Y Cyfarfod Llawn
Plenary
24/05/2022Cynnwys
Contents
Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.
In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.
Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:29 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:29 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Croeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn. Cyn i ni ddechrau, dwi angen nodi ychydig o bwyntiau. Cynhelir y cyfarfod hwn ar ffurf hybrid, gyda rhai Aelodau yn Siambr y Senedd ac eraill yn ymuno trwy gyswllt fideo. Bydd yr holl Aelodau sy'n cymryd rhan yn nhrafodion y Senedd, ble bynnag y bônt, yn cael eu trin yn gyfartal. Mae Cyfarfod Llawn a gynhelir drwy gynhadledd fideo, yn unol â Rheolau Sefydlog Senedd Cymru, yn gyfystyr â thrafodion y Senedd at ddibenion Deddf Llywodraeth Cymru 2006. Bydd rhai o ddarpariaethau Rheol Sefydlog 34 yn gymwys ar gyfer y Cyfarfod Llawn yma heddiw, ac mae'r rheini wedi'u nodi ar eich agenda.
Welcome, all, to this Plenary session this afternoon. Before we begin, I want to set out a few points. This meeting will be held in hybrid format, with some Members in the Senedd Chamber and others joining by video-conference. All Members participating in proceedings of the Senedd, wherever they may be, will be treated equally. A Plenary meeting held using video-conference, in accordance with the Standing Orders of the Welsh Parliament, constitutes Senedd proceedings for the purposes of the Government of Wales Act 2006. Some of the provisions of Standing Order 34 will apply for today's Plenary meeting, and these are set out on your agenda.
Y cwestiynau i'r Prif Weinidog yw'r eitem gyntaf y prynhawn yma, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Rhys ab Owen.
Questions to the First Minister is our first item this afternoon, and the first question is from Rhys ab Owen.
Diolch yn fawr, Llywydd, a phrynhawn da, Brif Weinidog.
Thank you very much, Llywydd, and good afternoon, First Minister.
1. A wnaiff Llywodraeth Cymru ymrwymo i fabwysiadu gwaith cynnal a chadw ystadau tai newydd gan awdurdodau lleol? OQ58078
1. Will the Welsh Government commit to the adoption of the maintenance of new housing estates by local authorities? OQ58078
Prynhawn da i'r Aelod.
Good afternoon to the Member.
Llywydd, our programme for government includes a commitment to reform the way in which estate charges are levied for public open spaces and facilities. Current arrangements are over complex and too often unfair. We will bring forward proposals for reform, for both new and existing estates.
Llywydd, mae ein rhaglen lywodraethu yn cynnwys ymrwymiad i ddiwygio'r ffordd y codir taliadau ystadau am fannau agored cyhoeddus a chyfleusterau. Mae'r trefniadau presennol yn rhy gymhleth ac yn rhy aml yn annheg. Byddwn yn cyflwyno cynigion ar gyfer diwygio, ar gyfer ystadau newydd a phresennol.
Diolch yn fawr, Brif Weinidog. This particular issue is from an area that you know probably very well and you probably spent some time there during the recent elections—the Mill estate in Canton. Now, the residents there have to pay an annual fee of £102 for the maintenance of a park that borders the estate, unadopted highways and green spaces and so on. And, of course, this is on top of the council tax they need to pay. Now, I know my friend Hefin David has done a lot of work with this over the years, because these residents don't even receive a detailed breakdown of what they need to pay, and, of course, they're paying for services that other people living in Canton are receiving, in effect, for free through the local authority.
Now, the Mill was held up as good practice, quite rightly, by the Welsh Government, of a mixed estate with affordable housing and freehold purchasing. Will the Welsh Government commit to bringing this bad and unfair practice to an end by encouraging and facilitating the adoption of maintenance by local authorities? Diolch yn fawr, Brif Weinidog.
Diolch yn fawr, Prif Weinidog. Mae'r mater penodol hwn yn dod o ardal yr ydych chi yn ei hadnabod yn dda iawn, mae'n debyg, ac mae'n debyg i chi dreulio peth amser yno yn ystod yr etholiadau diweddar—ystad y Felin yn Nhreganna. Nawr, mae'n rhaid i'r trigolion yno dalu ffi flynyddol o £102 am gynnal a chadw parc sy'n ffinio â'r ystad, priffyrdd a mannau gwyrdd heb eu mabwysiadu ac ati. Ac, wrth gwrs, mae hyn ar ben y dreth gyngor y mae angen iddyn nhw ei thalu. Nawr, rwy'n gwybod bod fy nghyfaill Hefin David wedi gwneud llawer o waith ar hyn dros y blynyddoedd, oherwydd nid yw'r trigolion hyn hyd yn oed yn cael manylion am yr hyn y mae angen iddyn nhw ei dalu, ac, wrth gwrs, maen nhw'n talu am wasanaethau y mae pobl eraill sy'n byw yn Nhreganna yn eu cael, i bob pwrpas, am ddim drwy'r awdurdod lleol.
Nawr, cafodd y Felin ei chydnabod yn enghraifft o arfer da, a hynny'n gwbl briodol, gan Lywodraeth Cymru, sef ystad gymysg gyda thai fforddiadwy a phrynu rhydd-ddaliadol. A wnaiff Llywodraeth Cymru ymrwymo i ddod â'r arfer gwael ac annheg hwn i ben drwy annog a hwyluso'r broses o fabwysiadu gwaith cynnal a chadw gan awdurdodau lleol? Diolch yn fawr, Prif Weinidog.
Diolch i Rhys ab Owen am y cwestiwn ychwanegol.
Thank you to Rhys ab Owen for that supplementary.
Llywydd, I'm very proud of the Mill site; I've visited it many times. It will create 800 new homes in the centre of Cardiff on a brownfield site. It's a tribute in many ways to our former colleague Edwina Hart, who managed to bring about an innovative financing regime that means that the 400 affordable homes on the site involve no social housing grant at all, and that is overseen by Tirion, a not-for-profit community benefit society responsible for the development of those much-needed social homes. The site is complex because of its mixed tenure. Privately-owned houses will have been sold on the basis of estate charges set out at the time of sale. Tirion is responsible for the communal amenities available to all of the estate.
I've got some better news for the Member because I see that Tirion have written to residents in recent days, lowering the charge from £102 to £80, providing every resident with an itemised bill. And the charges are not simply for the upkeep of a play area, as has sometimes been alleged. Absolutely crucially, it is also for the maintenance of flood defences for that whole site. It's called 'riverbank', Llywydd; the clue is in the name, as they say. It is an area, inevitably, where flooding is a possibility, and where flood defences therefore are very important.
In the original question from the Member, and in his follow-up question, he asked if we would give a guarantee that local authorities would pick up the costs of maintenance of new housing estates. We won't do that, Llywydd. That would be to create a moral hazard for developers of a sort that would be entirely unwelcome. If a developer believed that no matter how shoddy the work they carried out, no matter how poor the standard of communal facilities it provided, there was a guarantee that the public purse would pick that up and put it right, there's no incentive at all for them to do the job in the way that we want it to be done. We will reform the system for new and existing housing estates, but the costs are likely to continue to be shared. More undertaken by the local authority, I agree with that—there is more that local authorities should do. But on the idea that they should solely become responsible, when there are companies that have responsibilities and residents who have responsibilities, I think a tripartite system will continue to be the way in which a better system can be designed for the future.
Llywydd, rwy'n falch iawn o safle'r Felin; rwyf wedi ymweld â hi droeon. Bydd yn creu 800 o gartrefi newydd yng nghanol Caerdydd ar safle tir llwyd. Mae'n deyrnged mewn sawl ffordd i'n cyn gyd-Aelod Edwina Hart, a lwyddodd i greu cyfundrefn ariannu arloesol sy'n golygu nad yw'r 400 o dai fforddiadwy ar y safle yn cynnwys unrhyw grant tai cymdeithasol o gwbl, ac mae Tirion yn goruchwylio hynny, cymdeithas budd cymunedol nid-er-elw sy'n gyfrifol am ddatblygu'r cartrefi cymdeithasol hynny y mae eu hangen yn ddirfawr. Mae'r safle'n gymhleth oherwydd ei ddeiliadaeth gymysg. Bydd tai sy'n eiddo preifat wedi'u gwerthu ar sail taliadau ystad a nodwyd adeg eu gwerthu. Tirion sy'n gyfrifol am yr amwynderau cymunedol sydd ar gael i'r holl ystad.
Mae gennyf newyddion gwell i'r Aelod oherwydd rwy'n gweld bod Tirion wedi ysgrifennu at drigolion yn y dyddiau diwethaf, gan ostwng y tâl o £102 i £80, gan roi bil wedi'i eitemeiddio i bob preswylydd. Ac nid ar gyfer cynnal a chadw man chwarae yn unig y mae'r taliadau, fel yr honnwyd weithiau. Yn hollbwysig, mae hefyd ar gyfer cynnal a chadw amddiffynfeydd rhag llifogydd ar gyfer y safle cyfan hwnnw. Fe'i gelwir yn 'glan afon', Llywydd; mae'r cliw yn yr enw, fel y dywedir. Mae'n ardal, yn anochel, lle mae llifogydd yn bosibilrwydd, a lle mae amddiffynfeydd rhag llifogydd felly'n bwysig iawn.
Yn y cwestiwn gwreiddiol gan yr Aelod, ac yn ei gwestiwn dilynol, gofynnodd a fyddem ni'n rhoi sicrwydd y byddai awdurdodau lleol yn talu costau cynnal a chadw ystadau tai newydd. Ni fyddwn yn gwneud hynny, Llywydd. Byddai hynny'n creu perygl moesol i ddatblygwyr o fath a fyddai'n gwbl annymunol. Pe bai datblygwr yn credu, ni waeth pa mor wael yw'r gwaith, ni waeth pa mor wael yw safon y cyfleusterau cymunedol, byddai sicrwydd y byddai'r pwrs cyhoeddus yn talu am hynny ac yn ei gywiro, nid oes cymhelliad o gwbl iddyn nhw wneud y gwaith yn y ffordd yr ydym eisiau iddo gael ei wneud. Byddwn yn diwygio'r system ar gyfer ystadau tai newydd a phresennol, ond mae'r costau'n debygol o barhau i gael eu rhannu. Yr awdurdodau lleol i wneud mwy, rwy'n cytuno â hynny—mae mwy y dylai awdurdodau lleol ei wneud. Ond o ran y syniad y dylen nhw yn unig ddod yn gyfrifol, pan fo gan gwmnïau gyfrifoldebau a phan fo gan drigolion gyfrifoldebau, rwy'n credu mai system driphlyg o hyd fydd y ffordd o gynllunio system well ar gyfer y dyfodol.
I thank the Member for South Wales Central for raising the issue, and, as the Member has just said, it is important that local authorities do all they can to move forward with the adoption of housing estates. But I take the point that the First Minister made, that there is a responsibility on the developers to complete the work in an appropriate fashion. It's also important that developers play their role too, and there are many examples of responsible companies contributing to new housing estates, as expected—through play parks, community facilities, et cetera. However, Llywydd, there are too many examples of local authorities not receiving the full amount that they are due via section 106 contributions. I'm sure many Members, across the Chamber, can recall examples of this in their own constituencies. There are also instances where developers do not deliver the amount of social housing promised during the planning application stage, instead re-evaluating the number of dwellings to be built on the land during the building process itself, often quoting necessity to do so on the grounds of viability. And this leads to ever-increasing social housing waiting lists. First Minister, will the Welsh Government explore ways to boost the powers available to local authorities to ensure that all housing developers fully play their role in unlocking the potential of our communities? And how is the Government working with developers to encourage the building of important social infrastructure, as well as the new housing? Thank you.
Diolch i'r Aelod dros Ganol De Cymru am godi'r mater, ac, fel y mae'r Aelod newydd ei ddweud, mae'n bwysig bod awdurdodau lleol yn gwneud popeth o fewn eu gallu i symud ymlaen gyda mabwysiadu ystadau tai. Ond rwy'n derbyn y pwynt a wnaeth y Prif Weinidog, fod cyfrifoldeb ar y datblygwyr i gwblhau'r gwaith mewn modd priodol. Mae hefyd yn bwysig bod datblygwyr yn chwarae eu rhan hefyd, ac mae llawer o enghreifftiau o gwmnïau cyfrifol yn cyfrannu at ystadau tai newydd, yn ôl y disgwyl—drwy barciau chwarae, cyfleusterau cymunedol, ac ati. Fodd bynnag, Llywydd, mae gormod o enghreifftiau o awdurdodau lleol nad ydyn nhw'n cael y swm llawn sy'n ddyledus iddyn nhw drwy gyfraniadau adran 106. Rwy'n siŵr y gall llawer o Aelodau, ar draws y Siambr, gofio enghreifftiau o hyn yn eu hetholaethau eu hunain. Ceir achosion hefyd pan nad yw datblygwyr yn darparu'r nifer o dai cymdeithasol a addawyd yn ystod y cam ceisiadau cynllunio, ond yn hytrach yn ail-werthuso nifer yr anheddau sydd i'w hadeiladu ar y tir yn ystod y broses adeiladu ei hun, gan ddyfynnu'n aml yr angen i wneud hynny ar sail hyfywedd. Ac mae hyn yn arwain at restrau aros cynyddol am dai cymdeithasol. Prif Weinidog, a wnaiff Llywodraeth Cymru archwilio ffyrdd o roi hwb i'r pwerau sydd ar gael i awdurdodau lleol i sicrhau bod pob datblygwr tai yn chwarae ei ran lawn wrth ddatgloi potensial ein cymunedau? A sut mae'r Llywodraeth yn gweithio gyda datblygwyr i annog adeiladu seilwaith cymdeithasol pwysig, yn ogystal â'r tai newydd? Diolch.
Llywydd, all of those are really important points that Peter Fox makes, and I know that he will speak from experience of having had to negotiate these agreements. He's right—there are many responsible building companies out there, with Tirion I referred to in the context of the Mill site in Cardiff being one of them. But there are too many examples, which he will know, and we could all of us quote from our own constituency responsibilities, where developers do not complete the deal that they themselves have entered into with local authorities. My colleague Julie James is very well aware of the need to make sure that agreements freely entered into, and planning permissions provided on the basis of those agreements, are honoured, in order to make sure that we achieve our ambitious targets for affordable and social housing here in Wales. And the Welsh Government continues to take a very direct and active part in shaping the policy platform for the future, to make sure that those responsibilities are properly discharged.
Llywydd, mae pob un o'r rheina'n bwyntiau pwysig iawn y mae Peter Fox yn eu gwneud, a gwn y bydd yn siarad o brofiad o orfod negodi'r cytundebau hyn. Mae'n iawn—mae llawer o gwmnïau adeiladu cyfrifol ar gael, gyda Tirion y cyfeiriais ato yng nghyd-destun safle'r Felin yng Nghaerdydd yn un ohonyn nhw. Ond mae gormod o enghreifftiau, y bydd yn eu hadnabod, a gallem ni i gyd ddyfynnu o'n cyfrifoldebau etholaethol ein hunain, pan nad yw datblygwyr yn cwblhau'r fargen y maen nhw eu hunain wedi ymrwymo iddi gydag awdurdodau lleol. Mae fy nghyd-Aelod Julie James yn ymwybodol iawn o'r angen i sicrhau bod cytundebau a wneir yn wirfoddol, a chaniatâd cynllunio a ddarperir ar sail y cytundebau hynny, yn cael eu hanrhydeddu, er mwyn sicrhau ein bod yn cyrraedd ein targedau uchelgeisiol ar gyfer tai fforddiadwy a chymdeithasol yma yng Nghymru. Ac mae Llywodraeth Cymru yn parhau i gymryd rhan uniongyrchol a gweithredol iawn wrth lunio'r llwyfan polisi ar gyfer y dyfodol, er mwyn sicrhau bod y cyfrifoldebau hynny'n cael eu cyflawni'n briodol.
If I can come back to the premise of the question, which was the regulation of estate management companies, these companies are not well regulated—in fact, they're barely regulated at all. The charges people face can have no cap, and, very often, the work is shoddy, and, where land is not adopted, it's sold to the estate management company, who then charge residents on top of their council tax. The charge in Cwm Calon in Ystrad Mynach is £162, which is higher than in Cardiff, for areas of green land that, really, the council could do. It's unacceptable. I had a meeting with the Minister Julie James and she said that she's waiting for the UK Government to act, and then will introduce a legislative consent motion to address the gaps that may be in that provision. We really need action here. Would the First Minister consider taking action through the Welsh Government's legislative powers if the UK Government fail to address this in good time?
Os caf ddod yn ôl at gynsail y cwestiwn, sef rheoleiddio cwmnïau rheoli ystadau, nid yw'r cwmnïau hyn yn cael eu rheoleiddio'n dda—mewn gwirionedd, prin eu bod yn cael eu rheoleiddio o gwbl. Nid oes unrhyw gap ar y taliadau y mae pobl yn eu hwynebu, ac, yn aml iawn, mae'r gwaith yn wael, a lle nad yw tir yn cael ei fabwysiadu, caiff ei werthu i'r cwmni rheoli ystadau, sydd wedyn yn codi tâl ar breswylwyr ar ben eu treth gyngor. Mae'r tâl yng Nghwm Calon yn Ystrad Mynach yn £162, sy'n uwch nag yng Nghaerdydd, ar gyfer ardaloedd o dir gwyrdd y gallai'r cyngor, mewn gwirionedd, ei wneud. Cefais gyfarfod gyda'r Gweinidog Julie James a dywedodd ei bod yn aros i Lywodraeth y DU weithredu, ac yna bydd yn cyflwyno cynnig cydsyniad deddfwriaethol i fynd i'r afael â'r bylchau a allai fod yn y ddarpariaeth honno. Mae gwir angen gweithredu yma. A fyddai'r Prif Weinidog yn ystyried gweithredu drwy bwerau deddfu Llywodraeth Cymru os bydd Llywodraeth y DU yn methu â mynd i'r afael â hyn mewn da bryd?
Llywydd, I thank Hefin David for raising those points and for the persistence with which he has followed this issue during the previous Senedd term and into this one. He is right to say that unacceptable and unfair practices can be observed in parts of Wales, which are possible because of the unregulated nature of estate management companies and the charges that they can raise. There are two ways in which the Welsh Government will aim to tackle these issues. We are, indeed, continuing to work with the UK Government. We are told that legislation will be introduced later in the current Parliament in order to implement the Law Commission's recommendations on leasehold reform, and that will provide a parity of rights for freeholders, equivalent to those currently enjoyed by leaseholders, that will allow them the right to apply to a tribunal to challenge the fairness of estate charges or to appoint a new manager to manage the provision of services covered by estate rent charges. But, at the same time, we will also, in our own building safety legislation, which we intend to introduce later in this Senedd term, include estate management companies in the proposed registration and licensing scheme for residential property management companies, and that will help to eliminate some of the abuses of the current system to which Hefin David pointed.
Llywydd, diolch i Hefin David am godi'r pwyntiau hynny ac am y dyfalbarhad y mae wedi'i ddangos wrth ddilyn y mater hwn yn ystod tymor y Senedd flaenorol ac i mewn i hon. Mae'n iawn i ddweud y gwelir arferion annerbyniol ac annheg mewn rhannau o Gymru, sy'n bosibl oherwydd natur anrheoleiddiedig cwmnïau rheoli ystadau a'r taliadau y gallant eu codi. Gall Llywodraeth Cymru geisio mynd i'r afael â'r materion hyn mewn dwy ffordd. Yr ydym, yn wir, yn parhau i weithio gyda Llywodraeth y DU. Dywedir wrthym y bydd deddfwriaeth yn cael ei chyflwyno'n ddiweddarach yn y Senedd bresennol er mwyn gweithredu argymhellion Comisiwn y Gyfraith ar ddiwygio cyfraith lesddaliad, a bydd hynny'n darparu hawliau cyfartal i rydd-ddeiliaid, sy'n cyfateb i'r rhai y mae lesddeiliaid yn eu mwynhau ar hyn o bryd, a fydd yn rhoi'r hawl iddyn nhw wneud cais i dribiwnlys i herio tegwch taliadau ystadau neu i benodi rheolwr newydd i reoli'r ddarpariaeth o wasanaethau a gwmpesir gan daliadau rent ystadau. Ond, ar yr un pryd, byddwn hefyd, yn ein deddfwriaeth diogelwch adeiladu ein hunain, y bwriadwn ei chyflwyno yn ddiweddarach yn nhymor y Senedd hon, yn cynnwys cwmnïau rheoli ystadau yn y cynllun cofrestru a thrwyddedu arfaethedig ar gyfer cwmnïau rheoli eiddo preswyl, a bydd hynny'n helpu i ddileu rhai o'r achosion o gamddefnyddio'r system bresennol y cyfeiriodd Hefin David ati.
2. A wnaiff y Prif Weinidog amlinellu strategaeth y Llywodraeth i gefnogi hawliau plant anabl yng Ngorllewin De Cymru? OQ58096
2. Will the First Minister outline the Government's strategy to protect the rights of disabled children in South Wales West? OQ58096
Diolch i Sioned Williams am y cwestiwn. Llywydd, ers dechrau datganoli, mae’r Senedd wedi arwain y ffordd drwy hybu hawliau pob plentyn. Rydyn ni’n dal i fod wedi ymrwymo i egwyddorion Confensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau’r Plentyn. Mae hyn yn golygu sicrhau bod anghenion pob plentyn yn cael eu bodloni a’u bod yn cael eu trin yn gyfartal bob un.
I thank Sioned Williams for the question. Llywydd, since the start of devolution, this Senedd has led the way in promoting the rights of all children. We remain committed to the principles of the United Nations Convention on the Rights of the Child. This means ensuring that the rights of all children and their needs are met and that they are treated equally.
Diolch, Prif Weinidog. Mae rhieni i ddau blentyn anabl yn fy rhanbarth wedi cysylltu â fi yn sgil eu hanhawster i sicrhau gofal plant cymwys. Mae'r plant wedi bod yn mynychu meithrinfa Dechrau'n Deg, ble mae cefnogaeth gymwys ar gael, ond nawr eu bod dros bedair oed roedd disgwyl i'w rhieni dalu tair gwaith yn fwy am ofal dros wyliau'r ysgol na'r hyn fyddai plant heb anghenion ychwanegol yn ei dalu. Yn lle £44, roedd y gofal yn costio £146 y plentyn, cyfanswm o £292 y dydd, cwbl anfforddiadwy. Yn dilyn pwysau gan fy swyddfa i a'u gweithiwr cymdeithasol, maen nhw wedi clywed y bydd cymorth o ryw fath ar gael gan banel blynyddoedd cynnar aml-asiantaeth Castell-nedd Port Talbot. Ond mae'r wybodaeth am gefnogaeth wedi bod yn anodd iawn i'w chanfod, ac mae grwpiau sy'n cefnogi plant anabl yn fy rhanbarth yn dweud wrthyf fod diffyg gofal cymwys a fforddiadwy yn broblem gyffredin a hirhoedlog sy'n creu anghydraddoldeb mawr. Rwy'n falch o weld bod adolygu'r gwasanaethau ar gyfer plant a nodi'r rhwystrau o ran cefnogaeth yn flaenoriaeth yn strategaeth anabledd dysgu newydd y Llywodraeth, ond sut byddwch chi'n sicrhau bod cefnogaeth sydd yn ddirfawr ei hangen yn hygyrch ac ar gael nawr i rieni plant ag anableddau?
Thank you, First Minister. Parents of two disabled children in my region have contacted me following their difficulty in ensuring suitable childcare. The children have been attending a Flying Start nursery, where there is support available, but now that they are over four years of age the parents were expected to pay three times more for care over the school holidays than children without additional needs would be paying. So, instead of £44, the cost of the care was £146 per child, and that's a total of £292 per day and it's unaffordable. Following pressure by my office and their social worker, they've heard that there will be some support by the Neath Port Talbot multi-agency early years panel. But it's been very difficult to access information about support, and groups that support disabled children in my region tell me that the lack of qualified and affordable care is a common and long-standing problem that creates a great deal of inequality. I'm pleased to see that reviewing these services and identifying the barriers to support will be a priority in the Government's new learning disability strategy, but how will you ensure that this much-needed support is available, is accessible and that it will be available now for the parents of disabled children?
Wel, diolch i'r Aelod am y cwestiwn ychwanegol, Llywydd. Os yw hi eisiau ysgrifennu ataf i am yr achos mae hi wedi codi, wrth gwrs, byddwn yn fodlon edrych mewn i beth sydd wedi digwydd yno. Yn fwy cyffredinol, dwi wedi gweld ffigurau sy'n dangos bod bron 600 o blant gydag anableddau yn ei rhanbarth hi yn cael gwasanaethau nawr yn y maes gofal plant, ac mae'r nifer wedi cynyddu dros y blynyddoedd. Mae'n cynyddu achos bod Llywodraeth Cymru yn ariannu'r sector, yn rhoi mwy o arian i'r sector, i greu mwy o gyfleoedd i blant â'r anableddau i gael y gwasanaethau sydd eu hangen iddyn nhw eu cael, ac rydym ni'n gwneud hynny drwy'r partneriaethau sydd gyda ni gyda'r awdurdodau lleol a gyda'r sector hefyd. Y ffordd i gynyddu nifer y plant sy'n gallu cael cymorth yw gwneud mwy gyda'r adeiladau i'w troi nhw i fod yn addas i'r plant, ond hefyd i hyfforddi'r bobl sy'n gweithio yn y maes er mwyn iddyn nhw gael y sgiliau sydd angen iddyn nhw eu cael i roi gwasanaethau i blant ag anableddau. Rydyn ni'n dal i weithio yn y maes yna. Os oes mwy o syniadau ar gael i wneud mwy yn y dyfodol, rydym ni'n awyddus i wneud e.
Well, I thank the Member for the supplementary question, Llywydd. If she would like to write to me on the particular case that she's raised, then I'd be happy to look into the circumstances there. More generally, I've seen figures that demonstrate that almost 600 children with disabilities in her region are in receipt of services now in the area of childcare, and that number has increased over the years, and it's increasing because the Welsh Government is funding the sector, providing enhanced funding, in order to create more opportunities for children with disabilities to access the services that they need, and we do that in partnership with local authorities and with the sector too. The way to increase the number of children able to access that support is to do more with buildings so that they are appropriate for the children, but also to train those working in the area so that they have the skills that they need in order to provide services to children with disabilities. We continue to work in that area. If there are more ideas on doing more in the future, then we are eager to hear them and to do that.
People with a learning disability suffer more significant isolation due to misunderstandings between residential care settings and supported living services where people are supported within their own tenancies. Can the First Minister outline the ways people with a learning disability and their family/carers will be at the heart of designing the services they need? Thank you.
Mae pobl ag anabledd dysgu yn dioddef ynysigrwydd mwy sylweddol oherwydd camddealltwriaeth rhwng lleoliadau gofal preswyl a gwasanaethau byw â chymorth pan fo pobl yn cael cymorth o fewn eu tenantiaethau eu hunain. A wnaiff y Prif Weinidog amlinellu'r ffyrdd y bydd pobl ag anabledd dysgu a'u teuluoedd/gofalwyr yn ganolog i'r gwaith o gynllunio'r gwasanaethau sydd eu hangen arnyn nhw? Diolch.
Llywydd, I'm pleased to be able to say to the Member that just this afternoon my colleague Julie Morgan will be making an oral statement on the learning disability action plan. That plan has been drawn up with the direct and full engagement of those who work in the sector, those who provide services for people with a learning disability, and particularly with those organisations who speak on behalf of people who have a learning disability. I'm sure the Member will be listening carefully to what the Deputy Minister has to say and will no doubt have questions for her if he thinks that there is more that could be done in the particular circumstances to which he has referred.
Llywydd, rwy'n falch o allu dweud wrth yr Aelod y bydd fy nghyd-Aelod Julie Morgan yn gwneud datganiad llafar ar y cynllun gweithredu ar anabledd dysgu y pnawn yma. Lluniwyd y cynllun hwnnw gydag ymgysylltiad uniongyrchol a llawn y rhai sy'n gweithio yn y sector, y rhai sy'n darparu gwasanaethau i bobl ag anabledd dysgu, ac yn enwedig y sefydliadau hynny sy'n siarad ar ran pobl ag anabledd dysgu. Rwy'n siŵr y bydd yr Aelod yn gwrando'n ofalus ar yr hyn sydd gan y Dirprwy Weinidog i'w ddweud ac mae'n siŵr y bydd ganddo gwestiynau iddi os yw'n credu bod mwy y gellid ei wneud o dan yr amgylchiadau penodol y mae wedi cyfeirio atyn nhw.
Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd y Ceidwadwyr Cymreig, Andrew R.T. Davies.
Questions now from party leaders. Leader of the Welsh Conservatives, Andrew R.T. Davies.
Thank you, Presiding Officer. Last week, in response to a topical question that my colleague James Evans put down, First Minister, the economy Minister said that the Welsh Government had spent £4.25 million purchasing a farm in mid Wales, in his words, to secure a permanent home in Wales for the Green Man Festival. The next day, the festival said that there are no plans to move the Green Man Festival from the Glan Usk estate to Gilestone Farm. These two statements are polar opposite. Which is correct, First Minister?
Diolch yn fawr, Llywydd. Yr wythnos diwethaf, mewn ymateb i gwestiwn amserol a gyflwynodd fy nghyd-Aelod James Evans, Prif Weinidog, dywedodd Gweinidog yr Economi fod Llywodraeth Cymru wedi gwario £4.25 miliwn yn prynu fferm yn y canolbarth, yn ei eiriau ef, i sicrhau cartref parhaol yng Nghymru ar gyfer Gŵyl y Dyn Gwyrdd. Drannoeth, dywedodd yr ŵyl nad oes unrhyw gynlluniau i symud Gŵyl y Dyn Gwyrdd o ystad Glan Wysg i Fferm Gilestone. Mae'r ddau ddatganiad hyn yn gwbl groes i'w gilydd. Pa un sy'n gywir, Prif Weinidog?
They're both correct, Llywydd, because they're certainly not polar opposites. There is no plan to move the festival itself from its current successful site, but there is more that those who are responsible for the festival believe that they can do to contribute to the economy of that part of Wales, building on the success of their business. To do that they need more space in which to be able to develop those further possibilities. That's what lies behind the arrangements. I read the transcript of my colleague Vaughan Gething's exchanges on the floor here last week. That's what motivates all of that—it is to build on one of the most successful businesses that we have in that part of Wales. I'm surprised, Llywydd, to find the Welsh Conservatives so adamantly opposed to a successful business.
Mae'r ddau ohonyn nhw yn gywir, Llywydd, oherwydd yn sicr nid ydyn nhw'n gwbl groes i'w gilydd. Nid oes bwriad i symud yr ŵyl ei hun o'i safle llwyddiannus presennol, ond mae mwy y mae'r rhai sy'n gyfrifol am yr ŵyl yn credu y gallan nhw ei wneud i gyfrannu at economi'r rhan honno o Gymru, gan adeiladu ar lwyddiant eu busnes. Er mwyn gwneud hynny, mae angen mwy o le arnyn nhw i allu datblygu'r posibiliadau eraill hynny. Dyna sydd y tu ôl i'r trefniadau. Darllenais drawsgrifiad o ymryson fy nghyd-Aelod Vaughan Gething ar y llawr yma yr wythnos diwethaf. Dyna sy'n ysgogi hynny i gyd—mae'n adeiladu ar un o'r busnesau mwyaf llwyddiannus sydd gennym yn y rhan honno o Gymru. Rwy'n synnu, Llywydd, o weld y Ceidwadwyr Cymreig mor bendant yn gwrthwynebu busnes llwyddiannus.
Not at all. Not at all, First Minister. In fact, if the model does prove to be successful, we will be the first to commend you for doing that. But many businesses in Wales who apply for Welsh Government funding have to provide business plans, have to provide robust financial projections, and, ultimately, they then either get the nod or they get the rejection of that money being made available. What we did learn last week was that there is no business plan because that has not been submitted; it is being worked up, as the Minister said on the Record, which you have read, First Minister. So, how is it that the Green Man Festival can secure £4.25 million-worth of Government support with no business plan, when any other business here in Wales would have to submit that very necessary piece of information to acquire even a fraction of that money to support their business plans?
Dim o gwbl. Dim o gwbl, Prif Weinidog. Yn wir, os bydd y model yn llwyddiannus, ni fydd y cyntaf i'ch canmol chi am wneud hynny. Ond mae'n rhaid i lawer o fusnesau yng Nghymru sy'n gwneud cais am gyllid gan Lywodraeth Cymru ddarparu cynlluniau busnes, mae'n rhaid iddyn nhw ddarparu amcanestyniadau ariannol cadarn, ac, yn y pen draw, maen nhw naill ai'n cael bawd i fyny neu'n cael eu gwrthod o ran yr arian hwnnw sydd ar gael. Yr hyn a ganfuwyd gennym yr wythnos diwethaf oedd nad oes cynllun busnes oherwydd nad yw hwnnw wedi'i gyflwyno; mae'n cael ei lunio, fel y dywedodd y Gweinidog ar y Cofnod yr ydych wedi'i ddarllen, Prif Weinidog. Felly, sut y gall Gŵyl y Dyn Gwyrdd sicrhau gwerth £4.25 miliwn o gymorth gan y Llywodraeth heb gynllun busnes, pan fyddai'n rhaid i unrhyw fusnes arall yma yng Nghymru gyflwyno'r darn angenrheidiol hwnnw o wybodaeth i gael hyd yn oed ffracsiwn o'r arian hwnnw i gefnogi ei gynlluniau busnes?
Llywydd, of course, Green Man Festival has not got £4.25 million at all. What there is is an asset the Welsh Government holds that is worth more than that sum of money and which is, for the short term, leased back to the original owner in order that they can complete the bookings that they have in their tourism hospitality business and to make sure that the crops that have been planted at that farm are harvested this year. From the very beginning, we knew that the businesses plan from those who are responsible for the festival would be delivered to the Welsh Government in June of this year, and that is what we still expect. We are working, Llywydd, with a trusted partner. We are working with a company that the Welsh Government has known and worked alongside over an extended period of time, as it has grown to be the fifth most successful festival of its kind anywhere in the United Kingdom. We hold the land against the business plan and we will continue to scrutinise the business plan to see whether the objectives that the company have discussed with us can be delivered through it. In the meantime, the public has an asset, which it is able to dispose of, either in the way that we hope, by supporting that business to do more, or, if we aren't able to do it in that way, that asset remains and can be realised in other ways.
Llywydd, wrth gwrs, nid yw Gŵyl y Dyn Gwyrdd wedi cael £4.25 miliwn o gwbl. Yr hyn sydd yma yw ased sydd gan Lywodraeth Cymru sy'n werth mwy na'r swm hwnnw o arian ac sydd, am y tymor byr, yn cael ei brydlesu'n ôl i'r perchennog gwreiddiol er mwyn iddo allu cwblhau'r archebion sydd ganddo yn ei fusnes lletygarwch twristiaeth a sicrhau bod y cnydau sydd wedi'u plannu ar y fferm honno'n cael eu cynaeafu eleni. O'r cychwyn cyntaf, gwyddem y byddai'r cynllun busnesau gan y rhai sy'n gyfrifol am yr ŵyl yn cael ei gyflwyno i Lywodraeth Cymru ym mis Mehefin eleni, a dyna yr ydym ni'n dal i ddisgwyl bydd yn digwydd. Rydym yn gweithio, Llywydd, gyda phartner y gellir ymddiried ynddo. Rydym yn gweithio gyda chwmni y mae Llywodraeth Cymru wedi'i adnabod ac wedi gweithio ochr yn ochr ag ef dros gyfnod estynedig, gan fod yr ŵyl wedi tyfu i fod y bumed ŵyl fwyaf llwyddiannus o'i math yn unman yn y Deyrnas Unedig. Rydym yn dal y tir yn erbyn y cynllun busnes a byddwn yn parhau i graffu ar y cynllun busnes i weld a ellir cyflawni'r amcanion y mae'r cwmni wedi'u trafod gyda ni, drwyddo. Yn y cyfamser, mae gan y cyhoedd ased, y gall ei waredu, naill ai yn y ffordd yr ydym yn gobeithio, drwy gefnogi'r busnes hwnnw i wneud mwy, neu, os na allwn wneud hynny yn y ffordd honno, mae'r ased hwnnw'n aros a gellir ei wireddu mewn ffyrdd eraill.
First Minister, the response that the economy Minister gave last week indicated that the Green Man was an exclusive tenant or buyer—it depended on the business plan that came through. Those were his words, and they're on the record. So, there was no other competitive tendering process, there was no other going to the market to offer other facilities to other operators in mid Wales—£4.25 million was made available to the Green Man Festival, in effect to secure them a permanent home. Now, I believe the festival is a successful festival, and I want to see it prosper. But when I get approached by other businesses who have come to look for support from the Welsh Government—financial support—and they have to rightly provide that information with business plans to secure that support, one now has to question: has the remit of the Welsh Government changed so that as long as you're deemed a trusted company or festival, you will secure that money? Because that's the impression you've given here today, that if you are a trusted business or festival organiser, we'll put millions on the table for you and allow you to bring the business plan forward at a later date. You can't have it two ways, First Minister. What's it going to be?
Prif Weinidog, roedd yr ymateb a roddodd Gweinidog yr Economi yr wythnos diwethaf yn dangos bod y Dyn Gwyrdd yn denant neu'n brynwr unigryw—roedd yn dibynnu ar y cynllun busnes a ddaeth drwodd. Dyna oedd ei eiriau, ac maen nhw wedi'u cofnodi. Felly, nid oedd proses dendro gystadleuol arall, nid oedd unrhyw un arall yn mynd i'r farchnad i gynnig cyfleusterau eraill i weithredwyr eraill yn y canolbarth—darparwyd £4.25 miliwn i Ŵyl y Dyn Gwyrdd, i bob pwrpas i sicrhau cartref parhaol iddyn nhw. Nawr, rwy'n credu bod yr ŵyl yn ŵyl lwyddiannus, ac rwyf eisiau ei gweld yn ffynnu. Ond pan fydd busnesau eraill sydd wedi dod i chwilio am gymorth gan Lywodraeth Cymru yn cysylltu â mi—cymorth ariannol—ac mae'n rhaid iddyn nhw ddarparu'r wybodaeth honno'n briodol gyda chynlluniau busnes i sicrhau'r cymorth hwnnw, mae'n rhaid i mi holi nawr: a yw cylch gwaith Llywodraeth Cymru wedi newid, ac os ydych yn cael eich ystyried yn gwmni neu'n ŵyl y gellir ymddiried ynddi, byddwch yn cael yr arian hwnnw? Oherwydd dyna'r argraff yr ydych chi wedi'i rhoi yma heddiw, os ydych chi'n fusnes neu'n drefnydd gŵyl dibynadwy, byddwn yn rhoi miliynau ar y bwrdd i chi ac yn caniatáu i chi gyflwyno'r cynllun busnes yn ddiweddarach. Allwch chi mo'i chael hi bob ffordd, Prif Weinidog. Pa ffordd felly?
Well, Llywydd, I've got used, over the many weeks of doing this, to the fact that the leader of the opposition very rarely listens to any answer that is provided, and simply ploughs on with whatever pre-prepared question he has in front of him, because I said exactly the opposite of what he has just suggested. I did my best to explain to him—I'll try again—that no money at all has gone to the Green Man Festival. But shall I say that to you again, just so that you don't manage to misunderstand it a third time? No money at all has gone to the Green Man Festival. So, Llywydd, is that clear enough, because I think that would help the leader of the opposition to sort out his misunderstanding?
On the basis of a business plan, which we had agreed from the outset will be submitted in June of this year, we will scrutinise the business plan and decide whether or not that site can be made available to that business for its future expansion plans. If it does, then there will be a legal basis on which that site can be used by the company, and the alternative bases were what my colleague was setting out for you last week. Neither of those has been agreed, because there is, as he said, a process still to be completed. In the meantime, no money has gone to the company, no land has gone to the company, no arrangement has been concluded with the company. Now, I hope, Llywydd—I hope; I don't think the Conservative group here hope—I hope that it will be possible to conclude that successfully, because this is a major success story for Wales. The Welsh Government will back that success, and we won't put up with those who seek to undermine it by trying to imply that an agreement has been entered into, when I've done my very best to set out for the Member this afternoon the actual basis on which arrangements have been discharged.
Wel, Llywydd, rwyf wedi hen arfer, dros yr wythnosau lawer o wneud hyn, â'r ffaith mai anaml iawn y bydd arweinydd yr wrthblaid yn gwrando ar unrhyw ateb a roir, gan rygnu ymlaen gyda pha gwestiwn bynnag sydd ganddo wedi'i baratoi ymlaen llaw o'i flaen, oherwydd dywedais yn union i'r gwrthwyneb i'r hyn y mae newydd ei awgrymu. Fe wnes i fy ngorau glas i egluro wrtho—fe geisiaf eto—nad oes arian o gwbl wedi mynd i Ŵyl y Dyn Gwyrdd. Ond oes rhaid i mi ddweud hynny wrthych chi eto, fel nad ydych yn ei gamddeall am y trydydd tro? Does dim arian o gwbl wedi mynd i Ŵyl y Dyn Gwyrdd. Felly, Llywydd, a yw hynny'n ddigon clir, oherwydd rwy'n credu y byddai hynny'n helpu arweinydd yr wrthblaid i ddatrys ei gamddealltwriaeth?
Ar sail cynllun busnes, yr oeddem wedi cytuno arno o'r cychwyn cyntaf ac a fydd yn cael ei gyflwyno ym mis Mehefin eleni, byddwn yn craffu ar y cynllun busnes ac yn penderfynu a ellir sicrhau bod y safle hwnnw ar gael i'r busnes hwnnw ar gyfer ei gynlluniau ehangu yn y dyfodol. Os gwnaiff hynny, yna bydd sail gyfreithiol i'r cwmni ddefnyddio'r safle hwnnw, a'r seiliau amgen oedd y rhai yr oedd fy nghyd-Aelod yn eu nodi i chi yr wythnos diwethaf. Nid yw'r naill na'r llall wedi'u cytuno, oherwydd, fel y dywedodd, mae proses i'w chwblhau o hyd. Yn y cyfamser, nid oes arian wedi mynd i'r cwmni, nid oes tir wedi mynd i'r cwmni, nid oes unrhyw drefniant wedi'i gwblhau gyda'r cwmni. Nawr, gobeithio, Llywydd—gobeithio; nid wyf yn credu bod y grŵp Ceidwadol yma'n gobeithio—gobeithio y bydd modd cwblhau hynny yn llwyddiannus, oherwydd mae hwn yn llwyddiant mawr i Gymru. Bydd Llywodraeth Cymru yn cefnogi'r llwyddiant hwnnw, ac ni fyddwn yn goddef y rhai sy'n ceisio ei danseilio drwy geisio awgrymu bod cytundeb wedi'i wneud, pan fyddaf wedi gwneud fy ngorau glas i nodi i'r Aelod y prynhawn yma y sail wirioneddol ar gyfer cyflawni'r trefniadau.
Arweinydd Plaid Cymru, Adam Price.
Leader of Plaid Cymru, Adam Price.
