Y Cyfarfod Llawn
Plenary
14/06/2022Cynnwys
Contents
Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.
In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.
Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Croeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn y prynhawn yma. Cyn i ni ddechrau, dwi angen nodi ychydig o bwyntiau. Cynhelir y cyfarfod hwn ar ffurf hybrid, gyda rhai Aelodau yn y Siambr ac eraill yn ymuno trwy gyswllt fideo. Bydd yr holl Aelodau, ble bynnag y bônt, yn cael eu trin yn gyfartal. Mae Cyfarfod Llawn a gynhelir drwy gynhadledd fideo, yn unol â Rheolau Sefydlog Senedd Cymru, yn gyfystyr â thrafodion Senedd Cymru at ddibenion Deddf Llywodraeth Cymru 2006. Bydd rhai o ddarpariaethau Rheol Sefydlog 34 yn gymwys ar gyfer y Cyfarfod yma, ac mae'r rheini wedi'u nodi ar eich agenda.
Cyn i ni gychwyn hefyd, os caf i roi gwybod i'r Aelodau y bydd y balot nesaf ar gyfer Biliau Aelodau yn cael ei gynnal ar 13 Gorffennaf, a bydd gwybodaeth am y broses yma yn cael ei rhannu gyda chi fel Aelodau yn fuan.
Welcome to this Plenary session. Before we begin, I want to set out a few points. This meeting will be held in hybrid format, with some Members in the Senedd Chamber and others joining by video-conference. All Members participating in proceedings of the Senedd, wherever they may be, will be treated equally. A Plenary meeting held using video-conference, in accordance with the Standing Orders of the Welsh Parliament, constitutes Senedd proceedings for the purposes of the Government of Wales Act 2006. Some of the provisions of Standing Order 34 will apply for today's Plenary meeting, and these are set out on your agenda.
Before we begin, if I could inform Members that the next ballot for Member Bills will be held on 13 July, and information on the process will be circulated to Members shortly.
Yr eitem gyntaf, felly, yw'r cwestiynau i'r Prif Weinidog, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Jenny Rathbone.
The first item is questions to the First Minister, and the first question is from Jenny Rathbone.
1. Pa gynlluniau sydd gan Lywodraeth Cymru i inswleiddio'r tai mwyaf aneffeithlon o ran ynni? OQ58189
1. What plans does the Welsh Government have to insulate the most energy inefficient housing? OQ58189
Llywydd, improving energy efficiency of homes in the social rented sector is progressing through the Welsh Government's £220 million optimised retrofit programme and the Welsh quality housing standards. Plans to assist those in privately owned and privately rented sectors, through the Warm Homes programme, will be announced in the autumn.
Llywydd, mae gwella effeithlonrwydd ynni cartrefi yn y sector rhentu cymdeithasol yn mynd rhagddo drwy raglen ôl-osod er mwyn optimeiddio Llywodraeth Cymru gwerth £220 miliwn a safon ansawdd tai Cymru. Bydd cynlluniau i gynorthwyo'r rhai hynny mewn sectorau perchnogaeth breifat a rhentu preifat, drwy'r rhaglen Cartrefi Clyd, yn cael eu cyhoeddi yn yr hydref.
Thank you for that information. As the constituency with the highest number of private sector renters, I know that they are really shivering in all winters, and with bills expected to rise to nearly £3,000 a year per household—something that we have no control over—I wondered why it is not possible to have an emergency programme to protect the most vulnerable households living in fuel poverty. What exactly are the barriers to instituting an immediate insulation programme, targeting the most vulnerable households living in the worst insulated homes, which tend to be in the private sector?
Diolch i chi am yr wybodaeth honno. Fel yr etholaeth sydd â'r nifer uchaf o rentwyr yn y sector preifat, rwy'n gwybod eu bod yn crynu'n wirioneddol bob gaeaf, a gyda'r disgwyliad y bydd biliau yn codi i bron i £3,000 y flwyddyn fesul cartref—rhywbeth nad oes gennym ni unrhyw reolaeth drosto—tybed pam nad yw'n bosibl cael rhaglen frys i ddiogelu'r aelwydydd mwyaf agored i niwed sy'n byw mewn tlodi tanwydd. Beth yn union yw'r rhwystrau rhag cychwyn rhaglen insiwleiddio ar unwaith, gan dargedu'r aelwydydd mwyaf agored i niwed sy'n byw yn y cartrefi sydd wedi'u hinswleiddio waethaf, sy'n tueddu i fod yn y sector preifat?
Llywydd, there are a series of measures the Welsh Government is taking to assist households with the escalating price of energy. But there are a series of barriers, I'm afraid, to instituting an emergency programme of household insulation. To begin with, we simply don't have the capital available to the Welsh Government to mount such a programme. Astonishingly, Llywydd, the capital available to the Welsh Government will reduce over the period of this Senedd. We will have less capital to invest in infrastructure of all sorts later in the Senedd term than we do now. And when the Chancellor announced his measures in May, I know the Member will recall that there was incredulity on the part of the industry that he did not announce a single penny of additional investment in energy efficiency and insulation measures. It was, the Financial Times said, just a footnote to his announcement, despite the fact that the director general of the Confederation of British Industry had called the day before for an all-out national effort on energy efficiency.
So, we simply lack the means to be able to mount an emergency programme. There are difficulties in implementing such a programme. Unfortunately, those properties that most need to be insulated don't deliver themselves in neatly organised bundles. They exist across the different sectors, clustered though, as the Member said, in the private rented sector. They exist across all geographies, and every home is different. Every home has a history of its own, a set of measures that have already been taken, and every home has to be individually assessed to make sure that the plan for it responds to those measures that have been taken in the past.
And then, thirdly, the third barrier to that sort of emergency programme is the skills deficit in the workforce. Successive UK Government schemes in this field have failed. David Cameron announced the Green Deal, aimed to insulate 14 million houses by 2020. That 14 million house scheme resulted in 14,000 loans being offered—14 million houses to be insulated; 14,000 loans altogether. The result is, Llywydd, that the supply chain, both in materials but also in skills, simply hasn't developed across the United Kingdom to the point where the very sensible suggestion put forward by the Member for Cardiff Central could be easily mounted by the Welsh Government.
Llywydd, mae cyfres o fesurau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i gynorthwyo aelwydydd gyda phris cynyddol ynni. Ond mae cyfres o rwystrau, mae arnaf ofn, rhag sefydlu rhaglen frys o insiwleiddio cartrefi. I ddechrau, nid oes gennym y cyfalaf i fod ar gael i Lywodraeth Cymru i gynnal rhaglen o'r fath. Yn rhyfeddol, Llywydd, bydd y cyfalaf sydd ar gael i Lywodraeth Cymru yn lleihau dros gyfnod y Senedd hon. Bydd gennym lai o gyfalaf i'w fuddsoddi mewn seilwaith o bob math yn ddiweddarach yn nhymor y Senedd nag sydd gennym yn awr. A phan gyhoeddodd y Canghellor ei fesurau ym mis Mai, rwy'n gwybod y bydd yr Aelod yn cofio bod y diwydiant yn methu â choelio na chyhoeddodd yr un geiniog o fuddsoddiad ychwanegol mewn mesurau effeithlonrwydd ynni ac inswleiddio. Dywedodd y Financial Times mai dim mwy na throednodyn i'w gyhoeddiad oedd hwn, er gwaethaf y ffaith bod cyfarwyddwr cyffredinol Cydffederasiwn Diwydiant Prydain wedi galw'r diwrnod blaenorol am ymdrech genedlaethol fawr ynghylch effeithlonrwydd ynni.
Felly, nid oes gennym y modd i allu cynnal rhaglen argyfwng. Mae anawsterau o ran gweithredu rhaglen o'r fath. Yn anffodus, nid yw'r eiddo hynny y mae angen eu hinswleiddio fwyaf i'w cael mewn bwndeli wedi'u trefnu'n daclus. Maen nhw'n bodoli ar draws y gwahanol sectorau, ond wedi'u clystyru, fel y dywedodd yr Aelod, yn y sector rhentu preifat. Maen nhw'n bodoli ar draws pob math o ddaearyddiaeth, ac mae pob cartref yn wahanol. Mae gan bob cartref ei hanes ei hun, cyfres o fesurau sydd eisoes wedi'u cymryd, ac mae'n rhaid asesu pob cartref yn unigol i sicrhau bod y cynllun ar ei gyfer yn ymateb i'r mesurau hynny sydd wedi'u cymryd yn y gorffennol.
Ac yna, yn drydydd, y trydydd rhwystr rhag y math hwnnw o raglen frys yw'r diffyg sgiliau yn y gweithlu. Mae cynlluniau dilynol gan Lywodraeth y DU yn y maes hwn wedi methu. Cyhoeddodd David Cameron y Fargen Werdd, gyda'r nod o inswleiddio 14 miliwn o dai erbyn 2020. Arweiniodd y cynllun hwnnw o 14 miliwn o dai at gynnig 14,000 o fenthyciadau—14 miliwn o dai i'w hinswleiddio; 14,000 o fenthyciadau yn gyfan gwbl. Y canlyniad yw, Llywydd, nad yw'r gadwyn gyflenwi, o ran deunyddiau nac o ran sgiliau chwaith, wedi datblygu ar draws y Deyrnas Unedig i'r pwynt lle y gallai'r awgrym synhwyrol iawn a gyflwynodd yr Aelod dros Ganol Caerdydd gael ei gyflwyno'n hawdd gan Lywodraeth Cymru.
Between now and 2028, Wales will need to recruit, on average, an additional 2,000 full-time equivalent workers to carry out the highly technical challenge of decarbonising homes in Wales. Now, during a recent Climate Change, Environment and Infrastructure Committee meeting, Mark Bodger, from the Construction Industry Training Board, highlighted that there has always been an appetite for people to retrain and reskill in sectors that can improve and broaden their trade. He also identified a major untapped market—shockingly, only around 3 per cent of these workers are female. So, with the Welsh Government—yes, your Welsh Government, First Minister—failing to publish the net-zero skills action plan, and we're not set to see one until the winter of 2022, which is of course much too late because the cold, harsh weather will have kicked in by then, will you as the First Minister clarify why there has been such a delay to a plan being developed, and what steps are you taking to encourage women to take up decarbonisation roles? Diolch.
Rhwng nawr a 2028, bydd angen i Gymru recriwtio, ar gyfartaledd, 2,000 o weithwyr cyfwerth ag amser llawn ychwanegol i gyflawni'r her hynod dechnegol o ddatgarboneiddio cartrefi yng Nghymru. Nawr, yn ystod cyfarfod diweddar y Pwyllgor Newid hinsawdd, yr Amgylchedd a Seilwaith, tynnodd Mark Bodger o Fwrdd Hyfforddi'r Diwydiant Adeiladu, sylw at y ffaith y bu awydd erioed i bobl ailhyfforddi ac ailsgilio mewn sectorau a all wella ac ehangu eu masnach. Nododd hefyd farchnad fawr heb ei manteisio arni—er syndod, dim ond tua 3 y cant o'r gweithwyr hyn sy'n fenywod. Felly, gan fod Llywodraeth Cymru—ie, eich Llywodraeth chi, Prif Weinidog—wedi methu â chyhoeddi'r cynllun gweithredu sgiliau sero net, ac ni fyddwn yn gweld un tan aeaf 2022, sydd, wrth gwrs, yn llawer rhy hwyr oherwydd bydd y tywydd oer, garw wedi dechrau erbyn hynny, a wnewch chi, yn rhinwedd eich swydd yn Brif Weinidog, egluro pam y bu cymaint o oedi cyn datblygu cynllun, a pha gamau yr ydych yn eu cymryd i annog menywod i ymgymryd â swyddogaethau datgarboneiddio? Diolch.
Llywydd, I very much agree with the final point the Member made. The construction industry, unfortunately, continues to attract people from only part of Welsh society. And for women looking to work in it, too often it does not look like the sort of place that you would feel comfortable in working. Now, I do know that, through our colleges, real efforts are being made to attract young women into those occupations and to make them feel welcome, and for them to feel that the necessary adjustments are not adjustments that they need to make but adjustments that need to be made in the workplace so that those people feel that they would be welcome and that they would be able to make the contribution, which, I agree, is there to be made. Our new skills plan in this area has always been scheduled to be published by the end of this calendar year, and we remain on track, Llywydd, to do exactly that.
Llywydd, rwy'n cytuno'n llwyr â'r pwynt olaf a wnaeth yr Aelod. Yn anffodus, mae'r diwydiant adeiladu yn parhau i ddenu pobl o ran o gymdeithas yn unig yng Nghymru. Ac i fenywod sy'n dymuno gweithio ynddo, yn rhy aml nid yw'n edrych fel y math o le y byddech yn teimlo'n gyfforddus yn gweithio ynddo. Nawr, rwyf i yn gwybod, drwy ein colegau, fod ymdrechion gwirioneddol yn cael eu gwneud i ddenu menywod ifanc i'r galwedigaethau hynny ac i wneud iddyn nhw deimlo bod croeso iddyn nhw, ac iddyn nhw deimlo nad yw'r addasiadau angenrheidiol yn rhai mae angen iddyn nhw eu gwneud ond yn addasiadau y mae angen eu gwneud yn y gweithle fel bod y bobl hynny'n teimlo y bydden nhw'n cael croeso ac y bydden nhw'n gallu gwneud y cyfraniad, sydd, rwy'n cytuno, angen ei wneud. Y bwriad erioed fu cyhoeddi ein cynllun sgiliau newydd yn y maes hwn erbyn diwedd y flwyddyn galendr hon, ac rydym yn parhau ar y trywydd iawn, Llywydd, i wneud hynny yn union.
Diolch yn fawr iawn i Jenny Rathbone am y cwestiwn. Dŷn ni wedi clywed Llywodraethau yn sôn droeon am annog perchnogion i retroffitio, neu yn hyrwyddo dulliau adnewyddadwy i gynhyrchu ynni, fel paneli solar ar eu tai. Ond i nifer fawr o fy etholwyr i yn Nwyfor Meirionnydd, dydy'r un o'r opsiynau yma yn realistig, gan eu bod nhw'n byw mewn adeiladau sydd wedi cael eu cofrestru. Meddyliwch am bensaernïaeth hyfryd llefydd fel Dolgellau neu Faentwrog, er enghraifft. Mae perchnogion yr adeiladau yma'n dod ataf i'n gyson, yn mynegi rhwystredigaeth nad ydyn nhw'n medru gwneud dim i arbed eu costau ynni a sicrhau bod eu heiddo'n cyrraedd y safonau amgylcheddol angenrheidiol. Does dim hawl ganddyn nhw i gael double glazing neu baneli solar. Beth ydych chi am ei wneud, felly, i helpu'r bobl yma?
I thank Jenny Rathbone for the question. We've heard Governments many times talking about encouraging owners to retrofit or to use renewable means of producing energy, such as solar panels on their homes. But, for many of my constituents in Dwyfor Meirionnydd, neither of those options is realistic, because they live in buildings that are listed. Think of the wonderful architecture of Dolgellau or Maentwrog, for example. The owners of these homes come to me regularly, expressing frustration that they can do nothing to save on their energy costs and ensure that their properties reach the necessary environmental requirements. They can't have double glazing or solar panels. So, what will you do to help these people?
Well, Llywydd, I understand exactly the point the Member is making about the nature of construction of houses in parts of Wales; it's not confined to the part of Wales that the Member represents. And we have local authorities who have put forward plans to us that allow us to help them to invest in novel and innovative technologies, that, even where the basic construction of a home doesn't lend itself to normal forms of insulation, there are still things that can be done. It is not easy—I do not for a moment suggest that, in the types of houses to which Mabon ap Gwynfor has referred, there are easy solutions in this matter. But we continue to work with the industry and with local authorities, where they are able to come forward with innovative proposals, to try to find solutions for people whose homes, by the nature of their construction, mean that conventional means of insulation simply won't work for them.
Wel, Llywydd, rwy'n deall yn union y pwynt y mae'r Aelod yn ei wneud ynghylch natur adeiladu tai mewn rhannau o Gymru; nid yw wedi'i gyfyngu i'r rhan o Gymru y mae'r Aelod yn ei chynrychioli. Ac mae gennym ni awdurdodau lleol sydd wedi cyflwyno cynlluniau i ni sy'n caniatáu i ni eu helpu i fuddsoddi mewn technolegau newydd ac arloesol, fel bod pethau y gellir eu gwneud hyd yn oed lle nad yw adeiladwaith sylfaenol cartref yn addas ar gyfer mathau arferol o insiwleiddio. Nid yw'n hawdd—nid wyf am eiliad yn awgrymu, yn y mathau o dai y mae Mabon ap Gwynfor wedi cyfeirio atyn nhw, fod atebion hawdd yn y mater hwn. Ond rydym yn parhau i weithio gyda'r diwydiant a gydag awdurdodau lleol, lle maen nhw'n gallu cyflwyno cynigion arloesol, i geisio dod o hyd i atebion i bobl y mae eu cartrefi, oherwydd y ffordd y cawsant eu hadeiladu, yn anaddas ar gyfer dulliau confensiynol o inswleiddio.
2. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i fynd i'r afael â thlodi bwyd ym Mlaenau Gwent? OQ58183
2. What action is the Welsh Government taking to tackle food poverty in Blaenau Gwent? OQ58183
Llywydd, I thank Alun Davies for that question. Sustained investment in community food projects, including foodbanks, together with schemes to alleviate holiday hunger, are amongst the actions being taken in Blaenau Gwent. As an area with high levels of in-work poverty, it will be at the forefront of our commitment to free school meals for all primary-aged pupils.
Llywydd, rwy'n diolch i Alun Davies am y cwestiwn yna. Mae buddsoddiad parhaus mewn prosiectau bwyd cymunedol, gan gynnwys banciau bwyd, ynghyd â chynlluniau i leihau llwgu yn ystod y gwyliau, ymysg y camau sy'n cael eu cymryd ym Mlaenau Gwent. Fel ardal sydd â lefelau uchel o dlodi mewn gwaith, bydd yn flaenllaw yn ein hymrwymiad i gael prydau ysgol am ddim i bob disgybl oedran cynradd.
I'm grateful to the First Minister for that response. I think people across Blaenau Gwent and elsewhere are very grateful that they've got a Welsh Government that stands up for them. I'm aware that it was a visit to Blaenau Gwent that prompted the First Minister's thinking on issues around fuel poverty as well. But we are also aware that the Tory-created cost-of-living crisis is having a real impact—[Interruption.] Well, the Tories laugh about it, but they always laugh at poverty—
Rwy'n ddiolchgar i'r Prif Weinidog am yr ymateb yna. Rwy'n credu bod pobl ar draws Blaenau Gwent ac mewn mannau eraill yn ddiolchgar iawn bod ganddyn nhw Lywodraeth Cymru sy'n sefyll drostyn nhw. Rwy'n ymwybodol mai ymweliad â Blaenau Gwent a ysgogodd syniadau'r Prif Weinidog ar faterion yn ymwneud â thlodi tanwydd hefyd. Ond rydym hefyd yn ymwybodol bod yr argyfwng costau byw y mae'r Torïaid wedi ei greu yn cael effaith wirioneddol—[Torri ar draws.] Wel, mae'r Torïaid yn chwerthin am y peth, ond maen nhw bob amser yn chwerthin am ben tlodi—
We see them smirk.
Rydym yn eu gweld nhw'n cilwenu.
—and they always laugh when people are suffering.
—ac maen nhw bob amser yn chwerthin pan fydd pobl yn dioddef.
We see them smirking.
Rydym yn eu gweld nhw'n cilwenu.
And that is why—and that is why—they're sitting where they're sitting, and they will continue to sit where they're sitting. It is important—it is important, it is important—First Minister, that the people of Blaenau Gwent have a Government that stands with them and by their side. Can you outline to us this afternoon how the Welsh Government will continue to support people who are being affected by this cost-of-living crisis?
A dyna pam—a dyna pam—maen nhw'n eistedd lle maen nhw'n eistedd, a byddan nhw'n parhau i eistedd lle maen nhw'n eistedd. Mae yn bwysig—mae yn bwysig, mae yn bwysig—Prif Weinidog, fod gan bobl Blaenau Gwent Lywodraeth sy'n sefyll gyda nhw ac ochr yn ochr â nhw. A wnewch chi amlinellu i ni y prynhawn yma sut y bydd Llywodraeth Cymru yn parhau i gefnogi pobl y mae'r argyfwng costau byw hwn yn effeithio arnyn nhw?
Well, I thank Alun Davies for that question, Llywydd. It was a pleasure to visit with him, back in April, the Star Centre at the old Sirhowy infants school in Tredegar and to see the fantastic work that was being done as a distribution centre for food in the pandemic generally and now to focus upon those whose needs are the greatest. But the Member is right, Llywydd, that it was a visit to Ebbw Vale by my colleague Jane Hutt, back on 13 May, that has led, within four weeks, to the Welsh Government being able to fund and organise a national fuel bank scheme, and I congratulate those people in Ebbw Vale who have been pioneers in this. And, as a result of their work, we'll now be in a position to provide that help right across our nation. That extra help will be targeted towards people with prepayment meters and households not connected to mains gas.
Standing charges, Llywydd, I think are one of the scandals of the energy industry, and particularly so for people on prepayment meters. When you run out of credit and you're unable to heat your home, that standing charge continues to rack up day after day. So, when you are able to find money to top up the meter again, you find that a significant part of what you've been able to draw together has already been spent. And we know that standing charges in north Wales are the highest in the whole of the United Kingdom, and are at the top end of that distribution in south Wales as well. That's why the scheme, unveiled by my colleague Jane Hutt, with nearly £4 million-worth of investment, and now working with the Fuel Bank Foundation, will allow us to provide emergency help for people who are at the very sharpest end of the fuel crisis, and is a very practical demonstration of the point that Alun Davies made—that here in Wales there is a Government determined to go on looking all the time for those practical ways in which we can make a difference in those people's lives.
Wel, diolch i Alun Davies am y cwestiwn yna, Llywydd. Roedd yn bleser ymweld gydag ef, yn ôl ym mis Ebrill, â Chanolfan Star yn hen ysgol fabanod Sirhywi yn Nhredegar a gweld y gwaith gwych a oedd yn cael ei wneud fel canolfan ddosbarthu bwyd yn ystod y pandemig yn gyffredinol ac yn awr i ganolbwyntio ar y rhai sydd â'r anghenion mwyaf. Ond mae'r Aelod yn iawn, Llywydd, mai ymweliad gan fy nghyd-Weinidog Jane Hutt â Glynebwy yn ôl ar 13 Mai, sydd wedi arwain, o fewn pedair wythnos, at allu Llywodraeth Cymru i ariannu a threfnu cynllun banc tanwydd cenedlaethol, ac rwy'n llongyfarch y bobl hynny yng Nglynebwy sydd wedi bod yn arloeswyr yn hyn o beth. Ac, o ganlyniad i'w gwaith, byddwn mewn sefyllfa bellach i ddarparu'r cymorth hwnnw ar draws ein cenedl. Bydd y cymorth ychwanegol hwnnw yn cael ei dargedu at bobl sydd â mesuryddion rhagdalu ac aelwydydd nad ydyn nhw wedi'u cysylltu â'r prif gyflenwad nwy.
Mae taliadau sefydlog, Llywydd, yn fy marn i, yn un o sgandalau'r diwydiant ynni, ac yn arbennig felly i bobl ar fesuryddion rhagdalu. Pan fyddwch yn brin o gredyd ac yn methu â chynhesu eich cartref, mae'r tâl sefydlog hwnnw'n parhau i godi ddydd ar ôl dydd. Felly, pan ddowch o hyd i arian i'w roi yn y mesurydd eto, rydych chi'n gweld bod rhan sylweddol o'r hyn yr ydych chi wedi gallu ei gasglu eisoes wedi'i wario. Ac rydym yn gwybod mai taliadau sefydlog yn y gogledd yw'r uchaf yn y Deyrnas Unedig gyfan, a'u bod ym mhen uchaf y dosbarthiad hwnnw yn y de hefyd. Dyna pam y bydd y cynllun, a gyflwynwyd gan fy nghyd-Weinidog Jane Hutt, gyda buddsoddiad gwerth bron i £4 miliwn, ac sydd bellach yn gweithio gyda'r Sefydliad Banc Tanwydd, yn caniatáu i ni ddarparu cymorth brys i bobl sy'n dioddef fwyaf yn sgil yr argyfwng tanwydd, ac sy'n enghraifft ymarferol iawn o'r pwynt a wnaeth Alun Davies—fod yma yng Nghymru, Lywodraeth sy'n benderfynol o fynd ati i edrych drwy'r amser am y ffyrdd ymarferol hynny fel y gallwn wneud gwahaniaeth ym mywydau'r bobl hynny.
First Minister, the pandemic crisis has pushed many families in Blaenau Gwent and elsewhere into hardship and exposes the severity of the UK's food poverty problem, a problem that I cannot deny has been exacerbated by current increases in the cost of living. Last month, the Chancellor of the Exchequer, Rishi Sunak, announced a package of measures to help the most vulnerable people in Wales, including a one-off £650 payment to low-income households on universal credit, tax credits and legacy benefits, one-off payments of £300 to pensioner households, and £150 to individuals receiving disability benefits. This new cost-of-living support package will mean that the most vulnerable households in Wales will receive over £1,000 of extra support this year. So, First Minister, will you join me in welcoming these measures, which deliver significant targeted support to those on low incomes, pensioners and disabled people—groups who are most vulnerable to the rising prices in Blaenau Gwent and throughout Wales? Thank you.
Prif Weinidog, mae argyfwng y pandemig wedi gwthio llawer o deuluoedd ym Mlaenau Gwent ac mewn mannau eraill i galedi ac mae'n amlygu difrifoldeb problem tlodi bwyd y DU, problem na allaf wadu sydd wedi ei gwaethygu gan y cynnydd presennol mewn costau byw. Fis diwethaf, cyhoeddodd Canghellor y Trysorlys, Rishi Sunak, becyn o fesurau i helpu'r bobl fwyaf agored i niwed yng Nghymru, gan gynnwys taliad untro o £650 i aelwydydd incwm isel ar gredyd cynhwysol, credydau treth a budd-daliadau etifeddol, taliadau untro o £300 i aelwydydd sy'n bensiynwyr, a £150 i unigolion sy'n cael budd-daliadau anabledd. Bydd y pecyn cymorth costau byw newydd hwn yn golygu y bydd yr aelwydydd mwyaf agored i niwed yng Nghymru yn cael dros £1,000 o gymorth ychwanegol eleni. Felly, Prif Weinidog, a wnewch chi ymuno â mi i groesawu'r mesurau hyn, sy'n darparu cymorth sylweddol wedi ei dargedu at y rhai hynny ar incwm isel, pensiynwyr a phobl anabl—grwpiau sydd fwyaf agored i niwed oherwydd cynnydd mewn prisiau ym Mlaenau Gwent a ledled Cymru? Diolch yn fawr.
Well, Llywydd, I'm glad for any help that goes to those people who are in the most difficult sets of circumstances. But let's be clear with the Member that the money going to people who rely on universal credit just about makes up for the cut of over £1,000 that was put into those households in September of last year. They're no better off now than they were then. The Chancellor simply restored what he decided they didn't need back in September. And this package, which is too little and too late, also is very badly targeted. The Member talked about the most vulnerable households. Does she know that, in Wales, if you have a second home, you will receive the Chancellor's £400 contribution to your fuel bill this winter? Does she think that that is a sensible use of public money, that we're putting £400 in the hands of people who can afford two homes when the people who can barely afford one home haven't got enough to manage on?
Wel, Llywydd, rwy'n falch o unrhyw gymorth sy'n mynd i'r bobl hynny sydd yn y sefyllfaoedd anoddaf. Ond gadewch i ni fod yn glir gyda'r Aelod fod yr arian sy'n mynd i bobl sy'n dibynnu ar gredyd cynhwysol yn gwneud iawn am y toriad o dros £1,000 a wynebodd yr aelwydydd hynny ym mis Medi y llynedd. Nid ydyn nhw ddim gwell eu byd yn awr nag oedden nhw bryd hynny. Yn syml, adferodd y Canghellor yr hyn a benderfynodd nad oedd ei angen arnyn nhw yn ôl ym mis Medi. Ac mae'r pecyn hwn, sy'n rhy ychydig ac yn rhy hwyr, hefyd wedi ei dargedu'n wael iawn. Soniodd yr Aelod am yr aelwydydd mwyaf agored i niwed. Ydy hi'n gwybod, yng Nghymru, os oes gennych chi ail gartref, y cewch chi gyfraniad y Canghellor o £400 tuag at eich bil tanwydd y gaeaf hwn? Ydy hi'n credu bod hynny'n ddefnydd synhwyrol o arian cyhoeddus, ein bod ni'n rhoi £400 yn nwylo pobl sy'n gallu fforddio dau gartref pan nad oes gan y bobl sydd prin yn gallu fforddio un cartref, ddigon i fyw arno?
Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd y Ceidwadwyr, Andrew R.T. Davies.
Questions now from the party leaders. Leader of the Conservatives, Andrew R.T. Davies.
Thank you, Presiding Officer. With your permission, as it's the fortieth anniversary of the Falklands conflict, and today is the day that the cessation of hostilities was declared in the Falkland islands, I'd like to put my Conservative group's thanks to the servicemen and women who went out in 1982 and commemorate those who lost their lives—the 255 British men and women who lost their lives in that conflict, plus the three Falkland islanders themselves, but also the Argentinian soldiers who lost their lives as well. All war is a horrid function, but, ultimately, when the aggression of the dictatorship that was in Argentina that was perpetrated in 1982 was faced down, it had to be faced down by our military, who we time and time again call on to do that across the globe. I'd like to put on record our sincere thanks and gratitude, and our thanks also to the families that are left behind for the loved ones who will not return.
First Minister, it is also today the date that, five years ago, the Grenfell Tower happened in London, that terrible tragedy of the smouldering inferno that is glued into our images and the suffering that occurred at that time. The Minister was to have a statement today that has been withdrawn off the order paper. I'd be grateful if you could enlighten the Chamber today as to what actions the Government is taking to make sure that people in Wales who suffer from the cladding scandal are going to feel supported by the Welsh Government and supported so they can sleep at night?
Diolch yn fawr, Llywydd. Gyda'ch caniatâd, gan ei bod yn ddeugain mlynedd ers gwrthdaro Ynysoedd Falkland, a heddiw yw'r diwrnod y datganwyd y byddai'r ymladd ar Ynysoedd Falkland yn dod i ben, ar ran fy ngrŵp Ceidwadol hoffwn ddiolch i'r milwyr a aeth allan ym 1982 a choffáu'r rhai a gollodd eu bywydau—y 255 o ddynion a menywod o Brydain a gollodd eu bywydau yn y gwrthdaro hwnnw, yn ogystal â thri o drigolion Ynysoedd Falkland eu hunain, ond hefyd y milwyr o'r Ariannin a gollodd eu bywydau hefyd. Mae pob rhyfel yn erchyll, ond, yn y pen draw, pan wynebwyd ymosodiad gan unbennaeth yr Ariannin ym 1982, bu'n rhaid i'n lluoedd arfog ei hwynebu. Rydym yn galw arnyn nhw dro ar ôl tro i wneud hynny ledled y byd. Hoffwn gofnodi ein diolch a'n diolchgarwch diffuant, a'n diolch hefyd i'r teuluoedd sy'n galaru am eu hanwyliaid na fyddan nhw'n dod yn ôl.
Prif Weinidog, heddiw hefyd yw'r dyddiad, bum mlynedd yn ôl pan ddigwyddodd tân Tŵr Grenfell yn Llundain, y drasiedi ofnadwy honno, y tân yn mudlosgi, delweddau sy'n aros yn ein meddyliau a'r dioddefaint a ddigwyddodd bryd hynny. Roedd y Gweinidog i fod i roi datganiad heddiw ond mae wedi ei dynnu yn ôl oddi ar y papur trefn. Byddwn i'n ddiolchgar pe baech yn egluro i'r Siambr heddiw ba gamau y mae'r Llywodraeth yn eu cymryd i sicrhau bod pobl yng Nghymru sy'n dioddef o'r sgandal cladin yn mynd i deimlo eu bod yn cael eu cefnogi gan Lywodraeth Cymru a'u cefnogi er mwyn iddyn nhw allu cysgu'r nos?
I thank the leader of the opposition for those questions, and of course share what he said in opening his questions this afternoon. This is the fortieth anniversary of the Falklands war. It is right that we use this opportunity to think both of those people who served directly in that conflict, but also the families of those people who never returned from the Falklands. I will be at Llandaff cathedral on Thursday, I've no doubt the leader of the opposition will be there too, and we'll see a bringing together of the military community in Wales, with others, in order to have a solemn moment of reflection. And I know that there are events in north Wales involving the armed forces as well. So, I entirely associate myself with his remarks in marking this occasion.
There was to be a statement today, Llywydd. It's five years since the Grenfell fire exactly. We took the decision not to make the statement, partly in order to respect that anniversary and to allow people's thoughts to be with those families who in that event too saw lives being lost and futures being scarred. The Minister will make a statement later in the month and that will update colleagues here in the Chamber on our repair programme. It will bring people up to date on the 248 expressions of interest we received earlier in the year and the 100 properties that have needed more intensive and intrusive survey work to be carried out, and on the investment that will now be made in those properties before the end of this financial year.
We will also, as we have said, bring forward our leasehold programme before the end of this month, and that will set out details of ways in which leaseholders who have been badly affected by the worth of their properties on the open market as a result of anxieties about the standards to which those buildings were completed—how we will help them as well. But, alongside that immediate repair work, we also have a reform programme, and that reform programme is fundamentally important, because what we cannot have is a system that in future just sees the difficulties caused in the past replicated. We will introduce a series of changes to the regulatory regime here in Wales to make sure that those who bear the responsibility for the problems that have been established, and that does not include those people who live in those properties—that those people who bear that responsibility will live up to those responsibilities in the future.
Diolch i arweinydd yr wrthblaid am y cwestiynau yna, ac wrth gwrs rwy'n rhannu'r hyn a ddywedodd wrth agor ei gwestiynau y prynhawn yma. Mae'n ddeugain mlynedd ers rhyfel Ynysoedd Falkland. Mae'n iawn ein bod yn defnyddio'r cyfle hwn i feddwl am y bobl hynny a wasanaethodd yn uniongyrchol yn y gwrthdaro hwnnw, ond hefyd am deuluoedd y bobl hynny na wnaethon nhw ddychwelyd o Ynysoedd Falkland. Byddaf yn eglwys gadeiriol Llandaf ddydd Iau, rwy'n siŵr y bydd arweinydd yr wrthblaid yno hefyd, a byddwn yn gweld y gymuned filwrol yng Nghymru, ac eraill, yn dod at ei gilydd i fyfyrio'n ddwys. Ac rwy'n gwybod bod digwyddiadau yn y gogledd sy'n cynnwys y lluoedd arfog hefyd. Felly, rwy'n cysylltu fy hun yn llwyr â'i sylwadau wrth nodi'r achlysur hwn.
Roedd datganiad i fod heddiw, Llywydd. Mae'n union bum mlynedd ers tân Grenfell. Gwnaethom y penderfyniad i beidio â gwneud y datganiad, yn rhannol er mwyn parchu'r pen-blwydd hwnnw a chaniatáu i feddyliau pobl fod gyda'r teuluoedd hynny a welodd golled bywydau yn y digwyddiad hwnnw hefyd a dyfodol pobl yn cael ei greithio. Bydd y Gweinidog yn gwneud datganiad yn ddiweddarach yn y mis a bydd hynny'n rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i fy nghyd-Aelodau yma yn y Siambr am ein rhaglen atgyweirio. Bydd yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i bobl am y 248 o ddatganiadau o ddiddordeb a gawsom yn gynharach yn y flwyddyn a'r 100 o eiddo y mae angen gwaith arolygu mwy dwys ac ymwthiol arnyn nhw, ac am y buddsoddiad a fydd yn cael ei wneud bellach yn yr eiddo hynny cyn diwedd y flwyddyn ariannol hon.
Byddwn hefyd, fel yr ydym wedi ei ddweud, yn cyflwyno ein rhaglen lesddaliad cyn diwedd y mis hwn, a bydd hynny'n nodi manylion am ffyrdd y gall lesddeiliaid yr effeithiwyd yn wael ar werth eu heiddo ar y farchnad agored o ganlyniad i bryderon ynghylch safonau adeiladu'r adeiladau hynny—sut y byddwn yn eu helpu nhw hefyd. Ond, ochr yn ochr â'r gwaith atgyweirio uniongyrchol hwnnw, mae gennym ni raglen ddiwygio hefyd, ac mae'r rhaglen ddiwygio honno'n sylfaenol bwysig, oherwydd yr hyn na allwn ei gael yw system sy'n gweld yr anawsterau a achoswyd yn y gorffennol yn cael eu hailadrodd yn y dyfodol. Byddwn yn cyflwyno cyfres o newidiadau i'r drefn reoleiddio yma yng Nghymru i sicrhau bod y rhai sy'n gyfrifol am y problemau sydd wedi'u cadarnhau, ac nid yw hynny'n cynnwys y bobl hynny sy'n byw yn yr eiddo—y bydd y bobl hynny sydd â'r cyfrifoldeb hwnnw'n cydnabod y cyfrifoldebau hynny yn y dyfodol.
First Minister, I'm pleased in some respects to hear the reasoning, because I think some of us were a little sceptical that little progress had been made on this very important agenda item, and I hear the reasoning that you're saying is out of due respect to the victims of the Grenfell fire that obviously was five years today. I would hope that, at the earliest opportunity, therefore, the Government will bring this statement forward, so that those who are tied up in this horrible, horrible vortex that they find themselves in, where they feel helpless, and yet bills are landing on their doormats and leasehold demands, and yet they go to bed at night, living in what could potentially be a fire keg, because the cladding on their properties has not been replaced, and is still in existence here in Wales, and across many parts of Wales, in fact—. The Minister announced £375 million at the end of March. Are you in a position to confirm how much of that money has been allocated already, and where has it been allocated to? And if it hasn't been allocated, what is the timeline to issue that money out to people who can benefit from it? Because I recognise it is a significant investment, £375 million, but it's no good sitting in Welsh Government coffers; it needs to be delivered to home owners, so that they can put restitution measures in place.
Prif Weinidog, rwy'n falch i ryw raddau o glywed y rhesymeg, oherwydd rwy'n credu bod rhai ohonom braidd yn amheus mai ychydig o gynnydd a wnaed ar yr eitem bwysig iawn hon ar yr agenda, ac rwy'n clywed y rhesymeg yr ydych yn ei fynegi o ddangos parch dyledus i ddioddefwyr tân Grenfell a oedd yn amlwg bum mlynedd i heddiw. Byddwn i'n gobeithio, ar y cyfle cyntaf, felly, y bydd y Llywodraeth yn cyflwyno'r datganiad hwn, fel bod y rhai sy'n sownd yn y trobwll erchyll, erchyll hwn y maen nhw ynddo, lle maen nhw'n teimlo'n ddiymadferth, ac eto mae biliau'n glanio ar eu matiau drws ynghyd â hawliadau lesddaliad, ac eto maen nhw'n mynd i'r gwely gyda'r nos, yn byw yn yr hyn a allai fod yn gasgen dân, gan nad yw'r cladin ar eu heiddo wedi'i waredu, ac mae'n dal i fodoli yma yng Nghymru, ac mewn sawl rhan o Gymru, mewn gwirionedd—. Cyhoeddodd y Gweinidog £375 miliwn ddiwedd mis Mawrth. A ydych chi mewn sefyllfa i gadarnhau faint o'r arian hwnnw sydd eisoes wedi ei ddyrannu, ac i le y mae wedi ei ddyrannu? Ac os nad yw wedi ei ddyrannu, beth yw'r amserlen ar gyfer rhoi'r arian hwnnw i bobl a all fanteisio arno? Oherwydd, rwy'n cydnabod ei fod yn fuddsoddiad sylweddol, £375 miliwn, ond nid yw o unrhyw werth yn eistedd yng nghoffrau Llywodraeth Cymru; mae angen ei gyflwyno i berchnogion cartrefi, fel y gallan nhw roi mesurau adfer ar waith.
Well, I absolutely agree with that final point: we want the money to leave the Welsh Government and to be doing the good that it's intended to do as fast as possible; it's for spending over three years. Can I make just one specific point to the leader of the opposition? This money is not just for cladding, and this is a big difference between the approach we are taking in Wales and the approach being taken elsewhere. Cladding is only one of the building defects that causes a risk of fire in those blocks. Compartmentalisation is another feature of the way in which buildings were not built according to the standards that would've kept people safe, and there were other aspects as well. So, our approach will offer a more comprehensive set of measures. That's why we have to have the surveys. I know it's frustrating; I imagine it must be hugely frustrating for people who are living in those conditions. The message we have to give to them is that by doing it properly, they will end up in a better position for the long run. That's why the surveys are important, that's why the detailed work is necessary. It will draw together not just the work to be done on cladding, but those other remedial actions that need to be taken. And then we need to see—and I know the leader of the opposition will agree with this—then we need to see those companies that were responsible for the work that was not carried out in the first place come to the table and to make their contribution. I pay tribute to those companies that have done so already, and there are companies in Wales who are playing their part; there are others who are not yet willing even to have a discussion, and the Minister wrote very recently to them again, calling them round the table, so that, alongside the money that the public will now provide, those companies that have profited from the sale and the construction of those properties make their contribution as well.
Wel, rwy'n cytuno'n llwyr â'r pwynt olaf yna: rydym eisiau i'r arian adael Llywodraeth Cymru a gwneud lles yn unol â'i fwriad cyn gynted â phosibl; mae i'w wario dros dair blynedd. A gaf i wneud un pwynt penodol i arweinydd yr wrthblaid? Nid ar gyfer cladin yn unig y mae'r arian hwn, ac mae hyn yn wahaniaeth mawr rhwng y dull yr ydym yn ei fabwysiadu yng Nghymru a'r dull sy'n cael ei ddefnyddio mewn mannau eraill. Dim ond un o'r diffygion adeiladu sy'n achosi risg o dân yn y blociau hynny yw cladin. Mae adrannu yn nodwedd arall o'r ffordd na chafodd adeiladau eu hadeiladu yn unol â'r safonau a fyddai wedi cadw pobl yn ddiogel, ac roedd agweddau eraill hefyd. Felly, bydd ein dull gweithredu yn cynnig cyfres fwy cynhwysfawr o fesurau. Dyna pam mae'n rhaid i ni gael yr arolygon. Rwy'n gwybod ei fod yn peri rhwystredigaeth; rwy'n dychmygu ei fod yn rhwystredig iawn i bobl sy'n byw o dan yr amodau hynny. Y neges y mae'n rhaid i ni ei rhoi iddyn nhw yw y byddan nhw, drwy wneud pethau'n iawn, mewn gwell sefyllfa yn y pen draw yn y tymor hir. Dyna pam mae'r arolygon yn bwysig, dyna pam mae'r gwaith manwl yn angenrheidiol. Bydd yn dwyn ynghyd nid yn unig y gwaith sydd i'w wneud ar gladin, ond y camau adferol eraill hynny y mae angen eu cymryd. Ac yna mae angen i ni weld—ac rwy'n gwybod y bydd arweinydd yr wrthblaid yn cytuno â hyn—yna mae angen i ni weld y cwmnïau hynny a oedd yn gyfrifol am y gwaith nad oedd wedi ei wneud yn y lle cyntaf yn dod at y bwrdd ac yn cyfrannu. Rwy'n talu teyrnged i'r cwmnïau hynny sydd wedi gwneud hynny eisoes, ac mae cwmnïau yng Nghymru sy'n chwarae eu rhan; mae eraill nad ydyn nhw'n fodlon cael trafodaeth hyd yn oed ar hyn o bryd, ac ysgrifennodd y Gweinidog yn ddiweddar iawn atyn nhw eto, gan eu galw o amgylch y bwrdd, er mwyn i'r cwmnïau hynny sydd wedi elwa ar werthu ac adeiladu'r eiddo hynny, ochr yn ochr â'r arian y bydd y cyhoedd yn ei ddarparu bellach, wneud cyfraniad hefyd.
Thank you for that answer, First Minister, but I didn't hear how much of that money had been allocated to date, which I think is important to give people confidence that the money is leaving the Welsh Government, albeit it might be to specific projects. And I fully understand that it does go to more than just cladding, but for many people, the cladding is the issue that they can quite clearly focus on, but compartmentalisation and other factors in the properties to be put right is another important aspect of this funding. But if you could, in your reply to me, highlight how much of this money has left Welsh Government coffers, I think that would give people confidence.
When you talk about developers being brought to the table, that is really important. And other parts of the United Kingdom have developed the strategy—the UK Government, for example, has brought those developers to the table, and significant sums of money have been earmarked to rectify the defects. I have an FOI here that indicates that, through the entire part of 2021, the Minister only met on three occasions with the developers, and those meetings were 45 minutes, 45 minutes and 60 minutes in total. Now, I have had engagement with the Minister, and I know how focused she is on this particular issue—indeed, from a constituency point of view, she does have issues in her own constituency—so I fully understand the direction that she's giving here. But when you see an FOI such as this, which indicates only three meetings taking place of such limited duration, and listing the developers that have engaged with the process, can you confirm to me, First Minister, that Welsh Government is making progress on holding these developers to account, making sure that they contribute to those restoration costs here in Wales, and that there is a stepping up of the intensity that the Welsh Government is using to make sure that those developers are held to account to put money into the system so that residents aren't waking up to a fire alarm, they're waking up to a bedside alarm instead?
Diolch am yr ateb yna, Prif Weinidog, ond ni chlywais faint o'r arian hwnnw sydd wedi ei ddyrannu hyd yma, sydd, yn fy marn i, yn bwysig er mwyn rhoi hyder i bobl bod yr arian yn gadael Llywodraeth Cymru, er y gallai fod ar gyfer prosiectau penodol. Ac rwy'n deall yn iawn ei fod ar gyfer mwy na chladin yn unig, ond i lawer o bobl, y cladin yw'r mater y gallan nhw ganolbwyntio arno yn amlwg, ond mae adrannu a ffactorau eraill yn yr eiddo sydd i'w cywiro yn agwedd bwysig arall ar y cyllid hwn. Ond os gallwch chi, yn eich ateb i mi, dynnu sylw at faint o'r arian hwn sydd wedi gadael coffrau Llywodraeth Cymru, rwy'n credu y byddai hynny'n rhoi hyder i bobl.
Pan fyddwch chi'n sôn am ddatblygwyr yn cael eu dwyn i'r bwrdd, mae hynny'n bwysig iawn. Ac mae rhannau eraill o'r Deyrnas Unedig wedi datblygu'r strategaeth—mae Llywodraeth y DU, er enghraifft, wedi dod â'r datblygwyr hynny at y bwrdd, ac mae symiau sylweddol o arian wedi eu clustnodi i unioni'r diffygion. Mae gen i ddatgeliad rhyddid gwybodaeth yma sy'n dangos, drwy gydol 2021, mai dim ond ar dri achlysur y cyfarfu'r Gweinidog â'r datblygwyr, a bod y cyfarfodydd hynny'n 45 munud, 45 munud a 60 munud i gyd. Nawr, rwyf wedi ymgysylltu â'r Gweinidog, ac rwy'n gwybod bod ei sylw hi wedi'i hoelio ar y mater penodol hwn—yn wir, o safbwynt etholaeth, mae ganddi broblemau yn ei hetholaeth ei hun—felly rwy'n deall yn iawn y cyfarwyddyd y mae'n ei roi yma. Ond pan welwch chi ddatgeliad rhyddid gwybodaeth fel hwn, sy'n dangos mai dim ond tri chyfarfod sydd wedi digwydd dros gyfnod mor gyfyngedig ac sy'n rhestru'r datblygwyr sydd wedi ymgysylltu â'r broses, a wnewch chi gadarnhau i mi, Prif Weinidog, fod Llywodraeth Cymru yn gwneud cynnydd o ran dwyn y datblygwyr hyn i gyfrif, gan sicrhau eu bod yn cyfrannu at y costau adfer hynny yma yng Nghymru, a bod cynnydd yn y dwysedd y mae Llywodraeth Cymru yn ei ddefnyddio i sicrhau bod y datblygwyr hynny'n cael eu dwyn i gyfrif i roi arian i mewn i'r system fel nad yw trigolion yn cael eu deffro gan larwm tân, ond eu bod yn cael eu deffro gan larwm wrth ochr y gwely?
Three points in reply to those questions, Llywydd. I don't have the figure in front of me and I don't just want to guess it from memory. Money is being spent from the £375 million, and I'll make sure that the Member has the accurate figure of what has been spent so far on the survey work and is due to be spent on the remedial and repair work during the rest of this calendar year.
On the meetings, I think the Minister has met regularly with the industry and that is in addition to all the meetings that take place at official level. I can assure the Member, as I'm sure he knows, that a 60-minute meeting with the Minister will have left those companies in no doubt at all about what was expected of them.
In relation to what more can be done with the companies, let me say we were disappointed that in the Bill that went through the House of Commons, the UK Government at the very last minute put in new provisions to raise a levy on those companies and didn't include either Scotland or Wales within those arrangements, despite the fact that, separately, both Scotland and Wales wrote to the UK Government asking to be included. On a more positive note, though, let me say that there was a meeting yesterday under the new inter-governmental relations arrangements involving Michael Gove, the Minister here and the Minister in Scotland as well, which discussed all of that and has resulted in an agreement that further work will be done to see whether it will be possible for us to be included within the scheme that we had hoped to be part of. So, I'm hoping that that work will now bear fruit and that that will give us the extra tool that is available now to Ministers in England, and that could have been made available in Scotland and in Wales. We don't have it at the moment; I hope the work that's been put in hand will result in us having that power and that that will allow us to do what the leader of the opposition has suggested and to accelerate our ability to draw those companies who have so far been reluctant to live up to their responsibilities back around that table.
Tri phwynt wrth ateb y cwestiynau yna, Llywydd. Nid yw'r ffigur gen i o fy mlaen ac nid wyf i eisiau ei ddyfalu o fy nghof. Mae arian yn cael ei wario o'r £375 miliwn, a byddaf yn sicrhau bod gan yr Aelod y ffigur cywir o ran yr hyn sydd wedi ei wario hyd yn hyn ar y gwaith arolygu ac a fydd yn cael ei wario ar y gwaith adfer ac atgyweirio yn ystod gweddill y flwyddyn galendr hon.
O ran y cyfarfodydd, rwy'n credu bod y Gweinidog wedi cyfarfod yn rheolaidd â'r diwydiant a bod hynny yn ychwanegol at yr holl gyfarfodydd sy'n digwydd ar lefel swyddogol. Gallaf sicrhau'r Aelod, fel y mae'n ei wybod rwy'n siŵr, y bydd cyfarfod 60 munud gyda'r Gweinidog wedi gadael y cwmnïau hynny heb unrhyw amheuaeth o gwbl am yr hyn a ddisgwylir ganddyn nhw.
O ran beth arall y gellir ei wneud gyda'r cwmnïau, gadewch i mi ddweud ein bod ni wedi ein siomi bod Llywodraeth y DU, yn y Bil a aeth drwy Dŷ'r Cyffredin, ar y funud olaf un, wedi cyflwyno darpariaethau newydd i godi ardoll ar y cwmnïau hynny ac na wnaeth gynnwys yr Alban na Chymru yn y trefniadau hynny, er gwaethaf y ffaith bod yr Alban a Chymru, ar wahân, wedi ysgrifennu at Lywodraeth y DU yn gofyn am gael eu cynnwys. Ar nodyn mwy cadarnhaol, serch hynny, gadewch i mi ddweud y bu cyfarfod ddoe o dan y trefniadau cysylltiadau rhynglywodraethol newydd sy'n cynnwys Michael Gove, y Gweinidog yma a'r Gweinidog yn yr Alban hefyd, a drafododd hynny i gyd ac sydd wedi arwain at gytundeb y bydd rhagor o waith yn cael ei wneud i weld a fydd yn bosibl i ni gael ein cynnwys yn y cynllun yr oeddem wedi gobeithio bod yn rhan ohono. Felly, rwy'n gobeithio y bydd y gwaith hwnnw'n dwyn ffrwyth bellach ac y bydd hynny'n rhoi i ni'r offeryn ychwanegol sydd ar gael yn awr i Weinidogion yn Lloegr, ac y gellid bod wedi ei sicrhau ar gyfer yr Alban a Chymru. Nid yw hwn gennym ni ar hyn o bryd; rwy'n gobeithio y bydd y gwaith sydd wedi ei wneud yn golygu y bydd y pŵer hwnnw gennym ni ac y bydd hynny'n caniatáu i ni wneud yr hyn y mae arweinydd yr wrthblaid wedi ei awgrymu ac i gyflymu ein gallu i ddwyn y cwmnïau hynny sydd hyd yma wedi bod yn amharod i gyflawni eu cyfrifoldebau yn ôl o amgylch y bwrdd hwnnw.
Arweinydd Plaid Cymru, Adam Price.
Plaid Cymru leader, Adam Price.
Thank you, Llywydd. Gross domestic product is down in the UK for the second month running, an initial drop of 0.1 per cent in March followed by an unexpected slump of 0.3 per cent in April. Some would point to COVID and the war in Ukraine as the overriding reasons, but that doesn't explain why the UK is doing so much worse than other countries. According to the Organisation for Economic Cooperation and Development the UK will next year stagnate and be the worst-performing economy among the group of seven leading industrialised nations by a significant margin. The Centre for European Reform last week said that Britain was £31 billion worse off than it would have been without the dual impact of Brexit and COVID, but that the bigger impact by far was the effect from Brexit. Isn't it the case that far from the promised sunlit uplands, Brexit is beginning to cast a long shadow on our economy at a time when we can least afford it?
Diolch yn fawr, Llywydd. Mae cynnyrch domestig gros wedi gostwng yn y DU am yr ail fis yn olynol, gostyngiad cychwynnol o 0.1 y cant ym mis Mawrth ac yna cwymp annisgwyl o 0.3 y cant ym mis Ebrill. Byddai rhai'n cyfeirio at COVID a'r rhyfel yn Wcráin fel y prif resymau, ond nid yw hynny'n esbonio pam mae'r DU yn gwneud cymaint yn waeth na gwledydd eraill. Yn ôl y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd, bydd y DU y flwyddyn nesaf yn aros yn ei hunfan a hi fydd yr economi sy'n perfformio waethaf ymysg y grŵp o saith gwlad ddiwydiannol flaenllaw o gryn dipyn. Dywedodd y Centre for European Reform yr wythnos diwethaf fod Prydain £31 biliwn yn waeth ei byd nag y byddai wedi bod heb effaith ddeuol Brexit a COVID, ond mai'r effaith fwyaf o bell ffordd oedd effaith Brexit. Onid yw'n wir, ymhell o fod yr ucheldiroedd heulog a addawyd, fod Brexit yn dechrau bwrw cysgod hir ar ein heconomi ar adeg pan allwn ei fforddio leiaf?
Llywydd, Adam Price is right, of course. Those were very concerning figures published yesterday, and for the first time since the pandemic began we've had two consecutive months in which GDP has fallen, and, for the first time, we see those falls across all three major sectors of the economy: the service sector shrunk, industrial production shrunk, manufacturing shrunk. These are not solely to be explained by the short-term shocks of the war in Ukraine and by COVID, the leader of Plaid Cymru is absolutely right. It is a recognised impact by the Bank of England and by the Office for Budget Responsibility. The UK economy is 4 per cent smaller than it would have been had we not decided to leave the European Union and will be perpetually. There is a very high price being paid by the UK economy for that decision, but it's not an impact that anybody should be surprised at, because this was pointed out well in advance, and we were told to disregard the views of experts. Well, I'm afraid that expertise is turning out to have been right all along.
Llywydd, mae Adam Price yn iawn, wrth gwrs. Roedd y ffigurau a gyhoeddwyd ddoe yn rhai i beri pryder mawr, ac am y tro cyntaf ers dechrau'r pandemig rydym ni wedi cael dau fis yn olynol pryd y mae cynnyrch domestig gros wedi gostwng, ac, am y tro cyntaf, rydym yn gweld y gostyngiadau hynny ar draws tri phrif sector yr economi: crebachodd y sector gwasanaeth, crebachodd cynhyrchu diwydiannol, crebachodd weithgynhyrchu. Ni ellir egluro'r rhain yn llwyr drwy feio ergydion tymor byr y rhyfel yn Wcráin a COVID, mae arweinydd Plaid Cymru yn llygad ei le. Mae'n effaith gydnabyddedig gan Fanc Lloegr a gan y Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol. Mae economi'r DU bedwar y cant yn llai nag y byddai pe na baem wedi penderfynu gadael yr Undeb Ewropeaidd a bydd hynny'n parhau. Mae economi'r DU yn talu pris uchel iawn am y penderfyniad hwnnw, ond nid yw'n effaith y dylai unrhyw un synnu ati, oherwydd nodwyd hyn ymhell ymlaen llaw, a dywedwyd wrthym am ddiystyru barn arbenigwyr. Wel, mae arnaf ofn bod arbenigedd wedi troi allan i fod yn iawn wedi'r cyfan.
Indeed. The First Minister is absolutely correct. Of course, even the Government's own advisory body, the Office for Budget Responsibility, made this very forecast, which has been borne out by the evidence presented. The latest regional gross domestic product figures show London and Northern Ireland are the only parts of the UK that have grown beyond pre-pandemic levels. As the economist Jonathan Portes has been quoted as saying:
'There is some emerging evidence that London’s economic dominance, and hence regional and geographical inequality, has, if anything, been further exacerbated by Brexit.'
So, not levelling up, but levelling down. And the one outrider outside of London, Northern Ireland, is, of course, within the single market. So, First Minister, do you think that's why they have performed better over the last two years compared to Wales and, indeed, every other part of the UK outside of London?
Yn wir. Mae'r Prif Weinidog yn hollol gywir. Wrth gwrs, gwnaeth hyd yn oed corff cynghori'r Llywodraeth ei hun, y Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol, yr union ragolwg hwn, sydd wedi ei gadarnhau gan y dystiolaeth a gyflwynwyd. Mae'r ffigurau cynnyrch domestig gros rhanbarthol diweddaraf yn dangos mai Llundain a Gogledd Iwerddon yw'r unig rannau o'r DU sydd wedi tyfu y tu hwnt i lefelau cyn y pandemig. Fel y dywedodd yr economegydd Jonathan Portes:
'Mae rhywfaint o dystiolaeth yn dod i'r amlwg bod uchafiaeth economaidd Llundain, ac felly anghydraddoldeb rhanbarthol a daearyddol, yn anad dim wedi ei gwaethygu yn fwy oherwydd Brexit.'
Felly, nid codi'r gwastad, ond gostwng y gwastad. Ac mae'r un sydd y tu allan i Lundain, Gogledd Iwerddon, wrth gwrs, yn y farchnad sengl. Felly, Prif Weinidog, a ydych yn credu mai dyna pam y maen nhw wedi perfformio'n well dros y ddwy flynedd diwethaf o'u cymharu â Chymru ac, yn wir, bob rhan arall o'r DU y tu allan i Lundain?
Llywydd, I don't think there's any doubt at all—how could there be—that the availability of being within the single market is having that additional positive impact on the economy in Northern Ireland. Here in this Chamber, many of us advocated a form of Brexit recognising and respecting the result of the referendum but wanting a different form of Brexit, a Brexit that would not have been so damaging to people here in Wales, and continued membership of the single market, proposed, of course, by Mrs May, and a form of continuation in the customs union, would have allowed us to have left—[Interruption.]—would have allowed us to have left the political arrangements of the European Union—we would not have been members of it—but we would have continued to have been part of the trading arrangements with our nearest and most important neighbours, and that would undoubtedly have supported the Welsh economy in the way that the same arrangements can be seen to be supporting the economy in Northern Ireland.
Llywydd, nid wyf i'n credu bod unrhyw amheuaeth o gwbl—sut y gellid bod amheuaeth—bod aros yn y farchnad sengl yn cael yr effaith gadarnhaol ychwanegol honno ar yr economi yng Ngogledd Iwerddon. Yma yn y Siambr hon, roedd llawer ohonom o blaid math o Brexit, gan gydnabod a pharchu canlyniad y refferendwm ond yn dymuno math gwahanol o Brexit, Brexit na fyddai wedi bod mor niweidiol i bobl yma yng Nghymru, ac aelodaeth barhaus o'r farchnad sengl, a gynigiwyd, wrth gwrs, gan Mrs May, a math o barhad yn yr undeb tollau, a fyddai wedi caniatáu i ni adael—[Torri ar draws.]—a fyddai wedi caniatáu i ni adael trefniadau gwleidyddol yr Undeb Ewropeaidd—ni fyddem wedi bod yn aelodau ohono—ond byddem wedi parhau i fod yn rhan o'r trefniadau masnachu gyda'n cymdogion agosaf a phwysicaf, a byddai hynny'n sicr wedi cefnogi economi Cymru yn y ffordd y gellir gweld yr un trefniadau yn cefnogi'r economi yng Ngogledd Iwerddon.
Westminster, of course, is now risking a trade war over the Northern Ireland protocol, which will not just plunge Northern Ireland into political uncertainty but also add further to the economic pain families are already experiencing throughout the United Kingdom. Now, given that cost-of-living crisis and the challenges we're facing in every sector of the economy, as the First Minister said, in every part of the UK bar London, isn't there a very simple practical solution, which you've just alluded to, which is returning to the principle at the heart of 'Securing Wales' Future', the White Paper we jointly published between us, which is rejoining now the single market and the customs union, as even some Tory MPs have been arguing in the last couple of days? Indeed, even the former Member of the European Parliament, Baron Daniel Hannan, Baron Brexit, has been arguing we should never have left the single market now. Will you make that—? Is that still the policy of the Welsh Government, and will you make that case for single market membership, not just to Boris Johnson, but also, I should add, to the leader of the opposition, who's been a little bit vague on this question to date?
Mae San Steffan, wrth gwrs, bellach yn mentro dechrau rhyfel masnach dros brotocol Gogledd Iwerddon, a fydd nid yn unig yn plymio Gogledd Iwerddon i ansicrwydd gwleidyddol ond hefyd yn ychwanegu ymhellach at y boen economaidd y mae teuluoedd eisoes yn ei dioddef ledled y Deyrnas Unedig. Nawr, o ystyried yr argyfwng costau byw hwnnw a'r heriau yr ydym yn eu hwynebu ym mhob sector o'r economi, fel y dywedodd y Prif Weinidog, ym mhob rhan o'r DU heblaw am Lundain, onid oes ateb ymarferol syml iawn, yr ydych newydd gyfeirio ato, sef dychwelyd at yr egwyddor sydd wrth wraidd 'Diogelu Dyfodol Cymru', y Papur Gwyn y gwnaethom ei gyhoeddi ar y cyd, sef ailymuno â'r farchnad sengl a'r undeb tollau nawr, fel y mae hyd yn oed rhai ASau Torïaidd wedi bod yn dadlau drosto yn ystod y dyddiau diwethaf? Yn wir, mae hyd yn oed cyn-Aelod o Senedd Ewrop, y Barwn Daniel Hannan, Barwn Brexit, wedi bod yn dadlau na ddylem ni byth fod wedi gadael y farchnad sengl nawr. A wnewch chi—? Ai dyna yw polisi Llywodraeth Cymru o hyd, ac a wnewch chi gyflwyno'r achos hwnnw dros aelodaeth o'r farchnad sengl, nid yn unig i Boris Johnson, ond hefyd, dylwn i ychwanegu, at arweinydd yr wrthblaid, sydd wedi bod ychydig yn amwys ynghylch y cwestiwn hwn hyd yma?
Well, Llywydd, I continue to believe that, if Wales and the United Kingdom were inside the single market, all those barriers to trade that we see doing such harm to the Welsh manufacturing industry and to Welsh agriculture, those will be removed. It's an inescapable fact that our nearest and biggest trading partners are still in the European Union. Now, trade with them—. Uniquely, as you will remember, nobody was able to find a single example of a treaty agreed that put more barriers in the way of trade rather than trying to remove them. All of this, Llywydd, is now under even greater strain because of the publication yesterday of the Northern Ireland Protocol Bill, a Bill that 52 of the 90 seats in the Northern Ireland Assembly—parties representing 52 of those 90 seats—described today as something they rejected in the strongest possible terms. This is what they said to the Prime Minister:
'We reject in the strongest possible terms your Government’s reckless new protocol legislation, which flies in the face of the expressed wishes of not just most businesses, but most people in Northern Ireland.'
And yet, despite all of that, the Prime Minister's solution to the problem that he himself created—this is his protocol that he agreed, that he described to us in such glowing terms—. He is now prepared to tear that up. The UK Government admits, it says so itself, that it breaches international obligations. It damages our standing in the rest of the world. The good news for this Senedd is that, in the letter received yesterday to my colleague Vaughan Gething from the Foreign Secretary, the UK Government say that the provisions in the Bill are such that a legislative consent motion will be required from the Senedd. And having told us nothing about the Bill, and giving us no advance sight of the Bill at all, the letter has the nerve to go on asking that the Minister should reply confirming that we are content to support a legislative consent motion in front of this Senedd. Well, such a legislative consent motion will be brought forward and it will give Members here an opportunity to look in greater detail at the case for this breach of international law and the impact that it will have here in Wales as a direct result of the barriers to trade that the Prime Minister's deal has imposed upon us.
Wel, Llywydd, rwy'n dal i gredu, pe bai Cymru a'r Deyrnas Unedig y tu mewn i'r farchnad sengl, y byddai'r holl rwystrau hynny rhag masnachu yr ydym yn eu gweld yn gwneud cymaint o niwed i ddiwydiant gweithgynhyrchu Cymru ac i amaethyddiaeth Cymru, y byddan nhw yn cael eu dileu. Mae'n ffaith anochel bod ein partneriaid masnachu agosaf a mwyaf yn dal i fod yn yr Undeb Ewropeaidd. Nawr, masnachwch gyda nhw—. Yn unigryw, fel y byddwch yn cofio, nid oedd neb yn gallu dod o hyd i'r un enghraifft o gytundeb a oedd yn rhoi mwy o rwystrau rhag masnachu yn hytrach na cheisio eu dileu. Mae hyn i gyd, Llywydd, bellach o dan fwy byth o straen yn sgil cyhoeddi Bil Protocol Gogledd Iwerddon ddoe, sef Bil y disgrifiodd 52 o'r 90 sedd yng Nghynulliad Gogledd Iwerddon—pleidiau sy'n cynrychioli 52 o'r 90 sedd hynny—yn rhywbeth maen nhw'n ei wrthod yn y termau cryfaf posibl. Dyma y gwnaethon nhw ei ddweud wrth Brif Weinidog y DU:
'Rydym yn gwrthod yn y termau cryfaf posibl ddeddfwriaeth protocol newydd ddi-hid eich Llywodraeth, sy'n mynd yn groes i'r dymuniadau a ddatganwyd, nid yn unig gan y rhan fwyaf o fusnesau, ond y rhan fwyaf o bobl yng Ngogledd Iwerddon.'
Ac eto, er gwaethaf hynny i gyd, ateb Prif Weinidog y DU i'r broblem a greodd ef ei hun—dyma ei brotocol ef y cytunodd arno, a ddisgrifiodd i ni mewn termau mor wych—. Mae bellach yn barod i rwygo hwnnw. Mae Llywodraeth y DU yn cyfaddef, meddai ei hun, ei bod yn torri rhwymedigaethau rhyngwladol. Mae'n niweidio ein statws yng ngweddill y byd. Y newyddion da i'r Senedd hon yw bod Llywodraeth y DU, yn y llythyr a gafodd fy nghyd-Weinidog Vaughan Gething ddoe oddi wrth yr Ysgrifennydd Tramor, yn dweud bod y darpariaethau yn y Bil yn golygu y bydd angen cynnig cydsyniad deddfwriaethol gan y Senedd. Ac ar ôl dweud dim wrthym am y Bil, a dim golwg ymlaen llaw i ni o ran y Bil o gwbl, mae gan y llythyr yr haerllugrwydd i fynd ymlaen i ofyn i'r Gweinidog ymateb yn cadarnhau ein bod yn fodlon cefnogi cynnig cydsyniad deddfwriaethol o flaen y Senedd hon. Wel, bydd cynnig cydsyniad deddfwriaethol o'r fath yn cael ei gyflwyno a bydd yn rhoi cyfle i'r Aelodau yma edrych yn fanylach ar yr achos o dorri cyfraith ryngwladol a'r effaith y bydd yn ei chael yma yng Nghymru o ganlyniad uniongyrchol i'r rhwystrau rhag masnachu y mae bargen y Prif Weinidog wedi eu gorfodi arnom.
