rheoleiddio presennol. Rôl y panel arbenigol fydd ystyried yn llawn yr holl gyfleoedd ac effeithiau posibl sy'n gysylltiedig â'n hopsiynau. Bydd eu gwaith yn cael ei lywio gan dystiolaeth a bydd yn ei gwneud yn ofynnol i'r panel lunio barn wybodus ar ffactorau fel cwmpas unrhyw gylch gwaith unrhyw awdurdod darlledu arfaethedig, ar ei strwythur posibl, ei atebolrwydd a sut mae’n cyd-fynd â'r fframwaith rheoleiddio.

Er mwyn i unrhyw gamau gweithredu fod yn ymarferol, yn gyraeddadwy ac i sicrhau cefnogaeth ein rhanddeiliaid, rhaid i ni ddatblygu'r achos busnes cryfaf posibl ac ystyried amrywiaeth o ffactorau, gan gynnwys goblygiadau ariannol ac alinio â thirwedd ddarlledu gynyddol fyd-eang. Rydym ni’n gwybod ac yn deall hefyd, os yw darlledu i gael ei ddatganoli, y bydd angen i Lywodraeth y DU gytuno arno, felly bydd angen i gryfder ein hachos sefyll yn erbyn craffu yma ac ar lefel y DU—

A wnaiff y Gweinidog dderbyn ymyriad?

Yn wir.

Rwy'n gwerthfawrogi'r pwyntiau yr ydych chi wedi bod yn eu gwneud yn eich cyfraniad agoriadol, ond, wrth gwrs, rydych chi'n dweud bod clymblaid o gefnogaeth i'r materion hyn. Nid yw'r Blaid Lafur yn rhan o'r glymblaid honno. Hyd y gwn i, polisi Llafur Cymru yw peidio â datganoli darlledu.

Nid yw polisi Llafur Cymru wedi'i ddatblygu eto yn y maes hwn, ond mae hyn yn rhan fawr o'r cytundeb cydweithredu rhwng Llywodraeth Cymru a Phlaid Cymru a oedd yn angenrheidiol ar gyfer amrywiaeth o faterion roeddem ni eu hangen i gyflawni'r rhaglen lywodraethu. Felly, mae hynny'n rhywbeth yr ydym ni'n dal i'w ddatblygu.

O ran y craffu, fel y dywedais i, mae'n rhaid iddo sefyll yn erbyn craffu yma ac ar lefel y DU, felly bydd yn hanfodol ein bod yn parhau i ymgysylltu â'r ystod honno o randdeiliaid, arbenigwyr a phartneriaid perthnasol, ochr yn ochr â gwaith y panel, i nodi'r sylfaen dystiolaeth gadarn a chredadwy honno i fwrw ymlaen â'r camau gweithredu. Felly, Llywydd, heddiw diolch yn fawr i chi am y cyfle i gymryd rhan yn y ddadl hon, ac rwy'n edrych ymlaen at glywed cyfraniad Aelodau eraill a'r hyn sydd ganddyn nhw i'w ddweud y prynhawn yma. Diolch yn fawr.

Rwyf wedi dethol yr un gwelliant i'r cynnig, a dwi'n galw ar Tom Giffard i gynnig y gwelliant hwnnw, a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Tom Giffard.

Diolch yn fawr, Llywydd, a hoffwn i gynnig y gwelliant yn ffurfiol yn enw fy nghyd-Aelod a'm cyfaill Darren Millar. [Torri ar draws.] Unrhyw bryd.

Yr hyn yr ydym ni’n ei weld yma heddiw, Llywydd, yw comisiwn arall sy'n cael ei sefydlu gan Lywodraeth Cymru i edrych ar fater mae penderfyniad eisoes wedi’i wneud arno. Yr wythnos diwethaf mwy o ASau oedd hynny, a'r wythnos hon mae'n gomisiwn arall. Mae pot mêl Bae Caerdydd wir yn dal i fynd i gyfeillion y Blaid Lafur—[Torri ar draws.] Rydym ni wedi eich clywed chi eisoes, Alun—[Torri ar draws.] Na, dim diolch, Alun. Na, dim diolch, Alun. Rydw i wedi eich clywed chi unwaith yn barod.

Ar ôl edrych y bore yma ar gefndiroedd a ffrydiau cyfryngau cymdeithasol yr unigolion sydd wedi'u penodi i'r pwyllgor, mae'n ymddangos mai dim ond un peth sydd gan nifer ohonyn nhw’n gyffredin: gwrthwynebiad i Lywodraeth y DU. Nid yw'n bwyllgor cytbwys gydag amrywiaeth o safbwyntiau, yn ei hanfod mae'n felin drafod adain chwith sy'n mynd â'i syniadau a'i haelodau'n gadarn o'r tu mewn i swigen Bae Caerdydd, a dylem ni drin y canfyddiadau anochel gyda hynny mewn golwg.

Sylwais y bore yma fod Plaid Cymru wedi trydar, ‘Newyddion yn Torri: grym dros ddarlledu Cymraeg gam yn nes', ond nid yw'n agosach o gwbl. Fel yr ydym ni newydd ei glywed gan Alun Davies a'r Dirprwy Weinidog, rydym ni’n gwybod na fydd y Blaid Lafur yn datganoli'r pŵer hwnnw—newyddion drwg i Blaid Cymru am hynny. Eu maniffesto ar gyfer yr etholiad cyffredinol—[Torri ar draws.] Rydym ni’n gwybod mai Llywodraeth y DU sy'n gyfrifol am y pŵer ar hyn o bryd. Rydym ni’n gwybod bod maniffesto Llafur yn 2019 wedi dweud, a dyfynnaf,

'Bydd llywodraeth Lafur yn sicrhau dyfodol iach i'n holl ddarlledwyr gwasanaeth cyhoeddus, gan gynnwys BBC Alba ac S4C.'

Nid yw hynny'n swnio i mi fel Llywodraeth Lafur a fyddai'n arbennig o awyddus i ddatganoli'r pŵer hwnnw chwaith. Efallai y byddai'n well cynghori'r Blaid Lafur i dreulio ychydig o amser yn cytuno ar safbwynt o fewn eu plaid eu hunain na gwastraffu arian trethdalwyr ar y comisiwn hwn.

Rydym ni’n gwybod bod datganoli darlledu yn syniad gwael. Beth yw'r diben? Beth ydym ni'n ceisio ei drwsio? Nid fy ngeiriau i yw'r rheini, geiriau cyfarwyddwr BBC Cymru, Rhodri Talfan Davies, ydyn nhw wrth drafod darlledu ym mhwyllgor diwylliant y Senedd flaenorol. Dywedodd Phil Henfrey, pennaeth newyddion a rhaglenni ITV Cymru, wrth yr un pwyllgor fod y ddadl am ddatganoli pwerau dros ddarlledu mewn perygl o anwybyddu apêl rhaglennu'r DU i gynulleidfaoedd Cymru.

Clywais yn gynharach heddiw fod y Prif Weinidog, mewn ateb i Adam Price, yn sôn am rinweddau gwrando ar yr arbenigwyr. Nid Llywodraeth Cymru yn gwrando ar yr arbenigwyr ar ddarlledu yw hyn, ond Llywodraeth Cymru sydd ag ymagwedd datganoli nawr a phoeni am y manylion yn ddiweddarach. Ac mae'n wir, oherwydd nid oes ganddyn nhw gynllun ynglŷn â'r hyn y bydden nhw’n ei wneud mewn gwirionedd gyda'r pwerau pe baent yn cael eu datganoli. Ni all fod yn gliriach nag yn y datganiad yr ydym ni newydd ei glywed gan y Dirprwy Weinidog, lle cyfeiriodd at rewi ffi'r drwydded a phreifateiddio Channel 4. Ond does dim byd heddiw i awgrymu y byddai dim ohono'n wahanol pe bai'n cael ei ddatganoli. A fyddai Llywodraeth Cymru yn ceisio gwrthdroi preifateiddio Channel 4? A fyddai'n ceisio cadw trethdalwyr i dalu ffioedd trwydded pan na fyddai gweddill y DU yn gwneud hynny? [Torri ar draws.] Byddai? Wel, mae'n dda gwybod y byddai dinasyddion Cymru—. Wel, mae'n ddiweddariad diddorol gan feinciau cefn y Blaid Lafur i glywed, pe na bai trethdalwyr y DU yn talu ffioedd am drwyddedau, y byddai trethdalwyr Cymru yn dal i wneud hynny pe bai'r pŵer hwnnw'n cael ei ddatganoli. Neu oni fyddai dim ohono'n dwyn ffrwyth a byddem ni'n parhau i wneud yr un pethau gan nad yw Llywodraeth Cymru'n hoffi dim mwy na chronni pwerau a gwneud dim gyda’r pwerau hynny?

Mae darlledu yng Nghymru o dan reolaeth Llywodraeth y DU wedi bod yn llwyddiant. Cymerwch S4C, er enghraifft, gan sicrhau £7.5 miliwn yn ychwanegol gan Lywodraeth y DU i hybu ei hallbwn digidol a chefnogi'r sianel i gyrraedd cynulleidfaoedd ehangach, gan arddangos ein Cymraeg i hyd yn oed mwy o bobl. Mae Papur Gwyn Llywodraeth y DU ar ddiwygiadau darlledu—

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

Wrth gwrs.

Yn gyntaf, ble mae'r gefnogaeth gyfatebol i radio yng Nghymru, sydd yr un mor bwysig â theledu? Yn ail, ble mae'r gefnogaeth i raglennu Saesneg i Gymru? Roedd yn arfer bod gennym ni. Roeddem ni'n arfer bod â sianel o'r enw BBC Choice, BBC 2W, y cefais y pleser o gyfrannu ati ar adegau. Ble mae'r llwyfan darlledu Saesneg mai dim ond Senedd i Gymru a fyddai'n ei gyflawni?