Diolch, Llywydd. First Minister, Raheem Bailey, an 11-year-old boy who should have felt safe in his own school, had to have his finger amputated following a bullying incident. His mother, Shantal, has explained how Raheem has been subject to racial and physical abuse. Now, while Raheem's case, naturally, has shocked us all in Wales and has led to an outpouring of support for him from across the world, his experience is sadly by no means unique in Wales. Show Racism the Red Card's report into prejudice in the Welsh education system in 2020 found that 25 per cent of teachers had observed, responded to, or had a pupil report racial discrimination in the previous 12 months. Sixty-three per cent of pupils said they or someone they knew had been a target of racism. Is it time for the kind of wide-ranging inquiry into racism in Welsh schools that that report suggested, reviewing, for example, anti-racism training, resources for educators, data collection, bullying policies and Estyn's role in monitoring?
Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, bu'n rhaid i Raheem Bailey, bachgen 11 oed a ddylai fod yn teimlo'n ddiogel yn ei ysgol ei hun, gael triniaeth i dynnu ei fys yn dilyn achos o fwlio. Mae ei fam, Shantal, wedi esbonio sut y bu Raheem yn dioddef cam-drin hiliol a chorfforol. Nawr, er bod achos Raheem, yn naturiol, wedi ein syfrdanu ni i gyd yng Nghymru ac wedi arwain at lif o gefnogaeth iddo o bob cwr o'r byd, yn anffodus nid yw ei brofiad yn unigryw o bell ffordd yng Nghymru. Canfu adroddiad Dangos y Cerdyn Coch i Hiliaeth ar ragfarn yn system addysg Cymru yn 2020 fod 25 y cant o athrawon wedi gweld, ymateb i, neu wedi cael cwyn gan ddisgybl am wahaniaethu ar sail hil yn ystod y 12 mis blaenorol. Dywedodd 63 y cant o ddisgyblion eu bod nhw neu rywun yr oedden nhw'n ei adnabod wedi bod yn darged hiliaeth. A yw'n bryd cael y math o ymchwiliad eang i hiliaeth yn ysgolion Cymru a awgrymodd yr adroddiad hwnnw, gan adolygu, er enghraifft, hyfforddiant gwrth-hiliaeth, adnoddau i addysgwyr, casglu data, polisïau bwlio a rhan Estyn yn y gwaith o fonitro?
Llywydd, I agree with Adam Price that the case, as we've heard about it, has been a shocking one, and our thoughts are of course with that young person and his family. No incidents of bullying, whatever their motivation, are acceptable in schools in Wales, and the incident itself is now being investigated by the Gwent Police, with the assistance of the local authority and others, and we must allow that process to be concluded.
As well as thinking about that young person and their circumstances, I think it is right that we think of that wider school community as well. There are young people sitting examinations at the Abertillery Learning Community today; there will be other young people wanting to return to that set of arrangements for their education. It is a learning community, Llywydd, where Show Racism the Red Card has been very recently and very actively engaged in making sure that the training, the awareness, the resources and so on—I agree with everything that the Member said about that—were known about and that they were pursued in the Abertillery Learning Community.
Our anti-racist Wales action plan will be published next month. It will include a significant section dealing with anti-racist action in the education context. I myself am more interested in making sure that we can take those actions—actions that we have agreed, with so many voices with lived experience who've helped us to create that plan—than I am in yet another inquiry.
Llywydd, rwy'n cytuno ag Adam Price fod yr achos, fel yr ydym wedi clywed amdano, wedi bod yn un brawychus, ac mae ein meddyliau wrth gwrs gyda'r bachgen ifanc hwnnw a'i deulu. Nid oes unrhyw achosion o fwlio, beth bynnag fo'u cymhelliant, yn dderbyniol mewn ysgolion yng Nghymru, ac mae Heddlu Gwent bellach yn ymchwilio i'r digwyddiad ei hun, gyda chymorth yr awdurdod lleol ac eraill, a rhaid i ni ganiatáu i'r broses honno gael ei chwblhau.
Yn ogystal â meddwl am y bachgen ifanc hwnnw a'i amgylchiadau, rwy'n credu ei bod yn iawn i ni feddwl am y gymuned ysgol ehangach honno hefyd. Mae pobl ifanc yn sefyll arholiadau yng Nghymuned Ddysgu Abertyleri heddiw; bydd pobl ifanc eraill eisiau dychwelyd at y gyfres honno o drefniadau ar gyfer eu haddysg. Mae'n gymuned ddysgu, Llywydd, lle mae Dangos y Cerdyn Coch i Hiliaeth wedi ymgysylltu'n weithgar iawn yn ddiweddar iawn drwy sicrhau bod yr hyfforddiant, yr ymwybyddiaeth, yr adnoddau ac ati—rwy'n cytuno â phopeth a ddywedodd yr Aelod am hynny—yn hysbys a'u bod yn cael eu dilyn yng Nghymuned Ddysgu Abertyleri.
Bydd ein cynllun gweithredu Cymru wrth-hiliol yn cael ei gyhoeddi fis nesaf. Bydd yn cynnwys adran sylweddol sy'n ymdrin â gweithredu gwrth-hiliol yng nghyd-destun addysg. Mae gennyf i fy hun fwy o ddiddordeb mewn sicrhau y gallwn ni gymryd y camau hynny—y camau yr ydym wedi cytuno arnyn nhw, gyda chymaint o leisiau â phrofiad bywyd sydd wedi ein helpu ni i greu'r cynllun hwnnw—nag yr oes gennyf mewn ymchwiliad arall eto.
When asked what are the challenges when educating pupils about anti-racism in the report, 51 per cent of teachers responded that it was their lack of confidence, and 61 per cent claimed that it was lack of time in the classroom. Educators are under extreme pressure, and workload has been raised as an issue, for example in teacher retention. Anti-racism education is currently being delivered through the kind of workshops by Show Racism the Red Card that the First Minister just referenced. But with half of secondary schools now delaying the implementation of the new curriculum until September 2023, are wider concerns over workload and teacher stress also beginning to have an impact on the well-being not just of teachers but pupils who aren't getting the support and the kind of happy, nurturing and, indeed, safe environment that they deserve, as a result?
Pan ofynnwyd iddyn nhw beth yw'r heriau wrth addysgu disgyblion am wrth-hiliaeth yn yr adroddiad, ymatebodd 51 y cant o athrawon mai eu diffyg hyder nhw oedd yr her, a honnodd 61 y cant mai diffyg amser yn yr ystafell ddosbarth ydoedd. Mae addysgwyr o dan bwysau eithafol, ac mae llwyth gwaith wedi'i godi fel problem, er enghraifft o ran cadw athrawon. Mae addysg gwrth-hiliaeth yn cael ei chyflwyno ar hyn o bryd drwy'r math o weithdai a geir gan Dangos y Cerdyn Coch i Hiliaeth y mae'r Prif Weinidog newydd gyfeirio atyn nhw. Ond gyda hanner yr ysgolion uwchradd bellach yn oedi cyn gweithredu'r cwricwlwm newydd tan fis Medi 2023, a yw pryderon ehangach ynghylch llwyth gwaith a straen athrawon hefyd yn dechrau cael effaith ar lesiant nid yn unig athrawon ond hefyd disgyblion nad ydyn nhw'n cael y gefnogaeth a'r math o amgylchedd hapus, cefnogol ac, yn wir, diogel y maen nhw'n ei haeddu, o ganlyniad?
Llywydd, I absolutely understand when teachers say that they may lack confidence to know how to respond in what are complex territories, and where you may be anxious that you would inadvertently say the wrong thing and make the wrong response, and that you need to be better informed and trained in order to make sure that you can do that. It is absolutely part of our intention as a Government to make sure that all front-line staff, not just in teaching but elsewhere, can have that, so that the confidence issue can be addressed.
I respond less sympathetically to the issue of time. Dealing with racist behaviour or bullying behaviour is not something that you do additionally on top of your ordinary job, and that you need another hour at the end of the day to do it; it's part of what a teacher does all the time in every classroom every day in Wales. It has to be just part of the way in which we would expect anybody confronted with something that is clearly not acceptable and should not be happening—they have to be in a position that they respond to it as they see it in front of them. That's the sort of climate that we want to create in our classrooms in Wales, where everybody is able to have that safe and supported environment, where all our young people feel confident to be there, where teachers are prepared to intervene where they need to, in order to put things right when they see things going wrong. That should be just woven through the whole of the school day from start to finish, and I don't think it's reducible to an argument about not having enough time to do it.
Llywydd, rwy'n deall yn iawn pan fydd athrawon yn dweud efallai nad oes ganddyn nhw hyder i wybod sut i ymateb yn yr hyn sy'n feysydd cymhleth, a phryd y gallech fod yn pryderu y byddech yn dweud y peth anghywir yn anfwriadol ac ymateb yn anghywir, a bod angen i chi gael gwell gwybodaeth a hyfforddiant er mwyn sicrhau y gallwch wneud hynny. Mae'n rhan o'n bwriad fel Llywodraeth i sicrhau y gall yr holl staff rheng flaen, nid yn unig mewn addysgu ond mewn mannau eraill, gael hynny, fel y gellir mynd i'r afael â'r mater o hyder.
Rwy'n ymateb â llai o gydymdeimlad i fater amser. Nid yw ymdrin ag ymddygiad hiliol neu ymddygiad bwlio yn rhywbeth yr ydych yn ei wneud yn ychwanegol, yn ogystal â'ch swydd arferol, a bod angen awr arall arnoch ar ddiwedd y dydd i wneud hynny; mae'n rhan o'r hyn y mae athro yn ei wneud drwy'r amser ym mhob ystafell ddosbarth bob dydd yng Nghymru. Rhaid iddo fod yn rhan o'r ffordd y byddem yn disgwyl i unrhyw un sy'n wynebu rhywbeth sy'n amlwg yn annerbyniol ac na ddylai fod yn digwydd—rhaid iddyn nhw fod mewn sefyllfa lle gallen nhw ymateb iddo fel y bydd yn digwydd o'u blaenau nhw. Dyna'r math o hinsawdd yr ydym eisiau ei chreu yn ein hystafelloedd dosbarth yng Nghymru, pryd y mae pawb yn gallu cael yr amgylchedd diogel a chefnogol hwnnw, lle mae ein holl bobl ifanc yn teimlo'n hyderus i fod yno, lle mae athrawon yn barod i ymyrryd pan fo angen iddyn nhw wneud hynny, er mwyn unioni pethau pan fyddan nhw'n gweld pethau'n mynd o chwith. Dylai hynny gael ei ymgorffori drwy'r diwrnod ysgol cyfan o'r dechrau i'r diwedd, ac nid wyf yn credu ei bod yn bosibl cael dadl ynghylch cael digon o amser i'w wneud.
First Minister, a first case of monkeypox in Scotland yesterday brings the total UK numbers up to 57. While health experts have stressed that risk remains low and that the disease can be contained, to some, this unusual multiplication of the virus will be familiar and seem like an echo of early 2020. The Joint United Nations Programme on HIV/AIDS agency has expressed concern that some of the reporting and commentary on monkeypox has used language and imagery that is discriminatory, reinforcing homophobic and racist stereotypes that are not just wrong, but also undermine our ability to respond. Can you set out the public measures that you are taking as a Government, emphasising that, while anyone can get the disease, no-one should be prevented from coming forward to get the medical help they need and help us prevent onward transmission because they fear being blamed or stigmatised? We must reject prejudice in health, must we not, as firmly as we must do in education.
Prif Weinidog, mae achos cyntaf o'r frech mwnci yn yr Alban ddoe yn dod â chyfanswm niferoedd y DU i fyny i 57. Er bod arbenigwyr iechyd wedi pwysleisio bod y risg yn parhau'n isel ac y gellir rheoli'r clefyd, i rai, bydd y lluosi anarferol hwn o'r feirws yn gyfarwydd ac yn ymddangos fel adlais o ddechrau 2020. Mae asiantaeth Cyd-raglen y Cenhedloedd Unedig ar HIV/AIDS wedi mynegi pryder bod rhywfaint o'r adroddiadau a'r sylwebaeth ar y frech mwnci wedi defnyddio iaith a delweddau sy'n wahaniaethol, gan atgyfnerthu stereoteipiau homoffobig a hiliol sydd nid yn unig yn anghywir, ond sydd hefyd yn tanseilio ein gallu i ymateb. A wnewch chi nodi'r mesurau cyhoeddus yr ydych yn eu cymryd fel Llywodraeth, gan bwysleisio, er y gall unrhyw un gael y clefyd, na ddylid atal neb rhag dod ymlaen i gael y cymorth meddygol sydd ei angen arnyn nhw a'n helpu ni i atal trosglwyddiad oherwydd eu bod yn ofni cael eu beio neu eu stigmateiddio? Mae'n rhaid i ni wrthod rhagfarn ym maes iechyd, yn sicr, mor gadarn ag y mae'n rhaid i ni ei wneud ym maes addysg.
Well, I absolutely concur with what the leader of Plaid Cymru has said there, Llywydd. We've had no confirmed cases of monkeypox yet in Wales, but, when I discussed this yesterday with the health Minister and the deputy chief medical officer, he was very clear with us that this was just a matter of time. Wales is not immune from a disease of this sort. We're in the fortunate position, if that's the right way to put it, that, with cases occurring elsewhere in the United Kingdom, we've been able to put our response in place in advance of cases coming to Wales, and that is exactly what we were discussing yesterday: the actions being taken by Public Health Wales, by our health boards, to mobilise a public health response for dealing with cases of monkeypox if and when they do arise in Wales. When they do, the fact that cases may predominantly arise in one part of the population is no guarantee at all that they don't arise in other parts of the population, and nobody should feel that they are inhibited from coming forward for the help that they will need for what is, as we are told, a rare and not normally an exceptionally serious condition, but a very unpleasant and disturbing one. Nobody should be prevented from coming forward for help by any of the way in which this may be poorly reported.
Wel, rwy'n cytuno'n llwyr â'r hyn y mae arweinydd Plaid Cymru wedi'i ddweud yna, Llywydd. Nid ydym wedi cael unrhyw achosion wedi'u cadarnhau eto yng Nghymru, ond, pan drafodais i hyn ddoe gyda'r Gweinidog iechyd a'r dirprwy brif swyddog meddygol, yr oedd yn glir iawn mai dim ond mater o amser oedd hyn. Nid yw Cymru'n ddiogel rhag clefyd o'r math hwn. Rydym yn y sefyllfa ffodus, os mai dyna'r ffordd gywir o'i roi, ein bod, gydag achosion yn digwydd mewn rhannau eraill o'r Deyrnas Unedig, ein bod wedi gallu rhoi ein hymateb ar waith cyn i achosion ddod i Gymru, a dyna'n union yr oeddem ni yn ei drafod ddoe: y camau sy'n cael eu cymryd gan Iechyd Cyhoeddus Cymru, gan ein byrddau iechyd, ysgogi ymateb iechyd y cyhoedd i ymdrin ag achosion o'r frech mwnci os a phan fyddan nhw'n codi yng Nghymru. Pan fyddan nhw'n gwneud hynny, nid yw'r ffaith y gall y rhan fwyaf o achosion godi mewn un rhan o'r boblogaeth yn gwarantu o gwbl na fyddan nhw'n codi mewn rhannau eraill o'r boblogaeth, ac ni ddylai neb deimlo eu bod yn cael eu rhwystro rhag dod ymlaen i gael y cymorth y bydd ei angen arnyn nhw ar gyfer yr hyn sydd, fel y dywedir wrthym, yn brin ac nid fel arfer yn gyflwr eithriadol o ddifrifol, ond yn un annymunol ac annifyr iawn. Ni ddylai unrhyw un gael ei atal rhag dod ymlaen i gael cymorth gan unrhyw adroddiadau gwael.
3. Beth yw blaenoriaethau Llywodraeth Cymru ar gyfer cynyddu cyfraddau ailgylchu ymhellach? OQ58108
3. What are the Welsh Government's priorities for further increasing recycling rates? OQ58108
Llywydd, building on Wales's success to date, our priorities are to deliver the 70 per cent target by 2024-25, to bring forward the regulations to increase business and public sector recycling, to increase the recycling of key materials and to work with partners to accelerate the move to a circular economy.
Llywydd, gan adeiladu ar lwyddiant Cymru hyd yma, ein blaenoriaethau yw cyflawni'r targed o 70 y cant erbyn 2024-25, i gyflwyno'r rheoliadau i gynyddu ailgylchu gan fusnesau a'r sector cyhoeddus, cynyddu ailgylchu deunyddiau allweddol a gweithio gyda phartneriaid i gyflymu'r broses o symud i economi gylchol.
Thank you, First Minister, for that answer. Recent statistics show that Wales was the only part of the UK to maintain its excellent recycling rates during the course of the pandemic, and I'd like to thank every Welsh citizen and council worker who did their bit to make that possible. Another remarkable achievement is the fact that food waste here in Wales is converted via anaerobic digestion, creating sufficient power for 12,000 Welsh homes. First Minister, I know that you share my ambition to make what is good even better, not least by reducing food waste in the first place. So, can I ask how is Welsh Government engaging with both businesses and public sector bodies throughout the supply chain to reduce food waste?
Diolch, Prif Weinidog, am yr ateb yna. Mae ystadegau diweddar yn dangos mai Cymru oedd yr unig ran o'r DU i gynnal ei chyfraddau ailgylchu rhagorol yn ystod y pandemig, a hoffwn ddiolch i bob dinesydd a gweithiwr cyngor yng Nghymru a wnaeth ei ran i wneud hynny'n bosibl. Cyflawniad hynod arall yw'r ffaith bod gwastraff bwyd yma yng Nghymru yn cael ei drosi drwy dreulio anaerobig, i greu digon o bŵer i 12,000 o gartrefi yng Nghymru. Prif Weinidog, gwn eich bod yn rhannu fy uchelgais i wneud yr hyn sy'n dda hyd yn oed yn well, yn enwedig drwy leihau gwastraff bwyd yn y lle cyntaf. Felly, a gaf i ofyn sut y mae Llywodraeth Cymru yn ymgysylltu â busnesau a chyrff yn y sector cyhoeddus ym mhob rhan o'r gadwyn gyflenwi i leihau gwastraff bwyd?
Well, Llywydd, Vikki Howells makes an important point there. In the waste hierarchy set out by the Welsh Government, the first thing we aim to do is to reduce waste in the first place, before we go on to reuse, repair and recycle, and reducing food waste has all sorts of other advantages beyond the narrowly environmental.
During the pandemic, Llywydd, we were able to do more to work with FareShare Cymru to increase the coverage of their work with the food supply chain and therefore to redirect surplus food. As a result, they are now supplying over 200 organisations, and we're expanding coverage further to the whole of Wales. During the month of April, I was able to visit, with my colleague Jane Hutt, a fantastic project in the town of Barry where food secured through FareShare Cymru is made available to people, who, very sadly, in the cost-of-living crisis we are facing, need to use those facilities even more than in the past.
In the previous 12 months, Llywydd, by working with FareShare Cymru, they have been able to redistribute 882 tonnes of food, which contributes to nearly 900,000 meals—food that would otherwise have gone to waste. And it's a very good example, I think, of the way, here in Wales, in which we are able to mobilise a very progressive third sector organisation and the partnerships they have with supermarkets and other businesses and local volunteers, but doing it within a framework supported by the local authority and by the Welsh Government.
Wel, Llywydd, mae Vikki Howells yn gwneud pwynt pwysig yn y fan yna. Yn yr hierarchaeth wastraff a nodwyd gan Lywodraeth Cymru, y peth cyntaf yr ydym yn bwriadu ei wneud yw lleihau gwastraff yn y lle cyntaf, cyn i ni fynd ymlaen i ailddefnyddio, atgyweirio ac ailgylchu, ac mae gan leihau gwastraff bwyd bob math o fanteision eraill y tu hwnt i'r amgylchedd yn unig.
Yn ystod y pandemig, Llywydd, roeddem yn gallu gwneud mwy o waith gyda FareShare Cymru i gynyddu cwmpas eu gwaith gyda'r gadwyn cyflenwi bwyd ac felly i ailgyfeirio bwyd dros ben. O ganlyniad, maen nhw bellach yn cyflenwi dros 200 o sefydliadau, ac rydym yn ehangu'r ddarpariaeth ymhellach i Gymru gyfan. Yn ystod mis Ebrill, yr oeddwn yn gallu ymweld, gyda fy nghyd-Aelod Jane Hutt, â phrosiect gwych yn nhref y Barri lle mae bwyd a sicrhawyd drwy FareShare Cymru ar gael i bobl, sydd, yn anffodus iawn, yn yr argyfwng costau byw sy'n ein hwynebu, angen defnyddio'r cyfleusterau hynny hyd yn oed yn fwy nag yn y gorffennol.
Yn ystod y 12 mis blaenorol, Llywydd, drwy weithio gyda FareShare Cymru, maen nhw wedi gallu ailddosbarthu 882 tunnell o fwyd, sy'n cyfrannu at bron i 900,000 o brydau bwyd—bwyd a fyddai fel arall wedi'i wastraffu. Ac mae'n enghraifft dda iawn, rwy'n credu, o'r ffordd, yma yng Nghymru, yr ydym ni'n ysgogi sefydliad trydydd sector blaengar iawn a'r partneriaethau sydd ganddyn nhw gydag archfarchnadoedd a busnesau eraill a gwirfoddolwyr lleol, ond yn ei wneud o fewn fframwaith a gefnogir gan yr awdurdod lleol a chan Lywodraeth Cymru.
First Minister, I'm sure that you would join me in thanking the 7,000 people in Wales who have signed up to take part in the Big Plastic Count. Their selflessness and their efforts will now provide a national snapshot of the plastic waste problem that actually plagues our communities. However, there is no denying that further action needs to be taken to tackle the plastic plague. WRAP Cymru worked with Monmouthshire County Council recently to review their choice of switching from single-use plastic milk bottles to reusable glass milk bottles. It found that the move to glass resulted in cost savings of 39 per cent for the local authority and a 25 per cent reduction in greenhouse gas emissions. Rhondda Cynon Taf alone recycled 750 tonnes of glass last year—enough to make bottles to contain 2.7 million pints of milk. Now, I think that this is a really good example to follow. So, First Minister, speaking of supermarkets, would you consider working with them in an effort to see whether they would transition to the greater use of glass instead of plastic? Diolch.
Prif Weinidog, rwy'n siŵr y byddech chi'n ymuno â mi i ddiolch i'r 7,000 o bobl yng Nghymru sydd wedi cofrestru i gymryd rhan yn y Cyfrif Plastig Mawr. Bydd eu hanhunanoldeb a'u hymdrechion nawr yn rhoi cipolwg cenedlaethol o'r broblem gwastraff plastig sy'n plagio ein cymunedau mewn gwirionedd. Fodd bynnag, nid oes gwadu bod angen cymryd camau pellach i fynd i'r afael â'r pla plastig. Gweithiodd WRAP Cymru gyda Chyngor Sir Fynwy yn ddiweddar i adolygu eu dewis o newid o boteli llaeth plastig untro i boteli llaeth gwydr y gellir eu hailddefnyddio. Canfuwyd bod newid i wydr wedi arwain at arbedion costau o 39 y cant i'r awdurdod lleol a gostyngiad o 25 y cant mewn allyriadau nwyon tŷ gwydr. Ailgylchodd Rhondda Cynon Taf yn unig 750 tunnell o wydr y llynedd—digon i wneud poteli i gynnwys 2.7 miliwn peint o laeth. Nawr, rwy'n credu bod hon yn enghraifft dda iawn i'w dilyn. Felly, Prif Weinidog, wrth siarad am archfarchnadoedd, a fyddech yn ystyried gweithio gyda nhw mewn ymdrech i weld a fydden nhw yn newid i fwy o ddefnydd o wydr yn lle plastig? Diolch.
That's a really important point that the Member makes. I join with her in congratulating those people who've signed up to the Big Plastic Count. I do remember, Llywydd, myself taking a group of young people across the beach, Tenby North beach, in the year 2000 as part of the millennium great plastic count, and having it repeated so that we can see where patterns are changing, where progress is being made and where ground is being lost, is a very important part of how we can plan to do better in the future.
We know that young people in schools have led the way in looking for recyclable glass bottles for milk, and paper straws instead of plastic straws. Young people themselves have been fantastic advocates for that. And doing more with the supermarkets—my colleague Lesley Griffiths, meets with them regularly. And as I said, a number of supermarkets are themselves genuinely wishing to be progressive in doing more in the packaging that they use, in the reuse of material that otherwise would go into landfill, and we can certainly take up the idea that the Member has mentioned this afternoon.
Mae hwnna'n bwynt pwysig iawn y mae'r Aelod yn ei wneud. Ymunaf â hi i longyfarch y bobl hynny sydd wedi ymuno â'r Cyfrif Plastig Mawr. Rwy'n cofio, Llywydd, fy hun yn mynd â grŵp o bobl ifanc ar draws y traeth, traeth y gogledd, Dinbych-y-pysgod, yn y flwyddyn 2000 fel rhan o gyfrif plastig mawr y mileniwm, ac mae ei ailadrodd fel y gallwn weld lle mae patrymau'n newid, lle mae cynnydd yn cael ei wneud a lle mae tir yn cael ei golli, yn rhan bwysig iawn o'r ffordd y gallwn gynllunio i wneud yn well yn y dyfodol.
Gwyddom fod pobl ifanc mewn ysgolion wedi arwain y ffordd o ran chwilio am boteli gwydr ailgylchadwy ar gyfer llaeth, a gwellt papur yn lle gwellt plastig. Mae'r bobl ifanc eu hunain wedi bod yn eiriolwyr gwych dros hynny. A gwneud mwy gyda'r archfarchnadoedd—mae fy nghyd-Aelod Lesley Griffiths, yn cyfarfod â nhw'n rheolaidd. Ac fel y dywedais i, mae nifer o archfarchnadoedd eu hunain yn wirioneddol awyddus i fod yn flaengar wrth wneud mwy o ran y deunydd pacio y maen nhw'n ei ddefnyddio, wrth ailddefnyddio deunydd a fyddai fel arall yn mynd i safleoedd tirlenwi, a gallwn yn sicr fanteisio ar y syniad y mae'r Aelod wedi'i grybwyll y prynhawn yma.
Cwestiwn 4, Russell George.
Question 4, Russell George.
Diolch, Llywydd. What are the Welsh Government's priorities for—? Sorry, wrong question—that was No. 3.
Diolch, Llywydd. Beth yw blaenoriaethau Llywodraeth Cymru ar gyfer—? Mae'n ddrwg gennyf i, cwestiwn anghywir—Rhif 3 oedd hwnna.
4. Beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gefnogi'r sector twristiaeth yng Nghymru? OQ58074
4. What is the Welsh Government doing to support the tourism sector in Wales? OQ58074
I thank Russell George for that, Llywydd. We support the sector through advertising Wales at home and abroad, through revenue support and our £50 million Wales tourism investment fund. Our visitor levy will support the sector by increasing local authorities' investment in the future success of the industry.
Diolch i Russell George am hynna, Llywydd. Rydym yn cefnogi'r sector drwy hysbysebu Cymru gartref a thramor, drwy gymorth refeniw a'n cronfa buddsoddi mewn twristiaeth gwerth £50 miliwn yng Nghymru. Bydd ein ardoll ymwelwyr yn cefnogi'r sector drwy gynyddu buddsoddiad awdurdodau lleol yn llwyddiant y diwydiant yn y dyfodol.
Thank you, First Minister, for your answer. I want to raise the issue as regards many holiday let businesses in mid Wales that I think will become unviable if the Government's plans to increase the threshold to 182 days per year let come into being. I'd be grateful if you would provide advice to Mr Paul Martin, one of my constituents, who has outlined his case to me many times and also outlined his case to the BBC politics show on Sunday this week. Mr Martin converted outbuildings on the site of his B&B. The cottages have never been lived in. In fact, the utilities across all the cottages are joined and planning permission does not allow for the properties to be used for residential dwelling use. The holiday season is, of course, shorter in many parts of Wales, including in Kerry where Mr Martin's business is situated, so it would be near impossible for Mr Martin to let his four properties each for 182 days per year. Under your changes, Mr Martin would have to put his properties into the council tax system. Under the council tax system, increased charges would make the business unviable and the business would, sadly, have to close. However, despite the business closing, Mr Martin would still have to pay the higher rate for empty properties, and the cottages would become not able to convert and would remain a liability for Mr Martin and his business. Can you advise Mr Martin how he should proceed?
Diolch, Prif Weinidog, am eich ateb. Rwyf eisiau codi'r mater ynghylch llawer o fusnesau gwyliau yn y canolbarth a fydd, yn fy marn i, yn mynd yn anhyfyw os bydd cynlluniau'r Llywodraeth i gynyddu'r trothwy i 182 diwrnod y flwyddyn yn dod i fodolaeth. Byddwn yn ddiolchgar pe baech yn rhoi cyngor i Mr Paul Martin, un o fy etholwyr, sydd wedi amlinellu ei achos i mi droeon a hefyd wedi amlinellu ei achos i raglen y BBC, The Politics Show ddydd Sul yr wythnos hon. Addasodd Mr Martin dai allan ar safle ei lety gwely a brecwast. Ni fu neb yn byw yn y bythynnod erioed. Yn wir, mae'r cyfleustodau ar draws yr holl fythynnod yn cael eu huno ac nid yw caniatâd cynllunio yn caniatáu i'r eiddo gael ei ddefnyddio fel anheddau preswyl. Mae tymor y gwyliau, wrth gwrs, yn fyrrach mewn sawl rhan o Gymru, gan gynnwys yng Ngheri lle mae busnes Mr Martin, felly byddai bron yn amhosibl i Mr Martin osod pob un o'i bedwar eiddo am 182 diwrnod y flwyddyn. O dan eich newidiadau, byddai'n rhaid i Mr Martin roi ei eiddo yn system y dreth gyngor. O dan system y dreth gyngor, byddai taliadau uwch yn gwneud y busnes yn anhyfyw a byddai'n rhaid i'r busnes, yn anffodus, gau. Fodd bynnag, ar ôl i'r busnes gau, byddai'n rhaid i Mr Martin dalu'r gyfradd uwch o hyd am eiddo gwag, ac ni ellid trosi'r bythynnod a bydden nhw'n parhau i fod yn faich ar Mr Martin a'i fusnes. A allwch chi gynghori Mr Martin ar sut y dylai fynd yn ei flaen?
Well, Llywydd, I'll respond to the general point, because I can't be expected to give advice to somebody about their specific circumstances. In general, the position is this: where businesses are businesses, then of course they should be regulated under a business system, and they should take advantage, where they can, of any reliefs from business rates. If you're not letting a property for half of the year, then I don't think you're properly regarded as a business. You can continue to operate, of course you can. Nobody is saying that the business doesn't continue; it's simply that, in those circumstances, you should pay council tax and make that part of your business plan. That, I think, is a fair way for people to proceed. It is a way of distinguishing between businesses that are businesses in the full sense of that term from businesses that, as we have heard, and have heard many times on the floor of this Senedd, arrange their affairs in a way to take advantage of small business rate relief and to deny the contribution to local authority funds that is necessary to support them in their wider operation.
Wel, Llywydd, fe wnaf i ymateb i'r pwynt cyffredinol, oherwydd ni ellir disgwyl i mi roi cyngor i rywun ynghylch eu hamgylchiadau penodol. Yn gyffredinol, dyma'r sefyllfa: pan fo busnesau'n fusnesau, yna wrth gwrs dylen nhw gael eu rheoleiddio o dan system fusnes, a dylen nhw fanteisio, pan gallan nhw, ar unrhyw ryddhad o ardrethi busnes. Os nad ydych yn gosod eiddo am hanner y flwyddyn, yna nid wyf yn credu eich bod yn cael eich ystyried yn fusnes go iawn. Gallwch barhau i weithredu, wrth gwrs y gallwch chi. Nid oes neb yn dweud nad yw'r busnes yn parhau; yn syml, o dan yr amgylchiadau hynny, dylech dalu'r dreth gyngor a gwneud hynny'n rhan o'ch cynllun busnes. Rwy'n credu bod hynny'n ffordd deg i bobl symud ymlaen. Mae'n ffordd o wahaniaethu rhwng busnesau sy'n fusnesau yn yr ystyr lawn y term hwnnw, a busnesau sydd, fel y clywsom ni droeon ar lawr y Senedd hon, yn trefnu eu busnes mewn ffordd i fanteisio ar ryddhad ardrethi i fusnesau bach a pheidio â chyfrannu at gronfeydd awdurdodau lleol sy'n angenrheidiol i'w cefnogi yn eu gweithrediad ehangach.
First Minister, sport and culture are obviously two key drivers for tourism in Wales and, here in north Wales, we have some golden opportunities to promote tourism through sport and culture in the coming weeks. Would you confirm that you and your entire Government will be offering full and pretty fierce support for Wrexham Association Football Club in the National League play-offs and also to the people of Wrexham county borough in the campaign to win the UK City of Culture status competition?
Prif Weinidog, mae chwaraeon a diwylliant yn amlwg yn ddau sbardun allweddol ar gyfer twristiaeth yng Nghymru ac, yma yn y gogledd, mae gennym ni rai cyfleoedd euraid i hyrwyddo twristiaeth drwy chwaraeon a diwylliant dros yr wythnosau nesaf. A wnewch chi gadarnhau y byddwch chi a'ch Llywodraeth gyfan yn cynnig cefnogaeth lawn ac eithaf tanbaid i Glwb Pêl-droed Wrecsam yn gemau ail gyfle'r Gynghrair Genedlaethol a hefyd i bobl bwrdeistref sirol Wrecsam yn yr ymgyrch i ennill cystadleuaeth statws Dinas Diwylliant y DU?
Well, Llywydd, I thank Ken Skates for that question. It does take me back to the terms of the original question, asking us what we do to support the tourism sector, and one of the things that we do is to support the sector in extending the range of things that it has on offer and to extend the season over which it operates. And when Wrexham becomes, as I certainly hope it will, the city of culture, when that is announced, as we believe, on the thirty-first of this month, then it will have the support of the entire Government behind it. The Minister for culture wrote to the local authority very recently, setting out the support that the Welsh Government will offer—financial support and other forms of support—so that that could be conveyed to the committee responsible for making the decision, so that they would know that. If they choose Wrexham, as I hope they will, then they can do so knowing that the Welsh Government will be four-square behind the bid and the year of activities that would follow.
Llywydd, I don't lack advice on the fortune of Wrexham Association Football Club. A source not very far from where I am standing keeps me very well informed, and, just before First Minister's questions arrived today, we were discussing the relative merits of Grimsby and other potential opponents for Wrexham and where they lay in the league and who had played them and what their results had been. So, I'm very pleased indeed to support Wrexham Association Football Club. They've had a fantastic season, and I hope it ends with the success that the club deserves.
Wel, Llywydd, diolch i Ken Skates am y cwestiwn yna. Mae'n mynd â mi'n ôl at delerau'r cwestiwn gwreiddiol, yn gofyn i ni beth a wnawn i gefnogi'r sector twristiaeth, ac un o'r pethau a wnawn yw cefnogi'r sector i ymestyn yr ystod o bethau sydd ganddo ar gael ac ymestyn y tymor y mae'n gweithredu ynddo. A phan ddaw Wrecsam, fel y gobeithiaf yn sicr, yn ddinas ddiwylliant, pan gyhoeddir hynny, fel y credwn, ar yr unfed ar ddeg ar hugain o'r mis hwn, yna caiff gefnogaeth y Llywodraeth gyfan. Ysgrifennodd y Gweinidog ddiwylliant at yr awdurdod lleol yn ddiweddar iawn, gan nodi'r gefnogaeth y bydd Llywodraeth Cymru yn ei chynnig—cymorth ariannol a mathau eraill o gymorth—fel y gellid cyfleu hynny i'r pwyllgor sy'n gyfrifol am wneud y penderfyniad, fel y bydden nhw'n gwybod hynny. Os bydda nhw'n dewis Wrecsam, fel y gwnânt, gobeithio, yna gallan nhw wneud hynny gan wybod y bydd Llywodraeth Cymru yn gadarn y tu ôl i'r cais a'r flwyddyn o weithgareddau a fyddai'n dilyn.
Llywydd, nid wyf yn brin o gyngor ynghylch ffawd dda Clwb Pêl-droed Cymdeithas Wrecsam. Mae ffynhonnell nad yw'n bell iawn o'r lle yr wyf yn sefyll yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i mi, ac, ychydig cyn i gwestiynau'r Prif Weinidog gyrraedd heddiw, roeddem yn trafod rhinweddau cymharol Grimsby a darpar wrthwynebwyr eraill Wrecsam a ble yr oedden nhw yn y gynghrair a phwy oedd wedi chwarae yn eu herbyn nhw a beth oedd eu canlyniadau. Felly, rwy'n falch iawn o gefnogi Clwb Pêl-droed Cymdeithas Wrecsam. Maen nhw wedi cael tymor gwych, a gobeithio y bydd yn dod i ben gyda'r llwyddiant y mae'r clwb yn ei haeddu.
Mae cwestiwn 5 [OQ58081] wedi'i dynnu nôl. Cwestiwn 6, Carolyn Thomas.
Question 5 [OQ58081] has been withdrawn. Question 6, Carolyn Thomas.
6. Pa asesiad y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o effaith costau byw cynyddol ar bobl yng ngogledd Cymru? OQ58086
6. What assessment has the Welsh Government made of the impact of the rising cost of living on people in north Wales? OQ58086
Llywydd, the cost-of-living crisis affects people across north Wales. Surging inflation, tax increases and a failure to protect incomes will result in a fall in living standards and put significant pressure on vulnerable households. We are doing all we can, within the powers we have, to provide support to them.
Llywydd, mae'r argyfwng costau byw yn effeithio ar bobl ar draws y gogledd. Bydd chwyddiant, codiadau treth a methiant i ddiogelu incwm yn arwain at ostyngiad mewn safonau byw ac yn rhoi pwysau sylweddol ar aelwydydd sy'n agored i niwed. Rydym yn gwneud popeth o fewn ein gallu, o fewn y pwerau sydd gennym ni, i roi cymorth iddyn nhw.
Thank you, First Minister. Households in north Wales are facing an unprecedented cost-of-living crisis through no fault of their own. Day-to-day costs are going up as inflation rises. With inflation at its highest level since March 1982, when it was 9.1 per cent, the solutions offered by Conservative MPs have been insulting. We've been told to get better jobs, we've seen a Tory MP say that people can't cook or budget properly, and we've got a Prime Minister whose response to a pensioner riding the bus to keep warm, all day long, because she can't afford to switch on her heating, was to remind us that he introduced the 24-hour freedom bus pass. I don't believe that they live in the real world, or that they ever have done. Does the First Minister agree with me that it's time for the Tories in Westminster to take this crisis seriously and offer protection to all those that are suffering?
Diolch yn fawr, Prif Weinidog. Mae aelwydydd yn y gogledd yn wynebu argyfwng costau byw na welwyd mo'i debyg o'r blaen heb fod unrhyw fai arnyn nhw eu hunain. Mae costau o ddydd i ddydd yn codi wrth i chwyddiant godi. Gyda chwyddiant ar ei lefel uchaf ers mis Mawrth 1982, pan oedd yn 9.1 y cant, mae'r atebion a gynigiwyd gan ASau Ceidwadol wedi bod yn sarhaus. Dywedwyd wrthym am gael gwell swyddi, rydym wedi clywed AS Torïaidd yn dweud na all pobl goginio na chyllidebu'n iawn, ac mae gennym Brif Weinidog yn San Steffan wrth ymateb i bensiynwraig yn teithio ar y bws i gadw'n gynnes, drwy'r dydd, oherwydd na all fforddio droi ei gwres ymlaen, yn ein hatgoffa ni ei fod ef wedi cyflwyno'r tocyn bws rhyddid 24 awr. Dydw i ddim yn credu eu bod yn byw yn y byd go iawn, na'u bod nhw erioed wedi gwneud. A yw'r Prif Weinidog yn cytuno â mi ei bod yn bryd i'r Torïaid yn San Steffan gymryd yr argyfwng hwn o ddifrif a chynnig amddiffyniad i bawb sy'n dioddef?
The Chancellor of the Exchequer told us that it would be 'silly' of him—that's the word he used—it would be 'silly' of him to offer further help to people facing the cost-of-living crisis. As Carolyn Thomas said, you sometimes think—well, you don't think, you know—that these people do not live in the same world as the people who face those dreadful choices between whether they can afford to eat or whether they can meet other basic necessities. Carolyn Thomas said, Llywydd, that inflation had risen to 9.1 per cent. For the bottom 10 per cent of the population, the Institute for Fiscal Studies estimates that inflation is already 10.9 per cent, because they have to spend 11 per cent of their total budget on gas and electricity. That's the reality of life for far too many households in Wales, and it deserves the sort of response that only the UK Government, with its responsibilities, with its fiscal firepower, is able to mount.
Here in Wales, we go on adding to the repertoire of things that we can mobilise from our own resources. It's sometimes forgotten, Llywydd, that COVID has not gone away and that that has had a disproportionate impact on people from low-income households as well. Just in the last week, we have made 4,073 payments under our self-isolation scheme—a scheme abandoned in England, by the way—putting £2.5 million into the pockets of people who, by definition, are those who need it the most. In that same week, we've made 3,653 COVID payments—COVID payments alone—from our discretionary assistance fund, which, again, is a fund not available across the border in the United Kingdom, with another £260,000 finding its way into the budgets of households who need it the most. If we can mobilise across the range of things we have available to us, there is no excuse at all for the UK Government failing to deliver a windfall tax, failing to deliver a social tariff, failing to find ways in which general taxation rather than fuel bills pick up those social and environmental costs, failing to do so many of those things that energy companies and others are themselves urging the UK Government to do.
Dywedodd Canghellor y Trysorlys wrthym y byddai'n 'wirion'—dyna'r gair a ddefnyddiodd—byddai'n 'wirion' iddo gynnig cymorth pellach i bobl sy'n wynebu'r argyfwng costau byw. Fel y dywedodd Carolyn Thomas, rydych chi weithiau'n meddwl—wel, nid ydych yn meddwl, fe wyddoch—nad yw'r bobl hyn yn byw yn yr un byd â'r bobl sy'n wynebu'r dewisiadau ofnadwy hynny rhwng fforddio bwyta a bodloni angenrheidiau sylfaenol eraill. Dywedodd Carolyn Thomas, Llywydd, fod chwyddiant wedi codi i 9.1 y cant. Ar gyfer y 10 y cant isaf o'r boblogaeth, mae'r Sefydliad Astudiaethau Cyllid yn amcangyfrif bod chwyddiant eisoes yn 10.9 y cant, oherwydd mae'n rhaid iddyn nhw wario 11 y cant o gyfanswm eu cyllideb ar nwy a thrydan. Dyna realiti bywyd i lawer gormod o aelwydydd yng Nghymru, ac mae'n haeddu'r math o ymateb dim ond Llywodraeth y DU, gyda'i chyfrifoldebau, gyda'i phŵer cyllidol, sy'n gallu ei gynnig.