3. Pa gymorth y mae Llywodraeth Cymru yn ei roi i bobl yn Ne Clwyd yn sgil yr argyfwng costau byw presennol? OQ58196
3. What support is the Welsh Government providing to people in Clwyd South in light of the current cost-of-living crisis? OQ58196
Llywydd, over 12,000 households have benefited from the £200 winter fuel support payments in the local authorities covered by the Member's constituency. In April alone, over 2,200 payments were made from the discretionary assistance fund in those same local authorities and, of those payments, more than 90 per cent were cash help for emergency food and fuel.
Llywydd, mae dros 12,000 o aelwydydd wedi elwa ar y £200 o daliadau cymorth tanwydd y gaeaf yn yr awdurdodau lleol a gwmpesir gan etholaeth yr Aelod. Ym mis Ebrill yn unig, gwnaed dros 2,200 o daliadau o'r gronfa cymorth dewisol yn yr un awdurdodau lleol hynny ac, o'r taliadau hynny, roedd mwy na 90 y cant yn gymorth arian parod ar gyfer bwyd a thanwydd brys.
Well, thank you, First Minister, that is enormous help for my constituents, but would you agree that the Chancellor's offer to households facing the cost-of-living crisis is simply not enough and, indeed, insulting, given it's to be paid from the cut to universal credit last year? So much more could have been offered to hard-pressed households had the Chancellor not lost £11 billion in failing to ensure against interest rate rises, or by losing £6 billion in fraudulent bounce-back loans. And why, First Minister, do you think that UK Government Ministers just can't bring themselves to call this 'a crisis'?
Wel, diolch, Prif Weinidog, mae hynny'n gymorth enfawr i fy etholwyr i, ond a fyddech chi'n cytuno nad yw cynnig y Canghellor i aelwydydd sy'n wynebu'r argyfwng costau byw yn ddigon ac, yn wir, ei fod yn sarhaus, o gofio ei fod i gael ei dalu o'r toriad i gredyd cynhwysol y llynedd? Gellid bod wedi cynnig cymaint mwy i aelwydydd sydd o dan bwysau pe na bai'r Canghellor wedi colli £11 biliwn wrth fethu ag yswirio yn erbyn codiadau yn y gyfradd llog, neu drwy golli £6 biliwn mewn benthyciadau adfer twyllodrus. A pham, Prif Weinidog, ydych chi'n credu, na wnaiff Gweinidogion Llywodraeth y DU alw hwn yn 'argyfwng'?
Well, Llywydd, Ken Skates makes a very important point in that contribution and, as a former Minister responsible for the economy here, I can see why he has wanted to highlight the fact that, while this Government struggles and fails to provide the sorts of help for people faced with a cost-of-living crisis, at the same time they are losing money hand over fist in some other schemes that they themselves have responsibility for.
The £11 billion to which Ken Skates referred was highlighted only last week. The Chancellor was warned, time after time, that rising interest rates would have an impact upon his ability to service the £900 billion of reserves created by quantitative easing. He failed to take out those insurance measures and, as a result, he is spending £11 billion more than he would have otherwise have needed to do. Now, imagine what the £11 billion could have done in the lives of the people we have been talking about this afternoon.
And when it comes to fraud from the bounce-back loan scheme, fraud is only a third of the loss that the UK Government itself say they now expect to make through that scheme. Five billion pounds lost directly in fraud, but £17 billion that the Government now does not expect to recover from those loans. Now, there are court cases, Llywydd, going through at the moment that show that those bounce-back loans, those fraudulent loans, were being used to pay for the purchase of private cars, for flying lessons, for pornography websites, and, in a case which is to be in front of the courts next month, a case where someone who obtained a bounce-back loan is alleged to have used it to fund terrorist activity by Islamic State terrorists in Syria. Five billion pounds, which, as we know, the National Audit Office says the Government has failed to take the necessary action to recover, and where the Government Minister, Lord Agnew, the anti-fraud Minister, resigned in January, describing his own Government's efforts to control that fraud as 'woeful'.
Now, the point that Ken Skates makes, Llywydd, is this, isn't it: we have a Government who say that, in the fifth richest country in the world it's not possible to provide enough money for people to stay warm and to be fed during this coming winter, but have managed to contrive the loss of tens of billions of pounds in just two schemes that I've highlighted this afternoon.
Wel, Llywydd, mae Ken Skates yn gwneud pwynt pwysig iawn yn y cyfraniad yna ac, fel cyn-Weinidog â chyfrifoldeb am yr economi yma, gallaf weld pam y mae wedi dymuno tynnu sylw at y ffaith, er bod y Llywodraeth hon yn ei chael hi'n anodd ac yn methu â darparu'r mathau o gymorth i bobl sy'n wynebu argyfwng costau byw, ar yr un pryd maen nhw'n colli arian fel y mwg mewn rhai cynlluniau eraill y mae ganddyn nhw eu hunain gyfrifoldeb drostyn nhw.
Dim ond yr wythnos diwethaf y tynnwyd sylw at yr £11 biliwn y cyfeiriodd Ken Skates ato. Rhybuddiwyd y Canghellor, dro ar ôl tro, y byddai cyfraddau llog cynyddol yn cael effaith ar ei allu i wasanaethu'r £900 biliwn o gronfeydd wrth gefn a grëwyd drwy leddfu meintiol. Methodd â threfnu'r mesurau yswiriant hynny ac, o ganlyniad, mae'n gwario £11 biliwn yn fwy nag y byddai wedi gorfod ei wneud fel arall. Nawr, dychmygwch yr hyn y gallai'r £11 biliwn fod wedi ei wneud i fywydau'r bobl yr ydym wedi bod yn sôn amdanyn nhw y prynhawn yma.
Ac o ran y mater o dwyll o'r cynllun benthyciadau adfer, dim ond traean o'r golled y mae Llywodraeth y DU ei hun yn dweud ei bod bellach yn disgwyl ei gwneud drwy'r cynllun hwnnw yw twyll. Collodd pum biliwn o bunnau yn uniongyrchol oherwydd twyll, ond £17 biliwn nad yw'r Llywodraeth yn disgwyl ei adennill o'r benthyciadau hynny mwyach. Nawr, mae achosion llys, Llywydd, yn mynd rhagddynt ar hyn o bryd sy'n dangos bod y benthyciadau adfer hynny, y benthyciadau twyllodrus hynny, yn cael eu defnyddio i dalu am geir preifat, ar gyfer gwersi hedfan, ar gyfer gwefannau pornograffi, ac, mewn achos sydd i fod o flaen y llysoedd y mis nesaf, achos lle yr honnir bod rhywun a gafodd fenthyciad adfer wedi ei ddefnyddio i ariannu gweithgaredd terfysgol gan derfysgwyr Gwladwriaeth Islamaidd yn Syria. Pum biliwn o bunnau, fel y gwyddom, y mae'r Swyddfa Archwilio Genedlaethol yn dweud y mae'r Llywodraeth wedi methu â chymryd y camau angenrheidiol i'w adennill, ac ymddiswyddodd Gweinidog y Llywodraeth, yr Arglwydd Agnew, y Gweinidog gwrth-dwyll, ym mis Ionawr, gan ddisgrifio ymdrechion ei Lywodraeth ei hun i reoli'r twyll hwnnw yn 'druenus'.
Nawr, y pwynt y mae Ken Skates yn ei wneud, Llywydd, yw hyn, onid yw: mae gennym ni Lywodraeth sy'n dweud, yn y bumed wlad gyfoethocaf yn y byd, nad yw'n bosibl darparu digon o arian i bobl gadw'n gynnes a chael eu bwydo yn ystod y gaeaf nesaf, ond sydd wedi llwyddo i barhau i golli degau o filiynau o bunnau mewn dau gynllun yn unig yr wyf wedi tynnu sylw atyn nhw y prynhawn yma.
4. Pa gynnydd mae Llywodraeth Cymru wedi ei wneud ar weithredu'r Strategaeth Ryngwladol i Gymru? OQ58192
4. What progress has the Welsh Government made on implementing the International Strategy for Wales? OQ58192
Diolch i Heledd Fychan am y cwestiwn. Llywydd, cafodd y cynnydd ei nodi yn yr adroddiad blynyddol ar ein rhwydwaith tramor, a gafodd ei gyhoeddi fis diwethaf. Roedd yr adroddiad yn cofnodi canlyniadau yn erbyn y strategaeth o ran codi proffil rhyngwladol Cymru, cefnogi masnach ryngwladol, a sefydlu Cymru fel cenedl sy'n gyfrifol yn fyd-eang.
I thank Heledd Fychan for the question. Llywydd, progress was set out in the annual report on our overseas network, which was published last month. The report recorded outcomes against the international strategy in terms of raising the international profile of Wales, supporting international trade and establishing Wales as a globally responsible nation.
Diolch, Prif Weinidog. Yn amlwg, mae nifer o bethau wedi newid ers i'r strategaeth gael ei hysgrifennu, gan gynnwys y pandemig ac, yn fwy diweddar, wrth gwrs, y ffaith bod tîm pêl-droed dynion Cymru drwodd i Gwpan y Byd. Fel ysgrifennodd Laura McAllister yn ei cholofn yn y Western Mail dros y penwythnos, ac rwyf yn dyfynnu:
Thank you, First Minister. Clearly, a number of things have changed since the strategy was drafted, including the pandemic and, more recently of course, the fact that the Wales men's football team have qualified for the World Cup. As Laura McAllister wrote in a column in the Western Mail over the weekend, and I quote:
'The potential benefits for football are vast, but so, too, is the potential to generate lasting spin-off success for Wales off the field too. It's all about that word "legacy’", but we need to get our act together and move fast if we are to strategically co-opt sport, supported by our wider cultural offer, as a way of amplifying Wales’ global profile and attract the world to Wales to trade, holiday, invest and study.'
'Mae'r manteision posibl i bêl-droed yn enfawr, ond felly hefyd y potensial i greu llwyddiant canlyniadol parhaol i Gymru oddi ar y cae hefyd. Mae'r cyfan yn ymwneud â'r gair "etifeddiaeth" hwnnw, ond mae angen i ni roi trefn ar bethau a symud yn gyflym os ydym am gyfethol chwaraeon yn strategol, gyda chefnogaeth ein cynnig diwylliannol ehangach, fel ffordd o gryfhau proffil byd-eang Cymru a denu'r byd i Gymru i fasnachu, i gael gwyliau, i fuddsoddi ac i astudio.'
Mae'n mynd ymlaen i ddweud y byddai'n anfaddeuol os byddai Cymru yn colli'r cyfle euraidd hwn. Gwn fod Adam Price wedi holi am hyn wythnos diwethaf, ond, gyda dros wythnos wedi bod ers y gêm hanfodol honno, pa gefnogaeth sydd eisoes wedi'i rhoddi gan Lywodraeth Cymru i'r gymdeithas bêl-droed, a pha gefnogaeth fydd yn cael ei rhoddi dros y misoedd nesaf?
She goes on to say that it would be unforgivable if Wales were to miss out on this golden opportunity. I know that Adam Price questioned you on this last week, but, with over a week having passed since that crucial fixture, what support has already been provided by the Welsh Government to the FAW, and what support will be provided over the next few months?
Diolch yn fawr i Heledd Fychan. Y pwynt mae hi'n ei godi yn un pwysig, ac wrth gwrs dwi'n cytuno â beth ddywedodd hi pan oedd hi'n darllen beth oedd yn y Western Mail. Rŷn ni wedi bod yn gwneud pethau yn barod, wrth gwrs, gyda'r FAW, i baratoi am Gymru yn mynd i Qatar. Ces i gyfle i gwrdd â'r ambassador o Qatar, a oedd wedi dod i Gymru wythnos diwethaf, ac dwi'n cwrdd ag ambassador y Deyrnas Unedig i Qatar wythnos nesaf yma yng Nghaerdydd. So, rŷn ni'n paratoi—rŷn ni'n paratoi am bobl o Gymru sy'n mynd i Qatar, i gael popeth yn ei le i fod yn siŵr, gyda'r awdurdodau lleol, y bydd croeso i unrhyw berson sy'n mynd i Qatar, a hefyd gweithio gyda'r FAW a phobl eraill i ddefnyddio'r posibiliadau sy'n mynd i godi i Gymru trwy fod ar lwyfan y byd. Rŷn ni'n tynnu pobl at ei gilydd fel Llywodraeth, nid jest yn y byd pêl-droed, wrth gwrs, ond, fel dywedodd Heledd Fychan, yn ehangach na hynny, i ddefnyddio'r cyfleoedd sydd gyda ni nawr trwy lwyddiant y tîm.
I thank Heledd Fychan. The point that she raises is an important one, and I agree with what she said when she quoted what was in the Western Mail. We've been doing things already, of course, with the FAW to prepare for Wales's visit to Qatar. I had an opportunity to meet with the ambassador from Qatar, who came to Wales last week, and I am meeting with the UK ambassador to Qatar next week here in Cardiff. So, we are preparing for people from Wales going to Qatar and ensuring that everything is in place and ensuring, with the local authorities, that there will be a welcome for any person that goes to Qatar, and working with the FAW and others to use the possibilities that will arise for Wales from being on the global stage. We are drawing people together as a Government, not just in the footballing world, of course, but, as Heledd Fychan said, more broadly, in order to exploit the opportunities that we have now through the success of the team.
First Minister, football, and sport in general, of course, is a huge opportunity for Wales to make itself known on the international stage, but one opportunity that your international strategy really has missed is the opportunity that exists between faith communities in Wales because of their links with faith communities overseas. There are many churches, chapels and mosques across this country that enjoy excellent links in nations overseas and could easily afford an opportunity for Wales to raise its profile in those nations. Why is it that 'faith' does not appear as a word, apart from in terms of the title of the BBC programme Keeping Faith, that tremendous series—? Apart from that, the word 'faith' does not appear in the international strategy at all. Is that something that you will look at in order that we can ensure that these opportunities are not missed?
Prif Weinidog, mae pêl-droed a chwaraeon yn gyffredinol, wrth gwrs, yn gyfle enfawr i Gymru wneud enw i'w hun ar y llwyfan rhyngwladol, ond un cyfle y mae eich strategaeth ryngwladol wedi ei golli mewn gwirionedd yw'r cyfle sy'n bodoli ymysg cymunedau ffydd yng Nghymru oherwydd eu cysylltiadau â chymunedau ffydd dramor. Mae llawer o eglwysi, capeli a mosgiau ledled y wlad hon sy'n mwynhau cysylltiadau rhagorol mewn gwledydd tramor ac a allai'n hawdd roi cyfle i Gymru godi ei phroffil yn y gwledydd hynny. Pam nad yw 'ffydd' yn ymddangos fel gair, ac eithrio yn nheitl rhaglen y BBC Keeping Faith, y gyfres wych honno—? Ar wahân i hynny, nid yw'r gair 'ffydd' yn ymddangos yn y strategaeth ryngwladol o gwbl. A yw hynny'n rhywbeth y byddwch yn edrych arno er mwyn i ni allu sicrhau nad yw'r cyfleoedd hyn yn cael eu colli?
Llywydd, I agree with what Darren Millar said, that we have many faith communities here in Wales who have important links with communities elsewhere in the world, and that brings with those connections opportunities to enrich people's understanding and to develop those connections between people that are to the benefit of us all. The international strategy, though, I think does have a different focus. It is essentially an economic focus, because most of the efforts of our overseas offices and most of the things that you will see in the international strategy are about making sure that there is strong support there for firms in other parts of the world who might be interested to come to Wales, and particularly for firms based in Wales to develop those export opportunities that they are looking for. It may be that there are connections that could be made between the agendas that are set out in the international strategy and the work of those wider communities. And, of course, we don't turn our back on those possibilities at all.
Llywydd, rwy'n cytuno â'r hyn a ddywedodd Darren Millar, fod gennym ni lawer o gymunedau ffydd yma yng Nghymru sydd â chysylltiadau pwysig â chymunedau mewn mannau eraill yn y byd, ac sy'n cyflwyno cyfleoedd gyda'r cysylltiadau hynny i gyfoethogi dealltwriaeth pobl ac i ddatblygu'r cysylltiadau hynny rhwng pobl er budd pob un ohonom. Fodd bynnag, rwy'n credu bod gan y strategaeth ryngwladol bwyslais gwahanol. Mae'n bwyslais economaidd yn ei hanfod, gan fod y rhan fwyaf o ymdrechion ein swyddfeydd tramor a'r rhan fwyaf o'r pethau t byddwch yn eu gweld yn y strategaeth ryngwladol yn ymwneud â sicrhau bod cefnogaeth gref yno i gwmnïau mewn rhannau eraill o'r byd a allai fod â diddordeb mewn dod i Gymru, ac yn enwedig i gwmnïau sydd wedi'u lleoli yng Nghymru i ddatblygu'r cyfleoedd allforio hynny y maen nhw'n chwilio amdanyn nhw. Efallai fod cysylltiadau y gellid eu gwneud rhwng yr agendâu a nodir yn y strategaeth ryngwladol a gwaith y cymunedau ehangach hynny. Ac, wrth gwrs, nid ydym yn troi ein cefnau ar y posibiliadau hynny o gwbl.
5. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i hybu ymwybyddiaeth o faterion iechyd dynion? OQ58180
5. What steps is the Welsh Government taking to promote awareness of men's health issues? OQ58180
Llywydd, the Welsh Government supports the promotion of good physical and mental health for men through a range of existing public health strategies and programmes. These include, for example, our suicide prevention strategy and actions to promote early awareness of prostate cancer and heart disease.
Llywydd, mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi'r gwaith o hyrwyddo iechyd corfforol a meddyliol da i ddynion drwy amrywiaeth o strategaethau a rhaglenni iechyd cyhoeddus sy'n bodoli eisoes. Mae'r rhain yn cynnwys, er enghraifft, ein strategaeth atal hunanladdiad a chamau gweithredu i hyrwyddo ymwybyddiaeth gynnar o ganser y brostad a chlefyd y galon.
I appreciate your response, First Minister. Thank you. This week is Men's Health Week, marked right up until Father's Day on Sunday. It is hoped that it will help spur men into thinking more about their health. And, really, we're particularly bad at looking after our own health, especially when it comes to mental health. First Minister, the theme of this International Men's Health Week is the DIY MOT. Resources are being provided online to help guide men to look after their health and to give their body and mind an MOT. Will you help spread awareness by undertaking a DIY MOT this week, and do you acknowledge the statistical element of men being less likely to talk about their physical and mental health problems? Thank you.
Rwy'n gwerthfawrogi eich ymateb, Prif Weinidog. Diolch. Mae'n Wythnos Iechyd Dynion yr wythnos hon, sy'n cael ei nodi hyd at Sul y Tadau ddydd Sul. Y gobaith yw y bydd yn helpu dynion i feddwl yn fwy am eu hiechyd. Ac, mewn gwirionedd, rydym yn arbennig o wael am ofalu am ein hiechyd ein hunain, yn enwedig o ran iechyd meddwl. Prif Weinidog, thema'r Wythnos Ryngwladol Iechyd Dynion hon yw cynnal archwiliad iechyd ar eich hun. Mae adnoddau'n cael eu darparu ar-lein i gynnig arweiniad i ddynion o ran gofalu am eu hiechyd a chynnal archwiliad iechyd ar eu corff a'u meddwl. A wnewch chi helpu i ledaenu ymwybyddiaeth drwy gynnal archwiliad iechyd ar eich hun yr wythnos hon, ac a ydych yn cydnabod yr elfen ystadegol bod dynion yn llai tebygol o siarad am eu problemau iechyd corfforol a meddyliol? Diolch.
I thank the Member for that question, and it is by itself an opportunity to do exactly what he said, and I thank him for making those additional points. It is indeed International Men's Health Week. It started yesterday and will run until Sunday of this week, and it's there, as Gareth Davies said, to heighten awareness of preventable health problems for men of all ages. And there is no doubt that there is a cultural issue here, where men in Wales are less likely to report early signs of symptoms, less likely to be willing to carry out the sort of simple self-checks to which the Member referred. And, as a result, too often we see people presenting too late for treatment that otherwise could have been effective for them. So, I entirely agree that anything that we can do to persuade people to do those simple things that can help them is an important step in making sure that men who have health needs can get the help they need in as timely a way as is possible.
Diolch i'r Aelod am y cwestiwn yna, ac mae'n gyfle ar ei ben ei hun i wneud yn union yr hyn a ddywedodd, ac rwy'n diolch iddo am wneud y pwyntiau ychwanegol yna. Mae'n Wythnos Ryngwladol Iechyd Dynion yn wir. Dechreuodd ddoe a bydd yn parhau tan ddydd Sul yr wythnos hon, a'i diben, fel y dywedodd Gareth Davies, yw cynyddu ymwybyddiaeth o broblemau iechyd y gellir eu hatal ymhlith dynion o bob oed. Ac nid oes amheuaeth nad oes problem ddiwylliannol yma, lle mae dynion yng Nghymru yn llai tebygol o adrodd am arwyddion cynnar o symptomau, yn llai tebygol o fod yn barod i gynnal y math o hunan archwiliadau syml y cyfeiriodd yr Aelod atyn nhw. Ac, o ganlyniad, yn rhy aml rydym yn gweld pobl yn cyflwyno eu hunain yn rhy hwyr am driniaeth a allai fel arall fod wedi bod yn effeithiol iddyn nhw. Felly, rwy'n cytuno'n llwyr fod unrhyw beth y gallwn ni ei wneud i berswadio pobl i wneud y pethau syml hynny a all eu helpu, yn gam pwysig tuag at sicrhau y gall dynion sydd ag anghenion iechyd gael y cymorth sydd ei angen arnyn nhw mewn ffordd mor amserol ag sy'n bosibl.
6. Sut mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi rhieni disgyblion ysgolion cynradd yn Islwyn gyda chost y diwrnod ysgol? OQ58190
6. How is the Welsh Government supporting parents of primary school pupils in Islwyn with the cost of the school day? OQ58190
Well, Llywydd, in addition to free breakfasts, extra help through the pupil development grant access scheme and now free school dinners, parents in Islwyn will be supported through the National Music Service, helping with the costs of instruments and tuition. Those parents will know how much this is due to the sustained campaigning of their Senedd Member.
Wel, Llywydd, yn ogystal â brecwast am ddim, cymorth ychwanegol drwy'r cynllun mynediad i grant datblygu disgyblion a chinio ysgol am ddim bellach, bydd rhieni yn Islwyn yn cael eu cefnogi drwy'r Gwasanaeth Cerdd Cenedlaethol, a fydd yn helpu gyda chostau offerynnau a hyfforddiant. Bydd y rhieni hynny'n gwybod faint o hyn sy'n deillio o ymgyrchu parhaus eu Haelod o'r Senedd.
Thank you for that, First Minister. I am proud, however, that our Welsh Labour Government has rightly committed to delivering free school meals to all primary school children in Wales. A recent letter to the UK Government from teaching unions set out the benefits provided by free school meals, and it said:
'Every school day we see the benefits free school meals provide to those currently entitled. For many it is the only hot, nutritious meal they have in a day. A quality school meal helps improve children's concentration and behaviour during lessons. We witness, first-hand, the effect they can have on improving school attendance, on children's health, and academic performance.'
Locally, in my own constituency, Caerphilly's Labour council have been rightly praised for how they responded throughout the pandemic with their delivery of decent, healthy free school meals. But sadly, the cost-of-living crisis is putting more and more strain on families' budgets. While in Wales, our Labour Government is taking actions that will support families in places like Islwyn, the Tory UK Government, however, refuses to expand free school meal provision in England. So, First Minister, can you provide an update on the progress that is being made to deliver universal free school meals to primary-age children in Wales, and how else will the Welsh Government support parents in Islwyn with school costs through this cost-of-living crisis? Thank you.
Diolch am hynna, Prif Weinidog. Rwy'n falch, fodd bynnag, fod Llywodraeth Lafur Cymru wedi ymrwymo'n briodol i ddarparu prydau ysgol am ddim i bob plentyn ysgol gynradd yng Nghymru. Mewn llythyr diweddar at Lywodraeth y DU gan undebau athrawon nodwyd y manteision a ddarperir gan brydau ysgol am ddim, a dywedodd:
'Bob diwrnod ysgol rydym yn gweld y manteision y mae prydau ysgol am ddim yn eu rhoi i'r rhai sydd â hawl ar hyn o bryd. I lawer, dyma'r unig bryd poeth, maethlon y maen nhw'n ei gael mewn diwrnod. Mae pryd ysgol o safon yn helpu i wella gallu plant i ganolbwyntio a'u hymddygiad yn ystod gwersi. Rydym yn gweld, yn uniongyrchol, yr effaith y gallan nhw ei chael ar wella presenoldeb yn yr ysgol, ar iechyd plant, a pherfformiad academaidd.'
Yn lleol, yn fy etholaeth i, mae cyngor Llafur Caerffili wedi ei ganmol yn briodol am y ffordd y gwnaeth ymateb drwy gydol y pandemig wrth iddo ddarparu prydau ysgol iach a digonol am ddim. Ond yn anffodus, mae'r argyfwng costau byw yn rhoi mwy a mwy o straen ar gyllidebau teuluoedd. Er bod ein Llywodraeth Lafur yng Nghymru yn cymryd camau a fydd yn cefnogi teuluoedd mewn lleoedd fel Islwyn, mae Llywodraeth Dorïaidd y DU, serch hynny, yn gwrthod ehangu'r ddarpariaeth prydau ysgol am ddim yn Lloegr. Felly, Prif Weinidog, a wnewch chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf am y cynnydd sy'n cael ei wneud i ddarparu prydau ysgol am ddim i bob plentyn oedran cynradd yng Nghymru, a sut arall y bydd Llywodraeth Cymru yn cefnogi rhieni yn Islwyn gyda chostau ysgol drwy'r argyfwng costau byw hwn? Diolch.
Llywydd, I'm very pleased to provide an update on the £225 million that, as a result of the co-operation agreement, we will be investing in providing universal free school meals to primary-age students. The first of those schools will come on stream in September of this year, and then a lot of work is going on with other schools to make sure that the barriers to their participation—and they're often physical barriers: canteen kitchen facilities, and so on—that we are able to use the capital that we've also put aside for this programme to help to bring them on stream as well. When we're able to have universal free school meals in the Caerphilly local authority area, an additional 10,700 pupils will benefit from this development. And I'm very pleased indeed to be able to pay tribute to the work of the local authority in making that happen as quickly as we are able.
We will go on, though, as the Member for Islwyn has said, Llywydd, in doing other things that will help with the cost of the school day. The additional money that my colleague Jeremy Miles announced earlier in the year for the pupil development grant access fund this year, the fact that we will be providing free school meals during the summer holidays, and that we will go on expanding the services that we are providing in terms of early years education and childcare provision, all of which leaves money in the pockets of those families who otherwise would be having to fund those services for themselves. That strategy, which has been pursued by successive Governments here in the Senedd—the social wage, as it's known—means that collective provision reaches deepest into the lives of those people who need that help the most, and that is a strategy that we will continue to pursue through the rest of this Senedd term.
Llywydd, rwy'n falch iawn o roi'r wybodaeth ddiweddaraf am y £225 miliwn y byddwn, o ganlyniad i'r cytundeb cydweithredu, yn ei fuddsoddi mewn darparu prydau ysgol am ddim i bob myfyriwr oedran cynradd. Bydd y cyntaf o'r ysgolion hynny'n dechrau gweithredu hyn ym mis Medi eleni, ac yna mae llawer o waith yn mynd rhagddo gydag ysgolion eraill i sicrhau bod y rhwystrau rhag cyfranogi—ac maen nhw'n aml yn rhwystrau ffisegol: cyfleusterau cegin ffreutur, ac ati—ein bod yn gallu defnyddio'r cyfalaf yr ydym hefyd wedi ei roi o'r neilltu ar gyfer y rhaglen hon i'w helpu i ddechrau gweithredu hefyd. Pan fyddwn yn gallu sicrhau prydau ysgol am ddim i bawb yn ardal awdurdod lleol Caerffili, bydd 10,700 o ddisgyblion ychwanegol yn manteisio ar y datblygiad hwn. Ac rwy'n falch iawn o allu talu teyrnged i waith yr awdurdod lleol wrth sicrhau bod hynny yn digwydd cyn gynted ag y gallwn.
Byddwn ni yn parhau, serch hynny, fel y dywedodd yr Aelod dros Islwyn, Llywydd, i wneud pethau eraill a fydd yn helpu gyda chost y diwrnod ysgol. Yr arian ychwanegol a gyhoeddodd fy nghyd-Weinidog Jeremy Miles yn gynharach yn y flwyddyn ar gyfer cronfa mynediad grant datblygu disgyblion eleni, y ffaith y byddwn yn darparu prydau ysgol am ddim yn ystod gwyliau'r haf, ac y byddwn yn parhau i ehangu'r gwasanaethau yr ydym yn eu darparu o ran addysg y blynyddoedd cynnar a'r ddarpariaeth gofal plant, mae pob un ohonyn nhw yn gadael arian ym mhocedi'r teuluoedd hynny a fyddai fel arall yn gorfod ariannu'r gwasanaethau hynny eu hunain. Mae'r strategaeth honno, a ddilynwyd gan Lywodraethau olynol yma yn y Senedd—y cyflog cymdeithasol, fel y'i gelwir—yn golygu bod darpariaeth gyfunol yn cyrraedd bywydau'r bobl hynny y mae angen y cymorth hwnnw arnyn nhw fwyaf, ac mae honno'n strategaeth y byddwn yn parhau i'w dilyn drwy weddill tymor y Senedd hon.
7. Pa asesiad y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o effaith costau byw cynyddol ar bobl Ogwr? OQ58193
7. What assessment has the Welsh Government made of the impact of the rising cost of living on the people of Ogmore? OQ58193
Llywydd, our assessments show the crisis is having a significant effect on people across Wales, including Ogmore. Up to 45 per cent of households in Wales could already be in fuel poverty following the price increase in April. Ofgem reported that householders can expect typical dual fuel bills to rise to £2,800 in October of this year.
Llywydd, mae ein hasesiadau yn dangos bod yr argyfwng yn cael effaith sylweddol ar bobl ledled Cymru, gan gynnwys Ogwr. Gallai hyd at 45 y cant o aelwydydd yng Nghymru fod mewn tlodi tanwydd eisoes yn dilyn y cynnydd mewn prisiau ym mis Ebrill. Dywedodd Ofgem y gall deiliaid tai ddisgwyl i filiau tanwydd deuol nodweddiadol godi i £2,800 ym mis Hydref eleni.
I think the First Minister's response describes well the tsunami now that is affecting people right across Wales, from Ogmore north, south, east and west, and it really is happening, and it's not hidden away—we're actually seeing it now evidently every single day. But there are things we can do. Much of the measures, the well-targeted measures of Welsh Government, have been mentioned this afternoon, but also at a local level. Local authorities are playing a key role here, targeting the discretionary housing payments; the fuel payments administration; the business rates relief; co-ordinating the Big Bocs Bwyd scheme within Ogmore, which is going to be rolled out; support for community pantries; the freezing of council tax this year in Bridgend; and, as of last week, having paid out in Bridgend over 29,000 cost-of-living payments to those who pay direct debits in bands A, B, C and D, and they're moving on to others rapidly as well.
First Minister, can I ask you? This Saturday, in the face of this crisis, thousands of people are going to be descending on London as part of the Trades Union Congress campaign to force the Government to do more on sick pay, on wages, to raise universal credit, to tax energy profits to help people pay their bills, and banning the appalling practice of fire and rehire, and more. What message do you have for all those travelling from Wales to London this Saturday, who are demanding better from the UK Government for working people facing this Conservative cost-of-living crisis?
Rwy'n credu bod ymateb y Prif Weinidog yn disgrifio'n dda y tswnami sy'n effeithio ar bobl ledled Cymru bellach, o Ogwr, y gogledd, y de, y dwyrain a'r gorllewin, ac mae yn digwydd yn wirioneddol, ac nid yw wedi ei guddio—rydym mewn gwirionedd yn ei weld bob dydd bellach. Ond mae yna bethau y gallwn ni eu gwneud. Mae llawer o'r mesurau, sef mesurau Llywodraeth Cymru sydd wedi'u targedu'n dda, wedi'u crybwyll y prynhawn yma, ond hefyd ar lefel leol. Mae awdurdodau lleol yn chwarae rhan allweddol yma, gan dargedu'r taliadau tai yn ôl disgresiwn; gweinyddu taliadau tanwydd; y rhyddhad ardrethi busnes; cydlynu'r cynllun Bocs Bwyd Mawr yn Ogwr, a fydd yn cael ei gyflwyno; cymorth ar gyfer pantrïoedd cymunedol; rhewi'r dreth gyngor eleni ym Mhen-y-bont ar Ogwr; ac, ers yr wythnos diwethaf, talwyd dros 29,000 o daliadau costau byw ym Mhen-y-bont ar Ogwr i'r rhai sy'n talu debydau uniongyrchol ym mandiau A, B, C a D, ac maen nhw'n symud ymlaen i eraill yn gyflym hefyd.
Prif Weinidog, a gaf i ofyn i chi? Ddydd Sadwrn yma, yn wyneb yr argyfwng hwn, bydd miloedd o bobl yn cyrraedd Llundain fel rhan o ymgyrch Cyngres yr Undebau Llafur i orfodi'r Llywodraeth i wneud mwy o ran tâl salwch, cyflogau, codi credyd cynhwysol, trethu elw ynni i helpu pobl i dalu eu biliau, a gwahardd yr arfer ofnadwy o ddiswyddo ac ailgyflogi, a mwy. Pa neges sydd gennych chi i bawb sy'n teithio o Gymru i Lundain ddydd Sadwrn yma, sy'n mynnu gwell gan Lywodraeth y DU ar gyfer pobl sy'n gweithio sy'n wynebu'r argyfwng costau byw hwn o eiddo'r Ceidwadwyr?
Llywydd, I thank Huw Irranca-Davies. Those were really important and pertinent points for us here in Wales. I was able to speak at a rally in Llandudno at the Wales TUC conference in May, which was designed entirely to highlight the march that will take place on Saturday of this week. The purposes of the march, as Huw Irranca-Davies has said, are both to highlight the challenges that are facing the lives of so many of our fellow citizens, but also to advance constructive ideas that this Government at Westminster should examine and should be prepared to put into practice to help those families too. My message to those many people who will go from Wales to London on Saturday is that their willingness to take part in such a demonstration is a sign of their commitment to doing things better in the lives of their fellow citizens, and I wish them all every success in the demonstration of their determination that a better set of solutions can be found and put into place in the lives of those who need them the most.
Llywydd, diolch i Huw Irranca-Davies. Roedden nhw yn bwyntiau pwysig a pherthnasol iawn i ni yma yng Nghymru. Cefais gyfle i siarad mewn rali yn Llandudno yng nghynhadledd TUC Cymru ym mis Mai, a gynlluniwyd yn gyfan gwbl i dynnu sylw at yr orymdaith a fydd yn digwydd ddydd Sadwrn yr wythnos hon. Diben yr orymdaith, fel y dywedodd Huw Irranca-Davies, yw tynnu sylw at yr heriau i fywydau cynifer o'n cyd-ddinasyddion, ond hefyd i ddatblygu syniadau adeiladol y dylai'r Llywodraeth hon yn San Steffan eu harchwilio ac y dylen nhw fod yn barod i'w rhoi ar waith i helpu'r teuluoedd hynny hefyd. Fy neges i'r niferoedd mawr hynny o bobl a fydd yn mynd o Gymru i Lundain ddydd Sadwrn yw bod eu parodrwydd i gymryd rhan mewn gwrthdystiad o'r fath yn arwydd o'u hymrwymiad i wneud pethau'n well ym mywydau eu cyd-ddinasyddion, a dymunaf bob llwyddiant i bob un ohonyn nhw wrth ddangos eu penderfyniad y gellir dod o hyd i gyfres well o atebion a'u rhoi ar waith ym mywydau'r rhai sydd eu hangen fwyaf.
8. Beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gefnogi'r sector ynni alltraeth? OQ58160
8. What is the Welsh Government doing to support the offshore energy sector? OQ58160
Diolch yn fawr i Paul Davies, Llywydd. Rydym yn cefnogi'r sector drwy gyllid uniongyrchol ar gyfer ymchwil mewn technolegau cychwynnol a buddsoddi mewn seilwaith. Rydym yn gweithio gyda'r diwydiant i ddarparu trefn gydsynio sy'n gefnogol i'r sector, gan fodloni ein rhwymedigaeth amgylcheddol hefyd. Rydym yn cydweithio â phartneriaid i sicrhau'r sgiliau sydd eu hangen ar gyfer swyddi'r dyfodol.
Thank you very much to Paul Davies, Llywydd. We support the sector through direct funding for research in nascent technologies and infrastructure investment. We work with the industry to provide a consenting regime that is supportive of the sector, while also meeting our environmental obligations. We co-operate with partners to secure the skills needed for the jobs of the future.
Dwi'n ddiolchgar ichi am yr ateb yna. Er mwyn darparu ynni gwynt ar y môr sy'n arnofio, ac er mwyn i Gymru wireddu'r manteision economaidd, cymdeithasol ac amgylcheddol sydd ar gael, mae angen diwygiadau cynllunio morol i gyflawni prosiectau cyn gynted ag sydd yn bosib. Yn wir, byddai prosesau symlach ar gyfer cynllunio morol yn helpu i sicrhau bod prosiectau fel Erebus gan Blue Gem Wind, fydd yn cymryd lle oddi ar arfordir sir Benfro, yn gallu cael eu cyflawni cyn prosiectau llawer mwy mewn rhannau eraill o'r Deyrnas Unedig. Dwi'n deall bod ymrwymiad i leihau amserlenni penderfyniadau cynllunio i 12 mis wedi ei wneud mewn rhannau eraill o'r Deyrnas Unedig. Felly, allwch chi ddweud wrthym ni beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i sicrhau bod caniatâd cynllunio amserol yn cael ei roi ar gyfer y prosiectau yma yng Nghymru, fel nad yw Cymru ar ei cholled o gymharu â rhannau eraill o'r Deyrnas Unedig?
I'm grateful to you for that response. In order to provide floating offshore wind energy, and for Wales to deliver the economic, social and environmental benefits available, we need marine planning reforms to deliver projects as soon as possible. Indeed, a simpler process for marine planning would mean that projects such as the Erebus project by Blue Gem Wind, which will be off the Pembrokeshire coast, could be delivered before far larger projects in other parts of the UK. I do understand that there is a commitment to reduce timetables for planning decisions to 12 months, which has been put in place in other parts of the UK. So, can you tell us what the Welsh Government is doing to ensure that timely planning consent is given for these projects in Wales, so that Wales doesn't lose out as compared to other parts of the UK?
Diolch yn fawr i Paul Davies am y cwestiynau ychwanegol yna. Ces i gyfle i ddarllen ei gyfraniad e ar ôl datganiad Vaughan Gething ym mis Mai, a dwi'n cytuno ei bod yn bwysig inni gael system gynllunio yma yng Nghymru sy'n gefnogol i'r sector, ond sydd hefyd yn parchu'r rhwymedigaethau amgylcheddol sydd gennym ni, ac mae hwnna'n anodd. Dwi wedi cael mwy nag un cyfarfod; roedd cyfarfod gen i a Lesley Griffiths â'r sector i gyd, a gyda’r trydydd sector, sy’n rhan o’r broses yma yng Nghymru.
Dwi eisiau gweld dyfodol ble mae cwmnïau yn gallu dod i Gymru, ble maen nhw'n gallu cael sicrwydd am y system a ble maen nhw'n gallu ein helpu ni hefyd i ffeindio'r dystiolaeth sy'n bwysig pan ŷn ni'n siarad am ffyrdd newydd o greu ynni o'r môr. Dwi eisiau gweld hwnna, pan ŷn ni'n parchu'r rhwymedigaethau amgylcheddol, ond dwi'n cytuno â'r Aelod ei bod hi'n bwysig i ni yma yng Nghymru i fod yn lle ble mae'r cwmnïau yn gallu dod, yn gallu gwybod y bydd system gennym ni fydd yn eu helpu nhw yn y gwaith pwysig maen nhw eisiau ei wneud ar bethau sy'n mynd i fod mor bwysig i ni yn y dyfodol.
I thank Paul Davies for those additional questions. I had an opportunity to read his contribution after the statement made by Vaughan Gething back in May, and I do agree that it is important for us to have a planning system here in Wales that is supportive of the sector, but also respects the environmental obligations that we have, and that's difficult. I've had more than one meeting; I had a meeting with Lesley Griffiths and the sector, and with the third sector, which is part of this process here in Wales.
I want to see a future where companies can come to Wales and can have certainty about the system and where they can help us to find the important evidence when we're talking about new ways of creating marine energy. I want to see that, when we respect the environmental obligations, but I do agree with the Member that it's important for us here in Wales to be a place where companies can come and can know that we will have a system that is going to help them in the important work that they want to do about the things that are going to be so important for us in the future.
Diolch i'r Prif Weinidog.
I thank the First Minister.
Y datganiad a chyhoeddiad busnes sydd nesaf, a dwi'n galw ar y Trefnydd i wneud y datganiad hynny. Lesley Griffiths.
The next item is the business statement and announcement, and I call on the Trefnydd to make that statement. Lesley Griffiths.
Diolch, Llywydd. I have two changes to today's agenda: the Minister for Social Justice will shortly make a statement on the cost of living, and the statement on building safety has been withdrawn. Draft business for the next three weeks is set out on the business statement and announcement, which can be found amongst the meeting papers available to Members electronically.
Diolch, Llywydd. Mae gen i ddau newid i'r agenda heddiw: bydd y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol yn gwneud datganiad maes o law ar gostau byw, ac mae'r datganiad ar ddiogelwch adeiladau wedi ei dynnu yn ôl. Mae'r busnes drafft ar gyfer y tair wythnos nesaf wedi ei nodi ar y datganiad a chyhoeddiad busnes, sydd i'w weld ymysg y papurau cyfarfod sydd ar gael i'r Aelodau yn electronig.
Minister, unfortunately, late last week, I had to go to A&E at the Grange hospital after taking advice from my doctor. Let me be clear that what I'm about to share with the Senedd is not at all a criticism of the staff, because every single person I spoke to, from the receptionist to the hardworking nurses, was absolutely fantastic, and I cannot fault them at all. Prior to my election last year, I had heard the news, like many people outside this Chamber, and read in the papers, and after being elected here, more and more residents of south-east Wales have come to me and spoken about their disenchantment with the Grange hospital. And I stand in front of you today to agree with all of them that the Grange hospital is, without a doubt, in shambles.
For background, I just want to make you aware that I filmed my entire experience whilst there—you can call it my own version of my Panorama exposé—and even posted it on social media yesterday. I did not tell anyone that I was going to the hospital, and I wore a mask the entire time so that no-one would recognise me, as I did not want to be treated differently to anyone else due to being a Member of the Senedd. It became very clear very quickly that the problems started before you even reached the hospital. Firstly, as someone who's foot was double the size, and in pain, I had to park a very, very long way away from the main building in an offshoot car park as there was nothing even close to the doors to park a car. Fortunately, I was able to hobble to the entrance, but how can any of us expect someone who's severely ill, disabled or elderly to walk all the way that I did? One woman I'd spoken to, who was there with severe chest pains, was forced to battle with public transport to get to the hospital because she was told there were no ambulances available.
Simply trying to find A&E is like trying to walk through a maze that even Harry Potter would find difficult, because there was just clearly no signposting from the entrance to the actual A&E section. I walked through the main entrance, then wandered around various corridors and departments, spoke to various members of staff before being guided to the right place. The highlight after walking through what I felt was the entire hospital was that I was sent outside again to take my temperature, only to walk back in again to be told with a slip that I could now go in and make my appointment. The friend who I was with, who walked by my side the entire time, did not have to take any of the tests.
This was my first time at the Grange hospital, and for anyone who's not been there before, when you arrive at A&E, you're greeted with a shockingly small waiting room, which is clearly not fit for a hospital covering an area such as south-east Wales. After being checked by a lovely receptionist, I was forced to sit on the doorstep because there just weren't enough chairs inside. I sat there watching an ever-growing number of ambulances waiting with patients inside and onboard for a very long time. Thankfully, I didn't have to wait a long time to be seen, but one gentleman had been waiting for 17 hours before finally giving up and going home with another elderly lady who was waiting there for five hours.
I have an elderly mother, Minister, a disabled mother, and like her, many people who are diabetic or weak naturally get hungry after waiting for so long for an appointment. What are the options if you want a bite to eat at the Grange hospital? Let me tell you. One of your options—
Gweinidog, yn anffodus, ddiwedd yr wythnos diwethaf, bu'n rhaid i mi fynd i'r adran damweiniau ac achosion brys yn ysbyty y Faenor ar ôl cael cyngor gan fy meddyg. Gadewch i mi fod yn glir nad yw'r hyn yr wyf i ar fin ei rannu â'r Senedd yn feirniadaeth o gwbl ar y staff, oherwydd yr oedd pob un person y siaradais ag ef, o'r derbynnydd i'r nyrsys gweithgar, yn hollol wych, ac ni allaf eu beio nhw o gwbl. Cyn fy ethol y llynedd, roeddwn i wedi clywed y newyddion, fel llawer o bobl y tu allan i'r Siambr hon, ac wedi darllen yn y papurau, ac ar ôl cael fy ethol yma, mae mwy a mwy o drigolion y de-ddwyrain wedi dod ataf i a siarad am eu dadrithiad gydag ysbyty y Faenor. Ac rwy'n sefyll o'ch blaen chi heddiw i gytuno â phob un ohonyn nhw fod ysbyty y Faenor, heb amheuaeth, mewn anhrefn.
O ran cefndir, rwyf i eisiau'ch gwneud chi'n ymwybodol fy mod i wedi ffilmio fy holl brofiad tra'r oeddwn i yno—gallwch chi ei alw'n fersiwn fy hun o fy exposé Panorama—a gwnes i hyd yn oed ei bostio ar y cyfryngau cymdeithasol ddoe. Ni ddywedais wrth neb fy mod i'n mynd i'r ysbyty, ac roeddwn i'n gwisgo gorchudd wyneb drwy'r amser fel na fyddai neb yn fy adnabod, gan nad oeddwn i eisiau cael fy nhrin yn wahanol i neb arall oherwydd fy mod i'n Aelod o'r Senedd. Daeth yn amlwg iawn yn gyflym iawn fod y problemau'n dechrau cyn i chi gyrraedd yr ysbyty hyd yn oed. Yn gyntaf, fel rhywun â throed a oedd yn ddwywaith ei maint, ac mewn poen, bu'n rhaid i mi barcio ymhell iawn i ffwrdd o'r prif adeilad mewn maes parcio atodol gan nad oedd dim lle hyd yn oed yn agos at y drysau i barcio car. Yn ffodus, roeddwn i'n gallu hercian i'r fynedfa, ond sut y gall unrhyw un ohonom ni ddisgwyl i rywun sy'n ddifrifol wael, yn anabl neu'n oedrannus gerdded yr holl ffordd y gwnes i? Roedd un fenyw yr oeddwn i wedi siarad â hi, a oedd yno gyda phoenau difrifol yn y frest, wedi gorfod brwydro gyda thrafnidiaeth gyhoeddus i gyrraedd yr ysbyty oherwydd cafodd hi wybod nad oedd ambiwlansys ar gael.
Mae hyd yn oed ceisio dod o hyd i'r adran damweiniau ac achosion brys fel ceisio cerdded drwy ddrysfa y byddai hyd yn oed Harry Potter yn ei chael yn anodd, oherwydd mae'n amlwg nad oedd unrhyw arwyddion o'r fynedfa i'r adran damweiniau ac achosion brys ei hun. Cerddais drwy'r brif fynedfa, yna crwydrais o amgylch gwahanol goridorau ac adrannau, siaradais â gwahanol aelodau o staff cyn cael fy arwain i'r lle iawn. Yr uchafbwynt ar ôl cerdded drwy'r hyn a oedd teimlo fel yr ysbyty cyfan oedd cael fy anfon allan eto i gymryd fy nhymheredd, dim ond i gerdded yn ôl i mewn eto a chael gwybod gan ddarn bach o bapur y gallwn i fynd i mewn a gwneud fy apwyntiad. Nid oedd yn rhaid i'r ffrind a oedd gyda mi, a gerddodd wrth fy ochr i drwy'r amser, gymryd unrhyw un o'r profion.
Hwn oedd y tro cyntaf i mi yn ysbyty y Faenor, ac i unrhyw un nad yw wedi bod yno o'r blaen, pan fyddwch chi'n cyrraedd yr Adran Damweiniau ac Achosion Brys, rydych chi'n cael eich cyfarch ag ystafell aros frawychus o fach, y mae'n amlwg nad yw'n addas ar gyfer ysbyty sy'n cwmpasu ardal fel y de-ddwyrain. Ar ôl cael fy archwilio gan dderbynnydd hyfryd, cefais fy ngorfodi i eistedd ar garreg y drws gan nad oedd digon o gadeiriau y tu mewn. Eisteddais yno yn gwylio nifer cynyddol o ambiwlansys yn aros gyda chleifion y tu mewn iddyn nhw am gyfnod hir iawn. Diolch byth, nid oedd yn rhaid i mi aros yn hir i gael fy ngweld, ond roedd un dyn wedi bod yn aros am 17 awr cyn rhoi'r gorau iddi yn y diwedd a mynd adref gyda gwraig oedrannus arall a fu'n aros yno am bum awr.
Mae gen i fam oedrannus, Gweinidog, mam anabl, ac fel hi, mae llawer o bobl sy'n ddiabetig neu'n wan yn naturiol yn llwglyd ar ôl aros cyhyd am apwyntiad. Beth yw'r opsiynau os ydych chi eisiau tamaid i'w fwyta yn ysbyty y Faenor? Gadewch i mi ddweud wrthych chi. Un o'ch dewisiadau—
I think I have been very, very generous in allowing you to explain your situation.
Rwy'n credu fy mod i wedi bod yn hynod hael wrth ganiatáu i chi egluro'ch sefyllfa.
So, my question, Minister, after going through all of this, and my issues and concerns are—and they have been raised by numerous patients—that I'd like the Minister to make a statement in this Chamber, as soon as possible, about what the Welsh Government is going to do now to make the Grange hospital fit for purpose as a matter of urgency. Because with the footflow heading its way from the Royal Gwent and other hospitals in the area, I'm sincerely worried that we're heading towards a disaster. Thank you very much.
Felly, fy nghwestiwn i, Gweinidog, ar ôl mynd drwy hyn i gyd, a fy nghwynion a fy mhryderon yw—ac maen nhw wedi eu codi gan nifer o gleifion—yr hoffwn i ddatganiad gan y Gweinidog yn y Siambr hon, cyn gynted â phosibl, ynghylch yr hyn y mae Llywodraeth Cymru yn mynd i'w wneud yn awr i sicrhau bod ysbyty y Faenor yn addas i'r diben fel mater o frys. Oherwydd gyda'r nifer o ddefnyddwyr yn mynd yno o Ysbyty Brenhinol Gwent ac ysbytai eraill yn yr ardal, rwy'n poeni'n wirioneddol ein bod ni'n wynebu trychineb. Diolch yn fawr.
That was certainly a very long question to ask for a statement. I'm sorry to hear you had to attend the Grange hospital. Obviously, you set out many issues that will have raised concerns, particularly with the Minister for Health and Social Services, who will have heard your question. I think it's really important that people attend the correct health setting when they have a problem. I think that is something that many of us should reiterate whenever we get the opportunity to do so. I know that there is ongoing work to improve the spaces at the emergency department at the Grange and the majors area. Unfortunately, they've got to install cameras for safety reasons, but also, they're installing screens, and you'll be aware that there was a Healthcare Inspectorate Wales unannounced visit that made recommendations. I know all these things are being addressed by the health board.
Roedd hwnnw yn sicr yn gwestiwn hir iawn i'w ofyn am ddatganiad. Mae'n ddrwg gen i glywed y bu'n rhaid i chi fynd i ysbyty y Faenor. Yn amlwg, rydych chi'n nodi llawer o faterion a fydd wedi codi pryderon, yn enwedig gyda'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, a fydd wedi clywed eich cwestiwn. Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn bod pobl yn mynd i'r lleoliad iechyd cywir pan fydd ganddyn nhw broblem. Rwy'n credu bod hynny'n rhywbeth y dylai llawer ohonom ni ei ailadrodd pryd bynnag y cawn ni'r cyfle i wneud hynny. Rwy'n gwybod bod gwaith yn mynd rhagddo i wella'r mannau yn yr adran achosion brys yn ysbyty y Faenor a'r ardal achosion mawr. Yn anffodus, mae'n rhaid iddyn nhw osod camerâu am resymau diogelwch, ond hefyd, maen nhw'n gosod sgriniau, a byddwch chi'n ymwybodol bod ymweliad dirybudd Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru wedi ei gynnal a wnaeth argymhellion. Rwy'n gwybod bod y bwrdd iechyd yn ymdrin â'r holl bethau hyn.
Trefnydd, there are serious question marks about the future of peer mentoring services for people with drug, alcohol and mental health issues in Wales. Some in the sector believe that services could collapse over the summer as the new contract is yet to be put out to tender and may not be in place until October or November of this year. This means that peer mentoring services will not be able to accept new clients from the beginning of next month, and that mentors, many of whom will have had personal experience of addiction, and are therefore vulnerable themselves, will be out of work at the end of August.
Your Government's response to this matter has been to call on service providers to run the service without funding until it is eventually tendered out later this year. I've been told that this could well be illegal as it would mean that charities are subsidising the Welsh Government. I raised the matter with the Deputy Minister—and I see the Deputy Minister is here as well—in correspondence at the end of last week, but the situation is so pressing, it needs dealing with urgently. Can we therefore have an urgent Government statement on this issue, with a view to providing a solution to the problem that does not imperil vulnerable clients, vulnerable staff, and risk the sustainability of charities that have worked so diligently and effectively over the length of the current contract?
Trefnydd, mae cwestiynau difrifol am ddyfodol gwasanaethau mentora cymheiriaid i bobl â phroblemau cyffuriau, alcohol ac iechyd meddwl yng Nghymru. Mae rhai yn y sector yn credu y gallai gwasanaethau chwalu yn ystod yr haf gan nad yw'r contract newydd wedi ei gynnig i dendro eto ac efallai na fydd ar waith tan fis Hydref neu fis Tachwedd eleni. Mae hyn yn golygu na fydd gwasanaethau mentora cymheiriaid yn gallu derbyn cleientiaid newydd o ddechrau'r mis nesaf, ac y bydd mentoriaid, y bydd gan lawer ohonyn nhw brofiad personol o fod yn gaeth i sylweddau, ac felly'n agored i niwed eu hunain, yn ddi-waith ddiwedd mis Awst.
Ymateb eich Llywodraeth i'r mater hwn fu galw ar ddarparwyr gwasanaethau i gynnal y gwasanaeth heb gyllid nes iddo gael ei dendro, yn y pen draw, yn ddiweddarach eleni. Cefais wybod ei bod yn bosibl iawn y gallai hyn fod yn anghyfreithlon gan y byddai'n golygu bod elusennau'n rhoi cymhorthdal i Lywodraeth Cymru. Codais i'r mater gyda'r Dirprwy Weinidog—ac rwy'n gweld bod y Dirprwy Weinidog yma hefyd—mewn gohebiaeth ddiwedd yr wythnos diwethaf, ond mae'r sefyllfa mor bwysig, mae angen ymdrin â hi ar frys. A gawn ni ddatganiad brys felly gan y Llywodraeth ar y mater hwn, gyda'r nod o ddarparu ateb i'r broblem nad yw'n amharu ar gleientiaid sy'n agored i niwed, staff sy'n agored i niwed, ac yn peryglu cynaliadwyedd elusennau sydd wedi gweithio mor ddiwyd ac effeithiol dros gyfnod y contract presennol?
Thank you. You've done absolutely the right thing writing to the Deputy Minister, who, as you say, is listening to your question, and I'm sure she will respond as soon as she's able to do so. I am aware there was an out-of-work peer mentoring service that was provided by ESF funding. Unfortunately, that funding will be coming to a close, and the Deputy Minister has announced, I think, about £8 million of funding, from memory, for extending that peer mentoring service. But I'm sure the Minister will address those points in her response to you.
Diolch. Rydych chi wedi gwneud y peth iawn drwy ysgrifennu at y Dirprwy Weinidog, sydd, fel yr ydych wedi ei ddweud, yn gwrando ar eich cwestiwn, ac rwy'n siŵr y bydd hi'n ymateb cyn gynted ag y gall wneud hynny. Rwy'n ymwybodol bod gwasanaeth mentora cymheiriaid i bobl heb waith wedi'i ddarparu gan gyllid Cronfa Gymdeithasol Ewrop. Yn anffodus, bydd yr arian hwnnw yn dod i ben, ac mae'r Dirprwy Weinidog wedi cyhoeddi, rwy'n credu, tua £8 miliwn o gyllid, o'r cof, ar gyfer ymestyn y gwasanaeth mentora cymheiriaid hwnnw. Ond rwy'n siŵr y bydd y Gweinidog yn rhoi sylw i'r pwyntiau hynny yn ei hymateb i chi.
First of all, I'm requesting a Welsh Government statement on this year's A-level, AS-level and GCSE examinations, and in particular, GCSE Welsh second language; French GCSE, which included a question on a topic that schools had been told had been removed; AS-level pure mathematics; A-level physics, which the teachers were told would be non-synoptic, but was synoptic; and AS-level chemistry, where the actual exam paper was very different to any previous practice papers or past papers. Can we have the statement as a matter of urgency rather than when the results come out?
Also, I'm requesting a statement on the provision of 3G and 4G sports pitches in Wales. The biggest problem we have is finding places for children to play throughout winter. It is no good for them being enthused by Aaron Ramsey, Joe Allen, Gareth Bale and others if there aren't enough quality pitches for them to use. Will the Welsh Government make a statement on how many new 3G and 4G full-sized football pitches they expect to be built during this term and the sport being provided?
Finally, I'm requesting either a written or oral statement on the result of the meeting of the steel council, which I believe took place this week.
Yn gyntaf, rwy'n gofyn am ddatganiad gan Lywodraeth Cymru ar yr arholiadau Safon Uwch, UG a TGAU eleni, ac yn arbennig, TGAU Cymraeg ail iaith; TGAU Ffrangeg, a oedd yn cynnwys cwestiwn ar bwnc y cafodd ysgolion wybod ei fod wedi ei ddileu; Safon UG mathemateg bur; Safon Uwch ffiseg, y cafodd yr athrawon wybod na fydden nhw'n synoptig, ond yr oedden nhw'n synoptig; a Safon UG cemeg, lle'r oedd y papur arholiad ei hun yn wahanol iawn i unrhyw bapurau ymarfer blaenorol neu bapurau blaenorol. A gawn ni ddatganiad fel mater o frys yn hytrach na phan gaiff y canlyniadau eu cyhoeddi?
Hefyd, rwy'n gofyn am ddatganiad ar ddarparu caeau chwaraeon 3G a 4G yng Nghymru. Y broblem fwyaf sydd gennym yw dod o hyd i leoedd i blant chwarae drwy gydol y gaeaf. Nid oes unrhyw bwynt iddyn nhw gael eu hudo gan Aaron Ramsey, Joe Allen, Gareth Bale ac eraill os nad oes digon o gaeau o safon ar gael iddyn nhw eu defnyddio. A wnaiff Llywodraeth Cymru ddatganiad ynghylch faint o gaeau pêl-droed maint llawn 3G a 4G newydd y maen nhw'n disgwyl iddyn nhw gael eu hadeiladu yn ystod y tymor hwn a'r chwaraeon sy'n cael eu darparu?
Yn olaf, rwy'n gofyn am ddatganiad ysgrifenedig neu lafar ar ganlyniad cyfarfod y cyngor dur, a gafodd ei gynnal yr wythnos hon rwy'n credu.
Thank you. There were three issues that Mike Hedges raised, the first one around examinations that will be taking place this summer. Obviously, it has been quite a difficult time for our learners over the past two years. I think learners have really had to adapt and cope with new and often challenging arrangements as a result of that significant disruption we've had to both teaching and learning. I know that the Minister for Education and the Welsh Language is aware of the concern around a number of exam papers. I'm not quite sure of all the subjects, but I'm sure Mike Hedges covered many of them. He meets regularly with the WJEC and Qualifications Wales, not only about concerns around the examinations you referred to, but to make sure that learners are fully supported throughout this examination series this year.
In relation to 3G and 4G pitches, the Welsh Government has committed, as I'm sure Mike is aware, £24 million of capital funding over the next three years for our sporting facilities. You're quite right in saying that, if we are going to unleash the benefits of sport for everyone, we need to ensure that we have those facilities for both sport and physical activity accessible to absolutely everyone. I know the Deputy Minister for culture and sport continues to work very closely with Sport Wales. She's had some very positive and constructive dialogue with some of our national partners also about delivering those facilities going forward. Sport Wales has recently established a strategic capital investments group, so that they do have a strategic plan for directing the funding and prioritising capital investment in facilities.
In relation to your question around the steel council, I will certainly ask the Minister for Economy, who I assume undertook that, to provide a written statement.
Diolch. Cododd Mike Hedges dri mater, yr un cyntaf ynghylch arholiadau a fydd yn cael eu cynnal yr haf hwn. Yn amlwg, mae wedi bod yn gyfnod eithaf anodd i'n dysgwyr dros y ddwy flynedd ddiwethaf. Rwy'n credu bod dysgwyr wedi gorfod addasu ac ymdopi â threfniadau newydd sy'n aml yn heriol o ganlyniad i'r aflonyddwch sylweddol hwnnw yr ydym ni wedi ei gael i addysgu a dysgu. Rwy'n gwybod bod Gweinidog y Gymraeg ac Addysg yn ymwybodol o'r pryder ynghylch nifer o bapurau arholiad. Nid wyf i'n hollol siŵr o'r holl bynciau, ond rwy'n siŵr bod Mike Hedges wedi ymdrin â llawer ohonyn nhw. Mae'n cyfarfod yn rheolaidd â CBAC a Cymwysterau Cymru, nid yn unig ynghylch y pryderon o ran yr arholiadau y gwnaethoch chi gyfeirio atyn nhw, ond hefyd i sicrhau bod dysgwyr yn cael eu cefnogi'n llawn drwy gydol y gyfres arholiadau hon eleni.
O ran caeau 3G a 4G, mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo, fel y mae Mike yn gwybod, rwy'n siŵr, £24 miliwn o gyllid cyfalaf yn ystod y tair blynedd nesaf ar gyfer ein cyfleusterau chwaraeon. Rydych chi'n hollol gywir wrth ddweud, os ydym ni eisiau rhyddhau manteision chwaraeon i bawb, fod angen i ni sicrhau bod gennym ni'r cyfleusterau hynny ar gyfer chwaraeon ac ymarfer corfforol sydd ar gael i bob un wan jac. Rwy'n gwybod bod y Dirprwy Weinidog diwylliant a chwaraeon yn parhau i weithio'n agos iawn gyda Chwaraeon Cymru. Mae hi wedi cael trafodaethau cadarnhaol ac adeiladol iawn gyda rhai o'n partneriaid cenedlaethol hefyd ynglŷn â darparu'r cyfleusterau hynny wrth symud ymlaen. Mae Chwaraeon Cymru wedi sefydlu grŵp buddsoddiad cyfalaf strategol yn ddiweddar, fel bod ganddyn nhw gynllun strategol ar gyfer cyfarwyddo'r cyllid a blaenoriaethu buddsoddiad cyfalaf mewn cyfleusterau.
O ran eich cwestiwn ynglŷn â'r cyngor dur, byddaf i'n sicr yn gofyn i Weinidog yr Economi, yr wyf yn tybio iddo ymgymryd â hynny, ddarparu datganiad ysgrifenedig.
Trefnydd, could I have a statement, please, from the Deputy Minister for transport regarding the shocking state of the rail service in Wales? It's not that long ago since I was stood here, Llywydd, after we'd had a horrendous journey down from north to south—it took quite a few hours. But only last Monday, coming down here, I had a terrible journey. I was told the reason was that the mark 5 train that was scheduled to operate on this journey on 6 June developed a serious fault with its brakes and was unable to be used for this service. Going back—I was unwell last week; I was taken ill, actually—it took me five and a quarter hours, door to door, and there wasn't a trolley on there. I asked, I begged for a bottle of water, because I'd been quite unwell. Again, that's not satisfactory on a four- or five-hour journey.
But more importantly, last Saturday morning, passengers in Wales saw further chaos on Transport for Wales trains. A train running from Holyhead to Cardiff had only two carriages and was already full by 11.10 a.m. at Bangor. It was all kicking off on Twitter, and I have to say I do believe I saw the Deputy Minister get involved. There were questions raised with TfW, and TfW came back and stated, and I quote:
'there are no upper limits on the number of customers permitted to travel on board a train, unlike other modes of transport, such as bus and aircraft.'
For me, now that the air link has stopped from Cardiff—I have to say I've never used it, but because the train service is getting so bad, it's something I would have contemplated—when is the rail service going to improve? And would the Deputy Minister, instead of tweeting, come in here and make a statement? Because, if any Members here have heard a statement from the Deputy Minister in months, then I must have missed something. I do believe it's time he came here and made a statement on the shocking state of our rail service in Wales. Thank you.
Trefnydd, a gaf i ddatganiad, os gwelwch yn dda, gan y Dirprwy Weinidog trafnidiaeth ynghylch cyflwr brawychus y gwasanaeth trenau yng Nghymru? Nid yw mor bell yn ôl ers i mi sefyll yma, Llywydd, ar ôl i ni gael taith erchyll i lawr o'r gogledd i'r de—cymerodd nifer fawr o oriau. Ond ddydd Llun diwethaf, wrth ddod i lawr yma, cefais i daith ofnadwy. Cefais i wybod mai'r rheswm oedd bod y trên marc 5 a oedd i fod i weithredu ar y daith hon ar 6 Mehefin wedi datblygu problem ddifrifol gyda'i freciau ac nad oedd modd ei ddefnyddio ar gyfer y gwasanaeth hwn. Gan fynd yn ôl—roeddwn i'n sâl yr wythnos diwethaf; cefais fy nghymryd yn sâl, mewn gwirionedd—cymerodd bum awr a chwarter i mi, o ddrws i ddrws, ac nid oedd troli yno. Gofynnais, fe wnes i erfyn arnyn nhw am botel o ddŵr, oherwydd roeddwn i wedi bod yn bur sâl. Unwaith eto, nid yw hynny'n foddhaol ar daith bedair neu bum awr.
Ond yn bwysicach na hynny, fore Sadwrn diwethaf, gwelodd teithwyr yng Nghymru ragor o anhrefn ar drenau Trafnidiaeth Cymru. Dim ond dau gerbyd oedd gan drên a oedd yn rhedeg o Gaergybi i Gaerdydd ac roedd eisoes yn llawn erbyn 11.10 a.m. ym Mangor. Roedd helbul mawr yn dechrau codi storm ar Twitter, ac mae'n rhaid i mi ddweud fy mod i'n credu i mi weld y Dirprwy Weinidog yn cymryd rhan. Cafodd cwestiynau eu codi gyda Trafnidiaeth Cymru, ac atebodd Trafnidiaeth Cymru gan ddweud, ac rwy'n dyfynnu:
'nid oes terfynau uchaf ar nifer y cwsmeriaid sy'n cael teithio ar drên, yn wahanol i ddulliau eraill o deithio, fel bysiau ac awyrennau.'