Mae'n ddiddorol eich bod yn dweud hynny. Dydw i ddim yn siŵr a fyddai Senedd i Gymru yn cyflawni hynny, a dydyn ni heb weld dim o'r dystiolaeth honno heddiw. Rwy'n gwybod bod gennych chi gefndir helaeth yn y BBC, ond nid ydym ni wedi gweld hynny heddiw. Y cyfan rydym ni wedi'i weld heddiw yw sefydlu comisiwn sydd eisoes wedi penderfynu beth mae'n mynd i'w adrodd cyn iddo ddechrau.

Bydd Papur Gwyn Llywodraeth y DU ar ddiwygiadau darlledu, sy'n cynnwys dileu rhai cyfyngiadau, yn golygu y bydd S4C yn gallu cyrraedd pobl ledled y DU. Mae byd mawr allan yna, a hyd yn oed ymhellach i ffwrdd, a bydd ei wasanaeth ar alw hyd yn oed yn fwy hygyrch eto. Mae angen i ni edrych y tu hwnt i'n ffiniau ein hunain. Rwy'n gwybod ei fod yn gysyniad estron i Blaid Cymru, ond mae byd y tu allan i Gymru, ac mae'r Papur Gwyn hwn yn rhoi cyfle i S4C, ac yn bwysicach na hynny, yr iaith Gymraeg, gael ei chlywed a'i gweld gan gynulleidfa lawer ehangach.

A mater olaf: amcangyfrifir gan y BBC bod £184 miliwn yn cael ei godi yng Nghymru o gyfanswm ffigur y DU o £3.7 biliwn. Yn 2018-19 derbyniodd S4C £74.5 miliwn o gyllid a gynhyrchwyd gan ffi'r drwydded. Mae hyn yn rhoi cyfanswm y gwariant a gynhyrchir gan ffi'r drwydded yng Nghymru ar £253.5 miliwn—mae bron i £70 miliwn yn fwy nag yr amcangyfrifir gan y BBC sy'n cael ei godi yng Nghymru. Mae hyn yn dangos bod Cymru'n cael llawer mwy o arian o ffi'r drwydded, unwaith eto hyd at bron £70 miliwn yn ychwanegol, nag y mae'n ei gynhyrchu ei hun yng Nghymru. Y cwestiwn sy'n dilyn wedyn yw hyn: o ble y daw'r gwahaniaeth yn yr arian pe bai'r pŵer hwn yn cael ei ddatganoli? Un awgrym—ac rwyf i'n dod i ben, Llywydd—gan yr Athro David Hutchison o Brifysgol Glasgow Caledonian, oedd, a dyfynnaf,

'byddai'n dal yn angenrheidiol wynebu'r ffaith, gan y byddai'n rhaid talu BBC y DU am wasanaethau cyffredin, y gallai fod yn rhaid i ffi'r drwydded yng Nghymru—fel yn yr Alban—fod yn sylweddol uwch nag ydy o ar hyn bryd.'

A fyddai datganoli'n newid y sefyllfa honno? Yn sicr, o gofio bod teuluoedd yn ei chael hi'n anodd oherwydd y cynnydd ym mhrisiau nwy a thrydan, mae rhoi baich sylweddol uwch ar ffioedd trwydded yn enghraifft arall o'r Llywodraeth hon yng Nghymru yn mynd ar drywydd pwerau waeth beth fo'r gost.

Dwi ddim yn siŵr lle i ddechrau o ran hynny.

Beth ydym ni'n ceisio ei drwsio? Diffyg democrataidd. Dydw i ddim yn credu y dylem ni fynd â'n cap yn ein llaw at Lywodraeth y DU o ran dyfodol darlledu a'r cyfryngau yma yng Nghymru. Ni ddylem orfod gofyn am ganiatâd i gael cynnwys yn ein hieithoedd swyddogol ein hunain yma yng Nghymru. Rydym ni wedi gweld toriad ar ôl toriad i S4C, ac eto rydym ni i fod yn ddiolchgar am eu bod bellach wedi addo. Ni wyddom beth fydd effaith dyfodol y BBC a'r hyn sy'n cael ei ystyried gan Lywodraeth y DU ar ddarlledu yma yng Nghymru. Yn sicr, dydw i ddim yn ymddiried mewn Llywodraeth Dorïaidd yn y DU i ddiogelu ein darlledu a'n cyfryngau. 

Am ddegawdau, mae Plaid Cymru wedi ymgyrchu o blaid datganoli pwerau darlledu a chyfathrebu i Gymru. Mae cyhoeddiad heddiw felly'n foment bwysig a hanesyddol wrth inni symud gam yn nes at hyn yn sgil ffurfio'r panel arbenigol. Yn wir, gellir olrhain y frwydr hon nôl i'r 1970au, cyn i rai ohonom sydd yma heddiw gael ein geni, gyda galwadau Plaid Cymru a Chymdeithas yr Iaith am wasanaeth teledu Cymraeg, ac yna, wrth gwrs, ymgyrch Gwynfor Evans am sianel deledu Gymraeg, lle gwnaeth fygwth ymprydio os nad oedd Llywodraeth Margaret Thatcher yn sefydlu sianel.

Wedi'r cyfan, mae gennym ni ein timau chwaraeon ein hunain, ein sefydliadau cenedlaethol, gan gynnwys y Senedd hon, ein hiaith ein hunain, ac mae'n gwneud synnwyr inni hefyd fod yn gyfrifol am ddarlledu a chyfathrebu. A dwi'n falch o weld y Llywodraeth, yn sgil y cytundeb cydweithio, bellach yn cefnogi hyn, a dwi'n nodi pwyntiau Alun Davies nad ydy'r Blaid Lafur yn unedig ar hyn, ond dwi yn falch o weld ein bod ni'n gallu cydweithio a gweld gwerth o fewn hyn drwy'r cytundeb.

Pam mae hi'n bwysig i ddatganoli darlledu? Wel, mae diffygion yn y cyfryngau yn achosi bylchau gwybodaeth yma yng Nghymru, ac fe fyddai datganoli darlledu a sefydlu'r panel hwn—mae'n mynd i helpu i gau'r bwlch. Yn 2016, dim ond 37 y cant o bobl yng Nghymru oedd yn gwylio BBC Wales Today ac 17 y cant yn gwylio ITV Wales at Six. Gyda chymaint o bobl ein cenedl felly yn derbyn newyddion Prydeinig yn hytrach na chynhenid, mae hyn yn creu diffyg democrataidd ac ymwybyddiaeth wleidyddol. Yn wir, canfu astudiaeth gan Brifysgol Caerdydd a YouGov fod 40 y cant o bobl yng Nghymru yn credu'n anghywir fod Plaid Cymru mewn Llywodraeth rhwng 2011 a 2016. Yn amlwg, fe hoffwn pe bai hynny wedi bod yn wir, ond onid ydy o'n hynod bryderus dros ben nad oedd 40 y cant o'r boblogaeth ar y pryd yn gwybod pa blaid oedd yn gyfrifol am benderfyniadau oedd yn effeithio gymaint ar eu bywydau o ddydd i ddydd?

Mae'r diffyg hwn yn cael effeithiau pellach ar bobl Cymru. Nododd 'Adroddiad Cysgodol NGO ar y Cyd ar Anghydraddoldeb Hiliol yng Nghymru' yn 2021 y canlynol, ac rwyf yn dyfynnu:

'gan nad oes gan Gymru hunaniaeth annibynnol gref yn ei chyfryngau, bydd agenda'r wasg yn Lloegr yn aml yn cael ei adleisio yng Nghymru. Mae sylw’r cyfryngau Saesneg i ymfudwyr a ffoaduriaid yn peri pryder arbennig, gydag iaith ymrannol ac ymfflamychol fel "heidio" a "goresgyn" yn cael ei defnyddio i gyfeirio at y rhai sy’n ceisio lloches yn y DU. Yn fwy diweddar, yn 2020, derbyniodd y BBC a Sky News dros 8,000 o gwynion ar ôl darlledu delweddau byw o ymfudwyr yn croesi'r môr o Ffrainc i Loegr. Ymatebodd yr Aelod Seneddol Llafur Zarah Sultana: "dylem sicrhau nad yw pobl yn boddi wrth groesi'r Sianel, nid eu ffilmio fel pe bai’n rhyw sioe deledu realiti grotesg."

'Felly, rydym yn dadlau bod sylw cyfryngau Lloegr i ymfudwyr a ffoaduriaid yn ystod y blynyddoedd diwethaf nid yn unig yn peri pryder gan ei fod yn ymrannol, yn ymfflamychol ac yn annynol, ond ei fod hefyd yn mynd yn groes i safbwynt Ll/Cymru ar fudo fel "Cenedl Noddfa".'

Dengys hyn, felly, sut mae’r ffaith bod cyfathrebu a darlledu heb ei ddatganoli yn tanseilio ein hanian a’n hamcanion fel cenedl.

Wrth gwrs, newidiodd rhai pethau yn sgil COVID. Ac, yn 2020, cynyddodd ffigyrau gwylio BBC Wales Today i 46 y cant o’r boblogaeth, sy’n dangos bod pobl wedi sylweddoli, am y tro cyntaf, efallai, fod materion pwysig fel iechyd ac addysg o dan gyfrifoldeb y Senedd hon yn hytrach na Llundain. Dangosodd y pandemig, felly, bwysigrwydd darparu cyfryngau cynhenid Cymreig i ddarparu gwybodaeth i bobl sy'n byw yng Nghymru. 

Felly, allaf i ddim gorbwysleisio pam bod heddiw wir yn ddiwrnod pwysig wrth i ni wneud cynnydd pellach yn y maes hwn, er mwyn dod â holl fanteision posibl datganoli darlledu a chyfathrebu i Gymru. Os ydyn ni eisiau mwy o bobl i gymryd diddordeb yn ein democratiaeth, i graffu ar ein penderfyniadau, a phleidleisio, yna mae'n rhaid iddynt gael y cyfle i dderbyn gwybodaeth am yr hyn sydd yn digwydd yma.