Yma yng Nghymru, rydym ni'n mynd ati i ychwanegu at y repertoire o bethau y gallwn ni eu defnyddio o'n hadnoddau ein hunain. Anghofir weithiau, Llywydd, nad yw COVID wedi diflannu a bod hynny wedi cael effaith anghymesur ar bobl o gartrefi incwm isel hefyd. Yn ystod yr wythnos diwethaf, rydym wedi gwneud 4,073 o daliadau o dan ein cynllun hunanynysu—cynllun a gafodd ei ddileu yn Lloegr, gyda llaw—gan roi £2.5 miliwn ym mhocedi pobl sydd, drwy ddiffiniad, y rhai sydd ei angen fwyaf. Yn yr un wythnos, fe wnaethom ni 3,653 o daliadau COVID—taliadau COVID yn unig—o'n cronfa cymorth dewisol, sydd, unwaith eto, yn gronfa nad yw ar gael dros y ffin yn y Deyrnas Unedig, gyda £260,000 arall yn mynd i gyllidebau aelwydydd sydd ei angen fwyaf. Os gallwn ddefnyddio'r ystod o bethau sydd ar gael i ni, nid oes esgus o gwbl i Lywodraeth y DU fethu darparu treth ffawdelw, methu darparu tariff cymdeithasol, methu dod o hyd i ffyrdd y mae trethiant cyffredinol yn hytrach na biliau tanwydd yn talu'r costau cymdeithasol ac amgylcheddol hynny, methu gwneud cymaint o'r pethau hynny y mae cwmnïau ynni ac eraill eu hunain yn annog Llywodraeth y DU i'w gwneud.
7. Pa fentrau y mae Llywodraeth Cymru yn ymgymrd â hwy i helpu bragwyr bach, annibynnol? OQ58070
7. What initiatives is the Welsh Government undertaking to help small, independent brewers? OQ58070
Small, independent brewers are supported through a wide range of advice and finance available to micro, small and medium-sized businesses in Wales. That help comes, for example, through Business Wales and the Development Bank of Wales.
Cefnogir bragwyr bach, annibynnol drwy ystod eang o gyngor a chyllid sydd ar gael i fusnesau micro, bach a chanolig eu maint yng Nghymru. Daw'r cymorth hwnnw, er enghraifft, drwy Busnes Cymru a Banc Datblygu Cymru.
Thank you, Minister. As you know, this Government is introducing a digital system in its deposit-return scheme that will be incompatible with the DRS schemes being introduced in England and Northern Ireland. This incompatibility will create barriers to trade, increase production costs and, in particular, reduce the choice and availability of beer here. Independent brewers in Wales produce around 19 million pints for the UK market, and increased costs for the new labelling requirements, as well as annual registration and producer fees, and the impact of return containers will likely consume all of their profit, which is typically less than 8 per cent per bottle. Change of production lines to generate country-specific items or stock keeping units is very costly, therefore, small brewers will most likely no longer be able to sell in both the Welsh and English markets, thus massively reducing their overall sales. The online take-back service is also likely to be unachievable for small producers, and this will pretty much end small, independent brewers being able to afford to sell here in Wales. First Minister, as you know, the beer market is exceptionally competitive, and independent brewers are already struggling to compete with large, international producers. What is this Government doing to ensure that there's a joined-up approach on a deposit-return scheme and that Welsh brewers will not be disadvantaged by the different DRS schemes? Thank you.
Diolch yn fawr, Gweinidog. Fel y gwyddoch chi, mae'r Llywodraeth hon yn cyflwyno system ddigidol yn ei chynllun dychwelyd ernes a fydd yn anghydnaws â'r cynlluniau dychwelyd ernes sy'n cael eu cyflwyno yn Lloegr a Gogledd Iwerddon. Bydd yr anghydnawsedd hwn yn creu rhwystrau i fasnachu, yn cynyddu costau cynhyrchu ac, yn benodol, yn lleihau'r dewis o gwrw a faint o gwrw fydd ar gael yma. Mae bragwyr annibynnol yng Nghymru yn cynhyrchu tua 19 miliwn peint ar gyfer marchnad y DU, a bydd costau uwch ar gyfer y gofynion labelu newydd, yn ogystal â ffioedd cofrestru a chynhyrchu blynyddol, a bydd effaith cynwysyddion dychwelyd yn debygol o fwyta eu helw i gyd, sydd fel arfer yn llai nag 8 y cant y botel. Mae newid llinellau cynhyrchu i gynhyrchu eitemau neu unedau cadw stoc sy'n benodol i wlad yn gostus iawn, felly, mae'n debygol na fydd bragwyr bach yn gallu gwerthu ym marchnadoedd Cymru a Lloegr mwyach, gan leihau eu gwerthiant cyffredinol yn aruthrol. Mae'r gwasanaeth cymryd yn ôl ar-lein hefyd yn debygol o fod yn amhosibl i gynhyrchwyr bach ei gyflawni, a bydd hyn yn rhoi diwedd ar allu bragwyr bach, annibynnol i fforddio gwerthu yma yng Nghymru. Prif Weinidog, fel y gwyddoch chi, mae'r farchnad gwrw yn eithriadol o gystadleuol, ac mae bragwyr annibynnol eisoes yn ei chael yn anodd cystadlu â chynhyrchwyr rhyngwladol mawr. Beth y mae'r Llywodraeth hon yn ei wneud i sicrhau bod dull gweithredu cydgysylltiedig ar gyfer cynllun dychwelyd ernes ac na fydd bragwyr Cymru o dan anfantais oherwydd y gwahanol gynlluniau dychwelyd ernes? Diolch.
Well, Llywydd, I think it's important to set out some of the background to the issue that the Member highlights. We had agreed a joint set of proposals for a deposit-return scheme with the UK Government. We took part in a joint consultation on those joint set of proposals with them, and it is only in the post-consultation design of the DRS scheme that the UK Government for England decided to move away from the scope of materials that we had agreed with them would be included within the scheme. So, when the Member asks me what we are doing to secure a joined-up approach, his question is really to be directed to his colleagues in the UK Government, because it is they, not us, who changed their minds about a scheme that we had jointly agreed with them.
And just for those who weren't following the detail of the supplementary question closely, I should point out that what the Member is complaining of is that we will include glass bottles in our scheme, as they do in Scotland, whereas in England they have now decided not to do so. Maybe Janet Finch-Saunders, given the force with which she spoke about the importance of glass bottles today, could help the UK Government to come to a different conclusion on that matter.
Welsh companies will have to have different labelling now because the English Government has decided not to have a common scheme between Scotland, Wales and England. Because they will have to be compliant with the Scottish regulations, these are inevitable for Welsh businesses. It's not a matter of saying, 'If we went in with England, they wouldn't need to do it.' They'll be selling into the Scottish market, and they'll have to do it for them.
In the meantime, there are some mitigating measures that we will discuss with the sector and work with them. We can talk with them about the level of annual registration fee; we will discuss with them the design of the online aspects of the scheme; and we will talk with them about an approach to labelling requirements, so that we can mitigate the difficulties that the UK Government has now caused for small, independent brewers here in Wales.
But, in the end, Llywydd, let's not forget that the DRS is a form of extended producer responsibility. Businesses who place products on the market have to cover the costs of managing the waste of the products that they sell, and that includes recycling at the end of their intended use, and we will continue to pursue that objective here in Wales.
Wel, Llywydd, rwy'n credu ei bod yn bwysig nodi rhywfaint o gefndir y mater y mae'r Aelod yn ei amlygu. Roeddem wedi cytuno ar gyfres ar y cyd o gynigion ar gyfer cynllun dychwelyd ernes gyda Llywodraeth y DU. Gwnaethom gymryd rhan mewn ymgynghoriad ar y cyd ar y gyfres o gynigion ar y cyd hynny gyda nhw, a dim ond yn y cynllun ar ôl yr ymgynghoriad y penderfynodd Llywodraeth y DU ar gyfer Lloegr i symud oddi wrth gwmpas y deunyddiau yr oeddem wedi cytuno arnyn nhw gyda nhw a fyddai'n cael eu cynnwys yn y cynllun. Felly, pan fo'r Aelod yn gofyn i mi beth yr ydym yn ei wneud i sicrhau dull gweithredu cydgysylltiedig, mae angen i'w gwestiwn gael ei gyfeirio at ei gyd-Aelodau yn Llywodraeth y DU, oherwydd nhw, nid ni, a newidiodd eu meddyliau ynghylch cynllun yr oeddem wedi cytuno arno ar y cyd.
Ac ar gyfer y rheini nad oedden nhw yn dilyn manylion y cwestiwn atodol yn fanwl, dylwn i dynnu sylw at y ffaith mai'r hyn y mae'r Aelod yn cwyno amdano yw y byddwn ni'n cynnwys poteli gwydr yn ein cynllun, fel y gwnânt yn yr Alban, ond yn Lloegr maen nhw bellach wedi penderfynu peidio â gwneud hynny. Efallai y gallai Janet Finch-Saunders, o gofio'r ffordd rymus y soniodd am bwysigrwydd poteli gwydr heddiw, helpu Llywodraeth y DU i ddod i gasgliad gwahanol ar y mater hwnnw.
Bydd yn rhaid i gwmnïau o Gymru gael labeli gwahanol nawr gan fod Llywodraeth Lloegr wedi penderfynu peidio â chael cynllun cyffredin rhwng yr Alban, Cymru a Lloegr. Gan y bydd yn rhaid iddyn nhw gydymffurfio â rheoliadau'r Alban, mae'r rhain yn anochel i fusnesau Cymru. Nid yw'n fater o ddweud, 'Pe baem yn mynd i mewn gyda Lloegr, ni fyddai angen iddyn nhw wneud hynny.' Byddan nhw'n gwerthu i farchnad yr Alban, a bydd yn rhaid iddyn nhw wneud hyn ar eu cyfer nhw.
Yn y cyfamser, mae rhai mesurau lliniaru y byddwn ni'n eu trafod gyda'r sector ac yn gweithio gyda nhw. Gallwn siarad â nhw am lefel y ffi gofrestru flynyddol; byddwn yn trafod gyda nhw gynllun agweddau ar-lein y cynllun; a byddwn yn siarad â nhw am ddull o ymdrin â gofynion labelu, fel y gallwn liniaru'r anawsterau y mae Llywodraeth y DU bellach wedi'u hachosi i fragwyr bach, annibynnol yma yng Nghymru.
Ond, yn y pen draw, Llywydd, gadewch i ni beidio ag anghofio bod y system dychwelyd ernes yn fath o gyfrifoldeb estynedig i gynhyrchwyr. Rhaid i fusnesau sy'n rhoi cynnyrch ar y farchnad dalu costau rheoli gwastraff y cynhyrchion y maen nhw'n eu gwerthu, ac mae hynny'n cynnwys ailgylchu ar ddiwedd eu defnydd bwriadedig, a byddwn yn parhau i ddilyn y nod hwnnw yma yng Nghymru.
8. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i warchod buddiannau cymunedol yn y broses gynllunio? OQ58114
8. What steps is the Welsh Government taking to protect community interests in the planning process? OQ58114
Diolch i Rhun ap Iorwerth am y cwestiwn, Llywydd. Mae sicrhau ein bod ni'n datblygu ar sail cynlluniau yn golygu bod cymunedau yn cael y tai, y swyddi a'r seilwaith sydd eu hangen arnyn nhw. Drwy fynd ati fel hyn, y cymunedau eu hunain sy'n penderfynu pa ffordd sy'n gywir iddyn nhw.
I thank Rhun ap Iorwerth for the question, Llywydd. Ensuring that development is based on a plan-led approach leads to communities having the housing, jobs and infrastructure they need. By following such an approach, it's the communities themselves that decide the right way for them.
A gaf i dynnu sylw'r Prif Weinidog at stad o dai Parc Del Fryn ym Mrynteg yn fy etholaeth i? Mae o'n ddatblygiad dwi wedi tynnu sylw ato fo droeon dros y blynyddoedd, ac mae o wedi denu sylw eto rŵan wrth i ragor o dai gael eu codi yno. Mae'n bentref braf iawn—dwi ddim yn gwybod os ydy'r Prif Weinidog yn ei nabod o—ac mae'r rhain yn edrych fel tai delfrydol i gwpwl ifanc eu prynu neu eu rhentu am y tro cyntaf, i fagu teulu ynddyn nhw. Ond y gwir amdani ydy bod trigolion lleol sydd angen tŷ wedi'u gwahardd rhag prynu'r rhain oherwydd datblygiad gwyliau ydy o, ac mae'r prisiau ymhell o'u cyrraedd nhw beth bynnag. Mae'r sinig ynof i hyd yn oed yn gweld yr enw, 'Parc Del Fryn', er yn Gymraeg, yn atseinio o enwau gwyliau tramor.
Ond, beth bynnag, mi roddwyd caniatâd i'r datblygiad yma dros 10 mlynedd yn ôl, felly mae dwylo y cyngor presennol wedi'u clymu. Ond beth all y Prif Weinidog ei wneud, ar frys, i sicrhau, drwy reolau cynlluniau cenedlaethol, fod datblygiadau fel hyn ddim yn cael digwydd? Achos, a siarad yn blaen, mae o'n sarhad ar y cymunedau lleol, yn enwedig felly pan ydym ni'n wynebu argyfwng tai.
May I draw the First Minister's attention to the Parc Del Fryn housing estate in Brynteg in my constituency? It's a development I've highlighted many times over the years, and it's attracted attention again now as more homes are built. It's a wonderful village—I'm not sure if the First Minister is familiar with it—and these look like ideal homes for young couples to buy or rent for the first time, to raise a family in them. But the reality is that local residents who need a house are prohibited from buying these properties because it's a holiday development, and the prices are way beyond their reach anyway. The cynic in me even sees the name, 'Parc Del Fryn', although being in Welsh, being a reflection of foreign holiday locations.
Now, permission was given for this over 10 years ago, so the hands of the current council are tied. But what can the First Minister do, as a matter of urgency, to ensure, through national planning regulations, that these kinds of developments can't be allowed to happen? Because, plainly speaking, it's an insult to local communities, particularly when we're facing a housing crisis.
Wel, Llywydd, jest i ddweud, dwi wedi cael cyngor oddi wrth ein swyddogion ni yn y Llywodraeth, a beth maen nhw wedi'i ddweud wrthyf i am yr enghraifft benodol mae'r Aelod yn sôn amdano, beth maen nhw wedi'i ddweud wrthyf i yw bod y caniatâd cynllunio gwreiddiol wedi'i roi yn benodol ar gyfer cartrefi gwyliau. So, dydyn nhw ddim yn gallu eu gwerthu nhw i bobl sydd eisiau byw yna drwy'r flwyddyn achos dim ond fel cartrefi gwyliau oedd y caniatâd a gafwyd y tro cyntaf. Pe bai'r cais wedi bod am dai parhaol ar y safle hwnnw, efallai na fyddai wedi cael ei ganiatáu. Dyna beth dwi wedi ei glywed.
Nawr, mae gan Ynys Môn a Gwynedd gynllun datblygu lleol ar y cyd, ac maent ar fin cynnal adolygiad llawn ohono. Edrychaf ymlaen at drafod yr holl faterion hyn mewn cyfarfod yr wyf yn ei gynnal ag arweinwyr awdurdodau lleol ledled gogledd Cymru yfory. Dwi'n hollol hapus i gydweithio â'r awdurdodau lleol os oes mwy rŷn ni'n gallu ei wneud i'w helpu nhw, yn enwedig yng nghyd-destun Ynys Môn nawr, gan fod Llywodraeth y Deyrnas Unedig unwaith eto wedi codi posibilrwydd dyfodol Wylfa Newydd. Dwi'n cofio'r tro diwethaf pan oeddem ni'n siarad am yr effaith ar dai ar yr ynys pe bai'r datblygiad hwnnw yn mynd yn ei flaen.
So, y pwyntiau mae Rhun ap Iorwerth wedi'u codi y prynhawn yma, Llywydd, maen nhw'n mynd i fod yn fwy pwysig yn y dyfodol os bydd hynny'n mynd yn ei flaen, a dwi'n fodlon trafod sut y gallwn ni fel Llywodraeth, yn cydweithio â'r awdurdodau lleol, wneud mwy i helpu yn y cyd-destun mae Rhun ap Iorwerth wedi siarad amdano y prynhawn yma.
Well, Llywydd, just to say, I've received advice from our officials in the Government, and what they've told me about the specific example that the Member is talking about, what they've said to me is that the original planning consent was granted specifically for holiday homes. So, they can't sell them to people who want to live there throughout the year because it is only as holiday homes that the permission was granted in the first instance. If the application had been made for permanent residential homes on that site, perhaps they wouldn't have been permitted, in terms of that development. That's what I've heard.
Now, Anglesey and Gwynedd have a local development plan, a joint plan, and they're about to undertake a full review of that joint plan. I look forward to discussing all of the relevant issues in a meeting that I'll be holding with the leaders of local authorities across north Wales tomorrow. I am content to work with the local authorities if there's more that we can do to help them, particularly in the context of Anglesey now, when the United Kingdom Government once again has raised the possibility of the future of Wylfa Newydd. I remember the last time when we talked about the impact on housing on the island if that development were to go ahead.
So, the points that Rhun ap Iorwerth has made this afternoon, Llywydd, they are going to be even more pertinent and important in future if that scheme were to go ahead, and I am willing to discuss how we as a Government, in collaboration with local authorities, can do more to help in the context that Rhun ap Iorwerth has spoken about this afternoon.
9. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i fynd i'r afael â'r argyfwng hinsawdd? OQ58111
9. What action is the Welsh Government taking to tackle the climate emergency? OQ58111
Llywydd, at the heart of the three-year budget approved by this Senedd there lies £1.8 billion capital investment in creating a national forest, sustaining biodiversity, decarbonising housing, prioritising renewable energy and preventing flooding. These are amongst the actions we are taking to tackle the climate emergency.
Llywydd, wrth wraidd y gyllideb tair blynedd a gymeradwywyd gan y Senedd hon, mae buddsoddiad cyfalaf o £1.8 biliwn ar gyfer creu coedwig genedlaethol, cynnal bioamrywiaeth, datgarboneiddio tai, blaenoriaethu ynni adnewyddadwy ac atal llifogydd. Mae'r rhain ymhlith y camau yr ydym yn eu cymryd i fynd i'r afael â'r argyfwng hinsawdd.
Diolch, Prif Weinidog. I think, Prif Weinidog, that if we are to effectively tackle the climate emergency, we must properly protect areas such as the Gwent levels, and I thank you very much for your commitment, and indeed your colleague Julie James's commitment, to those levels, and indeed I've been very pleased to chair the Gwent levels working group. Would you agree with me, First Minister, that a great deal of good work has already been done through the Living Levels partnership, which has effectively engaged the local community, business, local authorities and a range of third sector organisations to work out the ideas and the actions necessary to build on the progress to date, and, further, that it's absolutely essential that we get the planning guidance and the planning systems right if we are to properly sustain and protect the unique Gwent levels for the future?
Diolch, Prif Weinidog. Rwy'n credu, Prif Weinidog, os ydym ni am fynd i'r afael yn effeithiol â'r argyfwng hinsawdd, mae'n rhaid i ni ddiogelu ardaloedd fel gwastadeddau Gwent yn iawn, ac rwy'n diolch yn fawr i chi am eich ymrwymiad, ac yn wir ymrwymiad eich cyd-Aelod Julie James, i'r gwastadeddau hynny, ac yn wir rwyf wedi bod yn falch iawn o gadeirio gweithgor gwastadeddau Gwent. A fyddech chi'n cytuno â mi, Prif Weinidog, fod llawer iawn o waith da eisoes wedi'i wneud drwy'r bartneriaeth Lefelau Byw, sydd wedi ymgysylltu'n effeithiol â'r gymuned leol, busnesau, awdurdodau lleol ac amrywiaeth o sefydliadau'r trydydd sector i ganfod y syniadau a'r camau sydd eu hangen i adeiladu ar y cynnydd a wnaed hyd yma, a hefyd ei bod yn gwbl hanfodol ein bod yn cael y canllawiau cynllunio a'r systemau cynllunio'n iawn os ydym am gynnal a diogelu gwastadeddau unigryw Gwent yn briodol ar gyfer y dyfodol?
Well, Llywydd, first of all, I'd like to thank John Griffiths for the work that he has done in chairing that group, and the group has achievements already, to its credit, in habitat restoration and management, and particularly in the points that John Griffiths made in terms of community engagement. Together with my colleague Julie James, there is more we know that we can do to support the work of the group and to support the preservation of the Gwent levels in a state that makes it fit for future generations.
The Minister for Climate Change recently approved the development of strategic planning guidance for the area. This will be the first time that we will have put into practice the 'Future Wales' policy approach for mainstreaming biodiversity and ecosystem resilience into planning policies within an area like the Gwent levels. It will be a pilot of that whole approach and I'm very glad indeed that we're able to do it in that very important landscape. The Minister has also provided Natural Resources Wales with nearly £3 million in additional funding to renew and increase the coverage of land management agreements. We know that land management agreements are absolutely essential to the Gwent levels, to make sure that work goes on to manage the habitat there and to enhance the biodiversity of the site of special scientific interest that it represents.
Thirdly, and finally, Llywydd, I recently met with Julie James to review the suitability of land that was acquired for the M4 relief road, so that now, instead of having it with concrete and tarmac poured all over it, it will be able to provide a contribution to biodiversity enhancements across the levels, to make sure, as I said, that they go on for future generations being that outstanding example of the sort of landscape that people have enjoyed over generations. We want to make sure they go on enjoying them in full and in good heart for the future.
Wel, Llywydd, yn gyntaf oll, hoffwn ddiolch i John Griffiths am y gwaith y mae wedi'i wneud wrth gadeirio'r grŵp hwnnw, ac mae gan y grŵp gyflawniadau eisoes, er clod iddo, o ran adfer a rheoli cynefinoedd, ac yn enwedig yn y pwyntiau a wnaeth John Griffiths o ran ymgysylltu â'r gymuned. Ynghyd â fy nghyd-Aelod Julie James, mae mwy y gwyddom y gallwn ni ei wneud i gefnogi gwaith y grŵp ac i gefnogi'r gwaith o gadw gwastadeddau Gwent mewn cyflwr sy'n eu gwneud yn addas ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol.
Yn ddiweddar, cymeradwyodd y Gweinidog Newid Hinsawdd y gwaith o ddatblygu canllawiau cynllunio strategol ar gyfer yr ardal. Dyma fydd y tro cyntaf i ni weithredu dull polisi 'Cymru'r Dyfodol' ar gyfer prif ffrydio bioamrywiaeth a chydnerthedd ecosystemau mewn polisïau cynllunio mewn ardal fel gwastadeddau Gwent. Bydd yn gynllun treialu o'r dull gweithredu cyfan hwnnw ac rwy'n falch iawn ein bod yn gallu ei wneud yn y dirwedd bwysig iawn honno. Mae'r Gweinidog hefyd wedi rhoi bron i £3 miliwn o gyllid ychwanegol i Cyfoeth Naturiol Cymru i adnewyddu a chynyddu'r sylw a roddir i gytundebau rheoli tir. Gwyddom fod cytundebau rheoli tir yn gwbl hanfodol i wastadeddau Gwent, i sicrhau bod gwaith yn mynd rhagddo i reoli'r cynefin yno ac i wella bioamrywiaeth y safle o ddiddordeb gwyddonol arbennig y mae'n ei gynrychioli.
Yn drydydd, ac yn olaf, Llywydd, fe wnes i gyfarfod yn ddiweddar â Julie James i adolygu addasrwydd tir a gafodd ei gaffael ar gyfer ffordd liniaru'r M4, fel y bydd nawr, yn hytrach na bod o dan goncrit a tharmac, yn gallu cyfrannu at welliannau bioamrywiaeth ar draws y gwastadeddau, er mwyn sicrhau, fel y dywedais, eu bod yn mynd ymlaen i genedlaethau'r dyfodol fel yr enghraifft ragorol honno o'r math o dirwedd y mae pobl wedi'i mwynhau dros genedlaethau. Rydym ni eisiau gwneud yn siŵr eu bod nhw'n parhau i'w mwynhau'n llawn a gyda chalon lawen ar gyfer y dyfodol.
Diolch i'r Prif Weinidog.
Thank you, First Minister.
Yr eitem nesaf yw'r datganiad a chyhoeddiad busnes. Dwi'n galw ar y Trefnydd i wneud y datganiad hwnnw. Lesley Griffiths.
The next item is the business statement and announcement. I call on the Trefnydd to make that statement. Lesley Griffiths.
Diolch, Llywydd. I have one change to today's agenda. I have extended the length of the Counsel General's statement on justice in Wales to 45 minutes. Draft business for the next three sitting weeks is set out on the business statement and announcement, which can be found amongst the meeting papers available to Members electronically.
Diolch, Llywydd. Mae gennyf i un newid i'r agenda heddiw. Rwyf i wedi ymestyn hyd datganiad y Cwnsler Cyffredinol ar gyfiawnder yng Nghymru i 45 munud. Mae'r busnes drafft ar gyfer y tair wythnos nesaf wedi'i nodi ar y datganiad a chyhoeddiad busnes, sydd i'w weld ymhlith y papurau cyfarfod sydd ar gael i'r Aelodau yn electronig.
Good afternoon, Minister. I'd like to ask for a Welsh Government statement on maximising the potential of Wrexham's newly announced city status. I'm sure, Minister, you were as delighted as I was to hear the announcement that Wrexham will now be a city following Her Majesty the Queen's Platinum Jubilee celebrations. Of course, Minister, there are lots of fantastic things happening throughout Wrexham, as you'll be aware, and, as has already been mentioned, around Wrexham Association Football Club, who again will be playing at Wembley this weekend for the chance to be promoted to the football league. In addition to this, Minister, of course you'll be aware of many businesses thriving throughout Wrexham, on the industrial estate. I believe that this new status can raise the profile of Wrexham and help it go from strength to strength. So, will you join with me in congratulating all of those who enabled this to happen, but also allow for a Welsh Government statement to outline how we can ensure this new city status is maximised? Diolch yn fawr iawn.
Prynhawn da, Gweinidog. Hoffwn i ofyn am ddatganiad gan Lywodraeth Cymru ar fanteisio i'r eithaf ar botensial statws dinas Wrecsam sydd newydd ei gyhoeddi. Rwy'n siŵr, Gweinidog, eich bod chi mor falch ag yr oeddwn i o glywed y cyhoeddiad y bydd Wrecsam nawr yn ddinas yn dilyn dathliadau Jiwbilî Platinwm Ei Mawrhydi y Frenhines. Wrth gwrs, Gweinidog, mae llawer o bethau gwych yn digwydd ledled Wrecsam, fel y gwyddoch chi, ac, fel sydd wedi cael ei grybwyll eisoes, o amgylch Clwb Pêl-droed Cymdeithas Wrecsam, a fydd unwaith eto'n chwarae yn Wembley y penwythnos hwn am y cyfle i gael dyrchafiad i'r gynghrair bêl-droed. Yn ogystal â hyn, Gweinidog, wrth gwrs, byddwch chi'n ymwybodol o lawer o fusnesau'n ffynnu ledled Wrecsam, ar yr ystad ddiwydiannol. Rwy'n credu y gall y statws newydd hwn godi proffil Wrecsam a'i helpu i fynd o nerth i nerth. Felly, a wnewch chi ymuno â mi i longyfarch pawb a wnaeth hi'n bosibl i hyn ddigwydd, ond hefyd i ganiatáu datganiad gan Lywodraeth Cymru i amlinellu sut y gallwn ni sicrhau bod y gorau posibl yn cael ei wneud o'r statws dinas newydd hwn? Diolch yn fawr iawn.
Thank you. You're quite right; there are many exciting things going on in my constituency of Wrexham at the moment. We won't say anything about the result on Sunday, but we're certainly looking forward to the semi-final of the play-offs on Saturday. I think acquiring city status for Wrexham is positive, but what I think is really important now is that Wrexham County Borough Council really grasp the opportunities, the economic opportunities particularly, that they certainly believed pursuing city status would bring. I've certainly looked at other towns that got city status—I think 20 years ago it was Newport, 10 years ago it was St Asaph, which you'll know very well—and I think it is really important that that ambition is there to grasp those economic opportunities.
Diolch. Rydych chi'n hollol gywir; mae llawer o bethau cyffrous yn digwydd yn fy etholaeth i yn Wrecsam ar hyn o bryd. Ni wnawn ni sôn am y canlyniad ddydd Sul, ond rydym ni'n sicr yn edrych ymlaen at rownd gynderfynol y gemau ail gyfle ddydd Sadwrn. Rwy'n credu bod cael statws dinas i Wrecsam yn gadarnhaol, ond yr hyn sy'n bwysig iawn yn fy marn i yw bod Cyngor Bwrdeistref Sirol Wrecsam wir yn manteisio ar y cyfleoedd, y cyfleoedd economaidd yn enwedig, yr oedden nhw'n sicr yn credu y byddai ceisio statws dinas yn eu cynnig. Yn sicr, rydw i wedi edrych ar drefi eraill a gafodd statws dinas— 20 mlynedd yn ôl Casnewydd ydoedd, rwy'n credu, 10 mlynedd yn ôl, Llanelwy ydoedd, y byddwch chi'n ei hadnabod yn dda iawn—ac rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn bod yr uchelgais hwnnw yno i fanteisio ar y cyfleoedd economaidd hynny.
Trefnydd, wythnos diwethaf rhyddhawyd datganiad ysgrifenedig yn cyhoeddi £750,000 o fuddsoddiad i lyfrgelloedd ac amgueddfeydd. Wrth gwrs, dwi'n croesawu hyn yn fawr, ac mae'n dda gweld llyfrgelloedd ac amgueddfeydd ledled Cymru yn derbyn buddsoddiad. Hoffwn ofyn am ddatganiad llafar gan Ddirprwy Weinidog y celfyddydau a chwaraeon, cyn yr haf, yn rhoi gwybodaeth bellach o ran gweledigaeth y Llywodraeth ar gyfer amgueddfeydd lleol, ac, yn benodol, y cynnydd ar ddatblygu strategaeth genedlaethol newydd i amgueddfeydd. Wedi'r cyfan, Cymru oedd y genedl gyntaf yn y Deyrnas Unedig i ddatblygu strategaeth genedlaethol i amgueddfeydd yn 2010. Bu gwaith i ddatblygu un newydd yn 2017 a 2018—mi ddylwn i ddatgan fy mod i wedi bod yn rhan o'r gwaith hwn yn fy sydd flaenorol—ond ni chwblhawyd y gwaith. Byddai'n fuddiol gwybod, yn arbennig gan nad yw amgueddfeydd yn wasanaethau statudol, sut mae'r Llywodraeth yn cefnogi'r sector, a pryd bydd strategaeth newydd, ynghyd â derbyn diweddariad ar weithredu argymhellion adolygiad amgueddfeydd lleol 2015.
Trefnydd, last week a written statement was published announcing a £750,000 investment in libraries and museums. Of course, I welcome this very much, and it's good to see libraries and museums across Wales receiving investment. I would like to ask for an oral statement by the Deputy Minister for arts and sport, before the summer recess, providing further information on the Government's vision for local museums, and, specifically, progress on the development of a new national museums strategy. After all, Wales was the first nation in the United Kingdom to develop a national museums strategy in 2010. Work was done to develop a new strategy in 2017 and 2018—and I should declare that I was part of that process in my previous role—but the work was not completed. It would be beneficial to have an update, especially as museums are not statutory services, on how the Government is supporting the sector, and when the new strategy will emerge, as well as receiving an update on the implementation of recommendations made as part of the local museums review in 2015.
Thank you. I'm very pleased you welcomed the additional funding that the Deputy Minister for culture and arts announced last week, as you say, in a written statement. I don't think there will be an opportunity to have an oral statement before the summer recess, but I'm sure, as we go through the next year of this term of Government, if the Deputy Minister does have further information about the strategy, she can bring it forward.
Diolch. Rwy'n falch iawn eich bod chi wedi croesawu'r cyllid ychwanegol a gyhoeddodd y Dirprwy Weinidog diwylliant a'r celfyddydau yr wythnos diwethaf, fel yr ydych chi'n ei ddweud, mewn datganiad ysgrifenedig. Nid wyf i'n credu y bydd cyfle i gael datganiad llafar cyn toriad yr haf, ond rwy'n siŵr, wrth i ni fynd drwy flwyddyn nesaf y tymor hwn o Lywodraeth, os oes gan y Dirprwy Weinidog ragor o wybodaeth am y strategaeth, y gall hi ei chyflwyno.
I want to ask for a Welsh Government statement on eating disorders. The 2018 eating disorders service review put forward an ambitious vision, based on earliest access to effective treatment and support in every part of Wales. Beat's new report finds that progress in expanding and improving eating disorders services has been very uneven. While access to treatment has improved in some areas, in others, it is still very limited. Can I ask for a Government statement and the publishing of a plan with timescales for achieving the vision of the 2018 eating disorders service review, so that everyone affected can access effective help quickly?
Hoffwn i ofyn am ddatganiad gan Lywodraeth Cymru ar anhwylderau bwyta. Cyflwynodd adolygiad gwasanaeth anhwylderau bwyta 2018 weledigaeth uchelgeisiol, yn seiliedig ar y mynediad cynharaf at driniaeth a chymorth effeithiol ym mhob rhan o Gymru. Mae adroddiad newydd Beat yn canfod bod y cynnydd o ran ehangu a gwella gwasanaethau anhwylderau bwyta wedi bod yn anwastad iawn. Er bod mynediad at driniaeth wedi gwella mewn rhai ardaloedd, mewn ardaloedd eraill, y mae dal yn gyfyngedig iawn. A gaf i ofyn am ddatganiad gan y Llywodraeth ac iddi gyhoeddi cynllun gydag amserlenni ar gyfer cyflawni gweledigaeth adolygiad gwasanaeth anhwylderau bwyta 2018, fel y gall pawb y mae'r rhain yn effeithio arnyn nhw gael cymorth effeithiol yn gyflym?
Thank you. We continue to prioritise investment for eating disorders services, and, since 2017, as I'm sure the Member is aware, health boards have received an additional £4.1 million to support improvements in those services, and particularly in waiting times. We will be targeting additional funding for eating disorders services from the increased mental health funding that has been secured for 2022-23. Funding has been provided to health boards specifically to reconfigure services towards earlier interventions, to work towards achieving the National Institute for Health and Care Excellence standards on eating disorders within the next two years, and also to develop plans to achieve a four-week waiting time across both adult and child services, as was recommended in the review.
Diolch. Rydym ni'n parhau i flaenoriaethu buddsoddi ar gyfer gwasanaethau anhwylderau bwyta, ac, er 2017, fel y gŵyr yr Aelod, rwy'n siŵr, mae byrddau iechyd wedi cael £4.1 miliwn ychwanegol i gefnogi gwelliannau yn y gwasanaethau hynny, ac yn enwedig o ran amseroedd aros. Byddwn ni'n targedu cyllid ychwanegol ar gyfer gwasanaethau anhwylderau bwyta o'r cyllid iechyd meddwl sydd wedi cynyddu ac wedi'i sicrhau ar gyfer 2022-23. Mae cyllid wedi'i ddarparu i fyrddau iechyd yn benodol i ad-drefnu gwasanaethau er mwyn cael ymyriadau cynharach, i weithio tuag at gyflawni safonau'r Sefydliad Cenedlaethol dros Ragoriaeth mewn Iechyd a Gofal ar anhwylderau bwyta o fewn y ddwy flynedd nesaf, a hefyd i ddatblygu cynlluniau i sicrhau amser aros o bedair wythnos ledled y gwasanaethau i oedolion a'r gwasanaethau i blant, fel y gwnaeth yr adolygiad ei argymell.
Leader of the house, could I seek a statement from the Minister responsible for the blue badge disability scheme? I've recently been contacted by a constituent whose child is registered as blind, is under the age of three, and has cerebral palsy and requires constant physiotherapy. The regulations as laid out by the Welsh Government, which local authorities work to, are very prescriptive—and I can understand why they're prescriptive—but they seem to be completely irrelevant if you fall in that category of under three, for a child. And in this particular case of my constituent, regrettably, they are being refused a blue badge, despite obviously requiring to go for regular physiotherapy sessions, and with a blind child as well—you can imagine the stress and the grief that this causes the family.
I appreciate you can't speak on the specifics, because you need to have fuller details—and I will be writing to the relevant Minister on this—but I'd be grateful to understand if the Welsh Government is proposing any review of the blue badge scheme. If a statement could be forthcoming, could it touch on how that review might be undertaken and the terms of reference, so that we can capture young children in particular under the benefits of the scheme, which are there to make life easier for people who, obviously, need to be close to community halls, GP surgeries or any other place where a disability parking space might be available?
Arweinydd y tŷ, a gaf i i ofyn am ddatganiad gan y Gweinidog sy'n gyfrifol am gynllun y bathodyn glas anabledd? Mae etholwr wedi cysylltu â mi'n ddiweddar y mae ei blentyn, sydd o dan dair oed, wedi'i gofrestru'n ddall, ac mae ganddo barlys yr ymennydd ac mae angen ffisiotherapi cyson arno. Mae'r rheoliadau fel y maen nhw wedi'u nodi gan Lywodraeth Cymru, y mae awdurdodau lleol yn gweithio iddyn nhw, yn rhagnodol iawn—a gallaf i ddeall pam y maen nhw'n rhagnodol—ond mae'n ymddangos eu bod yn gwbl amherthnasol os ydych chi yn y categori o dan dair oed hwnnw, i blentyn. Ac yn achos penodol fy etholwr, yn anffodus, cafodd bathodyn glas ei wrthod, er ei bod yn amlwg bod angen iddyn nhw fynd am sesiynau ffisiotherapi rheolaidd, a gyda phlentyn dall hefyd—gallwch chi ddychmygu'r straen a'r gofid y mae hyn yn ei achosi i'r teulu.
Rwy'n sylweddoli na allwch chi siarad am y manylion, oherwydd mae angen i chi gael manylion llawnach—a byddaf i'n ysgrifennu at y Gweinidog perthnasol ar hyn—ond byddwn i'n ddiolchgar o ddeall a yw Llywodraeth Cymru yn cynnig unrhyw adolygiad o'r cynllun bathodyn glas. Os byddai modd cael datganiad, a fyddai'n gallu sôn am sut y byddai modd cynnal yr adolygiad hwnnw a'r cylch gorchwyl, fel y gallwn ni gynnwys plant ifanc yn arbennig o dan fanteision y cynllun, sydd yno i wneud bywyd yn haws i bobl sydd angen bod, yn amlwg, yn agos at neuaddau cymunedol, meddygfeydd neu unrhyw lefydd eraill lle y gallai lle parcio i bobl anabl fod ar gael?
Thank you. I do think that the most appropriate way for you now is to write to the Minister for Economy around your specific constituent and the experiences that they've had. I'm not aware of any review, but, as I say, if you do write to the Minister for Economy, he'll be able to advise you.
Diolch. Rwy'n credu mai'r ffordd fwyaf priodol i chi nawr yw ysgrifennu at Weinidog yr Economi ynghylch eich etholwr penodol a'r profiadau y mae wedi'u cael. Nid wyf i'n ymwybodol o unrhyw adolygiad, ond, fel y dywedais i, os ysgrifennwch chi at Weinidog yr Economi, bydd e'n gallu eich cynghori chi.
We will all be aware that it's No Mow May, and I'd like to ask for a statement setting out how the Government is taking this further, to reconnect people across Wales with the natural world on their doorstep. I'm proud to be the species champion for the shrill carder bee, the most endangered bumblebee in Wales and England. I'd really like more people, of all ages, to learn more about how conservation projects like Natur am Byth can help to avert the nature crisis we're in, but also to strengthen the sense of belonging that people can feel with the habitats that are all around us. We know that one in six species in Wales is threatened with extinction. If we don't do anything, so many bumblebees and butterflies and creatures will stop existing. But the great news is that we can do something about it, and there are ways in which people can get involved. So, can a statement please set out how people can find joy in the natural world, get a boost to their health and well-being, and find a sense of wonder in so many creatures, like the shrill carder bee? Thank you very much.
Byddwn ni i gyd yn ymwybodol o'r ymgyrch Mai Di-dor, a hoffwn i ofyn am ddatganiad yn nodi sut y mae'r Llywodraeth yn mynd â hyn ymhellach, i ailgysylltu pobl ledled Cymru â'r byd naturiol ar garreg eu drws. Rwy'n falch o fod yn hyrwyddwr rhywogaethau'r gardwenynen feinllais, y cacwn sydd fwyaf mewn perygl yng Nghymru a Lloegr. Wir fe hoffwn i pe bai mwy o bobl, o bob oed, yn dysgu mwy am sut y gall prosiectau cadwraeth fel Natur am Byth helpu i osgoi'r argyfwng natur yr ydym ni ynddo, ond hefyd i gryfhau'r ymdeimlad o berthyn y gall pobl ei deimlo gyda'r cynefinoedd sydd o'n cwmpas ni i gyd. Gwyddom ni fod un o bob chwe rhywogaeth yng Nghymru dan fygythiad o ddiflannu. Os na wnawn ni unrhyw beth, bydd cymaint o gacwn a gloÿnnod byw a chreaduriaid yn darfod. Ond y newyddion gwych yw y gallwn ni wneud rhywbeth yn ei gylch, ac mae ffyrdd y gall pobl gymryd rhan. Felly, a all datganiad nodi sut y gall pobl ddod o hyd i lawenydd yn y byd naturiol, cael hwb i'w hiechyd a'u llesiant, a dod o hyd i ymdeimlad o ryfeddod mewn cynifer o greaduriaid, fel y gardwenynen feinllais? Diolch yn fawr iawn.
Thank you. I'm certainly very happy to take part in No Mow May—I think my garden's very appreciative of it, and I certainly am too. It's great that you are this species champion, as you say. It was also World Bee Day last Friday; I was very pleased to do a visit to some beehives in Buith Wells last Thursday to promote that. But I think you make a really important point—it's very important that we change how we manage our grasslands. I think Plantlife's No Mow May is an excellent campaign. That really helps people look at how they deal with nature, by just changing their behaviour, for instance. I know tomorrow the Deputy Minister for Climate Change is responding to a short debate, and that's going to look at the importance of managing grass verges and amenity grassland. I know Carolyn Thomas has really taken up the role of road verge and amenity grassland champion to support the better management. It just shows that we can all make little changes to really help our biodiversity.
Diolch. Rwy'n hapus iawn i gymryd rhan yn yr ymgyrch Mai Di-dor—rwy'n credu bod fy ngardd yn ei werthfawrogi'n fawr, ac yn sicr, yr wyf i hefyd. Mae'n wych mai chi yw hyrwyddwr y rhywogaethau hyn, fel y dywedwch chi. Roedd hefyd yn Ddiwrnod Gwenyn y Byd ddydd Gwener diwethaf; roeddwn i'n falch iawn o ymweld â rhai cychod gwenyn yn Llanfair ym Muallt ddydd Iau diwethaf i hyrwyddo hynny. Ond rwy'n credu eich bod chi'n gwneud pwynt pwysig iawn—mae'n bwysig iawn ein bod ni'n newid y ffordd yr ydym ni'n rheoli ein glaswelltiroedd. Rwy'n credu bod yr ymgyrch Mai Di-dor gan Plantlife yn ymgyrch ragorol. Mae hynny'n helpu pobl i ystyried sut y maen nhw'n ymdrin â natur, drwy newid eu hymddygiad yn unig, er enghraifft. Fory, rwy'n gwybod y bydd y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd yn ymateb i ddadl fer, ac mae hynny'n mynd i ystyried pwysigrwydd rheoli ymylon glaswellt a glaswelltir amwynder. Rwy'n gwybod bod Carolyn Thomas wir wedi ymgymryd â swyddogaeth hyrwyddwr ymylon glaswellt a glaswelltir amwynder i gefnogi'r gwaith rheoli gwell. Mae'n dangos y gallwn ni i gyd wneud newidiadau bach i wir helpu ein bioamrywiaeth.