I mi, gan fod y cyswllt awyr wedi dod i ben o Gaerdydd bellach—mae'n rhaid i mi ddweud nad wyf i erioed wedi ei ddefnyddio, ond oherwydd bod y gwasanaeth trenau yn mynd mor wael, mae'n rhywbeth y byddwn i wedi ei ystyried—pryd mae'r gwasanaeth trenau'n mynd i wella? Ac yn lle trydar, a wnaiff y Dirprwy Weinidog ddod yma a gwneud datganiad? Oherwydd, os oes unrhyw Aelodau yma wedi clywed datganiad gan y Dirprwy Weinidog ers misoedd, yna mae'n rhaid fy mod i wedi colli rhywbeth. Rwy'n credu ei bod yn bryd iddo ddod yma a gwneud datganiad am gyflwr brawychus ein gwasanaeth trenau yng Nghymru. Diolch yn fawr iawn.
It was certainly very disappointing to see the overcrowding on Transport for Wales services in north Wales over the weekend. I know the Deputy Minister has certainly told Transport for Wales to make every effort to focus resource to the busier services. Of course, there was an international football match on Saturday, so far more people I'm sure were travelling down from north Wales. I too saw people getting very frustrated on social media and I absolutely understand that frustration. It wasn't good enough, and, as I say, we do understand passengers' frustrations.
You'll be aware of the incident that happened at Craven Arms recently, where a Transport for Wales train hit a stolen mini digger that had been abandoned on the line, so that took some carriages out. So, unfortunately, they do have fewer trains. You mentioned why a train wasn't used last week, and, of course, if there is a serious fault, we would not want it to be used. You will be aware that we have got new trains coming in later this year. They are currently being tested. They're not ready at the moment, but they will be later this year. But, please be assured that the Deputy Minister is in regular discussions with Transport for Wales.
Roedd yn sicr yn siomedig iawn gweld y gorlenwi ar wasanaethau Trafnidiaeth Cymru yn y gogledd dros y penwythnos. Rwy'n gwybod bod y Dirprwy Weinidog yn sicr wedi dweud wrth Trafnidiaeth Cymru am wneud pob ymdrech i ganolbwyntio adnoddau ar y gwasanaethau prysurach. Wrth gwrs, roedd gêm bêl-droed ryngwladol ddydd Sadwrn, felly rwy'n siŵr bod llawer mwy o bobl yn teithio i lawr o'r gogledd. Gwelais i hefyd bobl yn mynd yn rhwystredig iawn ar y cyfryngau cymdeithasol ac rwy'n deall y rhwystredigaeth honno yn llwyr. Nid oedd yn ddigon da, ac, fel y dywedais i, rydym ni yn deall rhwystredigaethau teithwyr.
Byddwch chi'n ymwybodol o'r hyn a ddigwyddodd yn Craven Arms yn ddiweddar, lle'r oedd trên Trafnidiaeth Cymru wedi taro peiriant cloddio bach a oedd wedi ei ddwyn a'i adael ar y lein, felly fe wnaeth hynny ddifetha rhai cerbydau. Felly, yn anffodus, mae ganddyn nhw lai o drenau. Fe wnaethoch chi sôn pam nad oedd trên yn cael ei ddefnyddio'r wythnos diwethaf, ac, wrth gwrs, os oes nam difrifol, ni fyddem ni eisiau iddo gael ei ddefnyddio. Byddwch chi'n ymwybodol bod gennym ni drenau newydd yn cyrraedd yn ddiweddarach eleni. Maen nhw'n cael eu profi ar hyn o bryd. Nid ydyn nhw'n barod ar hyn o bryd, ond byddan nhw'n barod yn ddiweddarach eleni. Ond, byddwch yn dawel eich meddwl bod y Dirprwy Weinidog yn cynnal trafodaethau rheolaidd gyda Trafnidiaeth Cymru.
Minister, we're waiting to see what happens today with the scheduled flight of asylum seekers to Rwanda. But I would be grateful for a Welsh Government update on its discussion with the UK Government on this particular matter. The Counsel General provided a useful account last week, but it would be good to have an oral statement that Members might have an opportunity to speak to. It's an ugly policy. It's an insult to our country's reputation, as is the mess over the Northern Ireland protocol. It's stupid, it's expensive and it's ineffective. There may be as few as seven people on today's first flight. That is a massive waste of taxpayers' money, and it won't work. Even the Home Office says there's no evidence of a deterrent effect. It's a cynical attempt to distract from the Tories' cost-of-living failures and their own infighting. That's my opinion. Conservative Senedd Members here might disagree with that. So, I think it would be a good time to timetable a discussion to get the real feeling on this horrendous policy from all Members that want to participate in it in this Chamber.
Gweinidog, rydym ni'n aros i weld beth sy'n digwydd heddiw gyda'r awyren sydd wedi ei drefnu ar gyfer ceiswyr lloches i Rwanda. Ond byddwn i'n ddiolchgar am yr wybodaeth ddiweddaraf gan Lywodraeth Cymru am ei thrafodaeth gyda Llywodraeth y DU ar y mater penodol hwn. Darparodd y Cwnsler Cyffredinol gyfrif defnyddiol yr wythnos diwethaf, ond byddai'n dda cael datganiad llafar y gallai Aelodau gael cyfle i siarad arno. Mae'n bolisi hyll. Mae'n sarhad ar enw da ein gwlad, fel y mae'r llanastr dros brotocol Gogledd Iwerddon. Mae'n hurt, mae'n ddrud ac mae'n aneffeithiol. Efallai y bydd cyn lleied â saith o bobl ar yr awyren gyntaf heddiw. Mae hynny'n wastraff enfawr ar arian trethdalwyr, ac ni fydd yn gweithio. Mae hyd yn oed y Swyddfa Gartref yn dweud nad oes unrhyw dystiolaeth o effaith ataliol. Mae'n ymgais sinigaidd i dynnu sylw oddi ar fethiannau costau byw y Torïaid a'u brwydro mewnol eu hunain. Dyna fy marn i. Efallai y bydd Aelodau Ceidwadol y Senedd yma yn anghytuno â hynny. Felly, rwy'n credu y byddai'n amser da amserlennu trafodaeth i gael y gwir deimlad ar y polisi erchyll hwn gan bob Aelod sy'n dymuno cymryd rhan ynddo yn y Siambr hon.
Thank you. I don't disagree with anything that Joyce Watson says. I think it's cruel, I think it's immoral, I think it's ineffective, I think it's expensive, and I know that the Minister made those views very clear in the letter jointly with the Scottish Government on 19 May. It's diametrically opposite to our nation of sanctuary approach that we have here in Wales, and we're very proud to be a nation of sanctuary.
I agree with you as well about the effect it will have. I think absolutely it will lead to more trafficking of people, rather than less. If you look at those who are going to be transported to Rwanda, they're going to be very vulnerable to criminal gangs who will be seeking to exploit the situation. It's not that long ago, I'm sure, that we had refugees from Rwanda as well. Suddenly, the UK Government believe that it's okay to transport refugees and asylum seekers there. I think it really will make it more challenging for people to seek safety from war and persecution going forward, and lead to longer delays—and they're already far too long—in the asylum system.
Diolch. Nid wyf i'n anghytuno ag unrhyw beth y mae Joyce Watson yn ei ddweud. Rwy'n credu ei fod yn greulon, rwy'n credu ei fod yn anfoesol, rwy'n credu ei fod yn aneffeithiol, rwy'n credu ei fod yn ddrud, ac rwy'n gwybod bod y Gweinidog wedi gwneud y safbwyntiau hynny yn glir iawn yn y llythyr ar y cyd â Llywodraeth yr Alban ar 19 Mai. Mae'n gwbl groes i'n hymagwedd cenedl noddfa sydd gennym ni yma yng Nghymru, ac rydym yn falch iawn o fod yn genedl noddfa.
Rwy'n cytuno â chi hefyd ynglŷn â'r effaith y bydd yn ei chael. Rwy'n credu'n llwyr y bydd yn arwain at fwy o fasnachu pobl, yn hytrach na llai. Os edrychwch chi ar y rhai sy'n mynd i gael eu cludo i Rwanda, maen nhw'n mynd i fod yn agored iawn i gangiau o droseddwyr a fydd yn ceisio manteisio ar y sefyllfa. Nid yw mor bell yn ôl, rwy'n siŵr, yr oedd gennym ni ffoaduriaid o Rwanda hefyd. Yn sydyn, mae Llywodraeth y DU yn credu ei bod yn iawn cludo ffoaduriaid a cheiswyr lloches yno. Rwy'n credu y bydd yn ei gwneud hi'n wirioneddol fwy heriol i bobl geisio diogelwch rhag rhyfel ac erledigaeth wrth symud ymlaen, gan arwain at oedi hirach—ac maen nhw eisoes yn rhy hir o lawer—yn y system lloches.
Two statements, please, Trefnydd. As the leader of the opposition reminded us earlier, our minds are turning towards Grenfell Tower today, five years or half a decade after that tragic incident. I heard the reasoning of the First Minister on why the statement was pulled, but the residents that I've spoken to were actually offended by the fact that it was pulled on this day, and they saw it as an insult. I heard the First Minister say that the statement will be done at the end of this month. I've tried to look online to find when, because there's a vigil on the Senedd steps today and it will be asked of us when, so can you tell us exactly what day the statement will be heard?
And following on from my friend Joyce Watson on Rwanda, I'd also echo her request for a debate. When we have famous left-wing activists such as the heir to the English throne, the archbishops of Canterbury and York and all the bishops of the House of Lords coming our against this cruel policy, and also Councillor Joel Williams, and a Conservative staffer, I think, also coming out in the Western Mail against this policy, surely they need to wake up? So, can we please have a debate on that, as Joyce Watson requested? Diolch yn fawr, Trefnydd.
Dau ddatganiad, os gwelwch yn dda, Trefnydd. Fel y gwnaeth arweinydd yr wrthblaid ein hatgoffa ni'n gynharach, mae ein meddyliau'n troi tuag at Dŵr Grenfell heddiw, bum mlynedd neu hanner degawd ar ôl y digwyddiad trasig hwnnw. Clywais i resymu'r Prif Weinidog ynghylch pam y cafodd y datganiad ei dynnu yn ôl, ond roedd y trigolion yr wyf i wedi siarad â nhw wedi eu tramgwyddo gan y ffaith ei fod wedi ei dynnu yn ôl ar y diwrnod hwn, ac roedden nhw'n ei ystyried yn sarhad. Clywais i'r Prif Weinidog yn dweud y bydd y datganiad yn cael ei wneud ddiwedd y mis hwn. Rwyf i wedi ceisio edrych ar-lein i ddarganfod pryd, gan fod gwylnos ar risiau'r Senedd heddiw a bydd gofyn i ni ddweud pryd, felly a allwch chi ddweud wrthym ni yn union pa ddiwrnod y bydd y datganiad yn cael ei glywed?
A gan ddilyn ymlaen o fy nghyfaill Joyce Watson ar Rwanda, hoffwn i hefyd adleisio ei chais hi am ddadl. Pan fydd gennym ni weithredwyr asgell chwith enwog fel yr etifedd i orsedd Lloegr, archesgobion Caergaint ac Efrog a holl esgobion Tŷ'r Arglwyddi yn gwrthwynebu'r polisi creulon hwn, a hefyd y Cynghorydd Joel Williams, ac aelod o staff y Ceidwadwyr, rwy'n credu, hefyd yn gwrthwynebu'r polisi hwn yn y Western Mail, siawns nad oes angen iddyn nhw ddeffro? Felly, a gawn ni ddadl ar hynny, os gwelwch yn dda, fel y gofynnodd Joyce Watson? Diolch yn fawr, Trefnydd.
So, just to add to what I said to Joyce Watson, I mentioned that the Minister had written to the UK Government. One of the things that was asked for was a four-nations meeting to discuss the Rwandan policy. I'm sure you won't be surprised to hear no response has been received to date. So, I will ask the Minister to follow up with that letter to see if it's possible, and then that, I think, would be the appropriate time for Members to be updated.
In relation to the building safety oral statement being withdrawn, I just want to reassure everyone no insult was intended at all. As the First Minister said, there was work that we had hoped would be done ahead of the oral statement today that hasn't, but as soon as that work has been done, the Minister will be making a statement. I'm unable to give you a date, but clearly it will be before the summer recess.
Felly, i ychwanegu at yr hyn a ddywedais wrth Joyce Watson, fe wnes i sôn bod y Gweinidog wedi ysgrifennu at Lywodraeth y DU. Un o'r pethau y cafodd ei ofyn amdano oedd cyfarfod rhwng y pedair gwlad i drafod polisi Rwanda. Rwy'n siŵr na fyddwch chi'n synnu o glywed nad oes ymateb wedi dod i hynny hyd yn hyn. Felly, byddaf yn gofyn i'r Gweinidog fynd ar drywydd y llythyr hwnnw i weld a yw'n bosibl, ac yna, rwy'n credu mai dyna fyddai'r adeg briodol i'r Aelodau gael yr wybodaeth ddiweddaraf.
O ran tynnu'r datganiad llafar ar ddiogelwch adeiladau yn ôl, rwyf i eisiau sicrhau pawb nad oedd yn fwriad i sarhau unrhyw un o gwbl. Fel y dywedodd y Prif Weinidog, yr oedd gwaith yr oeddem ni wedi gobeithio y byddai wedi ei wneud cyn y datganiad llafar heddiw ond nad yw wedi ei wneud, ond cyn gynted ag y bydd y gwaith hwnnw wedi ei wneud, bydd y Gweinidog yn gwneud datganiad. Ni allaf roi dyddiad i chi, ond yn amlwg y bydd cyn toriad yr haf.
Minister, last week, BBC Wales carried a story featuring a range of concerns from the Bevan Foundation about the roll-out of the Welsh Government's free-school-meals option for all primary schools, which is to be commenced in September. Many schools simply don't have the infrastructure to offer a meal to all pupils. There will be limitations on kitchens, seating and staffing capacity. Before the end of the summer term, we really do need an update from the education Minister setting out the key challenges, whether they have been overcome, and what steps he and local authorities are going to take to meet the expectation among parents that you have created. Thank you, Minister.
Gweinidog, yr wythnos diwethaf, cyhoeddodd BBC Cymru stori yn cynnwys amrywiaeth o bryderon gan Sefydliad Bevan ynghylch cyflwyno dewis Llywodraeth Cymru o ran prydau ysgol am ddim i bob ysgol gynradd, a fydd yn dechrau ym mis Medi. Yn syml, nid oes gan lawer o ysgolion y seilwaith i gynnig pryd o fwyd i bob disgybl. Bydd cyfyngiadau ar geginau, seddi a gallu staffio. Cyn diwedd tymor yr haf, mae angen gwirioneddol i ni gael yr wybodaeth ddiweddaraf gan y Gweinidog addysg sy'n nodi'r heriau allweddol, ac a ydyn nhw wedi eu goresgyn, a pha gamau y mae ef ac awdurdodau lleol yn mynd i'w cymryd i fodloni'r disgwyliadau ymhlith rhieni yr ydych chi wedi eu creu. Diolch yn fawr, Gweinidog.
Thank you. Well, I'm very proud the Welsh Government, along with Plaid Cymru as part of our co-operation agreement, are bringing forward free school meals. Clearly, there are issues to be addressed, and I think capacity within schools is one. There are other issues that are being worked through. It's very much a cross-Government piece of work. The Minister for Social Justice is involved, and I am from a food point of view, as well as the Minister for Education and the Welsh Language. So, that work is being done at pace ahead of the introduction of what I think is a fantastic policy in September.
Diolch. Wel, rwy'n falch iawn bod Llywodraeth Cymru, ynghyd â Phlaid Cymru fel rhan o'n cytundeb cydweithredu, yn cyflwyno prydau ysgol am ddim. Yn amlwg, mae materion y mae angen ymdrin â nhw, ac rwy'n credu bod gallu mewn ysgolion yn un. Mae materion eraill sy'n cael eu datrys. Mae'n ddarn o waith i bob rhan o'r Llywodraeth i raddau helaeth. Mae'r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol yn cymryd rhan, ac rwyf i hefyd o safbwynt bwyd, yn ogystal â Gweinidog y Gymraeg ac Addysg. Felly, mae'r gwaith hwnnw'n cael ei wneud yn gyflym cyn cyflwyno'r hyn sydd, yn fy marn i, yn bolisi gwych ym mis Medi.
Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.
We know that the pandemic has had a profound effect on our health service, with waiting times proving a real problem. I welcome the announcement made by the health Minister earlier this year ensuring that, by 2025, no-one will be waiting more than a year for treatment in more specialities, but we need to see more urgent action on cancer waiting times. A constituent contacted my office this month. They were told they had an urgent cancer referral following a visit to their GP, only to find out that urgent referrals are now 16 weeks or more. The worry and angst caused over these four months has an astronomically detrimental affect not only on the individuals, but their families and friends too. Will the Minister make a statement please on how the Welsh Government will reduce the number of weeks and months people are waiting for cancer referrals?
Rydym yn gwybod bod y pandemig wedi cael effaith ddwys ar ein gwasanaeth iechyd, gydag amseroedd aros yn broblem wirioneddol. Rwy'n croesawu'r cyhoeddiad a gafodd ei wneud gan y Gweinidog iechyd yn gynharach eleni yn sicrhau na fydd neb, erbyn 2025, yn aros mwy na blwyddyn am driniaeth mewn mwy o arbenigeddau, ond mae angen i ni weld mwy o weithredu brys ar amseroedd aros canser. Cysylltodd etholwr â fy swyddfa y mis hwn. Cafodd wybod bod ganddo atgyfeiriad brys am ganser yn dilyn ymweliad â'r meddyg teulu, dim ond i gael gwybod bod atgyfeiriadau brys yn 16 wythnos neu fwy ar hyn o bryd. Mae'r pryder a'r gofid sydd wedi'u hachosi yn ystod y pedwar mis hyn yn cael effaith andwyol iawn nid yn unig ar yr unigolion, ond ar eu teuluoedd a'u ffrindiau hefyd. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad ynghylch sut y bydd Llywodraeth Cymru yn lleihau nifer yr wythnosau a'r misoedd y mae pobl yn aros am atgyfeiriadau canser?
Thank you. I absolutely accept what a worrying time it is for anyone who is referred with the possibility of having cancer and, as you say, the impact it has not just on them, but on the wider family and friends. You'll be aware that the Minister did launch the programme for transforming our NHS, as you referred to, earlier this year. The pandemic has, inevitably, had a significant impact on cancer care. We saw back in the early days of the pandemic people not going forward for investigation, some of our screening programmes were suspended and some people didn't want to attend their appointments, and therapies had to be altered to reduce their risk. The Minister has set out her expectations, and you'll be aware, again, I'm sure, that, prior to the pandemic, we'd invested heavily in radiotherapy equipment and we'd introduced the UK's first complete overhaul of cancer waiting times. So, the Minister has made it very clear to NHS staff, who are continuing to work incredibly hard to respond to the waiting times, what she expects from them, and how we've increased training places to support the NHS, going forward. And we know now that all health boards have initiated rapid diagnostic centres—one-stop shop clinics—for people with symptoms that they can attend as well.
Diolch. Rwy'n llwyr dderbyn pa mor ofidus yw'r amser i unrhyw un sy'n cael ei atgyfeirio oherwydd y posibilrwydd fod canser arno, fel rydych chi'n dweud, effaith hynny nid yn unig ar yr unigolyn, ond yn fwy eang ar ei deulu a'i ffrindiau. Byddwch yn ymwybodol bod y Gweinidog wedi lansio'r rhaglen ar gyfer trawsnewid ein GIG ni, y cyfeirioch chi ati, yn gynharach eleni. Mae'r pandemig, yn anochel felly, wedi cael effaith sylweddol ar ofal canser. Roeddem ni'n gweld nôl yn nyddiau cynnar y pandemig nad oedd pobl yn mynd ymlaen i gael eu harchwilio, ac fe ataliwyd rhai o'n rhaglenni sgrinio ni ac roedd rhai pobl yn amharod i fynd i'w hapwyntiadau nhw, ac fe fu'n rhaid altro therapïau i leihau'r risgiau iddyn nhw. Mae'r Gweinidog wedi nodi ei disgwyliadau hi, ac rydych chi'n ymwybodol, unwaith eto, rwy'n siŵr, ein bod ni, cyn y pandemig, wedi buddsoddi yn helaeth ar offer radiotherapi a'n bod ni wedi cyflwyno'r ymdrech gyntaf yn y DU i ad-drefnu'r amseroedd aros yn llwyr o ran triniaethau canser. Felly, mae'r Gweinidog wedi mynegi yn eglur iawn i staff y GIG, sy'n parhau i weithio yn eithriadol o galed i ymateb i'r amseroedd aros, yr hyn y mae hi'n ei ddisgwyl ganddyn nhw, a sut yr ydym ni wedi cynyddu niferoedd y lleoedd ar gyfer hyfforddiant i gefnogi'r GIG, wrth symud ymlaen. Ac fe wyddom ni nawr fod pob bwrdd iechyd wedi cychwyn canolfannau diagnostig cyflym—clinigau siop un stop—ar gyfer pobl â symptomau fel gallan nhw fynd i'r mannau hynny hefyd.
Ac yn olaf, Mabon ap Gwynfor.
And finally, Mabon ap Gwynfor.
Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. I welcome the statement made by the First Minister about an hour ago, saying that we should expect a statement on building safety before the end of the month—we need some clarity exactly when on that. It is disappointing that today's announcement was pulled. It's five years since the Grenfell tragedy. Seventy-two people tragically lost their lives and, of course, today our thoughts are with their loved ones. These people suffered and died because other selfish people cut corners and put their own greed before the well-being of others. This should never happen again. People continue to live with anxiety and fear today. There's more that both Governments can do, and we need to a sense of urgency in order to resolve this. Leaseholders today are already paying thousands of pounds extra for remediation works, on top of the service charges costs, which they shouldn't have to pay for. Often, this cost is transferred to the tenants. Ultimately, the responsibility lies with those selfish and devious developers and their companies. Those who refuse to take responsibility and pay for the works needed to correct these faults should be banned from any further developments here in Wales, and their directors should have their bank accounts frozen. Then they would realise how these innocent leaseholders and tenants feel. The fact that Michael Gove has gone ahead and secured an England-only developer pledge shows how little the UK Government cares for Wales as well. So, as part of the statement, will the Minister therefore provide us with an update on how the Government's discussion with the UK Government on this England-only approach is going, and can she give us the next steps that are planned to urgently resolve this issue?
Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. Rwy'n croesawu'r datganiad a wnaeth y Prif Weinidog rhyw awr yn ôl, yn dweud y dylem ni ddisgwyl datganiad ynglŷn â diogelwch adeiladau cyn diwedd y mis—mae angen rhywfaint o eglurder arnom ni ynghylch pryd yn union y bydd hynny'n digwydd. Mae hi'n siomedig fod cyhoeddiad heddiw wedi cael ei dynnu yn ôl. Mae hi'n bum mlynedd ers trychineb Grenfell. Fe gollodd 72 o bobl eu bywydau nhw'n drist iawn ac, wrth gwrs, rydym ni'n cofio am eu hanwyliaid nhw heddiw. Achoswyd dioddefaint a marwolaethau'r bobl hyn gan hunanoldeb wrth dorri corneli a rhoi ariangarwch rhai o flaen lles pobl eraill. Ni ddylai hyn fyth ddigwydd eto. Mae pobl yn parhau i fyw gyda phryder ac ofn heddiw. Mae yna fwy y gall y ddwy Lywodraeth ei wneud, ac mae angen i ni fod ag ymdeimlad o frys ar gyfer datrys hyn. Mae lesddeiliaid eisoes yn talu miloedd o bunnau ychwanegol am waith i adfer heddiw, ar ben costau'r taliadau gwasanaeth, na ddylen nhw orfod talu amdanyn nhw. Yn aml, fe gaiff y gost honno ei throsglwyddo i'r tenantiaid. Yn y pen draw, y datblygwyr hunanol a chyfrwys hynny a'u cwmnïau nhw sy'n gyfrifol. Fe ddylai'r rhai sy'n gwrthod cymryd cyfrifoldeb a thalu am y gwaith sydd ei angen i gywiro'r diffygion hyn gael eu gwahardd rhag unrhyw ddatblygiadau pellach yma yng Nghymru, ac fe ddylai eu cyfrifon banc nhw gael eu rhewi gan eu cyfarwyddwyr. Fe fydden nhw'n sylweddoli wedyn sut mae'r lesddeiliaid a'r tenantiaid diniwed hyn yn teimlo. Mae'r ffaith bod Michael Gove wedi mynd yn ei flaen ac wedi sicrhau addewid i ddatblygwyr ar gyfer Lloegr yn unig yn dangos cyn lleied yw ystyriaeth Llywodraeth y DU o Gymru hefyd. Felly, yn rhan o'r datganiad, a wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni felly ynglŷn â'r ffordd y mae trafodaeth y Llywodraeth gyda Llywodraeth y DU ar y dull hwn ar gyfer Lloegr yn unig yn mynd rhagddi, ac a wnaiff hi ddweud beth yw'r camau nesaf y bwriedir eu cymryd i ddatrys y mater hwn ar fyrder?
Thank you. Well, I certainly agree with what the Member said around the 72 people who sadly lost their lives, and our thoughts are with their families and, of course, the significant impact it will have had on their lives, but also with people who are having to live with issues around building safety, which you referred to. I don't think I've got anything further to add to what the First Minister said. As I said, the statement will be done before the summer recess. We only have four sitting weeks after this week, so I will ensure it's on the business statement and announcement as quickly as possible, so Members and, obviously, our constituents are aware of that. I don't think the Minister could do anything more quickly or more urgently than she's doing, but I will certainly ask her to take your concerns and the specific points you raise, particularly about her discussions with the UK Government, into consideration when she brings forward her statement.
Diolch i chi. Wel, rwy'n sicr yn cytuno â'r hyn a ddywedodd yr Aelod ynghylch y 72 o bobl a gollodd eu bywydau yn drist iawn, ac rydym ni'n cofio am eu teuluoedd nhw ac, wrth gwrs, am yr effaith sylweddol a gafodd hynny ar eu bywydau nhw, ond am bobl sy'n gorfod byw gyda materion yn ymwneud â diogelwch adeiladu hefyd, yr oeddech chi'n cyfeirio atyn nhw. Nid wyf i'n credu bod gennyf i unrhyw beth pellach i'w ychwanegu at yr hyn a ddywedodd y Prif Weinidog. Fel dywedais i, fe wneir y datganiad cyn toriad yr haf. Dim ond pedair wythnos o eistedd sydd gennym ni ar ôl yr wythnos hon, felly fe fyddaf i'n sicrhau bod hynny ar y datganiad a chyhoeddiad busnes cyn gynted â phosibl, fel bod Aelodau ac, yn amlwg, ein hetholwyr ni'n ymwybodol o hynny. Nid wyf i o'r farn y gallai'r Gweinidog wneud unrhyw beth yn gynt nac ar fwy o frys na'r hyn y mae hi'n ei wneud, ond fe fyddaf i'n sicr yn gofyn iddi hi ystyried eich pryderon chi a'r pwyntiau penodol yr ydych chi'n eu codi, yn arbennig felly o ran ei thrafodaethau hi gyda Llywodraeth y DU, pan fydd hi'n cyflwyno ei datganiad.
Diolch i'r Trefnydd.
I thank the Trefnydd.
Eitem 3 y prynhawn yma yw datganiad gan y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol—diweddariad ar gostau byw. Galwaf ar y Gweinidog, Jane Hutt.
Item 3 this afternoon is a statement by the Minister for Social Justice—cost-of-living update. I call on the Minister, Jane Hutt.
Diolch, Dirprwy Lywydd, for the opportunity to update Members today about the deepening cost-of-living crisis, which is being acutely felt by the most vulnerable, by disabled people and by lower income households. Over the last week, we've seen further evidence of just how quickly prices are rising. The cost of filling up an average-sized family car passed £100 for the first time, and, a week ago today, prices at the pump recorded their biggest one-day increase in 17 years. A great many households are struggling to make ends meet. Work by the National Institute of Economic and Social Research has found that some 48,000 Welsh households are already facing food and energy bills that are greater than their disposable incomes. Unfortunately, this crisis will get worse as we head towards winter, with another energy price cap rise in October, which could add a further £800 to energy bills.
Dirprwy Lywydd, our focus as a Government has always been to help people with everyday costs by introducing a wide range of programmes that put money back in their pockets. We provide thousands of free breakfasts for primary school pupils every year and, as a result of the co-operation agreement with Plaid Cymru, we will be extending free school meals to all primary school children from September. We provide help with the costs of sending children to school. Our Healthy Start vouchers give families money off their shopping. We provide free swimming for the old and the young, and we support hundreds of thousands of people with council tax bills every year. We help people get the benefits that they are entitled to—we've run two successful 'Claim what's yours' campaigns and the most recent in March helped people to claim more than £2.1 million of additional income. Our single advice fund's benefit advice services were launched two years ago to help people navigate the benefit system. And our Warm Homes scheme has improved the home energy efficiency of more than 67,000 lower income households, and more than 160,000 people have received energy-efficiency advice since its launch in 2011. We are now developing the next iteration of the programme.
But this cost-of-living crisis is unprecedented. The Office for Budget Responsibility says that this year will see the biggest fall in living standards in the UK since records began. We will continue to do everything we can to help people in Wales through this crisis, with support targeted towards those who need it most. As the crisis has worsened, we have introduced two new packages of measures that are unique to Wales and are targeted at those who need our help the most. Just a few days ago, I announced £4 million to help people on prepayment meters and households not on mains gas—two groups that were left out of the Chancellor's most recent package of measures. We are funding the Fuel Bank Foundation to provide fuel vouchers to help people on prepayment meters who are facing real hardship. Around 120,000 people will be eligible. People on prepayment meters have been hit particularly hard by rises in standing charges in recent months; the increases have been highest in north Wales. Vouchers worth £30 in the summer and £49 in the winter will be available to all eligible households, and people will be able to claim up to three times in a six-month period. We are also launching a heat fund to help those households not on mains gas, many of whom are in rural Wales, and will have experienced rapidly rising costs for oil or liquid gas, and this will help an estimated 2,000 households across Wales. This is in addition to the support payments for off-grid households available through the discretionary assistance fund. More than 1,000 people have received grants worth almost £192,000 between October and April.
Last week, the Deputy Minister for Social Services announced an additional £4.5 million for the carers support fund over the next three years. Unpaid carers will be able to apply for up to £500 to pay for food, household items and electronic items. Dirprwy Lywydd, this support is on top of our other all-Wales schemes, such as the £200 winter fuel support payment and the £150 payment for everyone in council tax bands A to D, which continues to be paid into people's bank accounts today. Beyond these schemes, I have met with energy suppliers to discuss what help is available to households struggling with energy bills and debt. Many companies fund grants of up to £600 to households with long-term debt issues. The suppliers supported our calls for the UK Government to extend the Warm Home Discount Scheme and to introduce an energy social tariff for lower income households. I've also hosted a cost-of-living summit, chaired a food poverty round-table, and met with the Wales Race Forum to better understand the impact of the crisis in our communities. I'll be meeting the Disability Equality Forum later this month and will be holding a follow-up summit in July. All these events will help to shape our actions and build partnerships to strengthen our response over the coming months.
But, Dirprwy Lywydd, this is a cost-of-living crisis with its roots firmly in Downing Street and the actions of successive Conservative Governments. It is the UK Government, with its tax and benefit powers, that can and must make a real difference to this crisis. We need to see benefit payments urgently uprated to match rising inflation and a lower energy tariff for lower income households, and a reinstatement of funding for discretionary housing payments. Without such action, there is a real risk that a great many families will be faced with the terrible choice between heating and eating this winter. In a rich country like ours, that's a choice no-one should ever have to make.
Diolch, Dirprwy Lywydd, am y cyfle i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau heddiw ynglŷn â'r argyfwng costau byw cynyddol, sy'n cael ei deimlo yn enbyd gan y rhai mwyaf agored i niwed, gan bobl anabl a chartrefi incwm is. Dros yr wythnos diwethaf, rydym ni wedi gweld tystiolaeth bellach o ba mor gyflym y mae prisiau yn codi. Aeth y gost o lenwi car teulu o faint cyfartalog dros £100 am y tro cyntaf, ac, wythnos yn ôl i heddiw, fe welodd prisiau wrth y pwmp eu cynnydd undydd mwyaf mewn 17 mlynedd. Mae llawer iawn o aelwydydd yn ei chael hi'n anodd cael dau ben llinyn ynghyd. Mae gwaith gan y Sefydliad Cenedlaethol dros Ymchwil Economaidd a Chymdeithasol wedi canfod bod tua 48,000 o gartrefi yng Nghymru eisoes yn wynebu biliau bwyd ac ynni sy'n fwy na'u hincwm gwario nhw. Yn anffodus, fe fydd yr argyfwng hwn yn gwaethygu wrth i ni nesáu at y gaeaf, gyda'r cap arall ar brisiau ynni yn codi ym mis Hydref, a allai ychwanegu £800 arall at filiau ynni.
Dirprwy Lywydd, yn y Llywodraeth rydym ni bob amser wedi canolbwyntio ar helpu pobl gyda chostau bob dydd drwy gyflwyno ystod eang o raglenni sy'n rhoi arian yn ôl yn eu pocedi nhw. Rydym ni'n darparu miloedd o frecwastau rhad ac am ddim i ddisgyblion ysgolion cynradd bob blwyddyn ac, o ganlyniad i'r cytundeb cydweithredu â Phlaid Cymru, fe fyddwn ni'n ymestyn prydau ysgol am ddim i bob plentyn ysgol gynradd o fis Medi ymlaen. Rydym ni'n darparu cymorth gyda chostau o ran danfon plant i'r ysgol. Mae ein talebau Cychwyn Iach ni'n rhoi gostyngiadau ariannol i deuluoedd ar eu neges nhw o'r siopau. Rydym ni'n cynnig nofio rhad ac am ddim i'r hen a'r ifanc, ac rydym ni'n cefnogi cannoedd o filoedd o bobl gyda biliau'r dreth gyngor yn flynyddol. Rydym ni'n helpu pobl i gael y budd-daliadau y mae ganddyn nhw'r hawl i'w cael nhw—rydym ni wedi cynnal dwy ymgyrch lwyddiannus 'Hawliwch yr hyn sy’n ddyledus i chi' ac mae'r un ddiweddaraf ym mis Mawrth wedi helpu pobl i hawlio mwy na £2.1 miliwn o incwm ychwanegol. Lansiwyd gwasanaethau cyngor ar fudd-daliadau ein cronfa gynghori sengl ni i helpu pobl i lywio'r system fudd-daliadau ddwy flynedd yn ôl. Ac mae ein cynllun Cartrefi Clyd ni wedi gwella effeithlonrwydd ynni cartref ar dros 67,000 o aelwydydd incwm is, ac mae dros 160,000 o bobl wedi cael cyngor effeithlonrwydd ynni ers ei lansio ef yn 2011. Rydym ni'n datblygu fersiwn nesaf y rhaglen ar hyn o bryd.
Ond mae'r argyfwng costau byw hwn yn un digynsail. Mae'r Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol yn dweud bydd eleni yn gweld y gostyngiad mwyaf mewn safonau byw yn y DU ers dechrau cadw cofnod o hynny. Fe fyddwn ni'n parhau i wneud popeth yn ein gallu ni i helpu pobl yng Nghymru drwy'r argyfwng hwn, gyda chymorth a anelir at y rhai sydd â'r angen mwyaf amdano. Wrth i'r argyfwng waethygu, rydym ni wedi cyflwyno dau becyn newydd o fesurau sy'n unigryw i Gymru ac a anelir at y rhai y mae angen ein cymorth ni arnyn nhw fwyaf. Ychydig ddyddiau nôl, fe gyhoeddais i £4 miliwn i helpu pobl ar fesuryddion rhagdalu ac aelwydydd nad ydyn nhw'n cael nwy o'r prif gyflenwad—dau grŵp a adawyd allan o becyn mesurau diweddaraf y Canghellor. Rydym ni'n ariannu'r Sefydliad Banc Tanwydd i ddarparu talebau tanwydd i helpu pobl ar fesuryddion rhagdalu sy'n wynebu caledi gwirioneddol. Fe fydd tua 120,000 o bobl yn gymwys. Mae pobl ar fesuryddion rhagdalu wedi cael eu taro yn arbennig o galed gan godiadau mewn taliadau sefydlog yn ystod y misoedd diwethaf; mae'r cynnydd wedi bod ar ei uchaf yn y gogledd. Bydd talebau gwerth £30 yn yr haf a £49 yn y gaeaf ar gael i bob aelwyd gymwys, ac fe fydd pobl yn gallu hawlio hyd at dair gwaith mewn cyfnod o chwe mis. Rydym ni hefyd yn lansio cronfa wres i helpu'r aelwydydd hynny nad ydyn nhw'n cael nwy o'r prif gyflenwad, y mae llawer ohonyn nhw'n byw yng nghefn gwlad Cymru, ac wedi gweld costau yn codi yn gyflym, gyflym iawn am olew neu nwy hylif, ac fe fydd hyn yn helpu tua 2,000 o aelwydydd ledled Cymru. Mae hynny ar ben y taliadau cymorth ar gyfer aelwydydd oddi ar y grid sydd ar gael drwy'r gronfa cymorth dewisol. Mae dros 1,000 o bobl wedi cael grantiau gwerth bron i £192,000 rhwng mis Hydref a mis Ebrill.
Wythnos diwethaf, fe gyhoeddodd y Dirprwy Weinidog Gwasanaethau Cymdeithasol £4.5 miliwn ychwanegol ar gyfer y gronfa cymorth i ofalwyr dros y tair blynedd nesaf. Bydd gofalwyr di-dâl yn gallu gwneud cais am hyd at £500 i dalu am fwyd, eitemau cartref ac eitemau electronig. Dirprwy Lywydd, mae'r cymorth hwn ar ben ein cynlluniau eraill ni i Gymru gyfan, fel y taliad cymorth tanwydd gaeaf o £200 a'r taliad o £150 i bawb ym mandiau A i D y dreth gyngor, sy'n parhau i gael ei dalu i gyfrifon banc pobl heddiw. Y tu hwnt i'r cynlluniau hyn, rwyf i wedi cyfarfod â chyflenwyr ynni i drafod pa gymorth sydd ar gael i aelwydydd sy'n cael trafferth gyda biliau ynni a dyledion. Mae llawer o gwmnïau yn ariannu grantiau o hyd at £600 i aelwydydd sydd â phroblemau dyled hirdymor. Fe gefnogodd y cyflenwyr ein galwadau ni ar Lywodraeth y DU i ymestyn y Cynllun Gostyngiad Cartrefi Cynnes a chyflwyno tariff cymdeithasol ynni ar gyfer aelwydydd incwm is. Rwyf i wedi cynnal uwchgynhadledd costau byw hefyd, wedi cadeirio bwrdd crwn tlodi bwyd, ac wedi cyfarfod â Fforwm Hil Cymru i ddeall effaith yr argyfwng ar ein cymunedau ni'n well. Fe fyddaf i'n cwrdd â'r Fforwm Cydraddoldeb i Bobl Anabl yn ddiweddarach y mis hwn ac fe fyddaf i'n cynnal uwchgynhadledd ddilynol ym mis Gorffennaf. Fe fydd yr holl ddigwyddiadau hyn yn helpu i lywio ein camau ni ac yn meithrin partneriaethau i gryfhau ein hymateb ni dros y misoedd nesaf.
Ond, Dirprwy Lywydd, yn Stryd Downing ac oherwydd camau gan Lywodraethau Ceidwadol olynol y mae'r argyfwng costau byw hwn yn tarddu, yn sicr. Llywodraeth y DU, gyda'i phwerau hi o ran trethu a budd-daliadau, sydd â'r gallu i wneud gwahaniaeth gwirioneddol i'r argyfwng hwn, ac fe ddylai hi wneud hynny. Mae angen i ni weld taliadau budd-daliadau yn cael eu huwchraddio ar fyrder i gyfateb i chwyddiant cynyddol a thariff ynni is ar gyfer aelwydydd incwm is, ac adfer cyllid ar gyfer taliadau tai yn ôl disgresiwn. Heb weithredu fel hyn, mae yna berygl gwirioneddol y bydd llawer iawn o deuluoedd yn wynebu'r dewis ofnadwy rhwng gwresogi neu fwyta yn ystod y gaeaf sydd i ddod. Mewn gwlad gyfoethog fel ein gwlad ni, dewis yw hwnnw na ddylai neb fyth orfod ei wneud.
Llefarydd y Ceidwadwyr, Mark Isherwood.
The Conservative spokesperson, Mark Isherwood.
Diolch. You say—. I'll begin with the end and get the controversial bit over with. You say the cost-of-living crisis has 'its roots firmly in Downing Street'. In fact, inflation to May, which are the last international figures I can find, point to inflation in Holland at 8.8 per cent, the US at 8.6 per cent, Germany at 7.9 per cent, and in the Baltic states as high as 20 per cent. Is Downing Street responsible for all of this, or is somehow the cost-of-living crisis—and I'm happy to use that word—in the UK unique to us and somehow unrelated to the global cost-of-living crisis impacting in desperate ways in so many parts of the world?
Further to your written statement last Friday announcing a Welsh Government fuel voucher scheme, aimed at providing crisis help to those households that have to pay in advance for their energy and are unable to do so, with top-up vouchers for customers on prepayment meters, sector representatives told me, as chair of the cross-party group on fuel poverty and energy efficiency, that although this was welcome news, further information was still needed. National Energy Action estimate the price cap increase from April will bring an additional 100,000 households in Wales into fuel poverty, taking the total to 280,000. Both your written statement and the press release refer to individuals and people in respect of the voucher scheme. So, how many households does the Welsh Government therefore anticipate this voucher scheme support will reach?
Your statement says the scheme will see the launch of a new crisis service for households that are off the gas grid and are unable to afford to buy gas bottles or fill their oil tank, log store or coal bunker. When will this be launched? You state that the funding will also provide Fuel Bank heat fund support to help 2,000 households—so you identified the number in this instance—living off the gas grid reliant on unregulated heating, oil and liquid gas for their domestic space and water heating, which will benefit some 4,800 individuals, depending on the number of people living in the household. Is it your intention that the Fuel Bank heat fund is to fully cover the cost of 500 litres of oil, where it is noted that similar support available via the discretionary assistance fund is currently limited to £250, meaning that many low-income, vulnerable households cannot always afford the minimum delivery? Overall, what, if any, are the proposed eligibility criteria for the scheme, how long will this funding be available for, and/or how will it work alongside similar support currently available via the discretionary assistance fund?
Questioning you here last week, I asked whether the Welsh Government will ensure that the £25 million consequential funding flowing to the Welsh Government from the UK Government extension to the household support fund will be targeted, in its entirety, at households hardest hit by the cost-of-living increases beyond the funding announcements you made before this additional funding was announced. Your response was unclear. Will the Welsh Government therefore target this funding, in its entirety, at households hardest hit by the cost-of-living increases—yes or no? If yes, when will its allocation be announced and are the Welsh Government fuel voucher scheme and Fuel Bank heat fund part of this?
I was a member of the Equality, Local Government and Communities committee that undertook the inquiry into 'Benefits in Wales: options for better delivery' during the last Senedd term. After hearing from a range of witnesses, including the Bevan Foundation and Community Housing Cymru, our 2019 committee report recommended the establishment of
'a coherent and integrated "Welsh benefits system" for all the means-tested benefits for which it is responsible...co-produced with people who claim these benefits and the wider Welsh public.'
As the committee stated:
'It is a matter of basic fairness that people receive all the support to which they are entitled, as easily as possible.'
The Welsh Government accepted this recommendation. What action have you therefore taken to deliver on this?
Research by the Building Communities Trust prior to the 2021 Senedd elections found that people in Wales feeling increasingly less able to influence decisions affecting their local area. They highlighted the Local Trust's 'Left behind?' report in England, which evidences the poorer areas with greater community capacity and social infrastructure have better health and well-being outcomes, higher rates of employment and lower levels of child poverty compared to poorer areas without, adding:
'We believe there is big opportunity for a future Welsh Government to develop better support for community-led, long-term, local approaches in Wales'.
What consideration have you therefore given to the 'Left behind?' report, or will you be doing so?
The Welsh Government's—
Diolch. Rydych chi'n dweud—. Rwyf i am ddechrau gyda'r pwynt olaf a chael diwedd ar y rhan ddadleuol. Rydych chi'n dweud bod yr argyfwng costau yn tarddu yn sicr o Stryd Downing. Yn wir, mae chwyddiant hyd at fis Mai, sef y ffigurau rhyngwladol diwethaf yr wyf i'n gallu cael gafael arnyn nhw, yn cyfeirio at chwyddiant yn yr Iseldiroedd ar 8.8 y cant, yr Unol Daleithiau ar 8.6 y cant, yr Almaen ar 7.9 y cant, ac yng ngwladwriaethau'r Baltig cyn uched ag 20 y cant. A yw Stryd Downing yn gyfrifol am hyn i gyd, neu a yw'r argyfwng costau byw rywsut—ac rwy'n fodlon defnyddio'r gair hwnnw—yn unigryw i ni yn y DU a heb unrhyw gysylltiad â'r argyfwng costau byw byd-eang sy'n cael effaith mewn ffyrdd difrifol mewn cymaint o rannau o'r byd?
Yn dilyn eich datganiad ysgrifenedig chi ddydd Gwener diwethaf a oedd yn cyhoeddi cynllun talebau tanwydd Llywodraeth Cymru, gyda'r nod o estyn cymorth argyfwng i'r aelwydydd hynny sy'n gorfod talu ymlaen llaw am eu hynni nhw a heb fodd i wneud hynny, gyda thalebau atodol i gwsmeriaid ar fesuryddion rhagdalu, fe ddywedodd cynrychiolwyr y sector wrthyf i, ac yntau'n gadeirydd y grŵp trawsbleidiol ar dlodi tanwydd ac effeithlonrwydd ynni, er bod hyn yn newyddion i'w groesawu, roedd angen rhagor o wybodaeth eto. Mae'r Cam Gweithredu Ynni Cenedlaethol yn amcangyfrif y bydd y cynnydd yn y cap ar brisiau o fis Ebrill ymlaen yn golygu y bydd 100,000 o aelwydydd ychwanegol yng Nghymru mewn tlodi tanwydd, gan wneud cyfanswm o 280,000. Mae eich datganiad ysgrifenedig chi a'r datganiad i'r wasg yn cyfeirio at unigolion a phobl o ran y cynllun talebau. Felly, faint o aelwydydd y mae Llywodraeth Cymru yn rhagweld y bydd y cynllun talebau hwn yn eu cwmpasu?
Mae eich datganiad chi'n dweud y bydd y cynllun yn arwain at lansio gwasanaeth argyfwng newydd i aelwydydd sydd oddi ar y grid nwy ac nad ydyn nhw'n gallu fforddio prynu poteli nwy na llenwi eu tanc olew nhw, na rhoi dim yn y storfa goed tân na'r cwt glo. Pryd fydd hwnnw'n cael ei lansio? Rydych chi'n dweud y bydd yr arian yn darparu cymorth cronfa gwres y Banc Tanwydd i helpu 2,000 o aelwydydd hefyd—felly fe wnaethoch chi nodi'r nifer yn yr achos hwn—sy'n byw oddi ar y grid nwy sy'n ddibynnol ar wresogi sydd heb ei reoleiddio, olew a nwy hylif ar gyfer eu hanghenion domestig a gwresogi dŵr, a fydd o fudd i ryw 4,800 o unigolion, yn dibynnu ar nifer y bobl sy'n byw ar yr aelwyd. A ydych chi'n bwriadu i gronfa wres y Banc Tanwydd dalu yn llawn am gost 500 litr o olew, lle nodir y bydd cymorth tebyg i'r hyn sydd ar gael o'r gronfa cymorth dewisol a gyfyngir i £250 ar hyn o bryd, sy'n golygu na all llawer o aelwydydd ar incwm isel sy'n agored i niwed fforddio'r danfoniad lleiaf bob amser? Yn gyffredinol, beth, os o gwbl, yw'r meini prawf cymhwysedd arfaethedig ar gyfer y cynllun hwn, am ba hyd y bydd y cyllid hwn ar gael, a/neu sut y bydd yn gweithio ochr yn ochr â chymorth tebyg sydd ar gael ar hyn o bryd drwy'r gronfa cymorth dewisol?
Wrth eich holi chi yn y fan hon wythnos diwethaf, fe ofynnais i a fydd Llywodraeth Cymru yn sicrhau y bydd y £25 miliwn o gyllid canlyniadol sy'n llifo i Lywodraeth Cymru o estyniad Llywodraeth y DU i'r gronfa cymorth i gartrefi yn cael ei anelu, yn ei gyfanrwydd, at aelwydydd a ergydiwyd fwyaf gan y cynnydd mewn costau byw y tu hwnt i'r cyhoeddiadau ariannu a wnaethoch chi cyn cyhoeddi'r arian ychwanegol hwn. Roedd eich ymateb chi'n aneglur. A fydd Llywodraeth Cymru yn anelu'r cyllid hwn felly, yn ei gyfanrwydd, at aelwydydd a drawyd fwyaf gan y cynnydd mewn costau byw—bydd neu na fydd? Os bydd, pryd caiff ei ddyraniad ei gyhoeddi ac a fydd cynllun talebau tanwydd Llywodraeth Cymru a chronfa wres y Banc Tanwydd yn rhan o hynny?
Roeddwn i'n aelod o'r Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau a gynhaliodd yr ymchwiliad i 'Budd-daliadau yng Nghymru: opsiynau i'w cyflawni'n well' yn ystod tymor y Senedd ddiwethaf. Ar ôl clywed oddi wrth amrywiaeth o dystion, gan gynnwys Sefydliad Bevan a Chartrefi Cymunedol Cymru, fe argymhellodd adroddiad ein pwyllgor ni yn 2019 y dylid sefydlu
'“system fudd-daliadau Gymreig” gydlynol ac integredig ar gyfer yr holl fudd-daliadau sy’n seiliedig ar brawf modd y mae’n gyfrifol amdanynt.... Dylai’r egwyddorion hyn gael eu cydgynhyrchu gyda phobl sy’n hawlio’r budd-daliadau hyn a’r cyhoedd ehangach yng Nghymru.'
Fel dywedodd y pwyllgor:
'Mae’n fater o degwch sylfaenol bod pobl yn cael yr holl gymorth y mae ganddynt hawl iddo, a hynny mewn ffordd mor hawdd â phosibl.'
Fe dderbyniodd Llywodraeth Cymru'r argymhelliad hwn. Pa gamau y gwnaethoch chi eu cymryd i gyflawni hyn felly?
Roedd ymchwil gan yr Ymddiriedolaeth Adeiladu Cymunedau cyn etholiadau'r Senedd yn 2021 yn canfod bod pobl yng Nghymru yn teimlo'n fwyfwy analluog i ddylanwadu ar benderfyniadau sy'n effeithio ar eu hardal leol. Roedden nhw'n tynnu sylw at adroddiad 'Left behind?' yr Ymddiriedolaeth Leol yn Lloegr, sy'n dangos bod gan yr ardaloedd tlotach sydd â mwy o gapasiti cymunedol a seilwaith cymdeithasol ganlyniadau iechyd a llesiant gwell, cyfraddau cyflogaeth uwch a lefelau is o dlodi plant o gymharu ag ardaloedd tlotach heb y capasiti hwnnw, gan ychwanegu:
'Credwn fod cyfle mawr i Lywodraeth Cymru yn y dyfodol ddatblygu gwell cefnogaeth ar gyfer dulliau lleol hirdymor a arweinir gan y gymuned yng Nghymru'.
Pa ystyriaeth a wnaethoch chi ei rhoi felly i'r adroddiad 'Left behind?', neu a ydych chi'n bwriadu gwneud hynny?
Mae—
Mark, you've had over your time now, so conclude, please.
Mark, rydych chi wedi cael mwy na'ch amser chi nawr, felly tynnwch tua'r terfyn, os gwelwch chi'n dda.
Okay, I'll finish. The Welsh Government's cost-of-living support scheme guidance for local authorities allows for payments to be made until the scheme closes on 30 September, but leaves it to them to decide when. What action, finally, therefore, is the Welsh Government taking to address concerns raised by residents in a number of local authority areas about the delay in paying the council tax rebate to those who do not pay their council tax by direct debit?
Iawn, fe wnaf i hynny. Mae canllawiau cynllun cymorth costau byw Llywodraeth Cymru ar gyfer awdurdodau lleol yn caniatáu i daliadau gael eu gwneud hyd nes y bydd y cynllun yn cau ar 30 o fis Medi, ond yn gadael iddyn nhw benderfynu pryd yn union y byddai hynny'n digwydd. Pa gamau, yn olaf, felly, y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i fynd i'r afael â'r pryderon a godwyd gan drigolion mewn nifer o ardaloedd awdurdodau lleol ynglŷn ag oedi cyn talu'r ad-daliad treth gyngor i'r rhai nad ydyn nhw'n talu eu treth gyngor drwy ddebyd uniongyrchol?
Thank you very much, Mark Isherwood. I would be very surprised, as chair of the cross-party group on fuel poverty, if you did not recognise the deepening of the cost-of-living crisis and the failure of the UK Government to address these issues with their tax and welfare powers. It's just in terms of recognising, as I've said, that the UK Government holds the primary levers for the tax and benefits system.
Welsh Ministers have repeatedly called on UK Ministers to introduce a lower price cap for low-income households, and I got that support from energy providers I met, to ensure they're able to meet the costs of energy needs now and in the future. No response from the UK Government. We also have asked for them to introduce a significant increase in the rebate paid through schemes such as the Warm Homes discount and winter fuel schemes. We've asked them to remove all social and environmental policy costs from household energy bills and meet these costs from general taxation. We've asked for the £20 uplift in universal credit to be restored, but crucially important, and this is where it does lie, the responsibility, in Downing Street, they should uplift, uprate benefit payments for 2022-23 to match inflation instead of using the September 2021 consumer price index figure of 3.1 per cent. Inflation is now 9 per cent and rising.
I won't spend time today actually quoting what other countries are doing, certainly in the EU, which is a great deal more than this UK Government, but look to France, Italy and Germany. Germany is introducing subsidies for low-income households, spending an extra €15 billion on fuel subsidies, cutting petrol and diesel taxes, providing people with one-off payments, extra childcare support, public transport discounts. Those are the sorts of measures that we should be seeing from the UK Government.
But I'm glad that you do welcome the announcement I made on Friday. There is a full written statement, of course, that came out on Friday, Mark, and you will know that I launched this in Wrexham. I launched it in in Wrexham because the figures show people on prepayment metres in north Wales have been the hardest hit in the UK by rising standing charges. In fact, the First Minister commented on that in his questions. Costs are increasing in north Wales by 102 per cent, the highest in the UK, and standing charges for people on prepayment metres in south Wales have risen by 94 per cent, the fourth highest in Britain.
Now, we're doing this with the Fuel Bank Foundation. They have already engaged—we heard earlier on about some foodbanks, including Blaenau Gwent, which I visited and met the fuel foundation, and also in north Wales, in Wrexham, where there are eight centres. There are eight centres—eight centres—for the Wrexham foodbank, and they've already, with funding previously from the Welsh Government for tackling winter pressures, been actually providing these fuel vouchers. Now, the whole of Wales will be benefiting, and it is important that, as you see in the written statement and response to your questions, nearly 120,000 people—it was in my statement—will be eligible for approximately 49,000 vouchers to support them during the cost-of-living crisis.
Now, the heat fund is important too. It'll provide direct support to eligible households living off the gas grid, reliant on oil and liquid gas. I've already said in my statement it should help up to 2,000 households in Wales. I think it would be very helpful, actually, if Mark, as chair of the cross-party group on fuel poverty, could invite the fuel bank heat fund perhaps to one of your cross-party group meetings, because they're now fully engaged and a partnership—[Interruption.] Good, good. Well, I'm very glad to hear that. So, what is clear to us is that we have to work in partnership—in answer to your questions—with the third sector. National Energy Action joined the meeting I had with energy providers only two weeks ago. Citizens Advice is obviously crucial. When I met with Wrexham foodbank volunteers, and the Fuel Bank Foundation, they were saying one of the most important points about visiting a foodbank—and there are many other food initiatives that are very important—is it starts to signpost people to other support, to be able to claim for other benefits. People with prepayment meters are the most susceptible to rising costs and increased standing charges, and those who are not connected to the mains gas network, as I said last week, are suffering from rising fuel costs and being forced into fuel poverty, with approximately one in 10 households reliant on heating oil in Wales. But I can assure you, in terms of engaging at community level and, indeed, in terms of those national charities and campaign groups, they were all involved in our cost-of-living summit last February and then forward into the food poverty summit, and the summit that we're going to have, they'll be invited to again, in July.
You did ask—and I'll finish on this point—an important point about the payment of the council tax cost-of-living payment. It's being provided, as everyone knows, to council tax bands A to D, and, indeed, to those who already have accounts. It is going directly into their accounts, and I'm sure all the Members will be aware of people saying, 'It's gone into my account.' Those who don't have accounts, which is your question, it is the responsibility of the local authority to explore, to find out from that particular benefit recipient for the £150, the best way to make that payment, and that's being monitored very carefully by the Minister for Finance and Local Government, and indeed my own officials. But the payments that are being made extensively across Wales will continue to be paid and we will continue to address those to ensure that they claim what's theirs. Indeed, that's why we can ensure—as our £200 winter fuel support payment and then the £150 payment—indeed, this is where we can get money straight to people, and the fuel voucher now is one more step on the way in terms of helping people face this horrendous cost-of-living crisis, which was made in Downing Street, I would still maintain.
Diolch yn fawr iawn, Mark Isherwood. Fe fyddwn i'n rhyfeddu yn fawr iawn, gan eich bod chi'n gadeirydd y grŵp trawsbleidiol ar dlodi tanwydd, pe na fyddech chi'n cydnabod llymhau'r argyfwng costau byw a methiant Llywodraeth y DU i fynd i'r afael â'r materion hyn gyda'u pwerau nhw o ran trethu a budd-daliadau. Dim ond o ran cydnabod, fel dywedais i, mai Llywodraeth y DU sydd â'r cyfrifoldeb mwyaf am y system dreth a budd-daliadau.
Mae Gweinidogion Cymru wedi galw dro ar ôl tro ar Weinidogion y DU i gyflwyno cap pris is ar gyfer aelwydydd incwm isel, ac fe gefais i gefnogaeth i hynny gan y darparwyr ynni y bûm i'n cyfarfod â nhw, i sicrhau eu bod nhw'n gallu talu costau eu hanghenion ynni nawr ac yn y dyfodol. Ni chafwyd ymateb oddi wrth Lywodraeth y DU. Rydym ni hefyd wedi gofyn iddyn nhw gyflwyno cynnydd sylweddol yn yr ad-daliad sy'n dod drwy gynlluniau fel gostyngiad Cartrefi Cynnes a chynlluniau tanwydd gaeaf. Rydym ni wedi gofyn iddyn nhw ddileu'r holl gostau polisi cymdeithasol ac amgylcheddol o filiau ynni'r cartref a thalu'r costau hyn o drethiant cyffredinol. Rydym ni wedi gofyn am adfer y cynnydd o £20 mewn credyd cynhwysol unwaith eto, ond yn hanfodol bwysig, ac yn y fan honno mae'r cyfrifoldeb yn aros, yn Stryd Downing, a'r hyn y dylen nhw fod yn ei wneud yw cynyddu ac uwchraddio taliadau o fudd-daliadau ar gyfer 2022-23 i gyfateb i chwyddiant yn hytrach na defnyddio ffigur mynegai prisiau defnyddwyr mis Medi 2021 o 3.1 y cant. Mae chwyddiant ar 9 y cant erbyn hyn ac yn codi.
Nid wyf i am dreulio fy amser i heddiw yn dyfynnu'r hyn mewn gwirionedd y mae gwledydd eraill yn ei wneud, yn sicr yn yr UE, sef llawer mwy na'r Llywodraeth hon yn y DU, ond edrychwch chi ar Ffrainc, yr Eidal a'r Almaen. Mae'r Almaen yn cyflwyno cymorthdaliadau ar gyfer aelwydydd incwm isel, gan wario €15 biliwn yn ychwanegol ar gymorthdaliadau tanwydd, torri trethi petrol a disel, darparu taliadau untro i bobl, estyn cymorth gofal plant ychwanegol, rhoi gostyngiadau ar drafnidiaeth gyhoeddus. Dyna'r math o fesurau y dylem ni fod yn eu gweld oddi wrth Lywodraeth y DU.
Ond rwy'n falch eich bod chi'n croesawu'r cyhoeddiad a wnes i ddydd Gwener. Mae yna ddatganiad ysgrifenedig llawn, wrth gwrs, a gyhoeddwyd ddydd Gwener, Mark, ac fe wyddoch chi fy mod i wedi lansio hwnnw yn Wrecsam. Cafodd ei lansio gennyf i yn Wrecsam oherwydd bod y ffigurau yn dangos mai pobl â mesuryddion rhagdalu yn y gogledd yw'r rhai sydd wedi cael eu taro galetaf yn y DU gan daliadau sefydlog cynyddol. Yn wir, fe soniodd Prif Weinidog Cymru am hynny yn ei gwestiynau ef. Mae costau yn cynyddu 102 y cant yn y gogledd, yr uchaf yn y DU, ac mae taliadau sefydlog i bobl â mesuryddion rhagdalu yn y de wedi codi 94 y cant, y pedwerydd uchaf ym Mhrydain.
Nawr, rydym ni'n gwneud hyn gyda'r Sefydliad Banc Tanwydd. Maen nhw wedi ymgysylltu eisoes—fe glywsom ni'n gynharach am rai banciau bwyd, gan gynnwys ym Mlaenau Gwent, y bûm i ar ymweliad â nhw a chyfarfod â nhw a chyfarfod â'r sefydliad tanwydd, ac yn y gogledd hefyd, yn Wrecsam, lle mae yna wyth o ganolfannau. Mae yna wyth o ganolfannau—wyth canolfan—ar gyfer banc bwyd Wrecsam, ac maen nhw eisoes, gyda chyllid blaenorol gan Lywodraeth Cymru ar gyfer mynd i'r afael â phwysau'r gaeaf, wedi bod yn darparu'r talebau tanwydd hyn mewn gwirionedd. Nawr, fe fydd Cymru gyfan yn elwa ar hynny, ac mae hi'n bwysig ystyried, fel gwelwch chi yn y datganiad ysgrifenedig a'r ymateb i'ch cwestiynau chi, y bydd bron i 120,000 o bobl—roedd hyn yn fy natganiad i—yn gymwys i gael tua 49,000 o dalebau i'w cefnogi nhw yn ystod yr argyfwng costau byw.
Nawr, mae'r gronfa wres yn bwysig hefyd. Bydd honno'n rhoi cymorth uniongyrchol i aelwydydd cymwys sy'n byw oddi ar y grid nwy, gan ddibynnu ar olew a nwy hylif. Rwyf i wedi dweud eisoes yn fy natganiad y dylai hi fod o gymorth i hyd at 2,000 o aelwydydd yng Nghymru. Rwyf i o'r farn y byddai hynny'n ddefnyddiol iawn, mewn gwirionedd, pe gallai Mark, yn gadeirydd y grŵp trawsbleidiol ar dlodi tanwydd, wahodd rhywun o gronfa gwres y banc tanwydd efallai i un o'ch cyfarfodydd grŵp trawsbleidiol chi, oherwydd maen nhw'n ymgysylltu erbyn hyn yn llawn ac mae partneriaeth—[Torri ar draws.] Da iawn, wir. Wel, rwy'n falch iawn o glywed hynny. Felly, yr hyn sy'n amlwg i ni yw bod rhaid i ni weithio mewn partneriaeth—wrth ateb eich cwestiynau chi—gyda'r trydydd sector. Ymunodd National Energy Action â'r cyfarfod a gefais i gyda darparwyr ynni bythefnos yn ôl. Mae Cyngor ar Bopeth yn hanfodol, mae hi'n amlwg. Pan wnes i gyfarfod â gwirfoddolwyr banciau bwyd Wrecsam, a Sefydliad y Banc Tanwydd, roedden nhw'n dweud un o'r pwyntiau pwysicaf am ymweld â banc bwyd—ac mae llawer o fentrau bwyd eraill sy'n bwysig iawn—yw ei fod yn cyfeirio pobl at gymorth arall, er mwyn gallu hawlio budd-daliadau eraill. Pobl â mesuryddion rhagdalu yw'r rhai sydd fwyaf agored i gostau cynyddol a thaliadau sefydlog uwch, ac mae'r rhai nad ydyn nhw â chysylltiad â'r prif rwydwaith nwy, fel dywedais i wythnos diwethaf, yn gweld costau tanwydd cynyddol ac yn cael eu gyrru i dlodi tanwydd, gyda thua un o bob 10 aelwyd yn dibynnu ar olew gwresogi yng Nghymru. Ond rwy'n gallu eich sicrhau chi, o ran ymgysylltu ar lefel gymunedol ac, yn wir, o ran yr elusennau a'r grwpiau ymgyrchu cenedlaethol hynny, roedden nhw i gyd yn rhan o'n huwchgynhadledd costau byw ni fis Chwefror diwethaf ac yna ymlaen i'r uwchgynhadledd tlodi bwyd, a'r uwchgynhadledd y byddwn ni'n ei chynnal, fe fyddan nhw'n cael eu gwahodd unwaith eto, ym mis Gorffennaf.
Fe wnaethoch chi ofyn—ac rwyf i am orffen ar y pwynt hwn—pwynt pwysig ynglŷn â thalu taliad costau byw'r dreth gyngor. Mae'n hwnnw'n cael ei roi, fel gŵyr pawb, i fandiau A i D y dreth gyngor, ac, yn wir, i'r rhai sydd â chyfrifon eisoes. Mae'n mynd yn syth i'w cyfrifon nhw, ac rwy'n siŵr y bydd pob Aelod yn ymwybodol bod bobl yn dweud, 'Mae wedi mynd i mewn i fy nghyfrif i.' O ran y rhai nad oes cyfrifon ganddyn nhw, sef eich cwestiwn chi, cyfrifoldeb yr awdurdod lleol yw archwilio hynny, i gael gwybod gan y sawl sy'n cael budd-daliadau penodol am y £150, o ran y ffordd orau o wneud y taliad hwnnw, ac mae hynny'n cael ei fonitro yn ofalus iawn gan y Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol, ac yn wir fy swyddogion i fy hun. Ond fe fydd y taliadau sy'n cael eu gwneud yn eang ledled Cymru yn parhau i gael eu talu ac fe fyddwn ninnau'n parhau i fynd i'r afael â hynny i sicrhau eu bod nhw'n hawlio'r hyn y dylen nhw fod yn ei gael. Yn wir, dyna pam y gallwn ni sicrhau—fel ein taliad cymorth tanwydd gaeaf o £200 ac yna'r taliad o £150—yn wir, dyma sut y gallwn gael arian yn uniongyrchol i bobl, ac mae'r daleb tanwydd yn un cam arall nawr ar y ffordd o ran helpu pobl i wynebu'r argyfwng costau byw erchyll hwn, a luniwyd yn Stryd Downing, fe fyddwn i'n dadlau o hyd.
Llefarydd Plaid Cymru, Sioned Williams.
Plaid Cymru spokesperson, Sioned Williams.