Rwyf i’n croesawu'r cyfle heddiw i siarad am y ddadl amserol iawn hon. Rwy’n credu y dylai darlledu o Gymru, o bob math, ar ei orau, adrodd ein stori genedlaethol, a dylai adlewyrchu diddordebau ac angerdd Cymru. Nid yw hyn yn ymwneud â gwleidyddiaeth neu newyddion yn unig, er fy mod yn cytuno eu bod yn ffurfio rôl bwysig, ond mae ein cenedl yn angerddol ac yn falch o bêl-droed, ac mae am ymgysylltu â'i gêm genedlaethol. Llywydd, mae cynghreiriau menywod a dynion Cymru'n tyfu mewn poblogrwydd, ond, os ydym ni am adeiladu'n wirioneddol ar hyn, yna rhaid darlledu'r cynghreiriau'n fyw, yn rhad ac am ddim i'w gwylio, yn rhad ac am ddim i wrando.

Rwyf am dalu teyrnged yma i'n darlledwr cenedlaethol, S4C, oherwydd mae S4C yn gefnogwr hirsefydlog a chyson o'r gêm yng Nghymru, ac rwy’n credu y gellir ei disgrifio'n sicr fel cartref pêl-droed Cymru. Bydd y Gweinidog yn gwybod fy mod wedi cyflwyno nifer o gwestiynau ysgrifenedig ar y mater hwn, ac mae'n fraint fawr gwylio Sgorio, i wylio'r darllediadau byw o gynnydd tîm cenedlaethol Cymru yn rowndiau rhagbrofol Cwpan y Byd, ac mae hefyd yn bwysig nodi pa mor wych yw gwylio darllediadau byw BBC Cymru o bob gêm wrth i ferched Cymru geisio cymhwyso ar gyfer cystadleuaeth Cwpan y Byd 2023, ac wrth gwrs rydym ni’n dymuno bob llwyddiant iddyn nhw yn Siambr y Senedd hon.

Llywydd, y tymor diwethaf yn unig, mae S4C wedi darlledu 47 o gemau byw o Uwch Gynghrair Cymru a chystadlaethau cwpan cenedlaethol Cymru. Ond dylem fod yn anelu at ddarlledu mwy bob wythnos, a chynyddu'n sylweddol y sylw a roddir i gêm y menywod. Bydd yr Aelodau'n gwybod, a bydd y Llywydd yn gwybod, y byddaf yn datgan buddiant yma, gan fy mod yn aelod di-dâl, balch ac yn llysgennad clwb i bencampwyr gwych Uwch Gynghrair Cymru, Cei Connah.

Llywydd, rwyf i’n cefnogi heddiw ysbryd y cynnig wrth sefydlu panel arbenigol, ac edrychaf ymlaen at weld y manylion a ddaw o'r panel arbenigol, a'r cynigion ynghylch yr hyn y bydd datganoli darlledu yn ei olygu i'n cenedl. Ond rwy'n ei weld fel cyfle delfrydol i wella darlledu ar gyfer ein cynghreiriau cenedlaethol a'n pêl-droed rhyngwladol. Fy uchelgais i, Gweinidog, yw dod allan o'r broses hon a, phan fydd y panel arbenigol yn cyhoeddi ei gynigion manwl, y bydd pêl-droed cynghrair Cymru, cynghreiriau'r menywod a'r dynion, yn cael ei ddarlledu'n fyw—mwy o gemau, yn amlach, yn rhad ac am ddim i'w gwylio, yn rhad ac am ddim i wrando, yn y ddwy iaith genedlaethol. Byddwn yn ddiolchgar pe gall y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Siambr ynghylch a yw'n cytuno â fy uchelgais, ac a wnaiff ymrwymo, heddiw, i gyflwyno’r uchelgais hwnnw i'r panel arbenigol a gofyn iddyn nhw ymateb yn uniongyrchol iddo. Diolch yn fawr. 

Hoffwn ddechrau drwy ddweud pa mor berthnasol yw'r cynnig heddiw, ac rwy’n diolch i'r Llywodraeth gyferbyn am roi'r cyfle i ni drafod mater mor bwysig, oherwydd, ni waeth pa ochr o'r ddadl rydych chi arni, rwy’n credu y gallwn ni i gyd gytuno bod ansawdd darlledu yng Nghymru, yn Gymraeg ac yn Saesneg, heb ei ail. Dro ar ôl tro mae'r BBC, ITV, S4C a chwmnïau cynhyrchu fel Tinopolis a Rondo wedi darparu gwasanaethau a rhaglenni o'r radd flaenaf sy’n cael eu mwynhau yma ac ar draws y byd. Wrth wraidd allbwn Cymru, ar sgriniau teledu ledled y byd, gallwch weld sêr o Gymru mewn rolau blaenllaw, lleoliadau a golygfeydd yng Nghymru, yr arwyr di-glod, a thalent o Gymru, o artistiaid colur i dechnegwyr sain a gweithredwyr camerâu, rhan o'r gwneuthuriad integredig sy'n gwneud cynyrchiadau o Gymru o safon mor uchel. Gallwn ni yng Nghymru ymffrostio'n briodol yn y llwyddiant hwn, a'r cyfan wedi'i gyflawni heb law anweledig Llywodraeth Cymru yn addasu lens y camera neu Quentin Taran-Drakeford yn eistedd yng nghadair y cyfarwyddwr. Dyna sydd gan Gymru i'w gynnig. Ac mae'n amlwg i mi nad yw datganoli darlledu yn ateb unrhyw ddiben i adeiladu ar ddiwydiant sydd eisoes yn ffynnu. 

Nawr, bydd Aelodau'n honni, heb ei ddatganoli, y bydd gwasanaethau darlledu'n cael eu gadael i ddioddef a chael eu hafradu, bod ein diwylliant yn chwalu a'n hiaith yn cael ei hanghofio, ond ni allai fod ymhellach o'r gwir, ac mae'r dystiolaeth yn dangos hynny. Yn ystod y degawd diwethaf, rydym ni wedi gweld S4C a BBC Cymru yn ffynnu mewn ffordd sydd wedi allforio Cymru, ein hiaith, ein hunaniaeth a'n diwylliant ar draws y tonnau awyr. Mae darlledu yng Nghymru wedi cael cymaint o lwyddiannau y dylem ni i gyd fod yn falch ohonyn nhw. Mae Un Bore Mercher, sy’n cael ei adnabod yn ddiweddar fel Keeping Faith, a ffilmiwyd yn Gymraeg i ddechrau, wedi'i gyfieithu i'r Saesneg, y gyfres gyffrous tri thymor, bellach yn cael ei ffilmio yn y ddwy iaith ac mae dros 50 miliwn o bobl wedi’i wylio ar BBC iPlayer; Doctor Who, cyfres deledu fyd-enwog, a ffilmiwyd yma yng Nghaerdydd, gan ddod â ffuglen wyddonol i bob sgrin deledu, gyda lleisiau Davros Dalek yn dychryn pob plentyn o bob cenhedlaeth; ac Y Gwyll/Hinterland, cyfres dditectif Gymraeg a fabwysiadwyd yn ddiweddarach gan BBC Cymru, drama deledu gyntaf y BBC i gynnwys deialog yn y Gymraeg a'r Saesneg. 

Felly, pam mae Plaid Cymru a Llywodraeth Cymru am roi rhwystrau rhag sicrhau llwyddiant o'r fath? Nawr, wrth gwrs, mae gan bob un ohonom ni ran i'w chwarae yn nyfodol darlledu gwasanaeth cyhoeddus, ond nid yw'r rhan honno'n un o reolaeth, na dylanwad. Gallwn ni barhau i sicrhau bod darlledwyr gwasanaeth cyhoeddus yn ffynnu yn y dyfodol o ystyried newidiadau i'r farchnad, ond nid yw hynny'n gofyn am reolaeth y Llywodraeth Lafur hon yng Nghymru na Phlaid Cymru. Rydym ni wedi gweld beth sy'n digwydd pan fydd Llywodraeth Cymru yn ymwneud mewn diwydiant nad yw'n gwybod llawer amdano. Yn ôl yn 2014, gwariodd Llywodraeth Cymru £9.4 miliwn yn caffael canolfan ynni segur yng Ngwynllŵg gyda'r nod o ddatblygu'r safle yn stiwdio ffilm a theledu. Dair blynedd yn ddiweddarach, dosbarthwyd y stiwdio fel un anaddas ar gyfer cynyrchiadau ffilm cyllideb uwch. Methodd y galw a ragwelir am stiwdio ffilm Llywodraeth Cymru sy'n eiddo i'r wladwriaeth â dod i'r amlwg. Y canlyniad: cafodd y fenter gyfan ei rhedeg ar golled, ar draul trethdalwyr Cymru. Dyma'ch hanes chi o ran darlledu, ac mae'n sicr—[Torri ar draws.]—yn sicr nid yw'n enillydd Oscar.

Mae datganoli darlledu yn ddadl bwysig i'w chael, gadewch i ni fod yn ddiffuant, ond i ailadrodd sylwadau Rhodri Davies, cyfarwyddwr BBC Cymru, mae'n gwbl aneglur beth fyddai'r amcan o ddatganoli pwerau, gyda’r ddadl yn rhamantus ac yn gwasanaethu dibenion gwynfyd, tra bod Aelodau gyferbyn yn ceisio rheolaeth, heb fawr o sylw i'r canlyniadau a fyddai'n anochel yn dilyn. Byddai'n well gadael i'r Llywodraeth ganiatáu i ddiwydiant ffyniannus barhau i ffynnu. Mae gan ddarlledu yng Nghymru gymaint i'w gynnig, ni ddylai'r un ohonom ni fod eisiau ei rwystro. Diolch.