Could we have a statement on measures that Welsh Government Ministers will take to urge the UK Government to raise the value of Healthy Start vouchers to meet the runaway cost of inflation? The UK Government last raised the value of the Healthy Start vouchers before the cost-of-living crisis hit, and it was only after, I have to say, an incredible amount of pressure from Marcus Rashford with his campaigning, food charities and, indeed, the Co-operative Party and the co-operative movement. A statement from the Welsh Government would send a very clear message of support for raising the value of these Healthy Start vouchers, and, frankly, avoiding babies and young children going hungry.
Could we have a debate on the Welsh Government commitment to food justice and on tackling the looming food poverty issue right across Wales, as well as the wider UK? It's estimated that across the UK, the sixth richest nation on earth, as many as 8 million people could be struggling to put food on the table and 500,000 have used foodbanks over the last year alone. So, a statement could advance the case for the right to food to be recognised by Government, for food strategies to be drawn up, for the designation of food champions in local government, a food strategy at local levels and more. We face a growing storm that is ripping through our communities, so Welsh Labour in Government and the Co-operative Party need to send stronger signals that we'll be there for those who are most exposed to this storm in every possible way we can.
A gawn ni ddatganiad am y mesurau y bydd Gweinidogion Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i annog Llywodraeth y DU i godi gwerth talebau Cychwyn Iach i dalu am gost remp chwyddiant? Gwnaeth Llywodraeth y DU godi gwerth y talebau Cychwyn Iach y tro diwethaf cyn i'r argyfwng costau byw daro, ac roedd hynny dim ond ar ôl, rhaid i mi ddweud, cryn dipyn o bwysau gan Marcus Rashford gyda'i ymgyrchu, elusennau bwyd ac, yn wir, y Blaid Gydweithredol a'r mudiad cydweithredol. Byddai datganiad gan Lywodraeth Cymru yn anfon neges glir iawn o gefnogaeth i godi gwerth y talebau Cychwyn Iach hyn, ac, a dweud y gwir, yn osgoi sefyllfa pan fo babanod a phlant ifanc yn mynd heb fwyd.
A gawn ni ddadl ar ymrwymiad Llywodraeth Cymru i gyfiawnder bwyd ac ar ymdrin â'r broblem tlodi bwyd sydd ar y gorwel ledled Cymru, yn ogystal â'r DU yn ehangach? Yr amcangyfrif yw, ledled y DU, y chweched wlad gyfoethocaf ar y ddaear, y gallai cynifer ag 8 miliwn o bobl fod yn ei chael hi'n anodd rhoi bwyd ar y bwrdd ac mae 500,000 wedi defnyddio banciau bwyd yn ystod y flwyddyn ddiwethaf yn unig. Felly, gallai datganiad hyrwyddo'r achos dros gydnabod yr hawl i fwyd gan y Llywodraeth, er mwyn llunio strategaethau bwyd, ar gyfer dynodi hyrwyddwyr bwyd mewn llywodraeth leol, strategaeth fwyd ar lefelau lleol a mwy. Rydym ni'n wynebu storm gynyddol sy'n rhwygo drwy ein cymunedau, felly mae angen i Lafur Cymru mewn Llywodraeth a'r Blaid Gydweithredol anfon arwyddion cryfach y byddwn ni yno ar gyfer y rhai sydd fwyaf agored i'r storm hon ym mhob ffordd bosibl.
Thank you very much. The Healthy Start scheme is a welfare food scheme, which, as you're aware, is not devolved for Wales. However, the Deputy Minister for Mental Health and Well-being wrote to the Secretary of State, I think, at the end of last year, and has also written again to ask and really push for an uplift in the scheme. Isn't that just one way the UK Government could help with the cost-of-living crisis? I think the Deputy Minister is really keen to see Healthy Start eligibility until a child starts primary school—I think that would help—increasing the household income threshold to create consistency with that for free school meals. That would help support our most vulnerable children. So, there are lots of things that could be done. In fairness, I do think the Secretary of State has allowed their officials to engage with the Deputy Minister's officials to try and see where they can do more, and I know that those discussions are ongoing. The Deputy Minister has also asked her officials to explore devolving welfare foods, and we do intend to undertake an independent review of the Healthy Start scheme here in Wales later this year, in the autumn.
In relation to food justice, again, 8 million people across the UK is a truly horrific figure. The Minister for Social Justice led a food poverty round-table, which I was very pleased to join, just the week before last, and we discussed the ongoing urgency of the cost-of-living crisis and the impact of rising prices, and, of course, the effect that high energy prices also has on food poverty. The Minister and I heard from representatives from some of our foodbanks, who were saying that they've had to completely rethink what food they give out in food parcels, because people can't afford to heat food, which is truly appalling. The Minister for Social Justice is looking at the funding. We have allocated £3.9 million to support action that really tackles the root causes of food poverty, building on the success of previous work that she's brought forward, and there will be an announcement soon on how the funding will be distributed this year.
Diolch yn fawr iawn. Mae'r cynllun Cychwyn Iach yn gynllun bwyd lles, nad yw, fel y gwyddoch chi, wedi'i ddatganoli i Gymru. Fodd bynnag, ysgrifennodd y Dirprwy Weinidog Iechyd Meddwl a Llesiant at yr Ysgrifennydd Gwladol, ddiwedd y llynedd, rwy'n credu, ac mae hefyd wedi ysgrifennu eto i ofyn a gwthio'n wirioneddol am gynnydd yn y cynllun. Onid yw honno'n un ffordd y gallai Llywodraeth y DU helpu gyda'r argyfwng costau byw? Rwy'n credu bod y Dirprwy Weinidog yn awyddus iawn i weld cymhwysedd Cychwyn Iach tan y bydd plentyn yn dechrau yn yr ysgol gynradd—rwy'n credu y byddai hynny'n helpu—gan gynyddu trothwy incwm aelwydydd er mwyn creu cysondeb â'r trothwy ar gyfer prydau ysgol am ddim. Byddai hynny'n helpu i gefnogi ein plant mwyaf agored i niwed. Felly, mae llawer o bethau y byddai modd eu gwneud. A bod yn deg, rwy'n credu bod yr Ysgrifennydd Gwladol wedi caniatáu i'w swyddogion ymgysylltu â swyddogion y Dirprwy Weinidog i geisio gweld lle y gallan nhw wneud mwy, a gwn i fod y trafodaethau hynny'n mynd rhagddynt. Mae'r Dirprwy Weinidog hefyd wedi gofyn i'w swyddogion ystyried datganoli bwydydd lles, ac yr ydym ni'n bwriadu cynnal adolygiad annibynnol o'r cynllun Cychwyn Iach yma yng Nghymru yn ddiweddarach eleni, yn yr hydref.
O ran cyfiawnder bwyd, unwaith eto, mae 8 miliwn o bobl ledled y DU wir yn ffigur erchyll. Arweiniodd y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol gyfarfod bwrdd crwn ar dlodi bwyd, yr oeddwn i'n falch iawn o ymuno ag ef, yr wythnos cyn yr wythnos diwethaf, a gwnaethom ni drafod argyfwng parhaus costau byw ac effaith prisiau cynyddol, ac, wrth gwrs, yr effaith y mae prisiau ynni uchel hefyd yn ei chael ar dlodi bwyd. Clywodd y Gweinidog a minnau gan gynrychiolwyr rhai o'n banciau bwyd, a oedd yn dweud eu bod wedi gorfod ailystyried yn llwyr pa fwyd y maen nhw'n ei roi mewn parseli bwyd, oherwydd ni all pobl fforddio gwresogi bwyd, sydd wir yn warthus. Mae'r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol yn ystyried y cyllid. Rydym ni wedi dyrannu £3.9 miliwn i gefnogi camau gweithredu sydd wir yn ymdrin ag achosion sylfaenol tlodi bwyd, gan ddatblygu llwyddiant gwaith blaenorol y mae hi wedi'i gyflwyno, a bydd cyhoeddiad yn fuan ynghylch sut y caiff yr arian ei ddosbarthu eleni.
Minister, may I ask for two statements from the Welsh Government? The first on the difficulties and disparities still being faced by many disabled workers. According to research published in April last year, only 52.3 per cent of disabled people are in employment. This compares with 82 per cent of the able-bodied population. In Wales, the disability pay gap is a staggering 18 per cent, with disabled women most affected, earning on average 36 per cent less than their other counterparts. Can we, please, have a statement on what the Welsh Government is doing to encourage employers not to overlook skilled workers just because they have a disability, and to advocate the great benefits disabled workers can bring to a business or a line of industry?
Secondly, can I ask for a statement from the Welsh Government about the Queen's Platinum Jubilee celebrations? I know a lot of people have mentioned it today in the Chamber. In particular, I would like to know if any councils in Wales have been given extra funding for local Jubilee celebratory events or projects, and what guidance has been issued by the Welsh Government Ministers to local authorities on this issue. Thank you.
Gweinidog, a gaf i ofyn am ddau ddatganiad gan Lywodraeth Cymru? Y cyntaf ar yr anawsterau a'r gwahaniaethau sy'n dal i wynebu llawer o weithwyr anabl. Yn ôl ymchwil a gafodd ei gyhoeddi ym mis Ebrill y llynedd, dim ond 52.3 y cant o bobl anabl sydd mewn gwaith. Mae hyn o’i gymharu ag 82 y cant o'r boblogaeth abl. Yng Nghymru, yn syfrdanol, mae'r bwlch cyflog i bobl anabl yn 18 y cant, ac mae'r effaith fwyaf ar fenywod anabl, sy'n ennill 36 y cant yn llai ar gyfartaledd na'u cymheiriaid eraill. A gawn ni, os gwelwch yn dda, ddatganiad ynghylch yr hyn y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i annog cyflogwyr i beidio ag anwybyddu gweithwyr medrus dim ond oherwydd bod ganddyn nhw anabledd, ac i gefnogi'r manteision mawr y gall gweithwyr anabl eu cynnig i fusnes neu i faes diwydiant?
Yn ail, a gaf i ofyn am ddatganiad gan Lywodraeth Cymru am ddathliadau Jiwbilî Platinwm y Frenhines? Gwn i fod llawer o bobl wedi sôn amdano heddiw yn y Siambr. Yn benodol, hoffwn i wybod a oes unrhyw gynghorau yng Nghymru wedi cael arian ychwanegol ar gyfer digwyddiadau neu brosiectau dathlu Jiwbilî lleol, a pha ganllawiau sydd wedi'u cyhoeddi gan Weinidogion Llywodraeth Cymru i awdurdodau lleol ar y mater hwn. Diolch yn fawr iawn.
Thank you. With regard to your last point, I am aware that, certainly, my own local authority did have funding to award to local groups if they wanted to take part in Jubilee celebrations or organise a street party, et cetera. So, I'm presuming that that's happened right across Wales. As you know, the next debate will be led by the First Minister in relation to the Jubilee.
The Minister for Social Justice works very closely with organisations to ensure that people with disabilities are able to find employment. I would have thought one of the best things we ever had in Wales was Remploy, and I think it was very unfortunate the UK Government closed it down.
Diolch. O ran eich pwynt olaf, rwy'n ymwybodol bod gan fy awdurdod lleol fy hun, yn sicr, arian i'w ddyfarnu i grwpiau lleol os oedden nhw eisiau cymryd rhan mewn dathliadau Jiwbilî neu drefnu parti stryd, ac ati. Felly, rwy'n tybio bod hynny wedi digwydd ledled Cymru. Fel y gwyddoch chi, bydd y ddadl nesaf yn cael ei harwain gan y Prif Weinidog mewn cysylltiad â'r Jiwbilî.
Mae'r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol yn gweithio'n agos iawn gyda sefydliadau i sicrhau bod pobl ag anableddau yn gallu dod o hyd i waith. Byddwn i wedi ystyried mai Remploy oedd un o'r pethau gorau a gawsom ni erioed yng Nghymru, ac rwy'n credu ei bod yn anffodus iawn bod Llywodraeth y DU wedi'i gau.
I would like to request a statement from you, Trefnydd, in your capacity as Minister for rural affairs. With the brutal and illegal conflict in Ukraine continuing to rumble on, I've been delighted to see the UK Government take leadership on the refugee crisis, with hundreds of families now being given the opportunity to rebuild their lives here in Wales and across the UK. However—and it was raised with the Minister for Social Justice last week—we do have a situation where there is no mechanism now to allow pets arriving from Ukraine to complete their isolation at home with their owners. This is even after all necessary checks and immunisations have been completed. My colleague Russell George raised this here last week, and I've heard of more instances where pets are now trapped in England and being moved around different places in England. So, what we want to see, really, is you make a statement on how the Welsh Government will work with the Animal and Plant Health Agency to urgently allow these beloved pets to be returned to their owners, just providing some small sense of their own home to families looking to rebuild their lives here in Wales. Thank you.
Hoffwn i ofyn am ddatganiad gennych chi, Trefnydd, yn rhinwedd eich swydd yn Weinidog materion gwledig. Gyda'r gwrthdaro creulon ac anghyfreithlon yn Wcráin yn parhau i rygnu ymlaen, rwyf i wedi bod wrth fy modd yn gweld Llywodraeth y DU yn arwain yr argyfwng ffoaduriaid, gyda channoedd o deuluoedd nawr yn cael y cyfle i ailgydio yn eu bywydau yma yng Nghymru a ledled y DU. Fodd bynnag—a gwnaeth y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol ei godi’r wythnos diwethaf—mae gennym ni sefyllfa lle nad oes mecanwaith nawr i ganiatáu i anifeiliaid anwes sy'n cyrraedd o Wcráin gwblhau eu cyfnod ynysu gartref gyda'u perchnogion. Mae hyn hyd yn oed ar ôl i'r holl archwiliadau a'r brechiadau angenrheidiol gael eu cyflawni. Cododd fy nghyd-Aelod Russell George hyn yma yr wythnos diwethaf, ac rwyf i wedi clywed am fwy o achosion lle mae anifeiliaid anwes nawr yn gaeth yn Lloegr ac yn cael eu symud o amgylch gwahanol leoedd yn Lloegr. Felly, yr hyn yr ydym ni eisiau'i weld, mewn gwirionedd, yw eich bod chi'n gwneud datganiad ar sut y bydd Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda'r Asiantaeth Iechyd Anifeiliaid a Phlanhigion i ganiatáu i'r anifeiliaid anwes annwyl hyn gael eu dychwelyd at eu perchnogion ar frys, gan ddarparu rhywfaint o ymdeimlad bach o'u cartref eu hunain i deuluoedd sy'n dymuno ailgydio yn eu bywydau yma yng Nghymru. Diolch.
Thank you. The Member hasn't got the position quite correct—[Interruption.]—but of course I absolutely understand that people fleeing the war in Ukraine want to have their pets close by. That's absolutely what we intend to do. The difference here in Wales is we don't have home containment. Pets will have to go into quarantine if they don't meet all the criteria. So, if a pet has been vaccinated against rabies, has a pet passport, has all the correct paperwork and is microchipped, they will absolutely be able to go with the family or with the person straight away. Home containment is very difficult to monitor and very difficult to enforce, so we are sticking with the approved quarantine units that have been there for many, many years. I have to make sure that our animals here in Wales are protected, the health of the animal coming from Ukraine is protected and, of course, that public health is protected also. So, we are expanding our quarantine facilities because we appreciate that we haven't got enough. I was telling the UK Government back in February they wouldn't have enough, and of course APHA, who I do obviously work very closely with, play an important role. But, things can go wrong, and whilst I appreciate it is a very low risk, I have to say there were 1,800 cases of rabies in Ukraine last year. We haven't had rabies in this country for 100 years. Whilst the risk is low, the impact of having such an animal disease in this country would be very, very significant.
Diolch. Nid yw'r Aelod wedi cael y sefyllfa'n hollol gywir—[Torri ar draws.]—ond wrth gwrs, rwy'n deall yn iawn fod pobl sy'n ffoi rhag y rhyfel yn Wcráin eisiau cael eu hanifeiliaid anwes yn agos. Dyna'n union yr ydym ni'n bwriadu'i wneud. Y gwahaniaeth yma yng Nghymru yw nad oes gennym ni ynysu gartref. Bydd yn rhaid i anifeiliaid anwes fynd i gwarantîn os nad ydyn nhw'n bodloni'r holl feini prawf. Felly, os yw anifail anwes wedi'i frechu rhag y gynddaredd, bod ganddo basbort anifeiliaid anwes, bod ganddo'r holl waith papur cywir a'i fod wedi'i ficrosglodynnu, bydd yn gallu mynd gyda'r teulu neu gyda'r unigolyn ar unwaith. Mae'n anodd iawn monitro'r cartref ac mae'n anodd iawn ei orfodi, felly rydym ni'n cadw at yr unedau cwarantin cymeradwy sydd wedi bod yno ers blynyddoedd lawer. Rhaid i mi sicrhau bod ein hanifeiliaid yma yng Nghymru yn cael eu diogelu, bod iechyd yr anifail sy'n dod o Wcráin yn cael ei ddiogelu ac, wrth gwrs, bod iechyd y cyhoedd yn cael ei ddiogelu hefyd. Felly, rydym ni'n ehangu ein cyfleusterau cwarantin oherwydd ein bod ni'n sylweddoli nad oes gennym ni ddigon. Roeddwn i'n dweud wrth Lywodraeth y DU yn ôl ym mis Chwefror na fyddai ganddyn nhw ddigon, ac wrth gwrs mae APHA, yr wyf yn amlwg yn gweithio'n agos iawn ag ef, yn chwarae rhan bwysig. Ond, gall pethau fynd o chwith, ac er fy mod i'n gwerthfawrogi ei fod yn risg isel iawn, mae'n rhaid i mi ddweud yr oedd 1,800 o achosion o gynddaredd yn Wcráin y llynedd. Nid ydym ni wedi cael y gynddaredd yn y wlad hon ers 100 mlynedd. Er bod y risg yn isel, byddai effaith cael clefyd anifeiliaid o'r fath yn y wlad hon yn sylweddol iawn.
Business Minister, I would like to ask for a statement, please, on the stopping of the use of genderless language during the drafting of legislation to prevent the unjust and dangerous erasure of women in policy and law. We have seen genderless language creep into our law making, and this has been again recognised by UK Government Minister Lord True, who has now released a statement on the matter. They have come to the conclusion that a number of drafting approaches are available to deliver the desired policy outcome while still using sex-specific language. One approach is to use sex-specific language to refer to the main case—for example, women—with the addition of further wording so that the provision also has the desired policy outcome for the less common cases. Using gender-neutral language can lead to the erasure of women in law and, in some cases, cause significant and insidious harms. I hope to see a statement from the Minister, please, business Minister, updating us all on what approach this Welsh Government is taking in relation to the drafting of legislation to prevent the erasure of women in order to stop the undoing of all the hard work over decades to protect women. Thank you.
Trefnydd, hoffwn i ofyn am ddatganiad, os gwelwch yn dda, ar atal y defnydd o iaith heb rywedd wrth ddrafftio deddfwriaeth i atal menywod rhag cael eu dileu'n anghyfiawn ac yn beryglus mewn polisi a chyfraith. Rydym ni wedi gweld iaith heb rywedd yn sleifio i'n deddfu, ac mae hyn wedi cael ei gydnabod eto gan Weinidog Llywodraeth y DU, yr Arglwydd True, sydd nawr wedi rhyddhau datganiad ar y mater. Maen nhw wedi dod i'r casgliad bod nifer o ddulliau drafftio ar gael i gyflawni'r canlyniad polisi a ddymunir wrth ddal i ddefnyddio iaith ryw-benodol. Un dull yw defnyddio iaith ryw-benodol i gyfeirio at y prif achos—er enghraifft, menywod—gan ychwanegu geiriad arall fel bod gan y ddarpariaeth hefyd y canlyniad polisi a ddymunir ar gyfer yr achosion llai cyffredin. Gall defnyddio iaith sy'n niwtral o ran rhywedd arwain at ddileu menywod yn y gyfraith ac, mewn rhai achosion, achosi niwed sylweddol a llechwraidd. Rwy'n gobeithio gweld datganiad gan y Gweinidog, os gwelwch yn dda, Trefnydd, yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni i gyd am y dull y mae'r Llywodraeth hon yng Nghymru yn ei fabwysiadu o ran drafftio deddfwriaeth i atal menywod rhag cael eu dileu er mwyn atal dadwneud yr holl waith caled a gafodd ei wneud dros ddegawdau i amddiffyn menywod. Diolch.
I certainly think this Government has absolutely led the way. If you think about our ending violence against women Bill, at the time it was absolute groundbreaking. I know the Counsel General and Minister for the Constitution is working on accessibility to Welsh law and clarification, and he's in the Chamber and heard you, and I'm sure he can look at that as part of it.
Yn sicr, rwy'n credu bod y Llywodraeth hon wedi arwain y ffordd yn llwyr. Os ydych chi'n ystyried ein Deddf rhoi terfyn ar drais yn erbyn menywod, ar y pryd yr oedd yn gwbl arloesol. Rwy'n gwybod bod y Cwnsler Cyffredinol a Gweinidog y Cyfansoddiad yn gweithio ar hygyrchedd o ran cyfraith Cymru ac eglurhad, ac mae ef yn y Siambr ac wedi'ch clywed chi, ac yr wyf yn siŵr y gall edrych ar hynny fel rhan ohono.
Diolch i'r Trefnydd. Na, mae'n ddrwg gyda fi.
I thank the Trefnydd. No, I do apologise.
Sorry, a bit premature on my part there—one more person to call that I've missed on my list here. Ken Skates. It might be about Wrexham.
Mae'n ddrwg gen i, roeddwn i ychydig yn rhy gynnar nawr—mae un person arall rwyf wedi anghofio'i alw ar fy rhestr i yma. Ken Skates. Efallai bydd hyn yn ymwneud â Wrecsam.
I hope so.
Rwy'n gobeithio hynny.
Diolch, Llywydd. Indeed it is. I was delighted to hear the First Minister's response to my question a little earlier, but I'd also be grateful if a statement could be forthcoming should Wrexham win the city of culture bid, outlining details of the Welsh Government's support, both financial and in-kind support, because I am in no doubt that the local council will be relying very heavily on the excellent major events unit in Welsh Government for support and advice.
Trefnydd, I'd also be grateful for a statement from the Minister for health regarding progress against the Betsi Cadwaladr University Health Board improvement plans that were published in March of 2021. And could I ask for another statement from the Minister for health confirming that the citizen voice body will be headquartered in north Wales? The chair of the body, of course, is very familiar with south-west Wales and mid Wales, and most of the NHS is headquartered in south-east Wales, and so it stands to reason that the citizen voice body should be headquartered in north Wales, where we have the largest health board and where, arguably, the NHS faces its greatest challenge. Diolch.
Diolch, Llywydd. Ydy yn wir. Roeddwn i wrth fy modd o glywed ymateb y Prif Weinidog i fy nghwestiwn i ychydig yn gynharach, ond byddwn i'n ddiolchgar hefyd pe byddai datganiad yn dod pe byddai Wrecsam yn ennill y cais i fod yn ddinas diwylliant, yn amlinellu manylion y gefnogaeth oddi wrth Lywodraeth Cymru, yn ariannol ac fel arall, oherwydd nid oes unrhyw amheuaeth na fydd y cyngor lleol yn dibynnu yn fawr iawn ar yr uned digwyddiadau mawr ragorol Llywodraeth Cymru am gymorth a chyngor.
Trefnydd, byddwn i'n ddiolchgar hefyd am ddatganiad gan y Gweinidog Iechyd ynghylch y cynnydd ar y cynlluniau ar gyfer gwella ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr a gyhoeddwyd ym mis Mawrth 2021. Ac a gaf i ofyn am ddatganiad arall gan y Gweinidog Iechyd yn cadarnhau y bydd pencadlys corff llais y dinesydd yn y gogledd? Mae cadeirydd y corff, wrth gwrs, yn gyfarwydd iawn â'r de-orllewin a'r canolbarth, ac mae pencadlys y rhan fwyaf o'r GIG yn y de-ddwyrain, ac felly wrth reswm, dylai corff llais y dinesydd fod â'i bencadlys yn y gogledd, lle mae'r bwrdd iechyd mwyaf sydd gennym ni a lle mae'r GIG, fe ellid dadlau, yn wynebu ei her fwyaf. Diolch.
Thank you. There were several questions there, but I'm certainly pleased to hear the First Minister listens to my ramblings about Wrexham Association Football Club with such depth and has such knowledge now. In relation to the city of culture bid, as the First Minister said, the announcement will be next Tuesday, and we very much hope Wrexham will win, and I'm sure the Deputy Minister for arts and culture will be very happy to do a statement if that is the case.
On your two questions around health, in respect of the establishment of the citizen voice body, no decisions have been taken as yet as to the location of any of its sites. I think once the citizen voice body recruitment is completed, the Minister for Health and Social Services will bring forward a location strategy around the decisions taken.
You ask for an update on the Betsi Cadwaladr University Health Board improvement plan, and, as you're aware, in the previous term of government, back in March 2021, a written statement was issued by the Government outlining the targeted intervention framework for the health board. This is something that, obviously, the Minister for Health and Social Services monitors very carefully. I am aware there are further discussions going on, and the Minister will ensure the health board update their website, because I think that hasn't been done for a few months, and I think it is really important that that's done. I know that their baseline assessment was completed, but it is really important that the website is updated so Members are able to access it. But if there is anything further from the Minister's meeting, I will ask her to issue a written statement.
Diolch. Roedd nifer o gwestiynau yno, ond rwy'n sicr yn falch o glywed bod y Prif Weinidog yn gwrando arnaf wrth i mi fwydro am Glwb Pêl-droed Wrecsam gyda'r fath sylw a'i fod mor wybodus erbyn hyn. O ran y cais i fod yn ddinas diwylliant, fel dywedodd y Prif Weinidog, fe ddaw'r cyhoeddiad ddydd Mawrth nesaf, ac rydym yn gobeithio yn fawr y bydd Wrecsam yn ennill, ac rwy'n siŵr y bydd y Dirprwy Weinidog celfyddydau a diwylliant yn hapus iawn i wneud datganiad os mai dyna fydd yr achos.
O ran eich dau gwestiwn ynghylch iechyd, o ran sefydlu'r corff llais dinasyddion, nid oes unrhyw benderfyniadau wedi eu gwneud hyd yma ynghylch lleoliad unrhyw un o'i safleoedd. Rwy'n credu pan fydd y broses o recriwtio i gorff llais y dinesydd wedi ei chwblhau, bydd y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol yn cyflwyno strategaeth leoli ar sail y penderfyniadau a wnaed.
Rydych chi'n gofyn am yr wybodaeth ddiweddaraf am y cynllun i wella Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr, ac, fel gwyddoch chi, yn ystod tymor blaenorol y llywodraeth, yn ôl ym mis Mawrth 2021, fe gyhoeddwyd datganiad ysgrifenedig gan y Llywodraeth yn amlinellu'r fframwaith ymyraeth wedi'i thargedu ar gyfer y bwrdd iechyd. Mae hyn yn rhywbeth y mae'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, yn amlwg, yn ei fonitro yn ofalus iawn. Rwy'n ymwybodol bod rhagor o drafodaethau yn mynd rhagddyn nhw, a bydd y Gweinidog yn sicrhau bod y bwrdd iechyd yn diweddaru ei wefan, oherwydd nid wyf i'n credu bod hynny wedi ei wneud ers rhai misoedd, ac rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn gwneud hynny. Rwy'n gwybod bod eu hasesiad sylfaenol nhw wedi ei gwblhau, ond mae hi'n bwysig iawn bod y wefan yn cael ei diweddaru er mwyn i'r Aelodau allu ei weld. Ond os bydd unrhyw beth arall yn deillio o gyfarfod y Gweinidog, byddaf yn gofyn iddi gyflwyno datganiad ysgrifenedig.
Diolch nawr i'r Trefnydd.
I now thank the Trefnydd.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r ddadl ar y Jiwbilî Blatinwm, a dwi'n galw ar y Prif Weinidog i wneud y cynnig—Mark Drakeford.
The next item is the debate on the Platinum Jubilee, and I call on the First Minister to move the motion—Mark Drakeford.
Cynnig NDM8006 Lesley Griffiths
Cefnogwyd gan Darren Millar
Cynnig bod y Senedd:
Yn llongyfarch Ei Mawrhydi y Frenhines ar achlysur ei Jiwbilî Blatinwm ac yn talu teyrnged i’w chefnogaeth ddiwyro i Gymru dros y 70 mlynedd ddiwethaf.
Motion NDM8006 Lesley Griffiths
Supported by Darren Millar
To propose that the Senedd:
Congratulates Her Majesty the Queen on the occasion of her Platinum Jubilee and pays tribute to her steadfast support for Wales over the last 70 years.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch yn fawr, Llywydd. Well, 70 years ago, 1952 did not begin well in Wales. On 10 January, an Aer Lingus flight going from Dublin to London crashed in Snowdonia, killing its 22 passengers and all three crew. Less than a month later, King George VI was dead, and what the Prime Minister of the time, Winston Churchill, called 'a new Elizabethan age' had begun. In the intertwining of those two lives—a Prime Minister towards the end of his working life and a sovereign at the start of hers—we see a remarkable thread connecting our lives today, in the second decade of the twenty-first century, right back through the whole of the twentieth century to the final quarter of the nineteenth century. By the time Prime Minister Churchill became the first of 14 Prime Ministers who have now met weekly with the Queen, he could look back to escaping from a prisoner of war camp during the Boer war in the reign of Queen Victoria. He was a member of the great reforming Liberal Government of 1906 when King Edward VII was on the throne. He was Chancellor of the Exchequer for a whole parliamentary term when George V was the monarch. He was the leader of the King's party during the brief reign of King Edward VIII, and Prime Minister to George VI, and now a second Queen Elizabeth. In that year, in 1952, he presided over the abolition of identity cards introduced during the second world war, the introduction of prescription charges—5p for every item, the ending of tea rationing, and the first performance of Agatha Christie's The Mousetrap.
Now, it would have been a brave person who could look ahead with any certainty to the 70 years of continuity and change that were to follow, because the pace of change over those 70 years has quite certainly been enormous. Here in Wales, heavy industry has largely given way to financial and other services. The United Kingdom itself is very different to that of 1952. It's no longer a centralised unitary state; constitutional reforms have fostered a more plural society, where power is dispersed to other Parliaments in the four nations of the United Kingdom. Movement to and from the Commonwealth, the European Union and beyond has fashioned a more diverse and multicultural people.
Diolch yn fawr, Llywydd. Wel, 70 mlynedd yn ôl, ni ddechreuodd y flwyddyn 1952 yn dda yng Nghymru. Ar y 10fed o Ionawr, fe gwympodd un o awyrennau Aer Lingus a oedd yn hedfan o Ddulyn i Lundain yn Eryri, gan ladd y 22 o deithwyr a'r tri aelod o'r criw. Lai na mis yn ddiweddarach, bu farw'r Brenin Siôr VI, ac fe ddechreuodd yr hyn a alwodd y Prif Weinidog ar y pryd, Winston Churchill, yn 'oes Elisabeth newydd'. Yn y cydblethu rhwng y ddau fywyd hynny—Prif Weinidog tua diwedd ei yrfa waith a brenhines ar ddechrau ei theyrnasiad hi—rydym yn gweld llinyn rhyfeddol yn cysylltu ein bywydau ni heddiw, yn ail ddegawd yr unfed ganrif ar hugain, yr holl ffordd yn ôl drwy'r ugeinfed ganrif gyfan hyd at chwarter olaf y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Erbyn i Brif Weinidog Churchill fod y cyntaf o 14 o Brif Weinidogion sydd wedi cyfarfod yn wythnosol â'r Frenhines erbyn hyn, fe allai ef edrych yn ôl ar ddianc o wersyll carcharorion rhyfel yn ystod rhyfel y Boer yn ystod teyrnasiad y Frenhines Fictoria. Roedd yn aelod o'r Llywodraeth Ryddfrydol a fu'n gyfrifol am y diwygio mawr ym 1906 pan oedd y Brenin Edward VII ar yr orsedd. Bu'n Ganghellor y Trysorlys am dymor seneddol cyfan pan oedd Siôr V yn frenin. Bu'n arweinydd plaid y Brenin yn ystod teyrnasiad byr y Brenin Edward VIII, ac yn Brif Weinidog i Siôr VI, ac yn awr ail Frenhines Elisabeth. Yn ystod y flwyddyn honno, ym 1952, roedd yn ben ar adeg ddiddymu'r cardiau adnabod a gyflwynwyd yn ystod yr ail ryfel byd, a chyflwyno taliadau am bresgripsiynau—5c am bob eitem, a diddymu dogni te, a pherfformiad cyntaf The Mousetrap gan Agatha Christie.
Nawr, dim ond unigolyn eofn iawn a fyddai wedi edrych ymlaen gydag unrhyw sicrwydd at y 70 mlynedd o barhad a newid a oedd i ddod, oherwydd bod cyflymder y newid yn ystod y 70 mlynedd hynny wedi bod yn enfawr, yn sicr. Yma yng Nghymru, mae diwydiant trwm wedi ildio i raddau helaeth i wasanaethau ariannol a gwasanaethau eraill. Mae'r Deyrnas Unedig ei hun yn wahanol iawn i honno ym 1952. Nid oes un wladwriaeth unedol ganolog erbyn hyn; mae diwygiadau cyfansoddiadol wedi meithrin cymdeithas fwy lluosog, lle caiff pŵer ei ddyrannu i Seneddau eraill ym mhedair gwlad y Deyrnas Unedig. Mae symudiadau i mewn ac allan o'r Gymanwlad, yr Undeb Ewropeaidd a thu hwnt wedi creu poblogaeth fwy amrywiol ac amlddiwylliannol.
Wedi dweud hynny, Llywydd, nid yw rhai pethau wedi newid. Yn ystod 70 o flynyddoedd o newid mawr, mae Ei Mawrhydi y Frenhines wedi bod yn bresennol bob amser ym mywydau pobl Cymru a thu hwnt. Rydyn ni'n meddwl am y ffordd y mae hi wedi ymrwymo i wneud ei dyletswydd. Mae hi wedi bod mor ffyddlon i'r llw a gymerodd hi adeg ei choroni. Rydyn ni'n meddwl hefyd am yr urddas a'r hwyliau da y mae hi'n eu dangos bob amser wrth iddi wneud ei dyletswydd.
Y llynedd, buasai wedi bod yn anodd i beidio â chael eich cyffwrdd wrth iddi alaru ar ôl marwolaeth ei gŵr. Ymunodd hi â miloedd ar filoedd o'i dinasyddion sy'n parchu'r gyfraith a glynu at y cyfyngiadau yr oedd eu hangen i gadw pobl eraill yn ddiogel. Mae'r Frenhines wedi treulio cymaint o adegau preifat ei bywyd yn llygaid y cyhoedd, ond bydd y ddelwedd honno yn arbennig yn para am byth.
Dros y blynyddoedd, mae'r Frenhines wedi ymweld â Chymru yn aml, o'i hymweliad cyntaf fel tywysoges ifanc a thaith y coroni ym 1953, i agor y Cynulliad Cenedlaethol a'r Senedd yn swyddogol yn ystod y blynyddoedd diwethaf. Dros y 70 o flynyddoedd hynny, mae'r Frenhines wedi ymweld â phob cwr o Gymru. Ambell dro, roedd yn amser i ddathlu, dro arall roedd yn amser i ymuno mewn adegau dwys o alaru ac o gofio, er enghraifft pan oedd hi'n ymweld ag Aberfan.
Having said that, Llywydd, some things have not changed. During 70 years of huge change, Her Majesty the Queen has been ever present in the lives of the people of Wales and beyond. We think of the way in which she has committed to carrying out her duty. She has been faithful to the pledge that she took at the time of her coronation. We also think of dignity and good nature that she always shows as she undertakes her duties.
Last year, it would have been difficult not to have been moved as she grieved following the death of her husband. She joined with many thousands of her citizens who respect the law and adhered to the restrictions that were required to keep others safe. The Queen has spent so much of her private life in the public eye, but that image in particular will remain for evermore.
Over the years, the Queen has often visited Wales, from her first visit as a young princess and the coronation tour of 1953, to opening the National Assembly and the Senedd during more recent years. Over those 70 years, the Queen has visited all parts of Wales. On occasion, it was a time for celebration, at others it was a time to join in periods of deep grief and remembrance, for example when she visited Aberfan.
Now, next week, Llywydd, many throughout Wales will use the opportunity of the extended public holiday to celebrate the Platinum Jubilee—from a concert in Cardiff castle to a picnic in Llantrisant, a tea party in Burry Port to a regatta in Tremadog bay. Llywydd, it's part of the responsibility of being First Minister in this Senedd to become a member of the Queen's Privy Council and, as such, on 2 June, I will represent the Government and people here in Wales at the royal gun salute and the festival of music in Cardiff Bay, together with, I'm sure, thousands of other Welsh citizens. The following day, I will attend the service of thanksgiving for the Platinum Jubilee at St Paul's Cathedral. And, on 4 June, I will be at Buckingham Palace for the culmination of the weekend's celebrations.
But, far beyond those more formal events, there will, of course, be far more other opportunities to mark the Platinum Jubilee. There will be the lighting of beacons throughout Wales—in Newport, Bridgend, Brecon, Montgomery, Llanidloes and Rhyl—joining over 1,500 such beacons across the United Kingdom and far beyond the United Kingdom, across the Commonwealth. In a speech on the day of her coronation, the Queen, having pledged herself to the service of her people, vowed,
'Throughout all my life and with all my heart I shall strive to be worthy of your trust.'
And there is no doubt, Llywydd, that that trust has been earned over the 70 years that have followed. The celebration and events of the coming weeks will be an indication of the deep respect in which the Queen is held, and an expression of the gratitude for her many years of selfless service. It's on that basis that I invite all Members of the Senedd to support the proposition in front of us this afternoon, that we congratulate the Queen on the occasion of her Platinum Jubilee and pay tribute to her steadfast support for Wales over the last 70 years. Diolch yn fawr.
Nawr, wythnos nesaf, Llywydd, fe fydd llawer ledled Cymru yn defnyddio cyfle'r gwyliau cyhoeddus estynedig i ddathlu'r Jiwbilî Blatinwm—o gyngerdd yng nghastell Caerdydd i bicnic yn Llantrisant, te parti ym Mhorth Tywyn a regatta ym mae Tremadog. Llywydd, rhan o'r cyfrifoldeb o fod yn Brif Weinidog yn y Senedd hon yw bod yn aelod o Gyfrin Gyngor y Frenhines ac, fel y cyfryw, ar yr ail o Fehefin, fe fyddaf i'n cynrychioli'r Llywodraeth a'r bobl yma yng Nghymru yn y saliwt gynnau brenhinol a'r ŵyl gerddoriaeth ym Mae Caerdydd, ynghyd â miloedd o ddinasyddion eraill o Gymru, rwy'n siŵr. Drannoeth, byddaf yn y gwasanaeth diolchgarwch am y Jiwbilî Blatinwm yn Eglwys Gadeiriol Sant Paul. Ac, ar y 4ydd o Fehefin, byddaf i ym Mhalas Buckingham ar gyfer uchafbwynt dathliadau'r penwythnos.
Ond, ymhell y tu hwnt i'r digwyddiadau mwy ffurfiol hynny, fe fydd yna lawer mwy o gyfleoedd eraill, wrth gwrs, i nodi'r Jiwbilî Blatinwm. Fe fydd ffaglau yn cael eu cynnau ledled Cymru—yng Nghasnewydd, Pen-y-bont ar Ogwr, Aberhonddu, Trefaldwyn, Llanidloes a'r Rhyl—gan ymuno â dros 1,500 o ffaglau o'r fath ledled y Deyrnas Unedig ac ymhell y tu hwnt i'r Deyrnas Unedig, ledled y Gymanwlad. Mewn araith ar ddiwrnod ei choroni, fe wnaeth y Frenhines ei hadduned, ar ôl iddi neilltuo ei bywyd i wasanaeth ei phobl,
'Drwy gydol fy mywyd a gyda fy holl galon fe ymdrechaf i fod yn deilwng o'ch ymddiriedaeth.'
Ac nid oes amheuaeth, Llywydd, i'r ymddiriedaeth honno gael ei hennill dros y 70 mlynedd sydd wedi dilyn ers hynny. Fe fydd dathliadau a digwyddiadau'r wythnosau nesaf yn arwydd o'r parch mawr sydd i'r Frenhines, ac yn fynegiant o'r diolchgarwch am ei blynyddoedd lawer o wasanaeth diarbed. Ar y sail honno rwy'n gwahodd holl Aelodau'r Senedd i gefnogi'r cynnig sydd ger ein bron y prynhawn yma, ein bod ni'n llongyfarch y Frenhines ar achlysur ei Jiwbilî Blatinwm ac yn talu teyrnged i'w chefnogaeth gadarn hi i Gymru dros y 70 mlynedd diwethaf. Diolch yn fawr.
As someone who, back in 1977, joined the fancy-dress parade in our local village to celebrate the Silver Jubilee—I won't tell you what I was dressed up as—[Interruption.]—little did I think that, in 2022, I'd be standing with a suit and tie on reflecting on a reign of 70 years that has endeared Her Majesty the Queen to every sector of society, I would suggest. I appreciate in a democracy there are republicans and there are monarchists, but no-one can really say that the Queen hasn't earned the respect of this country for the public duty and public service that she has done throughout her entire reign. And it is a fact, as the First Minister touched on, that she has had 14 Prime Ministers serve herself, there have been 13 American Presidents—only one President has not met her; that's Lyndon Johnson—and 10 French Presidents have met Her Majesty the Queen. She has undertaken 152 state visits. There have been five Popes in her time, and in the time that I've been in this Senedd, she has come on four occasions to the official opening of the Senedd.
Many Members will recognise that I wasn't here in October when she came to open the Senedd for this current term of the Senedd's mandate, but watching on television, to see her face and the pleasure she was genuinely getting—and I think the Presiding Officer might endorse this—the genuine pleasure that she was getting by going around meeting not just Members, but the community groups that had assembled upstairs—that wasn't an act, that was genuine warmth and pleasure at being here in Wales and being here at the home of Welsh democracy, to open it for its term of office. And I think that's something we can be immensely proud of, that we have a monarch that recognises that the country does change and the monarchy changes with the country to be relevant.
It is fact that when the Queen was born in 1926, she was not the person who was the heir, she was not the natural choice to go through and become the monarch, but through the abdication of 1937, her whole life and her family's life were changed beyond belief. The war years saw her take active service with the Auxiliary Territorial Service, and ultimately then, after a short, brief time with her husband in Malta, the poor health of her father—King George VI, obviously—ended up with the premature death of His Majesty and the Queen becoming the monarch in 1952.
We look back at an era when that type of news would have to have been relayed by the telegraph, rather than a quick press of a button and the internet, or picking up your phone and getting news at the click of a switch. We also see the steam trains bombing around in the old black-and-white films and we now have electric trains. We also see the world at a time when it was a big thing to fly round the world. Today the world has opened up to every man, woman and child, if they so wish to go around it, and ultimately we are pushing the boundaries into space. And it is important to reflect that all this has happened in a reign of 70 years.
It is worth reflecting on the fact that the Queen has held Wales deeply in her heart, in particular the patronage that she has shown to the Royal Welsh Agricultural Society, to the Welsh Rugby Union, and numerous charities and organisations, of which she has helped raise their profile, and shown keen interest in those organisations. And as the First Minister touched on, the tragedy of Aberfan was just one tragedy amongst others that she has identified herself with and shown a keen interest in the way those communities have healed, never forgetting the hurt of those accidents and tragedies that has befallen the communities, wherever they may be in Wales.