Diolch, Dirprwy Lywydd, and thank you for your statement, Minister. The scale of the crisis facing too many households in Wales is truly horrifying. Inflation, as we've heard, is at a 40-year high, and energy prices are going up 23 times faster than wages. Given this emergency facing households, Plaid Cymru agrees that the UK Government should reinstate the £20 uplift to universal credit from July in order to protect vulnerable households from the cost-of-living crisis, and we believe that that uplift should also be extended to those in receipt of legacy benefits, and that all benefits should be uprated in line with inflation and automatic deductions stopped.
The Child Poverty Action Group have estimated that in Wales approximately 92,000 households claiming universal credit are receiving an average of £60 less each month than they're entitled to because of automatic deductions from their universal credit payment. These deductions affect an estimated 106,000 children in Wales. Wales has the highest poverty rate among the four UK nations, with almost one in four people living in poverty, and thus, if Westminster is unwilling to show the most basic level of human decency and adequately address the scale of this crisis, do you agree, Minister, there can be no argument against demanding powers over welfare so we can better support and protect the people of Wales, those people who need the most help, help that can be best targeted through the benefits system?
We know, as you've said, that the picture will get even worse and the number of those living in fuel poverty or at risk of fuel poverty will rise yet again in the autumn. Can the Minister provide clarity on when the next winter fuel support scheme payment will be made? Will it be made, as she has indicated previously, before October?
The measure announced last week, that of a fuel voucher scheme to help households with prepayment meters that have to pay in advance for their energy, and often, as you said, the poorest of households, is most welcome. I would like to ask—. The First Minister talked about it earlier. He drew attention to the fact, and you have also, that requirements that standing charges and debts are paid off before supply starts up—could this impact the effectiveness of this measure? This would mean that adding a £30-worth fuel voucher to a prepayment account would in some cases not be enough to enable the customer to switch those lights back on, to use the fridge and the cooker, to heat the home. So, how will this new scheme ensure that people will receive enough credit to avoid this situation? And also how do we know if we are helping those who need help? We know that uptake of other measures to tackle fuel poverty has not always been optimal, and so is referral to this scheme the most effective method of distribution? What happens to those who are not in contact with organisations or aware of the scheme?
As costs rise, one of the biggest expenses for families on low incomes is furniture and appliances. The cost of furniture is continuing to rise and, over the past 10 years, the cost of furniture has risen by 32 per cent, while household appliances have risen 17 per cent. Brexit and inflation are now driving these prices even higher. At least 10,000 children in the UK don't have their own bed to sleep on, and 4.8 million are living without at least one essential household appliance, like a cooker or fridge, and these are pre-pandemic figures, which we know will have most likely risen much higher by now.
Only 2 per cent of social housing properties in the UK are let as furnished or partly furnished, compared to 29 per cent in the private rental sector, and some of the research I've done in Wales shows this is the case with many housing associations here too. Furnished tenancies have huge benefit for tenants and landlords, and can ease pressure on crisis support funds like the DAF. Living without essential furniture can have a huge impact on people's mental and physical well-being and create extra cost. For example, up to 15 per cent of heat in your home is lost without flooring, and it is also extremely hard to obtain when you are on a low income. There are charities that provide funding pots for items like this, but not much provision is made for items like flooring, and many social landlords remove flooring, and in some cases there have been cases where tenants have been charged to lift up flooring at the end of their tenancy. So, I wonder, Minister, could you consider working alongside social housing providers to encourage engagement with tenants regarding the retention of former flooring and furniture when applicable. Could this be added to the supplementary terms of the next Renting Homes (Wales) Act contracts? And can the Welsh Government review the terms of the DAF and other crisis funds to include the provision of appropriate flooring? Diolch.
Diolch, Dirprwy Lywydd, a diolch am eich datganiad, Gweinidog. Mae maint yr argyfwng sy'n wynebu llawer gormod o aelwydydd yng Nghymru yn wirioneddol arswydus. Mae chwyddiant, fel clywsom ni, ar ei uchaf ers 40 mlynedd, ac mae prisiau ynni yn codi 23 gwaith yn gynt na chyflogau. O ystyried yr argyfwng sy'n wynebu'r aelwydydd hyn, mae Plaid Cymru yn cytuno y dylai Llywodraeth y DU adfer y cynnydd o £20 i gredyd cynhwysol o fis Gorffennaf ymlaen i amddiffyn aelwydydd sy'n agored i niwed rhag yr argyfwng costau byw, ac rydym ni o'r farn y dylid ymestyn y cynnydd hwnnw hefyd i'r rhai sy'n cael budd-daliadau etifeddol, ac y dylid uwchraddio'r budd-daliadau i gyd yn unol â chwyddiant ac atal didyniadau awtomatig.
Mae'r Grŵp Gweithredu ar Dlodi Plant wedi amcangyfrif bod tua 92,000 o aelwydydd sy'n hawlio credyd cynhwysol yng Nghymru yn cael £60 yn llai ar gyfartaledd bob mis nag y mae ganddyn nhw'r hawl iddo oherwydd didyniadau awtomatig o'u taliad credyd cynhwysol nhw. Mae'r didyniadau hyn yn effeithio ar tua 106,000 o blant yng Nghymru. Cymru sydd â'r gyfradd tlodi uchaf ymhlith pedair gwlad y DU, gyda bron i un o bob pedwar o bobl yn byw mewn tlodi, ac felly, os nad yw San Steffan yn fodlon arddangos y mymryn lleiaf o barch tuag at bobl a mynd i'r afael â maint yr argyfwng hwn mewn ffordd ddigonol, a ydych chi, Gweinidog, yn cytuno â mi na ellir dadlau yn erbyn galw am bwerau dros les er mwyn i ni allu cefnogi ac amddiffyn pobl Cymru yn well, y bobl hynny sydd angen y cymorth mwyaf, cymorth y gellir ei anelu orau drwy'r system fudd-daliadau?
Fe wyddom ni, fel rydych chi wedi dweud, y bydd y darlun yn gwaethygu eto hyd yn oed ac y bydd nifer y rhai sy'n byw mewn tlodi tanwydd neu sydd mewn perygl o fynd i dlodi tanwydd yn codi eto yn yr hydref. A fyddai'r Gweinidog yn egluro pryd y bydd y taliad cynllun cymorth tanwydd gaeaf nesaf yn cael ei roi? A fydd hwnnw'n cael ei roi, fel nododd hi o'r blaen, cyn mis Hydref?
Mae'r mesur a gyhoeddwyd wythnos diwethaf, sef y cynllun talebau tanwydd i helpu aelwydydd â mesuryddion rhagdalu sy'n gorfod talu ymlaen llaw am eu hynni nhw, ac yn aml, fel roeddech chi'n dweud, y nhw yw'r aelwydydd tlotaf, i'w groesawu yn fawr. Fe hoffwn i ofyn—. Roedd y Prif Weinidog yn sôn am hynny'n gynharach. Fe dynnodd ef sylw at y ffaith, ac rydych chithau wedi gwneud hynny, fod gofynion bod taliadau sefydlog a dyledion yn cael eu talu cyn i'r cyflenwad ddechrau—a allai hynny effeithio ar effeithiolrwydd y mesur hwn? Byddai hynny'n golygu na fyddai ychwanegu taleb tanwydd gwerth £30 at gyfrif rhagdalu yn ddigon mewn rhai achosion i alluogi'r cwsmer i droi'r goleuadau hynny ymlaen, i ddefnyddio'r oergell a'r popty, i wresogi'r cartref. Felly, sut fydd y cynllun newydd hwn yn sicrhau y bydd pobl yn cael digon o fodd ariannol i osgoi'r sefyllfa hon? A hefyd sut ydym ni'n gwybod a ydym ni'n helpu'r rhai sydd ag angen cymorth? Fe wyddom ni nad yw'r defnydd o fesurau eraill i fynd i'r afael â thlodi tanwydd wedi bod yn ddelfrydol bob amser, ac felly ai cyfeirio at y cynllun hwn yw'r dull mwyaf effeithiol o wneud hynny? Beth sy'n digwydd i'r rhai nad oes ganddyn nhw gysylltiad â sefydliadau neu heb fod yn ymwybodol o'r cynllun?
Wrth i gostau godi, un o'r costau mwyaf sydd gan deuluoedd ar incwm isel yw dodrefn ac offer arall. Mae cost dodrefn yn parhau i godi ac mae cost dodrefn, dros y 10 mlynedd diwethaf, wedi codi 32 y cant, tra bod offer i'r cartref wedi codi 17 y cant. Mae Brexit a chwyddiant yn gyrru'r prisiau hyn yn uwch eto, hyd yn oed. Nid oes gan o leiaf 10,000 o blant yn y DU eu gwely nhw eu hunain i gysgu ynddo, ac mae 4.8 miliwn yn byw heb o leiaf un teclyn cartref hanfodol, fel popty neu oergell, ac mae'r rhain yn ffigurau o'r amser cyn y pandemig, yr ydym ni'n gwybod eu bod nhw wedi codi llawer mwy erbyn hyn.
Dim ond 2 y cant o dai cymdeithasol yn y DU sy'n cael eu gosod yn rhai â chelfi neu â rhywfaint o gelfi, o gymharu hynny â 29 y cant yn y sector rhentu preifat, ac mae rhywfaint o'r ymchwil a wnes i yng Nghymru yn dangos bod hynny'n wir am lawer o gymdeithasau tai yma hefyd. Mae tenantiaethau â chelfi o fudd enfawr i denantiaid a landlordiaid, ac maen nhw'n gallu ysgafnu'r pwysau ar gronfeydd cymorth argyfwng fel y gronfa cymorth dewisol. Fe all byw heb ddodrefn hanfodol gael effaith enfawr ar lesiant meddyliol a chorfforol pobl a chreu cost ychwanegol. Er enghraifft, mae hyd at 15 y cant o wres eich cartref chi'n cael ei golli os nad oes deunydd llawr gennych, ac mae hi'n anodd iawn cael hwnnw pan fyddwch chi ar incwm isel. Mae elusennau sy'n darparu moddion ariannol ar gyfer eitemau fel hyn, ond nid oes llawer o ddarpariaeth yn cael ei gwneud ar gyfer eitemau fel deunydd llawr, ac mae llawer o landlordiaid cymdeithasol yn cael gwared ar ddeunydd llawr, ac mewn rhai achosion bu achosion pan godwyd tâl ar denantiaid am godi lloriau ar derfyn eu tenantiaeth nhw. Felly, tybed, Gweinidog, a fyddech chi'n ystyried gweithio ochr yn ochr â darparwyr tai cymdeithasol i annog ymgysylltu â thenantiaid ynghylch cadw hen ddeunydd lloriau a dodrefn pan fo hynny'n berthnasol. A ellid ychwanegu hyn at delerau atodol contractau nesaf Deddf Rhentu Cartrefi (Cymru)? Ac a wnaiff Llywodraeth Cymru adolygu telerau'r gronfa cymorth dewisol a chronfeydd argyfwng eraill i gynnwys darparu deunydd lloriau addas? Diolch.
Diolch yn fawr, Sioned Williams. Yes, you clearly identify, as I have done, the scale of the crisis—inflation now at its highest level since March 1982, when it stood at 9.1 per cent; April's rise, driven by energy costs, increased by more than 50 per cent by the rise in the energy cap; and the Institute of Fiscal Studies saying the poorest households face inflation rates of 10.9 per cent. The Jack Monroe, I think, analysis is really appropriate for us to recognise—they are 3 per cent higher than inflation rates for the richest decile, and I really do value that focus on what it actually means for the poorest households in Wales, And, of course, there's the fact that we've got the NIESR—National Institute of Economic and Social Research—saying that food and energy bills are greater than their disposable income. They're warning, I think—and this is why this is such a key issue, and throughout this afternoon already, in the First Minister's questions—this is going to push thousands of households, if we can't intervene and the UK Government doesn't take immediate action, into debt and destitution. But this where the options that we've taken, particularly in terms of the fuel vouchers and that partnership with the fuel foundation, I think, are so important. They already have a partnership with the Scottish Government, and they're well-established in terms of how this can operate, so I'm glad that the chair of the cross-party group on fuel poverty is now engaging with the Fuel Bank Foundation, because they have experience of how to manage it. And yes, there are criteria in terms of access to the fuel bank support: clearly, they've got to be pre-payment energy customers or off the gas grid and be in intense financial crisis. But the situation in terms of the credit going as far as the debt emerging from the standing charges—I will clarify that point with them in terms of how this scheme will operate. We need to make it operate based on experience and based on how we can help people at the sharp end.
Diolch yn fawr, Sioned Williams. Ydych, rydych chi'n nodi, fel gwnes innau, pa mor eang yw'r argyfwng—chwyddiant sydd ar ei lefel uchaf ers mis Mawrth 1982 erbyn hyn, pan oedd ar 9.1 y cant; y cynnydd ym mis Ebrill, sy'n cael ei yrru gan gostau ynni, o fwy na 50 y cant oherwydd codi'r cap ynni; a'r Sefydliad Astudiaethau Cyllid yn dweud bod yr aelwydydd tlotaf yn wynebu cyfraddau chwyddiant o 10.9 y cant. Rwy'n credu ei bod hi'n wirioneddol briodol i ni gydnabod dadansoddiad Jack Monroe—mae'r cyfraddau 3 y cant yn uwch na chyfraddau chwyddiant ar gyfer y degradd cyfoethocaf, ac rwy'n gweld gwerth y pwyslais hwnnw mewn gwirionedd o ran yr hyn y mae'n ei olygu i'r aelwydydd tlotaf yng Nghymru, Ac, wrth gwrs, mae'r ffaith bod y Sefydliad Cenedlaethol dros Ymchwil Economaidd a Chymdeithasol yn dweud wrthym ni fod biliau bwyd ac ynni yn fwy na'u hincwm gwario. Maen nhw'n rhybuddio, rwy'n credu—a dyna pam mae hwn yn fater mor allweddol, a thrwy gydol y prynhawn yn barod, yng nghwestiynau'r Prif Weinidog—fe fydd hyn yn gwthio miloedd o aelwydydd, os na wnawn ni ymyrryd ac nad yw Llywodraeth y DU yn gweithredu ar unwaith, i ddyled ac ansefydlogrwydd. Ond dyna pam mae ein dewisiadau ni, yn enwedig o ran y talebau tanwydd a'r bartneriaeth honno gyda'r sefydliad tanwydd, yn fy marn i, wedi bod mor bwysig. Mae ganddyn nhw bartneriaeth gyda Llywodraeth yr Alban eisoes, ac maen nhw wedi hen ennill eu plwyf o ran sut y gall hyn weithredu, felly rwy'n falch fod cadeirydd y grŵp trawsbleidiol ar dlodi tanwydd yn ymgysylltu â'r Sefydliad Banc Tanwydd erbyn hyn, oherwydd mae ganddyn nhw brofiad o sut i'w reoli. Ac oes, mae yna feini prawf o ran cael cymorth oddi wrth y banc tanwydd: yn amlwg, mae'n rhaid iddyn nhw fod yn gwsmeriaid ynni sy'n rhagdalu neu oddi ar y grid nwy a bod mewn argyfwng ariannol dwys. Ond y sefyllfa o ran y credyd sy'n mynd cyn belled â'r ddyled sy'n deillio o'r taliadau sefydlog—fe fyddaf i'n egluro'r pwynt hwnnw gyda nhw o ran sut y bydd y cynllun hwn yn gweithio. Mae angen i ni sicrhau ei fod yn gweithio ar sail profiad ac ar sail ar sut y gallwn ni helpu pobl sy'n ei chael hi galetaf.
People who are struggling as a result of the cost-of-living crisis obviously can turn to their single advice fund providers, and I will go on to the discretionary assistance fund as well, because, obviously, that's already in place. I think it is important that we get this message out, isn't it, about the access to the new fuel voucher scheme. We're getting it out, obviously, through our foodbanks, but of course many people who are going to foodbanks are referred; they have contact with agencies. But this is something where we need to have a publicity campaign, a communications campaign, and I certainly welcome the fact that you're asking these questions. I did some publicity about it on Friday, but we need to get the message through to people, and I know that the fuel foundation want to engage. We did it very quickly—we got this scheme under way, and now we have to make it operational and implement it so we reach out to the most needy and vulnerable. But I'm sure all of us as Senedd Members will know people who've stopped us in the street, who've come to our surgeries, who are in this position—the heating or eating circumstances. And we can now point to the scheme, particularly as so many of those are dependent on prepayment meters.
The next winter fuel support scheme—well, we certainly want to get it out before October; I want to get it out in September. I'll certainly be announcing very shortly the extended criteria for the winter fuel support scheme, because we came to it last December because of the emerging cost-of-living crisis. It's going to be extending the eligibility, as I've said. It's crucial that local authorities are fully engaged in this as well—they're the ones who are managing the winter fuel support payments—and, indeed, alongside the emerging way in which we are actually being a force for social security. I like the word 'social security'. I like the fact that social security is what we believe in. Yes, we're talking about welfare, we're talking in our co-operation agreement about looking at our powers in relation to welfare, and we've had all the work that was done by John Griffiths in the former Senedd, so we've got an extensive evidence base and we have an agreement to progress this in terms of what we could achieve, what we could—you know, in terms of UK Government's centralising force, where are we here? They're not delivering, so I look forward to progressing that. But we now have such a range of direct benefits that we're paying that this makes sense, doesn't it, to progress this one.
Finally, I will come to your point about the other needs that people have in terms of flooring, as well as other equipment as well. I think that's something I want to now discuss with officials and the third sector in terms of discretionary assistance payments. I think the discretionary assistance payments scheme, which we've of course extended for the pandemic, as you know—and you have supported the fact that this is continuing, in the ways in which we're funding it—I think the discretionary assistance fund is very important, because it does enable people to have more than one payment in terms of support—more than £100 million invested in the discretionary assistance fund and the winter fuel support scheme this year. And indeed, this is going to ensure more people continue to receive urgent and emergency support when they need it, and that's including white goods, but we need to look at these other aspects.
But I will finally say, and I think the Minister for Climate Change is here with me, that, yes, indeed—the Minister was with me, speaking as well on a whole range of issues and her responsibilities about the cost-of-living crisis, but registered social landlord partners and local authorities in terms of housing providers, they're all engaged in this, and we will certainly raise this in terms of, particularly, your reference to flooring. Many of us have also got charities in our constituencies now that are playing a role in this respect. There used to be something wonderful called the social fund. That all went. Previous Conservative Governments got rid of the social fund. We kept the funding going and developed the discretionary assistance fund. But we are actually evaluating the discretionary assistance fund later on this year to see its role and its context. So, certainly, that is very helpful. And finally, of course, we've always called for the reinstatement of that £20, that lost, cruel cut of £20 to universal credit.
Mae hi'n amlwg y gall pobl sy'n ei chael hi'n anodd o ganlyniad i'r argyfwng costau byw droi at ddarparwyr eu cronfa gynghori sengl nhw, ac rwyf i am fynd ymlaen at y gronfa cymorth dewisol hefyd, oherwydd, yn amlwg, mae honno eisoes ar waith. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig i ni gyfleu'r neges hon, onid yw hi, ynglŷn â mynediad i'r cynllun talebau tanwydd newydd. Rydym ni'n hysbysu pobl am hynny, yn amlwg, drwy gyfrwng ein banciau bwyd ni, ond wrth gwrs mae llawer o bobl sy'n mynd i fanciau bwyd wedi'u hatgyfeirio; mae ganddyn nhw ffordd i gysylltu ag asiantaethau. Ond mae hwn yn rhywbeth y mae angen i ni fod ag ymgyrch gyhoeddusrwydd yn ei gylch, ymgyrch gyfathrebu, ac rwy'n sicr yn croesawu'r ffaith eich bod chi'n gofyn y cwestiynau hyn. Roeddwn i'n gwneud rhywfaint o waith cyhoeddusrwydd ynglŷn â hyn ddydd Gwener, ond mae angen i ni gyfleu'r neges i bobl, ac fe wn i fod y sefydliad tanwydd yn awyddus i ymgysylltu. Fe wnaethom ni hynny'n gyflym iawn—rhoddwyd y cynllun hwn ar waith gennym ni, ac mae'n rhaid i ni ei roi ar waith nawr a'i redeg fel ein bod ni'n estyn allan at y rhai mwyaf anghenus a bregus eu sefyllfaoedd. Ond rwy'n siŵr y bydd pob un ohonom ni Aelodau'r Senedd yn adnabod pobl sydd wedi ein stopio ni ar y stryd, sydd wedi dod i'n cymorthfeydd ni, yn y sefyllfa hon—yr amgylchiadau hyn o orfod dewis rhwng gwresogi neu fwyta. Ac fe allwn ni eu cyfeirio nhw nawr at y cynllun hwn, yn arbennig felly am fod cymaint o'r rhain yn ddibynnol ar fesuryddion rhagdalu.
Cynllun cymorth tanwydd y gaeaf nesaf—wel, rydym ni'n sicr yn awyddus i'w roi ar waith cyn mis Hydref; rwy'n awyddus i'w ddosbarthu ym mis Medi. Fe fyddaf i'n sicr yn cyhoeddi'r meini prawf estynedig ar gyfer cynllun cymorth tanwydd y gaeaf yn fuan iawn, oherwydd fe wnaethom ni hynny fis Rhagfyr y llynedd oherwydd yr argyfwng costau byw a oedd yn dod i'r amlwg. Bydd yn ymestyn y cymhwysedd, fel dywedais i. Mae hi'n hanfodol fod awdurdodau lleol â rhan lawn yn hyn o beth hefyd—y nhw sy'n rheoli taliadau cymorth tanwydd y gaeaf—ac, yn wir, ochr yn ochr â'r dull sydd gennym ni o fod yn rym gwirioneddol o ran nawdd cymdeithasol. Rwy'n hoffi'r ymadrodd 'nawdd cymdeithasol'. Rwy'n hoffi'r ffaith mai nawdd cymdeithasol yw'r hyn yr ydym ni'n credu ynddo. Ie, sôn am les yr ydym ni, rydym ni'n siarad yn ein cytundeb cydweithredu am edrych ar ein pwerau ni o ran lles, ac mae'r holl waith a wnaeth John Griffiths yn y Senedd flaenorol gennym ni, felly mae gennym ni sylfaen gref o ran tystiolaeth ac mae gennym ni gytundeb i fwrw ymlaen â hyn o ran yr hyn y gallem ni ei gyflawni, beth allem ni—wyddoch chi, o ran grym canoli Llywodraeth y DU, beth yw ein sefyllfa ni? Nid ydyn nhw'n cyflawni unrhyw beth, felly rwy'n edrych ymlaen at fwrw ymlaen â hynny. Ond erbyn hyn mae gennym ni ystod mor eang o fuddion uniongyrchol yr ydym ni'n eu talu fel bod hyn yn gwneud synnwyr, onid yw, i fwrw ymlaen fel hyn.
Yn olaf, rwy'n dod at eich pwynt chi ynglŷn â'r anghenion eraill sydd gan bobl o ran deunydd lloriau, yn ogystal ag offer arall hefyd. Rwy'n credu bod hynny'n rhywbeth yr hoffwn ei drafod nawr gyda swyddogion a'r trydydd sector o ran taliadau cymorth yn ôl disgresiwn. Rwy'n credu bod y cynllun taliadau cymorth dewisol, y gwnaethom ni ei ymestyn, wrth gwrs, oherwydd y pandemig, fel gwyddoch chi—ac rydych chi wedi cefnogi'r ffaith bod hynny'n parhau, yn y ffyrdd yr ydym ni'n ei ariannu—rwy'n credu bod y gronfa cymorth dewisol yn bwysig iawn, oherwydd mae hi'n galluogi pobl i gael mwy nag un taliad o ran cymorth—a buddsoddi mwy na £100 miliwn yn y gronfa cymorth dewisol a chynllun cymorth tanwydd y gaeaf eleni. Ac yn wir, fe fydd hyn yn sicrhau y bydd mwy o bobl yn parhau i gael cymorth ar frys ac mewn argyfwng pan fydd ei angen ef arnyn nhw, ac mae hynny'n cynnwys offer i'r tŷ fel oergell ac ati, ond mae angen i ni edrych ar yr agweddau eraill hyn.
Ond rwyf i am ddweud yn olaf un, ac rwy'n credu bod y Gweinidog Newid Hinsawdd yn y fan hon, sef, ydi, wir—roedd y Gweinidog gyda mi, yn siarad hefyd ar ystod eang o faterion a'i chyfrifoldebau hi o ran yr argyfwng costau byw, ond partneriaid sy'n landlordiaid cymdeithasol cofrestredig ac awdurdodau lleol o ran darparwyr tai, maen nhw i gyd â rhan yn hyn, ac fe fyddwn ni'n sicr yn codi hyn o ran yr hyn yr oeddech chi'n ei ddweud, yn arbennig, am ddeunydd lloriau. Mae llawer ohonom ni hefyd wedi gweld elusennau yn ein hetholaethau ni sydd â rhan yn hynny erbyn hyn. Roedd rhywbeth gwych a elwid yn gronfa gymdeithasol yn arfer bod. Ond fe aeth hynny i gyd. Cafodd Llywodraethau Ceidwadol blaenorol wared ar y gronfa gymdeithasol. Ac fe wnaethom ni barhau i roi'r arian ar waith a datblygu'r gronfa cymorth dewisol. Ond fe fyddwn ni, mewn gwirionedd, yn gwerthuso'r gronfa cymorth dewisol yn ddiweddarach eleni i ystyried ei swyddogaeth a'i chyd-destun hi. Felly, yn sicr, mae hynny'n ddefnyddiol iawn. Ac yn olaf, wrth gwrs, rydym ni wastad wedi galw am adfer yr £20 ychwanegol, sef y toriad creulon o £20 i gredyd cynhwysol.
I thank the Minister for bringing this statement today. It is very expensive to be poor. You pay more for energy via tokens, you are more likely to live in a very poorly insulated house, you go to bed early to avoid heating costs, and in winter you wake up to windows with ice from your breath on the inside. Rent has gone up, gas has gone up, electricity has gone up, the general cost of living has gone up to a point where people have less to spend on food, and many value products have increased far more than the general increase in the cost of food. People are eating less or skipping meals, or are having less nutritious food, bulking out on white rice and pasta and cutting out the more expensive fresh fruit and vegetables, and producing filling meals, not nutritious meals. And, of course, in the end, children eat and parents don't.
I welcome the Welsh Government's actions—I won't name them all, but things such as help with fuel costs support, the cost of sending your children to school, Healthy Start vouchers, support for hundreds of thousands of people with council tax bills every year, and I also welcome the two successful 'Claim what's yours' campaigns, and the most recent was very successful. Does the Minister agree, however, that the most effective action would be to strip out the built-in five-week delay for the first universal credit payment, which drives people into poverty immediately, and to reverse the universal credit cut? This is not a panacea that will solve all the problems, but it would make what is very bad just bad.
Rwy'n diolch i'r Gweinidog am roi'r datganiad hwn gerbron heddiw. Busnes costus iawn yw bod yn dlawd. Rydych chi'n talu mwy am ynni gyda thalebau rhagdalu, rydych chi'n fwy tebygol o fyw mewn tŷ sydd ag inswleiddio gwael iawn, rydych chi'n mynd i'r gwely yn gynnar i osgoi costau gwresogi, ac yn y gaeaf rydych chi'n deffro i weld rhew o'ch anadl chi ar y tu mewn i'ch ffenestri chi. Mae rhent wedi codi, mae nwy wedi codi, mae trydan wedi codi, mae costau byw cyffredinol wedi codi hyd at bwynt pan fo gan bobl lai i'w wario ar fwyd, ac mae llawer o gynhyrchion rhesymol wedi codi llawer iawn mwy yn eu pris na'r cynnydd cyffredinol yng nghost bwyd. Mae pobl yn bwyta llai neu'n colli prydau bwyd, neu'n bwyta llai o fwyd maethlon, yn bwyta pethau sy'n llenwi fel reis gwyn a phasta ac yn hepgor ffrwythau a llysiau ffres sy'n costio mwy, ac yn gwneud prydau bwyd sy'n llenwi, ond heb fod yn brydau maethlon. Ac, wrth gwrs, yn y pen draw, mae'r plant yn cael bwyd a'u rheini nhw'n gwneud heb fwyd.
Rwyf i'n croesawu camau Llywodraeth Cymru—nid wyf i am eu henwi nhw i gyd, ond pethau fel cymorth gyda chostau tanwydd, a chost anfon eich plant i'r ysgol, talebau Cychwyn Iach, cymorth i gannoedd o filoedd o bobl bob blwyddyn o ran biliau'r dreth gyngor, ac rwyf i'n croesawu dwy ymgyrch lwyddiannus 'Hawlio'r hyn sy'n ddyledus i chi', ac fe fu'r un ddiweddaraf yn llwyddiannus iawn. A yw'r Gweinidog yn cytuno, serch hynny, mai'r cam mwyaf effeithiol fyddai diddymu'r oedi o bum wythnos ar gyfer y taliad credyd cynhwysol cyntaf, sy'n gyrru pobl i dlodi ar unwaith, a gwyrdroi'r toriad o ran credyd cynhwysol? Nid fyddai hynny'n datrys y problemau i gyd, ond fe fyddai hynny'n gwella rhyw ychydig ar sefyllfa enbyd iawn.
Well, thank you very much, Mike Hedges. You graphically describe what it is like to be poor, and it is more expensive to be poor in every aspect of life, and how cruel that is, in terms of food, heating, housing. So, thanks for welcoming many of the measures that we're taking. I completely agree with you, and I will return to that issue with the UK Government, about the five-week delay, because, when universal credit was introduced, we all said this was going to be disastrous, and, indeed, it was disastrous, just in terms of the pilot roll-out and the debt that started to accrue.
Now, one of the things that is very clear is that, also, it's not only expensive to be poor, but in every way, in terms of your health, well-being, mental health, your whole self-esteem and your whole reason for living is under threat and attacked by poverty. And to then have to deal with the debt imposed on you by that five-week delay is absolutely shameful. So, thank you for raising that. Of course, I've already said that we call for the reverse of the universal credit cut, but I will be going back now to look at these issues. And, indeed, of course, they did come up with the equality and social justice review on debt, but I will go back on that to the UK Government.
Wel, diolch yn fawr iawn i chi, Mike Hedges. Rydych chi'n disgrifio gwirioneddau bod yn dlawd yn eglur iawn, ac mae hi'n costio mwy i chi fod yn dlawd ym mhob agwedd ar fywyd, a pha mor greulon yw'r sefyllfa honno, o ran bwyd, gwres, a thai. Felly, diolch i chi am groesawu llawer o'r mesurau yr ydym ni'n eu cymryd. Rwyf i'n cytuno yn llwyr â chi, ac rwyf i am fynd yn ôl at y mater hwnnw gyda Llywodraeth y DU, ynglŷn â'r oedi o bum wythnos, oherwydd, pan gyflwynwyd credyd cynhwysol, roeddem ni i gyd yn dweud mai trychineb fyddai hynny, ac, yn wir, roedd hi yn drychinebus, o ran cyflwyno'r cynllun treialu yn unig a'r ddyled a ddechreuodd gronni wedyn.
Nawr, un o'r pethau sy'n eglur iawn yw ei bod hi, hefyd, nid yn unig yn gostus i fod yn dlawd, ond ym mhob ffordd arall, o ran eich iechyd, eich llesiant, eich iechyd meddwl, eich hunan-barch i gyd oherwydd mae pob ystyr sydd i'ch bywyd chi dan fygythiad a than warchae gan dlodi. Ac yna mae'n rhaid i chi ymdrin â'ch dyledion chi oherwydd yr oedi am bum wythnos, sy'n gwbl gywilyddus. Felly, diolch i chi am godi hynny. Wrth gwrs, rwyf i wedi dweud eisoes ein bod ni'n galw am wyrdroi'r toriad o ran credyd cynhwysol, ond fe fyddaf i'n mynd nôl nawr i ystyried y materion hyn. Ac, yn wir, wrth gwrs, fe wnaethon nhw gyflwyno'r adolygiad cydraddoldeb a chyfiawnder cymdeithasol ynglŷn â dyled, ond rwyf i am fynd nôl at Lywodraeth y DU yn hynny o beth.
Dwi a Phlaid Cymru wedi codi'r cyswllt rhwng yr argyfwng costau byw a chostau tai nifer o weithiau ar lawr y Senedd yma, ac mae'r cyswllt yn amlwg. Rydyn ni wedi gweld rhentu yn cynyddu'n aruthrol yma yng Nghymru—cynnydd o tua 12, 13 y cant yn y flwyddyn ddiwethaf yn unig, a hyn ar adeg pan nad ydy'r ddeddfwriaeth ar gyfer rhentu tai yn weithredol er mwyn gwarchod tenantiaid rhag cael eu lluchio allan y tu hwnt i rybudd o ddau fis.
Hyd yma, mae'n flin gen i ddweud nad ydy'r atebion sydd wedi cael eu cyflwyno heddiw, yn sicr, nac yn ystod y flwyddyn ddiwethaf, wedi mynd yn ddigon pell er mwyn mynd i'r afael â'r elfen o dai o'r argyfwng costau byw. Yr wythnos yma, fe gyhoeddodd y Sefydliad Bevan ei hymchwil yn dangos mai dim ond 24 eiddo oedd ar gael trwy Gymru gyfan ar gyfraddau'r LHA—y lwfans tai lleol. Mae rhaid, rhaid i ni weld y lwfans yma yn cael ei gynyddu. Felly, pa drafodaethau ydych chi wedi'u cael efo Llywodraeth San Steffan er mwyn gweld y lwfans yma'n codi?
Ac, yn olaf, mae'r argyfwng tai presennol yn boenus o acíwt. Felly, mae'n rhaid defnyddio pob arf o fewn ein gallu. Fel y sonioch chi yn eich cyhoeddiad, mae gennym ni yma y gallu i ddefnyddio taliadau disgresiwn at gostau tai—y DHP. Gan nad ydy'r Ddeddf rhentu tai mewn grym eto, a bod yna argyfwng go iawn yn wynebu nifer o bobl, a wnewch chi gydweithio efo'r Gweinidog cyllid er mwyn sicrhau bod yna gynnydd yn y taliadau disgresiwn ar gostau tai, a sicrhau bod yr awdurdodau lleol yn manteisio yn llawn ar y pot yma o bres?
I and Plaid Cymru have raised the link between the cost-of-living crisis and the cost of housing a number of times on the floor of the Senedd, and the link is clear. We've seen the cost of rental going up very much here in Wales, an increase of 12 or 13 per cent over the past 12 months alone, and this at a time when the legislation for renting homes isn't operational in order to safeguard tenants from being evicted with notice of two months.
To date, I'm sorry to say that the solutions provided today or during the last 12 months have not gone far enough in order to tackle the housing element of the cost-of-living crisis. This week, the Bevan Foundation published research showing that only 24 properties were available throughout Wales at the LHA rates—the local housing allowance rates. Now, we must see this allowance being increased. So, what discussions have you had with the Westminster Government in order to see the allowance increased?
And, finally, the current housing crisis is painfully acute. So, we must use all tools possible. As you mentioned in your statement, we do have the power here to use discretionary payments for housing costs—the DHP. As the renting homes Act isn't in force as of yet, and there's a real crisis facing many people, will you work with the Minister for finance in order to ensure that there is an increase in the discretionary payments for housing, and ensure that local authorities do take full advantage of that pot of funding?
Diolch yn fawr am eich cwestiwn pwysig iawn.
Thank you very much for your very important question.
Of course, as we've said, and as we know—and the Minister for Climate Change is with us this afternoon and engaged with all of these discussions—it's a cross-government responsibility in terms of tackling the cost-of-living crisis, with housing providers, social housing providers, but also the private rented sector being engaged as well.
Just in terms of cuts to the local housing allowance, the cuts have been over the years and it hasn't been increased and it's remained frozen. But, I think you will be aware of the statement made by the climate change Minister on 8 April about the discretionary housing payments. I've raised all of the points that have been raised with the UK Government about what we expect them to do in terms of energy costs and support, the Warm Homes discount, et cetera, but also, as Julie James did last April, we've called upon the UK Government to reinstate its funding for discretionary housing payments—another round of substantial cuts to this valuable source of funding. That money is used by local authorities, as you know, to mitigate the impacts of other welfare reforms, including the bedroom tax, people affected by the benefit cap, and, of course, the impact of rising rents. And it does help tenants from getting into rent arrears when people are facing this cost-of-living crisis, as you say, with rents increasing. And it is impossible to fathom why—and I'm quoting the Minister for Climate Change:
'it is impossible to fathom why the UK government has seen fit to inflict such savage cuts',
in terms of discretionary housing payments. Many people are not aware of all these details, are they, and what's going on, but, actually, the reduction in DHP funding available to Welsh local authorities in this financial year amounts to approximately a 27 per cent cut compared to 2021-22. So, we've topped it up. The Welsh Government's topped up the fund last year by £4.1 million, and the amount of money that we are now putting into all of these schemes and also the top-ups, to something that is a UK Government responsibility, this has to be addressed by the UK Government, and I can assure you that's what we're seeking to call for.
Wrth gwrs, fel rydym ni wedi dweud, ac fel gwyddom ni—ac mae'r Gweinidog Newid Hinsawdd gyda ni'r prynhawn yma ac wedi ymgysylltu â'r trafodaethau hyn i gyd—mae hwn yn gyfrifoldeb traws lywodraeth o ran mynd i'r afael â'r argyfwng costau byw, gyda darparwyr tai, darparwyr tai cymdeithasol, ond gyda'r sector rhentu preifat yn ymgysylltu hefyd, yn ogystal â hynny.
O ran toriadau i'r lwfans tai lleol, mae'r toriadau wedi bod dros flynyddoedd ac ni chafodd hynny ei gynyddu ac fe gafodd ei rewi unwaith eto. Ond, rwy'n credu eich bod chi'n ymwybodol o'r datganiad a wnaeth y Gweinidog Newid Hinsawdd ar 8 o fis Ebrill am daliadau tai yn ôl disgresiwn. Rwyf i wedi codi'r holl bwyntiau a godwyd gyda Llywodraeth y DU ynglŷn â'r hyn yr ydym ni'n disgwyl iddyn nhw ei wneud o ran costau a chymorth ynni, y gostyngiad Cartrefi Cynnes, ac ati, ond hefyd, fel gwnaeth Julie James fis Ebrill diwethaf, rydym ni wedi galw ar Lywodraeth y DU i adfer ei chyllid ar gyfer taliadau tai yn ôl disgresiwn—cylch arall o doriadau sylweddol i'r ffynhonnell werthfawr hon o gyllid. Fe ddefnyddir yr arian hwnnw gan awdurdodau lleol, fel gwyddoch chi, i liniaru effeithiau diwygiadau lles eraill, gan gynnwys y dreth ystafell wely, pobl yr effeithir arnyn nhw gan y cap ar fudd-daliadau, ac, wrth gwrs, effaith rhenti cynyddol. Ac mae hynny'n helpu tenantiaid i beidio â mynd i ôl-ddyledion rhent pan fydd pobl yn wynebu'r argyfwng hwn o ran costau byw, fel yr ydych chi'n dweud, gyda'r rhent yn codi. Ac mae hi'n amhosibl deall pam—ac rwy'n dyfynnu'r Gweinidog Newid Hinsawdd:
'mae'n amhosibl deall pam mae llywodraeth y DU wedi penderfynu gwneud toriadau mor llym',
o ran taliadau tai yn ôl disgresiwn. Mae llawer o bobl nad ydyn nhw'n ymwybodol o'r manylion hyn i gyd, na'r hyn sy'n digwydd, ond, mewn gwirionedd, mae'r gostyngiad yn y cyllid Taliad Disgresiwn at Gostau Tai sydd ar gael i awdurdodau lleol Cymru yn y flwyddyn ariannol hon yn cyfateb i doriad o tua 27 y cant o'i gymharu â 2021-22. Felly, rydym ni wedi rhoi rhywbeth ar ben hwnnw. Mae Llywodraeth Cymru wedi ychwanegu £4.1 miliwn at y gronfa y llynedd, a'r swm o arian yr ydym ni'n ei roi nawr i bob un o'r cynlluniau hyn a'r taliadau atodol hefyd, at rywbeth sy'n gyfrifoldeb i Lywodraeth y DU mewn gwirionedd, mae'n rhaid i Lywodraeth y DU fynd i'r afael â hyn, ac fe allaf i eich sicrhau chi mai dyna'r hyn yr ydym ni'n bwriadu galw amdano.
Ac, yn olaf, Huw Irranca-Davies.
And, finally, Huw Irranca-Davies.
Diolch, Dirprwy Lywydd. One of the defining characteristics of much of the support that Welsh Government has provided to date is how well targeted it is at those who are most in need. So, whether we look at the fuel voucher scheme, the heat fund, the healthy start fund, the new fund for carers, it's really going directly to those who most need it now. The same cannot be said, Dirprwy Lywydd, I have to say, of one of the UK Government's schemes, which is the energy grant to all households, which is going to every household, and if you own more than one household, then it goes to you no matter how many homes you own.
But can I raise one specific aspect of this that I'd like the Minister—? And also, it's great to have the other Minister here with responsibility for housing as well. They've probably twigged this already. The Department for Business, Energy and Industrial Strategy, the UK department, has said, regardless of whether you are on the utility bills as a tenant or not, then this payment of £400 should be passed directly to you as a tenant; it should not be going to the landlords. But it's not stipulated anywhere; it's not a requirement, it's just 'should' be. Citizens Advice have asked for clear guidance on this, but again, that's guidance. I wonder, Minister, whether in your discussions with UK Ministers and Cabinet colleagues, you can look at how we can make sure that this money goes directly to tenants and not to landlords.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Un o'r nodweddion sy'n diffinio llawer o'r cymorth a roddodd Llywodraeth Cymru hyd yma yw pa mor effeithiol yr anelwyd hwnnw at y rhai sydd â'r angen mwyaf. Felly, os ydym ni'n edrych ar y cynllun talebau tanwydd, y gronfa wres, y gronfa cychwyn iach, y gronfa newydd i ofalwyr, mae hynny'n mynd yn uniongyrchol i'r rhai sydd â'r angen mwyaf nawr. Ni ellir dweud yr un peth, Dirprwy Lywydd, mae'n rhaid i mi ddweud, am un o gynlluniau Llywodraeth y DU, sef y grant ynni i bob aelwyd, sy'n mynd i bob cartref, ac os ydych chi'n berchen ar fwy nag un cartref, yna fe gewch chi'r grant hwnnw sawl tro, ni waeth faint o gartrefi sydd gennych chi.
Ond a gaf i godi un agwedd benodol ar hyn yr hoffwn i'r Gweinidog—? A hefyd, mae hi'n wych bod â'r Gweinidog arall yn y fan hon sy'n gyfrifol am dai hefyd. Mae hi'n debyg eu bod nhw wedi ystyried hyn yn barod. Mae'r Adran Busnes, Ynni a Strategaeth Ddiwydiannol, adran y DU, wedi dweud, os ydych chi'n denant ar y biliau cyfleustodau neu beidio, yna fe ddylid trosglwyddo'r taliad hwn o £400 yn uniongyrchol i chi'r tenant; ni ddylai fynd i'r landlord. Ond ni chafodd hynny ei nodi yn unman; nid yw'n ofyniad, dim ond felly y 'dylai' hi fod. Mae Cyngor ar Bopeth wedi gofyn am arweiniad clir ynglŷn â hyn, ond unwaith eto, canllawiau yw'r rhain. Tybed, Gweinidog, a wnewch chi, yn eich trafodaethau chi gyda Gweinidogion y DU a'ch cyd-Weinidogion yn y Cabinet, ystyried sut y gallwn ni sicrhau y bydd yr arian hwn yn mynd yn uniongyrchol i'r deiliaid ac nid i'r landlordiaid.
Diolch yn fawr. That's a really important point. I'm sure the Minister for Climate Change is already aware of that, concerns again coming from Citizens Advice, our single advice providers, and unless it's absolutely clear and mandated that it goes to the tenant, we can't trust it. So, we will take that point up. Thank you very much, Huw Irranca-Davies.
Diolch yn fawr. Pwynt pwysig iawn yw hwnnw. Rwy'n siŵr bod y Gweinidog Newid Hinsawdd yn ymwybodol o hynny eisoes, sef y pryderon eto gan Cyngor ar Bopeth, ein darparwyr cynghori sengl ni, ac oni bai ei bod hi'n gwbl eglur a gorfodol ei fod yn mynd i'r deiliad, ni allwn ni ymddiried yn hynny. Felly, fe fyddwn ni'n codi'r pwynt hwnnw. Diolch yn fawr iawn i chi, Huw Irranca-Davies.
Diolch i'r Gweinidog.
I thank the Minister.
Eitem 4 sydd nesaf, datganiad gan y Gweinidog Newid Hinsawdd ar wastadeddau Gwent, ardaloedd sy'n esiampl i eraill o ran adfer natur. Galwaf ar y Gweinidog, Julie James.
Item 4 is next, a statement by the Minister for Climate Change on the Gwent levels, nature recovery exemplar areas. And I call on the Minister, Julie James.
Diolch, Dirprwy Lywydd. I am really pleased to be able to speak today about the progress being made across one of Wales's most important protected areas, the Gwent levels. As a Government, tackling the climate and nature emergencies is very much at the heart of everything we do. We must protect our environment for future generations to enjoy, and to play our part on the global stage. Globally, nature is still being lost at a frightening rate, and the situation in Wales is similar, with a rapid decline in our most precious species and habitats. I am absolutely committed to helping reverse this decline, and that is why I am currently working on a biodiversity deep dive, focused on our 30x30 target, to, at the very least, protect 30 per cent of our land and sea by 2030.
The Gwent levels are an important part of the contribution to meeting this ambition, and the focus must now be on improving the condition of this protected area and its margins. The levels are of national importance for their biodiversity and landscape, being designated by a series of sites of special scientific interest, as well as being a landscape of outstanding historic interest. Their location, adjacent to Cardiff and Newport, and into Monmouthshire, also make them a valuable cultural and recreation asset for locals and visitors.
In July last year, I released a written statement on taking action to better protect and manage the Gwent levels, following the decision not to proceed with the M4 relief road in 2019. Today, I am updating Members on the progress being made and the measures I am supporting to ensure the levels have the right level of protection and management in place to preserve their unique interest.
In February 2020, the Welsh Government convened a Gwent levels working group, chaired by John Griffiths MS, to explore how the levels could be better protected and managed. The group is now well-established and includes representation from the Welsh Government, Natural Resources Wales, local government, environmental non-governmental organisations, and other local groups, and has developed a strategic action plan of its shared priorities.
Having visited the levels last July, and met members of the working group last September, I've been very impressed by their enthusiasm and dedication to the protection and management of the Gwent levels. This partnership approach, adopted by the Living Levels Landscape Partnership, has delivered significant achievements on the ground in terms of habitat restoration and management, as well as extensive community participation and engagement with nature and the cultural history of the area. This is an exemplar of the partnership approach that is so vital across an area or landscape, to focus the many actions that are needed to reverse biodiversity loss and help nature recovery. Since July, good progress has been made.
I'm very pleased to say that, thanks to the hard work of the Living Levels partnership and the working group members, further funding has now been secured to support the partnership for a further 18 months. This will help the partnership develop longer term management arrangements and vision for the levels, as well as the co-ordination of more restoration work and continued engagement activities.
One of the priorities identified by the working group is to help address the pressures for development on the SSSI sites by developing a better evidence base and guidance for developers and planners to inform development decisions. Getting this right is absolutely vital for these SSSI sites, and I have approved the development of strategic planning guidance for the area, which I want to see taken forward at pace. This will be the first pilot of the 'Future Wales' policy 9 approach to proactively embed biodiversity considerations into planning policies within national natural resource management areas in Wales.
The working group also identified the need to accelerate the programme of habitat restoration and management on the levels, so it can continue to support wildlife and deliver the huge range of benefits it does, both globally, locking up carbon, and locally, providing a natural and culturally rich place for people to enjoy. Drawing on the great work that has already been achieved, the partnership will continue to work with farmers, land managers and volunteer groups, who are vital to the success of this work.
To contribute towards the habitat restoration and management work, I have agreed with the First Minister to review the suitability of land that was acquired for the M4 relief road. This will help us better understand the biodiversity potential of these sites, which will help inform the decisions we make on their future. I'm pleased that consultants have now been appointed to produce a strategic enhancement plan, which will start with site survey work this summer, and will be completed by the end of this financial year.
And, as already mentioned, I am currently conducting a biodiversity deep dive. This is focused on the Wales approach to implementing the Convention on Biological Diversity post-2020 global biodiversity framework to protect 30 per cent of our land and 30 per cent of our sea by 2030. I'll be asking participants how we can harness and expand the collaborative working exemplified by the Living Levels partnership, and other similar partnerships across Wales, to ensure our valuable sites are protected and effectively managed for the future. I look forward to sharing the outcomes of the biodiversity deep dive and its recommendations with Members in September, once it's concluded. Diolch.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Rwy'n falch iawn o allu siarad heddiw am y cynnydd sy'n cael ei wneud ledled un o ardaloedd gwarchodedig pwysicaf Cymru, sef gwastadeddau Gwent. Fel Llywodraeth, mae ymdrin â'r argyfyngau hinsawdd a natur wrth wraidd popeth a wnawn. Rhaid i ni ddiogelu ein hamgylchedd i genedlaethau'r dyfodol ei fwynhau, a chwarae ein rhan ar y llwyfan byd-eang. Yn fyd-eang, mae natur yn dal i gael ei cholli ar gyfradd frawychus, ac mae'r sefyllfa yng Nghymru yn debyg, gyda dirywiad cyflym yn ein rhywogaethau a'n cynefinoedd mwyaf gwerthfawr. Rwyf i wedi ymrwymo'n llwyr i helpu i wrthdroi'r dirywiad hwn, a dyna pam yr wyf i ar hyn o bryd yn gweithio ar ystyriaeth fanwl o fioamrywiaeth, sy'n canolbwyntio ar ein targed o 30x30, i ddiogelu o leiaf 30 y cant o'n tir a'n môr erbyn 2030.
Mae gwastadeddau Gwent yn rhan bwysig o'r cyfraniad at gyflawni'r uchelgais hwn, a rhaid canolbwyntio nawr ar wella cyflwr yr ardal warchodedig hon a'i ffiniau. Mae'r gwastadeddau o bwysigrwydd cenedlaethol am eu bioamrywiaeth a'u tirwedd, gan eu bod yn cael eu dynodi gan gyfres o safleoedd o ddiddordeb gwyddonol arbennig, yn ogystal â bod yn dirwedd o ddiddordeb hanesyddol eithriadol. Mae eu lleoliad, gerllaw Caerdydd a Chasnewydd, ac i mewn i sir Fynwy, hefyd yn eu gwneud yn ased diwylliannol a hamdden gwerthfawr i bobl leol ac ymwelwyr.
Ym mis Gorffennaf y llynedd, cyhoeddais ddatganiad ysgrifenedig ar gymryd camau i ddiogelu a rheoli gwastadeddau Gwent yn well, yn dilyn y penderfyniad i beidio â bwrw ymlaen â ffordd liniaru'r M4 yn 2019. Heddiw, rwyf i'n rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau am y cynnydd sy'n cael ei wneud a'r mesurau yr wyf i'n eu cefnogi i sicrhau bod gan y gwastadeddau'r lefel gywir o ddiogelwch a rheolaeth ar waith i ddiogelu eu diddordeb unigryw.
Ym mis Chwefror 2020, gwnaeth Llywodraeth Cymru gynnal gweithgor ar wastadeddau Gwent, dan gadeiryddiaeth John Griffiths AS, i archwilio sut y byddai modd diogelu a rheoli'r gwastadeddau'n well. Mae'r grŵp erbyn hyn wedi hen ennill ei blwyf ac mae'n cynnwys cynrychiolaeth o Lywodraeth Cymru, Cyfoeth Naturiol Cymru, llywodraeth leol, sefydliadau anllywodraethol amgylcheddol, a grwpiau lleol eraill, ac mae wedi datblygu cynllun gweithredu strategol o'i flaenoriaethau cyffredin.
Ar ôl ymweld â'r gwastadeddau fis Gorffennaf diwethaf, a chwrdd ag aelodau'r gweithgor fis Medi diwethaf, mae eu brwdfrydedd a'u hymroddiad i ddiogelu a rheoli gwastadeddau Gwent wedi creu argraff fawr arnaf i. Mae'r dull partneriaeth hwn, sydd wedi'i fabwysiadu gan Bartneriaeth Tirlun y Lefelau Byw, wedi darparu cyflawniadau sylweddol ar lawr gwlad o ran adfer a rheoli cynefinoedd, yn ogystal â chyfranogiad ac ymgysylltiad helaeth gan y gymuned â natur a hanes diwylliannol yr ardal. Mae hyn yn enghraifft o'r dull partneriaeth sydd mor hanfodol ledled ardal neu dirlun, i ganolbwyntio'r camau niferus sydd eu hangen i wrthdroi colli bioamrywiaeth a helpu i adfer natur. Ers mis Gorffennaf, mae cynnydd da wedi'i wneud.
Rwy'n falch iawn o ddweud, diolch i waith caled Partneriaeth Tirlun y Lefelau Byw ac aelodau'r gweithgor, fod cyllid arall nawr wedi'i sicrhau i gefnogi'r bartneriaeth am 18 mis arall. Bydd hyn yn helpu'r bartneriaeth i ddatblygu trefniadau rheoli a gweledigaeth tymor hwy ar gyfer y gwastadeddau, yn ogystal â chydgysylltu mwy o waith adfer a gweithgareddau ymgysylltu parhaus.
Un o'r blaenoriaethau sydd wedi'i nodi gan y gweithgor yw helpu i fynd i'r afael â'r pwysau i ddatblygu ar safleoedd SoDdGA drwy ddatblygu sylfaen dystiolaeth a chanllawiau gwell i ddatblygwyr a chynllunwyr lywio penderfyniadau datblygu. Mae cael hyn yn gywir yn gwbl hanfodol i'r safleoedd SoDdGA hyn, ac yr wyf i wedi cymeradwyo datblygu canllawiau cynllunio strategol ar gyfer yr ardal, yr wyf i eisiau eu gweld yn cael eu datblygu'n gyflym. Hwn fydd y cynllun treialu cyntaf o ddull polisi 9 'Cymru'r Dyfodol' i ymgorffori ystyriaethau bioamrywiaeth yn rhagweithiol mewn polisïau cynllunio mewn ardaloedd rheoli adnoddau naturiol cenedlaethol yng Nghymru.
Nododd y gweithgor hefyd yr angen i gyflymu'r rhaglen o adfer a rheoli cynefinoedd ar y gwastadeddau, fel y gall barhau i gynnal bywyd gwyllt a chyflawni'r amrywiaeth enfawr o fanteision y mae'n eu gwneud, yn fyd-eang, gan gloi carbon, ac yn lleol, gan ddarparu lle naturiol a diwylliannol gyfoethog i bobl ei fwynhau. Gan ddefnyddio'r gwaith gwych sydd eisoes wedi'i gyflawni, bydd y bartneriaeth yn parhau i weithio gyda ffermwyr, rheolwyr tir a grwpiau gwirfoddol, sy'n hanfodol i lwyddiant y gwaith hwn.
Er mwyn cyfrannu at y gwaith o adfer a rheoli cynefinoedd, rwyf i wedi cytuno gyda'r Prif Weinidog i adolygu addasrwydd tir a gafodd ei gaffael ar gyfer ffordd liniaru'r M4. Bydd hyn yn ein helpu ni i ddeall potensial bioamrywiaeth y safleoedd hyn yn well, a fydd yn helpu i lywio'r penderfyniadau yr ydym ni'n eu gwneud ynghylch eu dyfodol. Rwy'n falch bod ymgynghorwyr nawr wedi'u penodi i lunio cynllun gwella strategol, a fydd yn dechrau gyda gwaith arolygu safleoedd yr haf hwn, ac a fydd yn cael ei gwblhau erbyn diwedd y flwyddyn ariannol hon.
Ac, fel soniwyd eisoes, rwyf i'n cynnal ystyriaeth fanwl o fioamrywiaeth ar hyn o bryd. Mae hyn yn canolbwyntio ar ddull Cymru o weithredu fframwaith bioamrywiaeth byd-eang y Confensiwn ar Amrywiaeth Fiolegol ar ôl 2020 i ddiogelu 30 y cant o'n tir a 30 y cant o'n môr erbyn 2030. Byddaf i'n gofyn i gyfranogwyr sut y gallwn ni ddefnyddio ac ehangu'r cydweithio sydd wedi'i ddangos gan y bartneriaeth Lefelau Byw, a phartneriaethau tebyg eraill ledled Cymru, i sicrhau bod ein safleoedd gwerthfawr ni'n cael eu diogelu a'u rheoli'n effeithiol ar gyfer y dyfodol. Rwy'n edrych ymlaen at rannu canlyniadau'r ystyriaeth fanwl o fioamrywiaeth a'i hargymhellion gydag Aelodau ym mis Medi, unwaith y bydd wedi dod i ben. Diolch.
Llefarydd y Ceidwadwyr, Janet Finch-Saunders.
Conservative spokesperson, Janet Finch-Saunders.
Thank you, Deputy Llywydd, and thank you, Minister, for the statement. I think there's one thing we can agree on and that is the need to protect 30 per cent of our land and sea by 2030. Now, however, as you know, I've been asking, since October, what is the reason why we can't set these targets into law. You responded to me then, saying, 'I am considering the role that legislation can play in underpinning nature recovery targets more broadly, including the 30x30 target.' So, eight months on, have you made a legislative decision on the 30x30 target, or are you going to make Wales wait until you have the outcome of the biodiversity deep dive?
I suppose, for me, it's a little extraordinary that the statement has just been made in relation to the Gwent levels specifically, because it gives me the impression that you regard the SSIs there with greater priority and importance than those in every other corner of Wales. If not, will we be seeing oral statements on SSIs everywhere else in Wales coming forward? What is the crux, really, of this statement? Is it that you are taking steps to further campaign against an M4 relief road for Newport? And, in light of the decision to review the suitability of land that was acquired for the M4 relief road, will you clarify whether it is your ambition to see the land blocked from being used for a highway, and state—tell us—how much the consultants are being paid for the strategic enhancement plan?
As you know, the Gwent levels working group has already been created to explore better methods of protecting the Gwent levels, while acknowledging the need to maintain the area's significant historical importance to Wales. The working group is made up of representatives from the Welsh Government, NRW and other environmental NGOs, and they've met six times since it was formed, but have yet to publish an action plan. And according to you, any plan formalised would not necessarily be made public. I suppose I ask why that's the case. And how can we expect the people of Wales to entrust us with safeguarding them and their livelihoods, if you will not consult and communicate with them on your action plan for the Gwent levels? Currently, Wales is the only country in the UK that is not contributing data to the UK biodiversity indicator on the condition of areas or sites of special scientific interest. So, as a result, 70 per cent of the 60 SSI feature condition assessments on the Gwent levels are unknown. So, why, Minister, has the Welsh Government been so inactive on changing this by taking the initiative to improve data collection? And what assurances can you give that the target of having 100 per cent of SSIs in a favourable condition by 2026 will be achieved?
It's not just me that's worried about this. In fact, Wales Environment Link have produced a checklist for nature recovery. It includes how Ministers do need to be engaged in delivering a coherent response, as well as regular monitoring, review and reporting against targets. So, Minister, would you outline what steps you have taken to co-operate with environmental stakeholders, so that any future work is developed based on a broad and experienced group? And can we, please, have some transparency and allow any reports, any plans, to be made public? Thank you. Diolch.
Diolch, Dirprwy Lywydd, a diolch, Gweinidog, am y datganiad. Rwy'n credu bod un peth y gallwn ni gytuno arno a dyna'r angen i ddiogelu 30 y cant o'n tir a'n môr erbyn 2030. Nawr, fodd bynnag, fel y gwyddoch chi, rwyf i wedi bod yn gofyn, ers mis Hydref, beth yw'r rheswm pam na allwn ni osod y targedau hyn yn y gyfraith. Gwnaethoch chi ymateb i mi bryd hynny, gan ddweud, 'Rwy'n ystyried y rhan y gall deddfwriaeth ei chwarae wrth ategu targedau adfer natur yn ehangach, gan gynnwys y targed 30x30.' Felly, wyth mis yn ddiweddarach, a ydych chi wedi gwneud penderfyniad deddfwriaethol ar y targed 30x30, neu a ydych chi'n mynd i wneud i Gymru aros nes y cewch chi ganlyniad yr ystyriaeth fanwl o fioamrywiaeth?
Rwy'n tybio, i mi, ei bod hi braidd yn rhyfeddol bod y datganiad newydd gael ei wneud ynglŷn â gwastadeddau Gwent yn benodol, oherwydd mae'n rhoi'r argraff i mi eich bod chi'n ystyried y SoDdGA yno gyda mwy o flaenoriaeth a phwysigrwydd na'r rhai ym mhob cwr arall o Gymru. Os na, a fyddwn ni'n gweld datganiadau llafar yn cael eu cyflwyno ar SoDdGA ym mhobman arall yng Nghymru? Beth yw craidd y datganiad hwn, mewn gwirionedd? Ai eich bod chi'n cymryd camau i ymgyrchu ymhellach yn erbyn ffordd liniaru'r M4 ar gyfer Casnewydd? Ac, yng ngoleuni'r penderfyniad i adolygu addasrwydd tir a gafodd ei gaffael ar gyfer ffordd liniaru'r M4, a wnewch chi egluro ai eich uchelgais chi yw gweld y tir yn cael ei rwystro rhag cael ei ddefnyddio ar gyfer priffordd, a datgan—dywedwch chi wrthym ni—faint y mae'r ymgynghorwyr yn cael eu talu am y cynllun gwella strategol?
Fel y gwyddoch chi, mae gweithgor gwastadeddau Gwent eisoes wedi'i greu i archwilio dulliau gwell o ddiogelu gwastadeddau Gwent, wrth gydnabod yr angen i gynnal pwysigrwydd hanesyddol sylweddol yr ardal i Gymru. Mae'r gweithgor yn cynnwys cynrychiolwyr o Lywodraeth Cymru, Cyfoeth Naturiol Cymru a chyrff anllywodraethol amgylcheddol eraill, ac maen nhw wedi cyfarfod chwe gwaith ers ei ffurfio, ond nid ydyn nhw wedi cyhoeddi cynllun gweithredu eto. Ac yn ôl chi, ni fyddai unrhyw gynllun a fyddai'n cael ei ffurfioli o reidrwydd yn cael ei gyhoeddi. Rwy'n tybio fy mod i'n gofyn pam mae hynny'n wir. A sut y gallwn ni ddisgwyl i bobl Cymru ymddiried ynom ni i'w diogelu nhw a'u bywoliaeth, os na fyddwch chi'n ymgynghori a chyfathrebu â nhw ar eich cynllun gweithredu ar gyfer gwastadeddau Gwent? Ar hyn o bryd, Cymru yw'r unig wlad yn y DU nad yw'n cyfrannu data at ddangosydd bioamrywiaeth y DU ar gyflwr ardaloedd neu safleoedd o ddiddordeb gwyddonol arbennig. Felly, o ganlyniad, nid yw 70 y cant o'r 60 asesiad cyflwr nodweddion SoDdGA ar lefelau Gwent yn hysbys. Felly, pam, Gweinidog, y mae Llywodraeth Cymru wedi bod mor anweithgar wrth newid hyn drwy gymryd y cam cyntaf i wella'r broses o gasglu data? A pha sicrwydd y gallwch chi ei roi y bydd y targed o gael 100 y cant o SoDdGA mewn cyflwr ffafriol erbyn 2026 yn cael ei gyflawni?
Nid fi yn unig sy'n poeni am hyn. Yn wir, mae Cyswllt Amgylchedd Cymru wedi cynhyrchu rhestr wirio ar gyfer adfer natur. Mae'n cynnwys sut y mae angen i Weinidogion fod yn rhan o'r gwaith o ddarparu ymateb cydlynol, yn ogystal â monitro, adolygu ac adrodd yn rheolaidd o gymharu â thargedau. Felly, Gweinidog, a wnewch chi'n amlinellu pa gamau yr ydych chi wedi'u cymryd i gydweithredu â rhanddeiliaid amgylcheddol, fel y caiff unrhyw waith yn y dyfodol ei ddatblygu ar sail grŵp eang a phrofiadol? Ac a allwn ni, os gwelwch yn dda, gael rhywfaint o dryloywder a chaniatáu i unrhyw adroddiadau, unrhyw gynlluniau, gael eu cyhoeddi? Diolch.
Well, I don't know quite where to start with that, Janet. The level of cynicism shown in your remarks has quite staggered me, frankly, even for your good self. So, I'll try and address some of the things that you raised.
So, first of all, the Living Levels partnership has worked its socks off. It's chaired by John Griffiths, whom I'm sure will make a contribution shortly to the debate, and who was recently joined by Jayne Bryant MS. It's a series of people who've come together because they really care about their area. And the idea that this is somehow conducted in a cloak of secrecy, et cetera, et cetera, is just rubbish, frankly—absolute rubbish. I just don't know where you're coming from with any of that.
In terms of the actual targets, '30 per cent of the land, 30 per cent of the sea, by 2030' is a really great global headline, but we don't yet know what it means in order to present targets. Is it 30 per cent of every local authority area, of every community council, 30 per cent of the overall land mass of Wales? We don't know what it means. I want to have targets that mean something, that mean that we can have our feet held to the fire properly so that, when we have these targets in place, we know what they mean. The biodiversity deep dive is made up of a whole series of experts on this, and a series of stakeholder meetings meeting in parallel. They are the people who will help us do that to make sense of what the global '30 by 30' means. That's a great slogan, but it doesn't translate into a detailed target, and that's what we're working on.
Wel, nid wyf i'n gwybod yn iawn ble i ddechrau gyda hynny, Janet. Mae lefel y sinigiaeth sydd wedi'i dangos yn eich sylwadau wedi fy syfrdanu i'n llwyr, a dweud y gwir, hyd yn oed gennych chi. Felly, fe geisiaf i ymdrin â rhai o'r pethau a gafodd eu codi gennych chi.
Felly, yn gyntaf oll, mae'r bartneriaeth Lefelau Byw wedi gweithio'n galed iawn. Mae John Griffiths yn ei gadeirio, a fydd, rwy'n siŵr, yn gwneud cyfraniad yn fuan i'r ddadl, ac ymunodd Jayne Bryant AS ag ef yn ddiweddar. Mae'n gyfres o bobl sydd wedi dod at ei gilydd oherwydd eu bod yn poeni'n fawr am eu hardal. Ac mae'r syniad bod hyn i gyd rywsut yn cael ei gynnal yn gyfrinachol, ac ati, yn rwtsh, a dweud y gwir—rwtsh llwyr. Nid wyf yn gwybod beth sydd y tu ôl i hynna i gyd.
O ran y targedau eu hunain, mae '30 y cant o'r tir, 30 y cant o'r môr, erbyn 2030' yn bennawd byd-eang mawr iawn, ond nid ydym ni'n gwybod eto beth mae'n ei olygu er mwyn cyflwyno targedau. A yw'n 30 y cant o bob ardal awdurdod lleol, o bob cyngor cymuned, yn 30 y cant o gyfanswm màs tir Cymru? Nid ydym ni'n gwybod beth mae'n ei olygu. Rwyf i eisiau cael targedau sy'n golygu rhywbeth, sy'n golygu y bydd pwysau gwirioneddol arnom ni, fel ein bod ni'n gwybod, pan fydd y targedau hyn gennym ni ar waith, yr hyn y maen nhw'n yn ei olygu. Mae'r astudiaeth ddofn o fioamrywiaeth yn cynnwys cyfres gyfan o arbenigwyr ar hyn, a chyfres o gyfarfodydd rhanddeiliaid yn cyfarfod ochr yn ochr. Nhw yw'r bobl a fydd yn ein helpu ni i wneud hynny, i wneud synnwyr o'r hyn y mae'r '30 wrth 30' byd-eang yn ei olygu. Mae hynny'n slogan gwych, ond nid yw'n troi'n darged manwl, a dyna'r hyn yr ydym ni'n gweithio arno.