Gaf i ddatgan diddordeb ar y dechrau fel Aelod dynodedig a, digwydd bod, mae'r maes hwn yn un o'r cyfrifoldebau sydd gen i fel rhan o'r cytundeb cydweithio?

Rwy’n hynod o falch fy mod i'n gallu cyfrannu at y ddadl hon, dadl sy’n bwysig iawn, yn fy marn i, i’n democratiaeth ni fel cenedl ac un sydd â’r potensial i fod yn hanesyddol, wrth i ni baratoi’r tir ar gyfer datganoli darlledu i Gymru. Ac nid ar chwarae bach rwy’n defnyddio’r gair 'hanesyddol' wrth inni drafod y mater o ddatganoli darlledu. Fel rŷn ni wedi clywed gan Heledd Fychan yn barod, fe alwodd Cymdeithas yr Iaith a Phlaid Cymru am sefydlu awdurdod darlledu annibynnol i Gymru dros 50 mlynedd yn ôl. A dyma ni, 50 mlynedd yn ddiweddarach, wedi degawdau o brotestio, o lobïo ac ymgyrchu di-ildio, rŷn ni heddiw, yn ein Senedd ein hunain, yn cymryd cam yn agosach at wireddu uchelgais y 1970au drwy ymchwilio i'r posibilrwydd o greu awdurdod darlledu a chyfathrebu cysgodol i Gymru, gyda’r nod o greu sylfaen dystiolaeth gadarn i gefnogi’r achos dros ddatganoli pwerau i Gymru yn y maes arbennig yma. A diolch i bawb sydd wedi dal ati'n ddygn i hyrwyddo'r amcan hwn dros y degawdau diwethaf. 

Rwyf hefyd yn awyddus i dalu teyrnged i Bwyllgor Diwylliant, y Gymraeg a Chyfathrebu’r Senedd yn y Senedd ddiwethaf, a Chadeirydd y pwyllgor, Bethan Sayed, yn arbennig am yr adroddiad a gyhoeddwyd yn 2021 ar ddatganoli darlledu—adroddiad sy'n amlinellu'r heriau ond hefyd y potensial ar gyfer cryfhau ein cyfryngau yng Nghymru. Fel y gwnaeth Bethan Sayed ddweud yn ei rhagair i'r adroddiad,

'Mae'r cynnwys sydd ar gael i Gymru ar y cyfryngau yn annigonol. Nid oes gennym ni'r ddarpariaeth newyddion a materion cyfoes y mae ei hangen ar Gymru, ac mae hyn yn amharu ar fywyd gwleidyddol a dinesig ein gwlad.'

Mae hyn yn

'golygu nad ydym yn gweld adlewyrchiad o’n hunain ar ein sgriniau.'

A dyna'r pwynt mewn gwirionedd, ac mae'n bryd, efallai, i'r blaid gyferbyn ddeall ein bod ni ddim yn gweld digon o'n stori ni'n hunain fel Cymry ar y sgrin ar hyn o bryd. Ac er bod twf wedi bod yn y cwmnïau mawr fel Netflix ac Amazon, sydd wedi gweld cynnwys llawer mwy ar ein sgriniau, dydy hyn ddim yn golygu bod mwy o raglenni yn portreadu bywydau pobl Cymru yn benodol, heb sôn am ddarpariaeth drwy gyfrwng y Gymraeg.

Ac yn ogystal â'r datganiad heddiw, a'r cytundeb rhwng Plaid Cymru a'r Llywodraeth, sydd, gobeithio, yn paratoi'r ffordd ar gyfer datganoli darlledu, rŷm ni hefyd wedi byw trwy gyfnod eithriadol o anodd dros y blynyddoedd diwethaf, cyfnod a fydd yn ysgrifennu pennod ei hunan yn llyfrau hanes y dyfodol.

Mae'r pandemig wedi ein gweld yn newid ein harferion dyddiol, gan gynnwys ein gwaith, ein bywydau teuluol a'n bywydau cymdeithasol, cyfnod lle bu aelwydydd ledled Cymru yn ymuno â chynadleddau wythnosol Llywodraeth Cymru i'r wasg, yn awyddus i wybod mwy am y pandemig yng Nghymru a'n hymateb iddo. Mae'r gair 'ein' yn arwyddocaol yma. Rwy'n credu nad gor-ddweud o bell ffordd yw dweud bod pandemig COVID-19 wedi dangos gwerth a phwysigrwydd hanfodol cyfryngau Cymreig cryf, annibynnol.

Fe wnaethom ni weld cipolwg ar botensial Cymru i gyflawni hyn drwy gydol y pandemig, ond dim ond cipolwg oedd y rhain. Roedd ein cyfryngau a'n siopau newyddion yn cystadlu'n barhaus ac yn aml yn cael eu boddi gan allfeydd ledled y DU yn canolbwyntio ar Loegr, gan bwmpio gwybodaeth i Loegr yn unig i'r DU gyfan, naill ai'n anymwybodol neu'n ddifater tuag at yr amrywiadau mewn cyfyngiadau ac ymatebion i'r pandemig gan y gweinyddiaethau datganoledig.

Nid oes ond rhaid i ni gyfeirio at y Diwrnod Rhyddid a gafodd ei chwalu ym mis Gorffennaf y llynedd, gyda dwndwr a gormodiaith arferol Boris. Er iddo gael ei annog i'w gwneud yn glir mai dim ond i Loegr y cafodd y cyfyngiadau eu codi, fe wnaeth e wrthod, gan olygu bod miliynau o bobl yng Nghymru, yr Alban a Gogledd Iwerddon wedi'u gadael yn gwbl ddryslyd. Roedd y newyddion Eingl-ganolog hwn a rhannu gwybodaeth gyhoeddus nid yn unig yn anghyfrifol ac yn fyrbwyll, ond hefyd yn beryglus, gan ei fod yn cael effaith uniongyrchol ar iechyd pobl, ac, o bosibl, ar fywydau.

Felly, i gloi, yn wyneb y diffyg hwn o ran plwraliaeth a thegwch, gadewch i ni felly gymryd cam arall heddiw i sicrhau democratiaeth iach a hyfyw yng Nghymru drwy gefnogi'r cynnig sydd ger bron, fel bod ein llais ni yn cael ei glywed a'n stori ni fel pobl yn cael ei hadrodd ar yr holl ystod o gyfryngau posibl. Diolch yn fawr.

Mae cyfryngau annibynnol sy'n eiddo i'r cyhoedd yn hanfodol i'n democratiaeth ac i hygyrchedd gwybodaeth ddiduedd. Mae'r sector darlledu yn chwarae rhan hanfodol wrth hysbysu, diddanu a chreu dinasyddiaeth ddiwylliannol gyffredin yng Nghymru. Mae darlledwyr yn cyfrannu'n hanfodol at dwf ein heconomi, i ddatganoli ac i gyflawni ein huchelgeisiau ar gyfer cynnal a thyfu'r Iaith Gymraeg. Pan welaf Lywodraeth y DU yn creu amgylchedd gelyniaethus, yn bwriadu gwerthu Channel 4 ar frys, ac yn galw am ddadgyllido'r BBC am resymau gwleidyddol yn unig, mae'n cryfhau'r achos dros ddatganoli darlledu i ddiogelu ei gyfanrwydd.

Apeliodd Gweinidog Llywodraeth y DU, Nadine Dorries, at boblyddiaeth ynglŷn â'r drwydded deledu, ond mae'r BBC wedi dioddef yn nwylo'r Torïaid ers amser maith, gan ddioddef toriadau o 30 y cant ers 2010. Mae'r penderfyniad i werthu Channel 4 am arian cyflym yn mynd yn gwbl groes i'r hyn mae'r cyhoedd ei eisiau. Cafodd yr ymgynghoriad ar newid perchnogaeth dros 56,000 o ymatebion ac mae 96 y cant ohonynt yn gwrthwynebu'r newidiadau hyn. Anwybyddwyd eu barn yn amlwg. Mae Channel 4 yn chwarae rhan unigryw ym maes darlledu Prydain fel cwmni sy'n eiddo i'r cyhoedd ym Mhrydain, sy'n costio dim i'r cyhoedd ac yn rhoi ei elw i gomisiynu rhaglenni newydd, creu swyddi a darganfod talent newydd ledled y wlad. Mae penderfyniad y Torïaid i breifateiddio Channel 4 yn dangos nad ydyn nhw o ddifrif ynghylch sicrhau ffyniant bro ein gwlad na chefnogi rhaglenni a wneir gan Brydain a'n diwydiannau creadigol cynhenid ein hunain.

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

Gwnaf.

Ydych chi'n credu y gallai fod cymhellion yn y cynnig i werthu Channel 4, a'i fod yn ymwneud yn fwy â rheolaeth?

Ydw wir, ydw wir.

Rwy'n gwybod bod consensws ymysg darlledwyr yng Nghymru fod angen setliad cyfryngau gwasanaeth cyhoeddus newydd i gynnal amlygrwydd a chynaliadwyedd. Wrth gwrs, mae amlygrwydd yn bwysig iawn, o ystyried goruchafiaeth y cyfryngau cymdeithasol a setiau teledu clyfar. Eisoes, mae'r ffynonellau gwybodaeth sy'n cael eu hyrwyddo fwyaf ar-lein yn dod o'r Daily Mail a The Sun—cyhoeddiadau rhagfarnllyd iawn. Mae angen i ni ddod â fframwaith darlledu'r DU i'r unfed ganrif ar hugain, gan sicrhau bod ei gynnwys o ansawdd uchel yn hawdd ei weld ac yn hygyrch. Er mwyn cyflawni hynny, mae angen i ni oruchwylio darlledu gan Lywodraeth sy'n deall ei gwerth cynhenid.