It is also worth reflecting on her strong connection to the armed forces, as commander in chief, and, obviously, Wales has played its active part in sending more, proportionately, than its population into those armed forces, whether it be the army, the navy or the RAF, and the strong affiliation that many people feel with the royal family who have served in our armed forces, from whatever communities they might come from. And as one of the Members this afternoon touched on, and the Member for Clwyd West highlighted, one of the long-lasting traits of this Jubilee will be Wrexham becoming a city, and it's something that we can identify with as another celebratory note, with all the other cities that have been identified in various other Jubilees, such as the Golden Jubilee, the Silver Jubilee and obviously the Platinum Jubilee that we're celebrating in 2022.
It's also worth reflecting that faith is a major part of the Queen's make-up, and while she is the Supreme Governor of the Church of England, she does recognise that the country that was the 1950s United Kingdom is not the 2022 country, and we are a multifaith society, which is something that she and others celebrate greatly. And it's this make-up of the modern Britain that we celebrate every day.
For me, something that stands out very clearly in the recent COVID crisis was Her Majesty's address to the country in April 2020, when she did say, 'We will meet again.' Ultimately, at that moment, when there was real, real darkness, and people were looking over the precipice back in April 2020, she spoke genuinely and movingly of her belief that this country would come through that crisis and we would see better times. Thankfully, we have come through the crisis and we are seeing better times, but we do not forget those who lost loved ones and the massive sacrifices that many, many have had to endure.
It is also a fact that the royal family themselves have had to endure many tragedies, and many, many intrusions into their lives. But we do believe passionately that the Queen and the experience that she has gained over the 70 years has held what's best about Wales and what's best about Britain in every decision she has made for this country, our united country, standing tall in the world.
I join the First Minister in endorsing the motion on the order paper this afternoon, and I know full well that the celebratory weekend that is coming up will be marked in many corners of this country, not just here in Wales, not just here in the United Kingdom, but across the Commonwealth of nations that she heads up and leads up with such pride and passion. And I, on behalf of my group and the party, have no hesitation in commending the motion that's before the Parliament today.
A minnau'n un a oedd yn rhan o orymdaith gwisg ffansi yn ein pentref lleol i ddathlu'r Jiwbilî Arian yn ôl ym 1977—ni ddyweda i beth oeddwn i'n ei wisgo—[Torri ar draws.]—prin yr oeddwn i'n meddwl y byddwn i, yn 2022, yn sefyll mewn siwt a thei yn myfyrio ar deyrnasiad 70 mlynedd o hyd sydd wedi ennyn anwyldeb i'w Mawrhydi'r Frenhines ym mhob sector o gymdeithas, byddwn i'n ei awgrymu. Rwy'n deall y gallai fod gweriniaethwyr a brenhinwyr mewn democratiaeth, ond ni all neb ddweud mewn gwirionedd nad yw'r Frenhines wedi ennill parch y wlad hon at y ddyletswydd gyhoeddus a'r gwasanaeth cyhoeddus y mae hi wedi ei rhoi ar hyd ei theyrnasiad cyfan. Ac mae hi'n ffaith, fel crybwyllodd y Prif Weinidog, ei bod hi wedi cael gwasanaeth 14 o Brif Weinidogion, wedi gweld 13 o Arlywyddion yn UDA—dim ond un Arlywydd ni wnaeth hi ei gyfarfod; sef Lyndon Johnson—ac mae 10 Arlywydd Ffrainc wedi cwrdd â'i Mawrhydi'r Frenhines. Mae hi wedi bod ar 152 o ymweliadau gwladwriaethol. Bu pum Pab yn ei hamser hi, ac yn yr amser yr wyf i wedi bod yn y Senedd hon, mae hi wedi dod ar bedwar achlysur ar gyfer agoriad swyddogol y Senedd.
Bydd llawer o'r Aelodau yn cydnabod nad oeddwn i yma ym mis Hydref pan ddaeth hi i agor y Senedd ar gyfer tymor mandad cyfredol y Senedd, ond wrth ei gwylio ar y teledu, i weld ei hwyneb a'r pleser gwirioneddol yr oedd hi'n ei gael—ac rwy'n credu y byddai'r Llywydd yn eilio hyn—y pleser gwirioneddol yr oedd hi'n yn ei gael drwy fynd o gwmpas yn cyfarfod nid yn unig â'r Aelodau, ond y grwpiau cymunedol a oedd wedi ymgynnull i fyny'r grisiau—nid sioe oedd hynny, roedd yna gynhesrwydd a phleser gwirioneddol o fod yma yng Nghymru ac yn y lle hwn yng nghartref democratiaeth Cymru, i'w agor am ei dymor ei swydd. Ac rwy'n credu bod hwnnw'n rhywbeth y gallwn ni fod yn hynod falch ohono, fod gennym ni frenhines sy'n cydnabod bod y wlad yn newid a bod y frenhiniaeth yn newid gyda'r wlad er mwyn bod yn berthnasol.
Mae hi'n ffaith, pan aned y Frenhines ym 1926, nad hi oedd yr etifedd, nad hi oedd y dewis naturiol i'w chodi i deyrnasu, ond drwy ymddiorseddiad 1937, fe newidiodd ei bywyd cyfan a bywyd ei theulu y tu hwnt i bob rheswm. Yn ystod blynyddoedd y rhyfel bu'n gwasanaethu'n weithredol gyda'r Gwasanaeth Tiriogaethol Atodol, ac yna yn y pen draw, ar ôl cyfnod byr, byr gyda'i gŵr ym Melita, arweiniodd afiechyd ei thad—y Brenin Siôr VI, yn amlwg—at farwolaeth gynamserol Ei Fawrhydi a'r Frenhines yn dod i'r orsedd ym 1952.
Rydym yn edrych yn ôl ar gyfnod pan fyddai'n rhaid trosglwyddo newyddion o'r fath drwy gyfrwng y telegraff, yn hytrach na phwyso botwm yn gyflym a'r rhyngrwyd, neu godi eich ffôn a chael y newyddion drwy glicio swits. Rydym ni hefyd yn gweld y trenau stêm yn gwibio o gwmpas yn yr hen ffilmiau du a gwyn ac erbyn hyn mae gennym ni drenau trydan. Rydym ni hefyd yn gweld y byd ar adeg pan oedd hi'n beth mawr i hedfan o amgylch y byd. Heddiw mae'r byd ar agor i bob dyn, menyw a phlentyn, os ydyn nhw'n dymuno mynd o'i gwmpas, ac yn y pen draw rydym yn gwthio'r ffiniau i'r gofod. Ac mae yn bwysig myfyrio bod hyn i gyd wedi digwydd yn ystod teyrnasiad o 70 mlynedd.
Mae hi'n werth myfyrio ar y ffaith bod gan y Frenhines le mawr yn ei chalon i Gymru, yn enwedig o ran y nawdd y mae hi wedi ei roi i Gymdeithas Amaethyddol Frenhinol Cymru, i Undeb Rygbi Cymru, a nifer o elusennau a sefydliadau, y mae hi wedi helpu i godi eu proffil, ac wedi dangos diddordeb brwd yn y sefydliadau hynny. Ac fel y crybwyllodd y Prif Weinidog, un drasiedi ymysg eraill oedd trychineb Aberfan a welodd hi ei hun ac mae hi wedi dangos diddordeb mawr yn y ffordd y mae'r cymunedau hynny wedi eu hadfer, heb anghofio am friwiau'r damweiniau a'r trychinebau hynny sydd wedi digwydd i'r cymunedau hynny, lle bynnag y bônt yng Nghymru.
Mae hefyd yn werth myfyrio ar ei chysylltiad cryf â'r lluoedd arfog, yn gadlywydd yn bennaf, ac, yn amlwg, mae Cymru wedi bod â rhan weithredol wrth anfon mwy, yn gymesur, na'i phoblogaeth i'r lluoedd arfog hynny, boed yn y fyddin, y llynges neu'r Awyrlu Brenhinol, a'r cysylltiad cryf y mae llawer o bobl yn ei deimlo â'r teulu brenhinol sydd wedi gwasanaethu yn ein lluoedd arfog, o ba gymunedau bynnag y maen nhw'n dod. Ac fel crybwyllodd un o'r Aelodau y prynhawn yma, ac y tynnodd yr Aelod dros Orllewin Clwyd sylw ato, un o nodweddion hirhoedlog y Jiwbilî hon fydd Wrecsam yn dod yn ddinas, a dyna rywbeth y gallwn ni uniaethu ag ef fel achos arall i ddathlu, â'r holl ddinasoedd eraill a gafodd eu sefydlu mewn Jiwbilîs eraill, megis y Jiwbilî Aur, y Jiwbilî Arian ac yn amlwg y Jiwbilî Blatinwm yr ydym ni'n ei dathlu yn 2022.
Mae hi hefyd yn werth myfyrio ar y ffaith bod ffydd yn rhan fawr o gyfansoddiad y Frenhines, ac er mai hi yw Goruchaf Lywodraethwr Eglwys Loegr, mae hi yn cydnabod nad y wlad yr oedd y Deyrnas Unedig yn y 1950au yw'r wlad yn 2022, a'n bod ni'n gymdeithas aml-ffydd, sy'n rhywbeth y mae hi ac eraill yn ei ddathlu yn helaeth. A'r cyfansoddiad hwn o Brydain gyfoes yr ydym ni'n ei ddathlu bob dydd.
I mi, rhywbeth sy'n amlwg iawn yn ystod yr argyfwng COVID diweddar oedd anerchiad Ei Mawrhydi i'r wlad ym mis Ebrill 2020, pan ddywedodd hi, 'Fe wnawn ni gyfarfod eto.' Yn y pen draw, ar yr adeg honno, pan oedd tywyllwch gwirioneddol, ac roedd pobl yn edrych dros y dibyn yn ôl ym mis Ebrill 2020, siaradodd yn ddidwyll a theimladwy am ei chred y byddai'r wlad hon yn dod drwy'r argyfwng hwnnw ac y byddem ni'n gweld amseroedd gwell. Diolch byth, rydym ni wedi dod drwy'r argyfwng ac rydym ni yn gweld amseroedd gwell, ond nid ydym yn anghofio'r rhai a gollodd anwyliaid a'r aberth enfawr y mae llawer wedi gorfod ei wneud.
Mae hi'n ffaith hefyd fod y teulu brenhinol eu hunain wedi gorfod dioddef llawer o drychinebau, a llawer iawn o darfu ar ei bywydau. Ond rydym ni yn credu yn angerddol bod y Frenhines a'r profiad y mae hi wedi ei ennill dros y 70 mlynedd wedi cofio yr hyn sydd orau am Gymru a'r hyn sydd orau am Brydain ym mhob penderfyniad y mae hi wedi eu gwneud dros y wlad hon, ein cenedl unedig ni, gan sefyll yn dalsyth yn y byd.
Rwy'n ymuno â'r Prif Weinidog i gymeradwyo'r cynnig ar y papur trefn y prynhawn yma, ac rwy'n gwybod yn iawn y bydd y penwythnos o ddathlu sydd ar ddod yn cael ei nodi mewn sawl cwr o'r wlad hon, nid yma yng Nghymru yn unig, nid yma yn y Deyrnas Unedig yn unig, ond ar draws y Gymanwlad yn y cenhedloedd y mae'n hi'n ben arnyn nhw ac yn eu harwain gyda'r fath falchder ac angerdd. Ac nid oes gen i unrhyw betruster, ar ran fy ngrŵp i a'r blaid, wrth gymeradwyo'r cynnig sydd gerbron y Senedd heddiw.
At the risk of starting a trend, I did win 'best dressed in carnival' in the Llanwnnen Jubilee carnival in 1977—and there are photos.
Gyda'r perygl o ddechrau tuedd, fe wnes i ennill gwobr am 'y wisg orau yn y carnifal' yng ngharnifal Jiwbilî Llanwnnen ym 1977—ac mae lluniau ar gael.
Arweinydd Plaid Cymru, Adam Price.
Leader of Plaid Cymru, Adam Price.
Diolch. [Interruption.] Yes, follow that, yes. Among her predecessors, Elizabeth II cannot claim to have spent the longest duration of time in Wales—the two Henrys and single Edward, actually born here, can battle it out for that particular crown—but she is, without a doubt, the British monarch who will have visited Wales most often, and the First Minister has referred to some of those occasions. Even at the start, our nation loomed large in the life of this unintended Queen. During the war, historians inform us, plans were drawn up to quell Welsh nationalism by affiliating Elizabeth more closely with Wales. Appointing her constable of Caernarfon castle was rejected as geographically impractical, making her a patron of the Urdd was considered too radical an option, so she had to settle instead for being inducted into the Gorsedd, aged 20, by the then archdruid, Crwys.
Elizabeth's first official visit to Wales was on 28 March 1944. This happened to be the day on which MPs in Westminster voted to pay women teachers the same as men, an important milestone in the movement towards equality that has been one of the many strands woven into the tapestry of Elizabeth II's long life and reign. Monarch-to-be she may have been, but that very equality was denied her at the outset; in the days preceding a visit to Wales, Welsh local authorities, in what used to be known as the Welsh Parliamentary Party, petitioned for her to be declared Princess of Wales. She was refused that right, because at that time a woman could only be heir presumptive, not heir apparent.
In response to being given the freedom of the city of Cardiff, plain Princess Elizabeth declared she had a very personal connection with Wales nonetheless. She may well have had in mind Y Bwthyn Bach—this was the fully functional model house that was presented to her by the people of Wales in 1932, on her sixth birthday. Located in Windsor Great Park, it included a kitchen with a stove and a fridge, a living room known as Y Siambr Fach, with electric lighting and a working telephone, two bedrooms and a bathroom that came with hot and cold running water and even a heated towel rail. In the circumstances of the time back home in Wales, this scaled-down cottage would have seemed every bit as palatial as Windsor itself.
Years later, as newly crowned Queen Elizabeth, she repaid our collective generosity by formally opening the national library in Aberystwyth, where 44 years earlier, her grandfather, King George V, had laid the foundation stone; nation building in Wales has always been a slow and painstaking affair. She described the library as having preserved
'the distinct character of a small but individual member of my family of nations',
a family that under her stewardship was rapidly transforming itself from an empire to a Commonwealth of independent nations—a status we hope, in our party, Wales will also one day enjoy.
Perhaps the most significant and long-lasting connection between Wales and the Queen grew out of her empathy, as has already been referenced, following the Aberfan disaster. It was a rare occasion when she was reported as shedding a tear in public. One mother told a television reporter:
'I remember the Queen walking through the mud. It felt like she was with us from the beginning.'
Queen Elizabeth never forgot Aberfan. She visited in 1973 to open the new community centre, and again in 1997 to mark the thirtieth anniversary of the tragedy.
Llywydd, we in the Senedd have a special reason to acknowledge the role of the Queen in the life of Wales. Her inaugural opening of our Parliament following the first elections in 1999 served to underline, through her presence, the significance of that new beginning in our national democratic journey—against the wishes, it seems, of the then Prime Minister. Now, on the threshold of emerging as a fully self-governing nation, Wales has changed beyond recognition when compared with our circumstances in 1952—a country without a capital, let alone a Parliament. Inscribed within this Jubilee, therefore, is also our own journey from Siambr fach to Siambr fwy, for our history is also, in part at least, her story too.
Diolch. [Torri ar draws.] Ie, dilynwch hynny, ie. Ymhlith ei rhagflaenwyr, ni all Elisabeth II honni mai hi sydd wedi treulio'r cyfnod hwyaf yng Nghymru—fe all dau Harri ac un Edward, a aned yma mewn gwirionedd, frwydro am y goron benodol honno—ond y hi, yn ddi-os, yw'r frenhines Brydeinig sydd wedi ymweld â Chymru amlaf, ac mae'r Prif Weinidog wedi cyfeirio at rai o'r achlysuron hynny. Hyd yn oed ar y dechrau, roedd ein cenedl ni yn bwysig ym mywyd y Frenhines anfwriadol hon. Yn ystod y rhyfel, mae haneswyr yn dweud wrthym y lluniwyd cynlluniau i dawelu cenedlaetholdeb Cymreig drwy feithrin cysylltiadau cryfach rhwng Cymru ag Elisabeth. Fe wrthodwyd ei phenodi hi'n gwnstabl castell Caernarfon am fod hynny'n anymarferol yn ddaearyddol, ac roedd ei gwneud hi'n noddwr i'r Urdd yn cael ei ystyried yn ddewis rhy radical, felly bu'n rhaid iddi hi wneud y tro â chael ei sefydlu i'r Orsedd, yn 20 oed, gan yr archdderwydd ar y pryd, Crwys.
Cynhaliwyd ymweliad swyddogol cyntaf Elisabeth â Chymru ar 28 Mawrth 1944. Fe ddigwyddodd hyn ar y diwrnod y pleidleisiodd ASau yn San Steffan i dalu'r un faint i athrawon, boed yn ddynion neu fenywod, carreg filltir bwysig yn y mudiad tuag at gydraddoldeb sydd wedi bod yn un o'r edau niferus a fu'n rhan o dapestri bywyd a theyrnasiad hir Elisabeth II. Roedd hi'n ddarpar frenhines, oedd, ond fe wrthodwyd yr union gydraddoldeb hynny iddi hi ar y dechrau; yn y dyddiau cyn ei hymweliad â Chymru, roedd deiseb gan awdurdodau lleol Cymru, yn yr hyn a elwid yn Blaid Seneddol Cymru, i'w chyhoeddi hi'n Dywysoges Cymru. Ond fe wrthodwyd yr hawl honno iddi, oherwydd ar y pryd ni allai menyw fod yn ddim mwy nag etifedd tebygol, ac nid yn etifedd gweladwy.
Mewn ymateb i gael rhyddid dinas Caerdydd, mynegodd y Dywysoges Elisabeth fod ganddi hi gysylltiad personol iawn â Chymru serch hynny. Mae'n ddigon posibl ei bod hi'n dwyn i gof y Bwthyn Bach—model cwbl weithredol o dŷ oedd hwnnw a gyflwynwyd iddi hi oddi wrth bobl Cymru ym 1932, ar ei phen-blwydd yn chwech oed. Roedd wedi'i leoli yn Windsor Great Park, ac roedd yn cynnwys cegin gyda stôf ac oergell, ac ystafell fyw â'r enw Siambr Fach, gyda goleuadau trydan a ffôn a oedd yn gweithio, dwy ystafell wely ac ystafell ymolchi yn cynnwys dŵr poeth ac oer a hyd yn oed rheil gwres ar gyfer tyweli. O dan amgylchiadau'r cyfnod hwnnw gartref yng Nghymru, fe fyddai'r model hwn o fwthyn wedi ymddangos yr un mor balasaidd â Windsor ei hun.
Flynyddoedd yn ddiweddarach, a hithau newydd ei choroni'n Frenhines Elisabeth, ad-dalodd ein haelioni ar y cyd drwy agor y llyfrgell genedlaethol yn Aberystwyth yn ffurfiol, lle'r oedd ei thad-cu, y Brenin Siôr V, 44 mlynedd yn gynharach, wedi gosod y garreg sylfaen; rhywbeth araf a thrafferthus y bu adeiladu cenedl yng Nghymru erioed. Fe ddisgrifiodd hi fod y llyfrgell wedi cadw
'cymeriad unigryw aelod bach ond unigol o fy nheulu i o genhedloedd',
teulu a oedd, o dan ei stiwardiaeth hi, yn trawsnewid ei hun yn gyflym o fod yn Ymerodraeth i fod yn Gymanwlad o wledydd annibynnol—statws yr ydym ni'n gobeithio, yn ein plaid ni, y bydd Cymru yn ei fwynhau hefyd ryw ddiwrnod.
Efallai mai'r cysylltiad mwyaf arwyddocaol a hirhoedlog a fu rhwng Cymru a'r Frenhines oedd yr un a dyfodd o'i chydymdeimlad, fel cyfeiriwyd ato eisoes, yn dilyn trychineb Aberfan. Roedd hwnnw'n achlysur prin pan adroddwyd ei bod deigryn wedi llifo ohoni yn gyhoeddus. Dywedodd un fam wrth ohebydd teledu:
'Rwy'n cofio'r Frenhines yn cerdded trwy'r mwd. Roedd hynny'n teimlo fel ei bod hi wedi bod gyda ni o'r dechrau.'
Nid anghofiodd y Frenhines Elisabeth Aberfan erioed. Fe ymwelodd hi ym 1973 i agor y ganolfan gymunedol newydd, ac eto ym 1997 i nodi deng mlynedd ar hugain ers y trychineb.
Llywydd, mae gennym ni yn y Senedd reswm arbennig dros gydnabod swyddogaeth y Frenhines ym mywyd Cymru. Roedd ei hagoriad cyntaf hi o'n Senedd yn dilyn yr etholiadau cyntaf ym 1999 yn tanlinellu, drwy ei phresenoldeb hi, arwyddocâd y dechreuad newydd hwnnw ar ein taith ddemocrataidd genedlaethol—yn groes i ddymuniadau Prif Weinidog y DU ar y pryd, mae'n ymddangos. Nawr, ar drothwy dod i amlygrwydd fel cenedl gwbl hunanlywodraethol, mae Cymru wedi trawsnewid y tu hwnt i bob disgwyl o'i chymharu â'n hamgylchiadau ym 1952—gwlad heb gyfalaf, heb sôn am Senedd. Wedi ei naddu yn y Jiwbilî hon, felly, y mae ein taith ninnau hefyd o'r Siambr fach i Siambr fwy, oherwydd ein hanes ni, yn rhannol o leiaf, yw ei stori hi hefyd.
There is no denying that Her Majesty the Queen is a remarkable woman who has served this country and the Commonwealth with great loyalty and dedication. It is a great privilege to be standing here today in this Chamber, amongst you all, paying tribute to Her Majesty as the country comes together to celebrate her Platinum Jubilee.
Her Majesty the Queen has broken countless records since her accession to the throne 70 years ago and is now the third-longest reigning monarch in the world. During her 70-year reign, the Queen and the rest of the royal family have made countless visits to Wales, as we've heard already, strengthening their very strong connections to our country. Only last year, Her Majesty was in this very Chamber amongst us all for the Parliament's official opening, with crowds lining the streets outside, hoping to catch a glimpse of our great monarch. And can I just say, I was hugely honoured to meet Her Majesty when she came here, as I know many of my Welsh Conservative colleagues were as well?
Over the years, the Queen has opened her doors, not just to those of us from the UK but from across the Commonwealth, to groups, individuals and organisations to attend her annual garden party, and she's honoured countless people for their contributions within their professional fields and for their charity work as well. The Queen has personally carried out more than 325 overseas visits in 130 countries, met more than 100 heads of state, and become the first monarch in 100 hundred years to visit the Republic of Ireland. Quite simply, she has been an inspiration, a role model and a huge stalwart to millions of people here in Wales, the rest of the United Kingdom, and across the globe.
She hasn't put a foot wrong throughout her reign, and has been a constant figurehead for the UK during times of enormous change. I've said it here before in the Chamber, but one of the greatest achievements of the Queen's reign has been the transformation of the empire to the Commonwealth. Made up of 53 independent countries, with a combined population of 2.4 billion, we have all shared goals to promote democracy, development and, ultimately, peace. Despite some countries being expelled or leaving over the years, today the Commonwealth stands united as a force for promoting racial equality, democracy and human rights.
One of the things that I love the most about Her Majesty is her passion for animals and some of the fantastic work she has done for them. It is estimated that the Queen has owned over 30 corgis, in particular—and I'm sure many of my colleagues will be happy to hear—the Pembroke Welsh corgis, alongside countless horses and some more exotic animals, such as sloths and a colony of bats. Her Majesty is a patron of more than 30 animal charities, including the RSPCA, the Labrador Retriever Club and the Royal Pigeon Racing Association. It is clear that she's an animal lover through and through.
Times have been particularly hard for Her Majesty and her family with the recent tragic loss of her beloved husband, the Duke of Edinburgh. As we all come together to celebrate the Platinum Jubilee, whether it be at an event in your community or just marking the occasion with friends and family, we should take a moment to reflect on the Queen's long reign and all the good that she has done across the globe. Next week, I hope that everyone inside of this Chamber and outside of this Welsh Parliament will raise a glass to Her Majesty and in honour of Prince Philip, who was by the Queen's side for many years and is sadly no longer amongst us. There is no doubt that Her Majesty remains at the very heart of our nation, and may she continue to reign over us for many, many years to come. Thank you.
Ni ellir gwadu bod Ei Mawrhydi'r Frenhines yn ddynes ryfeddol sydd wedi gwasanaethu'r wlad hon a'r Gymanwlad gyda ffyddlondeb ac ymroddiad mawr. Mae hi'n fraint fawr i mi sefyll yma yn y Siambr hon heddiw, yn eich plith chi i gyd, yn talu teyrnged i'w Mawrhydi wrth i'r wlad uno i ddathlu ei Jiwbilî Blatinwm.
Mae Ei Mawrhydi'r Frenhines wedi torri recordiau di-rif ers iddi esgyn i'r orsedd 70 mlynedd yn ôl ac erbyn hyn hi yw'r frenhines sydd wedi bod yn teyrnasu am y trydydd cyfnod hwyaf yn y byd. Yn ystod ei theyrnasiad o 70 mlynedd, mae'r Frenhines a gweddill y teulu brenhinol wedi ymweld â Chymru droeon, fel yr ydym wedi'i glywed eisoes, gan gryfhau eu cysylltiadau cryf iawn â'n gwlad. Y llynedd, roedd Ei Mawrhydi yn yr union Siambr hon yn ein plith ni i gyd ar gyfer agoriad swyddogol y Senedd, gyda thorfeydd yn sefyll ar y strydoedd y tu allan, yn gobeithio cael cipolwg o'n brenhines wych. Ac a gaf i ddweud, fe gefais i'r anrhydedd mawr o gwrdd â'i Mawrhydi pan ddaeth hi i'r fan hon, fel y cafodd, rwy'n gwybod, llawer o fy nghyd-Aelodau Ceidwadol yng Nghymru hefyd?
Dros y blynyddoedd, mae'r Frenhines wedi agor ei drysau, nid yn unig i'r rhai ohonom ni o'r DU ond o bob rhan o'r Gymanwlad, i grwpiau, unigolion a sefydliadau i fynychu ei phartïon gardd blynyddol, ac mae hi wedi anrhydeddu pobl ddi-rif am eu cyfraniadau yn eu meysydd proffesiynol ac am eu gwaith elusennol hefyd. Mae'r Frenhines wedi bod ar fwy na 325 o ymweliadau tramor mewn 130 o wledydd yn bersonol, wedi cyfarfod â mwy na 100 o benaethiaid gwladwriaethau, a bod yn deyrn cyntaf mewn 100 can mlynedd i ymweld â Gweriniaeth Iwerddon. Yn syml iawn, mae hi wedi bod yn ysbrydoliaeth, yn batrwm o ymddygiad di-sigl i filiynau o bobl yma yng Nghymru, a gweddill y Deyrnas Unedig, ac yn fyd-eang.
Nid yw hi wedi gwyro hanner cam drwy gydol ei theyrnasiad, ac mae wedi bod yn ffigwr cyson i'r DU yn ystod cyfnodau o newid enfawr. Rwyf wedi dweud hyn yn y Siambr o'r blaen, ond un o gyflawniadau mwyaf teyrnasiad y Frenhines fu trawsnewid yr Ymerodraeth yn Gymanwlad. Yn cynnwys 53 o wledydd annibynnol, gyda phoblogaeth gyfunol o 2.4 biliwn, mae gennym ni i gyd nodau a rennir i hyrwyddo democratiaeth, datblygiad ac, yn y pen draw, heddwch. Er bod rhai gwledydd yn cael eu diarddel neu'n gadael dros y blynyddoedd, heddiw mae'r Gymanwlad yn cydsefyll fel modd i hyrwyddo cydraddoldeb hiliol, democratiaeth a hawliau dynol.
Un o'r pethau yr wyf i'n eu hoffi fwyaf am Ei Mawrhydi yw ei hangerdd am anifeiliaid a'r gwaith gwych y mae hi wedi ei wneud drostyn nhw. Amcangyfrifir bod y Frenhines wedi bod yn berchen ar dros 30 o gorgwn, yn arbennig—ac rwy'n siŵr y bydd llawer o fy nghyd-Aelodau yn hapus i glywed—corgwn Cymru Penfro, ochr yn ochr â cheffylau di-rif a rhai anifeiliaid mwy egsotig, fel slothiau a haid o ystlumod. Mae Ei Mawrhydi yn noddwr i fwy na 30 o elusennau anifeiliaid, gan gynnwys yr RSPCA, Clwb Cŵn Labrador a Chymdeithas Frenhinol Rasio Colomennod. Mae'n amlwg ei bod hi'n hoff iawn o anifeiliaid drwyddi draw.
Mae hi wedi bod yn gyfnod arbennig o anodd i'w Mawrhydi a'i theulu yn dilyn colled drasig ei hannwyl briod, Dug Caeredin yn ddiweddar. Wrth i ni i gyd ddod at ein gilydd i ddathlu'r Jiwbilî Blatinwm, boed hynny mewn digwyddiad yn eich cymuned neu dim ond nodi'r achlysur gyda ffrindiau a theulu, fe ddylem ni gymryd eiliad i fyfyrio ar deyrnasiad hir y Frenhines a'r holl les y mae hi wedi'i wneud ledled y byd. Yr wythnos nesaf, rwy'n gobeithio y bydd pawb y tu mewn i'r Siambr hon a'r tu allan i'r Senedd hon yng Nghymru yn codi gwydryn i'w Mawrhydi ac yn anrhydeddu'r Tywysog Philip, a oedd wrth ochr y Frenhines am flynyddoedd lawer ac nad yw yn ein plith bellach. Nid oes amheuaeth nad yw Ei Mawrhydi yn parhau i fod wrth galon ein cenedl, a bydded iddi hi barhau i deyrnasu arnom am flynyddoedd lawer i ddod. Diolch i chi.
To spoil the trend, I am yet to win a best-dressed competition, but I hope that might change next week at the Ruabon Platinum Jubilee celebrations. I'd like to begin, though, by saying just what a pleasure it is to contribute to this debate and to support the motion, and to thank every organisation in Clwyd South that is organising such a diverse range of celebratory events for the Platinum Jubilee. I think, whether you're a monarchist or a republication or, indeed, indifferent, this special moment in our time really does recognise something that we can all agree on: we're celebrating relentless hard work, tireless commitment, loyalty, dignity and respect for duty by the longest serving monarch in British history. And this is a time for us all to come together in recognising these incredible attributes and to pay our respects to Her Majesty the Queen. The Platinum Jubilee will offer us a rare chance for the nation to put aside divisions and to take time to value community, public service and loyalty to others.
Now, the Queen has never expressed extraordinary views; instead she has been extraordinary in putting the unity and the well-being of her people first in discharging such an incredibly difficult duty. And in a world where division has become increasingly apparent at the international and the national and regional level, the Queen has striven to ensure that the Commonwealth remains as relevant as ever. She's always placed unity of nations, international unity and unity of regions right at the heart of her work.
Now, some people might not choose to celebrate the reign of Queen Elizabeth II in this coming week, but I do hope that everybody will salute the unparalleled and very positive contribution that the Queen has made to our history. And as we approach 2023 and thereafter 2024, let's hope that the Queen goes on to become not just Britain's, but the entire world's longest serving monarch. Diolch.
Yn groes i'r duedd, ni enillais i erioed gystadleuaeth am y wisg orau, ond rwy'n gobeithio y gallai hynny newid yr wythnos nesaf yn nathliadau'r Jiwbilî Blatinwm yn Rhiwabon. Hoffwn i ddechrau, serch hynny, drwy ddweud cymaint o bleser yw cyfrannu at y ddadl hon a chefnogi'r cynnig, a diolch i bob sefydliad yn Ne Clwyd sydd wedi trefnu ystod mor amrywiol o ddigwyddiadau ar gyfer dathlu'r Jiwbilî Blatinwm. Rwyf i o'r farn, p'un a ydych chi'n frenhinwr neu'n weriniaethwr neu, yn wir, yn ddifater, mae'r foment arbennig hon yn ein hamser ni'n cydnabod rhywbeth y gallwn ni i gyd gytuno arno: rydym ni'n dathlu gwaith caled di-baid, ymrwymiad diflino, teyrngarwch, urddas a pharch at ddyletswydd sydd gan y frenhines sydd wedi teyrnasu am y cyfnod hwyaf yn hanes Prydain erioed. Ac mae hwn yn amser i ni i gyd ddod at ein gilydd i gydnabod y priodoleddau anhygoel hyn a mynegi ein parch ni i'w Mawrhydi'r Frenhines. Fe fydd y Jiwbilî Blatinwm yn cynnig cyfle prin i ni i'r genedl roi ymraniadau o'r neilltu a chymryd amser i werthfawrogi cymuned, gwasanaeth cyhoeddus a theyrngarwch i eraill.
Nawr, nid yw'r Frenhines erioed wedi mynegi safbwyntiau eithafol; yn hytrach mae hi wedi bod yn rhyfeddol wrth roi undod a lles ei phobl yn gyntaf wrth gyflawni dyletswydd mor anhygoel o anodd. Ac mewn byd lle mae ymraniad wedi dod yn fwyfwy amlwg ar lefel ryngwladol a chenedlaethol a rhanbarthol, mae'r Frenhines wedi ymdrechu i sicrhau bod y Gymanwlad yn parhau i fod mor berthnasol ag erioed. Mae hi wedi gosod undod cenhedloedd, undod rhyngwladol ac undod rhanbarthau wrth galon ei gwaith bob amser.
Nawr, efallai na fydd rhai pobl yn dewis dathlu teyrnasiad y Frenhines Elisabeth II yn ystod yr wythnos i ddod, ond rwy'n gobeithio y bydd pawb yn canmol cyfraniad digyffelyb a chadarnhaol iawn y Frenhines at ein hanes ni. Ac wrth i ni ymlwybro tua 2023 a 2024 wedi hynny, gadewch i ni obeithio y bydd y Frenhines yn mynd ymlaen nid yn unig i fod felly i Brydain, ond yn frenhines hwyaf ei theyrnasiad yn y byd i gyd. Diolch.
Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.
It's an honour to be able to contribute to this debate today and pay tribute to our longest serving monarch, Her Majesty the Queen. Her Majesty the Queen's life and reign can be summed up by one word: duty. At the age of 19, Her Majesty enlisted during world war two to serve in the women's Auxiliary Territorial Service, and this was just the beginning of a life of commitment to our country and its people. Her lifelong commitment to the country was optimised in her famous speech in Cape Town, South Africa, where she said:
'I declare before you all that my whole life, whether it be long or short, shall be devoted to your service'.
As our longest serving monarch in British history, she has remained a stable and calming influence over the country. She has reigned, as my leader said earlier, over 14 Prime Ministers in total in her time, which is an incredible achievement. She has modernised the monarchy and turned it into the much-loved institution that it is today, with a global reach that attracts many, many visitors to Britain each year.
Her Majesty the Queen is an icon for me and women around the world—the way she holds herself, her strength and her steadfast commitment to her role. Her sense of duty can be seen clearly through her dedication to her countless charities, being patron or president to over 600 charities in her time. It's not just her dedication to her country that we should all be in awe of; the Queen has remained a great champion of the Commonwealth, as has just been said, over the years, working to build relationships and keep its members together since 1952. When Her Majesty was crowned, the Commonwealth had eight member states; today, there are 54. The Queen has overseen a process in which practically the entire British empire has been transformed into a voluntary association of sovereign nations working together, hand in hand. Quite simply, the Queen has been steadfast as head of state and monarch. We will forever be in her debt. And I think I speak for the whole Chamber when I say: long may she reign; God save the Queen.
Mae hi'n anrhydedd i mi gael cyfrannu at y ddadl hon heddiw a thalu teyrnged i'n brenhines hwyaf ei theyrnasiad, Ei Mawrhydi'r Frenhines. Fe ellir crynhoi bywyd a theyrnasiad Ei Mawrhydi'r Frenhines ag un gair: dyletswydd. Yn 19 oed, ymrestrodd Ei Mawrhydi yn ystod yr Ail Ryfel Byd i wasanaethu yng Ngwasanaeth Tiriogaethol Ategol y menywod, a dim ond dechrau bywyd o ymrwymiad i'n gwlad a'i phobl oedd hynny. Cafodd ei hymrwymiad gydol oes i'r wlad ei ragfynegi yn ei haraith enwog yn Cape Town, De Affrica, lle dywedodd hi:
'Rwyf yn datgan yn eich gwŷdd chi y bydd fy oes gyfan, boed yn un hir neu'n un fer, wedi ei neilltuo i'ch gwasanaeth'.
Gyda'r teyrnasiad hwyaf yn hanes Prydain, mae hi wedi parhau i fod yn ddylanwad sefydlog a thawel ar y wlad. Mae hi wedi teyrnasu, fel y dywedodd fy arweinydd yn gynharach, dros gyfanswm o 14 o Brif Weinidogion yn ei hamser, sy'n gyflawniad anhygoel. Mae hi wedi moderneiddio'r frenhiniaeth a'i throi'n sefydliad poblogaidd fel y mae heddiw, gyda chyrhaeddiad byd-eang sy'n denu llawer o ymwelwyr i Brydain bob blwyddyn.
Mae Ei Mawrhydi'r Frenhines yn eicon i mi a menywod ledled y byd—y ffordd y mae hi'n ei chario ei hun, ei chryfder a'i hymrwymiad cadarn i'w swydd. Fe ellir gweld ei hymdeimlad o ddyletswydd yn glir drwy ei hymroddiad i'w helusennau di-rif, a hithau'n noddwr neu'n llywydd i dros 600 o elusennau yn ei hamser. Nid dim ond ei hymroddiad i'w gwlad y dylem ni i gyd fod yn rhyfeddu ato; mae'r Frenhines wedi parhau i hyrwyddo'r Gymanwlad yn fawr, fel dywedwyd yn awr, dros y blynyddoedd, gan weithio i feithrin cydberthnasau a chadw ei haelodau gyda'i gilydd ers 1952. Pan goronwyd Ei Mawrhydi, roedd gan y Gymanwlad wyth aelod-wladwriaeth; heddiw, mae 54 ohonyn nhw. Mae'r Frenhines wedi goruchwylio proses lle mae'r ymerodraeth Brydeinig gyfan, yn ymarferol, wedi ei thrawsffurfio yn gymdeithas wirfoddol o genhedloedd sofran yn gweithio gyda'i gilydd, law yn llaw. Yn syml iawn, mae'r Frenhines wedi bod yn bennaeth a theyrn cadarn i'r wladwriaeth. Fe fyddwn ni yn ei dyled hi am byth. Ac rwy'n siŵr fy mod i'n siarad ar ran y Siambr gyfan pan ddywedaf i: hir oes iddi; Duw gadwo'r Frenhines.
I'm thrilled today that we are having this once-in-a-lifetime opportunity to celebrate the life of service given to the people of Great Britain and the Commonwealth by an amazing person, someone who has put duty and service and dedication above all other things. That person is Her Majesty, Queen Elizabeth II.
For 70 years, the Queen has served us with distinction, and I and my constituents in Brecon and Radnorshire will be forever grateful for Her Majesty's service and Her Majesty's visits to my constituency, like the visit to Elan Valley in 1952 or the visit to Dolau in 2002 for Her Majesty's Golden Jubilee, and, more recently, Her Majesty visited Glan Usk near Crickhowell in 2012 for her Diamond Jubilee. It was a horrendous day, I can remember it well, and she just got on with the job of meeting people and making everybody feel special, and I think the Duke of Edinburgh at the time took the best option and sat in the car and greeted people from the window. I, along with many of my constituents, am very grateful for the time they came to Brecon and Radnorshire.
Throughout Her Majesty's long reign, the Queen has connected with the Welsh people during both times of joy and suffering. This has been seen in the messages given during the opening of the Welsh Parliament, and, more recently, during the coronavirus pandemic. Every year, the royal family conducts over 2,000 royal engagements, both in the UK and overseas. The Queen has personally conducted over 325 visits overseas in 130 countries, and, furthermore, the Queen has met heads of state of all types of political persuasions, and 14 Prime Ministers. As the late Duke of Edinburgh said, the Queen must have patience in abundance. It does show that she is the greatest ambassador that our country has ever had.
At the age of 18, she joined the auxiliary service and the Queen insisted that she joined, and the late King George VI ensured that she did not have any special treatment because of who she was; she just wanted to get on with the job of serving her country. Her Majesty's love of the outdoors has been a mark of her reign, and I did see this first-hand when Her Majesty and I spoke about farming at the opening of the Senedd, and I can confirm that she was very well informed about farming practices and she even taught me a thing or two that I didn't know.
Her role for our nation has been long and varied. After the sad passing of her long-term husband, His Royal Highness Prince Philip, Duke of Edinburgh, the Queen has continued to serve the people of Wales and the world, showing that there are no signs of slowing down. We saw that yesterday, when Her Majesty attended the Royal Horticultural Society Chelsea Flower Show in a golf buggy nicknamed the 'Queenmobile'. So, she will live up to her statement that she will always need to be seen to be believed. Even at an age when many people would consider retiring and living a quiet life, the Queen continues to be at the forefront of our nation, serving as a royal emblem and acting as a uniting figure. I swore my oath to Her Majesty in joining this Parliament, and it gives me great pleasure to say: God save the Queen, and happy Platinum Jubilee, Your Majesty.
Rwyf i wrth fy modd heddiw am ein bod ni'n cael y cyfle unwaith mewn oes hwn i ddathlu bywyd o wasanaeth a roddir i bobl Prydain Fawr a'r Gymanwlad gan unigolyn anhygoel, rhywun sydd wedi rhoi dyletswydd a gwasanaeth ac ymroddiad uwchlaw pob peth arall. Yr unigolyn hwnnw yw Ei Mawrhydi, y Frenhines Elisabeth II.
Am 70 o flynyddoedd, mae'r Frenhines wedi ein gwasanaethu â theilyngdod, a bydd fy etholwyr i ym Mrycheiniog a Sir Faesyfed a minnau'n ddiolchgar am byth am wasanaeth Ei Mawrhydi ac ymweliadau Ei Mawrhydi â fy etholaeth i, fel yr ymweliad â Chwm Elan ym 1952 neu'r ymweliad â Dolau yn 2002 ar gyfer Jiwbilî Aur Ei Mawrhydi, ac, yn fwy diweddar, fe ymwelodd Ei Mawrhydi â Glan Wysg ger Crucywel yn 2012 ar gyfer ei Jiwbilî Ddiemwnt. Diwrnod budr oedd hwnnw, rwy'n ei gofio yn dda, a'r hyn a wnaeth hi oedd bwrw ymlaen â'r gwaith o gwrdd â phobl a gwneud i bawb deimlo yn arbennig, ac rwy'n credu i Ddug Caeredin ar y pryd wneud y dewis callaf ac eistedd yn y car a chyfarch pobl trwy'r ffenestr. Rwyf i, ynghyd â llawer o fy etholwyr i, yn ddiolchgar iawn am yr ymweliad â Brycheiniog a Maesyfed.