Llefarydd Plaid Cymru, Delyth Jewell.
Plaid Cymru spokesperson, Delyth Jewell.
Diolch, Dirprwy Lywydd. As we know, the Gwent levels are a vital hub for nature, protected nationally and internationally. The 900 miles of waterways know locally as reens are a chorus of life and home to hundreds of rare creatures. Numerous rare birds live there and migrate there to breed. More than 144 species of threatened bugs and beetles are also amongst those that have made their home there. I'm proud to be the species champion for one of the Gwent levels' smallest residents, the shrill carder bee, one of the UK's rarest bumblebees. The numbers of this bumblebee have sharply declined in recent years, and over the last century as well. It's now found in only seven areas in southern England and in Wales, including the Gwent levels. They are a vital hub for biodiversity and recreation. They're an example of international best practice when it comes to conservation as well, and I'll be asking you about that in a moment, Minister.
The vibrant cities and towns in my region that surround the edges of the levels reinforce a sense of tranquillity, remoteness, wildness away from human occupation in many places, but it is an area that belongs to all of us, those living now and those yet to be born, of course. The successful conservation work that has taken place in the Gwent levels has only been possible due to the provision of sufficient funding in recent years. Could you please outline, Minister, or could you give us an indication of, the funding that will be allocated in the long term to the conservation projects that are going on in the Gwent levels?
In order to inform effective conservation work, monitoring, as we've heard already, is absolutely essential. But, across Wales, monitoring is insufficient. There are gaps in vitally important data. While monitoring should be undertaken by professionals or by experts, there is scope to empower local people or visitors to nature sites to undertake their own monitoring as well through uploading photographs to databases. That would really help us to make sure that, when we're addressing the nature crisis, the nature emergency that we have, everyone feels that they have a stake in this—that it's something that we shouldn't just be concerned about, but actually trying to solve it is something that we can all be involved in, and we can celebrate the wonderful diversity that's there. So, I'd like to know how the Welsh Government is supporting monitoring work in the Gwent levels, please, and beyond. Could you provide us some further information on this, particularly on how local people or visitors from any part of Wales or the world can be part of that?
And finally, in terms of the lessons that you've learned from effective conservation work in the Gwent levels in terms of best practice in conservation and nature recovery, what bearing will any findings have on the Welsh Government's efforts to halt biodiversity decline and bring about substantive nature recovery in the long term, please? Diolch yn fawr iawn.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Fel y gwyddom ni, mae gwastadeddau Gwent yn ganolfan hanfodol ar gyfer natur, wedi'i diogelu'n genedlaethol ac yn rhyngwladol. Mae'r 900 milltir o ddyfrffyrdd sy'n cael eu hadnabod yn lleol fel ffosydd draenio yn gorws o fywyd ac yn gartref i gannoedd o greaduriaid prin. Mae nifer o adar prin yn byw yno ac yn mudo yno i fridio. Mae mwy na 144 rhywogaeth o bryfed a chwilod dan fygythiad hefyd ymhlith y rhai sydd wedi gwneud eu cartref yno. Rwy'n falch o fod yn hyrwyddwr rhywogaethau un o drigolion lleiaf gwastadeddau Gwent, y Gardwenynen Feinlais, un o'r gwenyn mwyaf prin yn y DU. Mae niferoedd y wenynen hon wedi gostwng yn sylweddol yn ystod y blynyddoedd diwethaf, ac yn ystod y ganrif ddiwethaf hefyd. Dim ond mewn saith ardal yn ne Lloegr ac yng Nghymru y mae i'w canfod nawr, gan gynnwys gwastadeddau Gwent. Mae'n ganolfan hanfodol ar gyfer bioamrywiaeth a hamdden. Mae'n enghraifft o arfer gorau rhyngwladol o ran cadwraeth hefyd, a byddaf i'n eich holi chi am hynny mewn munud, Gweinidog.
Mae'r dinasoedd a threfi bywiog yn fy rhanbarth i sy'n amgylchynu ymylon y gwastadeddau yn atgyfnerthu ymdeimlad o dawelwch, pellter, gwylltineb i ffwrdd o feddiannaeth ddynol mewn llawer o leoedd, ond mae'n ardal sy'n perthyn i bob un ohonom ni, y rhai sy'n byw nawr a'r rhai sydd eto i'w geni, wrth gwrs. Mae'r gwaith cadwraeth llwyddiannus sydd wedi digwydd yng ngwastadeddau Gwent dim ond wedi bod yn bosibl oherwydd bod digon o arian wedi'i ddarparu yn ystod y blynyddoedd diwethaf. A wnewch chi amlinellu, Gweinidog, neu a wnewch chi roi syniad i ni o'r cyllid a gaiff ei ddyrannu yn y tymor hir i'r prosiectau cadwraeth sy'n digwydd yng ngwastadeddau Gwent?
Er mwyn llywio gwaith cadwraeth effeithiol, mae monitro, fel yr ydym ni wedi clywed eisoes, yn gwbl hanfodol. Ond, ledled Cymru, mae'r monitro'n annigonol. Mae bylchau mewn data hanfodol bwysig. Er y dylai gweithwyr proffesiynol neu arbenigwyr fonitro, mae lle i rymuso pobl leol neu ymwelwyr â safleoedd natur i ymgymryd â'u gwaith monitro eu hunain yn ogystal â thrwy lanlwytho ffotograffau i gronfeydd data. Byddai hynny wir yn ein helpu ni i sicrhau, pan fyddwn ni'n mynd i'r afael â'r argyfwng natur, yr argyfwng natur sydd gennym ni, fod pawb yn teimlo bod ganddyn nhw ran yn hyn o beth—ei fod yn rhywbeth na ddylem ni boeni amdano'n unig, ond mewn gwirionedd mae ceisio ei ddatrys yn rhywbeth y gallwn ni i gyd fod yn rhan ohono, a gallwn ni ddathlu'r amrywiaeth wych sydd yno. Felly, hoffwn i wybod sut y mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi gwaith monitro ar wastadeddau Gwent, a thu hwnt, os gwelwch yn dda. A allwch chi roi rhagor o wybodaeth i ni am hyn, yn enwedig ynghylch sut y gall pobl leol neu ymwelwyr o unrhyw ran o Gymru neu'r byd fod yn rhan o hynny?
Ac yn olaf, o ran y gwersi yr ydych chi wedi'u dysgu o waith cadwraeth effeithiol yng ngwastadeddau Gwent o ran arfer gorau ym maes cadwraeth ac adfer natur, pa effaith y bydd gan unrhyw ganfyddiadau ar ymdrechion Llywodraeth Cymru i atal dirywiad bioamrywiaeth a sicrhau adferiad sylweddol o ran natur yn y tymor hir, os gwelwch yn dda? Diolch yn fawr iawn.
Diolch, Delyth. I share your enthusiasm for it. I haven't been lucky enough to see one of the bees yet, but I've tried a couple of times. I've certainly seen pictures and videos, but not yet in person, so I'm looking forward to that.
The reason for bringing this forward today is because what we're looking to see if we can develop is a long-term sustainable management vehicle for areas such as the Gwent levels. Clearly, we're not just talking about the Gwent levels, but the whole landmass of Wales. What we're looking to do is see if we can develop a sustainable management model that allows all partners to come together. The Gwent levels partnership is supported by the Welsh Government, but it's also supported by the RSPB, the Gwent Wildlife Trust, NRW, and a number of other partners. What we're looking to see is how we can get that sustainable model to work in a number of different areas and types of landscape in Wales.
Clearly, the Welsh Government cannot fund all of this. If that's what we're going to try and do, we'll be miles off our target. This is about how we can facilitate the best model to come together of citizen science and local volunteers and all of the NGOs that come together, alongside the charities and third sector organisations in that sustainable model. It crucially isn't pivotal on one enthusiastic individual being the pivot point; we're all familiar across the Chamber with places where that happens. So, that's why we're focusing on it—because it's a bit more advanced, it's got a number of people very interested in it.
Part of what the Living Levels partnership is doing is looking at the models of data collection—how do you do some kind of baseline, what does good conservation status really look like, how can we spread that out. I'm also very interested—and I'm using the biodiversity deep dive expertise to do this—in what kind of protection should areas like the Gwent levels have. It's not a national park, it's not currently designated, but it has got a lot of sites of special scientific interest. I say this a lot, and I make no apology for repeating it: if you stop Mr and Mrs Jones on the street somewhere in Wales and you say, 'What level of protection does a piece of land of special scientific interest have?', they're unlikely to think that you could put a car park on it. But, at the moment, you could, really, in some circumstances, do that. So, one of the big things we're also doing is looking at the strategic planning guidance for these areas to actually firm up on the protections—what does this mean.
My own personal view, and I stress it's not the Government's view, is that that hurdle should be very high indeed. You can't say 'never, never, never', because you don't know what will happen, but you can say 'almost never, never, never', depending on a really extreme circumstance where that is, so that we can secure these areas in order to halt the decline that we see at the moment, and then, of course, reverse it and then spread out. There's a big issue as well about the buffer zones around the edge, and so on. So, the Living Levels partnership is just a model that we're looking at to see if we can spread that out.
Diolch, Delyth. Rwyf innau'n rhannu'ch brwdfrydedd drosto. Nid wyf i wedi bod yn ddigon ffodus i weld un o'r gwenyn eto, ond yr wyf i wedi rhoi cynnig arni ambell waith. Yn sicr, rwyf i wedi gweld lluniau a fideos, ond nid yn bersonol eto, felly rwy'n edrych ymlaen at hynny.
Y rheswm dros gyflwyno hyn heddiw yw oherwydd mai'r hyn yr ydym ni'n ceisio ei ystyried yw os gallwn ni ddatblygu cyfrwng rheoli cynaliadwy hirdymor ar gyfer ardaloedd fel gwastadeddau Gwent. Yn amlwg, nid sôn am wastadeddau Gwent yn unig yr ydym ni, ond holl dir Cymru. Yr hyn yr ydym ni eisiau'i wneud yw gweld a allwn ni ddatblygu model rheoli cynaliadwy sy'n caniatáu i bob partner ddod at ei gilydd. Mae partneriaeth lefelau Gwent yn cael ei chefnogi gan Lywodraeth Cymru, ond mae hefyd yn cael ei chefnogi gan yr RSPB, Ymddiriedolaeth Bywyd Gwyllt Gwent, CNC, a nifer o bartneriaid eraill. Yr hyn yr ydym ni'n ei ystyried yw sut y gallwn ni gael y model cynaliadwy hwnnw i weithio mewn nifer o wahanol ardaloedd a mathau o dirwedd yng Nghymru.
Yn amlwg, ni all Llywodraeth Cymru ariannu hyn i gyd. Os dyna'r hyn yr ydym ni'n mynd i geisio'i wneud, byddwn ni filltiroedd oddi ar ein targed. Mae hyn yn ymwneud â sut y gallwn ni hwyluso'r model gorau i ddod ynghyd o wyddoniaeth dinasyddion a gwirfoddolwyr lleol a'r holl gyrff anllywodraethol sy'n dod at ei gilydd, ochr yn ochr â'r elusennau a sefydliadau'r trydydd sector yn y model cynaliadwy hwnnw. Yn hollbwysig, nid yw'n ddibynnol ar un unigolyn brwdfrydig yn bwynt pifodol; rydym ni i gyd yn gyfarwydd, ar draws y Siambr, â lleoedd lle mae hynny'n digwydd. Felly, dyna pam yr ydym ni'n canolbwyntio arno—oherwydd mae ychydig yn fwy datblygedig, mae gan nifer o bobl ddiddordeb mawr ynddo.
Rhan o'r hyn y mae'r bartneriaeth Lefelau Byw yn ei wneud yw ystyried y modelau casglu data—sut yr ydych chi'n gwneud rhyw fath o linell sylfaen, sut y mae statws cadwraeth da yn edrych mewn gwirionedd, sut y gallwn ni ledaenu hynny. Mae gennyf i ddiddordeb mawr hefyd—ac yr wyf i'n defnyddio'r arbenigedd o astudiaeth ddofn o fioamrywiaeth i wneud hyn—ym mha fath o amddiffyniad y dylai ardaloedd fel gwastadeddau Gwent ei gael. Nid yw'n barc cenedlaethol, nid yw wedi'i ddynodi ar hyn o bryd, ond mae ganddo lawer o safleoedd o ddiddordeb gwyddonol arbennig. Rwy'n dweud hyn lawer, ac nid wyf i'n ymddiheuro am ei ailadrodd: os byddwch chi'n mynd at Mr a Mrs Jones ar y stryd rywle yng Nghymru a'ch bod chi'n dweud, 'Pa lefel o ddiogelwch sydd gan ddarn o dir o ddiddordeb gwyddonol arbennig?', maen nhw'n annhebygol o feddwl y gallech chi roi maes parcio arno. Ond, ar hyn o bryd, gallech chi, mewn gwirionedd, o dan rai amgylchiadau, wneud hynny. Felly, un o'r pethau mawr yr ydym ni'n ei wneud hefyd yw edrych ar y canllawiau cynllunio strategol ar gyfer yr ardaloedd hyn i gyd-fynd â'r amddiffyniadau—beth mae hyn yn ei olygu.
Fy marn bersonol i, ac rwy'n pwysleisio nad barn y Llywodraeth ydyw, yw y dylai'r rhwystr hwnnw fod yn uchel iawn yn wir. Ni allwch chi ddweud 'byth, byth, byth', oherwydd nid ydych chi'n gwybod beth fydd yn digwydd, ond gallwch chi ddweud 'bron byth, byth, byth', yn dibynnu ar amgylchiadau eithafol iawn lle y maen nhw, fel y gallwn ni sicrhau'r ardaloedd hyn er mwyn atal y dirywiad y gwelwn ni ar hyn o bryd, ac yna, wrth gwrs, ei wrthdroi ac yna ei ledaenu. Mae problem fawr hefyd ynglŷn â'r lleiniau clustogi o amgylch yr ymyl, ac ati. Felly, dim ond model yr ydym ni'n ei ystyried i weld a allwn ni ledaenu hynny yw'r bartneriaeth Lefelau Byw.
Minister, thank you very much for your statement today, but also thank you very much for your commitment and Welsh Government's commitment to taking forward protection and sustainability for the Gwent levels. As you know, a great deal of good work has already happened through the Living Levels partnership, and we really need to build on that through a body that can take forward that work, and have long-term sustainable funding, and then focus with partners on the action that's required to take forward biodiversity and the ecosystems. I know you are very committed to that, Minister, and I would like you just to say a little bit about how that future can be ensured.
On the planning issues, it's very good to see the work that's going on in terms of the strategic policy 9 and everything that goes around it, but you will know as well, Minister, that there are some current short-term pressures in terms of planning applications, for example solar farms, which, taken with those already in place, really change the nature of the area because of the prevalence of solar farms and the applications coming in. I know, Minister, you would expect developing Welsh Government policy and statements to be taken into account in the short term while the longer term work goes on, and I wonder if you could just say a little about those current applications in general—not any particular one—and developing Welsh Government thinking and the impact that that should have on decision making. And—
Gweinidog, diolch yn fawr am eich datganiad heddiw, ond diolch yn fawr iawn i chi hefyd am eich ymrwymiad ac ymrwymiad Llywodraeth Cymru i fwrw ymlaen â diogelwch a chynaliadwyedd ar gyfer gwastadeddau Gwent. Fel y gwyddoch, chi, mae llawer iawn o waith da eisoes wedi digwydd drwy'r bartneriaeth Lefelau Byw, ac mae gwir angen i ni ddatblygu hynny drwy gorff a all fwrw ymlaen â'r gwaith hwnnw, a chael cyllid cynaliadwy hirdymor, ac yna canolbwyntio gyda phartneriaid ar y camau y mae eu hangen i ddatblygu bioamrywiaeth a'r ecosystemau. Gwn i eich bod chi wedi ymrwymo'n llwyr i hynny, Gweinidog, a hoffwn i chi ddweud ychydig am sut y mae modd sicrhau'r dyfodol hwnnw.
O ran y materion cynllunio, mae'n dda iawn gweld y gwaith sy'n digwydd o ran y polisi strategol 9 a phopeth sy'n digwydd o'i gwmpas, ond gwyddoch chi hefyd, Gweinidog, fod rhai pwysau tymor byr ar hyn o bryd o ran ceisiadau cynllunio, er enghraifft ffermydd solar, sydd, o'u cymryd gyda'r rhai sydd eisoes ar waith, wir yn newid natur yr ardal oherwydd nifer y ffermydd solar a'r ceisiadau sy'n dod i mewn. Gwn i, Gweinidog, y byddech chi'n disgwyl i bolisïau a datganiadau Llywodraeth Cymru gael eu hystyried yn y tymor byr wrth i'r gwaith tymor hwy fynd rhagddo, a tybed a allwch chi ddweud ychydig am y ceisiadau presennol hynny'n gyffredinol—nid unrhyw un penodol—a datblygu syniadau Llywodraeth Cymru a'r effaith y dylai hynny ei chael ar wneud penderfyniadau. Ac—
No, John. You've had your time, I'm sorry, and you've asked the questions.
Na, John. Rydych chi wedi cael eich amser, mae'n ddrwg gen i, ac yr ydych chi wedi gofyn y cwestiynau.
Okay. Diolch yn fawr.
Iawn. Diolch yn fawr.
Diolch, John. I know, John, you're very enthusiastic, and I'm very grateful for your chairing of the Living Levels partnership, which has certainly helped us move it on. We absolutely do need to improve the strategic planning guidance for the areas I mentioned previously. I can't comment on a number of outstanding planning applications for obvious reasons, so I'm not going anywhere near that. But just in general terms, as I said, this is going to be the first pilot of 'Future Wales' policy 9, the approach for mainstreaming biodiversity and ecosystem resilience into planning policies, and to ensure that as part of that pilot of policy 9, we get the right social, economic, cultural and environmental developments in the right place to enhance that biodiversity and ecosystem resilience. That's going to take the form of a masterplan for the area, which we've got, as you know, consultants working on.
We've sought views—as I know you know, John, from the Gwent Living Levels working group—on the governance approach needed to represent the political and technical interests around building this policy up and the guidance that needs to go with it on biodiversity and ecosystem resilience. I'm absolutely determined to make this a pilot area for this model of governance and planning policy, because this is a vital area—alongside many others in Wales, of course—of biodiversity and resilience. It's the green lungs of a big set of urban conurbations around its edges, as you know, John, and it's a source of rich carbon depositing and biodiversity. It's a really good example of carbon capture in a non-tree form as well, because, as I keep saying to people, the tree's just the iconic symbol for a whole range of different landscape types across Wales that support a range of biodiversity. I'm very determined to get that pilot up and running ASAP. We'll get the strategic planning guidance out and I remain very grateful indeed for your part in chairing the group.
Diolch, John. Rwy'n gwybod, John, eich bod chi'n frwdfrydig iawn, ac rwy'n ddiolchgar iawn i chi am gadeirio'r bartneriaeth Lefelau Byw, sydd yn sicr wedi ein helpu ni i'w symud ymlaen. Mae gwir angen i ni wella'r canllawiau cynllunio strategol ar gyfer y meysydd y gwnes i eu crybwyll o'r blaen. Ni allaf i wneud sylw ar nifer o geisiadau cynllunio sy'n weddill am resymau amlwg, felly nid wyf i'n mynd yn agos at hynny. Ond yn gyffredinol, fel y dywedais i, dyma fydd y cynllun treialu cyntaf o bolisi 9 'Cymru'r Dyfodol', y dull o brif ffrydio bioamrywiaeth a chydnerthedd ecosystemau mewn polisïau cynllunio, a sicrhau ein bod ni, fel rhan o'r cynllun treialu hwnnw o bolisi 9, yn cael y datblygiadau cymdeithasol, economaidd, diwylliannol ac amgylcheddol cywir yn y lle cywir i wella'r fioamrywiaeth a chydnerthedd yr ecosystemau hynny. Mae hynny'n mynd i fod ar ffurf uwchgynllun ar gyfer yr ardal, ac mae gennym ni, fel y gwyddoch chi, ymgynghorwyr sy'n gweithio arno.
Rydym ni wedi ceisio barn—fel y gwyddoch, John, o weithgor Lefelau Byw Gwent—ar y dull llywodraethu sydd ei angen i gynrychioli'r buddiannau gwleidyddol a thechnegol sy'n gysylltiedig â datblygu'r polisi hwn a'r canllawiau cysylltiedig y mae eu hangen ar fioamrywiaeth a chydnerthedd ecosystemau. Rwy'n gwbl benderfynol o wneud hon yn ardal dreialu ar gyfer y model hwn o bolisi llywodraethu a chynllunio, oherwydd mae hon yn ardal hollbwysig—ochr yn ochr â llawer o rai eraill yng Nghymru, wrth gwrs—o fioamrywiaeth a chydnerthedd. Mae'n ysgyfaint gwyrdd cyfres fawr o gytrefi trefol o amgylch ei ymylon, fel y gwyddoch chi, John, ac mae'n ffynhonnell gyfoethog o ddyddodi carbon a bioamrywiaeth. Mae'n enghraifft dda iawn o ddal carbon ar ffurf nad yw'n goeden hefyd, oherwydd, fel yr wyf i'n dal i ddweud wrth bobl, nid yw'r goeden ond yn symbol eiconig ar gyfer amrywiaeth eang o wahanol fathau o dirweddau ledled Cymru sy'n cynnal amrywiaeth o fioamrywiaeth. Rwy'n benderfynol iawn o roi'r cynllun treialu hwnnw ar waith. Byddwn ni'n cyhoeddi'r canllawiau cynllunio strategol ac yr wyf i dal yn ddiolchgar iawn am eich rhan chi yn cadeirio'r grŵp.
Ac yn olaf, Jayne Bryant.
Finally, Jayne Bryant.
Diolch, Deputy Llywydd. Thank you for that important statement, Minister. I'd like to pay tribute to the group chaired by my good friend John Griffiths, because it's done some incredible work over the time that it's been formed. The Gwent levels are a fantastic resource that needs to be treasured and protected. It formed around 8,000 years ago, and the man-made landscape dates back to the Romans. It really is a stunning part of Wales that I would urge anyone who hasn't been to visit.
I know that its importance is very much recognised by you, Minister, but I'd like to take this opportunity to push for more tools to be given to public bodies for them to be able to fight effectively in its defence. A particular threat is that of industrial-scale fly-tipping, where criminals utilise the levels' isolation but relatively easy access to the M4 to dump tonnes of refuse and waste. Local government and NRW do their best to issue fines and notices, but community groups have often found these processes arduous, and the fines issued comparatively ineffective. Can the Minister please look at the processes we use to protect the levels and whether there are any ways we can look to arm public bodies with stronger powers and deterrents, so that firmer and swifter action can be taken against the selfish criminal organisations that exploit this fantastic landscape?
Diolch, Dirprwy Lywydd. Diolch am y datganiad pwysig yna, Gweinidog. Hoffwn dalu teyrnged i'r grŵp dan gadeiryddiaeth fy nghyfaill da John Griffiths, oherwydd mae wedi gwneud gwaith anhygoel dros yr amser y mae wedi'i ffurfio. Mae gwastadeddau Gwent yn adnodd gwych y mae angen ei drysori a'i ddiogelu. Fe'i ffurfiwyd tua 8,000 o flynyddoedd yn ôl, ac mae'r dirwedd a wnaed gan ddyn yn dyddio'n ôl i'r Rhufeiniaid. Mae'n rhan anhygoel o Gymru a byddwn yn annog unrhyw un nad yw wedi bod yno i wneud hynny.
Rwy'n gwybod bod eu pwysigrwydd yn sicr yn cael ei gydnabod gennych chi, Gweinidog, ond hoffwn fanteisio ar y cyfle hwn i bwyso am roi mwy o arfau i gyrff cyhoeddus er mwyn iddyn nhw allu brwydro yn effeithiol i'w hamddiffyn. Un bygythiad penodol yw tipio anghyfreithlon ar raddfa enfawr, pan fo troseddwyr yn defnyddio arwahanrwydd y gwastadeddau, ond sydd â mynediad cymharol hawdd i'r M4, i ollwng tunelli o sbwriel a gwastraff. Mae llywodraeth leol a Cyfoeth Naturiol Cymru yn gwneud eu gorau i gyflwyno dirwyon a hysbysiadau, ond mae grwpiau cymunedol yn aml wedi canfod bod y prosesau hyn yn anodd, ac mae'r dirwyon a roddwyd yn gymharol aneffeithiol. A wnaiff y Gweinidog edrych ar y prosesau yr ydym ni'n eu defnyddio i ddiogelu'r gwastadeddau ac a oes unrhyw ffyrdd y gallwn ni geisio arfogi cyrff cyhoeddus â phwerau ac ataliadau cryfach, fel y gellir cymryd camau cadarnach a chyflymach yn erbyn y sefydliadau troseddol hunanol sy'n manteisio ar y dirwedd wych hon?
Thank you very much indeed, Jayne Bryant. That's a very important point, isn't it, because we need to do a number of things. I'm very happy to look again at whether we can strengthen the enforcement abilities of the various agencies around it, but actually, what we really need to do is make it so obvious that this is a site of special scientific interest and nature conservation that it becomes just unthinkable that somebody would behave in such a way. This goes for all the sites across Wales, not just this particular one. So, we need to do more, don't we? We need to make sure that it's actively buzzing with nature—if you'll forgive the pun—and that's a deterrent in itself, really. So, I think there are two strands to that.
I'm very, very happy to look again at what can be done about the very specific issue that you raise. I'd be very grateful, if you have any instances you'd like to bring to my attention specifically, if you do that. But more importantly, this is about making sure that the network of people across the levels—and, of course, the other sites across Wales—come together to make it just socially unacceptable in the biggest way possible for anyone to behave like that. We know that getting hearts and minds on board, getting inclusion on board, is one of the best ways to do that. Diolch.
Diolch yn fawr iawn, Jayne Bryant. Mae hwnnw'n bwynt pwysig iawn, onid ydy, oherwydd mae angen i ni wneud nifer o bethau. Rwy'n hapus iawn i edrych eto i weld a allwn ni gryfhau galluoedd gorfodi'r gwahanol asiantaethau yn y maes, ond mewn gwirionedd, yr hyn y mae gwir angen i ni ei wneud yw ei gwneud yn amlwg iawn bod hwn yn safle o ddiddordeb gwyddonol arbennig a chadwraeth natur nes ei bod yn mynd yn beth y tu hwnt i amgyffred y byddai rhywun yn ymddwyn yn y fath fodd. Mae hyn yn wir am yr holl safleoedd ledled Cymru, nid dim ond yr un penodol hwn. Felly, mae angen i ni wneud mwy, onid oes? Mae angen i ni wneud yn siŵr ei fod yn llawn o swnian natur—os maddeuwch y chwarae ar eiriau—ac mae hynny'n ataliad ynddo'i hun, mewn gwirionedd. Felly, rwy'n credu bod dwy elfen i hynny.
Rwy'n hapus iawn i edrych eto ar yr hyn y gellir ei wneud am y mater penodol iawn yr ydych yn ei godi. Byddwn yn ddiolchgar iawn, os oes gennych unrhyw achosion yr hoffech dynnu fy sylw atyn nhw'n benodol, os gwnewch chi hynny. Ond yn bwysicach na hynny, mae a wnelo hyn â sicrhau bod y rhwydwaith o bobl ar draws y gwastadeddau—ac, wrth gwrs, y safleoedd eraill ledled Cymru—yn dod at ei gilydd i'w wneud yn gwbl annerbyniol yn gymdeithasol yn y ffordd fwyaf posibl i unrhyw un ymddwyn felly. Gwyddom mai ennill calonnau a meddyliau i'r achos, a sicrhau cynhwysiant, yw un o'r ffyrdd gorau o wneud hynny. Diolch.
Diolch i'r Gweinidog.
Thank you, Minister.
Eitem 5, datganiad gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol ar y cynllun gweithredu drafft ar HIV. Galwaf ar y Gweinidog, Eluned Morgan.
Item 5, a statement by the Minister for Health and Social Services on the draft HIV action plan. I call on the Minister, Eluned Morgan.
Diolch yn fawr. I am very pleased to present this HIV action plan to the Senedd. This delivers on our ambitious programme for government commitments that we made to develop an HIV action plan for Wales and to tackle the stigma experienced by those living with HIV.
Even though we've made significant strides in many HIV-related areas in recent years, there remains much to be done. This action plan sets out 26 ambitious but achievable actions for implementation by 2026, which we think will go a long way in helping Wales achieve the World Health Organization's target of zero HIV infections by 2030, and, crucially, adopting a zero-tolerance approach to HIV-related stigma. I think the latter is specifically significant; we've come a very long way since the dark days of the 1980s, when ignorance and cruelty towards people with HIV was rife. There is absolutely no place for ignorance and intolerance in modern society, and the actions in this plan aim to stamp out this intolerance.
Now, over the past five years, the Welsh Government, working with other partners, has made great progress in improving access to testing and treatment in Wales. And I think that Wales can be proud of the significant reduction we've seen in new diagnoses of HIV. Between 2015 and 2021, new diagnosis of HIV decreased by 75 per cent. A significant factor in this achievement can be attributed to the commitment by Welsh Government to provide pre-exposure prophylaxis, PrEP, for all for whom it is clinically indicated, and that's been done since the summer of 2017.
Despite the challenges that faced sexual health services throughout the COVID pandemic, access to HIV testing was maintained, both through face-to-face consultations, and through the rapid deployment of online testing. And this blended model of access to HIV tests has resulted in more people being tested for HIV between January and March 2022 than in any previous quarter. The online service that was implemented in May 2020 has exceeded expectations in terms of the expected number of tests requested, making sexually transmitted infection testing, including HIV, even more accessible, which reduces stigma. The success of this model is recognised in the action plan, and I'm pleased to announce today that the Welsh Government will be providing annual funding of £3.9 million for the continuation and development of this online testing platform going forward.
This action plan has been co-created by a range of key stakeholders and is the product of many months of collaborative working with my officials. In the autumn of 2021 we established an HIV action plan working group, chaired by Dr Marion Lyons, a senior medical officer in Welsh Government, with a vast amount of experience in the field of HIV and sexual health. The group consisted of a diverse range of stakeholders, including those from the community and voluntary sector, healthcare professionals, academics and, importantly—very importantly—people living with HIV with personal lived experience.
Diolch yn fawr. Rwy'n falch iawn o gyflwyno'r cynllun gweithredu HIV hwn i'r Senedd. Mae hwn yn cyflawni ein hymrwymiadau uchelgeisiol yn ein rhaglen lywodraethu a wnaethom i ddatblygu cynllun gweithredu HIV i Gymru ac i fynd i'r afael â'r stigma a brofir gan y rhai sy'n byw gyda HIV.
Er ein bod wedi cymryd camau breision mewn llawer o feysydd sy'n gysylltiedig â HIV yn ystod y blynyddoedd diwethaf, mae llawer i'w wneud o hyd. Mae'r cynllun gweithredu hwn yn nodi 26 o gamau gweithredu uchelgeisiol ond cyraeddadwy i'w gweithredu erbyn 2026, a fydd, yn ein barn ni, yn cyfrannu'n helaeth at helpu Cymru i gyrraedd targed Sefydliad Iechyd y Byd o ddim heintiau HIV erbyn 2030, ac, yn hollbwysig, mabwysiadu dull dim goddefgarwch tuag at stigma sy'n gysylltiedig â HIV. Rwy'n credu bod yr olaf yn benodol arwyddocaol; rydym ni wedi dod yn bell iawn ers dyddiau tywyll yr 1980au, pan oedd anwybodaeth a chreulondeb tuag at bobl â HIV yn rhemp. Nid oes lle o gwbl i anwybodaeth ac anoddefgarwch mewn cymdeithas fodern, a nod y camau gweithredu yn y cynllun hwn yw dileu'r anoddefgarwch hwn.
Nawr, dros y pum mlynedd diwethaf, mae Llywodraeth Cymru, gan weithio gyda phartneriaid eraill, wedi gwneud cynnydd mawr o ran gwella mynediad at brofion a thriniaeth yng Nghymru. Ac rwy'n credu y gall Cymru fod yn falch o'r gostyngiad sylweddol yr ydym wedi'i weld mewn achosion newydd o roi diagnosis HIV. Rhwng 2015 a 2021, gostyngodd diagnosis newydd o HIV 75 y cant. Gellir priodoli ffactor sylweddol yn y cyflawniad hwn i ymrwymiad Llywodraeth Cymru i ddarparu proffylacsis cyn-amlygiad, PrEP, i bawb y mae wedi'i nodi'n glinigol ar eu cyfer, ac mae hynny wedi'i wneud ers haf 2017.
Er gwaethaf yr heriau yr oedd y gwasanaethau iechyd rhywiol yn eu hwynebu drwy gydol pandemig COVID, cynhaliwyd y gallu i gael profion HIV, drwy ymgynghoriadau wyneb yn wyneb, a thrwy weithrediad cyflym profion ar-lein. Ac mae'r model cyfunol hwn o gael gafael ar brofion HIV wedi arwain at fwy o bobl yn cael eu profi am HIV rhwng mis Ionawr a mis Mawrth 2022 nag mewn unrhyw chwarter blaenorol. Mae'r gwasanaeth ar-lein a weithredwyd ym mis Mai 2020 wedi rhagori ar ddisgwyliadau o ran y nifer ddisgwyliedig o brofion y gofynnwyd amdanyn nhw, gan wneud profion heintiau a drosglwyddir yn rhywiol, gan gynnwys HIV, hyd yn oed yn fwy hygyrch, sy'n lleihau stigma. Cydnabyddir llwyddiant y model hwn yn y cynllun gweithredu, ac mae'n bleser gennyf gyhoeddi heddiw y bydd Llywodraeth Cymru yn darparu cyllid blynyddol o £3.9 miliwn i barhau â'r platfform profi ar-lein hwn a'i ddatblygu wrth symud ymlaen.
Mae'r cynllun gweithredu hwn wedi'i gyd-greu gan amrywiaeth o randdeiliaid allweddol ac mae'n deillio o fisoedd lawer o gydweithio â fy swyddogion. Yn hydref 2021, sefydlwyd gweithgor cynllun gweithredu HIV gennym, dan gadeiryddiaeth Dr Marion Lyons, uwch swyddog meddygol yn Llywodraeth Cymru, gyda llawer iawn o brofiad ym maes HIV ac iechyd rhywiol. Roedd y grŵp yn cynnwys amrywiaeth eang o randdeiliaid, gan gynnwys y rhai hynny o'r sector cymunedol a gwirfoddol, gweithwyr gofal iechyd proffesiynol, academyddion ac, yn bwysig iawn—pobl sy'n byw gyda HIV sydd â phrofiad personol o hynny.
Mae'r 26 o gamau gweithredu wedi'u seilio ar dair egwyddor graidd: ni ddylai fod unrhyw oddefgarwch o stigma sy'n gysylltiedig â HIV; bydd yr holl gynlluniau ar gyfer gweithredu mentrau a gwasanaethau newydd yn cael eu llywio gan bobl sy'n byw gyda HIV, neu byddan nhw'n cael eu datblygu gyda nhw. Ochr yn ochr â hyn, bydd cydnabyddiaeth o wahaniaethau mewn cyd-destun o ran rhywioldeb, ethnigrwydd, oedran, rhyw a lleoliad. Bydd pob menter a gwasanaeth newydd yn cael eu monitro a'i werthuso'n gyson i sicrhau eu bod nhw'n bodloni'r camau gweithredu a'r egwyddorion sy'n cael eu nodi yn y cynllun. Roedd y grŵp yn glir na ddylid gadael neb ar ôl, dylid annog a dathlu cynwysoldeb ac amrywiaeth, ac y dylai pob cymuned rŷn ni'n eu gwasanaethau fod yn rhan annatod o'r deialog, y drafodaeth a'r penderfyniadau sy'n cael eu gwneud am HIV wrth inni symud ymlaen.
Mae'r 26 o gamau gweithredu yn canolbwyntio ar bum maes allweddol: atal, profi, gofal clinigol, byw'n dda gyda HIV a thaclo stigma sy'n gysylltiedig â HIV. Ar ben hyn, mae pum cam gweithredu cyffredinol wedi bod yn allweddol. Yn gyntaf, sefydlu Cymru fel Cenedl Llwybr Carlam. Adeiladu ar lwyddiant mawr Fast Track Caerdydd a'r Fro, sef y cynllun cydweithredol llwybr carlam cyntaf yng Nghymru, sydd wedi bod yn llwyddiannus iawn o ran cynnwys cyrff cyhoeddus lleol, cynyddu cydweithio, a chreu mentrau newydd, gan gynnwys cymorth meddygon teulu ar gyfer profion HIV a rhwydwaith eirioli. Mae'r ddau hyn wedi denu cyllid anstatudol. Nod y cynllun yw gwneud Cymru'n Genedl Llwybr Carlam, gyda rhwydweithiau ledled Cymru a fyddai'n cydweithredu i helpu i gyflawni uchelgais Cymru i beidio â chael unrhyw achosion newydd o HIV erbyn 2030.
Yn ail, cydnabod pwysigrwydd grwpiau gwirfoddol a chymunedol, a rhoi mwy o gyfle iddyn nhw i gyfrannu. Mae'r cynllun gweithredu hwn wedi'i ddatblygu gyda phartneriaid fel Pride Cymru ac Ymddiriedolaeth Terrence Higgins, y mae eu gwaith yma yng Nghymru yn adeiladu ar waith blaenorol llinell gymorth AIDS Caerdydd a Body Positive Caerdydd. Yn ogystal â'u gwaith nhw, mae gwaith grwpiau HIV y trydydd sector fel PrEPster, yr Ymddiriedolaeth AIDS Genedlaethol, Positively UK a CHIVA, y gymdeithas HIV plant, i gyd wedi bod yn hanfodol bwysig yn y frwydr yn erbyn HIV yn ystod y blynyddoedd diwethaf. Bydd pob un o'r sefydliadau hyn yn parhau i fod yn allweddol yn y frwydr yn erbyn HIV yn y blynyddoedd i ddod.
Yn drydydd, ariannu a datblygu system rheoli achosion iechyd rhywiol i Gymru gyfan. Bydd y system hon yn drawsnewidiol yn y ffordd y bydd data a gwybodaeth am iechyd rhywiol yn cael eu casglu a'r ffordd y bydd tueddiadau'n cael eu monitro. Yn bedwerydd, bydd gofyn i fyrddau iechyd ac ymddiriedolaethau adrodd yn flynyddol i Lywodraeth Cymru ar sut mae'r camau gweithredu yn y cynllun gweithredu HIV yn cael eu cymryd ac yn gwneud gwahaniaeth. Ac yn olaf, sefydlu grŵp goruchwylio cynllun gweithredu, a fydd yn monitro'r effaith y mae cyflawni'r cynllun gweithredu wedi'i chael.
Dwi'n hynod o ddiolchgar i'r partneriaid a'r rhanddeiliaid hynny sydd wedi creu'r cynllun hwn ar y cyd. Bydd cyfnod ymgynghori yn cael ei gynnal nawr am 12 wythnos. Dwi'n annog cymaint o bobl â phosibl i gyfrannu at y broses hon drwy ymateb a rhoi sylwadau ar y camau gweithredu sy'n cael eu cynnig. Dwi'n credu'n gryf y gallwn ni, drwy dderbyn a gweithredu'r camau hyn, wneud gwahaniaeth sylweddol i fywydau pobl sy'n byw gyda HIV a gwneud gwahaniaeth o ran diogelu cenedlaethau'r presennol a'r dyfodol rhag y feirws. Dwi'n edrych ymlaen at ddarllen yr ymatebion i'r ymgynghoriad a dod â'r cynllun terfynol yn ôl i'r Senedd yn ddiweddarach eleni. Diolch yn fawr.
The 26 actions are underpinned by three core principles: that there should be zero tolerance of HIV-related stigma; that all plans for implementation of new initiatives and services will be informed by, or developed with, people living with HIV. Alongside this, there will be a recognition of contextual differences by sexuality, ethnicity, age, gender and location. All new initiatives and services will be subject to ongoing monitoring and evaluation to make sure that they meet the actions and principles laid out in the plan. The group was clear that no-one should be left behind, that inclusivity and diversity should be encouraged and celebrated, and that all the communities we serve should be an integral part of the dialogue, the debate and the decision making on HIV going forward.
The 26 actions are focused on five key areas: prevention, testing, clinical care, living well with HIV and tackling HIV-related stigma. In addition, there are five key overarching actions. Firs, establishing Wales as a Fast Track Nation. Building on the great success of Fast Track Cardiff & Vale, the first fast-track collaboration in Wales, which has been a highly successful in involving local public bodies, increasing collaborative work, and producing new initiatives, including GP support for HIV testing and an advocacy network, both of which have attracted non-statutory funding. The aspiration of the plan is to make Wales a Fast Track Nation, with networks throughout Wales that would collaborate to help achieve Wales's ambition to have no new HIV cases by 2030.
Secondly, recognising the importance of, and increasing the involvement of voluntary and community groups. This action plan has been developed with partners such as Pride Cymru and Terrence Higgins Trust, whose work builds on the legacy of Cardiff AIDS helpline and Cardiff Body Positive. In addition to their work, the work of third sector HIV groups like PrEPster, National AIDS Trust, Positively UK and CHIVA, the children's HIV association, have all been vital in the fight against HIV in recent years. All of these organisations will remain instrumental in the fight against HIV in the coming years.
Thirdly, funding and developing an all-Wales sexual health case-management system. This system will be transformative in the way that sexual health data and intelligence is collected and the way in which trends are monitored. Fourthly, health boards and trusts will be required to report annually to the Welsh Government on how the actions from the HIV action plan are being taken forward and are making a difference. And lastly, establishing an action plan oversight group, which will monitor the impact that the delivery of the action plan has made.
I'm hugely grateful to those partners and stakeholders who have co-created this plan. The plan will now be subject to a 12-week consultation period. I encourage as many people as possible to contribute to this process and to respond and comment on the proposed actions. I firmly believe that, by accepting and implementing these actions, we can make a significant difference to the lives of people living with HIV and in protecting current and future generations from the virus. I look forward to reading the consultation responses and to bringing the final plan back to the Senedd later in the year. Thank you.
Can I thank you, Minister, for your statement today? Of course, it was very interesting to read the plan when it dropped into my inbox this morning. I very much welcome the plan today, and, of course, as a nation, we've made huge strides, haven't we, since the fight against HIV back in the 1980s? And as a very young person in the mid 1980s, I just about remember some of the issues around the stigma at the time. And that remained the case for some time afterwards. But I think we've made huge strides in fighting that, but, of course, there's more to do.
Now, the English HIV action plan and the Scottish HIV elimination plan both include annual reporting to Westminster and Holyrood. It wasn't mentioned in your plan today, but is it your intention to bring forward annual progress reporting to this Chamber here? Certainly, I would support that, because I think that would maintain the momentum and increase that accountability that I think we need.
Will Wales meet the UNAIDS 95-95-95 target by 2025, which is, of course, a global target set? I just wanted to check that that is your intention, Minister. I don't think it set out that in the plan.
In the testing section, there is a very important commitment of an anonymised seroprevalence study undertaken by Public Health Wales for HIV and blood-borne viruses. This will, of course, ensure that we know if a version of A&E opt-out testing would work in areas like Cardiff and potentially Wrexham. So, can I ask why that doesn't appear in the plan as an action in its own right?
Unlike England, there's no focus on partner notification—current and previous partners—of those diagnoses, and statistically that's the most impactful focus for testing, as I understand. It does go unmentioned in the plan, so I wonder, Minister, would you outline if you intend for the plan to do this? In the report, there are no targets for sexual health clinics to ensure that all their services offer a HIV test. So, this could be a good tool to implement, as I feel it would, of course, increase testing and reduce health inequalities as well. So, I wonder if, Minister, you could look to implementing this, as it would be good, perhaps, to include this as a key performance indicator for sexual health clinics.
You mentioned, Minister, that you want to introduce HIV education into the school curriculum, which I very much welcome, but I would like, perhaps, a little bit more clarity on that. To which age groups will this be introduced? I think it's important to understand that. I think there are a few issues around here to consider in terms of what age of children this will be taught to and when this will be introduced. Will HIV education become part of the same general teaching about STIs that is already in place, or will this be taught at a more in-depth level?
I think I saw in your press release, Minister, there's a mention of £3.9 million for further development for online testing. Does that sum include the—? Is that sum included for the full finance available to deliver the actions within the plan, or do you anticipate further funding being made available?
But, overall, Minister, I very much welcome, and of course I would encourage people to come forward and get tested, so we can eradicate infection and break the stigma. Thanks, Minister.
A gaf i ddiolch i chi, Gweinidog, am eich datganiad heddiw? Wrth gwrs, roedd yn ddiddorol iawn darllen y cynllun pan gyrhaeddodd fy mewnflwch y bore yma. Rwy'n croesawu'r cynllun yn fawr heddiw, ac, wrth gwrs, fel cenedl, rydym wedi cymryd camau breision, onid ydym ni, ers y frwydr yn erbyn HIV yn ôl yn yr 1980au? Ac fel dyn ifanc iawn yng nghanol yr 1980au, rwy'n cofio rhai o'r materion a oedd yn ymwneud â'r stigma ar y pryd. Ac arhosodd hynny'n wir am beth amser wedyn. Ond rwy'n credu ein bod ni wedi cymryd camau breision i frwydro hynny, ond, wrth gwrs, mae mwy i'w wneud.
Nawr, mae cynllun gweithredu HIV Lloegr a chynllun dileu HIV yr Alban yn cynnwys adroddiadau blynyddol i San Steffan a Holyrood. Ni soniwyd amdano yn eich cynllun heddiw, ond ai eich bwriad chi yw cyflwyno adroddiadau cynnydd blynyddol i'r Siambr hon yn y fan yma? Yn sicr, byddwn i'n cefnogi hynny, oherwydd rwy'n credu y byddai hynny'n cynnal y momentwm ac yn cynyddu'r atebolrwydd hwnnw yr wyf yn credu bod ei angen arnom.
A fydd Cymru'n cyrraedd targed UNAIDS 95-95-95 erbyn 2025, sydd, wrth gwrs, yn darged a osodwyd yn fyd-eang? Roeddwn i eisiau sicrhau mai dyna yw eich bwriad, Gweinidog. Nid wyf yn credu ei fod yn nodi hynny yn y cynllun.
Yn yr adran am brofion, ceir ymrwymiad pwysig iawn o astudiaeth serogyffredinrwydd ddienw a gynhaliwyd gan Iechyd Cyhoeddus Cymru ar gyfer feirysau HIV a feirysau sy'n cael eu cludo yn y gwaed. Bydd hyn, wrth gwrs, yn sicrhau ein bod yn gwybod a fyddai fersiwn o brofion optio allan mewn adrannau damweiniau ac achosion brys yn gweithio mewn ardaloedd fel Caerdydd ac o bosibl Wrecsam. Felly, a gaf i ofyn pam nad yw hynny'n ymddangos yn y cynllun fel cam gweithredu ynddo'i hun?
Yn wahanol i Loegr, nid oes pwyslais ar roi gwybod i bartneriaid—partneriaid presennol a blaenorol—am y diagnosisau hynny, ac yn ystadegol dyna'r pwyslais mwyaf effeithiol ar gyfer profi, fel y deallaf i. Nid yw'n cael ei grybwyll yn y cynllun, felly tybed, Gweinidog, a fyddech yn amlinellu a ydych yn bwriadu i'r cynllun wneud hyn? Yn yr adroddiad, nid oes targedau ar gyfer clinigau iechyd rhywiol i sicrhau bod eu holl wasanaethau'n cynnig prawf HIV. Felly, gallai hyn fod yn arf da i'w weithredu, oherwydd rwy'n credu y byddai, wrth gwrs, yn cynyddu nifer y profion ac yn lleihau anghydraddoldebau iechyd hefyd. Felly, tybed a wnewch chi, Gweinidog, geisio gweithredu hyn, gan y byddai'n dda, efallai, cynnwys hwn fel dangosydd perfformiad allweddol ar gyfer clinigau iechyd rhywiol.
Sonioch chi, Gweinidog, eich bod eisiau cyflwyno addysg HIV i'r cwricwlwm ysgol, ac rwy'n croesawu hynny'n fawr, ond hoffwn i, efallai, ychydig mwy o eglurder ynglŷn â hynny. I ba grwpiau oedran y bydd hyn yn cael ei gyflwyno? Rwy'n credu ei bod yn bwysig deall hynny. Rwy'n credu bod ychydig o faterion yn ymwneud â hyn i'w hystyried o ran beth fydd oedran y plant a fydd yn cael eu haddysgu a phryd y caiff hyn ei gyflwyno. A fydd addysg HIV yn dod yn rhan o'r un addysgu cyffredinol am heintiau a drosglwyddir yn rhywiol sydd eisoes ar waith, neu a fydd hyn yn cael ei addysgu ar lefel fwy manwl?
Rwy'n credu i mi weld yn eich datganiad i'r wasg, Gweinidog, sôn am £3.9 miliwn i ddatblygu profion ar-lein ymhellach. A yw'r swm hwnnw'n cynnwys—? A yw'r swm hwnnw wedi'i gynnwys yn y cyllid llawn sydd ar gael i gyflawni'r camau gweithredu yn y cynllun, neu a ydych chi'n rhagweld y bydd rhagor o arian ar gael?
Ond, yn gyffredinol, Gweinidog, rwy'n croesawu'n fawr, ac wrth gwrs byddwn yn annog pobl i ddod ymlaen a chael eu profi, fel y gallwn ddileu heintiau a dileu'r stigma. Diolch yn fawr, Gweinidog.
Thanks very much, Russell. Certainly, when it comes to reporting—and obviously, this is a consultation, so there's an opportunity for people to throw in their ideas beyond what has been set out so far—but, certainly, in terms of monitoring, we are very clear that there's going to be an oversight group to make sure that the 26 actions that have been set out are actually monitored and they are taken seriously. If you would like me to come back and to report to the Senedd, and, of course, I'd be more than happy to do that, because this is one of our key manifesto commitments—. This was absolutely central to our manifesto, and so any opportunity that you are happy to give us to demonstrate how we are delivering on our manifesto commencements, of course we are happy to do that.
I think in terms of the targets that have been set out by international organisations, yes, we're very much in keeping with those targets that have been set out, and, certainly, if it comes to partnership notification, I think we've got to be a little bit sensitive here. We've got to make sure that we're sensitive in terms of respecting privacy. What we don't want is for people not to come forward if there's going to be an issue, but, again, I'm happy to take a lead from experts who can tell me what the evidence shows us is the best way to behave in that space.
When it comes to sexual health clinics, of course HIV tests are available, and when it comes to education in the school curriculum, I of course will be working closely with the education Minister, who I know will want to ensure that we're taking an age-appropriate approach to this, and he'll, I'm sure, be taking a lead from the experts in that space. So, I think Jeremy Miles is better placed to inform about how exactly that will work into the school curriculum.
When it comes to the money, I've set out that we've got £3.9 million—that's for all testing, not just online testing—additional funding, but, of course, that's on top of what we already spend in each individual health board. So, we don't give the money to health boards and ring-fence it at the moment, but this money is ring-fenced; this is additional money that is ring-fenced, but that's on top of what is already being done by the health boards across Wales.
Diolch yn fawr iawn, Russell. Yn sicr, pan ddaw'n fater o adrodd—ac yn amlwg, ymgynghoriad yw hwn, felly mae cyfle i bobl gyfrannu eu syniadau y tu hwnt i'r hyn a nodwyd hyd yn hyn—ond, yn sicr, o ran monitro, rydym yn glir iawn y bydd grŵp goruchwylio i sicrhau bod y 26 o gamau a nodwyd yn cael eu monitro mewn gwirionedd a'u bod yn cael eu cymryd o ddifrif. Os hoffech i mi ddod yn ôl ac adrodd i'r Senedd, ac, wrth gwrs, byddwn i'n fwy na pharod i wneud hynny, oherwydd mae hwn yn un o'n hymrwymiadau maniffesto allweddol—. Roedd hwn yn gwbl ganolog i'n maniffesto, ac felly unrhyw gyfle yr ydych chi'n fodlon ei roi i ni i ddangos sut yr ydym yn cyflawni ein maniffesto, wrth gwrs rydym yn hapus i wneud hynny.
Rwy'n credu o ran y targedau sydd wedi'u gosod gan sefydliadau rhyngwladol, ydym, rydym ni'n cyd-fynd yn llwyr â'r targedau hynny sydd wedi'u nodi, ac, yn sicr, os daw'n fater o roi gwybod i bartneriaid, rwy'n credu bod yn rhaid i ni fod ychydig yn sensitif yma. Mae'n rhaid i ni sicrhau ein bod yn sensitif o ran parchu preifatrwydd. Yr hyn nad ydym ni eisiau ei gael yw i bobl beidio â dod ymlaen os bydd hynny'n achosi problem, ond, unwaith eto, rwy'n hapus i gael arweiniad gan arbenigwyr a all ddweud wrthyf beth mae'r dystiolaeth yn ei ddangos i ni yw'r ffordd orau o ymddwyn yn y maes hwnnw.
O ran clinigau iechyd rhywiol, wrth gwrs mae profion HIV ar gael, a phan ddaw'n fater o addysg yn y cwricwlwm ysgol, byddaf wrth gwrs yn gweithio'n agos gyda'r Gweinidog addysg, ac rwy'n gwybod y bydd eisiau sicrhau ein bod yn mabwysiadu ymagwedd sy'n briodol i oedran at hyn, a bydd, rwy'n siŵr, yn arwain yr arbenigwyr yn y maes hwnnw. Felly, rwy'n credu bod Jeremy Miles mewn gwell sefyllfa i roi gwybod sut yn union y bydd hynny'n gweithio yn y cwricwlwm ysgol.
O ran yr arian, rwyf wedi nodi bod gennym £3.9 miliwn—mae hynny ar gyfer pob prawf, nid profion ar-lein yn unig—cyllid ychwanegol, ond, wrth gwrs, mae hynny ar ben yr hyn yr ydym ni eisoes yn ei wario ym mhob bwrdd iechyd unigol. Felly, nid ydym yn rhoi'r arian i fyrddau iechyd ac yn ei glustnodi ar hyn o bryd, ond mae'r arian hwn wedi'i glustnodi; mae hwn yn arian ychwanegol sydd wedi'i glustnodi, ond mae hynny ar ben yr hyn sy'n cael ei wneud eisoes gan y byrddau iechyd ledled Cymru.
A gaf innau ddiolch i'r Gweinidog am yr adroddiad yma? Rwyf innau'n edrych ymlaen i weld pa fath o ymatebion ddaw i'r ymgynghori sy'n digwydd rŵan. Mae hwn yn bwysig iawn ac, ar yr wyneb, mae hwn yn ffrwyth gwaith partneriaeth fel y dylwn ni ei weld yn digwydd yma yng Nghymru, lle mae'r gwahanol fudiadau sydd eisiau ein gweld ni yn ennill tir yn y maes yma wedi bod yn cymryd rhan ynddo fo. Mi oedden ni mewn peryg, dwi'n meddwl, o fod yn llithro nôl o fod yn trio taro'r targed yna o beidio â chael rhagor o achosion newydd o HIV yng Nghymru erbyn 2030. Roedd fy mhlaid i wedi awgrymu o bosib y gallen ni fod yn anelu hyd yn oed yn uwch ac anelu am 2026, rhywbeth dwi'n gwybod yr oedd y Terrence Higgins Trust wedi ei groesawu. Mi oedd hyd yn oed 2030 yn dechrau edrych ymhell o'n gafael ni. Dwi'n gobeithio bod yr adroddiad yma sydd gennym ni rŵan yn dod â ni nôl on track, fel petai, ac y byddwn ni'n gallu yn sicr anelu at gyrraedd y targed hwnnw.
Mae yna sawl elfen o'r gwaith sydd yn mynd i fod yn cael ei wneud rŵan, neu sy'n cael ei argymell, sydd yn dal fy llygaid i, yn benodol creu Cymru'n Genedl Llwybr Carlam. Mae yna waith da wedi cael ei wneud, yn cael ei arwain yng Nghaerdydd a'r Fro, a dwi'n gwybod bod rhannau eraill o Gymru, y gogledd, er enghraifft, wedi bod yn eiddgar iawn i symud ymlaen efo gwaith fel hyn. Tybed a allaf i gael rhagor o fanylion gan y Gweinidog ynglŷn â'r capasiti mae hi'n dymuno ei weld yn cael ei adeiladu ar gyfer gweithredu'r uchelgais o Gymru fel Cenedl Llwybr Carlam. Y gobaith, dwi'n gwybod, yn y gogledd oedd y byddai yna adnoddau er mwyn sicrhau bod yna berson yn gallu arwain y gwaith, yn gyflogedig felly, yn gwthio ffiniau'r hyn all gael ei gyflawni yn y gogledd. Tybed oes yna ragor o gig ar asgwrn y math o adnoddau a allwn ni ddisgwyl i fod yn mynd a sut y gallai'r adnoddau hynny gael eu defnyddio ar lawr gwlad.
Mi wnaf i roi sylw yn sydyn iawn i stigma. Dwi'n falch o weld cymaint o bwyslais yn cael ei roi ar yr angen i daclo stigma. Rydyn ni'n gwybod cymaint o broblem oedd hyn nôl yn yr 1980au, fel cafodd ei ddangos gan y gyfres ragorol honno It's A Sin. Mae'n frawychus meddwl am y stigma oedd yna bryd hwnnw, ond mae'r stigma'n dal yn fyw. Dwi'n ei weld o drwy fy ngwaith i efo'r grŵp trawsbleidiol ar waed wedi ei heintio, lle mae'r rheini sydd wedi eu heintio â HIV yn dal yn profi stigma yn eu herbyn nhw. Felly, dwi'n croesawu hynny.
Mi wnaf i dynnu sylw'r Gweinidog at waith ymchwil sydd wedi cael ei wneud yn ddiweddar ynglŷn â stigma hyd yn oedd ynglŷn â phobl sydd yn cymryd PrEP. Rŵan, allaf i gael sicrwydd y bydd taclo stigma yn mynd yn ôl hyd yn oed at y pwynt hwnnw, fel nad oes angen i bobl sydd yn cymryd PrEP fod yn bryderus y bydd yna stigma yn eu herbyn nhw am drio atal HIV yn y lle cyntaf?
Ac un cwestiwn penodol iawn—maddeuwch i fi os ydy'r ateb yn yr adroddiad yma, dwi ddim wedi cael cyfle i fynd drwyddo fo'n fanwl eto—mae PrEP wedi bod ar gael drwy glinigau iechyd rhyw ac mae yna alw wedi bod am sicrhau ei fod o ar gael, er enghraifft, drwy'r fferyllydd cymunedol. Mi fyddai hynny ynddo fo'i hun yn fodd i daclo stigma, gan, o bosib, nad yw rhai pobl ddim yn dymuno mynd i glinigau iechyd rhyw er mwyn ei gael o, felly tybed oes yna newid cyfeiriad o ran polisi yn hynny o beth, fel bod modd cael gafael arno yn haws.
May I thank the Minister for this statement? I'm also looking forward to seeing what kind of responses there are to the consultation that's now ongoing. This is very important and, on the face of it, it is the fruit of partnership working, as we should see happening in Wales, where different organisations who want to see us making ground in this area have been involved in its development. We were at risk, I think, of slipping back from trying to hit that target of having no more new cases of HIV in Wales by 2030. My party had suggested that we could be aiming even higher and looking at 2026, something that the Terrence Higgins Trust had welcomed. Even 2030 started to look out of our reach. But I hope that this report will bring us back on track, as it were, and that we will certainly be able to aim towards that target.
There are a number of elements of the work that will be done, or is being recommended, that are eye-catching to me, specifically the creation of Wales as a Fast Track Nation. Some good work has been done, led in Cardiff and Vale, and I do know that other parts of Wales, north Wales, for example, have been very keen to make progress with work of this kind. I wonder whether I could have more details from the Minister on the capacity that she wishes to see built for implementing this Fast Track Nation ambition. The hope, I know, in north Wales was that there would be resources available to ensure that there was an individual who could lead this work, who would be employed to push the boundaries of what can be delivered in north Wales. I wonder whether there's any more meat on the bone in terms of the kind of resources that we could expect to see and how those resources could be used on the ground.
I will briefly cover the issue of stigma. I'm pleased to see such an emphasis placed on the need to tackle stigma. We know how much of a problem this was back in the 1980s, as was demonstrated by that excellent series It's A Sin, and it's shocking to think of the stigma that existed then. But that stigma is still there, I see it with my work on the cross-party group on infected blood, where those who are HIV positive still experience stigma. So, I welcome that commitment.
I will draw the Minister's attention to some research that's been done recently on stigma even for those people who take PrEP. Now, can I have an assurance that tackling stigma will go back even to that point so that people who do take PrEP don't need to be concerned that they will experience stigma for trying to prevent HIV infection in the first place?
And one very specific question—and forgive me if the answer is in the report, I haven't had an opportunity to go through it in detail as of yet—PrEP has been available through sexual health clinics, and there have been calls for ensuring that it is available through community pharmacy, for example, and that, in a way, would be a means of tackling stigma, because it's possible that some people wouldn't want to go to sexual health clinics in order to access this treatment. So, I wonder whether there is a change of direction in terms of policy in that regard so that it can be accessed more easily.
Diolch yn fawr, ac wrth gwrs rŷn ni eisiau gweld a sicrhau ein bod ni'n cyrraedd y targed yna o 2030, ond, os gallwn ni fynd yn gyflymach, wrth gwrs bydden ni'n hoffi gweld hynny hefyd. Mae'n dibynnu i ba raddau mae'r cyhoedd yn dod gyda ni ar y siwrne yma. Un o'r rhesymau, ac un o'r pethau dwi'n gobeithio ddaw o'r ffaith ein bod ni'n rhoi cymaint o sylw i hwn heddiw ac rŷn ni'n gobeithio ei rhoi yn ystod y misoedd nesaf, yw codi ymwybyddiaeth ynglŷn â'r ffaith bod pethau wedi newid a bod meddyginiaethau newydd ar gael sy'n golygu gallwn ni gael gwared ar stigma, gallwn ni gael gwared ar y syniad yma bod rhywun gyda HIV mewn perygl bywyd. Dŷn nhw ddim rhagor. Maen nhw'n gallu cael triniaeth. Ac yn sicr o ran y stigma—
Thank you very much, and, of course, we want to see and ensure that we do reach that target by 2030, and, if we can do it more quickly, then certainly I'd like to see that as well. It depends to what extent the public comes with us on this journey. One of the reasons, and one of the things that I hope will emerge from the fact that we are giving this such great attention today and over the coming months, is to raise awareness in terms of the fact that things have changed and that new medicines are available, which mean that we can get rid of the stigma. We can get rid of the idea of that someone with HIV's life is at risk. It's not. They can get treatment, and certainly in terms of the stigma—
I think it's really important that people who are taking PrEP—of course, they shouldn't face any stigma, and of course we will ensure that that is the case. But the way to do this is to bring the public with us, and I am very, very keen to make sure that we raise public awareness of the fact that the world has moved on a huge amount since the 1980s, and people who receive that antiretroviral therapy can and do live long and healthy lives, and the viral load in their blood is reduced so significantly it means that they can't transmit it to their sexual partners. It's really important that that message gets across, and we mustn't be scared of saying that out loud.
Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn i bobl sy'n cymryd PrEP—wrth gwrs, na ddylen nhw wynebu unrhyw stigma, ac wrth gwrs byddwn ni'n sicrhau na fydd hynny'n digwydd. Ond y ffordd o wneud hyn yw dod â'r cyhoedd gyda ni, ac rwy'n awyddus iawn i sicrhau ein bod yn codi ymwybyddiaeth y cyhoedd o'r ffaith bod y byd wedi symud ymlaen yn fawr iawn ers y 1980au, a bod pobl sy'n derbyn y therapi gwrth-retrofeirysol hwnnw'n gallu byw bywydau hir ac iach a'u bod yn gwneud hynny, ac mae'r llwyth feirysol yn eu gwaed yn cael ei leihau mor sylweddol mae'n golygu na allan nhw ei drosglwyddo i'w partneriaid rhywiol. Mae'n bwysig iawn bod y neges honno'n cael ei chyfleu, a rhaid i ni beidio ag ofni dweud hynny yn glir.
Yn sicr, o ran Cenedl Llwybr Carlam, dwi'n meddwl bod yna fodelau gwych yma yng Nghymru eisoes. Yn sicr, mae'r model sydd yma yng Nghaerdydd a'r Fro wedi bod yn un allweddol, a dwi yn gobeithio y gwelwn ni'r modelau yna'n cael eu gweld ledled Cymru yn y pen draw. Wrth gwrs, mae'n gwneud synnwyr i ni efallai dargedu rhai ardaloedd yn gyflymach nag eraill, ond beth dwi'n gobeithio o ran adnoddau yw y bydd y byrddau iechyd ar lawr gwlad yn gwneud y gwahaniaeth, eu bod nhw'n cymryd y cyfrifoldeb yma. Mae'n bwysig nad ydym ni ddim yn gwneud popeth o'r canol. Mae'r arian ychwanegol yna'n dod, ond mae'n rhaid iddyn nhw gymryd cyfrifoldeb. Os nad yw hwn yn gweithio, bydd y problemau'n dod at y byrddau iechyd yn y pen draw. Mae'n gwneud synnwyr iddyn nhw dargedu hwn yn gyflym hefyd.
Certainly, in terms of a Fast Track Nation, I think there are great models here in Wales already, and certainly the model here in Cardiff and the Vale has been vital. I do hope that we will see those models developing across Wales ultimately. Of course, it makes sense to target some areas more quickly than others, but what I do hope in terms of resources is that health boards on the ground will make the difference and that they take responsibility. It's important that we don't do everything centrally. There is additional funding, but they have to take responsibility. If this doesn't work, the problems will come to the health boards ultimately anyway, so it makes sense for them to target this quickly as well.
Diolch to the Minister for today's statement. Having worked closely with the Terrence Higgins Trust and Fast Track Cardiff & Vale, I know that today's statement is welcome news to all the charities and organisations who have pulled together to help create the HIV action plan. Access to data when it comes to HIV and STIs in Wales is really very difficult and needs improving. A new data surveillance system is desperately needed. From the figures I was able to obtain, there are approximately 2,800 people living in Wales accessing care for HIV, and, in 2021, 1,303 people were prescribed PrEP through NHS services. Ninety-nine per cent of those receiving PrEP are men, which is fantastic and has been a real game-changer. But my anxiety is that this isn't on the radar of the majority of women in Wales. We have a real opportunity to create a culture where women feature front and centre in team Wales's response to HIV, where we are offering HIV tests on a routine basis to women, where no woman leaves a sexual health clinic without being given the choice of a HIV test, where all women are aware of the HIV prevention drug PrEP and can make informed decisions about whether it is suitable for them, and where women living with HIV are included in research efforts and supported to have the best quality of life possible. Will the Minister make sure that the HIV action plan works for women also?