Rwy'n gwybod bod Llywodraeth Lafur Cymru yn deall gwerth ein darlledwyr Prydeinig mawr, sy'n darparu cymaint mwy i'n cymunedau lleol nag adloniant. Maen nhw'n darparu swyddi da mewn cymunedau o amgylch y gwledydd a chyfleoedd i'r diwydiannau creadigol sy'n tyfu'n gyflym, ynghyd â diogelu diwylliant, gwerthoedd a rhagoriaeth greadigol Prydain dramor, gan helpu ein gwlad i ffynnu. Diolch.

Mae'n bleser cael cymryd rhan yn y ddadl hon y prynhawn yma. Rwyf wedi mwynhau gwrando ar y cyfraniadau yn fawr iawn, er nad wyf i’n cytuno â phopeth sydd wedi'i ddweud. Rwyf hefyd yn gefnogwr teledu a radio mawr, felly mae'n dda iawn cymryd rhan yn hyn y prynhawn yma.

Felly, mae gwasg rydd ac agored yn y cyfryngau newyddion yn hanfodol er mwyn i ddemocratiaeth ffynnu. Nid oes ond rhaid edrych ar yr hyn sy'n digwydd yn Rwsia i ddeall y risgiau o gyfryngau sy'n cael eu rheoli gan y wladwriaeth a'r pŵer sydd gan ei dinasyddion: un llais sy’n cael ei reoli gan y wladwriaeth, ac yn cael ei ddefnyddio i ledaenu celwyddau i'r boblogaeth. Ar ben arall y pegwn, mae gennym ni’r sefyllfa hon yn yr Unol Daleithiau, lle mae tirwedd y cyfryngau yn rhad ac am ddim i bawb: mae gwybodaeth anghywir yn cael ei darlledu'n agored gan un neu ddwy gorfforaeth fawr sy'n rheoli holl allbwn y cyfryngau ledled UDA. Rwy’n credu mai'r hyn y mae angen i ni ei weld yw cyfrwng hapus, lle mae gennym ni luosogrwydd ac annibyniaeth, ond sy'n cael ei reoleiddio gan gorff sy'n annibynnol ar y wladwriaeth, yn debyg iawn i dirwedd y cyfryngau sydd gennym ni yng Nghymru ar hyn o bryd. Felly, os nad yw wedi torri, yna pam ydym ni’n ceisio ei drwsio? Beth yw diben datganoli pwerau dros ddarlledu i Gymru?

Rwyf wedi gwrando ar y dadleuon a gyflwynwyd gan wleidyddion Llafur a Phlaid Cymru y prynhawn yma, ac nid yw'n amlwg o gwbl beth maen nhw'n ceisio'i gyflawni. Sut y bydd rhoi pwerau i Weinidogion Cymru dros ddarlledu yn gwella tirwedd cyfryngau Cymru? Rwy’n credu bod ganddo obaith gwirioneddol o'i wneud yn waeth. Mae Cymru'n gartref i tua 4.5 y cant o gyfanswm poblogaeth y DU, tua 1.3 miliwn o aelwydydd. Hyd yn oed pe bai pob un o'r aelwydydd hynny'n talu ffi'r drwydded, ni fyddai'n ddigon o hyd i dalu am allbwn BBC Cymru a rhedeg S4C. Gan fod ffi'r drwydded yn cael ei chasglu o bob rhan o'r DU, gall Cymru elwa o symiau mwy o gyllid, felly rydym ni’n cyflawni llawer mwy na'r disgwyl yn hynny o beth.

Yn y flwyddyn cyn y pandemig, gwariwyd tua un rhan o bump o gyllidebau cynhyrchu annibynnol y DU yng Nghymru. Nid oes ond rhaid i chi edrych yma yng Nghaerdydd, a'r hyn y soniodd Sam Kurtz amdano sef creu Doctor Who a Casualty, ymhlith eraill sy'n cael eu ffilmio yma. Ac rydym ni’n cael mwy na'n cyfran deg o gyllid yn yr ystyr hwnnw. Felly, os caiff Llafur a Phlaid eu ffordd, mae'n siŵr y byddant am gael mwy o arian i ddilyn y cynnydd mewn pwerau. A sut fydd yr 82 y cant o aelwydydd y DU, h.y. talwyr ffi'r drwydded yn Lloegr, yn teimlo am ffi'r drwydded yn codi i ariannu darlledu yng Nghymru? Os yw darlledu wedi'i ddatganoli, beth sy'n digwydd i S4C y tu allan i Gymru?

Yn ôl darlledwyr yn yr adroddiad blynyddol diweddaraf, daw mwy na dwy ran o dair o wylwyr y sianel o'r tu allan i'n cenedl, ac mae hynny'n cael ei yrru'n rhannol oherwydd y berthynas rhwng S4C a'r BBC, a gyda'r defnydd o dechnoleg fodern fel BBC iPlayer, mae ar gael ym mhob rhan o'r DU, fel y mae BBC Alba yn yr Alban. Beth fydd yn digwydd i'r berthynas honno os caiff darlledu ei ddatganoli i un o bedair gwlad y DU? Ni fyddwn yn gallu gorchymyn i'r tri arall.

Mae pryderon eraill hefyd o ran ariannu. Beth sy'n digwydd pan fydd Llywodraeth Cymru yn penderfynu bod ganddi flaenoriaethau ariannu eraill? Dywedwch fod angen mwy o arian arnyn nhw i drwsio'r llanastr y maen nhw wedi'i wneud o'r GIG, pan fyddan nhw'n sylweddoli hynny o'r diwedd, a fydd S4C neu'r cydweithrediad darlledu yng Nghymru hyd yn oed yn cael eu hystyried yn eu cyllidebau? Rydw i’n ei amau hynny o ddifrif. Nid oes rheswm rhesymegol dros ddatganoli darlledu ar wahân i gryfhau'r orymdaith araf tuag at annibyniaeth. Nid yw'r cyhoedd yng Nghymru yn cefnogi'r DU yn chwalu, ac rwy'n siŵr nad ydyn nhw'n cefnogi chwalu tirwedd cyfryngau'r DU. Mae darlledu a chynhyrchu cyfryngau ledled y DU yn wynebu heriau digon mawr, ac mae newidiadau mewn demograffeg a thechnoleg yn rhwygo'r hen ffyrdd o weithio, felly byddem yn ffôl i geisio mynd ar ein pennau ein hunain yng Nghymru. [Torri ar draws.] Ie. Yn sicr.

Onid ydych chi'n credu mai Llywodraeth y DU yw'r bygythiad mwyaf i'r cyfryngau ar hyn o bryd? Os edrychwch chi ar yr hyn y mae'n ei wneud i'r BBC, onid ydych chi'n cyfaddef bod perygl i ddyfodol S4C? Oherwydd yr hyn yr ydych chi wedi ei amlinellu, mae'r berthynas rhwng S4C a'r BBC yn hollbwysig, ac eto mae Llywodraeth y DU yn rhoi hynny dan fygythiad, a dyna pam y mae angen datganoli darlledu arnom, er mwyn i ni allu diogelu dyfodol y cyfryngau yma yng Nghymru.

Nac ydw, dim o gwbl, ac rwy'n credu bod technoleg fodern a hygyrchedd S4C, nid yn unig yng Nghymru a ledled y DU, yn rhywbeth i ymfalchïo ynddo mewn gwirionedd, a'r ffaith ein bod yn gallu hyrwyddo ein hiaith Gymraeg ar raddfa ehangach nag y byddem ni wedi gallu ei wneud 20, 30 mlynedd yn ôl mewn gwirionedd. Felly, rwy'n credu eich bod chi'n anghywir i ddweud hynny, a dweud y gwir. Ac rwy'n credu bod angen i ni gydweithio â rhannau eraill o'r DU, nid gweithio ar wahân yn unig, ond gweithio gyda'n gilydd, a pheidio â gosod cenhedloedd yn erbyn ei gilydd i gystadlu yn erbyn ei gilydd, sef yr hyn a fydd yn digwydd pe baem ni'n mynd ar drywydd yr ideoleg hon o ddatganoli darlledu. Diolch.

Delyth Jewell fel Cadeirydd y pwyllgor.

Diolch, Llywydd. Mae darlledu yn bwnc sydd wedi bod ar flaen agenda y Pwyllgor Diwylliant, Cyfathrebu, y Gymraeg, Chwaraeon, a Chysylltiadau Rhyngwladol. Dŷn ni fel pwyllgor wedi derbyn tystiolaeth gan lu o randdeiliaid sy'n awgrymu'n gryf fod angen newidiadau i helpu'r cyfryngau yng Nghymru, er bod amrywiaeth barn ynglŷn â sut i wneud hynny, ac fe wnaf i sôn ychydig yn fwy am hynny yn y man. Ond yn gyntaf, hoffwn i dalu teyrnged i'r gwaith pwysig a wnaed yn y maes hwn gan y pwyllgor blaenorol, pwyllgor diwylliant a chyfathrebu y pumed Senedd, achos y gwaith rŷn ni'n ei drafod heddiw, yn sicr ynglŷn â sefydlu panel arbenigol i archwilio creu awdurdod darlledu a chyfathrebu cysgodol i Gymru, gosodwyd sylfeini'r gwaith hwnnw gan y pwyllgor blaenorol.