Drwy gydol teyrnasiad hir Ei Mawrhydi, mae'r Frenhines wedi cysylltu â'r Cymry mewn amseroedd o lawenydd ac adfyd fel ei gilydd. Fe welwyd hyn yn y negeseuon a roddwyd yn ystod agoriad Senedd Cymru, ac, yn fwy diweddar, yn ystod pandemig y coronafeirws. Bob blwyddyn, mae'r teulu brenhinol yn cynnal dros 2,000 o ddigwyddiadau brenhinol, yn y DU a thramor. Mae'r Frenhines wedi cynnal dros 325 o ymweliadau tramor mewn 130 o wledydd yn bersonol, ac, ar ben hynny, mae'r Frenhines wedi cyfarfod â phenaethiaid gwladwriaethau o bob lliw gwleidyddol, a 14 o Brif Weinidogion. Fel y dywedodd y diweddar Ddug Caeredin, mae'n rhaid i Frenhines fod â digonedd o amynedd. Mae hynny'n dangos mai hi yw'r llysgennad gorau a welodd ein gwlad erioed.
Yn 18 oed, ymunodd â'r gwasanaeth ategol a mynnodd y Frenhines ei bod hi'n ymuno, ac fe sicrhaodd y diweddar Frenin Siôr VI nad oedd hi'n cael unrhyw driniaeth arbennig oherwydd pwy oedd hi; roedd hi'n awyddus i fwrw ymlaen â'r gwaith o wasanaethu ei gwlad. Mae hoffter Ei Mawrhydi o'r awyr agored wedi bod yn nodwedd o'i theyrnasiad, ac fe welais i hynny'n uniongyrchol pan siaradodd Ei Mawrhydi a minnau am ffermio wrth agor y Senedd, ac fe allaf i gadarnhau ei bod hi'n wybodus iawn o ran arferion ffermio a'i bod hi hyd yn oed wedi dysgu un neu ddau o bethau nad oeddwn i'n gwybod dim amdanyn nhw.
Mae ei gwaith hi dros ein cenedl wedi bod yn doreithiog ac amrywiol. Ar ôl marwolaeth drist ei gŵr o flynyddoedd lawer, Ei Uchelder Brenhinol y Tywysog Philip, Dug Caeredin, mae'r Frenhines wedi parhau i wasanaethu pobl Cymru a'r byd, gan ddangos nad oes unrhyw arwyddion o arafu. Fe welsom ni hynny ddoe, pan aeth Ei Mawrhydi i Sioe Flodau Chelsea'r Gymdeithas Arddwriaethol Frenhinol mewn bygi golff gyda'r llysenw 'Queenmobile'. Felly, fe fydd hi'n cadw at ei datganiad y bydd angen ei gweld hi i'w chredu bob amser. Hyd yn oed ar oedran pan fyddai llawer o bobl yn ystyried ymddeol a byw bywyd tawel, mae'r Frenhines yn parhau i fod yn flaenllaw yn ein cenedl, yn gwasanaethu fel arwyddlun brenhinol ac yn gweithredu fel ffigur sy'n uno. Fe dyngais fy llw i'w Mawrhydi wrth ymuno â'r Senedd hon, ac mae hi'n bleser mawr gen i ddweud: Duw a gadwo'r Frenhines, a Jiwbilî Blatinwm hapus, Eich Mawrhydi.
As the elected Member for Aberconwy, this is, indeed, an honour and a privilege to take this opportunity to congratulate Her Majesty on the occasion of her Platinum Jubilee, and also to say thank you for the invaluable service that she continues to provide here in Wales.
We've had the honour of her presence in north Wales on numerous occasions. In fact, my home town of Llandudno welcomed her in 1963, 1977 and 2010. Such is the respect for Her Majesty and the royal family that our town has a park called Mountbatten Green and a care home called Queen Elizabeth Court. In fact, I know that we will be seeing celebrations across Llandudno and the rest of the constituency, because the local authority has already received eight road closure applications for Jubilee street parties. Of course, there will be many more planning tea parties in their gardens and watching the celebrations from the comfort of their sofa. But I would just ask as many as possible to take a moment to participate in the Big Jubilee Lunch. On Sunday, we will be encouraged to celebrate local connections and get to know our neighbours just that little bit better. Whether it's sharing a cup of tea on the doorstep or a bigger bash in the street, we can all do our part to help combat loneliness and isolation. None of us can ever forget that Her Majesty sat alone as she bid farewell to the late Duke of Edinburgh. 'Alone in her grief' wrote the Sunday People. 'Sitting alone, the Queen bids her final farewell', led The Sunday Telegraph, and 'The loneliest goodbye' reported the Sunday Mirror. Fifty-seven per cent of older people report feeling lonely sometimes. So, let's follow Her Majesty's example and think what we can do to support others far less fortunate than us.
On her twenty-first birthday, in a speech broadcast on the radio from Cape Town, Her Majesty dedicated her life to the service of the Commonwealth. She said,
'I declare before you all that my whole life, whether it be long or short, shall be devoted to your service.'
And she remains true to that promise. For example, for the benefit of our nation, Her Majesty is royal patron or president of 600 charities. For the benefit of our nation and international relations, Her Majesty has hosted 152 official state visits, including 13 Presidents of the United States of America and five Popes. And for the benefit of people globally, Her Majesty served as the head of the Commonwealth. We are fortunate to have a monarch who has pioneered innovation. The coronation was the first to be fully televised, despite being objected to by many officials. Her Majesty was the first monarch to produce a live televised Christmas message and the first British monarch to tweet. In fact, I think it's admirable that Her Majesty has made a concerted effort to remain modern and in touch with the challenges of our time. This is no surprise, given that she has already seen 14 Prime Ministers and four First Ministers of Wales. Even most recently, in response to the Ukrainian refugee crisis, the palace has advised that they are assisting in a number of ways.
We would certainly all be expecting somebody or anybody of 96 years of age to relax. However, this Platinum Jubilee, as Andrew Marr put it, 'marks 70 years of being the uncomplaining servant of her subjects.' So, I hope you will all join with me in expressing a hope that long may Her Majesty continue to serve our nation, our world, and to fill our hearts. Congratulations and God bless, Your Majesty.
A minnau'n Aelod a etholwyd dros Aberconwy, mae hon, yn wir, yn anrhydedd ac yn fraint i mi fod yn achub ar y cyfle hwn i longyfarch Ei Mawrhydi ar achlysur ei Jiwbilî Blatinwm, a mynegi diolch hefyd am y gwasanaeth amhrisiadwy y mae hi'n parhau i'w roi yma yng Nghymru.
Rydym ni wedi cael y fraint o'i phresenoldeb yn y gogledd ar sawl achlysur. Yn wir, fe wnaeth fy nhref enedigol, Llandudno, ei chroesawu ym 1963, 1977, a 2010. Cymaint yw'r parch at ei Mawrhydi a'r teulu brenhinol fel bod parc yn ein tref ni o'r enw Mountbatten Green a chartref gofal o'r enw Queen Elizabeth Court. Yn wir, rwy'n gwybod y bydd dathliadau ar draws Llandudno a gweddill yr etholaeth, oherwydd bod yr awdurdod lleol eisoes wedi derbyn wyth cais i gau ffyrdd ar gyfer partïon stryd Jiwbilî. Wrth gwrs, fe fydd llawer mwy yn cynllunio partïon te yn eu gerddi ac yn gwylio'r dathliadau o gysur eu soffas. Ond gofynnaf i gynifer o bobl â phosibl neilltuo munud i gymryd rhan yn y Cinio Jiwbilî Mawr. Ddydd Sul, byddwn ni'n cael ein hannog i ddathlu cysylltiadau lleol a dod i adnabod ein cymdogion ychydig bach yn well. P'un a yw'n hynny'n golygu cwpanaid o de ar garreg y drws neu barti mwy yn y stryd, gallwn ni i gyd wneud ein rhan i helpu i fynd i'r afael ag unigrwydd ac arwahanrwydd. Ni all yr un ohonom ni fyth anghofio bod Ei Mawrhydi wedi eistedd ar ei phen ei hun wrth ffarwelio â'r diweddar Ddug Caeredin. 'Alone in her grief' oedd pennawd y Sunday People. 'Sitting alone, the Queen bids her final farewell', oedd pennawd y Sunday Telegraph, a'r Sunday Mirror yn adrodd 'The loneliest goodbye'. Mae 57 y cant o bobl hŷn yn dweud eu bod nhw'n teimlo yn unig o bryd i'w gilydd. Felly, gadewch i ni ddilyn esiampl Ei Mawrhydi a meddwl beth allwn ni ei wneud i gefnogi eraill sy'n llawer llai ffodus na ni.
Ar ei phen-blwydd yn un ar hugain oed, mewn araith a ddarlledwyd ar y radio o Cape Town, ymrwymodd Ei Mawrhydi ei bywyd i wasanaeth y Gymanwlad. Dywedodd,
'Rwyf yn datgan yn eich gŵydd chi y bydd fy oes gyfan, boed yn un hir neu'n un fer, wedi ei neilltuo i'ch gwasanaeth.'
Ac mae hi'n cadw at yr addewid honno. Er enghraifft, er budd ein cenedl, mae Ei Mawrhydi yn noddwr brenhinol neu'n llywydd ar 600 o elusennau. Er budd ein cenedl a chysylltiadau rhyngwladol, mae Ei Mawrhydi wedi cynnal 152 o ymweliadau swyddogol â gwladwriaethau, gan gynnwys 13 o Arlywyddion Unol Daleithiau America a phum Pab. Ac er budd pobl yn fyd-eang, gwasanaethodd Ei Mawrhydi yn bennaeth y Gymanwlad. Rydym ni'n ffodus o fod â brenhines sydd wedi arloesi arloesedd. Ei choroni oedd y cyntaf i gael ei ddarlledu yn llawn, er bod llawer o swyddogion yn gwrthwynebu hynny. Ei Mawrhydi oedd y frenhines gyntaf i gyhoeddi neges Nadolig fyw ar y teledu a'r frenhines Brydeinig gyntaf i drydar. Yn wir, rwy'n credu ei bod yn ganmoladwy bod Ei Mawrhydi wedi gwneud ymdrech deg i barhau i fod yn gyfoes a bod yn ymwybodol o heriau ein cyfnod. Nid yw hyn yn syndod, o gofio ei bod hi eisoes wedi gweld 14 o Brif Weinidogion a phedwar Prif Weinidog Cymru. Hyd yn oed yn ddiweddar iawn, mewn ymateb i argyfwng ffoaduriaid o Wcráin, mae'r palas wedi dweud eu bod nhw'n cynorthwyo mewn nifer o ffyrdd.
Byddem ni i gyd yn sicr yn disgwyl i rywun neu unrhyw un sy'n 96 oed ddechrau ymlacio. Serch hynny, mae'r Jiwbilî Blatinwm hon, fel y dywedodd Andrew Marr, yn 'nodi 70 mlynedd o fod yn ddirwgnach wrth wasanaethu ei phobl.' Felly, rwy'n gobeithio y byddwch chi i gyd yn ymuno â mi i fynegi'r gobaith y bydd Ei Mawrhydi yn parhau i wasanaethu ein cenedl, ein byd, ac yn llenwi ein calonnau. Llongyfarchiadau a Duw a'ch bendithio, Eich Mawrhydi.
Galwaf ar y Cwnsler Cyffredinol a Gweinidog y Cyfansoddiad i ymateb i'r ddadl.
I call on the Counsel General and Minister for the Constitution to reply to the debate.
Dirprwy Lywydd, I'm sure Members will appreciate how difficult it is to add to the tributes that have been paid to the Queen today. The theme that has run through all the speeches today is one that is familiar to us. It is one we hold high as politicians. It is that of public service. In a world of social media, of instant news, the one theme that resonates is that of public service, and, whatever one's views of the issue of monarchy, whatever one's politics, whatever one's beliefs, there is one view that I believe transcends all these differences, which is that, throughout her life, she has been an exemplar of the importance of public duty.
What is also undeniable is the depth of affection and respect in which she is held, both across this Chamber and by many of those we represent. And it is an affection and respect that has not been taken for granted. It would have been tempting, being born into a position of privilege, to have sought loyalty and deference by right, as perhaps her medieval predecessors might have done. But, through her actions, she has always strived to earn the trust of the people, demonstrated in the stories and the anecdotes that we have heard today.
In our constitutional monarchy, she quite rightly does not speak publicly on matters of politics. She does, however, sometimes seem to communicate her views in more subtle ways, most recently, in the display of flowers in the colours of the Ukrainian flag in the background when she met with the Canadian Prime Minister earlier this year. And I think few here will forget or disagree with those discreetly overheard comments at the recent opening of the Senedd, when discussing COP26 with our Presiding Officer, I recall, how she was irritated by people—I suspect she might have meant politicians—who talk but they don't do.
I thank Members for their contributions today. It is right that we took some time to reflect on the character and contribution of our longest lived and longest surviving monarch. As we look forward to celebrating with the Queen next week, I'm sure Members will join with me once again in expressing our nation's recognition of her devotion and service, and our congratulations on reaching such a momentous milestone. Diolch.
Dirprwy Lywydd, rwy'n siŵr y bydd yr Aelodau yn gwerthfawrogi pa mor anodd yw hi i ychwanegu at y teyrngedau sydd wedi eu talu i'r Frenhines heddiw. Mae'r thema gyson ym mhob un o'r areithiau heddiw yn un gyfarwydd i ni. Mae'n un yr ydym ni'r gwleidyddion yn ei ystyried o bwys mawr. Gwasanaethu'r cyhoedd yw hynny. Mewn byd o gyfryngau cymdeithasol, o newyddion ar unwaith, yr un thema sy'n atseinio yw gwasanaethu'r cyhoedd, a, beth bynnag yw safbwynt unrhyw un o ran y frenhiniaeth, beth bynnag fo gwleidyddiaeth unrhyw un, beth bynnag yw ei gredoau, mae yna un farn, rwy'n credu, sy'n croesi'r holl wahaniaethau hyn, sef ei bod hi, ar hyd ei hoes, wedi bod yn batrwm o amlygu pwysigrwydd dyletswydd gyhoeddus.
Yr hyn na ellir ei wadu ychwaith yw'r anwyldeb mawr a'r parch y mae hi'n eu hennyn, ar draws y Siambr hon ac ymhlith llawer iawn o'r rhai yr ydym ni'n eu cynrychioli. Ac nid yw'r anwyldeb na'r parch wedi eu cymryd yn ganiataol. Byddai hi wedi bod yn demtasiwn, a hithau wedi ei geni i safle breintiedig, i hawlio teyrngarwch ac awdurdod yn rhinwedd hynny, fel y mae'n bosibl y gwnaeth ei rhagflaenwyr yn yr oesoedd canol. Ond, drwy ei gweithredoedd, mae hi wedi ymdrechu bob amser i haeddu ymddiriedaeth y bobl, fel y dangoswyd yn y straeon a'r hanesion yr ydym ni wedi eu clywed heddiw.
Yn ein brenhiniaeth gyfansoddiadol, yn gwbl briodol, nid yw'r frenhines yn trafod materion gwleidyddol yn gyhoeddus. Serch hynny, mae yn ymddangos ei bod hi'n mynegi ei barn weithiau mewn ffyrdd sy'n fwy cynnil, yn fwyaf diweddar, wrth arddangos blodau yn lliwiau baner Wcráin yn y cefndir wrth gyfarfod â Phrif Weinidog Canada yn gynharach eleni. Ac ychydig iawn a fydd yn anghofio neu'n anghytuno â'r sylwadau a glywyd ganddi wrth agor y Senedd yn ddiweddar, wrth drafod COP26 gyda'n Llywydd ni, rwy'n cofio, sut roedd hi'n cael ei chythruddo gan bobl—rwy'n amau mai sôn am wleidyddion oedd hi—sy'n siarad ond yn gwneud dim.
Rwy'n diolch i'r Aelodau am eu cyfraniadau heddiw. Mae hi'n iawn ein bod ni wedi cymryd rhywfaint o amser i fyfyrio ar gymeriad a chyfraniad ein brenhines fwyaf hirhoedlog a hwyaf ei theyrnasiad. Wrth i ni edrych ymlaen at ddathlu gyda'r Frenhines yr wythnos nesaf, rwy'n siŵr y bydd yr Aelodau yn ymuno â mi unwaith eto i fynegi cydnabyddiaeth ein cenedl o'i hymroddiad a'i gwasanaeth, a'n llongyfarchiadau ar achlysur cyrraedd carreg filltir mor bwysig. Diolch.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
The proposal is to agree the motion. Does any Member object? No. Therefore, the motion is agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Eitem 4 y prynhawn yma yw'r datganiad gan y Dirprwy Weinidog Gwasanaethau Cymdeithasol ar y cynllun gweithredu anableddau dysgu. A galwaf ar y Dirprwy Weinidog, Julie Morgan.
Item 4 this afternoon is a statement by the Deputy Minister for Social Services on the learning disability action plan. And I call on the Deputy Minister, Julie Morgan.
Diolch. I'm pleased to update Members on one of the vital areas of work that the Welsh Government is undertaking, to promote the rights and entitlements of some of the most vulnerable and often overlooked groups in our communities: people with learning disabilities, their families and carers.
Following on from our groundbreaking Improving Lives programme, which ended in March 2021, I want to draw Members' attention to the work we are now taking forward to build on the gains we have made. Whilst recognising the progress that we have made in meeting the needs and aspirations of people with a learning disability, we must also acknowledge that the pandemic has had a disproportionately damaging impact on their everyday lives. This has only highlighted the inequalities that still exist in society and the barriers to be overcome if people with a learning disability are to lead the lives they want to lead and to be recognised as valued members of society, being helped to live, work and develop as individuals, in their own communities, and close to the people who matter most to them.
I'm publishing our learning disability action plan, which demonstrates our continuing commitment to improve the services offered to people with a learning disability. I will also highlight the actions we will take to address the inequalities and disadvantages that many face every day of their lives. The action plan has, very importantly, been developed in collaboration and consultation with people with learning disabilities, the learning disability ministerial advisory group, and partners from across the public and third sectors. We also undertook a targeted six-week stakeholder engagement exercise.
The plan prioritises the key areas, actions and outcomes we want to achieve. It sets out the actions we will take to improve access to public services, including health, social care, education, employment, housing and transport. The priority areas include: reducing health inequalities and avoidable deaths; reducing the need for hospitalisation in specialist units through improved access to community-based services and crisis prevention; reducing long stays in hospitals, and in particular, reducing out of county and country placements; improving access to social care provision; supporting people to live as independently as possible through increased access to advocacy and self-advocacy skills and services, engagement and collaboration; ensuring access to education that meets the needs of individuals; providing enhanced employment opportunities and skills training; increasing appropriate housing that is close to home with integrated support services; improving the support for children, young people and their families through the development of a joined-up approach to children's services across health, social care and education, and in particular, improving how services support young people as they move towards adulthood.
In addition to the investment Welsh Government are making in areas such as employment, education and transport, I am pleased to announce that we are investing an additional £3 million over the next three years from our new social care reform fund to support delivery of the health and social care actions.
Preventative community solutions and the continued development of integrated housing, health and social care services are crucial elements to enable people with a learning disability to be supported and to live as independently as possible. The regional integration fund, launched in April, provides £144 million annually for five years to drive this much needed integrated support. We've ensured that individuals with a learning disability are one of the identified priority population groups for RIF funding.
A detailed delivery plan will be published in August and will contain the specific actions that will underpin successful delivery of these priority actions. It will be a living document and will be updated to reflect any changes to emerging priorities and circumstances. Both the strategic action plan and the delivery plan are flexible and contain actions that are realistic and achievable, given the ongoing focus on pandemic recovery, the continued unprecedented pressures on public services and limits on available resources at a national and local level.
The action plan will help deliver the Welsh Government's programme for government commitments to tackle the challenges that we face and improve the lives of people across Wales, reflecting our values of community, equality and social justice, and our stated well-being objective to celebrate diversity and eliminate inequality in all its forms. This will in turn contribute to the achievement of our national well-being goals for a prosperous, more equal Wales and cohesive communities. The plan has been developed through the application of the sustainable ways of working in the Well-Being of Future Generations (Wales) Act 2015, in particular the priority areas that seek a preventative approach and better integration of services.
The plan also supports the ethos of the collaboration agreement between the Welsh Labour Government and Plaid Cymru, as many of the priorities identified reflect our shared goals of reducing the inequalities experienced by many of the people of Wales. In a commitment to ensuring genuine collaboration and co-production, we have worked closely with partners, including people with lived experience, to identify and agree priorities for action. I believe we have captured the most pressing needs in the plan and I would value your support for these priorities.
Our ministerial advisory group will be monitoring delivery of the plan and I will receive regular progress reports. There will also be a formal review at the end of year 2, to ensure the plan remains current and focused on the issues most important to people with learning disabilities. I will provide Members with a progress report at that time. Diolch.
Diolch. Mae'n bleser gennyf i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau am un o'r meysydd gwaith hanfodol y mae Llywodraeth Cymru yn ymgymryd ag ef, i hyrwyddo hawliau rhai o'r grwpiau mwyaf agored i niwed sy'n cael eu hesgeuluso'n aml yn ein cymunedau: pobl ag anableddau dysgu, eu teuluoedd a'u gofalwyr.
Yn dilyn ein rhaglen arloesol Gwella Bywydau, a ddaeth i ben ym mis Mawrth 2021, hoffwn i dynnu sylw'r Aelodau at y gwaith yr ydym ni'n ei wneud nawr i fanteisio ar y cynnydd yr ydym ni wedi'u wneud. Er ein bod ni'n cydnabod y cynnydd yr ydym wedi'i wneud o ran diwallu anghenion a dyheadau pobl ag anabledd dysgu, rhaid i ni hefyd gydnabod bod y pandemig wedi cael effaith anghymesur o niweidiol ar eu bywydau bob dydd. Nid yw hyn ond wedi amlygu'r anghydraddoldebau sy'n dal i fodoli yn y gymdeithas a'r rhwystrau i'w goresgyn os yw pobl ag anabledd dysgu eisiau byw'r bywydau y maen nhw eisiau eu byw a chael eu cydnabod fel aelodau gwerthfawr o gymdeithas, cael cymorth i fyw, gweithio a datblygu fel unigolion, yn eu cymunedau eu hunain, ac yn agos at y bobl sydd bwysicaf iddyn nhw.
Rwy'n cyhoeddi ein cynllun gweithredu anabledd dysgu, sy'n dangos ein hymrwymiad parhaus i wella'r gwasanaethau sy'n cael eu cynnig i bobl ag anabledd dysgu. Byddaf i hefyd yn tynnu sylw at y camau y byddwn ni'n eu cymryd i ymdrin ag anghydraddoldebau a'r anfanteision y mae llawer yn eu hwynebu bob dydd o'u hoes. Mae'r cynllun gweithredu, yn bwysig iawn, wedi'i ddatblygu mewn cydweithrediad ac ymgynghoriad â phobl ag anableddau dysgu, grŵp cynghori'r Gweinidog ar anabledd dysgu, a phartneriaid o bob rhan o'r sector cyhoeddus a'r trydydd sector. Gwnaethom ni hefyd gynnal ymarfer ymgysylltu â rhanddeiliaid chwe wythnos wedi'i dargedu.
Mae'r cynllun yn blaenoriaethu'r meysydd, y camau gweithredu a'r canlyniadau allweddol yr ydym ni eisiau eu cyflawni. Mae'n nodi'r camau y byddwn ni'n eu cymryd i wella mynediad at wasanaethau cyhoeddus, gan gynnwys iechyd, gofal cymdeithasol, addysg, cyflogaeth, tai a thrafnidiaeth. Mae'r meysydd blaenoriaeth yn cynnwys: lleihau anghydraddoldebau iechyd a marwolaethau y mae modd eu hosgoi; lleihau'r angen i fynd i'r ysbyty ac i unedau arbenigol drwy wella mynediad at wasanaethau yn y gymuned ac atal argyfwng; lleihau arosiadau hir mewn ysbytai, ac yn arbennig, lleihau lleoliadau y tu allan i'r sir a'r wlad; gwella mynediad at ddarpariaeth gofal cymdeithasol; cefnogi pobl i fyw mor annibynnol â phosibl drwy gynyddu mynediad at sgiliau a gwasanaethau eiriolaeth a hunan-eiriolaeth, ymgysylltu a chydweithredu; sicrhau mynediad i addysg sy'n diwallu anghenion unigolion; darparu gwell cyfleoedd cyflogaeth a hyfforddiant sgiliau; cynyddu tai priodol sy'n agos i'w cartrefi gyda gwasanaethau cymorth integredig; gwella'r cymorth i blant, pobl ifanc a'u teuluoedd drwy ddatblygu dull cydgysylltiedig o ymdrin â gwasanaethau plant ledled maes iechyd, gofal cymdeithasol ac addysg, ac yn benodol, gwella'r ffordd y mae gwasanaethau'n cefnogi pobl ifanc wrth iddyn nhw ddod yn oedolion.
Yn ogystal â'r buddsoddiad y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud mewn meysydd fel cyflogaeth, addysg a thrafnidiaeth, mae'n bleser gennyf i gyhoeddi ein bod ni'n buddsoddi £3 miliwn yn ychwanegol yn ystod y tair blynedd nesaf o'n cronfa diwygio gofal cymdeithasol newydd i gefnogi'r gwaith o gyflawni'r camau gweithredu iechyd a gofal cymdeithasol.
Mae datrysiadau cymunedol ataliol a datblygu gwasanaethau tai, iechyd a gofal cymdeithasol integredig yn barhaus, yn elfennau hanfodol i alluogi pobl ag anabledd dysgu i gael eu cefnogi a byw mor annibynnol â phosibl. Mae'r gronfa integreiddio rhanbarthol, a gafodd ei lansio ym mis Ebrill, yn darparu £144 miliwn y flwyddyn am bum mlynedd i sbarduno'r cymorth integredig hwn y mae ei angen yn ddirfawr. Rydym ni wedi sicrhau bod unigolion ag anabledd dysgu yn un o'r grwpiau poblogaeth â blaenoriaeth sydd wedi'u nodi ar gyfer cyllid y gronfa integreiddio rhanbarthol.
Bydd cynllun cyflawni manwl yn cael ei gyhoeddi mis Awst a bydd yn cynnwys y camau gweithredu penodol a fydd yn sail i gyflawni'r camau blaenoriaeth hyn yn llwyddiannus. Bydd yn ddogfen fyw a chaiff ei diweddaru i adlewyrchu unrhyw newidiadau i flaenoriaethau ac amgylchiadau sy'n dod i'r amlwg. Mae'r cynllun gweithredu strategol a'r cynllun cyflawni yn hyblyg ac yn cynnwys camau gweithredu sy'n realistig ac yn gyraeddadwy, o ystyried y canolbwyntio parhaus ar adfer pandemig, y pwysau digynsail parhaus ar wasanaethau cyhoeddus a chyfyngiadau ar yr adnoddau sydd ar gael ar lefel genedlaethol a lleol.
Bydd y cynllun gweithredu yn helpu i gyflawni ymrwymiadau rhaglen lywodraethu Llywodraeth Cymru i ymdrin â'r heriau sy'n ein hwynebu ni a gwella bywydau pobl ledled Cymru, gan adlewyrchu ein gwerthoedd o ran cymunedau, cydraddoldeb a chyfiawnder cymdeithasol, a'n hamcan llesiant datganedig i ddathlu amrywiaeth a dileu anghydraddoldeb o bob math. Bydd hyn yn ei dro yn cyfrannu at gyflawni ein nodau llesiant cenedlaethol ar gyfer Cymru ffyniannus, fwy cyfartal a chymunedau cydlynol. Mae'r cynllun wedi'i ddatblygu drwy gymhwyso'r ffyrdd cynaliadwy o weithio yn Neddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015, yn enwedig y meysydd blaenoriaeth sy'n ceisio dull ataliol ac integreiddio gwasanaethau'n well.
Mae'r cynllun hefyd yn cefnogi ethos y cytundeb cydweithredu rhwng Llywodraeth Lafur Cymru a Phlaid Cymru, gan fod llawer o'r blaenoriaethau sydd wedi'u nodi yn adlewyrchu ein nodau cyffredin o leihau'r anghydraddoldebau y mae llawer o bobl Cymru yn eu hwynebu. Mewn ymrwymiad i sicrhau cydweithio a chyd-gynhyrchu diffuant, rydym ni wedi gweithio'n agos gyda phartneriaid, gan gynnwys pobl â phrofiad bywyd, i nodi a chytuno ar flaenoriaethau ar gyfer gweithredu. Rwy'n credu ein bod ni wedi nodi'r anghenion mwyaf dybryd yn y cynllun a byddwn ni'n gwerthfawrogi eich cefnogaeth i'r blaenoriaethau hyn.
Bydd ein grŵp cynghori gweinidogol yn monitro'r modd y caiff y cynllun ei gyflawni a byddaf i'n cael adroddiadau cynnydd yn rheolaidd. Caiff adolygiad ffurfiol ei gynnal hefyd ar ddiwedd blwyddyn 2, er mwyn sicrhau bod y cynllun yn parhau i fod yn gyfredol ac yn canolbwyntio ar y materion sydd bwysicaf i bobl ag anableddau dysgu. Byddaf i'n rhoi adroddiad cynnydd i'r Aelodau bryd hynny. Diolch.
Thank you very much for your statement this afternoon, Deputy Minister. And, whilst I welcome the statement and the publication of the learning disability strategic action plan, I'm afraid the plan is once again a set of aspirations and warm words, not a plan in any real sense of the word. What the document you published shows is that the Welsh Government has identified some of the challenges those living with learning disabilities face in their everyday lives, and while that is very welcome, what we need is detail on what the Welsh Government is going to do to improve outcomes for people with learning disabilities, and I accept that this is just part of the plan and look forward to scrutinising the delivery plan when it is published over the summer. However, this is the strategic plan, so where's the strategy?
Deputy Minister, how will progress against each of these priorities be monitored, and, more importantly, assessed? Without clear monitoring and targets, how will we know we are doing the right thing in the right way? Whilst the additional moneys outlined in your statement are welcome, how are they to be allocated? And how will you asses effective spending? For example, the £3 million from the social care reform fund will be used to support delivery of section 3 of the plan, which covers 15 specific actions. How far will the funding go in supporting a review of local authority day-service provision, developing tiers 2 and 3 of the Paul Ridd Foundation modules, as well as developing training and recruitment plans for learning disability nurses?
Deputy Minister, I share your ambition to improve the lives of people with a learning disability, and we must do everything in our power to break down barriers and eradicate inequalities, but we are not doing that, and this plan, as it stands, will not change things. It's been three years since the easy read resources for annual health checks were produced. These resources, developed under the previous plan, are still not widely available. We have to do better, and so much better at that. This is why we need proper monitoring of this plan and the outcomes it delivers.
Is the learning disability ministerial advisory group the correct vehicle to monitor the plan given that it is subject to the plan? The LDMAG is currently opaque and people with learning disabilities and groups that represent them do not find the group accessible. I welcome the intent to make the group more inclusive—it's needed. If you look at the group on the Welsh Government's website, you would think that the group last met in December 2019. I'm sure that's not the case, but how are people living with learning disabilities supposed to know? This group is supposed to advocate for them.
Deputy Minister, I hope you will use the time between now and the publication of the delivery plan to strengthen it, and I look forward to working with you to improve the outcomes for people with learning disabilities. Thank you.
Diolch yn fawr am eich datganiad y prynhawn yma, Dirprwy Weinidog. Ac, er fy mod i'n croesawu'r datganiad a chyhoeddi'r cynllun gweithredu strategol ar anabledd dysgu, mae arnaf i ofn bod y cynllun unwaith eto'n gyfres o ddyheadau a geiriau cynnes, nid cynllun yn unrhyw wir ystyr y gair. Yr hyn y mae'r ddogfen yr ydych chi wedi'i chyhoeddi yn ei ddangos yw bod Llywodraeth Cymru wedi nodi rhai o'r heriau y mae'r rheini sy'n byw gydag anableddau dysgu yn eu hwynebu yn eu bywydau bob dydd, ac er bod hynny i'w groesawu'n fawr, yr hyn y mae ei angen arnom ni yw manylion ynghylch yr hyn y mae Llywodraeth Cymru yn mynd i'w wneud i wella canlyniadau i bobl ag anableddau dysgu, ac rwy'n derbyn mai dim ond rhan o'r cynllun yw hyn ac rwy'n edrych ymlaen at graffu ar y cynllun cyflawni pan gaiff ei gyhoeddi yn ystod yr haf. Fodd bynnag, dyma'r cynllun strategol, felly ble mae'r strategaeth?
Dirprwy Weinidog, sut y caiff cynnydd o'i gymharu â bob un o'r blaenoriaethau hyn ei fonitro, ac, yn bwysicach, ei asesu? Heb fonitro a thargedau clir, sut y byddwn ni'n gwybod ein bod ni'n gwneud y peth cywir yn y ffordd gywir? Er bod croeso i'r arian ychwanegol sydd wedi'i amlinellu yn eich datganiad, sut y bydd yn cael ei ddyrannu? A sut y byddwch chi'n asesu gwariant effeithiol? Er enghraifft, bydd y £3 miliwn o'r gronfa diwygio gofal cymdeithasol yn cael ei ddefnyddio i gefnogi'r gwaith o gyflawni adran 3 o'r cynllun, sy'n cynnwys 15 o gamau gweithredu penodol. Pa mor bell bydd y cyllid yn mynd i gefnogi adolygiad o ddarpariaeth gwasanaethau dydd awdurdodau lleol, gan ddatblygu haenau 2 a 3 o fodiwlau Sefydliad Paul Ridd, yn ogystal â datblygu cynlluniau hyfforddi a recriwtio ar gyfer nyrsys anabledd dysgu?
Dirprwy Weinidog, rwy'n rhannu eich uchelgais i wella bywydau pobl ag anabledd dysgu, a rhaid i ni wneud popeth o fewn ein gallu ni i chwalu rhwystrau a dileu anghydraddoldebau, ond nid ydym ni'n gwneud hynny, ac ni fydd y cynllun hwn, fel y mae ar hyn o bryd, yn newid pethau. Mae tair blynedd wedi mynd heibio ers i'r adnoddau hawdd eu darllen ar gyfer archwiliadau iechyd blynyddol gael eu cynhyrchu. Nid yw'r adnoddau hyn, a gafodd eu datblygu o dan y cynllun blaenorol, ar gael yn gyffredin o hyd. Mae'n rhaid i ni wneud yn well, a chymaint yn well o ran hynny. Dyna pam y mae angen monitro'r cynllun hwn yn briodol a'r canlyniadau y mae'n eu cyflawni.
Ai grŵp cynghori'r Gweinidog ar anabledd dysgu yw'r cyfrwng cywir i fonitro'r cynllun o gofio ei fod yn ddarostyngedig i'r cynllun? Mae Grŵp Cynghori'r Gweinidog ar Anableddau Dysgu yn anhryloyw ar hyn o bryd ac nid yw pobl ag anableddau dysgu a grwpiau sy'n eu cynrychioli yn gweld y grŵp yn hygyrch. Rwy'n croesawu'r bwriad i wneud y grŵp yn fwy cynhwysol—mae angen hynny. Os edrychwch chi ar y grŵp ar wefan Llywodraeth Cymru, byddech chi'n credu bod y grŵp wedi cyfarfod ddiwethaf ym mis Rhagfyr 2019. Rwy'n siŵr nad yw hynny'n wir, ond sut mae pobl sy'n byw gydag anableddau dysgu i fod i wybod? Mae'r grŵp hwn i fod i eiriol drostyn nhw.
Dirprwy Weinidog, gobeithio y byddwch chi'n defnyddio'r amser rhwng nawr a chyhoeddi'r cynllun cyflawni i'w gryfhau, ac edrychaf i ymlaen at weithio gyda chi i wella'r canlyniadau i bobl ag anableddau dysgu. Diolch.
Thank you very much for that wholehearted endorsement of this plan. I think your response is as usual, but, in any case, I welcome the fact that you want to work with us on this.
I am sure that the Member heard me say that the detailed implementation plan will be introduced in August, so I think perhaps he had better wait to see that before he goes much further in his criticism of, in particular, the MAG, the learning disability ministerial advisory group, which I cannot praise too much. It is led jointly, with one of them being a women with learning disabilities, and it is very representative of different groups in the learning disability world and in society as a whole. They have pressed me strongly, have come up with a huge list of recommendations, are fighting for greater equality, and I'm really proud that we've got such a fantastic group and we want to make it even more inclusive. So, I think they won't take it very well that you have been very critical of them, especially as they have produced this plan jointly with other groups.
But, in any case, in terms of the £3 million, that, of course, is in addition to the other money that we put into learning disabilities. But, I have got a detailed breakdown of how that £3 million will be spent. I'm not sure we want to go actually penny by penny through it now today, but certainly one of the important things is to look at how we reduce avoidable deaths because, as you know, people with learning disabilities are much more prone to ill health. You mentioned the health checks issue. This was a very important part of the Improving Lives programme, that people with learning disabilities, who do sufferer disproportionately from certain illnesses, should have a yearly health check. Unfortunately, the pandemic arrived and it stopped that completely. In most cases, that was cancelled. We're now starting that again. Originally, £600,000 was put in to do it during the last financial year, we're putting another £350,000 in. Obviously, that will be carefully monitored because the health checks is one of the really important things that we want to do.
You mentioned the Paul Ridd Foundation, the education, and the first stage has been done. I'd like to really pay tribute to the Paul Ridd Foundation and to his family who have campaigned relentlessly so that there will be a better understanding of people with learning disabilities, so that they get the treatment that they need in hospitals. In that £3 million is the money in order to ensure that the second and third phases go on. So, I can account completely for that £3 million and how it's being spent.
The other point I'll pick up in what the Member mentioned is the day services. That's an issue that I am very concerned about, because I know many of the day services—virtually all of them—closed down during the pandemic and not all of them have opened up yet. So, I'm very keen that we look at this. We are reviewing this situation, but we want, when they do open up again, to be absolutely sure that they are what people with learning disabilities want and that they are included in the planning of those day services.
Diolch yn fawr am y gymeradwyaeth lwyr honno i'r cynllun hwn. Rwy'n credu eich bod wedi ymateb fel arfer, ond, beth bynnag, rwy'n croesawu'r ffaith eich bod chi eisiau gweithio gyda ni ar hyn.
Rwy'n siŵr bod yr Aelod wedi fy nghlywed i'n dweud y bydd y cynllun gweithredu manwl yn cael ei gyflwyno ym mis Awst, felly rwy'n credu efallai y byddai'n well iddo aros i weld hynny cyn iddo fynd ymhellach o lawer yn ei feirniadaeth o'r Grŵp Cynghori, yn benodol, y grŵp cynghori'r gweinidog ar anabledd dysgu, na allaf i ei ganmol yn ormodol. Caiff ei arwain ar y cyd, gydag un ohonyn nhw'n fenyw ag anableddau dysgu, ac mae'n gynrychioliadol iawn o wahanol grwpiau yn y byd anabledd dysgu ac yn y gymdeithas yn gyffredinol. Maen nhw wedi pwyso arnaf i'n gryf, wedi llunio rhestr enfawr o argymhellion, yn brwydro dros fwy o gydraddoldeb, ac rwy'n falch iawn bod gennym ni grŵp mor wych ac rydym ni eisiau ei wneud hyd yn oed yn fwy cynhwysol. Felly, rwy'n credu na fyddan nhw'n fodlon iawn o glywed eich bod chi wedi bod yn feirniadol iawn ohonyn nhw, yn enwedig gan eu bod wedi cynhyrchu'r cynllun hwn ar y cyd â grwpiau eraill.
Ond, fodd bynnag, o ran y £3 miliwn, mae hynny, wrth gwrs, yn ychwanegol at yr arian arall yr ydym ni'n ei roi i faes anabledd dysgu. Ond, mae gen i fanylion o sut y caiff y £3 miliwn hwnnw ei wario. Nid wyf i'n siŵr a ydym ni eisiau ei ystyried geiniog wrth geiniog nawr heddiw, ond yn sicr un o'r pethau pwysig yw edrych ar sut yr ydym ni'n lleihau marwolaethau y mae modd eu hosgoi oherwydd, fel y gwyddoch chi, mae pobl ag anableddau dysgu yn llawer mwy tebygol o fod yn sâl. Gwnaethoch chi sôn am fater archwiliadau iechyd. Roedd hyn yn rhan bwysig iawn o'r rhaglen Gwella Bywydau, sef y dylai pobl ag anableddau dysgu, sy'n dioddef yn anghymesur o rai afiechydon, gael archwiliad iechyd blynyddol. Yn anffodus, cyrhaeddodd y pandemig ac ataliodd hynny'n llwyr. Yn y rhan fwyaf o achosion, cawsant eu canslo. Rydym ni nawr yn dechrau hynny eto. Yn wreiddiol, cafodd £600,000 ei roi ar ei gyfer yn ystod y flwyddyn ariannol ddiwethaf, yr ydym ni'n rhoi £350,000 arall i mewn. Yn amlwg, caiff hynny ei fonitro'n ofalus gan fod yr archwiliadau iechyd yn un o'r pethau pwysig iawn yr ydym ni eisiau'i wneud.
Gwnaethoch chi sôn am Sefydliad Paul Ridd, yr addysg, ac mae'r cam cyntaf wedi'i gyflawni. Hoffwn i dalu teyrnged i Sefydliad Paul Ridd ac i'w deulu sydd wedi ymgyrchu'n ddi-baid fel y bydd gwell dealltwriaeth o bobl ag anableddau dysgu, fel eu bod yn cael y driniaeth mewn ysbytai sydd ei hangen arnyn nhw. Yn y £3 miliwn hwnnw mae arian er mwyn sicrhau bod yr ail a'r trydydd cam yn mynd yn eu blaenau. Felly, gallaf i gyfrif yn llwyr am y £3 miliwn hwnnw a sut y mae'n cael ei wario.
Y pwynt arall y soniaf amdano o'r hyn a gafodd ei grybwyll gan yr Aelod yw'r gwasanaethau dydd. Mae hwnnw'n fater yr wyf i'n pryderu'n fawr amdano, oherwydd gwn i fod llawer o'r gwasanaethau dydd—bron pob un ohonyn nhw—wedi cau yn ystod y pandemig ac nid yw pob un ohonyn nhw wedi agor eto. Felly, rwy'n awyddus iawn i ni edrych ar hyn. Rydym ni'n adolygu'r sefyllfa hon, ond yr ydym eisiau, pan fyddan nhw'n agor eto, fod yn gwbl sicr mai dyma y mae pobl ag anableddau dysgu eisiau'u cael a'u bod yn cael eu cynnwys wrth gynllunio'r gwasanaethau dydd hynny.
This is a plan that highlights the key issues, the important issues, the challenges, of course, facing people with learning disabilities, their families and paid carers. I think it's fair to say it's hard to disagree with the aspirations, but where detail is lacking in elements of implementation, I think it's really important that we push Government for those details. One of the elements that are really important is real clarity on how progress is going to be monitored and evaluated. The Deputy Minister told us today that the ministerial advisory group will be monitoring delivery. I look forward to the progress report that the Deputy Minister is promising us before the end of the year, but I think we could do with more transparency about what it is exactly that we are measuring here so that we know what outcomes we are striving for.