Diolch i'r Gweinidog am y datganiad heddiw. Ar ôl gweithio'n agos gydag Ymddiriedolaeth Terrence Higgins a Fast Track Caerdydd a'r Fro, rwy'n gwybod bod y datganiad heddiw'n newyddion da i'r holl elusennau a sefydliadau sydd wedi dod at ei gilydd i helpu i greu'r cynllun gweithredu HIV. Mae mynediad at ddata o ran HIV a heintiau a drosglwyddir yn rhywiol yng Nghymru yn anodd iawn ac mae angen ei wella. Mae taer angen system arolygu data newydd. O'r ffigurau yr oeddwn i'n gallu eu cael, mae tua 2,800 o bobl sy'n byw yng Nghymru yn cael gofal am HIV, ac, yn 2021, cafodd 1,303 o bobl bresgripsiwn PrEP drwy wasanaethau'r GIG. Mae naw deg naw y cant o'r rhai sy'n derbyn PrEP yn ddynion, sy'n wych ac sydd wedi newid y sefyllfa yn llwyr. Ond fy mhryder i yw nad yw hyn ar radar y mwyafrif o fenywod yng Nghymru. Mae gennym gyfle gwirioneddol i greu diwylliant lle mae menywod yn rheng flaen ymateb tîm Cymru i HIV, lle'r ydym yn cynnig profion HIV yn rheolaidd i fenywod, lle nad oes unrhyw fenyw yn gadael clinig iechyd rhywiol heb gael y dewis o gael prawf HIV, lle mae pob menyw yn ymwybodol o'r cyffur atal HIV PrEP ac yn gallu gwneud penderfyniadau gwybodus ynghylch a yw'n addas ar ei chyfer hi, a lle mae menywod sy'n byw gyda HIV yn cael eu cynnwys mewn ymdrechion ymchwil ac yn cael eu cefnogi i gael yr ansawdd bywyd gorau posibl. A wnaiff y Gweinidog sicrhau bod y cynllun gweithredu HIV yn gweithio i fenywod hefyd?
Thanks very much, Buffy. I think it's really important, the point that you make, because we know that HIV affects men, women, trans people, all kinds of people, and I think it's really important that we recognise that and we say that, again, out loud. That's why we've ensured that this plan is very inclusive and that no-one is left behind. What we find is that women are generally more comfortable getting engaged either with their GP or with the sexual health services for their sexual health needs, whether that's for contraceptive care or for a sexual health screening. Now, we recognise that there is a small minority of women who haven't engaged with these services, and we hope that the online testing services may be a mechanism through which those women who perhaps are more reluctant to come forward to have a face-to-face test with their GP or their sexual health clinic can do so in a different way. I do think that, actually, the pandemic has been transformative in that sense and has led to an increase in testing. I think the other thing, of course, is that women quite often get tested when they have antenatal testing. So, there are 48 new diagnoses in Wales, and, of these, around 10 of them were identified as female. So, it's really important that people bear in mind that women absolutely get HIV as well.
Diolch yn fawr iawn, Buffy. Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn, y pwynt yr ydych yn ei wneud, oherwydd rydym ni'n gwybod bod HIV yn effeithio ar ddynion, menywod, pobl draws, pob math o bobl, ac rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn ein bod yn cydnabod hynny a'n bod, unwaith eto, yn dweud hynny'n glir. Dyna pam yr ydym wedi sicrhau bod y cynllun hwn yn gynhwysol iawn ac nad oes neb yn cael ei adael ar ôl. Yr hyn a welwn yw bod menywod yn fwy cyfforddus ar y cyfan yn ymgysylltu naill ai â'u meddyg teulu neu â'r gwasanaethau iechyd rhywiol ar gyfer eu hanghenion iechyd rhywiol, boed hynny ar gyfer gofal atal cenhedlu neu ar gyfer sgrinio iechyd rhywiol. Nawr, rydym ni'n cydnabod bod lleiafrif bach o fenywod nad ydyn nhw wedi ymgysylltu â'r gwasanaethau hyn, ac rydym ni'n gobeithio y gallai'r gwasanaethau profi ar-lein fod yn ddull y gall y menywod hynny sydd efallai'n fwy amharod i ddod i gael prawf wyneb yn wyneb gyda'u meddyg teulu neu eu clinig iechyd rhywiol wneud hynny mewn ffordd wahanol. Rwy'n credu bod y pandemig, mewn gwirionedd, wedi bod yn drawsnewidiol yn yr ystyr hwnnw ac wedi arwain at gynnydd mewn profion. Rwy'n credu mai'r peth arall, wrth gwrs, yw bod menywod yn aml yn cael eu profi pan fyddan nhw'n cael profion cyn-geni. Felly, mae 48 diagnosis newydd yng Nghymru, ac, o'r rhain, nodwyd bod tua 10 ohonyn nhw'n fenywod. Felly, mae'n bwysig iawn bod pobl yn cofio bod menywod yn sicr yn cael HIV hefyd.
Ac yn olaf, Altaf Hussain.
Finally, Altaf Hussain.
Thank you very much, Deputy Presiding Officer, and thank you, Minister, for this action plan. HIV home tests are available throughout Wales, with the tests being posted to a laboratory, and the person will receive their results usually in around 72 hours.
There is, however, an alternative test available, which allows a person to test themselves at home and receive their results in around 15 minutes. Waiting for an HIV result can be terrifying, and some people don't feel comfortable visiting a clinic, for a number of reasons. These 15-miniute tests are around £15, but, according to the Higgins trust, these tests are free in certain parts of England and Scotland where it is locally funded. With the current cost-of-living crisis, for some people, especially those in lower income categories, these can be unaffordable. The mental stress HIV can cause is truly awful. Will the Welsh Government consider funding a scheme in Wales that will allow people to access a free 15-minute home test, as this could encourage some more testing as people can test themselves discreetly without the added stress of visiting their local clinic, waiting days for a result, and the fear of judgment and stigmatisation? Sorry, my throat is bad.
Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd, a diolch, Gweinidog, am y cynllun gweithredu hwn. Mae profion cartref HIV ar gael ledled Cymru, a'r profion yn cael eu postio i labordy, a bydd yr unigolyn yn cael eu canlyniadau fel arfer mewn tua 72 awr.
Fodd bynnag, mae prawf arall ar gael, sy'n caniatáu i unigolyn brofi ei hun gartref a chael ei ganlyniadau mewn tua 15 munud. Gall aros am ganlyniad HIV fod yn frawychus, ac nid yw rhai pobl yn teimlo'n gyfforddus yn ymweld â chlinig, am nifer o resymau. Mae'r profion 15 munud hyn tua £15, ond, yn ôl y Terrence Higgins Trust, mae'r profion hyn am ddim mewn rhai rhannau o Loegr a'r Alban lle mae'n cael ei ariannu'n lleol. O ystyried yr argyfwng costau byw presennol, i rai pobl, yn enwedig y rhai mewn categorïau incwm is, gall y rhain fod yn rhy ddrud. Mae'r straen meddyliol y gall HIV ei achosi yn wirioneddol ofnadwy. A wnaiff Llywodraeth Cymru ystyried ariannu cynllun yng Nghymru a fydd yn caniatáu i bobl gael prawf cartref 15 munud am ddim, gan y gallai hyn annog mwy o brofion gan y gall pobl brofi eu hunain yn ddiffwdan heb y straen ychwanegol o ymweld â'u clinig lleol, aros diwrnodau am ganlyniad, a'r ofn o farnu a stigma? Mae'n ddrwg gen' i, mae fy ngwddf yn dost.
[Inaudible.]
[Anghlywadwy.]
Thank you.
Diolch.
Thank you, Altaf. Certainly, we're aware that that opportunity to do online tests and make sure that you get those delivered to home—I think that does open a new opportunity. In terms of the 15-minute tests, obviously, if people come back to us on that in the consultation, then that's something we'll have to consider.
You suggest that HIV testing can be terrifying. I don't think it's as terrifying as it used to be, because we know there are things we can do if you do have HIV. And again, lets get back to just keep on repeating that—HIV, you can now get help for it and live a normal life. And that is the message we absolutely need to give. Free HIV testing is already, of course, available in Wales, and will continue to be, certainly as we roll out this programme.
Diolch, Altaf. Yn sicr, rydym yn ymwybodol bod y cyfle hwnnw i wneud profion ar-lein a sicrhau eu bod nhw'n cael eu danfon i'ch cartrefi—rwy'n credu bod hynny yn agor cyfle newydd. O ran y profion 15 munud, yn amlwg, os bydd pobl yn dod yn ôl atom ynghylch hynny yn yr ymgynghoriad, yna mae hynny'n rhywbeth y bydd yn rhaid i ni ei ystyried.
Rydych chi'n awgrymu y gall profion HIV fod yn frawychus. Nid wyf i'n credu ei fod mor frawychus ag yr oedd yn arfer bod, gan ein bod yn gwybod bod pethau y gallwn eu gwneud os oes gennych chi HIV. Ac eto, gadewch i ni ddal ati i ailadrodd hynny—HIV, gallwch gael cymorth gyda hynny bellach a byw bywyd normal. A dyna'r neges y mae angen i ni ei rhoi yn wirioneddol. Mae profion HIV am ddim ar gael eisoes, wrth gwrs, yng Nghymru, a byddan nhw'n parhau felly, yn sicr wrth i ni gyflwyno'r rhaglen hon.
Diolch i'r Gweinidog.
Thank you, Minister.
Mae'r datganiad nesaf wedi'i dynnu yn ôl.
The next statement has been withdrawn.
Felly, symudwn ymlaen i eitem 7, datganiad gan y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol, diweddariad ar Wcráin, a galwaf ar y Gweinidog, Jane Hutt.
So, we will move on to item 7, a statement by the Minister for Social Justice, an update on Ukraine, and I call on the Minister, Jane Hutt.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd, for giving us another opportunity to provide an update to Members about our ongoing work to support people from Ukraine seeking sanctuary in Wales. When I last updated you almost a month ago, Wales had welcomed just over 1,120 Ukrainians under the Homes for Ukraine scheme, including under our supersponsor route, and I'm pleased to say this number has nearly doubled since then. Almost 2,200 people from Ukraine, sponsored by people from Wales, had arrived in the UK by 7 June. There have also been arrivals, of course, under the Ukraine family scheme, but the UK Government does not provide that data.
More than 5,200 visas have now been granted to people from Ukraine who have sponsors in Wales, so we can expect the number of arrivals to continue to grow quickly in the coming weeks. Our partners in local government, the NHS, the third sector, volunteers and, of course, all those people who are acting as sponsors are making phenomenal efforts to support sanctuary seekers with the services and information they need. The Minister for Finance and Local Government and I met with local authority leaders and chief executives last week to restate our shared commitment to this work following the election.
Last week, I announced that we would be temporarily pausing our supersponsor scheme for the rest of this month. The supersponsor route has been an enormous success since its launch eight weeks ago. We set out to sponsor 1,000 people and it has far exceeded our expectations. The published data for Wales, up to 7 June 2022, shows that over 3,000 supersponsor scheme visas have been granted, but operational data suggests that that could now be as much as 50 per cent higher.
We set up the supersponsor route because we wanted to reduce the safeguarding risks and reduce barriers for people from Ukraine, mostly women and children, who are fleeing this deadly conflict and seeking sanctuary. Last week I visited one of our welcome centres, alongside the Counsel General, and it was a real pleasure to see the positive impact of this work in action.
As part of marking Refugee Week next week, the First Minister and I also intend to visit another of our centres. We have set up and funded the welcome centres, with their wraparound support, to accommodate our initial commitment of 1,000 people. Our current welcome centres are at capacity, and we are urgently seeking to establish further centres and other sources of temporary accommodation. We are pleased that we can provide a route to sanctuary for so many, but it is a huge challenge for us to ensure that we can scale our offer to support everyone arriving.
It would be wholly irresponsible for us to keep this route open unless we were confident that we have everything in place to ensure everyone we sponsor has a good-quality experience when they arrive in Wales. This temporary, operational pause will provide us and our partners with a short space of time to ensure all our processes and services are in place to support everyone we have made commitments to. Being a nation of sanctuary is about ensuring that we are able to make good on the promises we have made to people who want to come to Wales. We fully expect to reopen the scheme for applications next month. I will update you again when we complete our review at the end of June.
We continue to work closely with local government and others, particularly the third sector, to ensure everyone arriving and staying in the welcome centres is supported as they begin to settle into life in Wales. Housing options for Ukrainian refugees are being planned with partners in the public and private rented sector. We do not want people to stay in the welcome centres for longer than necessary. We have contacted everyone in Wales who's expressed an interest in hosting someone from Ukraine but has not yet been matched. Local authorities are undertaking property and safeguarding checks daily.
Dirprwy Lywydd, we are working closely and relying on the third sector's expertise and experience in supporting people seeking sanctuary. People arriving from Ukraine are likely to need a range of support, including advice and advocacy, as they settle into life in Wales. Our contact centre, which I visited recently, has now made approximately 21,000 outbound calls and answered over 2,000 incoming calls, providing essential information and advice to Ukrainians and Wales-based sponsors. We will also be extending our Wales sanctuary service, led by Welsh Refugee Council, to ensure that Ukrainians have access to this vital service. Within the service we will ensure provision of peer support opportunities, immigration legal advice, casework advice services and advocacy.
We are incredibly grateful to all of those who have opened up their homes. We have regularly updated our guidance for sponsors, and we are working with Housing Justice Cymru to make information sessions, training and trauma-informed peer support more widely available.
In my regular meetings with the UK Minister for Refugees, I continue to make the case for parity of funding to support people arriving under the Ukraine family scheme. The UK Government is yet to agree to this. Here too, we are working closely with third sector partners to make wraparound support available for all those families who have been reunited via the Ukraine family scheme, and need support. We are finalising the details.
We will also ensure that 'thank you' payments are made to secondary hosts, where Ukraine family scheme accommodations break down. I urge the UK Government to properly support this work.
Finally, Dirprwy Lywydd, we are holding a series of workshops to engage third sector organisations about the challenges that Ukrainians will be experiencing across Wales. We are working as quickly as we can to ensure people can access all the services they need, from interpretation to language tuition, casework support or health services, but some of this will continue to take time to build up capacity. This is a real Team Wales effort to be proud of.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd, am roi cyfle arall i ni roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau am ein gwaith parhaus i gefnogi pobl o Wcráin sy'n ceisio noddfa yng Nghymru. Pan roddais yr wybodaeth ddiweddaraf i chi ddiwethaf bron i fis yn ôl, roedd Cymru wedi croesawu ychydig dros 1,120 o bobl Wcráin o dan y cynllun Cartrefi i Wcráin, gan gynnwys drwy ein llwybr uwch-noddwr, ac rwy'n falch o ddweud bod y rhif hwn bron wedi dyblu ers hynny. Roedd bron i 2,200 o bobl o Wcráin, wedi'u noddi gan bobl o Gymru, wedi cyrraedd y DU erbyn 7 Mehefin. Mae eraill wedi cyrraedd hefyd, wrth gwrs, o dan gynllun teulu Wcráin, ond nid yw Llywodraeth y DU yn darparu'r data hynny.
Mae dros 5,200 o fisâu wedi'u rhoi bellach i bobl o Wcráin sydd â noddwyr yng Nghymru, felly gallwn ddisgwyl i nifer y bobl sy'n cyrraedd barhau i gynyddu'n gyflym yn yr wythnosau nesaf. Mae ein partneriaid mewn llywodraeth leol, y GIG, y trydydd sector, gwirfoddolwyr ac, wrth gwrs, yr holl bobl hynny sy'n gweithredu fel noddwyr yn gwneud ymdrechion aruthrol i gefnogi ceiswyr noddfa gyda'r gwasanaethau a'r wybodaeth sydd eu hangen arnyn nhw. Cyfarfu'r Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol a minnau ag arweinwyr a phrif weithredwyr awdurdodau lleol yr wythnos diwethaf i ailddatgan ein hymrwymiad cyffredin i'r gwaith hwn yn dilyn yr etholiad.
Yr wythnos diwethaf, cyhoeddais y byddem yn gohirio dros dro ein cynllun uwch-noddwyr am weddill y mis hwn. Mae'r llwybr uwch-noddwyr wedi bod yn llwyddiant ysgubol ers ei lansio wyth wythnos yn ôl. Aethom ati i noddi 1,000 o bobl ac mae wedi rhagori'n llwyr ar ein disgwyliadau. Mae'r data a gyhoeddwyd ar gyfer Cymru, hyd at 7 Mehefin 2022, yn dangos bod dros 3,000 o fisâu wedi'u rhoi drwy'r cynllun uwch-noddwyr, ond mae data gweithredol yn awgrymu y gallai hynny fod gymaint â 50 y cant yn fwy erbyn hyn.
Fe wnaethom sefydlu'r llwybr uwch-noddwyr oherwydd ein bod ni'n dymuno lleihau'r risgiau diogelu a lleihau rhwystrau i bobl o Wcráin, menywod a phlant yn bennaf, sy'n dianc rhag y gwrthdaro angheuol hwn ac yn ceisio noddfa. Yr wythnos diwethaf ymwelais ag un o'n canolfannau croeso, ynghyd â'r Cwnsler Cyffredinol, ac roedd hi'n bleser mawr gweld effaith gadarnhaol y gwaith hwn.
Yn rhan o nodi Wythnos Ffoaduriaid yr wythnos nesaf, mae'r Prif Weinidog a minnau hefyd yn bwriadu ymweld ag un arall o'n canolfannau. Rydym ni wedi sefydlu ac ariannu'r canolfannau croeso, gyda'u cefnogaeth gynhwysfawr, i ddarparu ar gyfer ein hymrwymiad cychwynnol o 1,000 o bobl. Mae ein canolfannau croeso presennol yn llawn, ac rydym yn ymdrechu ar frys i geisio sefydlu rhagor o ganolfannau a ffynonellau eraill o lety dros dro. Rydym yn falch y gallwn ni ddarparu llwybr at noddfa i gynifer, ond mae'n her enfawr i ni sicrhau y gallwn ehangu ein cynnig i gefnogi pawb sy'n cyrraedd.
Byddai'n gwbl anghyfrifol i ni gadw'r llwybr hwn ar agor oni bai ein bod yn hyderus bod gennym ni bopeth yn ei le i sicrhau y bydd pawb yr ydym yn eu noddi yn cael profiad o ansawdd da pan fyddan nhw'n cyrraedd Cymru. Bydd yr oedi dros dro hwn yn y gweithrediadau yn rhoi cyfnod byr o amser i ni a'n partneriaid sicrhau bod ein holl brosesau a gwasanaethau ar waith i gefnogi pawb yr ydym wedi ymrwymo iddyn nhw. Mae bod yn genedl noddfa yn ymwneud â sicrhau ein bod yn gallu anrhydeddu'r addewidion yr ydym wedi eu gwneud i bobl sy'n dymuno dod i Gymru. Rydym yn llwyr ddisgwyl ailagor y cynllun ar gyfer ceisiadau fis nesaf. Byddaf yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i chi eto pan fyddwn yn cwblhau ein hadolygiad ddiwedd mis Mehefin.
Rydym yn parhau i weithio'n agos gyda llywodraeth leol ac eraill, yn enwedig y trydydd sector, i sicrhau bod pawb sy'n cyrraedd ac yn aros yn y canolfannau croeso yn cael eu cefnogi wrth iddyn nhw ddechrau ymgynefino â bywyd yng Nghymru. Mae dewisiadau tai ar gyfer ffoaduriaid o Wcráin yn cael eu cynllunio gyda phartneriaid yn y sector rhentu cyhoeddus a phreifat. Nid ydym ni eisiau i bobl aros yn y canolfannau croeso am fwy o amser nag sydd ei angen. Rydym wedi cysylltu â phawb yng Nghymru sydd wedi mynegi diddordeb mewn croesawu rhywun o Wcráin ond nad ydyn nhw wedi eu paru eto. Mae awdurdodau lleol yn cynnal gwiriadau eiddo a diogelu bob dydd.
Dirprwy Lywydd, rydym yn gweithio'n agos ac yn dibynnu ar arbenigedd a phrofiad y trydydd sector o ran cefnogi pobl sy'n ceisio noddfa. Mae'n debygol y bydd angen cymorth amrywiol ar bobl sy'n cyrraedd o Wcráin, gan gynnwys cyngor ac eiriolaeth, wrth iddyn nhw ymgynefino â bywyd yng Nghymru. Mae ein canolfan gyswllt, yr ymwelais â hi'n ddiweddar, wedi gwneud tua 21,000 o alwadau bellach ac wedi ateb dros 2,000 o alwadau, gan ddarparu gwybodaeth a chyngor hanfodol i bobl Wcráin a noddwyr yng Nghymru. Byddwn hefyd yn ymestyn ein gwasanaeth noddfa i Gymru, dan arweiniad Cyngor Ffoaduriaid Cymru, i sicrhau bod gan bobl Wcráin fynediad i'r gwasanaeth hanfodol hwn. O fewn y gwasanaeth byddwn yn sicrhau bod cyfleoedd cymorth gan gymheiriaid yn cael eu darparu, cyngor cyfreithiol ar fewnfudo, gwasanaethau cyngor gwaith achos ac eiriolaeth.
Rydym yn hynod ddiolchgar i bawb sydd wedi agor eu cartrefi. Rydym wedi diweddaru ein canllawiau i noddwyr yn rheolaidd, ac rydym yn gweithio gyda Housing Justice Cymru i sicrhau bod sesiynau gwybodaeth, hyfforddiant a chymorth cymheiriaid i fynd i'r afael â thrawma ar gael yn ehangach.
Yn fy nghyfarfodydd rheolaidd â Gweinidog y DU dros Ffoaduriaid, rwy'n parhau i ddadlau dros gyllid cyfartal i gefnogi pobl sy'n cyrraedd o dan gynllun teulu Wcráin. Nid yw Llywodraeth y DU wedi cytuno i hyn eto. Yma hefyd, rydym yn gweithio'n agos gyda phartneriaid yn y trydydd sector i sicrhau bod cymorth cynhwysfawr ar gael i'r holl deuluoedd hynny sydd wedi dod at ei gilydd unwaith eto drwy gynllun teulu Wcráin, ac y mae angen cymorth arnyn nhw. Rydym wrthi'n cwblhau'r manylion.
Byddwn hefyd yn sicrhau bod taliadau 'diolch' yn cael eu gwneud i letywyr eilaidd, pan fydd trefniant llety drwy gynllun teulu Wcráin yn chwalu. Rwy'n annog Lywodraeth y DU i gefnogi'r gwaith hwn yn iawn.
Yn olaf, Dirprwy Lywydd, rydym yn cynnal cyfres o weithdai i ymgysylltu â sefydliadau'r trydydd sector am yr heriau y bydd pobl Wcráin yn eu hwynebu ledled Cymru. Rydym yn gweithio mor gyflym ag y gallwn i sicrhau y gall bobl elwa ar yr holl wasanaethau sydd eu hangen arnyn nhw, o gyfieithu i hyfforddiant iaith, cymorth gyda gwaith achos neu wasanaethau iechyd, ond bydd rhywfaint o hyn yn parhau i gymryd amser i feithrin gallu. Mae hon yn ymdrech wirioneddol gan Gymru gyfan y gallwn fod yn falch ohoni.
In your written statement update on the Homes for Ukraine scheme last Wednesday, you referred to the latest UK Government figures then, which stated that as of 30 May, 4,909 visas had been issued to people from Ukraine with a sponsor in Wales, which was up 1,609 in three weeks, of which 2,453 were sponsored by the Welsh Government, up 1,453 in just three weeks. You stated then that 1,961 people with sponsors had now arrived in Wales, in addition to those arriving under the Ukraine family scheme. If I repeat the question I always put to you in these statements: what therefore is your understanding of how many have arrived in Wales in total so far, under both schemes, or is that data still unavailable? And what further specific discussions have you had with the UK Minister for Refugees about the reasons for the narrowing but continuing gap between numbers of visas issued and the total arrivals, and action being taken to further address this?
As you know, I've spoken in this Chamber on several occasions of Haven of Light's work with Link International on the Ukrainian response in north Wales. I first highlighted this to you in the Chamber on 15 March, when I stated,
'They're being established by a team of local professionals and partnering third sector organisations and churches across north Wales, working from a central hub in Llandudno, to prepare for the arrival of Ukrainian nationals and others affected by the war who will come to north Wales in the weeks and months ahead.'
I asked you:
'How will the Welsh Government support these vital initiatives and facilitate local authority engagement with them?'
I was therefore pleased to receive an e-mail earlier this month from Ali Ussery, Haven of Light, stating that both she and Reverend Tim Hall, from the charity Link International, sit on the external stakeholder group with you. And Ali added,
'As you know, I always focus my work at grass-roots level, meeting with the people and letting them lead.'
She invited me to a barbecue with a focus on Ukrainian families now living in Conwy county, which I'll be attending. Will you therefore provide us with an update on the work of the external stakeholder group, particularly with people at grass-roots level across Wales? Ali told me that 100 Ukrainians came and spent the day together, informally meeting, sharing experiences, weeping, laughing and playing at their last event, adding that it was an amazing time to see so many children having fun and talking with others in their own language.
Responding to your update on Ukraine statement six weeks ago, I asked how you were working with ministerial colleagues to ensure that school places and local GP and NHS services are available to Ukrainian refugees when they arrive in Wales. You responded stating,
'It's crucial in terms of education that children can obtain admission to schools, and, indeed, also, I have to say, to the health service, to their GPs, to the health checks that are under way. This is monitored on a daily basis.'
Responding to you four weeks ago, I referred to the constituent who had contacted me stating that a Ukrainian refugee family was arriving the following morning under the Homes for Ukraine scheme, who had been told by the local authority's school admissions that the family's primary school-age child could not start education until she had a medical from the GP, and by the GP they had registered the family with that they refused to do a medical, knew nothing of this requirement and did not have the capacity. I thanked you for your prompt response, in which you stated that officials were following up with the admissions officer in the local authority to confirm that, providing the child is well, they do not need to wait for a health assessment to attend the school and that, regarding the position relayed to the family from the GP practice, you had asked health officials to follow up on that with the health board as a matter of urgency. I therefore concluded by asking how you therefore are working with colleagues to ensure that this capacity issue is addressed and, finally, how you would now ensure that local authorities and health services across Wales understand your expectations of them. To what extent, therefore, is your temporary pause of the Welsh Government's supersponsor scheme dictated by a shortage of accommodation, and to what extent by restrictions to the limited availability of services, including school placements and health provision? Can this realistically be addressed and, if so, when by and how?
And my final question, given your reference to accommodation: at the St David's parliamentary prayer breakfast for Wales on 3 March, I sat next to a person who is working with the Ministry of Defence to develop temporary quality accommodation for Ukrainian refugees arriving in the UK. In the circumstances you describe, what discussions have you had or could you have with the MOD regarding Wales accessing that potential source of quality, albeit temporary, housing?
Yn eich datganiad ysgrifenedig lle rhoddir yr wybodaeth ddiweddaraf am y cynllun Cartrefi i Wcráin ddydd Mercher diwethaf, fe wnaethoch chi gyfeirio at ffigurau diweddaraf Llywodraeth y DU bryd hynny, a oedd yn nodi bod 4,909 o fisâu wedi eu rhoi i bobl o Wcráin a oedd â noddwr yng Nghymru ar 30 Mai, a oedd yn gynnydd o 1,609 mewn tair wythnos, a chafodd 2,453 o'r rhain eu noddi gan Lywodraeth Cymru, a oedd yn gynnydd o 1,453 mewn tair wythnos yn unig. Fe wnaethoch chi ddweud bryd hynny fod 1,961 o bobl â noddwyr wedi cyrraedd Cymru bellach, yn ogystal â'r rhai sy'n cyrraedd o dan gynllun teulu Wcráin. Os byddaf yn ailadrodd y cwestiwn yr wyf i bob amser yn ei ofyn i chi yn y datganiadau hyn: beth felly yw eich dealltwriaeth o faint sydd wedi cyrraedd Cymru i gyd hyd yn hyn, o dan y ddau gynllun, neu onid yw'r data hynny ar gael o hyd? A pha drafodaethau penodol pellach ydych chi wedi eu cael gyda Gweinidog Ffoaduriaid y DU am y rhesymau dros y bwlch sy'n lleihau, ond sy'n dal yn bodoli, rhwng nifer y fisâu a gyhoeddwyd a chyfanswm y bobl sy'n cyrraedd, a'r hyn sy'n cael ei wneud i fynd i'r afael â hyn ymhellach?
Fel y gwyddoch chi, rwyf i wedi siarad yn y Siambr hon droeon am waith Haven of Light gyda Link International ar ymateb gogledd Cymru i'r sefyllfa yn Wcráin. Tynnais eich sylw at hyn gyntaf yn y Siambr ar 15 Mawrth, pan ddywedais,
'Maen nhw'n cael eu sefydlu gan dîm o weithwyr proffesiynol lleol a phartneriaeth sefydliadau'r trydydd sector ac eglwysi ar draws y gogledd, gan weithio o ganolfan ganolog yn Llandudno, i baratoi ar gyfer dyfodiad gwladolion o Wcráin ac eraill y mae'r rhyfel yn effeithio arnyn nhw a fydd yn dod i'r gogledd yn yr wythnosau a'r misoedd nesaf.'
Gofynnais i chi:
'Sut y bydd Llywodraeth Cymru yn cefnogi'r mentrau hanfodol hyn ac yn hwyluso ymgysylltiad awdurdodau lleol â nhw?'
Felly, roeddwn i'n falch o gael e-bost yn gynharach y mis hwn gan Ali Ussery, Haven of Light, yn dweud ei bod hi a'r Parchedig Tim Hall, o'r elusen Link International, yn eistedd ar y grŵp rhanddeiliaid allanol gyda chi. Ac ychwanegodd Ali,
'Fel y gwyddoch chi, rwyf i bob amser yn rhoi pwyslais ar weithio ar lawr gwlad, yn cyfarfod â'r bobl ac yn gadael iddyn nhw arwain.'
Fe wnaeth hi fy ngwahodd i farbeciw gyda phwyslais ar deuluoedd o Wcráin sy'n byw yn sir Conwy bellach, a byddaf yn mynd iddo. A wnewch chi felly roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni am waith y grŵp rhanddeiliaid allanol, yn enwedig gyda phobl ar lawr gwlad ledled Cymru? Dywedodd Ali wrthyf fod 100 o Wcrainiaid wedi dod a threulio'r diwrnod gyda'i gilydd, yn cyfarfod yn anffurfiol, yn rhannu profiadau, yn wylo, yn chwerthin ac yn chwarae yn eu digwyddiad diwethaf, gan ychwanegu ei bod yn wych gweld cynifer o blant yn cael hwyl a siarad ag eraill yn eu hiaith eu hunain.
Wrth ymateb i'ch datganiad yn rhoi'r manylion diweddaraf am sefyllfa Wcráin chwe wythnos yn ôl, gofynnais sut yr oeddech yn gweithio gyda'ch cyd-Weinidogion i sicrhau bod lleoedd mewn ysgolion a meddygfeydd teulu lleol a gwasanaethau'r GIG lleol ar gael i ffoaduriaid o Wcráin pan fyddan nhw'n cyrraedd Cymru. Fe wnaethoch chi ymateb gan ddweud,
'Mae'n hanfodol o ran addysg y gall plant gael eu derbyn i ysgolion, ac, yn wir, hefyd, mae'n rhaid i mi ddweud, i'r gwasanaeth iechyd, i'w meddygon teulu, i'r gwiriadau iechyd sydd ar y gweill. Caiff hyn ei fonitro'n ddyddiol.'
Wrth ymateb i chi bedair wythnos yn ôl, cyfeiriais at yr etholwr a oedd wedi cysylltu â mi i ddweud bod teulu o ffoaduriaid o Wcráin yn cyrraedd y bore canlynol o dan y cynllun Cartrefi i Wcráin, a oedd wedi cael gwybod gan uned derbyniadau ysgol yr awdurdod lleol na allai plentyn oedran ysgol gynradd y teulu ddechrau addysg nes iddi gael asesiad meddygol gan y meddyg teulu, a gan feddyg teulu cofrestredig y teulu â nhw ei fod yn gwrthod cynnal yr asesiad meddygol, nad oedd yn gwybod dim am y gofyniad hwn ac nad oedd ganddyn nhw le. Fe wnes i ddiolch i chi am eich ymateb prydlon, lle wnaethoch chi ddweud bod swyddogion yn holi'r swyddog derbyniadau yn yr awdurdod lleol i gadarnhau, ar yr amod bod y plentyn yn iach, nad oes angen iddo aros am asesiad iechyd i fynychu'r ysgol ac, o ran y sefyllfa a gafodd ei mynegi i'r teulu gan y feddygfa, roeddech chi wedi gofyn i swyddogion iechyd ymchwilio i hynny gyda'r bwrdd iechyd fel mater o frys. Felly, fe wnes i gloi drwy ofyn sut rydych chi'n gweithio gyda'ch cyd-Aelodau, felly, i sicrhau yr ymdrinnir â'r mater hwn o ran capasiti ac, yn olaf, sut y byddwch chi'n sicrhau bod awdurdodau lleol a gwasanaethau iechyd ledled Cymru yn deall beth rydych chi'n ei ddisgwyl ganddyn nhw. I ba raddau, felly, y mae eich oedi dros dro gyda chynllun uwch-noddwyr Llywodraeth Cymru yn dibynnu ar brinder llety, ac i ba raddau oherwydd cyfyngiadau o ran prinder y gwasanaethau sydd ar gael, gan gynnwys lleoliadau ysgol a darpariaeth iechyd? A oes modd mynd i'r afael â hyn yn realistig ac, os felly, erbyn pryd a sut?
A fy nghwestiwn olaf, o ystyried eich cyfeiriad at lety: ym mrecwast gweddi seneddol Dewi Sant i Gymru ar 3 Mawrth, eisteddais wrth ymyl rhywun sy'n gweithio gyda'r Weinyddiaeth Amddiffyn i ddatblygu llety dros dro o safon ar gyfer ffoaduriaid o Wcráin sy'n cyrraedd y DU. O dan yr amgylchiadau yr ydych yn eu disgrifio, pa drafodaethau ydych chi wedi eu cael neu a allech eu cael gyda'r Weinyddiaeth Amddiffyn ynghylch Cymru'n manteisio ar y ffynhonnell bosib honno o dai o safon, er mai dros dro?
Diolch yn fawr, Mark Isherwood. Thank you very much for all your very helpful questions. Obviously, every time we meet, there are new figures—new figures to update from last week, when I issued my written statement. But, just to update you, as of 14 June, in terms of submitted applications to Wales, 4,017; confirmed applications, 3,293; visas issued, 2,699; estimated arrivals, 1,717. Now, those are for the individuals sponsored—those who are matching with a sponsor, the individual route as part of Homes for Ukraine.
Diolch yn fawr, Mark Isherwood. Diolch yn fawr am eich holl gwestiynau defnyddiol iawn. Yn amlwg, bob tro y byddwn yn cyfarfod, mae ffigurau newydd—ffigurau newydd i roi diweddariad yn eu cylch ers yr wythnos diwethaf, pan gyhoeddais fy natganiad ysgrifenedig. Ond, i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i chi, ar 14 Mehefin, o ran ceisiadau a gyflwynwyd i Gymru, 4,017; ceisiadau a gadarnhawyd, 3,293; fisâu a gyhoeddwyd, 2,699; amcangyfrif o unigolion sydd wedi cyrraedd, 1,717. Nawr, maen nhw ar gyfer yr unigolion a noddir—y rhai sy'n cael eu paru â noddwr, y llwybr unigol fel rhan o'r cynllun Cartrefi i Wcráin.
So, if we turn to our supersponsor route, which is the route that we are pausing just for these few weeks, we actually had 6,016 submitted applications. They transferred into 4,808 confirmed applications, and 3,435 visas have been issued under our supersponsor scheme. I've said already that the welcome centres are at capacity. The estimated arrivals, as of 14 June, under our supersponsor scheme is 759. In fact, when the Counsel General and I visited the welcome centre last week, it was virtually full then, and they said they were expecting arrivals at the weekend, and it would then be full. But by the end of weekend, all our welcome centres were full. In fact, over 100 people arrived over the weekend, and 100 more were confirmed to travel between Monday and Friday this week.
So, now we've got over 6,000 applications in the system, with around 4,700 confirmed applications, and an estimation, as we said right from the word 'go', that we would be able to provide accommodation for up to 1,000 people. So, this is where we have got to make sure that we can not only support those who are in the system, because everyone who was in the system up until Friday, we were going to progress their applications for the supersponsor route to welcome centres. Everyone else, of course, will continue. Those who are coming under the individual sponsor, Homes for Ukraine sponsor scheme, they were also arriving as well, so there has been—.
It's good, in a sense, your question about gaps between visa approvals and arrivals. That gap has narrowed. I've raised it every time I've met with Lord Harrington, and indeed my colleague from Scotland, Neil Gray, the Minister, these issues, but that has become less of an issue because that gap has reduced. So, that's just the latest update, and I will be updating you on figures as we move through.
I just want to say something about Haven of Light, and the fact that you introduced me to them very early on back in February. Their experience, their expertise, their care and commitment is just tremendous. I've met them on a number of occasions. They're absolutely committed. They're particularly concerned about safeguarding. They've got a lot of experience about sexual exploitation, trafficking. They want to ensure that people are safe and supported, and I'm very pleased to say that Reverend Tim Hall and colleagues sit on the external group that I chair.
But I have given you quite a bit of information in my statement—I won't repeat it all, but you can see—about the work we're doing with the third sector to make sure that we can have specialist support, some funding going out to some organisations like the Welsh Refugee Council. The Red Cross are playing a hugely important role. They were there at the welcome centre we visited last week. They're all playing a key role, but the wonderful events that are being held across Wales, the support that's been given to families and households.
I'll just quickly say on education, yes, we have been very clear about all children living in Wales having a right to access a school, and we have that guidance on school admissions applications on the Schools of Sanctuary website. Local authorities have all played their part to help with the difficulty in many cases where there hasn't been capacity. That has been an issue, but local authorities are looking at ways in which they can address that capacity in terms of class sizes. It has been a challenge in some areas, but I'm very pleased that, last Thursday, the Minister for Finance and Local Government and I met with all the new leaders. We met on that occasion specifically with housing cabinet members, because I will go on to your next point.
What we need to do is make sure that people can move on from our welcome centres. Some will go to host families, and others will go into more permanent accommodation for the time that they're going to spend in Wales. We're looking at all other opportunities beyond the five centres that we've got, and we've got another one opening shortly. So, thank you again for raising that. I did feed back about the MOD contact you had from the St David's prayer breakfast, and I'll follow that up as well.
Felly, os trown at ein llwybr uwch-noddwyr, sef y llwybr yr ydym yn ei ohirio am yr wythnosau hyn yn unig, roedd gennym ni 6,016 o geisiadau wedi'u cyflwyno mewn gwirionedd. Roedd hynny'n trosi i 4,808 o geisiadau wedi'u cadarnhau, ac mae 3,435 o fisâu wedi'u cyhoeddi o dan ein cynllun uwch-noddwyr. Rwyf eisoes wedi dweud bod y canolfannau croeso yn llawn. Yr amcangyfrif o'r niferoedd sy'n cyrraedd, fel yr oedd pethau ar 14 Mehefin, o dan ein cynllun uwch-noddwyr yw 759. Mewn gwirionedd, pan ymwelodd y Cwnsler Cyffredinol a minnau â'r ganolfan groeso yr wythnos diwethaf, roedd bron yn llawn bryd hynny, ac fe wnaethon nhw ddweud eu bod yn disgwyl i bobl gyrraedd dros y penwythnos, ac y byddai'n llawn wedyn. Ond erbyn diwedd y penwythnos, roedd ein holl ganolfannau croeso yn llawn. Mewn gwirionedd, cyrhaeddodd dros 100 o bobl dros y penwythnos, a chadarnhawyd bod 100 yn rhagor yn teithio rhwng dydd Llun a dydd Gwener yr wythnos hon.
Felly, nawr mae gennym ni dros 6,000 o geisiadau yn y system, a thua 4,700 o geisiadau wedi'u cadarnhau, ac amcangyfrif, fel y gwnaethom ei ddweud o'r cychwyn cyntaf, y byddem yn gallu darparu llety i hyd at 1,000 o bobl. Felly, dyma le y mae'n rhaid i ni sicrhau ein bod nid yn unig yn gallu cefnogi'r rhai hynny sydd yn y system, oherwydd roedd pawb a oedd yn y system hyd at ddydd Gwener, roeddem yn mynd i drosglwyddo eu ceisiadau ar gyfer y llwybr uwch-noddwyr i ganolfannau croeso. Bydd pawb arall, wrth gwrs, yn parhau. Bydd y rhai hynny sy'n dod o dan y noddwr unigol, cynllun noddi Cartrefi i Wcráin, yn cyrraedd hefyd, felly bu—.
Mae'n dda, ar un ystyr, eich cwestiwn am fylchau rhwng y fisâu sydd wedi eu cymeradwyo a'r niferoedd sydd wedi cyrraedd. Mae'r bwlch hwnnw wedi lleihau. Rwyf wedi sôn bob tro yr wyf wedi cyfarfod â'r Arglwydd Harrington, ac yn wir fy nghyd-Aelod o'r Alban, Neil Gray, y Gweinidog, am y materion hyn, ond mae hynny wedi mynd yn llai o broblem oherwydd bod y bwlch hwnnw wedi lleihau. Felly, dyna'r wybodaeth ddiweddaraf yn unig, a byddaf yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i chi am ffigurau wrth i bethau newid.
Hoffwn i ddweud rhywbeth am Haven of Light, a'r ffaith i chi fy nghyflwyno iddyn nhw yn gynnar iawn yn ôl ym mis Chwefror. Mae eu profiad, eu harbenigedd, eu gofal a'u hymrwymiad yn aruthrol. Rwyf wedi cwrdd â nhw droeon. Maen nhw wedi ymrwymo'n llwyr. Maen nhw'n pryderu'n benodol am ddiogelu. Mae ganddyn nhw lawer o brofiad ynglŷn â chamfanteisio rhywiol, masnachu pobl. Maen nhw'n awyddus i sicrhau bod pobl yn ddiogel ac yn cael eu cefnogi, ac rwy'n falch iawn o ddweud bod y Parchedig Tim Hall a'i gydweithwyr yn eistedd ar y grŵp allanol yr wyf i'n ei gadeirio.
Ond rwyf wedi rhoi cryn dipyn o wybodaeth i chi yn fy natganiad—wna i ddim ailadrodd popeth a ddywedais, ond gallwch chi weld—am y gwaith yr ydym yn ei wneud gyda'r trydydd sector i sicrhau y gallwn gael cymorth arbenigol, a rhoddir rhywfaint o gyllid i rai sefydliadau fel Cyngor Ffoaduriaid Cymru. Mae'r Groes Goch yn chwarae rhan hynod bwysig. Roedden nhw yno yn y ganolfan groeso y gwnaethom ymweld â hi yr wythnos diwethaf. Maen nhw i gyd yn chwarae rhan allweddol, ond y digwyddiadau gwych sy'n cael eu cynnal ledled Cymru, y gefnogaeth sy'n cael ei rhoi i deuluoedd ac aelwydydd.
Rwyf am sôn yn gyflym am addysg, ydym, rydym ni wedi bod yn glir iawn bod gan bob plentyn sy'n byw yng Nghymru yr hawl i fynd i'r ysgol, ac mae gennym y canllawiau hynny ynghylch ceisiadau am dderbyniadau i ysgolion ar wefan Ysgolion Noddfa. Mae'r awdurdodau lleol i gyd wedi gwneud eu rhan i helpu gyda'r anhawster mewn llawer o achosion lle na fu capasiti. Mae hynny wedi bod yn broblem, ond mae awdurdodau lleol yn edrych ar ffyrdd y gallan nhw fynd i'r afael â'r capasiti hwnnw o ran maint dosbarthiadau. Mae wedi bod yn her mewn rhai ardaloedd, ond rwy'n falch iawn bod y Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol a minnau, ddydd Iau diwethaf, wedi cyfarfod â'r holl arweinwyr newydd. Fe wnaethom ni gyfarfod ar yr achlysur hwnnw'n benodol ag aelodau'r cabinet tai, oherwydd af ymlaen at eich pwynt nesaf.
Yr hyn y mae angen i ni ei wneud yw sicrhau y gall pobl symud ymlaen o'n canolfannau croeso. Bydd rhai yn mynd i deuluoedd sy'n cynnig llety, a bydd eraill yn mynd i lety mwy parhaol am yr amser y byddan nhw'n ei dreulio yng Nghymru. Rydym yn edrych ar bob cyfle arall y tu hwnt i'r pum canolfan sydd gennym ni, ac mae gennym ni un arall yn agor cyn bo hir. Felly, diolch i chi eto am grybwyll hynny. Fe wnes i roi adborth am gyswllt y Weinyddiaeth Amddiffyn a gawsoch o frecwast gweddi Dewi Sant, a byddaf yn mynd ar drywydd hynny hefyd.
Diolch am y datganiad, Weinidog. Mae'n bryder, wrth gwrs, bod y cynllun uwchnoddwr wedi gorfod cael ei atal dros dro, gan ein bod ni'n gwybod mai dyma'r cynllun ble y gallwn ni warantu orau bod anghenion ffoaduriaid yn cael eu cwrdd, a bod eu diogelwch a lles yn cael eu diogelu. Rydym yn deall ac yn gwerthfawrogi hefyd, wrth gwrs, yr angen i sicrhau bod y gefnogaeth briodol honno mewn lle, a bod oedi'r cynllun i ddatrys unrhyw rwystrau i ddarparu hynny, felly, yn beth cyfrifol i'w wneud. Ond o'r hyn rŷn ni wedi'i glywed gan awdurdodau lleol sydd â chanolfannau croeso yn eu hardaloedd, mae yna broblem wirioneddol, mae'n ymddangos, wedi codi gan fod yna ddiffyg llety ar gael ar gyfer y rhai sy'n barod i symud ymlaen o'r canolfannau croeso. Mae hyn, efallai, yn rhannol yn sgil y pwysau ar stoc tai awdurdodau lleol. Rŷn ni'n gwybod bod nifer y bobl ddigartref mewn llety dros dro yn cynyddu, a bod diffyg llety parhaol iddyn nhw yn rhwystr i leihau y nifer o bobl sydd mewn llety dros dro.
Felly, all y Gweinidog gadarnhau bod diffyg llety parhaol yn rhannol gyfrifol am yr oedi yn y cynllun uwchnoddwr, a beth yn union yw'r datrysiadau sy'n cael eu cynnig? Sut mae'r Llywodraeth yn sicrhau bod yr awdurdodau lleol, rheini sydd â chanolfannau croeso, a'r rhai sydd heb, yn cydweithio i ddatrys hyn? Y nod, wrth gwrs, yw ailgychwyn y cynllun uwchnoddwr, felly beth mae'r Llywodraeth yn ei wneud nawr er mwyn sicrhau bod yr hyn sy'n cael ei ddarparu yn y dyfodol o dan y cynllun yn ddigonol ac yn ymarferol bosib? Ydy'r Gweinidog yn ffyddiog na fydd angen oedi'r cynllun eto? Rŷch chi wedi sôn bod capasiti yn fater o bryder yn y canolfannau croeso, ac o gofio yr anhawster yma i ganfod llety parhaol i deuluoedd, beth fydd yn digwydd os bydd rhai sydd wedi derbyn fisa dan y cynllun uwchnoddwr yn cyrraedd tra bod y cynllun wedi'i oedi? Lle fyddan nhw'n mynd?
Mae nifer o adroddiadau yn y wasg dros yr wythnosau diwethaf sy'n sôn am ffoaduriaid yn wynebu anawsterau mawr, ac yn wir, rhai bellach wedi cael eu gwneud yn ddigartref wrth i drefniadau chwalu, naill ai yn sgil methiant yn y berthynas gyda'r rhai sy'n cynnig cartref, neu yn sgil materion yn ymwneud â llety amhriodol yn cael ei gynnig, a'r awdurdodau lleol wedyn, wrth gwrs, sy'n gorfod camu i'r adwy i gefnogi'r bobl yma. Ydy achosion fel hyn yn cael eu monitro gan y Llywodraeth? Os felly, beth yw’r darlun o ran hyn yma yng Nghymru? A beth hefyd yw'r cynlluniau ar gyfer canfod llety parhaol ar gyfer y ffoaduriaid sydd wedi cael eu noddi gan deuluoedd ar ôl i'w cyfnod o chwe mis o lety ddod i ben, a’r rhai sydd wedi cynnig eu cartrefi yn methu neu ddim am ymestyn y cyfnod hwnnw? O gofio hefyd nad yw cyllid yn cael ei ddarparu, fel y gwnaethoch chi sôn, gan Lywodraeth San Steffan i gefnogi cynllun uwchnoddi Llywodraeth Cymru, a all y Gweinidog sôn wrthym ni beth yw effaith hyn ar y cynllun, nawr bod nifer o wythnosau wedi mynd rhagddynt?
Rwyf wedi codi o'r blaen y pryderon am ddiffyg darpariaeth cymorth iechyd meddwl a gwasanaethau trawma arbenigol i’r rhai sydd wedi ffoi o Wcráin. Mae elusennau'n rhybuddio bod anghenion yn dwysáu, o gofio sut mae'r rhyfel wedi datblygu. Felly, pa ddarpariaeth ychwanegol ac arbenigol sydd yn ei le ar gyfer y rhai sy’n cael noddfa yma yng Nghymru dan yr amrywiol gynlluniau noddi? O gofio bod y niferoedd o bobl yn cynyddu, fel rŷch chi wedi nodi, ydy'r Llywodraeth wedi adolygu digonolrwydd y gwasanaethau sydd ar gael, ac ymateb i unrhyw fylchau neu faterion yn ymwneud â chapasiti, er mwyn sicrhau bod y ffoaduriaid sy'n cyrraedd Cymru, ac angen cefnogaeth o'r fath, yn cael eu cefnogi? Diolch.
Thank you for the statement, Minister. It's concerning, of course, that the supersponsor scheme has had to be temporarily paused, because we know that this was a scheme where we can best guarantee that the needs of refugees are met, and that their safety and well-being are safeguarded. We understand and also appreciate the need to ensure that the appropriate support is available and that pausing the scheme to resolve any problems is a responsible thing to do. But from what we've heard from local authorities who have welcome centres in their areas, there is a very real problem that has arisen because there is a lack of accommodation available for those who are ready to move on from the welcome centres. This is perhaps partly because of the pressures on local authority housing stock. We know that the number of homeless people in temporary accommodation is increasing and the lack of permanent housing available for them is a barrier in reducing the number of people in temporary accommodation.
So, can the Minister confirm that a shortage of permanent accommodation is partially responsible for the pause in the supersponsor scheme, and what solutions are being proposed? And how will the Government ensure that local authorities—those who have welcome centres and those who don't—do work together to solve this problem? The aim, of course, is to restart the supersponsor scheme. So, what's the Government doing now in order to ensure that what is provided in the future in the scheme is adequate, and practically possible? Is the Minister confident that the scheme will not need to be paused again? You’ve mentioned that capacity is a cause of concern in the welcome centres, and given these difficulties in finding permanent accommodation for families, what will happen if those who have received a visa under the supersponsor scheme do arrive whilst the scheme is paused? Where will they go?
A number of press reports over recent weeks have mentioned refugees facing major difficulties and some now having been made homeless as arrangements break down, either because of a failure in the relationship between the host and the individual, or issues around inappropriate accommodation being offered, and then local authorities having to step into the breach to support these people. Are such cases monitored by Government, and if so, what's the picture here in Wales? And what plans are in place to find permanent accommodation for those refugees that have been sponsored by families once their six-month period of accommodation comes to an end, and those who have offered their homes are unable or don't want to extend that period? Bearing in mind that funding isn't provided, as you mentioned, by the Westminster Government to support the Welsh Government's supersponsor scheme, can the Minister tell us what the impact of this is on the programme, now that many weeks have passed?
I've raised in the past concerns about the lack of mental health support and specialist trauma services for those who have fled Ukraine. Charities report that needs are getting worse, given how the conflict has developed. So, what additional specialist provision is in place for those seeking sanctuary here in Wales under the various sponsorship schemes? Given that the numbers of people are increasing, as you've noted, has the Government reviewed the adequacy of the services available? And has it responded to any gaps or issues around capacity in order to ensure that the refugees arriving in Wales, and who need such support, are properly supported? Thank you.
Diolch yn fawr, Sioned Williams. Thank you for acknowledging the huge challenge, but also the responsibilities that we have to get this right in terms of the way in which we provide our support. As I said in my statement on the supersponsor scheme, we developed it as the safest route for our refugees from Ukraine, but, as you will appreciate, even from the latest figures, we now have, in fact, 3,435 visas issued under that supersponsor scheme, and we want to make sure that we can accommodate. They won't necessarily all come anyway in terms of turning into arrivals, as outlined in the earlier question, because some of them have ticked more than one box in terms of which route they come through. But, clearly, we have a commitment to meet that need. Anyone who was actually in the system by Friday, when the scheme was paused, those are all progressing, those applications. It's just that you couldn't tick that box from Friday in terms of the supersponsor route. So, that would apply to new applicants, but they might well have ticked the other box in terms of being able to come through the individual sponsor scheme. But we will reopen that as quickly as possible—I've said this month. We will reopen that, and I will come back to the Senedd to update you on this.
Diolch yn fawr, Sioned Williams. Diolch i chi am gydnabod yr her enfawr, ond hefyd y cyfrifoldebau sydd gennym ni i wneud hyn yn iawn o ran y ffordd yr ydym yn darparu ein cefnogaeth. Fel y dywedais yn fy natganiad ar y cynllun uwch-noddwyr, fe wnaethom ei ddatblygu fel y llwybr mwyaf diogel i'n ffoaduriaid o Wcráin, ond, fel y byddwch yn gwerthfawrogi, hyd yn oed o'r ffigurau diweddaraf, mae gennym ni bellach, mewn gwirionedd, 3,435 o fisâu wedi'u cyhoeddi o dan y cynllun uwch-noddwyr yna, ac rydym ni eisiau sicrhau y gallwn ni ddarparu ar gyfer hynny. Ni fyddan nhw i gyd yn dod beth bynnag o reidrwydd o ran cyrraedd yma, fel yr amlinellwyd yn y cwestiwn cynharach, gan fod rhai ohonyn nhw wedi ticio mwy nag un blwch o ran pa lwybr y byddan nhw'n ei ddilyn. Ond, yn amlwg, mae gennym ni ymrwymiad i ddiwallu'r angen hwnnw. Mae unrhyw un a oedd yn y system mewn gwirionedd erbyn dydd Gwener, pan ohiriwyd y cynllun, maen nhw i gyd yn symud ymlaen, y ceisiadau hynny. Ond nid oeddech yn gallu rhoi tic yn y blwch hwnnw o ddydd Gwener ymlaen o ran y llwybr uwch-noddwyr. Felly, byddai hynny'n berthnasol i ymgeiswyr newydd, ond mae'n ddigon posibl eu bod wedi ticio'r blwch arall o ran gallu dod drwy'r cynllun noddi unigol. Ond byddwn yn ailagor hynny cyn gynted â phosib—rwyf wedi dweud y mis hwn. Byddwn yn ailagor hynny, a dof yn ôl i'r Senedd i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i chi am hyn.
I just want to particularly look at the issues for local authorities that you've raised, because this has been a real challenge for them in terms of housing and how we can support them. In terms of homelessness, the use of temporary accommodation at the moment is quite considerable, and so meeting with the local authority leaders on Thursday was very important. That's why we also met with cabinet members—new cabinet members, new leaders, as well as existing ones coming back into their roles. We agreed a pan-Wales response. All local authorities have to play their part. That includes those who haven't got welcome centres, as you say, Sioned. We've got a framework for accommodation, which sets out expectations for all local authorities, and it provides information on the formula for that responsibility. We're working very closely with the WLGA, monitoring where people have been rehoused, and also making sure that there's a mixture of accommodation available—individual hosting, private rented sector, RSLs are now involved, and social housing.
I've mentioned pressures on local authorities, and this is part of our nation of sanctuary. We already have some Afghan families not yet settled into long-term accommodation. We have over 7,300 people in Wales in temporary accommodation. We do need to be flexible and creative about how we can help local authorities. On Thursday, we were able to tell local authorities that we've got a new transitional accommodation capital programme. Local authorities can apply to that to increase their accommodation to support existing housing pressures, alongside the Ukrainian response. And, obviously, we have homelessness prevention work ongoing—it's the 'everyone in' approach—as well as the resettlement programme. I hope that gives you some reassurance that we're seeking to support this the best we can in terms of the needs that we've got.
There are breakdowns of placements. For the family scheme, which we don't have the data on, and we have no funding for, we still do not know how many we have in Wales unless they come forward, but they are actually contacting local authorities when there's a breakdown, and they are incorporated into this framework for accommodation guidance, and then making sure that there is a rematching arrangement. Of course, we do have our Welsh Government helpline. As I said, I visited it. It's 24/7. They're working very hard to meet some of these needs that emerge as a result of the pressures on local authorities and their arrangements.
Finally, I would say, in terms of the funding situation, that the Welsh Government is putting our money into this. We are a nation of sanctuary, and we're very concerned that the UK Government isn't providing Welsh Government with the funds needed to operate our welcome centres. But we are working with them to try and establish a memorandum of understanding to get funding towards the support needed for Ukrainian families via the supersponsor programme, and I can update you on that. I think it is important that we continue to press on this, as I meet on a regular basis. I hope that this has given you some indication of what the task is for local authorities, communities, sponsors—all the new sponsors coming forward—and the third sector. We're looking at new opportunities for more welcome centres, but even with more welcome centres, there needs to be a move-on arrangement.
Mental health support is crucially important. I'll just say that, in the welcome centre that I visited, the local authority and the health board met with us, and they had a team of four nurses who were there providing support, including a mental health, trauma-informed approach to psychological first aid. They were engaging and they had translators and interpreters, so there was a clear commitment with that welcome centre. But this is also for all the families who are sponsors; they also need access to psychological services as well. This is an enormous new ask of all our services, particularly in relation to mental health and support.
Hoffwn i edrych yn benodol ar y materion i awdurdodau lleol yr ydych chi wedi sôn amdanyn nhw, oherwydd bod hyn wedi bod yn her wirioneddol iddyn nhw o ran tai a sut y gallwn eu cefnogi. O ran digartrefedd, mae'r defnydd o lety dros dro ar hyn o bryd yn eithaf sylweddol, ac felly roedd cyfarfod ag arweinwyr yr awdurdodau lleol ddydd Iau yn bwysig iawn. Dyna pam y gwnaethom ni gyfarfod hefyd ag aelodau'r cabinet—aelodau cabinet newydd, arweinwyr newydd, yn ogystal â'r rhai presennol sy'n dychwelyd i'w swyddogaethau. Fe wnaethom ni gytuno ar ymateb ar gyfer Cymru gyfan. Mae'n rhaid i bob awdurdod lleol wneud ei ran. Mae hynny'n cynnwys y rhai nad oes ganddyn nhw ganolfannau croeso, fel yr ydych chi'n ei ddweud, Sioned. Mae gennym ni fframwaith ar gyfer llety, sy'n nodi disgwyliadau ar gyfer pob awdurdod lleol, ac mae'n darparu gwybodaeth am y fformiwla ar gyfer y cyfrifoldeb hwnnw. Rydym yn gweithio'n agos iawn gyda Chymdeithas Llywodraeth Leol Cymru, yn monitro ble mae pobl wedi eu hailgartrefu, a hefyd yn sicrhau bod amrywiaeth o lety ar gael—llety unigol, y sector rhentu preifat, mae Landlordiaid Cymdeithasol Cofrestredig yn cymryd rhan bellach, a thai cymdeithasol.
Rwyf wedi sôn am bwysau ar awdurdodau lleol, ac mae hyn yn rhan o fod yn genedl noddfa. Mae gennym ni eisoes rai teuluoedd o Afghanistan nad ydyn nhw wedi symud i lety hirdymor eto. Mae gennym ni dros 7,300 o bobl yng Nghymru mewn llety dros dro. Mae angen i ni fod yn hyblyg ac yn greadigol ynghylch sut y gallwn ni helpu awdurdodau lleol. Ddydd Iau, roeddem yn gallu dweud wrth awdurdodau lleol fod gennym ni raglen gyfalaf newydd ar gyfer llety trosiannol. Gall awdurdodau lleol wneud cais i'r rhaglen honno i gynyddu faint o lety sydd ganddyn nhw i gefnogi'r pwysau presennol ar dai, ochr yn ochr â'r ymateb i'r sefyllfa yn Wcráin. Ac, yn amlwg, mae gennym ni waith yn mynd rhagddo o ran atal digartrefedd—dyma'r dull 'cynnwys pawb'—yn ogystal â'r rhaglen ailsefydlu. Rwy'n gobeithio bod hynny'n rhoi rhywfaint o sicrwydd i chi ein bod yn ceisio cefnogi hyn y gorau y gallwn ni o ran yr anghenion sydd gennym ni.
Mae lleoliadau yn chwalu. O ran y cynllun teuluol, nad oes gennym y data yn ei gylch, ac nad oes gennym ni gyllid ar ei gyfer, nid ydym yn gwybod o hyd faint sydd gennym ni yng Nghymru oni bai eu bod yn rhoi gwybod i ni am hynny, ond maen nhw mewn gwirionedd yn cysylltu ag awdurdodau lleol pan fydd lleoliad yn chwalu, ac maen nhw'n cael eu hymgorffori yn y fframwaith hwn ar gyfer canllawiau llety, ac yna'n sicrhau bod trefniant ail-baru. Wrth gwrs, mae gennym ni linell gymorth Llywodraeth Cymru. Fel y dywedais, ymwelais â hi. Mae ar agor bob dydd, ddydd a nos. Maen nhw'n gweithio'n galed iawn i ddiwallu rhai o'r anghenion hyn sy'n dod i'r amlwg o ganlyniad i'r pwysau ar awdurdodau lleol a'u trefniadau.
Yn olaf, byddwn i'n dweud, o ran y sefyllfa gyllid, fod Llywodraeth Cymru yn cyfrannu at hyn. Rydym yn genedl noddfa, ac rydym yn bryderus iawn nad yw Llywodraeth y DU yn rhoi'r arian sydd ei angen ar Lywodraeth Cymru i weithredu ein canolfannau croeso. Ond rydym yn gweithio gyda nhw i geisio sefydlu memorandwm cyd-ddealltwriaeth i gael cyllid tuag at y cymorth sydd ei angen ar deuluoedd o Wcráin drwy'r rhaglen uwch-noddwyr, a gallaf roi'r wybodaeth ddiweddaraf i chi am hynny. Rwy'n credu ei bod yn bwysig i ni barhau i bwyso ar hyn, wrth i mi gyfarfod yn rheolaidd. Rwy'n gobeithio bod hyn wedi rhoi rhyw syniad i chi o beth yw'r dasg i awdurdodau lleol, cymunedau, noddwyr—yr holl noddwyr newydd sy'n dod ymlaen—a'r trydydd sector. Rydym yn edrych ar gyfleoedd newydd ar gyfer mwy o ganolfannau croeso, ond hyd yn oed gyda mwy o ganolfannau croeso, mae angen trefniant symud ymlaen.
Mae cymorth iechyd meddwl yn hollbwysig. Rwyf am ddweud, yn y ganolfan groeso yr ymwelais â hi, fod yr awdurdod lleol a'r bwrdd iechyd wedi cyfarfod â ni, a bod ganddyn nhw dîm o bedair nyrs a oedd yno'n darparu cymorth, gan gynnwys mynd i'r afael ag iechyd meddwl a thrawma, o ran cymorth cyntaf seicolegol. Roedden nhw'n ymgysylltu ac roedd ganddyn nhw gyfieithwyr a chyfieithwyr ar y pryd, felly roedd ymrwymiad clir yn y ganolfan groeso honno. Ond mae hyn hefyd ar gyfer yr holl deuluoedd sy'n noddwyr; mae angen iddyn nhw hefyd gael mynediad at wasanaethau seicolegol hefyd. Mae hwn yn alw newydd enfawr i'n holl wasanaethau, yn enwedig mewn cysylltiad ag iechyd meddwl a chymorth.
Daeth y Llywydd i’r Gadair.
The Llywydd took the Chair.
Thank you, Minister, for that important update. The experiences of those surviving and fighting within the worst-hit regions in Ukraine are really harrowing and traumatising. I just want to raise the issue around mental health, because, with so many of their relatives now residing here in Wales, it's sadly inevitable that the brutal realities of war are going to impact those who are now safe in our country. I have had correspondence from one constituent who is hosting a refugee from Ukraine. Last month, her son was horrifically injured due to a land mine, and if he survives, he'll be scarred for life. She's distraught about this; she's so distraught that she's so far away and unable to help the one she loves. Her host family are doing everything they can to console and help her and have even arranged for money to be sent over to help pay for his surgery. The longer the war goes on, the more refugees will be impacted, as their friends and family who remain in Ukraine are caught up in the brutality of the events. So, what emotional and mental health support are we able to give to Ukrainians and their host families—you mentioned in particular the welcome centre—so that when that worst news does arrive, we're ensuring that help is there in all forms when people need it the most?
Diolch, Gweinidog, am y diweddariad pwysig yna. Mae profiadau'r rhai hynny sy'n goroesi ac yn ymladd yn y rhanbarthau sy'n dioddef waethaf yn Wcráin yn wirioneddol frawychus ac yn drawmatig. Hoffwn i sôn am iechyd meddwl, oherwydd, gyda chymaint o'u perthnasau bellach yn byw yma yng Nghymru, mae'n anochel, yn anffodus, fod realiti creulon rhyfel yn mynd i effeithio ar y rhai hynny sydd bellach yn ddiogel yn ein gwlad. Rwyf wedi cael gohebiaeth gan un etholwr sy'n lletya ffoadur o Wcráin. Fis diwethaf, cafodd ei mab ei anafu'n ofnadwy oherwydd ffrwydrad tir, ac os bydd yn goroesi, bydd wedi ei greithio am oes. Mae hi'n gofidio am hyn; mae hi mor ofidus ei bod hi mor bell i ffwrdd ac yn methu â helpu'r un sydd mor annwyl iddi. Mae'r teulu sy'n rhoi llety iddi yn gwneud popeth o fewn eu gallu i'w chysuro a'i helpu ac maen nhw hyd yn oed wedi trefnu i arian gael ei anfon i helpu i dalu am ei lawdriniaeth. Po hiraf y bydd y rhyfel yn parhau, y mwyaf o ffoaduriaid fydd yn cael eu heffeithio, gan fod eu ffrindiau a'u teulu sy'n aros yn Wcráin yn cael eu dal yn erchyllterau'r digwyddiadau. Felly, pa gymorth emosiynol ac iechyd meddwl ydym ni'n gallu ei roi i'r Wcrainiaid a'r teuluoedd sy'n eu lletya—fe wnaethoch chi sôn yn benodol am y ganolfan groeso—fel ein bod ni'n sicrhau, pan fydd y newyddion gwaethaf hynny'n cyrraedd, fod cymorth ar gael ar bob ffurf pan fydd ei angen ar bobl fwyaf?
Thank you very much, Jayne Bryant. I think we'll all be profoundly moved by the report of that experience from a sponsor family and how desperate they must feel, and the distance, the loss, the fear and isolation of not being able to be there for their family. This is what the war is about; it's not in the headlines all the time, but this is happening now, as we speak here today. When we visited the welcome centre last week, we realised the trauma that people had suffered. You can't just wipe that and say it's about a housing solution or education. I mean, obviously, all of these things help provide a support system, which we want to do for everyone. You know that every family, as they come, are encouraged to register with a GP—that can include mental health services. This is actually, also, about the importance, as I've said, of providing emotional and mental health support, because this has been given parity, as we've seen from the experiences of people coming under the supersponsor scheme and those arriving through the family sponsor route.
Particularly for welcome centres, I've mentioned that we're looking at this in terms of our approach. We're getting support from people like Traumatic Stress Wales, the Royal College of Psychiatrists, and Public Health Wales are developing materials. There's a guidance document focusing on support for displaced people in Wales in private accommodation. They've all been translated into Ukrainian and Russian. But we've also got the CALL mental health helpline, which is able to use LanguageLine. As I said, there's guidance for health boards anyway on the health and well-being of asylum seekers and refugees, but there's Mind Cymru and all those local support schemes as well.
I'll just show Members; this is the pack that is given to everyone in our welcome centres, and I was just asking my colleague who came with me, Mick Antoniw, what the translation was: 'Laskavo prosymo, pryvit', which is 'welcome'. And this is a pack full of information, translated into Ukrainian and Russian, because that is what they need when they come to our welcome centres and to the families, like the wonderful host family that are supporting the Ukrainian refugee.