Fyddai'r ddadl hon ddim yn digwydd heddiw oni bai am y gwaith a wnaed gan y pwyllgor hwnnw yn y pumed Senedd. Gwnaethon nhw hel tystiolaeth am ddarlledu gwasanaeth cyhoeddus ac fe wnaethon nhw symud y ddadl ymlaen, ac ysgogi Ysgol Newyddiaduriaeth Caerdydd i gomisiynu ymchwil i lenwi'r bylchau lle doedd tystiolaeth ddim yn bodoli. Gwnaeth yr ymchwil hwnnw ddangos bod diffyg sylw yn y wasg Brydeinig i feysydd wedi'u datganoli, ac fel canlyniad roedd diffyg democrataidd. Doedd pobl Cymru ddim wastad yn deall polisïau Cymreig ac amlygwyd y broblem yma gan COVID. Achoswyd cymhlethdodau di-ri yn gynnar yn y pandemig gan ystyfnigrwydd rhai sylwebwyr wrth iddynt sôn am 'the Health Secretary', yn lle cydnabod bod Gweinidogion iechyd gwahanol i bob cenedl. Ac arweiniodd y cymhlethdod hwn at broblemau oedd ddim dim ond yn gyfansoddiadol, fel roedd y pwyllgor blaenorol wedi clywed, ond a oedd yn faterion iechyd cyhoeddus. Roedd yn rhaid i sylwebwyr Prydeinig fod yn glir wedyn, am y tro cyntaf erioed, fod iechyd yn faes datganoledig a bod angen cydnabod hynny. Mae camhysbysrwydd, misinformation, yn peryglu mwy na democratiaeth; mae'n gallu peryglu bywydau pobl hefyd.

Ac i droi at ein pwyllgor ni, pwyllgor diwylliant, cyfathrebu et al y chweched Senedd, bydd yna amrywiaeth barn ymysg aelodau'r pwyllgor yn amlwg. Ym mis Tachwedd llynedd, pan gyhoeddwyd adroddiad Ofcom ar ddyfodol darlledu gwasanaeth cyhoeddus, gwnaethon ni fel pwyllgor adrodd ar sut byddai'r argymhellion yn effeithio ar Gymru. Cymeradwyon ni argymhellion Ofcom ynglŷn â'r angen am ddeddfwriaeth a fyddai'n cryfhau PSBs sy'n wynebu mwy a mwy o gystadleuaeth o wasanaethau ffrydio byd-eang, fel Netflix. Argymhellon ni fod angen llais cryfach ar Gymru pan ddaw i benderfyniadau. Fe wnaethon ni ddadlau y dylai DCMS a'r panel ymgynghorol darlledu gwasanaeth cyhoeddus gynnwys cynrychiolwyr o Gymru yn eu trafodaethau am y sialensiau sy'n wynebu PSBs yn yr oes ddigidol. Wnaethon ni ddadlau bod angen meddwl yn arbennig am amddiffyn rhaglennu yn yr iaith Gymraeg, a chynnwys sy'n adlewyrchu Cymru yn y ddwy iaith.

Mae'n glir bod angen newid o ryw fath yn y ffordd mae penderfyniadau am ddarlledu yn cael eu gwneud. Eto, bydd yna amrywiaeth barn am hyn, ond mae'r tirlun darlledu yng Nghymru yn un cymhleth; mae sialensau a chyfleoedd penodol i ddarlledwyr, ac mae anghenion cynulleidfaoedd yng Nghymru yn unigryw. Mae hwn yn faes lle bydd ein pwyllgor yn ymddiddori yn sicr dros y misoedd a'r blynyddoedd sydd i ddod. Rwy'n falch iawn fy mod i wedi gallu talu teyrnged i waith y pwyllgor blaenorol. Bydd gwahaniaeth barn yn y Siambr am ddiben y ddadl hon, ond heb os, mae'r dylanwad y cafodd y pwyllgor hwnnw'n un sydd angen ei glodfori. Mae'n dangos pa mor bwysig ydy gwaith pwyllgor a pha mor ddylanwadol mae'n gallu bod ar gyfer dyfodol Cymru. Diolch.

Mae'n rhaid i mi ddweud fy mod i wedi synnu braidd o weld yr eitem hon ar ein papur trefn ar gyfer y prynhawn yma a'r ddadl sydd wedi bod yn digwydd. Rwyf i yn cytuno â llawer o'r hyn a ddywedodd y Gweinidog wrth agor y ddadl, ond rwyf i bob amser yn teimlo bod dadleuon ar y materion hyn braidd yn anfoddhaus ac, yn y pen draw, yn siomedig. Oherwydd yr hyn sy'n tueddu i ddigwydd—a gwelsom hyn gan rai o'r siaradwyr Ceidwadol y prynhawn yma—yw bod pobl ar ddwy ochr y ddadl, naill ai'n gryf o blaid datganoli neu'n gryf yn erbyn datganoli, yn arddangos y meddylfryd gwan a gwamal sy'n arwain at bolisi annhebygol ac annigonol. Yr hyn y mae angen i ni ei wneud yw deall beth yw'r problemau yr ydym ni eisiau eu datrys. Mae materion difrifol i fynd i'r afael â nhw yma, ac rwy'n credu, Gweinidog, y dylem ni wneud hynny yn y ffordd y mae tuedd i Lafur Cymru fynd i'r afael â'r materion hyn, sef rhoi buddiannau pobl Cymru yn gyntaf, yn ail ac yn drydydd.

Rwy'n cytuno'n llwyr â'r hyn a ddywedodd y Gweinidog yn ei dadansoddiad o rai o'r materion yr ydym yn eu hwynebu. Nid yw'r systemau presennol sydd gennym o reoliadau a'r strwythurau a'r fframweithiau sydd gennym yn addas i'r diben, ac nid ydyn nhw'n cyflawni'r hyn sydd ei angen arnom fel cenedl. Fel rhywun a gafodd ei fagu mewn cymuned Saesneg ei hiaith, nid oes lle i'n diwylliant, i'n mynegiant cenedlaethol yn nhirwedd y cyfryngau heddiw; nid oes lle iddo o gwbl. Ac am y rheswm hwnnw, rwyf i o'r farn bod rheoleiddio wedi methu. Mae'r pwyntiau y mae Aelodau Plaid Cymru wedi eu gwneud yn y ddadl hon yn gwbl gywir: bu methiant i ddarparu newyddion cywir ar wahanol allfeydd darlledu; bu methiant i gyflwyno'r newyddion am y lle hwn ac am lywodraethu ein gwlad. Mae hynny'n fethiant o ran rheoleiddio ac mae'n fethiant gan Ofcom. Nid oes gan Ofcom yr adnoddau yng Nghymru i ddarparu'r mathau o reoleiddio y mae eu hangen arnom, ac mae gwneud dim mwy nag esgusodion, fel y mae'r Ceidwadwyr wedi ei wneud y prynhawn yma, yn gyfystyr â methu'r bobl y maen nhw'n ceisio eu cynrychioli. Nid yw'n ddigon da dweud, oherwydd bod gennym ni rywfaint o ragoriaeth ym maes gwneud rhaglenni, rhywfaint o ragoriaeth ym maes cynhyrchu, rhywfaint o ragoriaeth ym maes diwydiannau creadigol, nid oes angen rhagor o gefnogaeth arnom o gwbl felly, mae'r hyn sydd gennym yn ddigon a dylem fod yn falch ohono. Nid yw hynny'n ddigon da. Rwyf i eisiau mwy i fy ngwlad.

Mae angen atebolrwydd arnom am rai o'r materion hyn hefyd. Rwyf i wedi anghytuno, mae arnaf ofn, fel ag erioed, â bron pob un yn y Siambr ar rai o'r materion hyn. I mi, nid wyf i'n hoffi'r ffaith bod Gweinidogion yn gwneud penodiadau. Rwy'n cofio Gweinidog Ceidwadol yn mynegi'n glir iawn, iawn pan oeddwn i mewn Llywodraeth nad oedden nhw eisiau'r person gorau ar gyfer y swydd—[Torri ar draws.] Dim ond newydd ddod i mewn ydych chi, James, felly caewch eich ceg. Nid oedden nhw eisiau'r person gorau ar gyfer y swydd; roedden nhw eisiau'r ymgeisydd Ceidwadol ar gyfer y swydd, ac ni ddylai hynny fod yn digwydd ym maes darlledu. Ac am y rheswm hwnnw, rwyf i'n credu ei bod yn iawn ac yn briodol y dylai darlledu, fel pwnc, fod yn atebol i'r Senedd hon ac i seneddau eraill ac nid i Weinidogion ac nid i lywodraethau. Mae'n rhy bwysig i ganiatáu i lywodraethau unigol, pwy bynnag ydyn nhw, gymryd atebolrwydd am y materion hyn. Ond mae angen i ni gael llawer mwy o atebolrwydd a llawer mwy o weithredu i fynd i'r afael â'r wybodaeth gam a'r wybodaeth anghywir sy'n bodoli heddiw.

Ond mae angen i ni edrych i'r dyfodol hefyd. Nid yw fy mab 11 oed yn gwylio'r BBC, nid yw'n gwylio S4C, nid yw'n gwylio dim ohono; mae'n gwylio YouTube, mae'n gwylio Netflix. Dywedwch chi wrthyf i sut y bydd rheoleiddiwr economaidd yng Nghymru yn rheoleiddio Netflix. Gadewch i mi ddweud wrthych chi: nid yw'n mynd i ddigwydd. Ac os byddwch chi'n ennill y gorau ar Gymru yn y ffordd honno, bydd llai o reoleiddio ac nid mwy o reoleiddio; bydd llai o atebolrwydd ac nid mwy o atebolrwydd. A gadewch i mi ddweud hyn, hefyd: bydd Radio 2 yn dal i ddarlledu os yw'r materion hyn wedi eu datganoli. Bydd Boris Johnson, neu rywun a fydd, mae'n siŵr, yn ei ddisodli yn ystod y misoedd nesaf, yn dal i wneud sylwadau anghywir am beth sy'n digwydd ble a phwy sy'n llywodraethu pa ran o bolisi. Ac eto, ni fydd unrhyw fath o reoleiddio a fydd yn gallu dweud wrth y person hwnnw, deiliad y swydd honno, fod angen iddo fod yn atebol am yr hyn y mae'n ei ddweud. Oherwydd os nad oes gennym ni reoleiddiwr a rennir yn y DU sy'n gallu gwneud y gwaith, ni fyddwn yn gallu dweud y pethau hynny ac ni fyddwn yn gallu cael y lefel honno o reoleiddio.