On funding, we've had the announcement of the £3 million for delivery of health and social care actions. There are other elements of the plan for which there will be a need for substantial funding, and I think there are still gaps in what exactly those funding commitments are that we can expect from Welsh Government in order to fulfil the aspirations. Perhaps the Deputy Minister can give us more of an idea today of those elements of funding that, perhaps, Welsh Government is still trying to quantify, but at least give us an idea of the direction of travel that we might be headed in. And speaking of travel, transport only has one action in the plan, and accessing public transport as well as travel training is very important to people with a learning disability. Can I ask what plan is in place to improve the accessibility of transport for those with learning disabilities?
We have discussed on many occasions the importance of nurses within the healthcare workforce as a whole, of course. It's very concerning that this plan makes no reference to learning disability liaison nurses, who play such an important role. Is the Welsh Government reviewing that particular anomaly and what improvements are being made?
Perhaps a final general question relating to the pandemic. Of course, the pressure that the pandemic brought on services is well known. Many support structures were removed or reduced dramatically. Already challenging and complex caring situations were made worse, but we're talking now about returning to normal. Is Welsh Government also considering the likely longer term impacts of the pandemic, what they might be on people with learning disabilities, their families and carers and what steps might need to be taken and investment might need to be made to mitigate in the longer term?
Mae hwn yn gynllun sy'n tynnu sylw at y materion allweddol, y materion pwysig, yr heriau, wrth gwrs, sy'n wynebu pobl ag anableddau dysgu, eu teuluoedd a gofalwyr cyflogedig. Rwy'n credu ei bod yn deg dweud ei bod yn anodd anghytuno â'r dyheadau, ond lle mae diffyg manylion mewn elfennau o weithredu, credaf i ei bod yn bwysig iawn ein bod ni'n gwthio'r Llywodraeth am y manylion hynny. Un o'r elfennau sydd wir yn bwysig yw eglurder ynghylch sut y bydd cynnydd yn cael ei fonitro a'i werthuso. Dywedodd y Dirprwy Weinidog wrthym ni heddiw y bydd grŵp cynghori'r Gweinidog yn monitro'r ddarpariaeth. Edrychaf ymlaen at yr adroddiad cynnydd y mae'r Dirprwy Weinidog yn ei addo i ni cyn diwedd y flwyddyn, ond rwy'n credu bod angen mwy o dryloywder ynghylch yr hyn yn union yr ydym ni'n ei fesur yma fel ein bod ni'n gwybod pa ganlyniadau yr ydym ni'n ymdrechu i'w cael.
O ran cyllid, rydym ni wedi cael y cyhoeddiad am y £3 miliwn ar gyfer cyflawni camau gweithredu iechyd a gofal cymdeithasol. Mae elfennau eraill o'r cynllun y bydd angen cyllid sylweddol ar eu cyfer, ac rwy'n credu bod bylchau o hyd yn yr union ymrwymiadau ariannu hynny y gallwn ni eu disgwyl gan Lywodraeth Cymru er mwyn cyflawni'r dyheadau. Efallai y gall y Dirprwy Weinidog roi mwy o syniad i ni heddiw o'r elfennau hynny o gyllid y mae Llywodraeth Cymru, efallai, yn dal i geisio'u mesur, ond o leiaf rhoi syniad i ni o'r cyfeiriad y gallem ni fod yn mynd iddo. A siarad am deithio, dim ond un cam gweithredu sydd gan drafnidiaeth yn y cynllun, ac mae cael mynediad at drafnidiaeth gyhoeddus yn ogystal â hyfforddiant teithio yn bwysig iawn i bobl ag anabledd dysgu. A gaf i ofyn pa gynllun sydd ar waith i wella hygyrchedd trafnidiaeth i'r sawl ag anableddau dysgu?
Rydym ni wedi trafod droeon bwysigrwydd nyrsys o fewn y gweithlu gofal iechyd yn gyffredinol, wrth gwrs. Mae'n destun pryder mawr nad yw'r cynllun hwn yn cyfeirio o gwbl at nyrsys cyswllt anabledd dysgu, sy'n chwarae rhan mor bwysig. A yw Llywodraeth Cymru yn adolygu'r anghysondeb penodol hwnnw a pha welliannau sy'n cael eu gwneud?
Cwestiwn cyffredinol i orffen efallai yn ymwneud â'r pandemig. Wrth gwrs, mae'r pwysau a ddaeth yn sgil y pandemig ar wasanaethau yn hysbys iawn. Cafodd llawer o strwythurau cymorth eu dileu neu'u lleihau'n sylweddol. Roedd sefyllfaoedd gofal heriol a chymhleth eisoes yn waeth, ond yr ydym ni'n siarad yn awr am ddychwelyd at y drefn arferol. A yw Llywodraeth Cymru hefyd yn ystyried effeithiau tebygol y pandemig yn y tymor hwy, yr hyn y gallen nhw fod ar bobl ag anableddau dysgu, eu teuluoedd a'u gofalwyr a pha gamau y gallai fod angen eu cymryd a pha fuddsoddi y gallai fod angen ei wneud i liniaru yn y tymor hwy?
I thank Rhun ap Iorwerth for those points. I think some of them are very well made. In terms of the detail, I think it's absolutely crucial that, in terms of implementation plan, which will have the detail, there will be the opportunity for Members to see that. It will be monitored by the MAG, which, as I say, is well represented with people with learning disabilities with lived experience. I think that's absolutely key. Obviously, they will be reporting to me as well, and at the end of the year, you will have that opportunity to see how the implementation is going. Obviously, progress will be evaluated. Some of the areas that we want to see improve will be easy to evaluate, for example the health checks that are so crucial. The pandemic came and cut those off, but we will certainly be able to see how those yearly health checks start and also whether they do achieve in identifying some of the illnesses that are linked with learning disability at an earlier stage in order to enable people to live healthier, happier lives, basically.
Some of the measurements are relatively easy to measure, others are more difficult, but, obviously, people with learning disabilities will be and should be taking advantage of all the other strategies for everybody in society. In this, we are doing particular targeted help towards people with learning disabilities, but if we have a truly integrated, equal society, they should be taking advantage of everything that we're doing as a Welsh Government. There are many other funding commitments other than the £3 million I mentioned; that was just the latest new bit that is identifying particular things to take forward.
In addition to that £3 million, there's obviously the £144 million regional investment fund where learning disability is a priority. So, we hope to see some projects from that. There's the core funding of £700,000 to health boards and to Improvement Cymru from the older people's, carers and disabled people's learning disability budget. So, there's that £700,000 as well. And then there is, of course, the money that I've already mentioned that has been given to progress the health checks—£600,000 in the last financial year and £350,000 in this financial year. So, there's a whole range of financial benefits that are coming forward, but I'd like to say, really, that we want to be sure that people with learning disabilities are taking advantage of all the things that we fund in the Welsh Government.
Certainly, nurses are a very important part of the way of progressing, and I think I already mentioned what the Paul Ridd fund was doing in a wider way in terms of educating people in the health system in order to ensure that people do get the best help they can.
I think the pandemic has had a huge effect on everybody, and, I do believe, a disproportionate effect on people with learning disabilities. So, we have to look particularly at loneliness and isolation, because I think there has been a disproportionate effect of people with learning disabilities feeling lonely and isolated and having a great problem with coping. It's been particularly difficult for their carers, because the carers have obviously had great difficulties as well. So, I think, in the way that we look at how the pandemic has had a longer effect on children and older people, we have to include people with learning disabilities in that.
Diolch i Rhun ap Iorwerth am y pwyntiau yna. Rwy'n credu bod rhai ohonyn nhw wedi'u gwneud yn dda iawn. O ran y manylion, rwy'n credu ei bod yn gwbl hanfodol, o ran cynllun gweithredu, a fydd â'r manylion, y bydd cyfle i Aelodau weld hynny. Caiff ei fonitro gan Grŵp Cynghori'r Gweinidog, sydd, fel y dywedais i, â chynrychiolaeth dda o bobl ag anableddau dysgu sydd â phrofiad bywyd. Rwy'n credu bod hynny'n gwbl allweddol. Yn amlwg, byddan nhw'n adrodd i mi hefyd, ac ar ddiwedd y flwyddyn, cewch chi'r cyfle hwnnw i weld sut y mae'r gweithredu'n mynd rhagddo. Yn amlwg, bydd cynnydd yn cael ei werthuso. Bydd rhai o'r meysydd yr ydym ni eisiau'u gweld yn gwella yn hawdd eu gwerthuso, er enghraifft yr archwiliadau iechyd sydd mor hanfodol. Daeth y pandemig a thorri'r rheini i ffwrdd, ond byddwn ni'n sicr yn gallu gweld sut mae'r archwiliadau iechyd blynyddol hynny'n dechrau a hefyd a ydyn nhw'n cyflawni wrth nodi rhai o'r afiechydon sy'n gysylltiedig ag anabledd dysgu yn gynharach er mwyn galluogi pobl i fyw bywydau iachach a hapusach, yn y bôn.
Mae rhai o'r mesuriadau'n gymharol hawdd eu mesur, ac eraill yn fwy anodd, ond, yn amlwg, bydd pobl ag anableddau dysgu yn manteisio ar yr holl strategaethau eraill i bawb mewn cymdeithas a dylen nhw fod yn manteisio arnyn nhw. Yn hyn o beth, rydym ni'n anelu cymorth penodol ar gyfer bobl ag anableddau dysgu, ond os oes gennym ni gymdeithas wirioneddol integredig a chyfartal, dylen nhw fod yn manteisio ar bopeth yr ydym ni'n ei wneud fel Llywodraeth Cymru. Mae llawer o ymrwymiadau ariannu eraill ar wahân i'r £3 miliwn y gwnes i ei grybwyll; dyna'r darn newydd diweddaraf sy'n nodi pethau penodol i'w datblygu.
Yn ogystal â'r £3 miliwn hwnnw, yn amlwg, mae'r gronfa fuddsoddi ranbarthol gwerth £144 miliwn lle mae anabledd dysgu yn flaenoriaeth. Felly, rydym ni'n gobeithio gweld rhai prosiectau yn dod o hynny. Mae cyllid craidd o £700,000 ar gael i fyrddau iechyd ac i Gwelliant Cymru o gyllideb anabledd dysgu pobl hŷn, gofalwyr a phobl anabl. Felly, mae'r £700,000 hwnnw hefyd. Ac yna, wrth gwrs, mae'r arian yr wyf i eisoes wedi'i grybwyll sydd wedi'i roi i ddatblygu'r archwiliadau iechyd—£600,000 yn y flwyddyn ariannol ddiwethaf a £350,000 yn y flwyddyn ariannol hon. Felly, mae amrywiaeth eang o fanteision ariannol yn dod i'r amlwg, ond hoffwn i wir ddweud, ein bod ni eisiau bod yn siŵr bod pobl ag anableddau dysgu yn manteisio ar yr holl bethau yr ydym ni'n eu hariannu yn Llywodraeth Cymru.
Yn sicr, mae nyrsys yn rhan bwysig iawn o'r ffordd ymlaen, ac rwy'n credu i mi grybwyll eisoes yr hyn yr oedd cronfa Paul Ridd yn ei wneud mewn ffordd ehangach o ran addysgu pobl yn y system iechyd er mwyn sicrhau bod pobl yn cael y cymorth gorau posibl.
Rwy'n credu bod y pandemig wedi cael effaith enfawr ar bawb, ac, rwy'n credu, ei fod wedi cael effaith anghymesur ar bobl ag anableddau dysgu. Felly, rhaid i ni ystyried unigrwydd ac ynysigrwydd yn benodol, oherwydd rwy'n credu y cafwyd effaith anghymesur, gyda phobl ag anableddau dysgu'n teimlo'n unig ac yn ynysig ac yn cael problem fawr o ran ymdopi. Mae hi wedi bod yn arbennig o anodd i'w gofalwyr, oherwydd mae'n amlwg bod y gofalwyr wedi cael anawsterau mawr hefyd. Felly, rwy'n credu, yn y modd yr ydym ni'n ystyried sut y mae'r pandemig wedi cael effaith hwy ar blant a phobl hŷn, rhaid i ni gynnwys pobl ag anableddau dysgu yn hynny.
I'd first like to draw everybody's attention to the St Teilo's Estyn report, which said that the needs of pupils with additional learning needs are met exceptionally well. Unlike in some schools, pupils who need bespoke support get bespoke support to thrive and achieve to the best of their ability. I saw that last week when I visited.
I'd also like to pay tribute to Bridgend College, which is exceptional in the support they give to young people to enable them to make the transition from school to the world of work. Some go on to excel in their chosen field, but sadly others of lesser ability seem to find other opportunities for growth and making a contribution to society shrink exponentially, and in a really frightening way in some cases. So, I'd like to understand better how we are going to enhance the employment opportunities for people who may have limited intellectual ability but certainly want to make a contribution. If we have IEPs for pupils, what about individual employment plans for people with learning difficulties?
Additionally, I wondered if you could say a little bit more about how you're developing appropriate housing close to home, with integrated support services, because it seems to me that's crucial for carers, particularly as carers get older and need to be cared for themselves.
Hoffwn i dynnu sylw pawb yn gyntaf at adroddiad Estyn Teilo Sant, a ddywedodd fod anghenion disgyblion ag anghenion dysgu ychwanegol yn cael eu diwallu'n eithriadol o dda. Yn wahanol i rai ysgolion, mae disgyblion sydd angen cymorth pwrpasol yn cael cymorth pwrpasol i ffynnu a chyflawni hyd eithaf eu gallu. Gwnes i weld hynny yr wythnos diwethaf pan ymwelais i â nhw.
Hoffwn i hefyd dalu teyrnged i Goleg Pen-y-bont ar Ogwr, sy'n eithriadol o ran y gefnogaeth y maen nhw'n ei rhoi i bobl ifanc i'w galluogi i bontio o'r ysgol i fyd gwaith. Mae rhai'n mynd ymlaen i ragori yn eu maes dewisol, ond yn anffodus mae'n ymddangos bod eraill o allu llai yn gweld bod dod o hyd i gyfleoedd eraill ar gyfer twf a gwneud cyfraniad i gymdeithas yn crebachu'n esbonyddol, ac mewn ffordd wir frawychus mewn rhai achosion. Felly, hoffwn i ddeall yn well sut yr ydym ni'n mynd i wella'r cyfleoedd cyflogaeth i bobl a allai fod â gallu deallusol cyfyngedig ond sydd yn sicr eisiau gwneud cyfraniad. Os oes gennym ni gynlluniau addysg unigol ar gyfer disgyblion, beth am gynlluniau cyflogaeth unigol ar gyfer pobl ag anawsterau dysgu?
Yn ogystal, tybed a wnewch chi ddweud ychydig mwy am y ffordd yr ydych chi'n datblygu tai priodol yn agos i gartref, gyda gwasanaethau cymorth integredig, oherwydd mae'n ymddangos i mi fod hynny'n hanfodol i ofalwyr, yn enwedig wrth i ofalwyr fynd yn hŷn a bod angen iddyn nhw ofalu amdanyn nhw eu hunain.
Thank you very much, Jenny Rathbone, for that contribution. It's great to hear about St Teilo's and about Bridgend College. I've had constituents from my own area who have attended Bridgend College, and, indeed, I think it's an excellent place. I think every family's worry and fear is what's going to happen after the colleges end, and one of the priorities listed here is to do something about better employment opportunities for young people with learning disabilities, and that's one of the areas that is planned to be followed up in the detailed implementation plan. It's certainly been flagged up by people with learning disabilities as one of the very important areas that must be covered. There have been efforts made to approach employers to employ people with learning disabilities, and I was very pleased yesterday when I visited a project and met a young man with Down's syndrome who was working in a garage one day a week. He was absolutely thrilled. The first thing he told me when I was introduced to him was, 'I work in a garage one day a week.' I think there's a great deal of scope for extending that sort of approach to employers and develop the scheme that already exists in terms of approaching employers. I think that's very important.
In terms of housing and care, the Minister for housing did make a statement recently here in the Chamber about the additional money that is going to set up housing and care systems, and we are hoping that the RIF will come forward with £144,000 there. We hope it'll come forward with some innovative schemes for people with learning disabilities. I know the Member has had parents in her constituency who are getting older and are worrying, as they are in my constituency, about what's going to happen to those young people. It is a huge worry, and I hope that, with this plan, we will be able to tackle those issues. Certainly, the will and commitment is there to do it, and it's very carefully monitored by people with that lived experience.
Diolch yn fawr iawn, Jenny Rathbone, am y cyfraniad yna. Mae'n wych clywed am Sant Teilo ac am Goleg Pen-y-bont ar Ogwr. Rwyf i wedi cael etholwyr o fy ardal i fy hun sydd wedi mynychu Coleg Pen-y-bont ar Ogwr, ac, yn wir, rwy'n credu ei fod yn lle rhagorol. Rwy'n credu mai pryder ac ofn pob teulu yw'r hyn sy'n mynd i ddigwydd ar ôl i'r colegau ddod i ben, ac un o'r blaenoriaethau sydd wedi'i rhestru yma yw gwneud rhywbeth ynghylch gwell cyfleoedd cyflogaeth i bobl ifanc ag anableddau dysgu, a dyna un o'r meysydd yr ydym ni'n bwriadu ei ddilyn yn y cynllun gweithredu manwl. Yn sicr, mae pobl ag anableddau dysgu wedi tynnu sylw ato fel un o'r meysydd pwysig iawn y mae'n rhaid eu cynnwys. Mae ymdrechion wedi bod i gysylltu â chyflogwyr i gyflogi pobl ag anableddau dysgu, ac yr oeddwn i'n falch iawn ddoe pan ymwelais i â phrosiect a chwrdd â dyn ifanc â syndrom Down a oedd yn gweithio mewn garej un diwrnod yr wythnos. Roedd wrth ei fodd. Y peth cyntaf a ddywedodd wrthyf i pan gefais i fy nghyflwyno iddo oedd, 'Rwy'n gweithio mewn garej un diwrnod yr wythnos.' Rwy'n credu bod llawer iawn o le i ymestyn y math hwnnw o ddull o ymdrin â chyflogwyr a datblygu'r cynllun sydd eisoes yn bodoli o ran cysylltu â chyflogwyr. Rwy'n credu bod hynny'n bwysig iawn.
O ran tai a gofal, gwnaeth y Gweinidog ddatganiad yn ddiweddar yma yn y Siambr ynghylch yr arian ychwanegol sy'n mynd i sefydlu systemau tai a gofal, ac yr ydym ni'n gobeithio y bydd y Gronfa'n cynnig £144,000 yno. Rydym ni'n gobeithio y bydd yn cyflwyno rhai cynlluniau arloesol ar gyfer pobl ag anableddau dysgu. Rwy'n gwybod bod gan yr Aelod rieni yn ei hetholaeth sy'n mynd yn hŷn ac sy'n pryderi, fel y maen nhw yn fy etholaeth i, am yr hyn sy'n mynd i ddigwydd i'r bobl ifanc hynny. Mae'n bryder enfawr, a gobeithio, gyda'r cynllun hwn, y byddwn ni'n gallu ymdrin â'r materion hynny. Yn sicr, mae'r ewyllys a'r ymrwymiad yno i wneud hynny, ac mae'n cael ei fonitro'n ofalus iawn gan bobl sydd â'r profiad bywyd hwnnw.
Thank you, Deputy Minister. The Welsh Government's plan to introduce a new action plan to improve the lives of people in Wales with a learning disability is welcome. People with learning disabilities often face additional life challenges. They're more likely to have additional health problems, such as autism, epilepsy and dental problems, just to mention a few. Not always, but they can be at a higher risk of leading an inactive lifestyle that can lead to further health complications. We did talk about COVID-19. Like almost every part of our country, COVID-19 has had a major impact on services for learning disabilities. These services support some of the most vulnerable people in our society and must be one of the priorities moving forward. This is compounded by the fact that they are more likely to be exposed to poverty, poor housing conditions and unemployment. In 2006, the Welsh Government introduced annual health checks for people with learning disabilities to increase early detection of developing ailments. But many GPs do not offer this service due to lack of evidence about the long-term health benefits. I think you need to look—
Diolch yn fawr, Dirprwy Weinidog. Mae cynllun Llywodraeth Cymru i gyflwyno cynllun gweithredu newydd i wella bywydau pobl yng Nghymru sydd ag anabledd dysgu i'w groesawu. Mae pobl ag anableddau dysgu yn aml yn wynebu heriau bywyd ychwanegol. Maen nhw'n fwy tebygol o fod â phroblemau iechyd ychwanegol, megis awtistiaeth, epilepsi a phroblemau deintyddol, i enwi dim ond rhai. Nid bob tro, ond gallan nhw fod mewn mwy o berygl o fyw bywyd anweithgar a all arwain at gymhlethdodau iechyd eraill. Gwnaethom ni sôn am COVID-19. Fel ym mron pob rhan o'n gwlad, mae COVID-19 wedi cael effaith fawr ar wasanaethau anableddau dysgu. Mae'r gwasanaethau hyn yn cefnogi rhai o'r bobl fwyaf agored i niwed yn ein cymdeithas a rhaid iddyn nhw fod yn un o'r blaenoriaethau wrth symud ymlaen. Mae hyn wedi'i waethygu gan y ffaith eu bod yn fwy tebygol o fod yn agored i dlodi, amodau tai gwael a diweithdra. Yn 2006, cyflwynodd Llywodraeth Cymru archwiliadau iechyd blynyddol ar gyfer pobl ag anableddau dysgu er mwyn canfod yn gynharach anhwylderau sy'n datblygu. Ond nid yw llawer o feddygon teulu yn cynnig y gwasanaeth hwn oherwydd diffyg tystiolaeth am y manteision iechyd hirdymor. Rwy'n credu bod angen i chi edrych—
The Member now needs to ask his question, please.
Mae angen i'r Aelod ofyn ei gwestiwn nawr, os gwelwch yn dda.
I wanted to ask about these things that should happen. I think I will leave it there.
Roeddwn i eisiau gofyn am y pethau hyn a ddylai ddigwydd. Rwy'n credu y dof i ben nawr.
Thank you very much for those questions. Certainly, individuals with learning disabilities are predisposed to respiratory and cardiac disease, diabetes, musculoskeletal problems and gastro conditions, including some cancers, along with what the Member has highlighted. Individuals with Down's syndrome are likely to develop dementia at an early age—around 30 years old. So, these health checks are absolutely vital. That was part of the Improving Lives programme, which was our previous plan, which did include the health checks. But they all stopped when the pandemic started, in the same way for nearly every sort of check—they all stopped. So, there has been a big setback because of the pandemic. But we are reinvesting £350,000 this year now to start up those checks, which will be monitored. I think the Member makes a very important point about how vulnerable people with learning disabilities are to the impact of poor health, and these health checks are absolutely vital.
Diolch yn fawr am y cwestiynau yna. Yn sicr, mae unigolion ag anableddau dysgu yn dueddol o gael clefyd anadlol a chlefyd y galon, diabetes, problemau cyhyrysgerbydol a chyflyrau'r ystumog, gan gynnwys rhai mathau o ganser, ynghyd â'r hyn y mae'r Aelod wedi tynnu sylw ato. Mae unigolion sydd â syndrom Down yn debygol o ddatblygu dementia yn ifanc—tua 30 mlwydd oed. Felly, mae'r archwiliadau iechyd hyn yn gwbl hanfodol. Roedd hynny'n rhan o'r rhaglen Gwella Bywydau, sef ein cynllun blaenorol ni, a oedd yn cynnwys yr archwiliadau iechyd. Ond daeth pob un ohonyn nhw i ben pan ddechreuodd y pandemig, yn yr un modd â bron pob math o archwiliad—daeth pob un ohonyn nhw i ben. Felly, mae cam mawr yn ôl wedi bod oherwydd y pandemig. Ond rydym ni'n ailfuddsoddi £350,000 eleni nawr i ddechrau'r archwiliadau hynny, a fydd yn cael eu monitro. Rwy'n credu bod yr Aelod yn gwneud pwynt pwysig iawn ynghylch pa mor agored i niwed y mae pobl ag anableddau dysgu i effaith iechyd gwael, ac mae'r archwiliadau iechyd hyn yn gwbl hanfodol.
Ac yn olaf, Hefin David.
Finally, Hefin David.
I'd like to thank the Deputy Minister for all the direct work and involvement she's had with people who have learning disabilities, and also advocates on their behalf. I know she's held meetings across Wales with such people.
The question I've got is regarding the point she makes about joined-up services between education, health and social care, and particularly how the action plan is going to address what I called in the debate last week the pinball effect, when you bounce between health, social care and education. It can lead to you waiting longer than maybe—. You might have a short wait for a healthcare worker, but then that cumulative effect means you're waiting a long time for the end result. I'd like to ask how that will be considered in the action plan, whether there may be ways of alleviating and whether, perhaps, parallel processes to reduce those waiting times might be an effective measure. At this point in time, I'd only want the Minister's opinion on that.
Hoffwn ddiolch i'r Dirprwy Weinidog am ei holl waith uniongyrchol a'i hymgysylltiad â phobl sydd ag anableddau dysgu, a hefyd gyda'r rhai sy'n eiriol ar eu rhan. Rwy'n gwybod ei bod wedi cynnal cyfarfodydd ledled Cymru gyda phobl o'r fath.
Mae'r cwestiwn sydd gennyf yn ymwneud â'r sylw a wnaiff am wasanaethau cydgysylltiedig rhwng addysg, iechyd a gofal cymdeithasol, ac yn enwedig sut bydd y cynllun gweithredu'n mynd i'r afael â'r hyn a alwais yn y ddadl yr wythnos diwethaf yr effaith pinbel, pan fyddwch yn sboncio rhwng iechyd, gofal cymdeithasol ac addysg. Gall olygu eich bod yn aros yn hwy nag efallai—. Efallai y byddwch yn aros am weithiwr gofal iechyd am gyfnod byr, ond yna mae'r effaith gronnol honno'n golygu eich bod yn aros yn hir am y canlyniad terfynol. Hoffwn ofyn sut y caiff hynny ei ystyried yn y cynllun gweithredu, a allai fod yna ffyrdd o liniaru ac a allai prosesau cyfochrog, efallai, i leihau'r amseroedd aros hynny fod yn fesur effeithiol. Ar hyn o bryd, dim ond holi barn y Gweinidog ynghylch hynny yr hoffwn ei wneud.
I thank Hefin David for that contribution and for all the work that he's done in this area and in other connected areas. With the parallel routes, it does cause problems and it does cause delays, so the action plan does want the development of improved and integrated children's and young person's learning disability services across early learning, schools, health and social care, and also including transition to adult services. We have set aside £175,000 of the £3 million I mentioned to undertake detailed mapping of services to identify gaps and needs. One of the issues as well is we really want to improve transition to adult services, because as well as the parallel paths, there is the big hurdle when you transfer to adult services. So, I thank him very much for that important point, and that is certainly one of the things we are considering in the action plan.
Diolch i Hefin David am y cyfraniad yna ac am yr holl waith y mae wedi'i wneud yn y maes hwn ac mewn meysydd cysylltiedig eraill. Gyda'r llwybrau cyfochrog, mae hynny yn achosi problemau ac mae'n achosi oedi, felly mae'r cynllun gweithredu eisiau datblygu gwasanaethau anabledd dysgu gwell ac integredig i blant a phobl ifanc yn holl feysydd dysgu cynnar, ysgolion, iechyd a gofal cymdeithasol, gan gynnwys trosglwyddo i wasanaethau oedolion hefyd. Rydym ni wedi neilltuo £175,000 o'r £3 miliwn y soniais amdano i fapio gwasanaethau'n fanwl er mwyn nodi bylchau ac anghenion. Un o'r materion hefyd yw ein bod ni wirioneddol eisiau gwella'r broses o drosglwyddo i wasanaethau oedolion, oherwydd yn ogystal â'r llwybrau cyfochrog, mae yna rwystr mawr pan fyddwch yn trosglwyddo i wasanaethau oedolion. Felly, diolch yn fawr iddo am y sylw pwysig yna, ac mae hynny'n sicr yn un o'r pethau yr ydym ni'n ei ystyried yn y cynllun gweithredu.
Diolch i'r Dirprwy Weinidog.
Thank you, Deputy Minister.
Eitem 5 sy'n nesaf, datganiad gan Weinidog y Gymraeg ac Addysg—gweithlu'r Gymraeg mewn addysg. Galwaf ar y Gweinidog, Jeremy Miles.
Item 5 is next, a statement by the Minister for Education and the Welsh Language on the Welsh in education workforce. I call on the Minister, Jeremy Miles.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Er mwyn gwireddu'n huchelgais i gael miliwn o siaradwyr Cymraeg newydd erbyn 2050, rhaid gwneud newidiadau a chymryd camau sylweddol. Mae'r cwricwlwm newydd yn rhoi'r Gymraeg wrth galon dysgu yng Nghymru, ond os ydym ni am greu cenedl lle mae pobl yn siarad Cymraeg ac yn defnyddio'r iaith o ddydd i ddydd, mae cynyddu nifer y dysgwyr mewn ysgolion cyfrwng Cymraeg yn hanfodol. Er mwyn gwneud hynny, wrth gwrs, mae angen gweithlu cryf a medrus arnom.
Rwy'n falch iawn, felly, o allu cyhoeddi'r cynllun gweithlu Cymraeg mewn addysg heddiw, sy'n amlinellu'r camau y byddwn ni yn eu cymryd dros y 10 mlynedd nesaf, mewn partneriaeth ag amrywiaeth o sefydliadau a rhanddeiliaid. Mae'r cynllun yn nodi ein camau gweithredu yn erbyn pedwar prif nod: cynyddu nifer yr athrawon sy'n gallu addysgu'r Gymraeg fel pwnc, neu drwy gyfrwng y Gymraeg; cynyddu nifer yr ymarferwyr sy'n gallu gweithio drwy gyfrwng y Gymraeg sy'n cefnogi dysgwyr; datblygu sgiliau Cymraeg ein gweithlu addysg; a sicrhau bod y wybodaeth a'r sgiliau gan ein harweinwyr i gynllunio a datblygu'r Gymraeg yn strategol yn ein hysgolion.
Rŷn ni eisoes wedi gosod sylfeini cryf gyda datblygiadau yn y blynyddoedd diwethaf, sy'n cynnwys: cyflwyno cymhelliant Iaith Athrawon Yfory, sy'n rhoi hyd at £5,000 i fyfyrwyr sy'n hyfforddi i addysgu pynciau uwchradd drwy gyfrwng y Gymraeg, neu'r Gymraeg fel pwnc; cefnogi athrawon cynradd cyfrwng Cymraeg i newid i addysgu yn y sector uwchradd—hyd yma, mae 24 o athrawon wedi bod yn rhan o'r rhaglen beilot ar draws Cymru; ac ehangu amrywiaeth o gyrsiau'r cynllun sabothol iaith Gymraeg. Cam nesaf y daith fydd gwella a sefydlu rhai o'n polisïau allweddol a sicrhau bod pob rhanddeiliad yn gweithio gyda'i gilydd i gyflawni ein hamcanion.
Mae athrawon, arweinwyr a staff cymorth gwych gennym ni yn ein hysgolion. Fodd bynnag, gall recriwtio staff fod yn heriol i ysgolion cyfrwng Cymraeg yn arbennig. Ar hyn o bryd rwy'n adolygu cynlluniau strategol y Gymraeg mewn addysg yr awdurdodau lleol. Bydd y rhain yn ein galluogi i ddeall a chynllunio yn well ar gyfer gofynion y gweithlu, i fodloni'r twf arfaethedig mewn addysg cyfrwng Cymraeg dros y degawd nesaf.
Yn y cyfamser, does dim amser i'w wastraffu. Rŷn ni eisoes wedi cychwyn datblygu'r camau byrdymor a hirdymor er mwyn cynyddu nifer yr athrawon. Rwyf wedi gwahodd ysgolion i geisio am grantiau i greu mwy o gapasiti mewn rhai rhannau o'r gweithlu addysg cyfrwng Cymraeg a dwyieithog yn ystod blwyddyn academaidd 2022-23. Rwy'n gobeithio y bydd ysgolion yn gallu datblygu ffyrdd arloesol o ddatrys rhai o'r heriau o ran recriwtio staff.
Mae ymgyrch i annog mwy o'n pobl ifanc i ddewis y Gymraeg fel pwnc lefel A hefyd ar waith. Mae'r ymgyrch yn rhan allweddol o'r llwybr i sicrhau y bydd gyda ni ddigon o athrawon y Gymraeg fel pwnc yn y dyfodol. Rwyf hefyd wedi gofyn i fy swyddogion ystyried sut gallai taliadau cymell a bwrsariaethau ddenu mwy o bobl i ddewis addysgu mewn lleoliadau cyfrwng Cymraeg fel gyrfa.
Rhaid inni hefyd barhau i geisio datblygu sgiliau Cymraeg ein gweithlu addysg, er mwyn gwella'r addysg Gymraeg yn ein hysgolion cyfrwng Saesneg. Roeddwn yn falch o gyhoeddi ym mis Chwefror y bydd y Ganolfan Dysgu Cymraeg Genedlaethol yn darparu cyrsiau am ddim i ymarferwyr o fis Medi ymlaen. Bydd y cyrsiau hyn, yn ogystal â chyrsiau'r cynllun sabothol a'r dysgu proffesiynol sy'n cael eu darparu gan ein consortia rhanbarthol a'n hawdurdodau lleol, yn darparu amrywiaeth o ddarpariaeth i'n hymarferwyr.
Mae sicrhau bod gyda ni ddigon o arweinwyr ar gyfer y twf yn nifer o'n hysgolion cyfrwng Cymraeg hefyd yn flaenoriaeth, yn ogystal â sicrhau y gall ein harweinwyr gefnogi'n gweledigaeth i bob dysgwr allu defnyddio'r iaith pan fydd yn gadael yr ysgol.
Bydd cyllid ychwanegol yn cael ei fuddsoddi dros y tair blynedd nesaf er mwyn rhoi'r cynllun ar waith. Fel y nodwyd yn y gyllideb ddrafft, mae £1 filiwn arall yn cael ei ddyrannu yn 2022-23, gyda chynnydd dangosol pellach o £500,000 yn 2023-24 a £2 filiwn yn 2024-25. Mae'r cyllid newydd yn ychwanegol at gyllid presennol, sydd yn cynnwys £785,000 ar gyfer Iaith Athrawon Yfory, £6.35 miliwn ar gyfer y cynllun sabothol a chymorth rhanbarthol neu leol ar gyfer dysgu proffesiynol yn Gymraeg, £700,000 ar gyfer y rhaglen drosi, a £145,000 i gefnogi gweithgareddau i gynyddu nifer y dysgwyr sy'n astudio'r Gymraeg fel pwnc. Mae hyn yn dod â'r cyfanswm i bron i £9 miliwn yn 2022-23, sydd yn fuddsoddiad sylweddol.
Rŷn ni wedi trafod yn helaeth â phartneriaid a rhanddeiliaid allweddol er mwyn deall y materion yn llawn, ac i ddatblygu'r atebion sydd eu hangen arnon ni. Hoffwn i ddiolch, Dirprwy Lywydd, i bawb sydd wedi cyfrannu at ddatblygu'r cynllun hwn, yn enwedig y grŵp gorchwyl a gorffen sydd wedi gweithio gyda ni i awgrymu, datblygu a gwella'r camau gweithredu.
Mae llawer iawn o waith i'w wneud. Rŷn ni am barhau i ddenu a chefnogi'r athrawon, y cynorthwywyr a'r arweinwyr gorau ar gyfer ein hysgolion. Mae ymroddiad, brwdfrydedd ac ymrwymiad anhygoel ein partneriaid wedi creu argraff fawr arnaf i, ac rwy'n hyderus y byddwn yn gallu cyflawni'r camau a nodir yn y cynllun er lles cenedlaethau'r dyfodol.
Thank you, Dirprwy Lywydd. Our ambition for a million Welsh speakers by 2050 demands changes and actions that are far-reaching. Our new curriculum puts the Welsh language at the heart of learning in Wales, but if we are to create a nation where people speak and use the language as part of their everyday lives, increasing the number of learners in Welsh-medium schools is vital. For us to do that, of course, we need a strong and skilled workforce.
I am very pleased, therefore, to be able to publish the Welsh in education workforce plan today, which outlines the steps we will take over the next 10 years, in partnership with a range of organisations and stakeholders. The plan outlines our actions against four key aims: to increase the number of teachers able to teach Welsh as a subject or through the medium of Welsh; to increase the number of practitioners able to work through the medium of Welsh who are supporting learners; to develop the Welsh language skills of our education workforce; and to ensure that our leaders are equipped with the knowledge and skills to strategically plan and develop the Welsh language within our schools.
We have already laid solid foundations with developments in recent years, which include: introducing the Iaith Athrawon Yfory incentive, which provides up to £5,000 to students training to teach secondary subjects through the medium of Welsh or Welsh as a subject; supporting Welsh-medium primary teachers to convert to teach in the secondary sector—to date, 24 teachers have been part of the pilot programme across Wales; and, finally, expanding the range of Welsh language sabbatical scheme courses. The next step of the journey is to refine and embed some of our key policies and ensure that all stakeholders work together to achieve our aims.
We have excellent teachers, leaders and support staff in our schools. However, it can be a challenge for Welsh-medium schools, in particular, to be able to recruit the staff they need. I am currently reviewing local authorities' Welsh in education strategic plans. These will allow us to better understand and plan workforce requirements to meet the projected growth in Welsh-medium education over the next 10years.
In the meantime, there is no time to waste. We've already started to progress some of the short and long-term actions to increase the number of teachers. I've invited schools to apply for grants to support the capacity building of some parts of the Welsh-medium and bilingual education workforce during the 2022-23 academic year. I hope that schools will be able to develop innovative ways of resolving some of the challenges in terms of workforce recruitment.
A campaign to encourage more of our young people to choose Welsh at A-level is also under way. This campaign is a key part of the pathway to ensure we have sufficient teachers of Welsh as a subject further down the line. I have also asked my officials to consider how incentives and bursaries could potentially attract more people to choose teaching in Welsh-medium settings as a career.
We also need to continue our efforts to develop the Welsh language skills of our education workforce, in order to improve the teaching of Welsh in our English-medium schools. I was pleased to be able to announce in February that the National Centre for Learning Welsh will provide courses free of charge for practitioners from September onwards. These courses, along with the sabbatical scheme courses and professional learning delivered by our regional consortia and local authorities, will provide a range of provision for our practitioners.
Ensuring that we have a sufficient number of leaders for our growing number of Welsh-medium schools is also a priority, as is ensuring that all of our leaders can support the realisation of our vision for all learners to be able to use the language when they leave the school.
Additional funding will be invested over the next three years to implement this plan. As outlined in the draft budget, a further £1 million is being allocated in 2022-23, with further indicative increases of £0.5 million in 2023-24 and £2 million in 2024-25. This new funding is in addition to existing funding, which includes £0.785 million for Iaith Athrawon Yfory, £6.35 million for the sabbatical scheme and regional or local support for professional learning in Welsh, £0.7 million for the conversion programme, and £0.145 million to support activities to increase the number of learners studying Welsh as a subject. And this brings the total funding to nearly £9 million in 2022-23, which is a significant investment.
We have discussed extensively with key partners and stakeholders to fully understand the issues, and to develop the solutions that we need. I would like to thank, Dirprwy Lywydd, everyone who has contributed to the development of this plan, and especially to the task and finish group that has worked with us to suggest, develop and refine the actions.
There is a lot of work to do. We want to continue to attract and support the best teachers, assistants and leaders for our schools. I have been struck by the enormous amount of dedication, enthusiasm and commitment amongst our partners, and I'm confident that together we will be able to deliver on the actions set out in the plan for our future generations.
Diolch i'r Gweinidog am y datganiad o flaen llaw. Fel y mae'r Gweinidog wedi cydnabod y prynhawn yma, mae strategaeth Cymraeg 2050 yn uchelgeisiol, ond, er mwyn diogelu dyfodol ein hiaith, rhaid inni sicrhau bod ein polisïau yn flaengar a bod ein harweinyddiaeth yn atebol.
Yn y flwyddyn dwi wedi bod yn Aelod, dwi wedi dod i sylweddoli pa mor bwysig yw chwalu'r rhwystrau a sicrhau bod ein hiaith yn un y gall pawb ei rhannu a'i dysgu, sy'n rhannol pam y croesewir y datganiad y prynhawn yma. Ond i fod yn seriws am ddatblygu ein hiaith, bydd rhaid sicrhau bod yr ymdrechion sy'n cael eu gwneud yn ddigonol i gynyddu poblogaeth siaradwyr Cymraeg Cymru, nid cynnal y niferoedd presennol yn unig. Dyna fy mhryder mwyaf gyda'r polisi hwn—na fydd yn cyflawni'r hyn y mae yn bwriadu ei wneud.
Pwrpas y datganiad heddiw yw, fel y dywedodd y Gweinidog, i ddatblygu addysgu Cymraeg drwy bob lefel o addysg, a chefnogi'r addewidion uchelgeisiol a wnaed bum mlynedd yn ôl. Yn wir, yng nghynllun pum mlynedd y Gweinidog ar y pryd, yr Aelod o Flaenau Gwent, ymrwymodd Llywodraeth Cymru i gynyddu nifer yr athrawon ysgolion cynradd sy'n gallu addysgu drwy gyfrwng y Gymraeg 7 y cant. Byddai hyn wedi gweld nifer yr athrawon yn cynyddu o 2,903 i 3,100. Ond, bum mlynedd ar ôl cyflwyno Cymraeg 2050, rydyn ni wedi mynd yn ôl.
Yn unol â'r flwyddyn academaidd ddiwethaf, roedd 2,871 o athrawon cynradd cyfrwng Cymraeg—diffyg o 7.4 y cant mewn lefelau staffio. Ond nid dyma'r unig duedd; mae lefelau recriwtio athrawon uwchradd wedi cwympo trwy'r llawr. Ym mlwyddyn academaidd 2020-21, roedd 2,395 o'r athrawon uwchradd yn addysgu yn y Gymraeg. Y targed ar gyfer y cyfnod hwn oedd 2,800—14 y cant yn is na'r targed gwreiddiol. Wrth gwrs, bydd targed uchelgeisiol fel yr un yma yn dod â'i heriau ei hun—heriau a nodwyd gyntaf bum mlynedd yn ôl. Pan lansiwyd y strategaeth hon gyntaf, rhybuddiwyd eich Llywodraeth bod ein sector addysg cyfrwng Cymraeg yn wynebu argyfwng recriwtio anodd, sefyllfa a gafodd ei chwyddo gan eich rhaglen uchelgeisiol i dyfu ein poblogaeth Gymraeg. A dyma ni, bum mlynedd yn hwyrach, gyda chynllun i fynd i'r afael â gwella'r sefyllfa. A gymerodd y Llywodraeth ei sylw oddi ar y sefyllfa?
Bum mlynedd yn ôl, rhybuddiodd pwyllgor diwylliant y Senedd fod angen 70 y cant yn fwy o athrawon cyfrwng Cymraeg i gyrraedd y targed o filiwn o siaradwyr. Fe wnaeth y cyn Weinidog, Alun Davies, chwalu'r pryder. A yw'r Gweinidog yn cytuno â'r sylw hwn, ynteu a yw e'n gresynu bod ei Lywodraeth wedi methu â chamu i mewn yn gynt i fynd i'r afael â'r diffygion hyn? Os ydym am fynd o ddifrif ynghylch diogelu'r iaith wych yma, yna mae'n rhaid i Lywodraeth Cymru fod yn rhagweithiol wrth ei diogelu. Ni allwn barhau i fynd i'r afael â'r pryderon pum mlynedd oed, bum mlynedd ar ôl iddynt gael eu nodi'n gyntaf. Nid yw'r dull hwn o lywodraethu yn gynaliadwy, ac er fy mod yn fwy na chroesawu llawer o'r datganiad heddiw, rwy'n pryderu y gallai'r datganiad heddiw fod yn rhy hwyr.