Diolch yn fawr iawn, Jayne Bryant. Rwy'n credu y byddwn ni i gyd yn teimlo i'r byw yr adroddiad am y profiad hwnnw gan deulu o noddwyr a pha mor anobeithiol y mae'n rhaid eu bod yn teimlo, a'r pellter, y golled, yr ofn a'r unigedd o beidio â gallu bod yno i'w teulu. Dyma hanfod y rhyfel; nid yw yn y penawdau drwy'r amser, ond mae hyn yn digwydd nawr, wrth i ni siarad yma heddiw. Pan wnaethom ymweld â'r ganolfan groeso yr wythnos diwethaf, fe wnaethom ni sylweddoli'r trawma yr oedd pobl wedi'i ddioddef. Allwch chi ddim diystyru hynny a dweud y gellir ateb y sefyllfa gyda thai neu addysg. Hynny yw, yn amlwg, mae'r holl bethau hyn yn helpu i ddarparu system gymorth, ac rydym ni eisiau darparu hynny i bawb. Rydych chi'n gwybod bod pob teulu, wrth iddyn nhw ddod, yn cael eu hannog i gofrestru gyda meddyg teulu—a all gynnwys gwasanaethau iechyd meddwl. Mae hyn mewn gwirionedd, hefyd, yn ymwneud â phwysigrwydd darparu cymorth emosiynol ac iechyd meddwl, fel yr wyf wedi ei ddweud, gan fod hyn wedi cael sylw cydradd, fel yr ydym wedi ei weld o brofiadau pobl sy'n dod o dan y cynllun uwch-noddwyr a'r rhai sy'n cyrraedd drwy'r llwybr noddi teuluoedd.
Yn enwedig ar gyfer canolfannau croeso, rwyf wedi crybwyll ein bod yn edrych ar hyn o ran ein dull gweithredu. Rydym yn cael cefnogaeth gan bobl fel Straen Trawmatig Cymru, Coleg Brenhinol y Seiciatryddion, ac mae Iechyd Cyhoeddus Cymru yn datblygu deunyddiau. Mae yna ddogfen ganllaw sy'n canolbwyntio ar gymorth i bobl sydd wedi'u dadleoli yng Nghymru mewn llety preifat. Maen nhw i gyd wedi eu cyfieithu i Wcraineg a Rwsieg. Ond mae gennym ni hefyd linell gymorth iechyd meddwl CALL, sy'n gallu defnyddio LanguageLine. Fel y dywedais i, mae canllawiau i fyrddau iechyd beth bynnag ar iechyd a lles ceiswyr lloches a ffoaduriaid, ond mae Mind Cymru a'r holl gynlluniau cymorth lleol hynny hefyd.
Byddaf yn dangos yr Aelodau; dyma'r pecyn sy'n cael ei roi i bawb yn ein canolfannau croeso, ac roeddwn yn gofyn i fy nghyd-Aelod a ddaeth gyda mi, Mick Antoniw, beth oedd y cyfieithiad: 'Laskavo prosymo, pryvit', sef 'croeso'. Ac mae hwn yn becyn llawn gwybodaeth, wedi ei gyfieithu i Wcraineg a Rwsieg, oherwydd dyna sydd ei angen arnyn nhw pan fyddan nhw'n dod i'n canolfannau croeso ac i'r teuluoedd, fel y teulu lletya gwych sy'n cefnogi'r ffoadur o Wcráin.
Minister, thank you very much for this important update. In the Homes for Ukraine guidance—I think that is what you were referring to—little has been mentioned about the long-term protection offered, despite the Welsh Government's willingness to be a supersponsor. The Welsh Government has already recognised the problem of modern slavery here in Wales. Vulnerable people can be exploited by criminal networks and forced into modern slavery. In 2021 there were 479 Welsh referrals for victims of modern slavery—over half were children and around half were from countries like Sudan. As the circumstances for Ukraine refugees arriving in Wales will be similar to those from Sudan, what is the Welsh Government doing to ensure the safety of the Ukrainian refugees under the Modern Slavery Act 2015, once they have been placed? And what information are you providing refugees to ensure they know their rights and how they are protected? Thank you.
Gweinidog, diolch yn fawr i chi am y diweddariad pwysig hwn. Yng nghanllawiau Cartrefi i Wcráin—rwy'n credu mai dyna'r hyn yr oeddech chi'n cyfeirio ato—ychydig sydd wedi'i grybwyll am yr amddiffyniad hirdymor sy'n cael ei gynnig, er gwaethaf parodrwydd Llywodraeth Cymru i fod yn uwch-noddwr. Mae Llywodraeth Cymru eisoes wedi cydnabod problem caethwasiaeth fodern yma yng Nghymru. Gall rhwydweithiau troseddol fanteisio ar bobl sy'n agored i niwed a'u gorfodi i gaethwasiaeth fodern. Yn 2021 cafwyd 479 o atgyfeiriadau o Gymru ar gyfer dioddefwyr caethwasiaeth fodern—roedd dros hanner yn blant ac roedd tua hanner yn dod o wledydd fel Swdan. Gan y bydd yr amgylchiadau ar gyfer ffoaduriaid o Wcráin sy'n cyrraedd Cymru yn debyg i'r rhai o Swdan, beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i sicrhau diogelwch ffoaduriaid o Wcráin o dan Ddeddf Caethwasiaeth Fodern 2015, ar ôl iddyn nhw gael eu lleoli? A pha wybodaeth ydych chi'n ei darparu i ffoaduriaid i sicrhau eu bod yn gwybod beth yw eu hawliau a sut y byddan nhw'n cael diogelu? Diolch.
Thank you very much, Altaf Hussain. Well, we have published dedicated safeguarding and modern slavery guidance. It's on the website, but it's also provided in packs like the ones I've just shown you. And also, guidance to our Welsh public bodies. We've referred to the Ukraine visa schemes, and we've got advice, also, in terms of violence against women, domestic abuse and sexual violence and online safety. The welcome centres also are crucial in terms of their opportunities to provide information and raise awareness. Welcome centres are displaying gangmaster and labour abuse authority posters as well, to alert Ukrainians to risk of unscrupulous employers and traffickers and providing advice about how Ukrainians can stay safe. And we've set up concerns about modern slavery risks with the UK Government. We've co-ordinated meetings with partner organisations in Wales, such as Safe Haven in north Wales, as well. So, this is very key to the support we're giving to our Ukrainian refugees.
Diolch yn fawr iawn, Altaf Hussain. Wel, rydym ni wedi cyhoeddi canllawiau penodol ar ddiogelu a chaethwasiaeth fodern. Mae ar y wefan, ond mae hefyd yn cael ei ddarparu mewn pecynnau fel y rhai rydw i newydd eu dangos i chi. A hefyd, canllawiau i'n cyrff cyhoeddus yng Nghymru. Rydym ni wedi cyfeirio at gynlluniau fisa Wcráin, ac mae gennym ni gyngor, hefyd, o ran trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol a diogelwch ar-lein. Mae'r canolfannau croeso hefyd yn hanfodol o ran eu cyfleoedd i ddarparu gwybodaeth a chodi ymwybyddiaeth. Mae canolfannau croeso yn arddangos posteri awdurdod gangfeistr ac cham-drin llafur hefyd, i rybuddio pobl o Wcráin am risg o gyflogwyr diegwyddor a masnachwyr pobl a rhoi cyngor ar sut y gall pobl o Wcráin aros yn ddiogel. Ac rydym ni wedi sefydlu pryderon am risgiau caethwasiaeth fodern gyda Llywodraeth y DU. Rydym ni wedi cydlynu cyfarfodydd gyda sefydliadau partner yng Nghymru, fel Safe Haven yn y gogledd, hefyd. Felly, mae hyn yn allweddol iawn i'r gefnogaeth rydym ni'n ei rhoi i'n ffoaduriaid o Wcráin.
Diolch i'r Gweinidog.
Thank you, Minister.
Eitem 8 sydd nesaf, sef y cynnig i amrywio trefn ystyried gwelliannau Cyfnod 3 i'r Bil Addysg Drydyddol ac Ymchwil (Cymru). Dwi'n galw ar Weinidog y Gymraeg ac Addysg i wneud y cynnig. Jeremy Miles.
Item 8 is next, the motion to vary the order of consideration of Stage 3 amendments to the Tertiary Education and Research (Wales) Bill. I call on the Minister for Education and the Welsh Language to formally move.
Cynnig NDM8022 Lesley Griffiths
Cynnig bod Senedd Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 26.36:
Yn cytuno i waredu’r adrannau a’r atodlenni i’r Bil Addysg Drydyddol ac Ymchwil (Cymru) yng Nghyfnod 3 yn y drefn canlynol:
a) Adran 1;
b) Atodiad 1;
c) Adrannau 2 – 24;
d) Atodiad 2;
e) Adrannau 25 – 56;
f) Atodiad 3;
g) Adrannau 57 – 144;
h) Atodiad 4;
i) Adrannau 145 – 146;
j) Teitl Hir.
Motion NDM8022 Lesley Griffiths
To propose that the Senedd in accordance with Standing Order 26.36:
Agrees to dispose of sections and schedules to the Tertiary Education and Research (Wales) Bill at Stage 3 in the following order:
a) Section 1;
b) Schedule 1;
c) Sections 2 – 24;
d) Schedule 2;
e) Sections 25 - 56;
f) Schedule 3;
g) Sections 57 – 144;
h) Schedule 4;
i) Sections 145 - 146;
j) Long Title.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Rwy'n gwneud y cynnig.
Formally move.
Does yna neb yn siarad ar y ddadl yma, felly y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, mae'r cynnig yna wedi'i dderbyn, yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
I have no speakers to this item, so the proposal is to agree the motion. Does any Member object? No. The motion is therefore agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Detholwyd y gwelliant canlynol: gwelliant 1 yn enw Darren Millar.
The following amendment has been selected: amendment 1 in the name of Darren Millar.
Yr eitem nesaf yw'r ddadl ar ddarlledu, a dwi'n galw ar Ddirprwy Weinidog y Celfyddydau a Chwaraeon i wneud y cynnig yma. Dawn Bowden.
The next item is the debate on broadcasting, and I call on the Deputy Minister for Arts and Sport to move the motion. Dawn Bowden.
Cynnig NDM8023 Lesley Griffiths, Siân Gwenllian
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn croesawu creu’r panel arbenigol a fydd yn ymchwilio i sefydlu Awdurdod Darlledu a Chyfathrebu cysgodol i Gymru.
2. Yn nodi bod y Cytundeb Cydweithio rhwng Plaid Cymru a Llywodraeth Cymru yn datgan eu bod yn gytûn y dylid datganoli pwerau darlledu a chyfathrebu i’r Senedd.
Motion NDM8023 Lesley Griffiths, Siân Gwenllian
To propose that the Senedd:
1. Welcomes the formation of the expert panel which will explore the establishment of a shadow Broadcasting and Communications Authority for Wales.
2. Notes that the Co-operation Agreement between Plaid Cymru and the Welsh Government states their agreement that broadcasting and communications powers should be devolved to the Senedd.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Llywydd. I very much welcome the opportunity to talk today about the important work that we are taking forward, through our co-operation agreement with Plaid Cymru, to support a broadcasting and communications framework for Wales that is fit for purpose and delivers the media that Wales deserves.
Now, I shouldn't have to convince this Senedd that broadcasting is hugely important in Wales. It plays a crucial role informing, entertaining and educating. It's a vital contributor to the growth of our creative industries, to our economy, to our language, and to our democracy. And if its value was ever in doubt, the unprecedented period of the COVID-19 pandemic has surely only strengthened the case for its continuing relevance.
However, for broadcasting to meet the needs of Wales, its framework must be right. It must be fit for a devolved context and provide us with a strong and compelling voice in any debates on broadcasting issues, and that is not currently the case. Too many times, unilateral decisions taken by the UK Government have demonstrated a complete lack of understanding of devolution and an apparent disregard for the impact of those decisions in Wales, and indeed for public service broadcasting and its founding principles in general. We only have to look at the decisions on the freezing of the licence fee and the planned privatisation of Channel 4 as recent examples of how the UK Government's proposals are risking the invaluable contribution that public service broadcasters make to Wales. There are also numerous examples of misreporting of information and insufficient references to devolved circumstances in broadcast news that highlight the need to take action to address this information deficit in the media.
Now, our co-operation agreement with Plaid Cymru recognises the broad consensus in Wales that the current broadcasting and communications framework is inadequate. It recognises that it is not capable of delivering the media Wales needs and it outlines the desire to see powers in this space devolved. So, today I'm pleased to announce the establishment of an expert panel that marks the first step in taking forward action to address the flaws in the current system. We have appointed 12 expert members to the panel, and these individuals will come from a range of backgrounds, including independent production, broadcasting, journalism and academia, and together they bring a wealth of experience that will add value and weight to our discussions in this work.
Now, the panel's work will be guided by and build on the broadcasting and media commitments set out in the co-operation agreement. It will consider a range of issues, including work to explore the establishment of a shadow broadcasting and communications authority for Wales. The panel will also provide an important role as we explore the devolution of powers to Wales, and this is particularly important as we know that this is a challenging and ambitious goal.
A range of factors will need to be understood and considered, not least in terms of the scope of what we hope to achieve and the affordability of any recommended changes to the current regulatory framework. It will be the role of the expert panel to fully consider all the potential opportunities and impacts associated with our options. Their work will be guided by evidence and will require the panel to make informed judgments on factors such as the scope of any remit of any proposed broadcasting authority, on its potential structure, accountability and fit within the regulatory framework.
For any actions to be practical, achievable and achieve the buy-in of our stakeholders, we must develop the strongest business case possible and consider a range of factors, including financial implications and alignment with an increasingly global broadcasting landscape. We also know and understand that if broadcasting is to be devolved, it will require the agreement of the UK Government, so the strength of our case will need to stand up to scrutiny both here and at the UK level—
Diolch, Llywydd. Rydw i’n croesawu'n fawr y cyfle i siarad heddiw am y gwaith pwysig yr ydym ni’n ei wneud, drwy ein cytundeb cydweithredu â Phlaid Cymru, i gefnogi fframwaith darlledu a chyfathrebu i Gymru sy'n addas i'r diben ac sy'n darparu'r cyfryngau mae Cymru'n eu haeddu.
Nawr, ni ddylwn orfod argyhoeddi'r Senedd hon bod darlledu'n hynod bwysig yng Nghymru. Mae'n chwarae rhan hanfodol o ran hysbysu, diddanu ac addysgu. Mae'n cyfrannu'n hanfodol at dwf ein diwydiannau creadigol, i'n heconomi, i'n hiaith, ac i'n democratiaeth. Ac os oedd amheuaeth ynghylch ei werth erioed, mae'n sicr bod cyfnod digynsail pandemig COVID-19 ond wedi cryfhau'r achos dros ei berthnasedd parhaus.
Fodd bynnag, er mwyn i ddarlledu ddiwallu anghenion Cymru, rhaid i'w fframwaith fod yn iawn. Rhaid iddo fod yn addas ar gyfer cyd-destun datganoledig a rhoi llais cryf a chymhellol i ni mewn unrhyw ddadleuon ar faterion darlledu, ac nid yw hynny'n wir ar hyn o bryd. Gormod o weithiau, mae penderfyniadau unochrog a wnaed gan Lywodraeth y DU wedi dangos diffyg dealltwriaeth lwyr o ddatganoli a diystyriad ymddangosiadol o effaith y penderfyniadau hynny yng Nghymru, ac yn wir ar gyfer darlledu gwasanaeth cyhoeddus a'i hegwyddorion sylfaenol yn gyffredinol. Nid oes ond rhaid i ni edrych ar y penderfyniadau ar rewi ffi'r drwydded a'r bwriad i breifateiddio Channel 4 fel enghreifftiau diweddar o sut mae cynigion Llywodraeth y DU yn peryglu'r cyfraniad amhrisiadwy mae darlledwyr gwasanaeth cyhoeddus yn ei wneud i Gymru. Mae hefyd nifer o enghreifftiau o gamadrodd gwybodaeth a chyfeiriadau annigonol at amgylchiadau datganoledig mewn newyddion darlledu sy'n tynnu sylw at yr angen i gymryd camau i fynd i'r afael â'r diffyg gwybodaeth hwn yn y cyfryngau.
Nawr, mae ein cytundeb cydweithredu â Phlaid Cymru yn cydnabod y consensws eang yng Nghymru bod y fframwaith darlledu a chyfathrebu presennol yn annigonol. Mae'n cydnabod nad yw'n gallu cyflawni anghenion cyfryngau Cymru ac mae'n amlinellu'r awydd i weld pwerau yn y maes hwn yn cael eu datganoli. Felly, heddiw rwy'n falch o gyhoeddi sefydlu panel arbenigol sy'n nodi'r cam cyntaf tuag at weithredu i fynd i'r afael â'r diffygion yn y system bresennol. Rydym ni wedi penodi 12 aelod arbenigol i'r panel, a bydd yr unigolion hyn yn dod o amrywiaeth o gefndiroedd, gan gynnwys cynhyrchu annibynnol, darlledu, newyddiaduraeth a'r byd academaidd, a gyda'i gilydd maen nhw’n dod â chyfoeth o brofiad a fydd yn ychwanegu gwerth a phwysau at ein trafodaethau yn y gwaith hwn.
Nawr, bydd gwaith y panel yn cael ei arwain gan yr ymrwymiadau darlledu a'r cyfryngau a nodir yn y cytundeb cydweithredu ac yn adeiladu ar hyn. Bydd yn ystyried amrywiaeth o faterion, gan gynnwys gwaith i archwilio sefydlu awdurdod darlledu a chyfathrebu cysgodol i Gymru. Bydd y panel hefyd yn darparu rôl bwysig wrth i ni archwilio datganoli pwerau i Gymru, ac mae hyn yn arbennig o bwysig gan ein bod yn gwybod bod hwn yn nod heriol ac uchelgeisiol.
Bydd angen deall ac ystyried amrywiaeth o ffactorau, yn enwedig o ran cwmpas yr hyn rydym ni’n gobeithio ei gyflawni a fforddiadwyedd unrhyw newidiadau a argymhellir i'r fframwaith rheoleiddio presennol. Rôl y panel arbenigol fydd ystyried yn llawn yr holl gyfleoedd ac effeithiau posibl sy'n gysylltiedig â'n hopsiynau. Bydd eu gwaith yn cael ei lywio gan dystiolaeth a bydd yn ei gwneud yn ofynnol i'r panel lunio barn wybodus ar ffactorau fel cwmpas unrhyw gylch gwaith unrhyw awdurdod darlledu arfaethedig, ar ei strwythur posibl, ei atebolrwydd a sut mae’n cyd-fynd â'r fframwaith rheoleiddio.
Er mwyn i unrhyw gamau gweithredu fod yn ymarferol, yn gyraeddadwy ac i sicrhau cefnogaeth ein rhanddeiliaid, rhaid i ni ddatblygu'r achos busnes cryfaf posibl ac ystyried amrywiaeth o ffactorau, gan gynnwys goblygiadau ariannol ac alinio â thirwedd ddarlledu gynyddol fyd-eang. Rydym ni’n gwybod ac yn deall hefyd, os yw darlledu i gael ei ddatganoli, y bydd angen i Lywodraeth y DU gytuno arno, felly bydd angen i gryfder ein hachos sefyll yn erbyn craffu yma ac ar lefel y DU—
Will the Minister take an intervention?
A wnaiff y Gweinidog dderbyn ymyriad?
Indeed.
Yn wir.
I appreciate the points that you've been making in your opening contribution, but, of course, you say there is a coalition of support for these matters. The Labour Party isn't a part of that coalition. As far as I'm aware, the policy of Welsh Labour is not to devolve broadcasting.
Rwy'n gwerthfawrogi'r pwyntiau yr ydych chi wedi bod yn eu gwneud yn eich cyfraniad agoriadol, ond, wrth gwrs, rydych chi'n dweud bod clymblaid o gefnogaeth i'r materion hyn. Nid yw'r Blaid Lafur yn rhan o'r glymblaid honno. Hyd y gwn i, polisi Llafur Cymru yw peidio â datganoli darlledu.
The policy of Welsh Labour is yet to be developed in this area, but this is very much part of the co-operation agreement between Welsh Government and Plaid Cymru that was necessary for a range of issues that we needed to deliver the programme for government. So, that is something that we are still developing.
In terms of the scrutiny, as I said, it's got to stand up to scrutiny both here and at UK level, so it will be essential that we do continue to engage with that range of relevant stakeholders, experts and partners, alongside the work of the panel, to identify that robust and credible evidence base to take forward the actions. So, Llywydd, today I just thank you very much for the opportunity to take part in this debate, and I look forward to hearing the contribution of other Members and what they have to say this afternoon. Diolch yn fawr.
Nid yw polisi Llafur Cymru wedi'i ddatblygu eto yn y maes hwn, ond mae hyn yn rhan fawr o'r cytundeb cydweithredu rhwng Llywodraeth Cymru a Phlaid Cymru a oedd yn angenrheidiol ar gyfer amrywiaeth o faterion roeddem ni eu hangen i gyflawni'r rhaglen lywodraethu. Felly, mae hynny'n rhywbeth yr ydym ni'n dal i'w ddatblygu.
O ran y craffu, fel y dywedais i, mae'n rhaid iddo sefyll yn erbyn craffu yma ac ar lefel y DU, felly bydd yn hanfodol ein bod yn parhau i ymgysylltu â'r ystod honno o randdeiliaid, arbenigwyr a phartneriaid perthnasol, ochr yn ochr â gwaith y panel, i nodi'r sylfaen dystiolaeth gadarn a chredadwy honno i fwrw ymlaen â'r camau gweithredu. Felly, Llywydd, heddiw diolch yn fawr i chi am y cyfle i gymryd rhan yn y ddadl hon, ac rwy'n edrych ymlaen at glywed cyfraniad Aelodau eraill a'r hyn sydd ganddyn nhw i'w ddweud y prynhawn yma. Diolch yn fawr.
Rwyf wedi dethol yr un gwelliant i'r cynnig, a dwi'n galw ar Tom Giffard i gynnig y gwelliant hwnnw, a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Tom Giffard.
I have selected the amendment to the motion and I call on Tom Giffard to move that amendment, tabled in the name of Darren Millar. Tom Giffard.
Gwelliant 1—Darren Millar
Dileu pwynt 1.
Amendment 1—Darren Millar
Delete point 1.
Cynigiwyd gwelliant 1.
Amendment 1 moved.
Diolch yn fawr, Llywydd, and I'd like to formally move the amendment in the name of my colleague and friend Darren Millar. [Interruption.] Any time.
What we're seeing here today, Llywydd, is yet another commission being set up by the Welsh Government to look at an issue that it's already made its mind up on. Last week it was more MSs, and this week it's another commission. The Cardiff Bay gravy train really does keep going for the friends of the Labour Party—[Interruption.] We've heard you already, Alun—[Interruption.] No, thank you, Alun. No, thank you, Alun. I've heard you once already.
Having looked this morning at the backgrounds and the social media feeds of the individuals that have been appointed to the committee, it seems a number of them have only one thing in common: an opposition to the UK Government. It isn't a balanced committee with a range of views, it's essentially a left-wing think tank that takes its ideas and its members firmly from within the Cardiff Bay bubble, and we should treat the inevitable findings with that in mind.
I noticed this morning Plaid Cymru tweeting, 'Breaking news: power over Welsh broadcasting a step closer', but it isn't closer at all. As we've just heard from Alun Davies and the Deputy Minister, we know that the Labour Party will not devolve that power—bad news for Plaid Cymru on that. Their general election manifesto—[Interruption.] We know that power currently resides with the UK Government. We know Labour's 2019 manifesto said, and I quote,
'A Labour government will ensure a healthy future for all our public service broadcasters, including BBC Alba and S4C.'
That doesn't sound to me like a Labour Government that would be particularly keen on devolving that power either. Maybe the Labour Party would be better advised to spend a bit of time agreeing a position within their own party than wasting taxpayers' money on this commission.
We know that the devolution of broadcasting is simply a bad idea. What is the purpose? What are we trying to fix? Those aren't my words, they're the words of the director of BBC Wales, Rhodri Talfan Davies, when discussing broadcasting in the previous Senedd's culture committee. Phil Henfrey, the head of news and programmes for ITV Wales, told the same committee that the debate about devolving powers over broadcasting risked overlooking the appeal of UK programming to Welsh audiences.
I heard earlier today the First Minister, in an answer to Adam Price, talking up the merits of listening to the experts. This isn't the Welsh Government listening to the experts on broadcasting, it's a Welsh Government that has a devolve now and worry about the details later approach. And it's true, because they have no plan about what they would actually do with the powers if they got devolved. It can't be clearer than in the statement that we just heard from the Deputy Minister, where she referred to the licence fee freeze and Channel 4 privatisation. But there's nothing today to suggest any of it would be different if it were devolved. Would the Welsh Government look to reverse the privatisation of Channel 4? Would it look to keep taxpayers paying licence fees when the rest of the UK wouldn't be? [Interruption.] It would? Well, it's good to know that Welsh citizens would be—. Well, it's an interesting update from the backbenches of the Labour Party to hear that if UK taxpayers were not paying licence fees, Welsh taxpayers would still continue to if that power were to be devolved. Or would none of it come to fruition and we'd just keep doing the same things because the Welsh Government loves nothing more than to hoard powers just to do nothing with them?
Broadcasting in Wales under the control of the UK Government has been a success story. Take S4C, for example, securing an extra £7.5 million from the UK Government to boost its digital output and supporting the channel to reach wider audiences, showcasing our Welsh language to even more people. The UK Government's White Paper on broadcasting reforms—
Diolch yn fawr, Llywydd, a hoffwn i gynnig y gwelliant yn ffurfiol yn enw fy nghyd-Aelod a'm cyfaill Darren Millar. [Torri ar draws.] Unrhyw bryd.
Yr hyn yr ydym ni’n ei weld yma heddiw, Llywydd, yw comisiwn arall sy'n cael ei sefydlu gan Lywodraeth Cymru i edrych ar fater mae penderfyniad eisoes wedi’i wneud arno. Yr wythnos diwethaf mwy o ASau oedd hynny, a'r wythnos hon mae'n gomisiwn arall. Mae pot mêl Bae Caerdydd wir yn dal i fynd i gyfeillion y Blaid Lafur—[Torri ar draws.] Rydym ni wedi eich clywed chi eisoes, Alun—[Torri ar draws.] Na, dim diolch, Alun. Na, dim diolch, Alun. Rydw i wedi eich clywed chi unwaith yn barod.
Ar ôl edrych y bore yma ar gefndiroedd a ffrydiau cyfryngau cymdeithasol yr unigolion sydd wedi'u penodi i'r pwyllgor, mae'n ymddangos mai dim ond un peth sydd gan nifer ohonyn nhw’n gyffredin: gwrthwynebiad i Lywodraeth y DU. Nid yw'n bwyllgor cytbwys gydag amrywiaeth o safbwyntiau, yn ei hanfod mae'n felin drafod adain chwith sy'n mynd â'i syniadau a'i haelodau'n gadarn o'r tu mewn i swigen Bae Caerdydd, a dylem ni drin y canfyddiadau anochel gyda hynny mewn golwg.
Sylwais y bore yma fod Plaid Cymru wedi trydar, ‘Newyddion yn Torri: grym dros ddarlledu Cymraeg gam yn nes', ond nid yw'n agosach o gwbl. Fel yr ydym ni newydd ei glywed gan Alun Davies a'r Dirprwy Weinidog, rydym ni’n gwybod na fydd y Blaid Lafur yn datganoli'r pŵer hwnnw—newyddion drwg i Blaid Cymru am hynny. Eu maniffesto ar gyfer yr etholiad cyffredinol—[Torri ar draws.] Rydym ni’n gwybod mai Llywodraeth y DU sy'n gyfrifol am y pŵer ar hyn o bryd. Rydym ni’n gwybod bod maniffesto Llafur yn 2019 wedi dweud, a dyfynnaf,
'Bydd llywodraeth Lafur yn sicrhau dyfodol iach i'n holl ddarlledwyr gwasanaeth cyhoeddus, gan gynnwys BBC Alba ac S4C.'
Nid yw hynny'n swnio i mi fel Llywodraeth Lafur a fyddai'n arbennig o awyddus i ddatganoli'r pŵer hwnnw chwaith. Efallai y byddai'n well cynghori'r Blaid Lafur i dreulio ychydig o amser yn cytuno ar safbwynt o fewn eu plaid eu hunain na gwastraffu arian trethdalwyr ar y comisiwn hwn.
Rydym ni’n gwybod bod datganoli darlledu yn syniad gwael. Beth yw'r diben? Beth ydym ni'n ceisio ei drwsio? Nid fy ngeiriau i yw'r rheini, geiriau cyfarwyddwr BBC Cymru, Rhodri Talfan Davies, ydyn nhw wrth drafod darlledu ym mhwyllgor diwylliant y Senedd flaenorol. Dywedodd Phil Henfrey, pennaeth newyddion a rhaglenni ITV Cymru, wrth yr un pwyllgor fod y ddadl am ddatganoli pwerau dros ddarlledu mewn perygl o anwybyddu apêl rhaglennu'r DU i gynulleidfaoedd Cymru.
Clywais yn gynharach heddiw fod y Prif Weinidog, mewn ateb i Adam Price, yn sôn am rinweddau gwrando ar yr arbenigwyr. Nid Llywodraeth Cymru yn gwrando ar yr arbenigwyr ar ddarlledu yw hyn, ond Llywodraeth Cymru sydd ag ymagwedd datganoli nawr a phoeni am y manylion yn ddiweddarach. Ac mae'n wir, oherwydd nid oes ganddyn nhw gynllun ynglŷn â'r hyn y bydden nhw’n ei wneud mewn gwirionedd gyda'r pwerau pe baent yn cael eu datganoli. Ni all fod yn gliriach nag yn y datganiad yr ydym ni newydd ei glywed gan y Dirprwy Weinidog, lle cyfeiriodd at rewi ffi'r drwydded a phreifateiddio Channel 4. Ond does dim byd heddiw i awgrymu y byddai dim ohono'n wahanol pe bai'n cael ei ddatganoli. A fyddai Llywodraeth Cymru yn ceisio gwrthdroi preifateiddio Channel 4? A fyddai'n ceisio cadw trethdalwyr i dalu ffioedd trwydded pan na fyddai gweddill y DU yn gwneud hynny? [Torri ar draws.] Byddai? Wel, mae'n dda gwybod y byddai dinasyddion Cymru—. Wel, mae'n ddiweddariad diddorol gan feinciau cefn y Blaid Lafur i glywed, pe na bai trethdalwyr y DU yn talu ffioedd am drwyddedau, y byddai trethdalwyr Cymru yn dal i wneud hynny pe bai'r pŵer hwnnw'n cael ei ddatganoli. Neu oni fyddai dim ohono'n dwyn ffrwyth a byddem ni'n parhau i wneud yr un pethau gan nad yw Llywodraeth Cymru'n hoffi dim mwy na chronni pwerau a gwneud dim gyda’r pwerau hynny?
Mae darlledu yng Nghymru o dan reolaeth Llywodraeth y DU wedi bod yn llwyddiant. Cymerwch S4C, er enghraifft, gan sicrhau £7.5 miliwn yn ychwanegol gan Lywodraeth y DU i hybu ei hallbwn digidol a chefnogi'r sianel i gyrraedd cynulleidfaoedd ehangach, gan arddangos ein Cymraeg i hyd yn oed mwy o bobl. Mae Papur Gwyn Llywodraeth y DU ar ddiwygiadau darlledu—
Will you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
Of course.
Wrth gwrs.
Firstly, where's the equivalent support for radio in Wales, which is equally as important as television? Secondly, where is the support for English language programming for Wales? We used to have one. We used to have a channel called BBC Choice, BBC 2W, which I had the pleasure of contributing to at times. Where is the English language broadcasting platform that only a Welsh Parliament would deliver?
Yn gyntaf, ble mae'r gefnogaeth gyfatebol i radio yng Nghymru, sydd yr un mor bwysig â theledu? Yn ail, ble mae'r gefnogaeth i raglennu Saesneg i Gymru? Roedd yn arfer bod gennym ni. Roeddem ni'n arfer bod â sianel o'r enw BBC Choice, BBC 2W, y cefais y pleser o gyfrannu ati ar adegau. Ble mae'r llwyfan darlledu Saesneg mai dim ond Senedd i Gymru a fyddai'n ei gyflawni?
It's interesting you say that. I'm not sure that a Welsh Parliament would deliver that, and we've not seen any of that evidence today. I know you've got an extensive background in the BBC, but we've not seen that today. All we've seen today is the setting up of a commission that has already decided what it's going to report before it's started.
The UK Government's White Paper on broadcasting reforms, which includes the removal of certain restrictions, will mean that S4C will be able to reach people all across the UK. There's a big wide world out there, and even further afield, and its on-demand service will be even more accessible again. We need to look beyond our own borders. I know it's an alien concept to Plaid Cymru, but there is a world outside Wales, and this White Paper gives S4C, and more importantly the Welsh language, an opportunity to be heard and seen by a much wider audience.
And a final issue: it's estimated by the BBC that £184 million is raised in Wales out of a total UK figure of £3.7 billion. In 2018-19 S4C received £74.5 million of licence fee-generated funding. This puts the total licence fee-generated spend in Wales at £253.5 million—nearly £70 million more than the BBC estimated is raised in Wales. This demonstrates that Wales receives far more in funding from the licence fee, again to the tune of nearly £70 million extra, than it generates itself in Wales. The question that then follows is this: where does the difference in the money come from if this power were to be devolved? One suggestion—and I am wrapping up, Llywydd—from Glasgow Caledonian University's Professor David Hutchison, was that, and I quote,
'it would still be necessary to face the fact that, as there would have to be payment to the UK BBC for common services, then the licence fee in Wales—as in Scotland—might have to be significantly higher than it currently is.'
Would devolution change that situation? Surely, given that families are struggling with surging gas and electric prices, to burden them with significantly higher licence fees is another example of this Welsh Government chasing powers regardless of the cost.
Mae'n ddiddorol eich bod yn dweud hynny. Dydw i ddim yn siŵr a fyddai Senedd i Gymru yn cyflawni hynny, a dydyn ni heb weld dim o'r dystiolaeth honno heddiw. Rwy'n gwybod bod gennych chi gefndir helaeth yn y BBC, ond nid ydym ni wedi gweld hynny heddiw. Y cyfan rydym ni wedi'i weld heddiw yw sefydlu comisiwn sydd eisoes wedi penderfynu beth mae'n mynd i'w adrodd cyn iddo ddechrau.
Bydd Papur Gwyn Llywodraeth y DU ar ddiwygiadau darlledu, sy'n cynnwys dileu rhai cyfyngiadau, yn golygu y bydd S4C yn gallu cyrraedd pobl ledled y DU. Mae byd mawr allan yna, a hyd yn oed ymhellach i ffwrdd, a bydd ei wasanaeth ar alw hyd yn oed yn fwy hygyrch eto. Mae angen i ni edrych y tu hwnt i'n ffiniau ein hunain. Rwy'n gwybod ei fod yn gysyniad estron i Blaid Cymru, ond mae byd y tu allan i Gymru, ac mae'r Papur Gwyn hwn yn rhoi cyfle i S4C, ac yn bwysicach na hynny, yr iaith Gymraeg, gael ei chlywed a'i gweld gan gynulleidfa lawer ehangach.
A mater olaf: amcangyfrifir gan y BBC bod £184 miliwn yn cael ei godi yng Nghymru o gyfanswm ffigur y DU o £3.7 biliwn. Yn 2018-19 derbyniodd S4C £74.5 miliwn o gyllid a gynhyrchwyd gan ffi'r drwydded. Mae hyn yn rhoi cyfanswm y gwariant a gynhyrchir gan ffi'r drwydded yng Nghymru ar £253.5 miliwn—mae bron i £70 miliwn yn fwy nag yr amcangyfrifir gan y BBC sy'n cael ei godi yng Nghymru. Mae hyn yn dangos bod Cymru'n cael llawer mwy o arian o ffi'r drwydded, unwaith eto hyd at bron £70 miliwn yn ychwanegol, nag y mae'n ei gynhyrchu ei hun yng Nghymru. Y cwestiwn sy'n dilyn wedyn yw hyn: o ble y daw'r gwahaniaeth yn yr arian pe bai'r pŵer hwn yn cael ei ddatganoli? Un awgrym—ac rwyf i'n dod i ben, Llywydd—gan yr Athro David Hutchison o Brifysgol Glasgow Caledonian, oedd, a dyfynnaf,
'byddai'n dal yn angenrheidiol wynebu'r ffaith, gan y byddai'n rhaid talu BBC y DU am wasanaethau cyffredin, y gallai fod yn rhaid i ffi'r drwydded yng Nghymru—fel yn yr Alban—fod yn sylweddol uwch nag ydy o ar hyn bryd.'
A fyddai datganoli'n newid y sefyllfa honno? Yn sicr, o gofio bod teuluoedd yn ei chael hi'n anodd oherwydd y cynnydd ym mhrisiau nwy a thrydan, mae rhoi baich sylweddol uwch ar ffioedd trwydded yn enghraifft arall o'r Llywodraeth hon yng Nghymru yn mynd ar drywydd pwerau waeth beth fo'r gost.
Dwi ddim yn siŵr lle i ddechrau o ran hynny.
I'm not sure where to start with that.
What are we trying to fix? A democratic deficit. I do not believe we should go cap in hand to the UK Government in terms of the future of broadcasting and the media here in Wales. We should not have to ask for permission to have content in our own official languages here in Wales. We have seen cut after cut to S4C, and yet we are supposed to be grateful because they have now pledged. We do not know what the impact of the future of the BBC and what's being considered by the UK Government will have on broadcasting here in Wales. I certainly do not trust a UK Tory Government to protect our broadcasting and media.
Beth ydym ni'n ceisio ei drwsio? Diffyg democrataidd. Dydw i ddim yn credu y dylem ni fynd â'n cap yn ein llaw at Lywodraeth y DU o ran dyfodol darlledu a'r cyfryngau yma yng Nghymru. Ni ddylem orfod gofyn am ganiatâd i gael cynnwys yn ein hieithoedd swyddogol ein hunain yma yng Nghymru. Rydym ni wedi gweld toriad ar ôl toriad i S4C, ac eto rydym ni i fod yn ddiolchgar am eu bod bellach wedi addo. Ni wyddom beth fydd effaith dyfodol y BBC a'r hyn sy'n cael ei ystyried gan Lywodraeth y DU ar ddarlledu yma yng Nghymru. Yn sicr, dydw i ddim yn ymddiried mewn Llywodraeth Dorïaidd yn y DU i ddiogelu ein darlledu a'n cyfryngau.
Am ddegawdau, mae Plaid Cymru wedi ymgyrchu o blaid datganoli pwerau darlledu a chyfathrebu i Gymru. Mae cyhoeddiad heddiw felly'n foment bwysig a hanesyddol wrth inni symud gam yn nes at hyn yn sgil ffurfio'r panel arbenigol. Yn wir, gellir olrhain y frwydr hon nôl i'r 1970au, cyn i rai ohonom sydd yma heddiw gael ein geni, gyda galwadau Plaid Cymru a Chymdeithas yr Iaith am wasanaeth teledu Cymraeg, ac yna, wrth gwrs, ymgyrch Gwynfor Evans am sianel deledu Gymraeg, lle gwnaeth fygwth ymprydio os nad oedd Llywodraeth Margaret Thatcher yn sefydlu sianel.
Wedi'r cyfan, mae gennym ni ein timau chwaraeon ein hunain, ein sefydliadau cenedlaethol, gan gynnwys y Senedd hon, ein hiaith ein hunain, ac mae'n gwneud synnwyr inni hefyd fod yn gyfrifol am ddarlledu a chyfathrebu. A dwi'n falch o weld y Llywodraeth, yn sgil y cytundeb cydweithio, bellach yn cefnogi hyn, a dwi'n nodi pwyntiau Alun Davies nad ydy'r Blaid Lafur yn unedig ar hyn, ond dwi yn falch o weld ein bod ni'n gallu cydweithio a gweld gwerth o fewn hyn drwy'r cytundeb.
Pam mae hi'n bwysig i ddatganoli darlledu? Wel, mae diffygion yn y cyfryngau yn achosi bylchau gwybodaeth yma yng Nghymru, ac fe fyddai datganoli darlledu a sefydlu'r panel hwn—mae'n mynd i helpu i gau'r bwlch. Yn 2016, dim ond 37 y cant o bobl yng Nghymru oedd yn gwylio BBC Wales Today ac 17 y cant yn gwylio ITV Wales at Six. Gyda chymaint o bobl ein cenedl felly yn derbyn newyddion Prydeinig yn hytrach na chynhenid, mae hyn yn creu diffyg democrataidd ac ymwybyddiaeth wleidyddol. Yn wir, canfu astudiaeth gan Brifysgol Caerdydd a YouGov fod 40 y cant o bobl yng Nghymru yn credu'n anghywir fod Plaid Cymru mewn Llywodraeth rhwng 2011 a 2016. Yn amlwg, fe hoffwn pe bai hynny wedi bod yn wir, ond onid ydy o'n hynod bryderus dros ben nad oedd 40 y cant o'r boblogaeth ar y pryd yn gwybod pa blaid oedd yn gyfrifol am benderfyniadau oedd yn effeithio gymaint ar eu bywydau o ddydd i ddydd?
Mae'r diffyg hwn yn cael effeithiau pellach ar bobl Cymru. Nododd 'Adroddiad Cysgodol NGO ar y Cyd ar Anghydraddoldeb Hiliol yng Nghymru' yn 2021 y canlynol, ac rwyf yn dyfynnu:
'gan nad oes gan Gymru hunaniaeth annibynnol gref yn ei chyfryngau, bydd agenda'r wasg yn Lloegr yn aml yn cael ei adleisio yng Nghymru. Mae sylw’r cyfryngau Saesneg i ymfudwyr a ffoaduriaid yn peri pryder arbennig, gydag iaith ymrannol ac ymfflamychol fel "heidio" a "goresgyn" yn cael ei defnyddio i gyfeirio at y rhai sy’n ceisio lloches yn y DU. Yn fwy diweddar, yn 2020, derbyniodd y BBC a Sky News dros 8,000 o gwynion ar ôl darlledu delweddau byw o ymfudwyr yn croesi'r môr o Ffrainc i Loegr. Ymatebodd yr Aelod Seneddol Llafur Zarah Sultana: "dylem sicrhau nad yw pobl yn boddi wrth groesi'r Sianel, nid eu ffilmio fel pe bai’n rhyw sioe deledu realiti grotesg."
'Felly, rydym yn dadlau bod sylw cyfryngau Lloegr i ymfudwyr a ffoaduriaid yn ystod y blynyddoedd diwethaf nid yn unig yn peri pryder gan ei fod yn ymrannol, yn ymfflamychol ac yn annynol, ond ei fod hefyd yn mynd yn groes i safbwynt Ll/Cymru ar fudo fel "Cenedl Noddfa".'
Dengys hyn, felly, sut mae’r ffaith bod cyfathrebu a darlledu heb ei ddatganoli yn tanseilio ein hanian a’n hamcanion fel cenedl.
Wrth gwrs, newidiodd rhai pethau yn sgil COVID. Ac, yn 2020, cynyddodd ffigyrau gwylio BBC Wales Today i 46 y cant o’r boblogaeth, sy’n dangos bod pobl wedi sylweddoli, am y tro cyntaf, efallai, fod materion pwysig fel iechyd ac addysg o dan gyfrifoldeb y Senedd hon yn hytrach na Llundain. Dangosodd y pandemig, felly, bwysigrwydd darparu cyfryngau cynhenid Cymreig i ddarparu gwybodaeth i bobl sy'n byw yng Nghymru.
Felly, allaf i ddim gorbwysleisio pam bod heddiw wir yn ddiwrnod pwysig wrth i ni wneud cynnydd pellach yn y maes hwn, er mwyn dod â holl fanteision posibl datganoli darlledu a chyfathrebu i Gymru. Os ydyn ni eisiau mwy o bobl i gymryd diddordeb yn ein democratiaeth, i graffu ar ein penderfyniadau, a phleidleisio, yna mae'n rhaid iddynt gael y cyfle i dderbyn gwybodaeth am yr hyn sydd yn digwydd yma.
For decades, Plaid Cymru has campaigned for the devolution of broadcasting and communications powers to Wales. Today's announcement is therefore an important and historic moment as we move a step closer to this following the formation of the expert panel. In fact, we can trace this struggle back to the 1970s, before some of us here today were born, with calls from Plaid Cymru and Cymdeithas yr Iaith for a Welsh-language television service, and then, of course, Gwynfor Evans's campaign for a Welsh-language television channel, where he threatened to go on hunger strike if the Government of Margaret Thatcher did not establish a channel.
After all, we have our own sports teams, our own national organisations, including our own Parliament, our own language, and it also makes sense for us to be responsible for broadcasting and communications. And I'm pleased to see the Government, as a result of the co-operation agreement, now supporting this, and I note the points made by Alun Davies that the Labour Party is not united on it, but I am pleased to see that we can co-operate and see value in this through the agreement.
Why is it important to devolve broadcasting? Well, media deficiencies are causing knowledge gaps in Wales, and devolving broadcasting and establishing this panel would help to close that gap. In 2016, only 37 per cent of people in Wales were watching BBC Wales Today and 17 per cent were watching ITV Wales at Six. With so many of our nation's people receiving British news rather than indigenous news, this creates a democratic deficit and a deficit of political awareness. Indeed, a study by Cardiff University and YouGov found that 40 per cent of people in Wales wrongly believed that Plaid Cymru was in Government between 2011 and 2016. Obviously, I wish that that had been the case, but isn't it really worrying that 40 per cent of the populace at the time didn't know which party was responsible for decisions that affected their day-to-day lives so much?
This deficit brings further consequences for the people of Wales. The 'Joint NGO Shadow Report on Racial Inequality in Wales' in 2021 said the following, and I quote:
'as Wales does not have a strong independent media identity, the English press agenda will often be echoed in Wales. The English media's coverage of migrants and refugees is of particular concern, with divisive and inflammatory language such as "swarming" and "invasion" used to refer to those seeking asylum in the UK. More recently, in 2020, BBC and Sky News received over 8,000 complaints after broadcasting migrants crossing the English Channel live. Labour MP Zarah Sultana responded: "we should ensure people don't drown crossing the Channel, not film them as if it were some grotesque reality TV show."
'Thus, we argue that the English media's coverage of migrants and refugees in recent years is not only concerning as it is divisive, inflammatory, and inhumane, but that it also contravenes W/Government's stance on migration as a "Nation of Sanctuary".'
This shows, therefore, how the fact that communications and broadcasting are not devolved undermines our ethos and our goals as a nation.
Of course, some things changed in the wake of COVID. In 2020, BBC Wales Today viewing figures increased to 46 per cent of the population, showing that people had realised, for the first time, perhaps, that important issues such as health and education were the responsibility of the Senedd rather than London. The pandemic therefore demonstrated the importance of providing an indigenous Welsh media to provide information to people living in Wales.
Therefore, I cannot overemphasize why today is indeed a very important day as we make further progress in this area, in order to bring all the potential benefits of devolving broadcasting and communications to Wales. If we want more people to take an interest in our democracy, to scrutinise our decisions, and to vote, then they must have the opportunity to be informed about what is happening here.
I do welcome the opportunity today to talk about this very timely debate. I think Welsh broadcasting, in all of its forms, at its best, should tell our national story, and it should reflect the interests and the passions of Wales. This isn't just about politics or news, whilst I do agree they form an important role, but our nation is passionate and proud about pêl-droed, about football, and it wants to engage with its national game. Llywydd, the Welsh women's and men's leagues are growing in popularity, but, if we are to truly build upon this, then the leagues must be broadcast live, free to view, free to listen.
I do want to pay tribute here to our national broadcaster, S4C, because S4C is a long-standing and consistent supporter of the game in Wales, and I think it can certainly be described as the home of Welsh football. The Minister will know I've tabled a number of written questions on this matter, and it is a great privilege to watch Sgorio, to watch the live coverage of the Cymru national team's progress in the World Cup qualifiers, and it is, too, important to note how great it is to watch BBC Wales's live coverage of every match as Cymru's women attempt to qualify for the 2023 World Cup competition, and of course we wish them every success in this Senedd Chamber.
Llywydd, just this past season, S4C has broadcast 47 live matches from the Cymru Premier League and the Welsh national cup competitions. But we should be aspiring to broadcast more each week, and significantly increase the coverage of the women's game. Members will know, and the Llywydd will know, that I will declare an interest here, as I am an unpaid, proud member and club ambassador of the mighty two-time Welsh Premier League champions, Connah's Quay Nomads.
Llywydd, I do support today the spirit of the motion in the establishment of an expert panel, and I do look forward to seeing the detail that will come out of the expert panel, and the proposals of what devolution of broadcasting will mean for our nation. But I do see it as an ideal opportunity to improve broadcasting for our national leagues and our international football. It's my ambition, Minister, to come out of this process and, when the expert panel does publish its detailed proposals, that Welsh league football, both the women's and men's leagues, will be broadcast live—more games, more frequently, free to view, free to listen, in both of our national languages. I'd be grateful if the Minister can update the Chamber on whether she agrees with my ambition, and whether she will commit, today, to putting that ambition to the expert panel and asking them to respond directly to it. Diolch yn fawr.
Rwyf i’n croesawu'r cyfle heddiw i siarad am y ddadl amserol iawn hon. Rwy’n credu y dylai darlledu o Gymru, o bob math, ar ei orau, adrodd ein stori genedlaethol, a dylai adlewyrchu diddordebau ac angerdd Cymru. Nid yw hyn yn ymwneud â gwleidyddiaeth neu newyddion yn unig, er fy mod yn cytuno eu bod yn ffurfio rôl bwysig, ond mae ein cenedl yn angerddol ac yn falch o bêl-droed, ac mae am ymgysylltu â'i gêm genedlaethol. Llywydd, mae cynghreiriau menywod a dynion Cymru'n tyfu mewn poblogrwydd, ond, os ydym ni am adeiladu'n wirioneddol ar hyn, yna rhaid darlledu'r cynghreiriau'n fyw, yn rhad ac am ddim i'w gwylio, yn rhad ac am ddim i wrando.
Rwyf am dalu teyrnged yma i'n darlledwr cenedlaethol, S4C, oherwydd mae S4C yn gefnogwr hirsefydlog a chyson o'r gêm yng Nghymru, ac rwy’n credu y gellir ei disgrifio'n sicr fel cartref pêl-droed Cymru. Bydd y Gweinidog yn gwybod fy mod wedi cyflwyno nifer o gwestiynau ysgrifenedig ar y mater hwn, ac mae'n fraint fawr gwylio Sgorio, i wylio'r darllediadau byw o gynnydd tîm cenedlaethol Cymru yn rowndiau rhagbrofol Cwpan y Byd, ac mae hefyd yn bwysig nodi pa mor wych yw gwylio darllediadau byw BBC Cymru o bob gêm wrth i ferched Cymru geisio cymhwyso ar gyfer cystadleuaeth Cwpan y Byd 2023, ac wrth gwrs rydym ni’n dymuno bob llwyddiant iddyn nhw yn Siambr y Senedd hon.
Llywydd, y tymor diwethaf yn unig, mae S4C wedi darlledu 47 o gemau byw o Uwch Gynghrair Cymru a chystadlaethau cwpan cenedlaethol Cymru. Ond dylem fod yn anelu at ddarlledu mwy bob wythnos, a chynyddu'n sylweddol y sylw a roddir i gêm y menywod. Bydd yr Aelodau'n gwybod, a bydd y Llywydd yn gwybod, y byddaf yn datgan buddiant yma, gan fy mod yn aelod di-dâl, balch ac yn llysgennad clwb i bencampwyr gwych Uwch Gynghrair Cymru, Cei Connah.
Llywydd, rwyf i’n cefnogi heddiw ysbryd y cynnig wrth sefydlu panel arbenigol, ac edrychaf ymlaen at weld y manylion a ddaw o'r panel arbenigol, a'r cynigion ynghylch yr hyn y bydd datganoli darlledu yn ei olygu i'n cenedl. Ond rwy'n ei weld fel cyfle delfrydol i wella darlledu ar gyfer ein cynghreiriau cenedlaethol a'n pêl-droed rhyngwladol. Fy uchelgais i, Gweinidog, yw dod allan o'r broses hon a, phan fydd y panel arbenigol yn cyhoeddi ei gynigion manwl, y bydd pêl-droed cynghrair Cymru, cynghreiriau'r menywod a'r dynion, yn cael ei ddarlledu'n fyw—mwy o gemau, yn amlach, yn rhad ac am ddim i'w gwylio, yn rhad ac am ddim i wrando, yn y ddwy iaith genedlaethol. Byddwn yn ddiolchgar pe gall y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Siambr ynghylch a yw'n cytuno â fy uchelgais, ac a wnaiff ymrwymo, heddiw, i gyflwyno’r uchelgais hwnnw i'r panel arbenigol a gofyn iddyn nhw ymateb yn uniongyrchol iddo. Diolch yn fawr.
I'd like to begin by saying how relevant today's motion is, and I thank the Government opposite for giving us the opportunity to debate such an important matter, because, regardless of which side of the debate you're on, I think we can all agree that the quality of Welsh broadcasting, both in English and Welsh, is second to none. Time and time again the BBC, ITV, S4C and production companies such as Tinopolis and Rondo have delivered world-class services and programmes enjoyed here and across the globe. At the very heart of Welsh output, on tv screens across the world, you can find Welsh stars in leading roles, Welsh locations and vistas the unsung heroes, and Welsh talent, from make-up artists to sound technicians and camera operators, part of the integrated fabric that makes Welsh productions of such a high standard. We in Wales can rightly boast of this success, all achieved without the invisible hand of the Welsh Government adjusting the camera lens or Quentin Taran-Drakeford sat in the director's chair. That's what Wales has to offer. And it's clear to me that the devolution of broadcasting serves no purpose to build upon an already thriving industry.
Now, Members will claim that, without its devolution, broadcasting services will be left to suffer and squander, our culture dissipate and our language forgotten, but it couldn't be further from the truth, and the evidence shows that. In the last decade, we've seen both S4C and BBC Wales flourish in a way that has exported Wales, our language, identity and culture across the airwaves. Welsh broadcasting has had so many success stories we should all be proud of. Un Bore Mercher, latterly known as Keeping Faith, initially filmed in Welsh, translated over to English, the three-season thriller, is now filmed in both languages and received over 50 million views on BBC iPlayer; Doctor Who, a world-renowned tv series, filmed right here in Cardiff, bringing science fiction to every television screen, with the voices of Davros Dalek scaring every child of every generation; and Y Gwyll/Hinterland, a Welsh noir detective series later adopted by BBC Wales, the first BBC television drama to include dialogue in both English and Welsh.
So, why is it that both Plaid Cymru and the Welsh Government want to stand in the way of such success? Now, of course, we all have a part to play in the future of public service broadcasting, but that part is not one of control, nor influence. We can continue to ensure that public service broadcasters thrive in the future given market changes, but that does not require the control of this Welsh Labour Government or Plaid Cymru. We've seen what happens when the Welsh Government involves itself in an industry it knows little about. Back in 2014, the Welsh Government spent £9.4 million acquiring a disused energy centre at Wentloog with aspirations to develop the site into a film and tv studio. Three years later, the studio was classified as unfit for higher budget film productions. The anticipated demand for the Welsh Government's state-owned film studio failed to materialise. The result: the entire venture was run at a loss, at the expense of the Welsh taxpayer. This is your track record when it comes to broadcasting, and it's certainly—[Interruption.]—it's certainly not an Oscar winner.
The devolution of broadcasting is an important debate to have, let's be sincere, but to reiterate comments made by Rhodri Davies, director of BBC Wales, it is completely unclear what the objective of devolving powers would be, its argument romantic and serving idyllic purposes, whereas Members opposite just seek control, with little regard for the consequences that would inevitably follow. The Government would be best left allowing a thriving industry to continue to flourish. Welsh broadcasting has so much to offer, none of us should be wanting to stand in its way. Diolch.
Hoffwn ddechrau drwy ddweud pa mor berthnasol yw'r cynnig heddiw, ac rwy’n diolch i'r Llywodraeth gyferbyn am roi'r cyfle i ni drafod mater mor bwysig, oherwydd, ni waeth pa ochr o'r ddadl rydych chi arni, rwy’n credu y gallwn ni i gyd gytuno bod ansawdd darlledu yng Nghymru, yn Gymraeg ac yn Saesneg, heb ei ail. Dro ar ôl tro mae'r BBC, ITV, S4C a chwmnïau cynhyrchu fel Tinopolis a Rondo wedi darparu gwasanaethau a rhaglenni o'r radd flaenaf sy’n cael eu mwynhau yma ac ar draws y byd. Wrth wraidd allbwn Cymru, ar sgriniau teledu ledled y byd, gallwch weld sêr o Gymru mewn rolau blaenllaw, lleoliadau a golygfeydd yng Nghymru, yr arwyr di-glod, a thalent o Gymru, o artistiaid colur i dechnegwyr sain a gweithredwyr camerâu, rhan o'r gwneuthuriad integredig sy'n gwneud cynyrchiadau o Gymru o safon mor uchel. Gallwn ni yng Nghymru ymffrostio'n briodol yn y llwyddiant hwn, a'r cyfan wedi'i gyflawni heb law anweledig Llywodraeth Cymru yn addasu lens y camera neu Quentin Taran-Drakeford yn eistedd yng nghadair y cyfarwyddwr. Dyna sydd gan Gymru i'w gynnig. Ac mae'n amlwg i mi nad yw datganoli darlledu yn ateb unrhyw ddiben i adeiladu ar ddiwydiant sydd eisoes yn ffynnu.
Nawr, bydd Aelodau'n honni, heb ei ddatganoli, y bydd gwasanaethau darlledu'n cael eu gadael i ddioddef a chael eu hafradu, bod ein diwylliant yn chwalu a'n hiaith yn cael ei hanghofio, ond ni allai fod ymhellach o'r gwir, ac mae'r dystiolaeth yn dangos hynny. Yn ystod y degawd diwethaf, rydym ni wedi gweld S4C a BBC Cymru yn ffynnu mewn ffordd sydd wedi allforio Cymru, ein hiaith, ein hunaniaeth a'n diwylliant ar draws y tonnau awyr. Mae darlledu yng Nghymru wedi cael cymaint o lwyddiannau y dylem ni i gyd fod yn falch ohonyn nhw. Mae Un Bore Mercher, sy’n cael ei adnabod yn ddiweddar fel Keeping Faith, a ffilmiwyd yn Gymraeg i ddechrau, wedi'i gyfieithu i'r Saesneg, y gyfres gyffrous tri thymor, bellach yn cael ei ffilmio yn y ddwy iaith ac mae dros 50 miliwn o bobl wedi’i wylio ar BBC iPlayer; Doctor Who, cyfres deledu fyd-enwog, a ffilmiwyd yma yng Nghaerdydd, gan ddod â ffuglen wyddonol i bob sgrin deledu, gyda lleisiau Davros Dalek yn dychryn pob plentyn o bob cenhedlaeth; ac Y Gwyll/Hinterland, cyfres dditectif Gymraeg a fabwysiadwyd yn ddiweddarach gan BBC Cymru, drama deledu gyntaf y BBC i gynnwys deialog yn y Gymraeg a'r Saesneg.
Felly, pam mae Plaid Cymru a Llywodraeth Cymru am roi rhwystrau rhag sicrhau llwyddiant o'r fath? Nawr, wrth gwrs, mae gan bob un ohonom ni ran i'w chwarae yn nyfodol darlledu gwasanaeth cyhoeddus, ond nid yw'r rhan honno'n un o reolaeth, na dylanwad. Gallwn ni barhau i sicrhau bod darlledwyr gwasanaeth cyhoeddus yn ffynnu yn y dyfodol o ystyried newidiadau i'r farchnad, ond nid yw hynny'n gofyn am reolaeth y Llywodraeth Lafur hon yng Nghymru na Phlaid Cymru. Rydym ni wedi gweld beth sy'n digwydd pan fydd Llywodraeth Cymru yn ymwneud mewn diwydiant nad yw'n gwybod llawer amdano. Yn ôl yn 2014, gwariodd Llywodraeth Cymru £9.4 miliwn yn caffael canolfan ynni segur yng Ngwynllŵg gyda'r nod o ddatblygu'r safle yn stiwdio ffilm a theledu. Dair blynedd yn ddiweddarach, dosbarthwyd y stiwdio fel un anaddas ar gyfer cynyrchiadau ffilm cyllideb uwch. Methodd y galw a ragwelir am stiwdio ffilm Llywodraeth Cymru sy'n eiddo i'r wladwriaeth â dod i'r amlwg. Y canlyniad: cafodd y fenter gyfan ei rhedeg ar golled, ar draul trethdalwyr Cymru. Dyma'ch hanes chi o ran darlledu, ac mae'n sicr—[Torri ar draws.]—yn sicr nid yw'n enillydd Oscar.
Mae datganoli darlledu yn ddadl bwysig i'w chael, gadewch i ni fod yn ddiffuant, ond i ailadrodd sylwadau Rhodri Davies, cyfarwyddwr BBC Cymru, mae'n gwbl aneglur beth fyddai'r amcan o ddatganoli pwerau, gyda’r ddadl yn rhamantus ac yn gwasanaethu dibenion gwynfyd, tra bod Aelodau gyferbyn yn ceisio rheolaeth, heb fawr o sylw i'r canlyniadau a fyddai'n anochel yn dilyn. Byddai'n well gadael i'r Llywodraeth ganiatáu i ddiwydiant ffyniannus barhau i ffynnu. Mae gan ddarlledu yng Nghymru gymaint i'w gynnig, ni ddylai'r un ohonom ni fod eisiau ei rwystro. Diolch.
Gaf i ddatgan diddordeb ar y dechrau fel Aelod dynodedig a, digwydd bod, mae'r maes hwn yn un o'r cyfrifoldebau sydd gen i fel rhan o'r cytundeb cydweithio?
Rwy’n hynod o falch fy mod i'n gallu cyfrannu at y ddadl hon, dadl sy’n bwysig iawn, yn fy marn i, i’n democratiaeth ni fel cenedl ac un sydd â’r potensial i fod yn hanesyddol, wrth i ni baratoi’r tir ar gyfer datganoli darlledu i Gymru. Ac nid ar chwarae bach rwy’n defnyddio’r gair 'hanesyddol' wrth inni drafod y mater o ddatganoli darlledu. Fel rŷn ni wedi clywed gan Heledd Fychan yn barod, fe alwodd Cymdeithas yr Iaith a Phlaid Cymru am sefydlu awdurdod darlledu annibynnol i Gymru dros 50 mlynedd yn ôl. A dyma ni, 50 mlynedd yn ddiweddarach, wedi degawdau o brotestio, o lobïo ac ymgyrchu di-ildio, rŷn ni heddiw, yn ein Senedd ein hunain, yn cymryd cam yn agosach at wireddu uchelgais y 1970au drwy ymchwilio i'r posibilrwydd o greu awdurdod darlledu a chyfathrebu cysgodol i Gymru, gyda’r nod o greu sylfaen dystiolaeth gadarn i gefnogi’r achos dros ddatganoli pwerau i Gymru yn y maes arbennig yma. A diolch i bawb sydd wedi dal ati'n ddygn i hyrwyddo'r amcan hwn dros y degawdau diwethaf.
Rwyf hefyd yn awyddus i dalu teyrnged i Bwyllgor Diwylliant, y Gymraeg a Chyfathrebu’r Senedd yn y Senedd ddiwethaf, a Chadeirydd y pwyllgor, Bethan Sayed, yn arbennig am yr adroddiad a gyhoeddwyd yn 2021 ar ddatganoli darlledu—adroddiad sy'n amlinellu'r heriau ond hefyd y potensial ar gyfer cryfhau ein cyfryngau yng Nghymru. Fel y gwnaeth Bethan Sayed ddweud yn ei rhagair i'r adroddiad,
'Mae'r cynnwys sydd ar gael i Gymru ar y cyfryngau yn annigonol. Nid oes gennym ni'r ddarpariaeth newyddion a materion cyfoes y mae ei hangen ar Gymru, ac mae hyn yn amharu ar fywyd gwleidyddol a dinesig ein gwlad.'
Mae hyn yn
'golygu nad ydym yn gweld adlewyrchiad o’n hunain ar ein sgriniau.'
A dyna'r pwynt mewn gwirionedd, ac mae'n bryd, efallai, i'r blaid gyferbyn ddeall ein bod ni ddim yn gweld digon o'n stori ni'n hunain fel Cymry ar y sgrin ar hyn o bryd. Ac er bod twf wedi bod yn y cwmnïau mawr fel Netflix ac Amazon, sydd wedi gweld cynnwys llawer mwy ar ein sgriniau, dydy hyn ddim yn golygu bod mwy o raglenni yn portreadu bywydau pobl Cymru yn benodol, heb sôn am ddarpariaeth drwy gyfrwng y Gymraeg.
Ac yn ogystal â'r datganiad heddiw, a'r cytundeb rhwng Plaid Cymru a'r Llywodraeth, sydd, gobeithio, yn paratoi'r ffordd ar gyfer datganoli darlledu, rŷm ni hefyd wedi byw trwy gyfnod eithriadol o anodd dros y blynyddoedd diwethaf, cyfnod a fydd yn ysgrifennu pennod ei hunan yn llyfrau hanes y dyfodol.
Could I declare an interest as a designated Member who has this as one of my responsibilities as part of the co-operation agreement?
I'm very delighted to be able to contribute to this debate today, a debate that's very important to our democracy as a nation and one that has the potential to be historic, as we prepare the ground for the devolution of broadcasting to Wales. And I don't use the word 'historic' lightly, as we discuss the issue of the devolution of broadcasting. As we've heard from Heledd Fychan, Cymdeithas yr Iaith and Plaid Cymru called for the establishment of an independent broadcasting authority over 50 years ago, and here we are, 50 years later, following decades of protesting and lobbying and campaigning, today, in our own Senedd, taking a step closer to realising the ambition that we set in the 1970s by exploring the possibility of creating a shadow broadcasting and communications authority for Wales, with the aim of creating a solid evidence base to support the case for the devolution of broadcasting powers to Wales in this particular area. And I'd like to thank everyone who has campaigned for this over past decades.
I want to pay tribute also to the Culture, Welsh Language and Communications Committee of the fifth Senedd, and the committee Chair, Bethan Sayed, particularly for the report published in 2021 on the devolution of broadcasting—a report that sets out the challenges but also the potential for strengthening our media in Wales. As Bethan Sayed said in her foreword to the report,
'The supply of media content for Wales is inadequate. We don't have the provision of news and current affairs that Wales needs, hampering the political and civic life of our country.'
This means that
'we do not see ourselves reflected on our screens.'
And that's the point, perhaps, and it may be time for the party opposite to understand that we don't see enough of our own story as Welsh people on our screens at present. And even though there has been growth in global streaming giants such as Netflix and Amazon, which has been seen a lot more on our screens, that doesn't mean that more programmes portray the lives of the people of Wales, never mind the provision through the medium of Welsh.
And as well as today's announcement, and the agreement between Plaid Cymru and the Welsh Government, which hopefully will prepare the way for the devolution of broadcasting, we've also lived through a very difficult period over recent years, a period that will write its own chapter in history books in the future.
The pandemic has seen us change our daily habits, including our work, our family lives and our social lives, a period that saw households across Wales tune in to weekly Welsh Government press conferences, eager to know more about the pandemic in Wales and our response to it. The word 'our' is significant here. I believe that it is by no means an exaggeration to say that the COVID-19 pandemic has truly shown the value and vital importance of a strong, independent Welsh media.