Rwy'n falch bod y Prif Weinidog wedi ymuno â ni ar gyfer y ddadl hon, oherwydd nid wyf i'n credu bod y ddadl wirioneddol y mae angen i ni ei chael yma yn ymwneud â pha un a ydym yn datganoli darlledu ai peidio, ond yn hytrach, beth yw diben y Deyrnas Unedig a beth yw'r sefydliadau a rennir a'r gwerthoedd cyffredin sydd gennym i'n galluogi ni i gyd i weld a theimlo'n rhan o'n cymunedau cenedlaethol, lle bynnag yr ydym yn digwydd bod yn y Deyrnas Unedig. Siawns, os yw'r Deyrnas Unedig am gael rôl yn y dyfodol, mae'n rhaid iddi sicrhau y gall fy mhlentyn 11 oed dyfu i fyny gan weld ei hunaniaeth Saesneg yn cael ei diogelu, ei bortreadu ar y sgrin, a'i deall fel rhan o'n cymuned genedlaethol, a bod ei hunaniaeth Gymraeg yn cael union yr un parch a lle cyfartal. Os gallwn wneud hynny, bydd y dadleuon sydd wedi dominyddu'r ddadl hon yn rhy hir yn diflannu. Bydd gennym ni sefydliadau a rennir a gwerthoedd cyffredin a gweledigaeth gyffredin o'r dyfodol y gallwn ni i gyd, gyda'n gilydd, eu cyflawni. Diolch.

Diolch am y cyfle i ddweud ychydig o eiriau.

Bûm yn ddigon ffodus i weithio yn y diwydiant darlledu am ychydig ddegawdau cyn dod yma. Rwy'n datgan buddiant fel aelod o Undeb Cenedlaethol y Newyddiadurwyr o hyd. Roeddwn i'n arfer cael fy nghyflogi gan y BBC yng Nghymru a nifer o gwmnïau darlledu annibynnol.

Cyfathrebu a darlledu yw sut rydym ni'n siarad â'n gilydd, am ein gilydd, yn dysgu am ein hanes, yn cyffroi gyda'n gilydd am ein dyfodol. Ond er mwyn hwyluso ac annog y math hwn o ddarlledu gwasanaeth cyhoeddus â phwyslais ar Gymru, mae rôl glir i lywodraethau a seneddau ddarparu'r llwyfannau hynny—o bellter, yn wir—ond i sicrhau bod y llwyfannau hynny'n bodoli. Y cwestiwn allweddol i mi yma yw: pwy ydym ni ei eisiau i gael rheolaeth yn y pen draw o ran tirwedd darlledu yng Nghymru? Ydym ni eisiau Llywodraeth y DU—a gallaf weld cyfeiriad y teithio yn y fan yno—neu ydym ni eisiau rhywbeth y gallwn gael rheolaeth drosto fel menter ar y cyd i'n cenedl? Mae datganoli darlledu a chyfathrebu yn hanfodol ar gyfer hynny.

Mae cyfeiriad y teithio o dan y Llywodraeth Geidwadol yn y DU ar hyn o bryd yn glir iawn, iawn. Ni allwn ei adael i rymoedd y farchnad yn unig. Dyna'r hyn y mae'r Ceidwadwyr yn mynd ar ei drywydd. Rwy'n credu bod preifateiddio Channel 4 bellach yn siarad cyfrolau am eu hagweddau tuag at y cyfryngau. Mae'r rhyddid y mae Channel 4 wedi ei gael wedi ei galluogi i ddatblygu rhaglennu gwirioneddol arloesol a newyddion annibynnol sy'n cael eu gwerthfawrogi gan gynifer o bobl. Nid wyf i eisiau peryglu'r dyfodol y gallai darlledu yng Nghymru ei gael drwy ganiatáu i ni ddilyn y trywydd a osodwyd gan Lywodraeth y DU ar hyn o bryd i bwynt na ellir dychwelyd ohono.

Mae'n rhaid i ni wahaniaethu yn y fan yma rhwng y math o ddarlledu a chyfathrebu o Gymru yr ydym ni eisiau eu trafod a'r hyn y mae datganoli darlledu yn ei olygu, a'r diwydiant darlledu, teledu a ffilm y mae rhai Aelodau ar feinciau'r Ceidwadwyr wedi dewis canolbwyntio arno. Oes, mae gennym ni sector cyfryngau gwych yng Nghymru, sy'n cynhyrchu ffilmiau a rhaglenni teledu sy'n cael eu mwynhau ledled y byd. Mae gennym ni gyfarwyddwyr, actorion a chyflwynwyr o'r radd flaenaf. Mae hynny'n rhywbeth y gallwn ei feithrin ar gyfer y dyfodol, ac mae'n rhywbeth y gall economi Cymru elwa arno am flynyddoedd lawer i ddod. Ond nid yw hynny yr un fath â sicrhau'r math o ddarlledu sy'n caniatáu i ni ddatblygu ein sgwrs genedlaethol.

Rydym yn siarad am S4C yn aml, ac mae'n bennawd rwy'n falch ei fod yno. Rwy'n falch bod S4C, ar ôl cymaint o flynyddoedd o doriadau, wedi cael cynnydd i'w chyllid. Ond gadewch i ni ganolbwyntio ar y radio. Beth fydd yn digwydd i Radio Cymru os byddwn yn colli ffi'r drwydded a bod y BBC yn dod yn fenter gwbl fasnachol sy'n gorfod talu amdani'i hun ym mhob elfen o'i gwaith? A fydd Radio Cymru yn talu amdano'i hun yn nhermau'r farchnad honno? O bosib, ond mae'n debyg ddim. Mae Radio Cymru, ers canol y 1970au, wedi bod yn gonglfaen i fywyd drwy'r Gymraeg. Mae Radio Cymru 2, hyd yn oed â chynulleidfa lai, yr un mor bwysig i ddyfodol darlledu Cymraeg. Ac er fy mod i wedi cyffroi, fel y mae cymaint ohonoch chi wedi gwneud, yn gwrando ar Nic Parry a Malcolm Allen yn sylwebu ar y bêl-droed, mae Dylan Griffiths ac Iwan Roberts yn ei wneud i mi yn union yr un ffordd, ac mae'n debyg fy mod i wedi gwrando arnyn nhw ar y radio yn fwy nag yr wyf i wedi gwylio pêl-droed ar y teledu.

Ond nid teledu a radio Cymraeg yn unig yr ydym yn sôn amdanyn nhw. Mae yna raglennu arbenigol yn yr iaith Saesneg y mae angen i ni sicrhau ei fod ar gael am flynyddoedd i ddod. Rwy'n cofio'r frwydr am awr newyddion 6 o'r gloch i Gymru, brwydr y canfuom nad oedd gennym ni unrhyw ddylanwad gwirioneddol drosti. Mae angen y math hwnnw o reolaeth arnom dros raglennu Saesneg yng Nghymru fel y gallwn siarad â'n gilydd a siarad am ein dyfodol yn ein dwy iaith genedlaethol. A phan fydd Cymru'n annibynnol, rwy'n eithaf sicr y bydd pob math o sefydliadau a rennir, a pham na fyddwn yn rhannu'r math o reoleiddio sydd ei angen arnom ar draws yr ynysoedd hyn ym maes darlledu hefyd, ond gadewch i ni beidio â cholli'r cyfle hwn i roi'r materion anodd hyn ar y bwrdd er mwyn i ni allu trafod y ffordd orau ymlaen i ddiogelu cyfathrebu a darlledu o Gymru ar gyfer y dyfodol.

Y Dirprwy Weinidog i ymateb i'r ddadl. Dawn Bowden.

Diolch, Llywydd. A gaf i ddiolch i'r holl gyd-Aelodau am eu cyfraniadau y prynhawn yma? Byddaf yn ceisio ymateb i nifer o'r pwyntiau a wnaed, ond maddeuwch i mi os nad wyf yn ymdrin â phopeth, oherwydd cafodd llawer o bwyntiau da iawn eu gwneud, ac roedd pobl yn gwneud yr un pwyntiau ond mewn ffyrdd gwahanol.

A gaf i ddechrau drwy ddiolch i Tom Giffard am dynnu sylw at sut y bydd y Blaid Lafur yn bwrw ymlaen â phethau a dweud wrthyf beth y mae'r Blaid Lafur yn mynd i'w wneud a'r hyn na fydd yn ei wneud? Mae'n ymddangos eich bod yn gwybod mwy na mi, felly mae gennych chi wybodaeth fewnol am hynny, Tom. Nid wyf i'n gwybod o ble y daeth hynny. Ond a gaf i fod yn gwbl glir? Rydym ni wedi sefydlu'r panel arbenigol hwn nid oherwydd ein bod ni eisoes wedi penderfynu; rydym ni wedi sôn am gyfeiriad y teithio, ond rydym ni eisiau i'r adroddiad hwn gan y panel arbenigol fod wedi ei seilio ar dystiolaeth, ac ni allai fod unrhyw beth yn gliriach na hynny. Yng nghylch gorchwyl y panel, rydym yn sôn am yr angen iddyn nhw fod yn dryloyw ac yn atebol, iddyn nhw siarad am y trefniadau llywodraethu ar gyfer darlledu a'r cyfryngau yng Nghymru, i edrych ar y goblygiadau cyllid a'r cynaliadwyedd parhaus. Roedd y cyllid a'r cynaliadwyedd parhaus yn rhywbeth y soniodd sawl Aelod amdano, yn enwedig ar feinciau'r Ceidwadwyr. Soniodd Gareth Davies amdano, yn ogystal â Samuel Kurtz.

Soniodd Heledd Fychan am ddiffygion yn y cyfryngau sy'n achosi bylchau mewn gwybodaeth. Mae hi'n llygad ei lle, wrth gwrs, mai dyna un o'r meysydd allweddol y mae angen i ni fynd i'r afael â nhw. Gwnaeth sawl Aelod sylwadau ar sut y tynnodd pandemig COVID sylw at y diffyg gwybodaeth hwnnw a welsom, yn enwedig o ran darparu newyddion a gwybodaeth am iechyd y cyhoedd. Gwnaeth sawl Aelod y pwynt nad diffyg gwybodaeth yn unig oedd hynny, ond ei fod mewn gwirionedd, o bosibl, yn beryglus iawn pan oedd gennym ni bobl yn cael gwybodaeth nad oedd yn berthnasol i'r sefyllfa o ran iechyd y cyhoedd yma yng Nghymru. Gwnaeth Cefin Campbell bwynt tebyg iawn am hynny, unwaith eto am y neges iechyd y cyhoedd sy'n cael ei chyflwyno.

Roedd Jack Sargeant yn llygad ei le pan soniodd am Gymru fel cenedl angerddol a balch. Cyfeiriodd at bêl-droed—a phwy na fyddai'n falch ac yn angerddol am bêl-droed ar hyn o bryd—gan adeiladu ar lwyddiant timau'r dynion a'r menywod ar hyn o bryd, ac mae S4C yn ganolog i hynny ac rydym am gynnal hynny. Mae gennym ni femorandwm cyd-ddealltwriaeth gydag S4C, sy'n adeiladu ar yr angen i ni ddatblygu ein portread o fywyd Cymru, holl agweddau diwylliannol ein bywyd ac, wrth gwrs, chwaraeon Cymru. Ac i ateb eich her yn arbennig, Jack, o ran sicrhau bod pêl-droed ar gael i'w weld am ddim wrth symud ymlaen, yn enwedig y tîm cenedlaethol, rwy'n credu bod hynny yn rhywbeth yr ydych chi a minnau ar yr un dudalen yn ei gylch, ac mae hynny'n rhywbeth yr wyf i'n credu'n fawr y bydd angen i'r panel arbenigol ei ystyried o ran pa reoleiddio a fyddai gennym yng Nghymru a fyddai'n caniatáu i ddigwyddiadau chwaraeon mor bwysig fod ar gael am ddim ac ar gael i unrhyw un eu gwylio.

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

Gwnaf yn wir.

Ar hyn o bryd mae gemau pêl-droed Cymru ar gael i sianeli Cymraeg sy'n darlledu am ddim yn unig, fel S4C, ac yn yr iaith Saesneg maen nhw ar Sky Sports, sy'n amlwg ar sail talu wrth wylio. Felly, ydych chi'n gwybod faint fyddai'r gost, felly, o ddod â phêl-droed Cymru drwy'r Saesneg i'r sector cyhoeddus, y sector teledu?

Nac ydw, nid wyf i'n gwybod faint fyddai cost hynny, Gareth, ond byddai'n rhaid edrych ar yr holl oblygiadau ariannol i unrhyw un o'r cynigion hyn wrth i ni symud ymlaen, a byddai'n rhan o'r achos y byddwn yn ei ddatblygu naill ai i fynd ar drywydd datganoli darlledu ai peidio. Oherwydd rwy'n credu bod angen i ni fod yn glir iawn ynglŷn â hyn—mae'r panel arbenigol yn cael ei sefydlu i gyflwyno achos dros ddatganoli darlledu os yw'r dystiolaeth yn ei gefnogi. Felly, mae angen i ni fod yn glir iawn ynglŷn â'r hyn yr ydym yn ceisio'i wneud.

Ond roedd Sam Kurtz yn iawn i dynnu sylw—ac rwy'n credu y gwnaeth Rhun ap Iorwerth hefyd—at lwyddiant ein diwydiant sgrin a ffilm. Ond rwy'n credu ei bod yn bwysig cofio hefyd fod hynny wedi cael cefnogaeth fawr. Roeddech chi'n siarad, Sam, fel petai hyn yn rhywbeth a oedd yn digwydd yn y sector preifat yn unig, gan gyflwyno'r holl gynyrchiadau gwych hyn, ac, ie, wrth gwrs, dyna sy'n digwydd, ond gadewch i ni beidio ag anghofio bod cynyrchiadau mawr fel The Pembrokeshire Murders a The Pact a llawer o gynyrchiadau eraill ar S4C—o leiaf wyth cynhyrchiad ar S4C—wedi eu cefnogi'n fawr gan Cymru Greadigol a Llywodraeth Cymru. Ac ni fyddai hynny'n dod i ben mewn fframwaith rheoleiddio newydd.

Soniodd Carolyn Thomas am y pryderon ynghylch gwerthu S4C a'r bygythiad y byddai dileu ffi trwydded y BBC yn ei achosi ar draws ein darlledu yn y sector cyhoeddus. Rwy'n credu bod Rhun ap Iorwerth wedi gwneud pwynt tebyg iawn. Felly, rwyf wedi ysgrifennu at Nadine Dorries, Ysgrifennydd Gwladol yr Adran dros Ddiwylliant, y Cyfryngau a Chwaraeon, ar y pwynt hwnnw, ond er mawr syndod, nid wyf wedi cael ateb ganddi ar hyn o bryd.

Cyfeiriodd Delyth Jewell, fel y gwnaeth Cefin Campbell, at waith y—[Torri ar draws.]

Ydych chi'n derbyn ymyriad?

Mae'n ddrwg gen i, esgusodwch fi. Mae'n ddrwg gen i, Tom. Ydw.

Mae'n ddrwg gen i, roeddwn i eisiau ei gwneud yn glir, yn fy nghyfraniad roedd Alun Davies fel pe bai'n awgrymu y byddai datganoli darlledu yn gyfrwng i wrthdroi preifateiddio Channel 4 a chadw Channel 4 mewn perchnogaeth gyhoeddus yng Nghymru. Roeddwn i eisiau eglurhad ai dyna yw eich safbwynt chi hefyd.

Yr hyn nad wyf i eisiau ei wneud, Tom—. Dyna fyddai fy nyhead i, gan nad wyf i'n credu mai preifateiddio Channel 4 na diddymu ffi'r drwydded i'r BBC yw'r ffordd gywir i ni fwrw ymlaen. Ond gadewch i mi fod yn gwbl glir, nid wyf i am nodi yn y lle hwn yn awr beth fydd canfyddiadau'r panel arbenigol oherwydd ni fyddai hynny'n briodol. Dyna'r hyn y mae'r panel arbenigol yn cael ei sefydlu i'w wneud. Nawr, mae'n ddigon posibl y bydd gan Alun Davies ei farn ei hun a'i safbwynt ei hun am hynny. Mae ganddo hawl berffaith i'w cael. Nid yw erioed wedi malu ei eiriau wrth fynegi ei farn. [Chwerthin.]

Carolyn Thomas oedd hynny ac nid Alun Davies.

Ond i ddweud yn olaf, o ran y pwyntiau hynny, cyfeiriodd Delyth Jewell a Cefin Campbell hefyd at waith y pwyllgorau diwylliant blaenorol yn y maes hwn, ac rwy'n gobeithio'n fawr iawn y bydd gwaith y pwyllgor diwylliant blaenorol yn waith ac yn dystiolaeth y gall y panel arbenigol gyfeirio atyn nhw ac y gall eu defnyddio fel rhan o'u gwaith i fwrw ymlaen â hyn i gyd, hefyd.

Felly, i gloi, Llywydd, yr hyn y byddwn i'n ei ddweud yw fy mod i'n meddwl, o'r hyn yr wyf wedi ei glywed y prynhawn yma a heno, nid yw'r Torïaid, yn fy marn i, mae'n ddrwg gen i, cyd-Aelodau, yn sylweddoli nac yn cydnabod bod Cymru'n genedl yn ei rhinwedd ei hun, a bod gennym ni ddiwylliant ac iaith unigryw, ethos dwyieithog, natur a hanes sy'n wahanol yn y DU, a bod gwahaniaethau yn nhirwedd y cyfryngau yng Nghymru, a dibyniaeth ar wasanaethau darlledu fel newyddion, a bod hynny'n ei gwneud hyd yn oed yn fwy hanfodol bod ein hanghenion yn cael eu deall fel y gall ein dinasyddion gael mynediad at wasanaethau a chynnwys cywir, diduedd sy'n berthnasol i Gymru yn eu dewis iaith.

Daw gwaith y panel ar adeg dyngedfennol. Mae newid arferion, defnydd cynnwys, pryderon ynghylch cyflenwad a chywirdeb darpariaeth y cyfryngau a thoriadau cyllid dim ond wedi cryfhau'r angen i ystyried y fframwaith rheoleiddio mewn amgylchedd sy'n gynyddol ddigidol a byd-eang. Ac mae llawer o'r newidiadau hyn wedi eu cyflymu gan y pandemig byd-eang. Felly, edrychaf ymlaen at gael barn y panel i gefnogi ein gwaith parhaus i helpu i gryfhau darlledu yng Nghymru a datblygu cynlluniau ar gyfer fframwaith rheoleiddio effeithiol ac addas i'r diben i Gymru. Diolch yn fawr.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 1? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Mae'r cynnig yna i dderbyn gwelliant 1 wedi ei wrthwynebu, felly fe fyddwn ni'n gohirio'r bleidlais tan y cyfnod pleidleisio. 

Fe gymerwn ni doriad byr nawr i baratoi yn dechnegol ar gyfer y bleidlais hynny. 

Felly, dyma ni'n cyrraedd y cyfnod pleidleisio. Mae'r bleidlais gyntaf y prynhawn yma ar welliant 1 i'r ddadl ar ddarlledu, ac felly dwi'n galw am bleidlais ar welliant 1, a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 16, neb yn ymatal, 38 yn erbyn, ac felly mae'r gwelliant wedi ei wrthod. 

Dwi'n galw nawr am bleidlais ar y cynnig, a gyflwynwyd yn enw Lesley Griffiths. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 38, neb yn ymatal, 16 yn erbyn, ac felly mae'r cynnig wedi ei dderbyn. 

A dyna ddiwedd ar ein gwaith ni am heddiw.