We saw glimpses of Wales's potential to achieve this throughout the pandemic, but they were only glimpses. Our media and news outlets were continuously competing and often drowned out by UK-wide, England-focused outlets, pumping England-only information to the whole of the UK, either unaware of or indifferent towards the variations in restrictions and responses to the pandemic by the devolved administrations.
We only have to reference the trumped-up Freedom Day in July last year, with the usual Boris bluster and hyperbole. Despite being urged to make it clear that the lifting of restrictions only applied to England, he refused, meaning that millions of people in Wales, Scotland and Northern Ireland were left totally confused. This Anglo-centric news and sharing of public information was not only irresponsible and reckless, but also dangerous, as it had a direct impact on people's health, and, possibly, lives.
Mae'r pandemig wedi ein gweld yn newid ein harferion dyddiol, gan gynnwys ein gwaith, ein bywydau teuluol a'n bywydau cymdeithasol, cyfnod lle bu aelwydydd ledled Cymru yn ymuno â chynadleddau wythnosol Llywodraeth Cymru i'r wasg, yn awyddus i wybod mwy am y pandemig yng Nghymru a'n hymateb iddo. Mae'r gair 'ein' yn arwyddocaol yma. Rwy'n credu nad gor-ddweud o bell ffordd yw dweud bod pandemig COVID-19 wedi dangos gwerth a phwysigrwydd hanfodol cyfryngau Cymreig cryf, annibynnol.
Fe wnaethom ni weld cipolwg ar botensial Cymru i gyflawni hyn drwy gydol y pandemig, ond dim ond cipolwg oedd y rhain. Roedd ein cyfryngau a'n siopau newyddion yn cystadlu'n barhaus ac yn aml yn cael eu boddi gan allfeydd ledled y DU yn canolbwyntio ar Loegr, gan bwmpio gwybodaeth i Loegr yn unig i'r DU gyfan, naill ai'n anymwybodol neu'n ddifater tuag at yr amrywiadau mewn cyfyngiadau ac ymatebion i'r pandemig gan y gweinyddiaethau datganoledig.
Nid oes ond rhaid i ni gyfeirio at y Diwrnod Rhyddid a gafodd ei chwalu ym mis Gorffennaf y llynedd, gyda dwndwr a gormodiaith arferol Boris. Er iddo gael ei annog i'w gwneud yn glir mai dim ond i Loegr y cafodd y cyfyngiadau eu codi, fe wnaeth e wrthod, gan olygu bod miliynau o bobl yng Nghymru, yr Alban a Gogledd Iwerddon wedi'u gadael yn gwbl ddryslyd. Roedd y newyddion Eingl-ganolog hwn a rhannu gwybodaeth gyhoeddus nid yn unig yn anghyfrifol ac yn fyrbwyll, ond hefyd yn beryglus, gan ei fod yn cael effaith uniongyrchol ar iechyd pobl, ac, o bosibl, ar fywydau.
Felly, i gloi, yn wyneb y diffyg hwn o ran plwraliaeth a thegwch, gadewch i ni felly gymryd cam arall heddiw i sicrhau democratiaeth iach a hyfyw yng Nghymru drwy gefnogi'r cynnig sydd ger bron, fel bod ein llais ni yn cael ei glywed a'n stori ni fel pobl yn cael ei hadrodd ar yr holl ystod o gyfryngau posibl. Diolch yn fawr.
So, to close, in the face of this lack of pluralism and fairness, let us take another step forward today to ensure a healthy and viable democracy in Wales by supporting this motion before us, so that our voice can be heard and our story as a people can be told on the whole range of possible media. Thank you.
Publicly-owned, independent media is critical to our democracy and to the accessibility of unbiased information. The broadcasting sector plays a crucial role informing, entertaining and creating a common cultural citizenship in Wales. Broadcasters are vital contributors to the growth of our economy, to devolution and to the delivery of our ambitions for sustaining and growing the Welsh language. When I see the UK Government creating a hostile environment, planning to sell off Channel 4 in haste, and calls to de-fund the BBC solely for political reasons, it strengthens the case for the devolution of broadcasting to protect its integrity.
The UK Government Minister, Nadine Dorries, appealed to populism regarding the tv licence, but the BBC has long suffered at the hands of the Tories, enduring cuts of 30 per cent since 2010. The decision to sell off Channel 4 for a quick buck goes entirely against what the public want. The consultation on a change of ownership received over 56,000 responses and 96 per cent of them oppose these changes. Their views have been blatantly ignored. Channel 4 plays a unique role in British broadcasting as a company owned by the British public, which costs the public nothing and ploughs its profits into commissioning new programming, creating jobs and discovering new talent across the country. The Tories' decision to privatise Channel 4 shows they are not serious about levelling up our country or supporting British-made programming and our own home-grown creative industries.
Mae cyfryngau annibynnol sy'n eiddo i'r cyhoedd yn hanfodol i'n democratiaeth ac i hygyrchedd gwybodaeth ddiduedd. Mae'r sector darlledu yn chwarae rhan hanfodol wrth hysbysu, diddanu a chreu dinasyddiaeth ddiwylliannol gyffredin yng Nghymru. Mae darlledwyr yn cyfrannu'n hanfodol at dwf ein heconomi, i ddatganoli ac i gyflawni ein huchelgeisiau ar gyfer cynnal a thyfu'r Iaith Gymraeg. Pan welaf Lywodraeth y DU yn creu amgylchedd gelyniaethus, yn bwriadu gwerthu Channel 4 ar frys, ac yn galw am ddadgyllido'r BBC am resymau gwleidyddol yn unig, mae'n cryfhau'r achos dros ddatganoli darlledu i ddiogelu ei gyfanrwydd.
Apeliodd Gweinidog Llywodraeth y DU, Nadine Dorries, at boblyddiaeth ynglŷn â'r drwydded deledu, ond mae'r BBC wedi dioddef yn nwylo'r Torïaid ers amser maith, gan ddioddef toriadau o 30 y cant ers 2010. Mae'r penderfyniad i werthu Channel 4 am arian cyflym yn mynd yn gwbl groes i'r hyn mae'r cyhoedd ei eisiau. Cafodd yr ymgynghoriad ar newid perchnogaeth dros 56,000 o ymatebion ac mae 96 y cant ohonynt yn gwrthwynebu'r newidiadau hyn. Anwybyddwyd eu barn yn amlwg. Mae Channel 4 yn chwarae rhan unigryw ym maes darlledu Prydain fel cwmni sy'n eiddo i'r cyhoedd ym Mhrydain, sy'n costio dim i'r cyhoedd ac yn rhoi ei elw i gomisiynu rhaglenni newydd, creu swyddi a darganfod talent newydd ledled y wlad. Mae penderfyniad y Torïaid i breifateiddio Channel 4 yn dangos nad ydyn nhw o ddifrif ynghylch sicrhau ffyniant bro ein gwlad na chefnogi rhaglenni a wneir gan Brydain a'n diwydiannau creadigol cynhenid ein hunain.
Will you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
I will.
Gwnaf.
Do you think that there are potentially ulterior motives in the proposal to sell off Channel 4, and it has more to do with control?
Ydych chi'n credu y gallai fod cymhellion yn y cynnig i werthu Channel 4, a'i fod yn ymwneud yn fwy â rheolaeth?
I do indeed, I do indeed.
I know there is a consensus amongst broadcasters in Wales that a new public service media settlement is needed to maintain prominence and sustainability. Prominence is of course of huge importance, given the dominance of social media and smart tvs. Already, the most promoted sources of information online are from the Daily Mail and The Sun—highly biased publications. We need to bring the UK's broadcasting framework into the twenty-first century, ensuring its high-quality content is both easily visible and accessible. To achieve that, we need broadcasting to be overseen by a Government that understands its intrinsic worth.
I know that the Welsh Labour Government understand the value of our great British broadcasters, which provide so much more for our local communities than entertainment. They provide good jobs in communities around the countries and opportunities for the fast-growing creative industries, alongside protecting British culture, values and creative excellence overseas, helping our country to prosper. Diolch.
Ydw wir, ydw wir.
Rwy'n gwybod bod consensws ymysg darlledwyr yng Nghymru fod angen setliad cyfryngau gwasanaeth cyhoeddus newydd i gynnal amlygrwydd a chynaliadwyedd. Wrth gwrs, mae amlygrwydd yn bwysig iawn, o ystyried goruchafiaeth y cyfryngau cymdeithasol a setiau teledu clyfar. Eisoes, mae'r ffynonellau gwybodaeth sy'n cael eu hyrwyddo fwyaf ar-lein yn dod o'r Daily Mail a The Sun—cyhoeddiadau rhagfarnllyd iawn. Mae angen i ni ddod â fframwaith darlledu'r DU i'r unfed ganrif ar hugain, gan sicrhau bod ei gynnwys o ansawdd uchel yn hawdd ei weld ac yn hygyrch. Er mwyn cyflawni hynny, mae angen i ni oruchwylio darlledu gan Lywodraeth sy'n deall ei gwerth cynhenid.
Rwy'n gwybod bod Llywodraeth Lafur Cymru yn deall gwerth ein darlledwyr Prydeinig mawr, sy'n darparu cymaint mwy i'n cymunedau lleol nag adloniant. Maen nhw'n darparu swyddi da mewn cymunedau o amgylch y gwledydd a chyfleoedd i'r diwydiannau creadigol sy'n tyfu'n gyflym, ynghyd â diogelu diwylliant, gwerthoedd a rhagoriaeth greadigol Prydain dramor, gan helpu ein gwlad i ffynnu. Diolch.
It's a pleasure to take part in this debate this afternoon. I've really enjoyed listening to the contributions, even though I don't agree with everything that's been said. I'm also a big tv and radio fan, so it's really good to take part in this this afternoon.
So, a free and open press in the news media is essential for democracy to thrive. One only has to look at what's happening in Russia to understand the risks of media being controlled by the state and the power that has over its citizens: a single voice controlled by the state, used to spread lies to the populace. At the other end of the extreme, we have this situation in the US, where the media landscape is a free-for-all: misinformation is openly broadcast by one or two large corporations that control all the media output across the USA. I think what we need to see is a happy medium, where we have plurality and independence, but regulated by a body independent from the state, much like the media landscape that we have currently in Wales. So, if it's not broke, then why are we trying to fix it? What is the purpose of devolving powers over broadcasting to Wales?
I've listened to the arguments put forward by Labour and Plaid politicians this afternoon, and it's clear as mud what they're trying to achieve. How will giving Welsh Ministers powers over broadcasting improve the Welsh media landscape? I believe it has a real prospect of making it worse. Wales is home to around 4.5 per cent the UK's total population, roughly about 1.3 million households. Even if every one of those households were to pay the licence fee, it still wouldn't be enough to pay for BBC Wales's output and the running of S4C. Because the licence fee is collected from across the UK, Wales can benefit from larger amounts of funding, so we punch well above our weight in that respect.
In the year prior to the pandemic, around a fifth of the UK's independent production budgets was spent in Wales. You only have to look here in Cardiff, and what Sam Kurtz mentioned about the creation of Doctor Who and Casualty, amongst others that are filmed here. And we get more than our fair share of funding in that sense. So, if Labour and Plaid get their way, they'll no doubt want more funding to follow the increase in powers. And how will the 82 per cent of UK households, i.e. the English licence fee payers, feel about their licence fee going up to fund Welsh broadcasting?
If broadcasting is devolved, what happens to S4C outside of Wales? According to broadcasters in the latest annual report, more than two thirds of the channel's viewership comes from outside our nation, and that's driven in part because of the relationship between S4C and the BBC, and with the use of modern technology such as BBC iPlayer, it's accessible in all parts of UK, as is BBC Alba in Scotland. What will happen to that relationship if broadcasting is devolved to one of the four UK nations? We won't be able to dictate to the other three.
There are also other concerns when it comes to funding. What happens when the Welsh Government decides it has other funding priorities? Say they need more money to fix the mess they have made of the NHS, when the penny finally drops, will S4C or the Welsh broadcasting co-operation even get a look in when it comes to their budgets? I seriously doubt it. There is no rational reason to devolve broadcasting other than to bolster the slow march towards independence. The Welsh public don't support the break-up of the UK, and I'm sure they don't support the break-up of the UK's media landscape. Broadcasting and media production across the UK are facing big enough challenges, and changes in demography and technology are ripping up the old ways of working, so we would be foolish to try going it alone in Wales. [Interruption.] Yes. Sure.
Mae'n bleser cael cymryd rhan yn y ddadl hon y prynhawn yma. Rwyf wedi mwynhau gwrando ar y cyfraniadau yn fawr iawn, er nad wyf i’n cytuno â phopeth sydd wedi'i ddweud. Rwyf hefyd yn gefnogwr teledu a radio mawr, felly mae'n dda iawn cymryd rhan yn hyn y prynhawn yma.
Felly, mae gwasg rydd ac agored yn y cyfryngau newyddion yn hanfodol er mwyn i ddemocratiaeth ffynnu. Nid oes ond rhaid edrych ar yr hyn sy'n digwydd yn Rwsia i ddeall y risgiau o gyfryngau sy'n cael eu rheoli gan y wladwriaeth a'r pŵer sydd gan ei dinasyddion: un llais sy’n cael ei reoli gan y wladwriaeth, ac yn cael ei ddefnyddio i ledaenu celwyddau i'r boblogaeth. Ar ben arall y pegwn, mae gennym ni’r sefyllfa hon yn yr Unol Daleithiau, lle mae tirwedd y cyfryngau yn rhad ac am ddim i bawb: mae gwybodaeth anghywir yn cael ei darlledu'n agored gan un neu ddwy gorfforaeth fawr sy'n rheoli holl allbwn y cyfryngau ledled UDA. Rwy’n credu mai'r hyn y mae angen i ni ei weld yw cyfrwng hapus, lle mae gennym ni luosogrwydd ac annibyniaeth, ond sy'n cael ei reoleiddio gan gorff sy'n annibynnol ar y wladwriaeth, yn debyg iawn i dirwedd y cyfryngau sydd gennym ni yng Nghymru ar hyn o bryd. Felly, os nad yw wedi torri, yna pam ydym ni’n ceisio ei drwsio? Beth yw diben datganoli pwerau dros ddarlledu i Gymru?
Rwyf wedi gwrando ar y dadleuon a gyflwynwyd gan wleidyddion Llafur a Phlaid Cymru y prynhawn yma, ac nid yw'n amlwg o gwbl beth maen nhw'n ceisio'i gyflawni. Sut y bydd rhoi pwerau i Weinidogion Cymru dros ddarlledu yn gwella tirwedd cyfryngau Cymru? Rwy’n credu bod ganddo obaith gwirioneddol o'i wneud yn waeth. Mae Cymru'n gartref i tua 4.5 y cant o gyfanswm poblogaeth y DU, tua 1.3 miliwn o aelwydydd. Hyd yn oed pe bai pob un o'r aelwydydd hynny'n talu ffi'r drwydded, ni fyddai'n ddigon o hyd i dalu am allbwn BBC Cymru a rhedeg S4C. Gan fod ffi'r drwydded yn cael ei chasglu o bob rhan o'r DU, gall Cymru elwa o symiau mwy o gyllid, felly rydym ni’n cyflawni llawer mwy na'r disgwyl yn hynny o beth.
Yn y flwyddyn cyn y pandemig, gwariwyd tua un rhan o bump o gyllidebau cynhyrchu annibynnol y DU yng Nghymru. Nid oes ond rhaid i chi edrych yma yng Nghaerdydd, a'r hyn y soniodd Sam Kurtz amdano sef creu Doctor Who a Casualty, ymhlith eraill sy'n cael eu ffilmio yma. Ac rydym ni’n cael mwy na'n cyfran deg o gyllid yn yr ystyr hwnnw. Felly, os caiff Llafur a Phlaid eu ffordd, mae'n siŵr y byddant am gael mwy o arian i ddilyn y cynnydd mewn pwerau. A sut fydd yr 82 y cant o aelwydydd y DU, h.y. talwyr ffi'r drwydded yn Lloegr, yn teimlo am ffi'r drwydded yn codi i ariannu darlledu yng Nghymru? Os yw darlledu wedi'i ddatganoli, beth sy'n digwydd i S4C y tu allan i Gymru?
Yn ôl darlledwyr yn yr adroddiad blynyddol diweddaraf, daw mwy na dwy ran o dair o wylwyr y sianel o'r tu allan i'n cenedl, ac mae hynny'n cael ei yrru'n rhannol oherwydd y berthynas rhwng S4C a'r BBC, a gyda'r defnydd o dechnoleg fodern fel BBC iPlayer, mae ar gael ym mhob rhan o'r DU, fel y mae BBC Alba yn yr Alban. Beth fydd yn digwydd i'r berthynas honno os caiff darlledu ei ddatganoli i un o bedair gwlad y DU? Ni fyddwn yn gallu gorchymyn i'r tri arall.
Mae pryderon eraill hefyd o ran ariannu. Beth sy'n digwydd pan fydd Llywodraeth Cymru yn penderfynu bod ganddi flaenoriaethau ariannu eraill? Dywedwch fod angen mwy o arian arnyn nhw i drwsio'r llanastr y maen nhw wedi'i wneud o'r GIG, pan fyddan nhw'n sylweddoli hynny o'r diwedd, a fydd S4C neu'r cydweithrediad darlledu yng Nghymru hyd yn oed yn cael eu hystyried yn eu cyllidebau? Rydw i’n ei amau hynny o ddifrif. Nid oes rheswm rhesymegol dros ddatganoli darlledu ar wahân i gryfhau'r orymdaith araf tuag at annibyniaeth. Nid yw'r cyhoedd yng Nghymru yn cefnogi'r DU yn chwalu, ac rwy'n siŵr nad ydyn nhw'n cefnogi chwalu tirwedd cyfryngau'r DU. Mae darlledu a chynhyrchu cyfryngau ledled y DU yn wynebu heriau digon mawr, ac mae newidiadau mewn demograffeg a thechnoleg yn rhwygo'r hen ffyrdd o weithio, felly byddem yn ffôl i geisio mynd ar ein pennau ein hunain yng Nghymru. [Torri ar draws.] Ie. Yn sicr.
Do you not think that the biggest threat to media at present is the UK Government? If you look at what it's doing to the BBC, do you not admit that there is the risk to the future of S4C? Because of what you've outlined, the relationship between S4C and the BBC is crucial, and yet the UK Government is placing that at threat, which is why we need the devolution of broadcasting, so we can protect the future of media here in Wales.
Onid ydych chi'n credu mai Llywodraeth y DU yw'r bygythiad mwyaf i'r cyfryngau ar hyn o bryd? Os edrychwch chi ar yr hyn y mae'n ei wneud i'r BBC, onid ydych chi'n cyfaddef bod perygl i ddyfodol S4C? Oherwydd yr hyn yr ydych chi wedi ei amlinellu, mae'r berthynas rhwng S4C a'r BBC yn hollbwysig, ac eto mae Llywodraeth y DU yn rhoi hynny dan fygythiad, a dyna pam y mae angen datganoli darlledu arnom, er mwyn i ni allu diogelu dyfodol y cyfryngau yma yng Nghymru.
No, absolutely not, and I think modern technology and the accessibility of S4C, not only in Wales and across the UK, is actually something to be proud of, and the fact that we can actually promote our Welsh language on a wider scale than what we would have been able to do 20, 30 years ago. So, I think you're wrong to say that, really. And I think we have to work together with other parts of the UK, not just work in silos, but work together, and not set nations against each other to compete against one another, which is what will happen if we pursue this ideology of devolution of broadcasting. Thank you.
Nac ydw, dim o gwbl, ac rwy'n credu bod technoleg fodern a hygyrchedd S4C, nid yn unig yng Nghymru a ledled y DU, yn rhywbeth i ymfalchïo ynddo mewn gwirionedd, a'r ffaith ein bod yn gallu hyrwyddo ein hiaith Gymraeg ar raddfa ehangach nag y byddem ni wedi gallu ei wneud 20, 30 mlynedd yn ôl mewn gwirionedd. Felly, rwy'n credu eich bod chi'n anghywir i ddweud hynny, a dweud y gwir. Ac rwy'n credu bod angen i ni gydweithio â rhannau eraill o'r DU, nid gweithio ar wahân yn unig, ond gweithio gyda'n gilydd, a pheidio â gosod cenhedloedd yn erbyn ei gilydd i gystadlu yn erbyn ei gilydd, sef yr hyn a fydd yn digwydd pe baem ni'n mynd ar drywydd yr ideoleg hon o ddatganoli darlledu. Diolch.
Delyth Jewell fel Cadeirydd y pwyllgor.
Delyth Jewell as the committee Chair.
Diolch, Llywydd. Mae darlledu yn bwnc sydd wedi bod ar flaen agenda y Pwyllgor Diwylliant, Cyfathrebu, y Gymraeg, Chwaraeon, a Chysylltiadau Rhyngwladol. Dŷn ni fel pwyllgor wedi derbyn tystiolaeth gan lu o randdeiliaid sy'n awgrymu'n gryf fod angen newidiadau i helpu'r cyfryngau yng Nghymru, er bod amrywiaeth barn ynglŷn â sut i wneud hynny, ac fe wnaf i sôn ychydig yn fwy am hynny yn y man. Ond yn gyntaf, hoffwn i dalu teyrnged i'r gwaith pwysig a wnaed yn y maes hwn gan y pwyllgor blaenorol, pwyllgor diwylliant a chyfathrebu y pumed Senedd, achos y gwaith rŷn ni'n ei drafod heddiw, yn sicr ynglŷn â sefydlu panel arbenigol i archwilio creu awdurdod darlledu a chyfathrebu cysgodol i Gymru, gosodwyd sylfeini'r gwaith hwnnw gan y pwyllgor blaenorol.
Fyddai'r ddadl hon ddim yn digwydd heddiw oni bai am y gwaith a wnaed gan y pwyllgor hwnnw yn y pumed Senedd. Gwnaethon nhw hel tystiolaeth am ddarlledu gwasanaeth cyhoeddus ac fe wnaethon nhw symud y ddadl ymlaen, ac ysgogi Ysgol Newyddiaduriaeth Caerdydd i gomisiynu ymchwil i lenwi'r bylchau lle doedd tystiolaeth ddim yn bodoli. Gwnaeth yr ymchwil hwnnw ddangos bod diffyg sylw yn y wasg Brydeinig i feysydd wedi'u datganoli, ac fel canlyniad roedd diffyg democrataidd. Doedd pobl Cymru ddim wastad yn deall polisïau Cymreig ac amlygwyd y broblem yma gan COVID. Achoswyd cymhlethdodau di-ri yn gynnar yn y pandemig gan ystyfnigrwydd rhai sylwebwyr wrth iddynt sôn am 'the Health Secretary', yn lle cydnabod bod Gweinidogion iechyd gwahanol i bob cenedl. Ac arweiniodd y cymhlethdod hwn at broblemau oedd ddim dim ond yn gyfansoddiadol, fel roedd y pwyllgor blaenorol wedi clywed, ond a oedd yn faterion iechyd cyhoeddus. Roedd yn rhaid i sylwebwyr Prydeinig fod yn glir wedyn, am y tro cyntaf erioed, fod iechyd yn faes datganoledig a bod angen cydnabod hynny. Mae camhysbysrwydd, misinformation, yn peryglu mwy na democratiaeth; mae'n gallu peryglu bywydau pobl hefyd.
Ac i droi at ein pwyllgor ni, pwyllgor diwylliant, cyfathrebu et al y chweched Senedd, bydd yna amrywiaeth barn ymysg aelodau'r pwyllgor yn amlwg. Ym mis Tachwedd llynedd, pan gyhoeddwyd adroddiad Ofcom ar ddyfodol darlledu gwasanaeth cyhoeddus, gwnaethon ni fel pwyllgor adrodd ar sut byddai'r argymhellion yn effeithio ar Gymru. Cymeradwyon ni argymhellion Ofcom ynglŷn â'r angen am ddeddfwriaeth a fyddai'n cryfhau PSBs sy'n wynebu mwy a mwy o gystadleuaeth o wasanaethau ffrydio byd-eang, fel Netflix. Argymhellon ni fod angen llais cryfach ar Gymru pan ddaw i benderfyniadau. Fe wnaethon ni ddadlau y dylai DCMS a'r panel ymgynghorol darlledu gwasanaeth cyhoeddus gynnwys cynrychiolwyr o Gymru yn eu trafodaethau am y sialensiau sy'n wynebu PSBs yn yr oes ddigidol. Wnaethon ni ddadlau bod angen meddwl yn arbennig am amddiffyn rhaglennu yn yr iaith Gymraeg, a chynnwys sy'n adlewyrchu Cymru yn y ddwy iaith.
Mae'n glir bod angen newid o ryw fath yn y ffordd mae penderfyniadau am ddarlledu yn cael eu gwneud. Eto, bydd yna amrywiaeth barn am hyn, ond mae'r tirlun darlledu yng Nghymru yn un cymhleth; mae sialensau a chyfleoedd penodol i ddarlledwyr, ac mae anghenion cynulleidfaoedd yng Nghymru yn unigryw. Mae hwn yn faes lle bydd ein pwyllgor yn ymddiddori yn sicr dros y misoedd a'r blynyddoedd sydd i ddod. Rwy'n falch iawn fy mod i wedi gallu talu teyrnged i waith y pwyllgor blaenorol. Bydd gwahaniaeth barn yn y Siambr am ddiben y ddadl hon, ond heb os, mae'r dylanwad y cafodd y pwyllgor hwnnw'n un sydd angen ei glodfori. Mae'n dangos pa mor bwysig ydy gwaith pwyllgor a pha mor ddylanwadol mae'n gallu bod ar gyfer dyfodol Cymru. Diolch.
Thank you, Llywydd. Broadcasting is a subject that has been at the forefront of the agenda of the Culture, Communications, Welsh Language, Sport, and International Relations Committee. We as a committee have taken evidence from a host of stakeholders who strongly suggest that we need to strengthen the media landscape in Wales, although there is a great difference of opinion about how to do that, and I'll mention that in due course. But first, I'd first like to pay tribute to the important work undertaken in this area by the previous committee, the culture committee of the fifth Senedd, because the work that we are discussing today, certainly in terms of examining the case for establishing an expert panel to explore the creation of a shadow broadcasting and communications authority for Wales, the foundations of that work were laid by the previous committee.
This debate would not be happening today were it not for the work undertaken by that committee in the fifth Senedd. They gathered evidence on public service broadcasting and moved the debate forward, and prompted the Cardiff School of Journalism to commission research to fill the gaps where evidence did not exist. That research showed that there was a lack of coverage in the British press of devolved areas and, as a result, there was a democratic deficit. The people of Wales didn't always understand Welsh policies and this problem was highlighted by COVID. There were innumerable complications early in the pandemic caused by the stubbornness of some commentators, as they spoke about 'the Health Secretary', instead of acknowledging that there were different health Ministers for each nation. And this complexity led to problems that weren't just constitutional, as the previous committee had heard, but were public health issues. British commentators had to provide clarity then, for the first time ever, that health was a devolved area and that that needed to be acknowledged. Misinformation endangers more than democracy; it can also put people's lives at risk as well.
I will turn now to our committee, the Culture, Communications, Welsh Language, Sport, and International Relations Committee of the sixth Senedd. There was a difference of opinion in the committee, obviously. In November last year, after the publication of Ofcom's report on the future of public service broadcasting, we as a committee reported on how the recommendations would affect Wales. We endorsed Ofcom's recommendations on the need for legislation that would strengthen PSBs, which are facing increasing competition from global streaming services, such as Netflix. We recommended that Wales needs a stronger voice when making decisions. We argued that DCMS and the public service broadcasting advisory panel should include Welsh representatives in their discussions about the challenges facing PSBs in the digital age. We argued that there was a need to think specifically about protecting Welsh-language programming, and content that reflects Wales in both languages.
It's clear that we need a change of some kind in the way that broadcasting decisions are made. There will be a difference of opinion on that, but the broadcasting landscape in Wales is complex; there are specific challenges and opportunities for broadcasters, and the needs of audiences in Wales are unique. This is an area in which our committee will certainly take an interest over the coming months and years. I am very pleased that I have also been able to pay tribute to the work of the previous committee. There will be different views in the Chamber about the purpose of this debate, but without doubt, the influence of that committee deserves praise. It shows how important committee work is and how influential it can be for the future of Wales. Thank you.
I have to say that I was somewhat surprised to see this item on our order paper for this afternoon and the debate that's been taking place. I do agree with much of what the Minister said in opening the debate, but I always find debates on these matters somewhat unsatisfying and, ultimately, disappointing. Because what tends to happen—and we saw this from some of the Conservative speakers this afternoon—is people on both sides of the debate, either strongly in favour of devolution or strongly opposed to devolution, exhibiting the weak and feeble thinking that leads to unconvincing and inadequate policy. What we need to do is to understand what the problems are that we want to fix. There are serious issues here to be addressed, and I believe, Minister, that we should do so in the way that Welsh Labour tends to address these issues, which is to put the interests of the people of Wales first, second and third.
I agree very much with what the Minister said in her analysis of some of the issues facing us. The current systems we have of regulations and the structures and frameworks we have are simply not fit for purpose, and they're not delivering what we require as a nation. As somebody who was brought up in an English-speaking community, our culture, our national expression has no place in today's media landscape; it has no place at all. And for that reason, I believe that regulation has failed. The points that have been made by Members of Plaid Cymru in this debate are absolutely correct: there has been a failure to deliver accurate news on different broadcast outlets; there has been a failure to deliver the news about this place and about the governance of our country. That is a failure of regulation and it is a failure of Ofcom. Ofcom doesn't have the resources in Wales to deliver the sorts of regulation that we require, and simply to make excuses, as the Conservatives have done this afternoon, is to let down the people they seek to represent. It's simply not good enough to say that because we have some excellence in programme making, some excellence in production, some excellence in creative industries, therefore we need no further support at all, what we've got is enough and we should be pleased with it. That is not good enough. I want more for my country.
We do need accountability for some of these matters as well. I've disagreed, I'm afraid, as ever, with almost everybody in the Chamber on some of these issues. For me, I do not like Ministers making appointments. I remember a Conservative Minister being very, very clear when I was in Government that they wanted not the best person for the job—[Interruption.] You've only just come in, James, so keep your mouth shut. They didn't want the best person for the job; they wanted the Conservative appointee for the job, and that should not be happening in broadcasting. And for that reason, I believe that it is right and proper that broadcasting, as a subject, should be accountable to this Parliament and to other parliaments and not to Ministers and not to governments. It's too important to allow individual governments, whoever they may be, to take accountability for these matters. But we need to have far more accountability and far more action to address the disinformation and misinformation that exists today.
But we need to look to the future as well. My 11-year-old son doesn't watch the BBC, he doesn't watch S4C, he doesn't watch any of it; he watches YouTube, he watches Netflix. You tell me how an economic regulator in Wales is going to regulate Netflix. Let me tell you: it ain't going to happen. And if you do Wales down in that way, there'll be less regulation and not more regulation; there'll be less accountability and not more accountability. And let me say this, as well: Radio 2 will still be broadcasting if these matters are devolved. Boris Johnson, or somebody who will, no doubt, replace him in the next couple of months, will still be making inaccurate remarks about what happens where and who governs what part of policy. Yet there will be no form of regulation that will be able to tell that person, that office holder, that they need to be accountable for what they say. Because if we do not have a UK shared regulator that is able to do the work, we won't be able to say those things and we won't be able to have that level of regulation.
I'm glad the First Minister has joined us for this debate, because I think the real debate we need to have here isn't about whether or not we devolve broadcasting, but what is the purpose of the United Kingdom and what are the shared institutions and the shared values that we have to enable us all to see and feel a part of our national communities, wherever we happen to be in the United Kingdom. Surely, if the United Kingdom is to have a role in the future, it's to ensure that my 11-year-old can grow up seeing his English language identity safeguarded, portrayed on the screen, understood as part of our national community, and his Welsh language identity receiving exactly the same equality of esteem and place. If we're able to do that, the arguments that have dominated this debate for too long will simply fall away. We will have shared institutions with shared values and a shared vision of the future that we are all able, together, to deliver. Thank you.
Mae'n rhaid i mi ddweud fy mod i wedi synnu braidd o weld yr eitem hon ar ein papur trefn ar gyfer y prynhawn yma a'r ddadl sydd wedi bod yn digwydd. Rwyf i yn cytuno â llawer o'r hyn a ddywedodd y Gweinidog wrth agor y ddadl, ond rwyf i bob amser yn teimlo bod dadleuon ar y materion hyn braidd yn anfoddhaus ac, yn y pen draw, yn siomedig. Oherwydd yr hyn sy'n tueddu i ddigwydd—a gwelsom hyn gan rai o'r siaradwyr Ceidwadol y prynhawn yma—yw bod pobl ar ddwy ochr y ddadl, naill ai'n gryf o blaid datganoli neu'n gryf yn erbyn datganoli, yn arddangos y meddylfryd gwan a gwamal sy'n arwain at bolisi annhebygol ac annigonol. Yr hyn y mae angen i ni ei wneud yw deall beth yw'r problemau yr ydym ni eisiau eu datrys. Mae materion difrifol i fynd i'r afael â nhw yma, ac rwy'n credu, Gweinidog, y dylem ni wneud hynny yn y ffordd y mae tuedd i Lafur Cymru fynd i'r afael â'r materion hyn, sef rhoi buddiannau pobl Cymru yn gyntaf, yn ail ac yn drydydd.
Rwy'n cytuno'n llwyr â'r hyn a ddywedodd y Gweinidog yn ei dadansoddiad o rai o'r materion yr ydym yn eu hwynebu. Nid yw'r systemau presennol sydd gennym o reoliadau a'r strwythurau a'r fframweithiau sydd gennym yn addas i'r diben, ac nid ydyn nhw'n cyflawni'r hyn sydd ei angen arnom fel cenedl. Fel rhywun a gafodd ei fagu mewn cymuned Saesneg ei hiaith, nid oes lle i'n diwylliant, i'n mynegiant cenedlaethol yn nhirwedd y cyfryngau heddiw; nid oes lle iddo o gwbl. Ac am y rheswm hwnnw, rwyf i o'r farn bod rheoleiddio wedi methu. Mae'r pwyntiau y mae Aelodau Plaid Cymru wedi eu gwneud yn y ddadl hon yn gwbl gywir: bu methiant i ddarparu newyddion cywir ar wahanol allfeydd darlledu; bu methiant i gyflwyno'r newyddion am y lle hwn ac am lywodraethu ein gwlad. Mae hynny'n fethiant o ran rheoleiddio ac mae'n fethiant gan Ofcom. Nid oes gan Ofcom yr adnoddau yng Nghymru i ddarparu'r mathau o reoleiddio y mae eu hangen arnom, ac mae gwneud dim mwy nag esgusodion, fel y mae'r Ceidwadwyr wedi ei wneud y prynhawn yma, yn gyfystyr â methu'r bobl y maen nhw'n ceisio eu cynrychioli. Nid yw'n ddigon da dweud, oherwydd bod gennym ni rywfaint o ragoriaeth ym maes gwneud rhaglenni, rhywfaint o ragoriaeth ym maes cynhyrchu, rhywfaint o ragoriaeth ym maes diwydiannau creadigol, nid oes angen rhagor o gefnogaeth arnom o gwbl felly, mae'r hyn sydd gennym yn ddigon a dylem fod yn falch ohono. Nid yw hynny'n ddigon da. Rwyf i eisiau mwy i fy ngwlad.
Mae angen atebolrwydd arnom am rai o'r materion hyn hefyd. Rwyf i wedi anghytuno, mae arnaf ofn, fel ag erioed, â bron pob un yn y Siambr ar rai o'r materion hyn. I mi, nid wyf i'n hoffi'r ffaith bod Gweinidogion yn gwneud penodiadau. Rwy'n cofio Gweinidog Ceidwadol yn mynegi'n glir iawn, iawn pan oeddwn i mewn Llywodraeth nad oedden nhw eisiau'r person gorau ar gyfer y swydd—[Torri ar draws.] Dim ond newydd ddod i mewn ydych chi, James, felly caewch eich ceg. Nid oedden nhw eisiau'r person gorau ar gyfer y swydd; roedden nhw eisiau'r ymgeisydd Ceidwadol ar gyfer y swydd, ac ni ddylai hynny fod yn digwydd ym maes darlledu. Ac am y rheswm hwnnw, rwyf i'n credu ei bod yn iawn ac yn briodol y dylai darlledu, fel pwnc, fod yn atebol i'r Senedd hon ac i seneddau eraill ac nid i Weinidogion ac nid i lywodraethau. Mae'n rhy bwysig i ganiatáu i lywodraethau unigol, pwy bynnag ydyn nhw, gymryd atebolrwydd am y materion hyn. Ond mae angen i ni gael llawer mwy o atebolrwydd a llawer mwy o weithredu i fynd i'r afael â'r wybodaeth gam a'r wybodaeth anghywir sy'n bodoli heddiw.
Ond mae angen i ni edrych i'r dyfodol hefyd. Nid yw fy mab 11 oed yn gwylio'r BBC, nid yw'n gwylio S4C, nid yw'n gwylio dim ohono; mae'n gwylio YouTube, mae'n gwylio Netflix. Dywedwch chi wrthyf i sut y bydd rheoleiddiwr economaidd yng Nghymru yn rheoleiddio Netflix. Gadewch i mi ddweud wrthych chi: nid yw'n mynd i ddigwydd. Ac os byddwch chi'n ennill y gorau ar Gymru yn y ffordd honno, bydd llai o reoleiddio ac nid mwy o reoleiddio; bydd llai o atebolrwydd ac nid mwy o atebolrwydd. A gadewch i mi ddweud hyn, hefyd: bydd Radio 2 yn dal i ddarlledu os yw'r materion hyn wedi eu datganoli. Bydd Boris Johnson, neu rywun a fydd, mae'n siŵr, yn ei ddisodli yn ystod y misoedd nesaf, yn dal i wneud sylwadau anghywir am beth sy'n digwydd ble a phwy sy'n llywodraethu pa ran o bolisi. Ac eto, ni fydd unrhyw fath o reoleiddio a fydd yn gallu dweud wrth y person hwnnw, deiliad y swydd honno, fod angen iddo fod yn atebol am yr hyn y mae'n ei ddweud. Oherwydd os nad oes gennym ni reoleiddiwr a rennir yn y DU sy'n gallu gwneud y gwaith, ni fyddwn yn gallu dweud y pethau hynny ac ni fyddwn yn gallu cael y lefel honno o reoleiddio.
Rwy'n falch bod y Prif Weinidog wedi ymuno â ni ar gyfer y ddadl hon, oherwydd nid wyf i'n credu bod y ddadl wirioneddol y mae angen i ni ei chael yma yn ymwneud â pha un a ydym yn datganoli darlledu ai peidio, ond yn hytrach, beth yw diben y Deyrnas Unedig a beth yw'r sefydliadau a rennir a'r gwerthoedd cyffredin sydd gennym i'n galluogi ni i gyd i weld a theimlo'n rhan o'n cymunedau cenedlaethol, lle bynnag yr ydym yn digwydd bod yn y Deyrnas Unedig. Siawns, os yw'r Deyrnas Unedig am gael rôl yn y dyfodol, mae'n rhaid iddi sicrhau y gall fy mhlentyn 11 oed dyfu i fyny gan weld ei hunaniaeth Saesneg yn cael ei diogelu, ei bortreadu ar y sgrin, a'i deall fel rhan o'n cymuned genedlaethol, a bod ei hunaniaeth Gymraeg yn cael union yr un parch a lle cyfartal. Os gallwn wneud hynny, bydd y dadleuon sydd wedi dominyddu'r ddadl hon yn rhy hir yn diflannu. Bydd gennym ni sefydliadau a rennir a gwerthoedd cyffredin a gweledigaeth gyffredin o'r dyfodol y gallwn ni i gyd, gyda'n gilydd, eu cyflawni. Diolch.
Diolch am y cyfle i ddweud ychydig o eiriau.
Thank you for the opportunity to say a few words.
I was fortunate enough to work in the broadcasting industry for a couple of decades before coming here. I declare an interest as a member of the National Union of Journalists still. I used to be employed by the BBC in Wales and a number of independent broadcasting companies.
Communication and broadcasting is how we talk to each other, about each other, learn about our history, excite together about our future. But in order to facilitate and encourage this kind of Welsh-focused public service broadcasting, there is a clear role for governments and parliaments to provide those platforms—from a distance, absolutely—but to make sure that those platforms exist. The key question for me here is: who do we want to have ultimate control when it comes to the landscape of broadcasting in Wales? Do we want the UK Government—and I can see the direction of travel there—or do we want something that we can have control over as a joint venture for our nation? The devolving of broadcasting and communication is crucial for that.
The direction of travel under the Conservative Government in the UK currently is very, very clear. We cannot leave it to market forces alone. That is what the Conservatives are pursuing. I think the privatisation of Channel 4 now speaks volumes about their attitudes towards the media. The freedom that Channel 4 has had has enabled it to develop really innovative programming and independent news that is appreciated by so many people. I do not want to jeopardise the future that Welsh broadcasting could have by allowing us to go down the road set by the UK Government currently to a point of no return.
We have to distinguish here between the kind of Welsh broadcasting and communications that we want to discuss and what devolution of broadcasting is all about and the broadcasting, television and film industry that some Members on the Conservative benches have chosen to focus on. Yes, we have a brilliant media sector in Wales, producing films and television programmes that are enjoyed the world over. We have world-leading directors, actors and presenters. That is something that we can nurture for the future, and it is something that the Welsh economy can benefit from for many years to come. But that is not the same as securing the kind of broadcasting that allows us to develop our national conversation.
We talk about S4C often, and it's a headline that I'm pleased is there. I'm pleased that, after so many years of cuts, S4C has received an increase in its funding. But let's focus on radio. What will happen to Radio Cymru if the licence fee is lost and the BBC becomes a wholly commercial venture that has to pay for itself in every element of its work? Will Radio Cymru pay for itself in those market terms? Possibly, probably not. Radio Cymru, since the mid 1970s, has been a cornerstone of life through the Welsh language. Radio Cymru 2, even with a smaller audience, is just as important to the future of Welsh language broadcasting. And whilst I have been excited, as so many of you have, listening to Nic Parry and Malcolm Allen commentating on the football, Dylan Griffiths and Iwan Roberts do it for me in exactly the same way, and I've probably listened to them on radio more than I have watched football on television.
But it's not just Welsh language television and radio that we're talking about. There's niche programming in the English language that we need to make sure is there for years to come. I remember the fight for a 6 o'clock news hour for Wales, a fight that eventually we found we had no real influence over. We need that kind of control over English language programming in Wales so that we can speak to each other and talk about our futures in both our national languages. And when Wales is independent, I am quite sure that there will be all sorts of shared institutions, and why not share the kind of regulation we need across these islands in broadcasting too, but let's not deny this opportunity to put these difficult issues on the table so that we can discuss the best way forward to protect Welsh communication and broadcasting for the future.
Bûm yn ddigon ffodus i weithio yn y diwydiant darlledu am ychydig ddegawdau cyn dod yma. Rwy'n datgan buddiant fel aelod o Undeb Cenedlaethol y Newyddiadurwyr o hyd. Roeddwn i'n arfer cael fy nghyflogi gan y BBC yng Nghymru a nifer o gwmnïau darlledu annibynnol.
Cyfathrebu a darlledu yw sut rydym ni'n siarad â'n gilydd, am ein gilydd, yn dysgu am ein hanes, yn cyffroi gyda'n gilydd am ein dyfodol. Ond er mwyn hwyluso ac annog y math hwn o ddarlledu gwasanaeth cyhoeddus â phwyslais ar Gymru, mae rôl glir i lywodraethau a seneddau ddarparu'r llwyfannau hynny—o bellter, yn wir—ond i sicrhau bod y llwyfannau hynny'n bodoli. Y cwestiwn allweddol i mi yma yw: pwy ydym ni ei eisiau i gael rheolaeth yn y pen draw o ran tirwedd darlledu yng Nghymru? Ydym ni eisiau Llywodraeth y DU—a gallaf weld cyfeiriad y teithio yn y fan yno—neu ydym ni eisiau rhywbeth y gallwn gael rheolaeth drosto fel menter ar y cyd i'n cenedl? Mae datganoli darlledu a chyfathrebu yn hanfodol ar gyfer hynny.
Mae cyfeiriad y teithio o dan y Llywodraeth Geidwadol yn y DU ar hyn o bryd yn glir iawn, iawn. Ni allwn ei adael i rymoedd y farchnad yn unig. Dyna'r hyn y mae'r Ceidwadwyr yn mynd ar ei drywydd. Rwy'n credu bod preifateiddio Channel 4 bellach yn siarad cyfrolau am eu hagweddau tuag at y cyfryngau. Mae'r rhyddid y mae Channel 4 wedi ei gael wedi ei galluogi i ddatblygu rhaglennu gwirioneddol arloesol a newyddion annibynnol sy'n cael eu gwerthfawrogi gan gynifer o bobl. Nid wyf i eisiau peryglu'r dyfodol y gallai darlledu yng Nghymru ei gael drwy ganiatáu i ni ddilyn y trywydd a osodwyd gan Lywodraeth y DU ar hyn o bryd i bwynt na ellir dychwelyd ohono.
Mae'n rhaid i ni wahaniaethu yn y fan yma rhwng y math o ddarlledu a chyfathrebu o Gymru yr ydym ni eisiau eu trafod a'r hyn y mae datganoli darlledu yn ei olygu, a'r diwydiant darlledu, teledu a ffilm y mae rhai Aelodau ar feinciau'r Ceidwadwyr wedi dewis canolbwyntio arno. Oes, mae gennym ni sector cyfryngau gwych yng Nghymru, sy'n cynhyrchu ffilmiau a rhaglenni teledu sy'n cael eu mwynhau ledled y byd. Mae gennym ni gyfarwyddwyr, actorion a chyflwynwyr o'r radd flaenaf. Mae hynny'n rhywbeth y gallwn ei feithrin ar gyfer y dyfodol, ac mae'n rhywbeth y gall economi Cymru elwa arno am flynyddoedd lawer i ddod. Ond nid yw hynny yr un fath â sicrhau'r math o ddarlledu sy'n caniatáu i ni ddatblygu ein sgwrs genedlaethol.
Rydym yn siarad am S4C yn aml, ac mae'n bennawd rwy'n falch ei fod yno. Rwy'n falch bod S4C, ar ôl cymaint o flynyddoedd o doriadau, wedi cael cynnydd i'w chyllid. Ond gadewch i ni ganolbwyntio ar y radio. Beth fydd yn digwydd i Radio Cymru os byddwn yn colli ffi'r drwydded a bod y BBC yn dod yn fenter gwbl fasnachol sy'n gorfod talu amdani'i hun ym mhob elfen o'i gwaith? A fydd Radio Cymru yn talu amdano'i hun yn nhermau'r farchnad honno? O bosib, ond mae'n debyg ddim. Mae Radio Cymru, ers canol y 1970au, wedi bod yn gonglfaen i fywyd drwy'r Gymraeg. Mae Radio Cymru 2, hyd yn oed â chynulleidfa lai, yr un mor bwysig i ddyfodol darlledu Cymraeg. Ac er fy mod i wedi cyffroi, fel y mae cymaint ohonoch chi wedi gwneud, yn gwrando ar Nic Parry a Malcolm Allen yn sylwebu ar y bêl-droed, mae Dylan Griffiths ac Iwan Roberts yn ei wneud i mi yn union yr un ffordd, ac mae'n debyg fy mod i wedi gwrando arnyn nhw ar y radio yn fwy nag yr wyf i wedi gwylio pêl-droed ar y teledu.
Ond nid teledu a radio Cymraeg yn unig yr ydym yn sôn amdanyn nhw. Mae yna raglennu arbenigol yn yr iaith Saesneg y mae angen i ni sicrhau ei fod ar gael am flynyddoedd i ddod. Rwy'n cofio'r frwydr am awr newyddion 6 o'r gloch i Gymru, brwydr y canfuom nad oedd gennym ni unrhyw ddylanwad gwirioneddol drosti. Mae angen y math hwnnw o reolaeth arnom dros raglennu Saesneg yng Nghymru fel y gallwn siarad â'n gilydd a siarad am ein dyfodol yn ein dwy iaith genedlaethol. A phan fydd Cymru'n annibynnol, rwy'n eithaf sicr y bydd pob math o sefydliadau a rennir, a pham na fyddwn yn rhannu'r math o reoleiddio sydd ei angen arnom ar draws yr ynysoedd hyn ym maes darlledu hefyd, ond gadewch i ni beidio â cholli'r cyfle hwn i roi'r materion anodd hyn ar y bwrdd er mwyn i ni allu trafod y ffordd orau ymlaen i ddiogelu cyfathrebu a darlledu o Gymru ar gyfer y dyfodol.
Y Dirprwy Weinidog i ymateb i'r ddadl. Dawn Bowden.
The Deputy Minister to reply to the debate. Dawn Bowden.
Diolch, Llywydd. Can I thank all colleagues for their contributions this afternoon? I will try and respond to a number of the points made, but forgive me if I don't cover everything, because there were lots of very good points made, and people making the same points but in different ways.
Can I just start by thanking Tom Giffard for pointing out how the Labour Party is going to take things forward and telling me what the Labour Party's going to do and what it won't do? You seem to know more than I do, so you've got inside info on that, Tom. I don't know where that came from. But can I be absolutely clear? We have set up this expert panel not because we have already made our minds up; we have talked about the direction of travel, but we want this report from the expert panel to be evidence based, and there couldn't be anything clearer than that. In the terms of reference for the panel, we talk about the need for them to be transparent and accountable, for them to talk about the governance arrangements for broadcasting and media in Wales, to look at the funding implications and the ongoing sustainability. The finance and the ongoing sustainability was something that was mentioned by several Members, particularly on the Conservative benches. Gareth Davies mentioned it, as well as Samuel Kurtz.
Heledd Fychan talked about media deficiencies causing gaps in information. She's absolutely right, of course, that that is one of the key areas that we do need to address. Several Members did comment on how the COVID pandemic highlighted that information deficit that we saw, particularly in the delivery of news and public health information. Several Members made the point that that was not just information deficit, it was actually, potentially, very dangerous when we were having people being presented with information that was not relevant to the public health situation here in Wales. Cefin Campbell made a very similar point about that, again about the public health message being delivered.
Jack Sargeant was quite right when he talked about Wales as being a passionate and proud nation. He referenced pêl-droed—and who wouldn't be proud and passionate about football at this moment in time—building on the success of both the men's and women's teams at the moment, and S4C being central to that and us wanting to maintain that. We have a memorandum of understanding with S4C, which is building on the need for us to develop our portrayal of Welsh life, all the cultural aspects of our life and, of course, Welsh sport. And to take up your challenge particularly, Jack, in terms of football being free to view going forward, particularly the national team, I think that is something that you and I are on the same page on, and that is something very much that I think the expert panel will need to be looking at in terms of what regulation we would have in Wales that would allow such important sporting events to be free and available for anybody to watch.
Diolch, Llywydd. A gaf i ddiolch i'r holl gyd-Aelodau am eu cyfraniadau y prynhawn yma? Byddaf yn ceisio ymateb i nifer o'r pwyntiau a wnaed, ond maddeuwch i mi os nad wyf yn ymdrin â phopeth, oherwydd cafodd llawer o bwyntiau da iawn eu gwneud, ac roedd pobl yn gwneud yr un pwyntiau ond mewn ffyrdd gwahanol.
A gaf i ddechrau drwy ddiolch i Tom Giffard am dynnu sylw at sut y bydd y Blaid Lafur yn bwrw ymlaen â phethau a dweud wrthyf beth y mae'r Blaid Lafur yn mynd i'w wneud a'r hyn na fydd yn ei wneud? Mae'n ymddangos eich bod yn gwybod mwy na mi, felly mae gennych chi wybodaeth fewnol am hynny, Tom. Nid wyf i'n gwybod o ble y daeth hynny. Ond a gaf i fod yn gwbl glir? Rydym ni wedi sefydlu'r panel arbenigol hwn nid oherwydd ein bod ni eisoes wedi penderfynu; rydym ni wedi sôn am gyfeiriad y teithio, ond rydym ni eisiau i'r adroddiad hwn gan y panel arbenigol fod wedi ei seilio ar dystiolaeth, ac ni allai fod unrhyw beth yn gliriach na hynny. Yng nghylch gorchwyl y panel, rydym yn sôn am yr angen iddyn nhw fod yn dryloyw ac yn atebol, iddyn nhw siarad am y trefniadau llywodraethu ar gyfer darlledu a'r cyfryngau yng Nghymru, i edrych ar y goblygiadau cyllid a'r cynaliadwyedd parhaus. Roedd y cyllid a'r cynaliadwyedd parhaus yn rhywbeth y soniodd sawl Aelod amdano, yn enwedig ar feinciau'r Ceidwadwyr. Soniodd Gareth Davies amdano, yn ogystal â Samuel Kurtz.
Soniodd Heledd Fychan am ddiffygion yn y cyfryngau sy'n achosi bylchau mewn gwybodaeth. Mae hi'n llygad ei lle, wrth gwrs, mai dyna un o'r meysydd allweddol y mae angen i ni fynd i'r afael â nhw. Gwnaeth sawl Aelod sylwadau ar sut y tynnodd pandemig COVID sylw at y diffyg gwybodaeth hwnnw a welsom, yn enwedig o ran darparu newyddion a gwybodaeth am iechyd y cyhoedd. Gwnaeth sawl Aelod y pwynt nad diffyg gwybodaeth yn unig oedd hynny, ond ei fod mewn gwirionedd, o bosibl, yn beryglus iawn pan oedd gennym ni bobl yn cael gwybodaeth nad oedd yn berthnasol i'r sefyllfa o ran iechyd y cyhoedd yma yng Nghymru. Gwnaeth Cefin Campbell bwynt tebyg iawn am hynny, unwaith eto am y neges iechyd y cyhoedd sy'n cael ei chyflwyno.
Roedd Jack Sargeant yn llygad ei le pan soniodd am Gymru fel cenedl angerddol a balch. Cyfeiriodd at bêl-droed—a phwy na fyddai'n falch ac yn angerddol am bêl-droed ar hyn o bryd—gan adeiladu ar lwyddiant timau'r dynion a'r menywod ar hyn o bryd, ac mae S4C yn ganolog i hynny ac rydym am gynnal hynny. Mae gennym ni femorandwm cyd-ddealltwriaeth gydag S4C, sy'n adeiladu ar yr angen i ni ddatblygu ein portread o fywyd Cymru, holl agweddau diwylliannol ein bywyd ac, wrth gwrs, chwaraeon Cymru. Ac i ateb eich her yn arbennig, Jack, o ran sicrhau bod pêl-droed ar gael i'w weld am ddim wrth symud ymlaen, yn enwedig y tîm cenedlaethol, rwy'n credu bod hynny yn rhywbeth yr ydych chi a minnau ar yr un dudalen yn ei gylch, ac mae hynny'n rhywbeth yr wyf i'n credu'n fawr y bydd angen i'r panel arbenigol ei ystyried o ran pa reoleiddio a fyddai gennym yng Nghymru a fyddai'n caniatáu i ddigwyddiadau chwaraeon mor bwysig fod ar gael am ddim ac ar gael i unrhyw un eu gwylio.
Will you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
Indeed.
Gwnaf yn wir.
Currently the Welsh football games are only available to Welsh language channels that are free to air, such as S4C, and in the English language it's on Sky Sports, which is obviously pay per view. So, do you know how much it would cost, then, to bring English language Welsh football into the public sector, the television sector?
Ar hyn o bryd mae gemau pêl-droed Cymru ar gael i sianeli Cymraeg sy'n darlledu am ddim yn unig, fel S4C, ac yn yr iaith Saesneg maen nhw ar Sky Sports, sy'n amlwg ar sail talu wrth wylio. Felly, ydych chi'n gwybod faint fyddai'r gost, felly, o ddod â phêl-droed Cymru drwy'r Saesneg i'r sector cyhoeddus, y sector teledu?
No, I don't know how much that would cost, Gareth, but all of the financial implications for any of these proposals as we move forward would have to be looked at, and would be part of the case that we develop to either pursue the devolution of broadcasting or not. Because I think we need to be very clear about this—the expert panel is being put in place to deliver a case for the devolution of broadcasting if the evidence supports it. So, we need to be very clear about what we are seeking to do.
But Sam Kurtz was right to highlight—and I think Rhun ap Iorwerth did as well—the success of our screen and film industry. But I think it's important to remember as well that that has been heavily supported. You were talking, Sam, as though this was something that was just happening out there in the private sector, delivering all these fantastic productions, and, yes, of course that is what is happening, but let's not forget that major productions like The Pembrokeshire Murders and The Pact and lots of other productions on S4C—at least eight productions on S4C—were heavily supported by Creative Wales and Welsh Government. And that wouldn't stop in a new regulatory framework.
Carolyn Thomas talked about the concerns around selling off S4C and the threat that the BBC licence fee going would cause right the way across our public sector broadcasting. I think Rhun ap Iorwerth made a very similar point. So, I have written to Nadine Dorries, the Secretary of State for DCMS, on that point, but surprise, surprise, I've not actually had a reply from her at the moment.
Delyth Jewell referenced, as did Cefin Campbell, the work of the—[Interruption.]
Nac ydw, nid wyf i'n gwybod faint fyddai cost hynny, Gareth, ond byddai'n rhaid edrych ar yr holl oblygiadau ariannol i unrhyw un o'r cynigion hyn wrth i ni symud ymlaen, a byddai'n rhan o'r achos y byddwn yn ei ddatblygu naill ai i fynd ar drywydd datganoli darlledu ai peidio. Oherwydd rwy'n credu bod angen i ni fod yn glir iawn ynglŷn â hyn—mae'r panel arbenigol yn cael ei sefydlu i gyflwyno achos dros ddatganoli darlledu os yw'r dystiolaeth yn ei gefnogi. Felly, mae angen i ni fod yn glir iawn ynglŷn â'r hyn yr ydym yn ceisio'i wneud.
Ond roedd Sam Kurtz yn iawn i dynnu sylw—ac rwy'n credu y gwnaeth Rhun ap Iorwerth hefyd—at lwyddiant ein diwydiant sgrin a ffilm. Ond rwy'n credu ei bod yn bwysig cofio hefyd fod hynny wedi cael cefnogaeth fawr. Roeddech chi'n siarad, Sam, fel petai hyn yn rhywbeth a oedd yn digwydd yn y sector preifat yn unig, gan gyflwyno'r holl gynyrchiadau gwych hyn, ac, ie, wrth gwrs, dyna sy'n digwydd, ond gadewch i ni beidio ag anghofio bod cynyrchiadau mawr fel The Pembrokeshire Murders a The Pact a llawer o gynyrchiadau eraill ar S4C—o leiaf wyth cynhyrchiad ar S4C—wedi eu cefnogi'n fawr gan Cymru Greadigol a Llywodraeth Cymru. Ac ni fyddai hynny'n dod i ben mewn fframwaith rheoleiddio newydd.
Soniodd Carolyn Thomas am y pryderon ynghylch gwerthu S4C a'r bygythiad y byddai dileu ffi trwydded y BBC yn ei achosi ar draws ein darlledu yn y sector cyhoeddus. Rwy'n credu bod Rhun ap Iorwerth wedi gwneud pwynt tebyg iawn. Felly, rwyf wedi ysgrifennu at Nadine Dorries, Ysgrifennydd Gwladol yr Adran dros Ddiwylliant, y Cyfryngau a Chwaraeon, ar y pwynt hwnnw, ond er mawr syndod, nid wyf wedi cael ateb ganddi ar hyn o bryd.
Cyfeiriodd Delyth Jewell, fel y gwnaeth Cefin Campbell, at waith y—[Torri ar draws.]
Are you taking an intervention?
Ydych chi'n derbyn ymyriad?
Sorry, I beg your pardon. Sorry, Tom. Yes.
Mae'n ddrwg gen i, esgusodwch fi. Mae'n ddrwg gen i, Tom. Ydw.
Sorry, I just wanted to make clear, in my contribution Alun Davies seemed to suggest that the devolution of broadcasting would be a vehicle to reverse the privatisation of Channel 4 and keep Channel 4 in public ownership in Wales. I just wanted to clarify whether that was your position as well.
Mae'n ddrwg gen i, roeddwn i eisiau ei gwneud yn glir, yn fy nghyfraniad roedd Alun Davies fel pe bai'n awgrymu y byddai datganoli darlledu yn gyfrwng i wrthdroi preifateiddio Channel 4 a chadw Channel 4 mewn perchnogaeth gyhoeddus yng Nghymru. Roeddwn i eisiau eglurhad ai dyna yw eich safbwynt chi hefyd.
What I don't want to do, Tom—. That would be my aspiration, because I do not believe that the privatisation of Channel 4 or the abolition of the licence fee for the BBC is the right way for us to proceed. But let me be absolutely clear, I am not going to set out here and now what the findings of the expert panel will be because that would not be appropriate. That is what the expert panel are being put in place to do. Now, Alun Davies may well have his own views and his own opinions on that. He's perfectly entitled to have them. He's never been backward in coming forward. [Laughter.]
Yr hyn nad wyf i eisiau ei wneud, Tom—. Dyna fyddai fy nyhead i, gan nad wyf i'n credu mai preifateiddio Channel 4 na diddymu ffi'r drwydded i'r BBC yw'r ffordd gywir i ni fwrw ymlaen. Ond gadewch i mi fod yn gwbl glir, nid wyf i am nodi yn y lle hwn yn awr beth fydd canfyddiadau'r panel arbenigol oherwydd ni fyddai hynny'n briodol. Dyna'r hyn y mae'r panel arbenigol yn cael ei sefydlu i'w wneud. Nawr, mae'n ddigon posibl y bydd gan Alun Davies ei farn ei hun a'i safbwynt ei hun am hynny. Mae ganddo hawl berffaith i'w cael. Nid yw erioed wedi malu ei eiriau wrth fynegi ei farn. [Chwerthin.]
It was Carolyn Thomas and not Alun Davies.
Carolyn Thomas oedd hynny ac nid Alun Davies.
But just to finally say, on those points, Delyth Jewell and Cefin Campbell also both referenced the work of the previous culture committees in this area, and I hope very much that the work of the previous culture committee will be work and evidence that the expert panel can reference and can use as part of their work in taking all of this forward, as well.
So, in wrapping up, Llywydd, what I would say is that I think, from what I've heard this afternoon and this evening, the Tories, to me, I'm sorry, colleagues, really don't seem to recognise or acknowledge that Wales is a nation in its own right, and that we have a unique culture and language, a bilingual ethos, a nature and a history that is distinct within the UK, and there are differences in the media landscape in Wales, and a reliance on broadcasting services such as news, and that makes it even more essential that our needs are understood so that our citizens can access accurate, impartial services and content relevant to Wales in the language of their choice.
The work of the panel comes at a critical time. Changing habits, content consumption, concerns with the supply and accuracy of media provision and funding cuts have only strengthened the need to consider the regulatory framework in an increasingly digital and global environment. And many of these changes have been accelerated by the global pandemic. So, I look forward to receiving the views of the panel to support our ongoing work to help strengthen broadcasting in Wales and the development of plans for an effective and fit-for-purpose regulatory framework for Wales. Diolch yn fawr.
Ond i ddweud yn olaf, o ran y pwyntiau hynny, cyfeiriodd Delyth Jewell a Cefin Campbell hefyd at waith y pwyllgorau diwylliant blaenorol yn y maes hwn, ac rwy'n gobeithio'n fawr iawn y bydd gwaith y pwyllgor diwylliant blaenorol yn waith ac yn dystiolaeth y gall y panel arbenigol gyfeirio atyn nhw ac y gall eu defnyddio fel rhan o'u gwaith i fwrw ymlaen â hyn i gyd, hefyd.
Felly, i gloi, Llywydd, yr hyn y byddwn i'n ei ddweud yw fy mod i'n meddwl, o'r hyn yr wyf wedi ei glywed y prynhawn yma a heno, nid yw'r Torïaid, yn fy marn i, mae'n ddrwg gen i, cyd-Aelodau, yn sylweddoli nac yn cydnabod bod Cymru'n genedl yn ei rhinwedd ei hun, a bod gennym ni ddiwylliant ac iaith unigryw, ethos dwyieithog, natur a hanes sy'n wahanol yn y DU, a bod gwahaniaethau yn nhirwedd y cyfryngau yng Nghymru, a dibyniaeth ar wasanaethau darlledu fel newyddion, a bod hynny'n ei gwneud hyd yn oed yn fwy hanfodol bod ein hanghenion yn cael eu deall fel y gall ein dinasyddion gael mynediad at wasanaethau a chynnwys cywir, diduedd sy'n berthnasol i Gymru yn eu dewis iaith.
Daw gwaith y panel ar adeg dyngedfennol. Mae newid arferion, defnydd cynnwys, pryderon ynghylch cyflenwad a chywirdeb darpariaeth y cyfryngau a thoriadau cyllid dim ond wedi cryfhau'r angen i ystyried y fframwaith rheoleiddio mewn amgylchedd sy'n gynyddol ddigidol a byd-eang. Ac mae llawer o'r newidiadau hyn wedi eu cyflymu gan y pandemig byd-eang. Felly, edrychaf ymlaen at gael barn y panel i gefnogi ein gwaith parhaus i helpu i gryfhau darlledu yng Nghymru a datblygu cynlluniau ar gyfer fframwaith rheoleiddio effeithiol ac addas i'r diben i Gymru. Diolch yn fawr.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 1? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Mae'r cynnig yna i dderbyn gwelliant 1 wedi ei wrthwynebu, felly fe fyddwn ni'n gohirio'r bleidlais tan y cyfnod pleidleisio.
The proposal is to agree amendment 1. Does any Member object? [Objection.] There is objection to that proposal to agree amendment 1. We will therefore defer voting until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Fe gymerwn ni doriad byr nawr i baratoi yn dechnegol ar gyfer y bleidlais hynny.
We'll now take a short break to make technical preparations for those votes.
Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 18:06.
Plenary was suspended at 18:06.
Ailymgynullodd y Senedd am 18:11, gyda'r Llywydd yn y Gadair.
The Senedd reconvened at 18:11, with the Llywydd in the Chair.
Felly, dyma ni'n cyrraedd y cyfnod pleidleisio. Mae'r bleidlais gyntaf y prynhawn yma ar welliant 1 i'r ddadl ar ddarlledu, ac felly dwi'n galw am bleidlais ar welliant 1, a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 16, neb yn ymatal, 38 yn erbyn, ac felly mae'r gwelliant wedi ei wrthod.
We move now to voting time, and the first vote this afternoon is on amendment 1 in the debate on broadcasting. And I call for a vote on amendment 1, tabled in the name of Darren Millar. Open the vote. Close the vote. In favour 16, no abstentions, 38 against, and therefore the amendment is not agreed.
Eitem 9. Dadl: Darlledu. Gwelliant 1, cyflwynwyd yn enw Darren Millar: O blaid: 16, Yn erbyn: 38, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y gwelliant
Item 9. Debate: Broadcasting. Amendment 1, tabled in the name of Darren Millar: For: 16, Against: 38, Abstain: 0
Amendment has been rejected
Dwi'n galw nawr am bleidlais ar y cynnig, a gyflwynwyd yn enw Lesley Griffiths. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 38, neb yn ymatal, 16 yn erbyn, ac felly mae'r cynnig wedi ei dderbyn.
I now call for a vote on the motion, tabled in the name of Lesley Griffiths. Open the vote. Close the vote. In favour 38, no abstentions, 16 against, and therefore the motion is agreed.
Eitem 9. Dadl: Darlledu. Cynnig: O blaid: 38, Yn erbyn: 16, Ymatal: 0
Derbyniwyd y cynnig
Item 9. Debate: Broadcasting. Motion: For: 38, Against: 16, Abstain: 0
Motion has been agreed
A dyna ddiwedd ar ein gwaith ni am heddiw.
And that brings today's proceedings to a close.
Daeth y cyfarfod i ben am 18:12.
The meeting ended at 18:12.