Mae'n amlwg bod y pum mlynedd diwethaf wedi gweld oedi, ac os na weithredwn yn awr, mae perygl y bydd miliwn o siaradwyr Cymraeg yn llithro allan o'n dwylo, a chyda hynny, mae'r perygl y byddwn yn peryglu dyfodol ein hiaith yn y dyfodol.
Wrth edrych i'r dyfodol, mae'n rhaid inni sicrhau ein bod yn gwrando ar ein sector addysg cyfrwng Gymraeg. Rwyf bob amser wedi dweud nad oes gan neb fonopoli ar syniadau da, ac eto dyma ni'n croesawu datrys problemau 2017. Ond rydych chi wedi gwrando ar ein staff addysg, Weinidog—diolch—a dyma ni nawr, dim ond pum mlynedd yn hwyr.
Rwy'n cymeradwyo'r Llywodraeth Gymraeg am gyflwyno'r datganiad hwn, ond peidiwch ag oedi cyn gweithredu'r newidiadau hyn. Gadewch inni sicrhau bod y genhedlaeth nesaf o siaradwyr Cymraeg yn cael y gefnogaeth sylfaenol honno y mae ei hangen arnynt i ffynnu. Diolch, Dirprwy Lywydd.
Thank you to the Minister for having previous sight of the statement. As the Minister's recognised this afternoon, the Cymraeg 2050 strategy is ambitious and aspirational, but to safeguard the future of our language, we must ensure that our policies are innovative and that our leadership is accountable.
In the year that I've been a Member, I've come to realise how important it is to remove barriers and ensure that our language is one that everyone can share and learn, which is partly why I welcome this afternoon's statement. But if we're serious about the development of our language, we must ensure that the efforts made are adequate in increasing Welsh speakers in Wales, not to maintain current levels alone. And that's my greatest concern with this policy—that it won't deliver its intended aims.
The purpose of today's statement, as the Minister said, is to develop Welsh-medium learning through all levels of supported education, in line with pledges made five years ago. Indeed, in the plan made five years ago by the then Minister, the Member for Blaenau Gwent, the Welsh Government pledged to increase the number of primary school teachers able to teach through the medium of Welsh by 7 per cent. This would have seen the number of teachers increasing from 2,903 to 3,100. But, five years after the introduction of Cymraeg 2050, we've gone backwards.
In line with the last academic year, 2,871 primary teachers were able to teach through the medium of Welsh—a deficit of 7.4 per cent in staffing levels. But this isn't the only trend that we're seeing; the level of secondary school teachers has gone through the floor. In the academic year of 2020-21, 2,395 teachers taught through the medium of Welsh. The target for this period was 2,800—14 per cent lower than the original target. Of course, an ambitious target such as this one will bring its own challenges—challenges first set out five years ago. When this strategy was first launched, your Government was warned that our Welsh-medium education sector was facing a difficult recruitment crisis, a situation that was exacerbated by your plans in Cymraeg 2050. And here we are, five years later, with a plan to address this situation. Has the Government taken its eye off the ball here?
Five years ago, the culture committee of the Senedd warned that we would need 70 per cent more Welsh-medium teachers to reach the target of a million Welsh speakers. The former Minister, Alun Davies, dismissed this. Does the Minister agree with that, or does he regret that his Government has failed to step in sooner in order to tackle these shortcomings? If we are serious about safeguarding our wonderful language, then the Welsh Government must be proactive in safeguarding it. We cannot continue to tackle five-year-old problems five years after they are first identified. This approach to governance is not sustainable, and although I agree with much of what's contained within today's statement, I am concerned that the statement could be too late.
It's clear that the past five years has seen delay, and if we don't take action now, then there is a risk that a million Welsh speakers will slip from our grasp, and with that there is a risk that we will put the future of our language at risk in the future.
In looking to the future, we must ensure that we listen to our education sector. I have always said that nobody has a monopoly on good ideas, and here we are again, welcoming resolving the problems of 2017. But you have listened to our education staff, Minister—thank you—so here we are, only five years late.
I commend the Welsh Government for bringing this statement forward, but don't delay before taking action on these changes. Let us ensure that the next generation of Welsh speakers receive that fundamental support that they need to prosper. Thank you very much, Deputy Presiding Officer.
Diolch i Samuel Kurtz am y cwestiwn hwnnw. Fel dywedodd e yn ei gyfraniad, does gan neb fonopoli ar syniadau da. Mae'r ddogfen hon yn ffrwyth gwaith y Llywodraeth, yn gweithio gyda'n rhanddeiliaid a'n partneriaid ar draws amryw o sectorau, ond os oes gennych chi awgrymiadau pellach, cadarnhaol i'w cynnig, wrth gwrs y byddwn ni'n hapus iawn i'w hystyried nhw. Fel rŷch chi'n dweud, mae gan bawb gyfraniad tuag at sicrhau ffyniant y Gymraeg a sicrhau y rhifau rŷn ni eisiau gweld yn ei siarad hi. Felly, mae gyda ni yma ystod o gamau sydd yn ymestyn o ffyrdd o ysbrydoli a denu pobl i ddewis addysgu yn y Gymraeg, neu addysgu'r Gymraeg fel opsiwn o ran gyrfa, camau i esmwytho'r broses o gymhwyso i addysgu yn y Gymraeg, a hefyd cyfres o fesurau i geisio annog pobl i aros yn y proffesiwn, ac i gynnal ac i gadw pobl yn y proffesiwn, sydd mor bwysig hefyd.
O ran atebolrwydd ac o ran cynnydd yn erbyn y strategaeth, yn erbyn y cynllun, bydd yr Aelod yn gweld bod cyfres o dablau yng nghefn y ddogfen sydd yn disgrifio, fesul awdurdod lleol, y galw fydd ganddyn nhw i sicrhau cynnydd yn eu staff o ran gweithlu sydd yn gallu dysgu trwy'r Gymraeg. Mae hynny'n cyd-fynd â'r hyn sy'n digwydd eleni am y tro cyntaf, sef y cynlluniau strategol addysg Cymraeg mewn addysg sydd yn para am ddegawd yn hytrach na chyfnod o dair blynedd, felly mae’r cynllun 10 mlynedd yn cyd-fynd â'r cynlluniau strategol 10 mlynedd, ond nid yw'r bwriad, yn sicr, fod y camau yn cael eu cymryd dros y 10 mlynedd mewn ffordd hamddenol; bydd yr Aelod yn gweld bod dyddiadau penodol wedi’u nodi yn erbyn y camau sydd yn cael eu cynnig fan hyn, a’r bwriad sydd gen i yw edrych ar y tablau a’r data sy'n cael eu cyhoeddi yn erbyn y cynllun bob dwy flynedd a chyhoeddi diweddariad, fel bod cynnydd yn erbyn y cynllun yn glir a’n bod ni'n atebol i’r Senedd am hynny.
I thank Samuel Kurtz for that question. As he said in his contribution, nobody has a monopoly on good ideas. This document is the fruit of the Government's work, working with our stakeholders and our partners across a range of sectors, but if you have further suggestions that are constructive, then we would be very content to consider them. As you say, everybody has a contribution to make to ensure that the Welsh language flourishes and prospers and to ensure the numbers that we want to see speaking the language. So, we have a range of steps here that extend from the ways of inspiring people and attracting people to teach the Welsh language as a career choice, steps to make the qualification process smoother to teach in Welsh, and also a range of measures to try to encourage people to remain in the profession, to sustain and retain people in the profession, which is also so important.
In terms of accountability and progress against the strategic aims in the plan, the Member will see that there is a series of tables in the document that describes, for each local authority, the demands on them to ensure an increase in their workforce that is able to teach through the medium of Welsh. That aligns with what has happened this year for the first time, namely the WESPs that extend over a period of 10 years rather than three years, so this plan aligns with the 10-year strategic plans, but the intention certainly is not that these steps should be taken over that 10 years in a leisurely manner; the Member will see that there are specific dates outlined according to the steps that we've set out, and the intention is to look at the tables and data published every two years and to publish an update, so that progress against the plan is clear and that we are accountable to the Senedd for that.
Diolch i’r Gweinidog am y datganiad a'r buddsoddiad hefyd. Rydym yn croesawu’n fawr fod yna gydnabyddiaeth bod angen cynllun 10 mlynedd ar gyfer datblygu gweithlu addysgu yn y Gymraeg. Ond hoffwn ategu nifer o bryderon a fynegwyd gan Samuel Kurtz hefyd, oherwydd, fel y mynegodd o, dengys y data sy’n cyd-fynd â’r cynllun fod y sefyllfa fel y mae yn bryderus tu hwnt, gyda’r targedau a osodwyd ar gyfer 2021 heb eu cyrraedd o ran ysgolion cynradd ac uwchradd. Felly os ydym ni o ddifrif eisiau cyrraedd targedau 'Cymraeg 2050', mae'n rhaid gwneud mwy, a hynny ar fyrder. Fel arall, sut mae gobaith cyrraedd targedau 2031?
A hoffwn ofyn yn gyntaf, felly: pam y methodd y Llywodraeth gyrraedd targedau 2021, a pha wersi a ddysgwyd o hynny sydd wedi dylanwadu ar y cynllun 10 mlynedd? Dwi'n meddwl ein bod ni angen dysgu'r gwersi hynny os ydyn ni i ddeall sut mae'r cynnydd hwnnw yn mynd i gael ei wireddu.
Y pryder sydd gen i, ac amryw o bobl eraill, megis Cymdeithas yr Iaith, yw nad yw’r cynllun yn ddigon uchelgeisiol neu bellgyrhaeddol i sicrhau’r newid sydd ei angen, gyda’r ieithwedd yn eithaf gwan o ran y disgwyliadau sy’n cael eu gosod ar ddarparwyr. Tra bod y cynllun yn cydnabod bod her yn y sector uwchradd, mae’n fy mhryderu i ei fod yn rhoi’r argraff nad oes problem mewn gwirionedd yn y sector cynradd, ac mae hyn er gwaethaf y ffaith bod y Llywodraeth yn dangos bod angen hyfforddi 273 o athrawon cynradd newydd bob blwyddyn, ac oddeutu 300 o athrawon uwchradd. Gyda dim ond tua 250 y flwyddyn yn hyfforddi i fod yn athrawon cynradd ac uwchradd ar hyn o bryd, sut ydym ni'n mynd i sicrhau ein bod yn mwy na dyblu’r nifer sydd eu hangen?
Ac mi oeddech chi'n sôn rŵan yn eich ymateb i Samuel Kurtz y byddwch chi'n monitro pa mor effeithiol yw'r cynllun hwn bob dwy flynedd. Ond, os nad yw’r cynnydd yn digwydd fel sydd ei angen, ydych chi’n ymrwymo i addasu’r cynllun i fod yn fwy radical a phellgyrhaeddol os bydd y niferoedd ddim yn cynyddu? Mi fydd hi'n rhy hwyr i wyrdroi hyn os ydym yn parhau i fethu targedau.
A beth ydy'r goblygiadau o ran awdurdodau lleol sydd ddim yn cyrraedd eu targedau? Rydym ni'n aml yn gweld, efo'r cynlluniau dros y blynyddoedd diwethaf yma, targed ar ôl targed yn cael eu methu. Sut byddwch chi'n sicrhau nad yw hynny'n digwydd, fel bod pob awdurdod lleol yng Nghymru yn cyrraedd y targed fel y dylen nhw, a'n bod ni'n deall wedyn pam nad ydyn nhw, a'n bod ni'n gallu ymyrryd fel sydd ei angen?
Y pwynt olaf yr hoffwn ei godi ydy’r hyn wnaeth UCAC ei godi heddiw mewn ymateb i gyhoeddi’r cynllun, a hynny o ran a yw'r proffesiwn bellach yn denu. Fel gwnes i godi gyda chi wythnos diwethaf, gwyddom fod problem o ran cynnal a chadw athrawon a’u bod dan bwysau aruthrol o ran pwysau iechyd meddwl, biwrocratiaeth, pwysau cyllid, a’r newidiadau mawr sy’n dod i’r system addysg, er enghraifft efo diwygio, anghenion dysgu ychwanegol a’r cwricwlwm newydd, ac mae hyn yn effeithio ar nifer yr athrawon sy’n cael eu recriwtio a’r nifer sy’n aros yn y gweithlu. Gwyddom hefyd nad yw pob awdurdod lleol yn gydradd o ran sut maen nhw’n buddsoddi mewn addysg Gymraeg, a ddim yn deall—neu ddim eisiau deall—eu rôl o ran creu'r galw, nid dim ond darparu yn ôl y galw. Gwn am athrawon sydd yn gallu’r Gymraeg sydd wedi gadael dysgu mewn ysgolion Cymraeg i fynd i ddysgu mewn ysgolion newydd Saesneg gan fod y cyfleusterau i fyfyrwyr a staff yn well, yn hytrach na cheisio dysgu mewn adeilad anaddas sy'n cwympo i ddarnau.
Felly, pa ymchwil sydd wedi ei gomisiynu gan y Llywodraeth i ddeall pam fod addysgwyr sy’n gallu’r Gymraeg yn gadael y proffesiwn neu’n dewis peidio â dysgu drwy gyfrwng y Gymraeg? Onid yw deall hyn yn allweddol bwysig os ydym eisiau sicrhau mynediad cydradd i ddysgu’r Gymraeg i bob disgybl yng Nghymru?
Fel y dywedoch yn eich datganiad, does dim amser i'w wastraffu ac mae llawer o waith i'w wneud. Rwyf yn falch iawn eich bod yn hyderus y byddwn yn gallu cyflawni’r camau, ond yr her yw os bydd y camau hyn hefyd yn arwain at gyrraedd y targedau. Dyna fydd mesur llwyddiant.
Thank you to the Minister for the statement and this investment, and we very much welcome that there is recognition that a 10-year plan is needed to develop the Welsh in education workforce. But I'd like to echo a number of the concerns expressed by Samuel Kurtz as well, because, as he said, the data that goes along with the plan shows that the situation as it currently stands is extremely worrying, with the targets set for 2021 missed in terms of primary and secondary schools. So, if we are truly to reach the 'Cymraeg 2050' target, more must be done as a matter of urgency. Otherwise what hope do we have of reaching the 2031 targets?
I would therefore like to ask, first of all: why did the Government fail to reach the 2021 targets, and what lessons were learned from this failure that have influenced this 10-year plan? I think that we need to learn those lessons if we are to understand how that progress can be realised.
The concern that I and various other people, such as Cymdeithas yr Iaith, have is that the plan isn’t sufficiently ambitious or far-reaching to deliver the change needed, with the language used being rather weak in terms of the expectations placed on providers and, while the plan recognises that there is a challenge in the secondary sector, it worries me that this gives the impression that there isn’t really a problem in the primary sector, and all this despite the fact that Government data show that 273 primary teachers need to be trained every year, and around 300 secondary teachers. With only 250 training to be primary and secondary teachers at the moment, how are we to ensure that we more than double the number that we need?
And you mentioned in your response to Samuel Kurtz that you will monitor how effective this scheme is every two years. But, if the necessary progress isn't made, do you commit to adapt the plan to be more radical and far-reaching if the numbers don't increase? It will be too late to remedy the situation if we continue to miss these targets.
And what are the implications in terms of local authorities that don't reach their targets? We often see, with the plans over the past few years, target after target being missed. How will you ensure that that doesn't happen, so that every local authority in Wales hits its targets as it should, and that we understand why they don't do that if they don't hit the targets, and then we can intervene as necessary?
The final point that I would like to make relates to the issue raised by UCAC today in response to the plan’s publication, namely the question of whether the profession continues to be attractive. As I mentioned to you last week, we know that there are problems with the retention of teachers and that they are under huge pressures in terms of mental health pressures, bureaucracy, financial pressures and the major changes to the education system that are in the pipeline, for example with additional learning needs reform and the new curriculum, and this is having an impact on the number of teachers being recruited and the number of teachers retained in the workforce. We also know that not all local authorities are equal in terms of how they invest in Welsh-medium education, and that some don’t understand—or don’t want to understand—their role in generating demand, rather than just providing according to demand. We know of teachers who are able to speak Welsh who have left their roles in Welsh-medium schools to teach in new English-medium schools because the facilities for students and staff are better, rather than trying to teach in an unsuitable building that is collapsing around them.
So, what research has been commissioned by the Government to understand why educators who are able to speak Welsh are leaving the profession or are opting not to teach through the medium of Welsh? Isn’t understanding this vitally important if we are to ensure equal access for every pupil in Wales to Welsh-medium education?
As you said in your statement, there is no time to waste and there is a great deal to do. I'm very pleased that you feel confident that we will be able to take these steps, but the challenge is whether these steps will also lead us to the successful achievement of the targets. That will be the measure of success.
Wel, ie, dyna'n union fydd mesur llwyddiant. Ac fel y gwnes i wahodd Samuel Kurtz, os oes gan yr Aelod gamau penodol i'w hawgrymu sydd ddim yn y cynllun, byddwn i, wrth gwrs, yn barod i'w clywed nhw.
Mae dau brif bwynt, dwi'n credu, yn y cwestiwn wnaeth yr Aelod ei ofyn. Hynny yw, y peth cyntaf yw rôl awdurdodau lleol a sicrwydd bod cynnydd yn digwydd o ran eu cyfrifoldebau nhw i ddarparu ar gyfer addysg Gymraeg, a'r llall yw'r dadansoddiad o beth sydd wedi digwydd yn y gorffennol sydd wedi golygu dŷn ni ddim wedi gallu cyrraedd y targedau. Rwy'n credu bod y ddau yn gwestiynau cymhleth.
O ran y cyntaf, bwriad cyhoeddi'r data a'r cynlluniau yma, ynghyd â'r cynlluniau strategol, yw bod cydberchnogaeth rhyngom ni a'r sector ehangach a'r awdurdodau lleol o'r cyfrifoldeb penodol i nid jest diwallu'r angen sydd yn bodoli, ond, wrth gwrs, i gynyddu'r galw am addysg Gymraeg hefyd, a bod yn rhagweithiol wrth sicrhau bod y staff ar gael i allu cyrraedd y galw hwnnw sydd wedi cael ei greu a'i ysgogi. Felly, mae'r elfen honno yn elfen newydd; mae'n elfen bwysig, rwy'n credu.
Mae'r cynlluniau strategol yn rhai uchelgeisiol ar y cyfan. Rwyf wrthi yn edrych ar rai elfennau o reini ar hyn o bryd. Ond mae pob awdurdod lleol wedi derbyn yr her rŷn ni wedi'i gosod iddyn nhw o ran cynnydd o ran y nifer sydd yn cael addysg drwy gyfrwng y Gymraeg yn eu hardal nhw, felly mae hynny'n gam ymlaen. Ac mae hynny wrth gwrs yn golygu patrwm o fuddsoddi yn ystâd ac adeiladau ysgol sydd yn caniatáu i hynny ddigwydd—hynny yw, bod cydbwysedd ar draws y portffolio fel bod addysg cyfrwng Cymraeg yn cael yr un sylw ag addysg cyfrwng Saesneg er mwyn sicrhau bod yr her mae'r Aelod yn ei gosod yn cael ei hateb. Mae'n iawn: ddylen ni ddim gweld sefyllfa lle mae diffyg cydbwysedd, os hoffech chi, mewn buddsoddiad yn y ffordd mae hi'n awgrymu sydd yn gallu bodoli o bryd i'w gilydd.
O ran yr heriau sydd wedi digwydd mor belled, rwy'n credu bod mwy i ddysgu o allu ceisio gwneud mwy i ysgogi pobl i edrych ar yrfa dysgu drwy gyfrwng y Gymraeg yn gynharach. Mae mwy o waith y gallwn ni ei wneud ac sydd yn y cynllun o ran sicrhau bod mynediad at lefel A yn y Gymraeg yn haws. Hynny yw, mae elfennau o ran ariannu hynny'n bosib; mae elfennau o ran darparu hynny pan nad oes niferoedd mawr mewn un ysgol, o ran y gwaith gallwn ni ei wneud gydag e-sgol ac ati. Mae ambell beth efallai sydd yn fwy creadigol oherwydd bod yr her yn amlycach, os hoffech chi. Felly, un o'r pethau byddwch chi wedi'i gweld yn y cynllun yw'r bwriad i weithio gyda'r Coleg Cymraeg Cenedlaethol i greu cysylltiadau gyda myfyrwyr efallai sydd wedi gadael Cymru sy'n medru'r Gymraeg sydd yn meddwl am ddysgu a'u hannog nhw i ddod yn ôl i ddysgu drwy gyfrwng y Gymraeg yma yng Nghymru—felly pethau sydd, byddwn i'n awgrymu, yn greadigol ac yn arloesol yn y ffordd honno.
Mae heriau wedi bod, dwi'n credu, o ran y llwybr i gymhwyso. Felly, mae cynigion yn y cynllun o ran ehangu'r ddarpariaeth ran-amser o ran hyfforddi a hyfforddi tra'n gyflogedig, a hefyd edrych eto ar y cymwysterau TGAU sydd eu hangen er mwyn cymhwyso yma yng Nghymru a'u cysoni nhw, os hoffech chi, gyda phob rhan arall o'r Deyrnas Gyfunol. Felly, os ewch chi i unrhyw ysgol, byddwch chi'n clywed penaethiaid yn aml yn dweud, 'Pam fod angen B arnaf mewn mathemateg i ddysgu Ffrangeg neu i ddysgu'r Gymraeg?' Felly, mae trafodaeth a review o hynny yn amserol hefyd.
A'r pwynt diwethaf—a dyma'r pwynt roedd UCAC yn ei wneud, rwy'n credu ichi gyfeirio ato fe, a diolch iddyn nhw ac eraill am eu cyfraniad i'r cynllun hwn, wrth gwrs, hefyd—yw bod y pwysau ar y sector, wrth gwrs, yn ehangach na'r sector addysg Gymraeg, ond efallai bod her ychwanegol, wrth gwrs, yn y cyd-destun hwn. Rŷn ni'n edrych ar amryw o bethau yn y maes hwn. Un yw beth yw rôl bwrsariaethau i allu cynnal pobl yn dysgu drwy'r Gymraeg. Beth yw'r cyfle inni allu denu pobl yn ôl i ddysgu sydd wedi gadael y proffesiwn? Rŷn ni'n edrych ar ffyrdd creadigol o wneud hynny. Dwi wedi gofyn hefyd i'r corff sy'n ein cynghori ni ar delerau, tâl ac amodau'r proffesiwn i edrych ar yr her benodol i addysg cyfrwng Cymraeg mewn rhannau o Gymru i weld a oes achos i adlewyrchu hynny yn y math o gyngor maen nhw'n ei roi i ni o ran telerau a thermau'n fwy cyffredinol. Felly, byddwn ni'n gofyn iddyn nhw roi'r cyngor hwnnw i mi maes o law.
Well, you're exactly right in that. And as I did with Samuel Kurtz, I would invite the Member, if she has any particular steps to suggest that aren't contained within the plan, I'd be more than happy to listen to them.
There are two main points in the Member's questions. First of all is the role of local authorities in ensuring that progress in made in terms of their responsibilities to provide for Welsh-medium education, and the second is an analysis of what's happened in the past that has meant that we've not reached our targets. And I think both of those are complex issues.
In terms of the first, the intention underpinning the publication of the data and this plan, as well as the strategic plans, is that we have joint ownership with the broader sector and local authorities for not just meeting the current demand, but also generating demand for Welsh-medium education, and being proactive in ensuring that the staff are available to meet that demand that will, hopefully, have been generated. So, that element is a new element; it's an important one, I think.
The WESPs are, generally speaking, ambitious. I'm currently looking at some elements of those at the moment. But every local authority has taken up the challenge that we've set for them in terms of increasing the numbers receiving education through the medium of Welsh in their area, so that is a step forward. And that of course means a pattern of investment in school buildings and estates that allows that to happen—that is, that there is balance across the portfolio so that Welsh-medium education gets the same attention as English-medium education in order to ensure that the challenge set out by the Member is met. She's right: we shouldn't see a situation where there is a lack of balance in investment in the way that she suggests can exist from time to time.
In terms of challenges to date, I think there is more to be learnt in terms of encouraging people to look at a career in teaching through the medium of Welsh at an earlier stage. There is more work that can be done and that is in the plan in order to ensure that access to A-level Welsh is easier. Some aspects around the funding of that are possible; there are aspects around providing that when the numbers aren't particularly large in a particular school in terms of the work we can do with e-sgol and so on. There a few other things that are more creative, perhaps, because the challenge is more apparent. So, one of the things you will have seen in the plan is the intention to work with the Coleg Cymraeg Cenedlaethol to create links with students who have perhaps left Wales who are Welsh speaking and are considering a career in education and encouraging them to return here to teach through the medium of Welsh—so, things that I would suggest are bold and creative.
There have been challenges in terms of the route to qualification. There are proposals in the plan in terms of expanding part-time provision in terms of teacher training and training whilst in employment, and looking again at the GCSE qualifications required in order to qualify here in Wales and bringing them into line with every other part of the UK. So, if you go to any school, you will often hear headteachers saying, 'Well, why does someone need a B in maths to teach Welsh or French?' So, that discussion is ongoing and a review of that would be timely too.
And the final point is—and it's the point made by UCAC that I think you referred to, and I do thank them and others for their contributions to this plan—that the pressures on the sector are broader than just the Welsh-medium education sector, but there might be an additional challenge in that sector. We're looking at a number of things here. One is the role of bursaries in supporting people in teaching through the medium of Welsh. What are the opportunities to attract people back to teaching who have left the profession? We are looking at creative ways of doing that. I've also asked the body advising us on teachers' pay and conditions to look at the specific challenge to Welsh-medium education in some parts of Wales to see if there is a case to reflect that in the kind of advice that they provide us in terms of terms and conditions more generally. So, we would ask them to provide that advice to us.
Thank you for your statement, Minister. It's really encouraging to see you focusing on recruiting Welsh-speaking teachers and progressing the Welsh language skills of the current teaching workforce.
If we're to achieve our ambitious goal of 1 million Welsh speakers by 2050, then investing in our teaching workforce is absolutely vital. Minister, you recently announced a scheme to boost the recruitment of Welsh-speaking childcare professionals for our growing network of meithrins. Can I ask whether you've considered a similar scheme in order to attract Welsh speakers into the key role of teaching assistants for our Welsh-medium schools?
Secondly, turning to the issue of ALN provision, Rhondda Cynon Taf council recently announced the opening of its first Welsh-medium discrete additional learning needs class. This is a really important step to ensure equality of access to Welsh-medium education, but I understand that recruiting Welsh-speaking ALN specialist teachers can be a challenge. What work is Welsh Government doing to ensure that more Welsh-speaking teachers are trained in ALN delivery, or that more ALN teachers are encouraged to undertake Welsh language training to become proficient in teaching through the medium of Welsh?
And finally, turning to the issue of transition from Welsh language childcare to an education setting, in my constituency of Cynon Valley, I've seen first-hand how the work of a thriving meithrin sharing key information with the local Welsh language primary school and holding really well organised transition events has led to a steady increase in parents deciding to take that next step and enrol their children into Welsh-medium primary provision. What work is the Welsh Government doing to ensure that this best practice is upscaled and that staff from meithrins and Welsh language primary schools are encouraged to work closely together so that more parents decide upon Welsh-medium education for their children?
Diolch am eich datganiad, Gweinidog. Mae'n galonogol iawn eich gweld yn canolbwyntio ar recriwtio athrawon sy'n siarad Cymraeg a datblygu sgiliau Cymraeg y gweithlu addysgu presennol.
Os ydym ni am gyflawni ein nod uchelgeisiol o filiwn o siaradwyr Cymraeg erbyn 2050, yna mae buddsoddi yn ein gweithlu addysgu yn gwbl hanfodol. Gweinidog, fe wnaethoch chi gyhoeddi cynllun yn ddiweddar i hybu'r broses o recriwtio gweithwyr gofal plant proffesiynol sy'n siarad Cymraeg ar gyfer ein rhwydwaith cynyddol o gylchoedd meithrin. A gaf i ofyn a ydych chi wedi ystyried cynllun tebyg er mwyn denu siaradwyr Cymraeg i'r gwaith allweddol o fod yn gynorthwywyr addysgu ar gyfer ein hysgolion cyfrwng Cymraeg?
Yn ail, gan droi at fater darpariaeth anghenion dysgu ychwanegol, cyhoeddodd cyngor Rhondda Cynon Taf yn ddiweddar y byddai ei ddosbarth anghenion dysgu ychwanegol ar wahân cyfrwng Cymraeg cyntaf yn agor. Mae hwn yn gam pwysig iawn i sicrhau mynediad cyfartal i addysg cyfrwng Cymraeg, ond deallaf y gall recriwtio athrawon arbenigol anghenion dysgu ychwanegol Cymraeg eu hiaith fod yn her. Pa waith y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i sicrhau y caiff mwy o athrawon sy'n siarad Cymraeg eu hyfforddi mewn darpariaeth anghenion dysgu ychwanegol, neu y caiff mwy o athrawon anghenion dysgu ychwanegol eu hannog i ymgymryd â hyfforddiant iaith Gymraeg i ddod yn hyfedr wrth addysgu drwy gyfrwng y Gymraeg?
Ac yn olaf, gan droi at y mater o drosglwyddo o ofal plant Cymraeg i leoliad addysg, yn fy etholaeth i yng Nghwm Cynon, rwyf wedi gweld drosof fy hun sut mae gwaith cylch meithrin ffyniannus yn rhannu gwybodaeth allweddol gyda'r ysgol gynradd Gymraeg leol a chynnal digwyddiadau pontio trefnus iawn wedi arwain at gynnydd cyson yn nifer y rhieni sy'n penderfynu cymryd y cam nesaf hwnnw a chofrestru eu plant ar gyfer darpariaeth gynradd cyfrwng Cymraeg. Pa waith y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i sicrhau ehangu'r arferion gorau hyn a bod staff o gylchoedd meithrin ac ysgolion cynradd Cymraeg yn cael eu hannog i gydweithio'n agos er mwyn i fwy o rieni ddewis addysg cyfrwng Cymraeg i'w plant?
I thank Vikki Howells for those questions. I think that the relationship between Mudiad settings and early years in particular around the deployment and recruitment of teaching assistants who are able to provide their services and the important work that they do through the medium of Welsh is a really exciting possibility, actually. So, it's quite a complex area and it's one where there's private sector provision, there's obviously local authority provision and there's Mudiad Meithrin provision, all employing staff. And what I'm hoping that we can achieve through the plan is for us to look at whether there are opportunities for there to be recruitment together, on a kind of joint contract basis, between different settings and schools so that it can be more attractive, perhaps, for people to come into the support professions by looking at that as a kind of joint enterprise, if you like. It's quite complex, but we have been talking to our partners about how we could explore the possibility of doing that. And I think that that will support the point that she was making in her question about transition from nursery settings into early years and then through to primary in that seamless way.
It's an important part of this plan, as she was indicating in her question, to also be looking at the recruitment of teaching assistants. I think it's important to look at the landscape of recruitment as a whole, because one part impacts on the other. And I was with Huw Irranca-Davies in a school in his constituency this morning talking to the head about exactly this, about how important it is to focus on Welsh language recruitment across the entire school workforce, if you like.
And there are some, I think—I hope—creative suggestions in the plan that we will take forward. One is around providing work experience for learners to undertake work experience in schools as teaching assistants, the other is an idea that we're piloting at the moment around funding a gap year for those leaving sixth form before they go on to whatever stage they might consider next to provide them with the opportunity of a funded gap year, if you like, between other stages in their careers to encourage them, perhaps, to consider teaching, being a teaching assistant through the medium of Welsh, and I think a significant increase in the professional learning available to teaching assistants through the medium of Welsh so that they can make sure that their language skills are what they wish them to be. So, I think that there is a range of ways in which we are trying to think imaginatively about recruiting this important part of the school workforce.
Diolch i Vikki Howells am y cwestiynau yna. Rwy'n credu bod y berthynas rhwng lleoliadau'r Mudiad Meithrin a'r blynyddoedd cynnar yn arbennig ynghylch defnyddio a recriwtio cynorthwywyr addysgu sy'n gallu darparu eu gwasanaethau a'r gwaith pwysig a wnânt drwy gyfrwng y Gymraeg yn bosibilrwydd cyffrous iawn, mewn gwirionedd. Felly, mae'n faes eithaf cymhleth ac mae'n un lle mae yna ddarpariaeth sector preifat, mae'n amlwg bod yna ddarpariaeth awdurdod lleol ac mae darpariaeth Mudiad Meithrin, pob un yn cyflogi staff. A'r hyn yr wyf i'n gobeithio y gallwn ei gyflawni drwy'r cynllun yw i ni ystyried a oes cyfleoedd i recriwtio gyda'n gilydd, ar ryw fath o gyd-gontract, rhwng gwahanol leoliadau ac ysgolion fel y gall fod yn fwy deniadol, efallai, i bobl ymuno â'r proffesiynau cymorth drwy edrych ar hynny fel math o fenter ar y cyd, os hoffech chi. Mae'n eithaf cymhleth, ond rydym ni wedi bod yn siarad â'n partneriaid ynghylch sut y gallem ni archwilio'r posibilrwydd o wneud hynny. Ac rwy'n credu y bydd hynny'n cefnogi'r sylw yr oedd yn ei wneud yn ei chwestiwn am drosglwyddo o leoliadau meithrin i'r blynyddoedd cynnar ac yna i'r ysgol gynradd yn y ffordd ddi-dor honno.
Rhan bwysig o'r cynllun hwn, fel yr oedd yn nodi yn ei chwestiwn, yw edrych hefyd ar recriwtio cynorthwywyr addysgu. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig edrych ar y sefyllfa recriwtio yn ei chyfanrwydd, oherwydd mae un rhan yn effeithio ar y llall. Ac roeddwn gyda Huw Irranca-Davies mewn ysgol yn ei etholaeth y bore yma yn siarad â'r pennaeth am hyn yn union, ynghylch pa mor bwysig yw canolbwyntio ar recriwtio staff cyfrwng Cymraeg ar draws holl weithlu'r ysgol, os mynnwch chi.
Ac mae yna rai—rwy'n credu—rwy'n gobeithio, awgrymiadau creadigol yn y cynllun y byddwn yn bwrw ymlaen â nhw. Mae un yn ymwneud â darparu profiad gwaith i ddysgwyr ymgymryd â phrofiad gwaith mewn ysgolion fel cynorthwywyr addysgu, a'r llall yw syniad yr ydym ni'n arbrofi gydag ef ar hyn o bryd ynghylch ariannu blwyddyn i ffwrdd i'r rhai sy'n gadael y chweched dosbarth cyn iddyn nhw fynd ymlaen i ba bynnag gam y gallen nhw ei ystyried nesaf i roi cyfle iddyn nhw gael blwyddyn i ffwrdd wedi'i hariannu, os mynnwch chi, rhwng cyfnodau eraill yn eu gyrfaoedd i'w hannog, efallai, i ystyried addysgu, bod yn gynorthwyydd addysgu drwy gyfrwng y Gymraeg, ac rwy'n credu bod cynnydd sylweddol yn y dysgu proffesiynol sydd ar gael i gynorthwywyr addysgu drwy gyfrwng y Gymraeg fel y gallant sicrhau bod eu sgiliau iaith yr hyn yr hoffent iddyn nhw fod. Felly, rwy'n credu ein bod yn ceisio meddwl yn ddychmygus am yr amryfal ffyrdd y gellir recriwtio'r rhan bwysig hon o weithlu'r ysgol.
Ac yn olaf, Huw Irranca-Davies.
And finally, Huw Irranca-Davies.
Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. Weinidog, gobeithio dy fod wedi mwynhau'r ymweliad i Ysgol Llanhari heddiw, a gobeithiaf y gwnaethoch chi fwynhau'r plant yn canu cymaint ag y gwnaethant hwy a'r athrawon fwynhau eich dawnsio yn y maes chwarae. [Chwerthin.] Yn wir, yn ystod yr ymweliad heddiw, cyfarfuoch â dau athro ifanc sy'n dechrau eu gyrfaoedd ym myd addysg. Pa neges sydd gennych chi iddyn nhw, ac i bobl ifanc eraill ledled Cymru, sydd efallai heb feddwl am ddilyn gyrfa ym myd addysgu yn y Gymraeg eto, ar ôl eich cyhoeddiadau gwych heddiw? A hefyd, beth yw eich barn am y ffordd y mae Ysgol Llanhari wedi croesawu a chofleidio'r cwricwlwm newydd hefyd? Diolch.
Thank you very much, Dirprwy Lywydd. Minister, I hope that you enjoyed the visit to Llanhari school today and I very much hope that you enjoyed the singing as much as the children and the teachers enjoyed your dancing in the playground. [Laughter.] Indeed, during today's visit, you met two young teachers who were starting their careers in the field of education. So, what message do you have for them, and for other young people across Wales, who perhaps haven't considered pursuing a career in the world of Welsh-medium education yet, following your excellent announcements today? And also, what is your opinion of the way that Ysgol Llanhari has welcomed and has embraced the new curriculum? Thank you.
Wel, diolch i Huw Irranca-Davies am y cwestiwn ac am roi'r spoiler am raglen Newyddion S4C heno. [Chwerthin.] Dwi'n siŵr y bydd y viewing figures yn mynd trwy'r to yn sgil yr awgrym hwnnw.
Wel, roedd e'n brofiad arbennig i fod yn Ysgol Llanhari y bore yma. Diolch iddyn nhw am eu croeso ac am eu gwahoddiad i fod yno gyda chi hefyd, Huw. Ces i'r cyfle, fel gwnaethoch chi ddweud, i gael sgwrs gyda dau athro oedd wedi cymhwyso yn y blynyddoedd diwethaf ac yn mwynhau eu gyrfaoedd cynnar yn Ysgol Llanhari. Gwnes i ofyn iddyn nhw beth oedd wedi'u hysgogi nhw i ddewis gyrfa fel addysgwyr, a chlywed ganddyn nhw y brwdfrydedd yma, y gallu maen nhw'n ei gael i gael cymaint o impact ar fywydau pobl ifanc ac i sicrhau eu bod nhw'n cael yr addysg orau bosib. Ac i wneud hynny drwy gyfrwng y Gymraeg, sydd yn gyfle mor gyffrous i ychwanegu hefyd at ddealltwriaeth ein pobl ifanc ni, yn aml iawn o gefndiroedd lle nad yw'r Gymraeg yn cael ei siarad ar yr aelwyd, yn amlach na pheidio, ond hefyd agor eu gorwelion nhw i ddiwylliant y Gymraeg hefyd, ac roedd eu clywed nhw'n sôn am hynny yn ysgogiad i fi hefyd. Felly, petaswn i'n cael y sgwrs gydag unrhyw berson arall yng Nghymru, buaswn i'n adleisio beth a glywais i ganddyn nhw y bore yma. Mae e'n ddewis pwysig, un o'r dewisiadau mwyaf pwysig gall unrhyw un ei wneud, dwi'n credu, dewis gyrfa mewn ysgol a dysgu.
A hefyd, roedd e'n brofiad arbennig i weld cymaint o waith roedden nhw wedi'i wneud fel ysgol arloesol, yn arwain y ffordd ar lawer o'r approaches cwricwlwm pwysig hynny. Ac rwy'n gwybod gwnaeth e fwynhau cystal ag y gwnes i, y cyfle i ganu, ac roedd e'n dawnsio yn arbennig iawn hefyd. Felly, os bydd unrhyw un yn edrych ar Newyddion heno, fe gân nhw'r cyfle i weld Huw Irranca-Davies yn dawnsio hefyd. [Chwerthin.]
Well, I thank Huw Irranca-Davies for the question and for providing a spoiler for the S4C news coverage this evening. [Laughter.] I'm sure the viewing figures will go through the roof as a result of that spoiler.
Well, it was a special experience to be at Ysgol Llanhari this morning. I'd like to thank them for their welcome and for the invitation to be there with you, Huw. I had an opportunity, as you said, to have a conversation with some recently qualified teachers and who were enjoying their early careers at Ysgol Llanhari. I asked them what had encouraged them to choose a career in education, and just to hear their enthusiasm and what impact they can have on the lives of young people in ensuring that they get the best possible education. And doing that through the medium of Welsh, which is so exciting in terms of adding to the understanding of our young peoples, who are often from backgrounds where Welsh isn't spoken at home—that's the case more often than not, in fact—but also actually opening their eyes to Welsh-medium culture too, and hearing them talk about that was inspirational for me. So, if I were having a conversation with anyone else in Wales, I would echo what I heard from them this morning. It is an important choice, one of the most important choices that one can make to choose a career in education and in a school.
It was an excellent opportunity to see how much work they had done as an innovative school, leading the way on many of the important approaches to the new curriculum. And I know that he enjoyed as much as I did, the opportunity to sing, and he was dancing too. So, if anyone does watch the news on S4C this evening, they'll have an opportunity to see Huw Irranca-Davies dancing too. [Laughter.]
Diolch i'r Gweinidog.
I thank the Minister.
Eitem 6 y prynhawn yma yw'r datganiad gan y Cwnsler Cyffredinol a Gweinidog y Cyfansoddiad ar gyfiawnder yng Nghymru, a galwaf ar y Cwnsler Cyffredinol i wneud y datganiad. Mick Antoniw.
Item 6 this afternoon is the statement by the Counsel General and Minister for the Constitution on justice in Wales, and I call on the Counsel General to make his statement. Mick Antoniw.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Mae system gyfiawnder deg ac effeithiol a rheolaeth y gyfraith yn hanfodol i'n democratiaeth seneddol. Fel gwleidyddion, rydyn ni'n gwneud deddfau, ond rhaid i'r broses o ddyfarnu'r deddfau hynny bob amser fod yn annibynnol ar wleidyddiaeth. Heddiw, hoffwn wneud datganiad am y ffordd orau o sicrhau y system gyfiawnder deg, effeithiol, annibynnol honno, ac mae cyfiawnder cymdeithasol yn ganolog i hynny. Er bod llawer o waith gweithredu'r system gyfiawnder wedi'i gadw yn ôl, mae gan gyrff datganoledig rannau hanfodol i'w chwarae yn y gwaith hwn. Mae'n wasanaeth cyhoeddus fel unrhyw un arall, ond mae'n gorfod gweithio law yn llaw ag addysg, iechyd, gwasanethau cymdeithasol, tai ac eraill. Mae ei weithrediad effeithiol yn dibynnu ar ansawdd a chysondeb y cydweithio a'r cynllunio tymor hir yn y gwasanaethau hyn i gyd.
Fel cadeirydd is-bwyllgor y Cabinet ar gyfiawnder, rwy'n gweld faint o waith sy'n cael ei wneud i geisio cyflawni hyn. Mae arnom ni ddyled o ddiolch i'n heddlu, y rhai sy'n gweithio yn ein llysoedd, ein carchardai, ein gwasanaethau prawf, yn ogystal â'n proffesiwn cyfreithiol, y farnwriaeth, yr undebau llafur cyfiawnder a llawer o rai eraill.
Thank you, Dirprwy Lywydd. A fair and effective justice system and the rule of law are the cornerstones of our parliamentary democracy. As politicians, we make laws, but the adjudication of those laws must always be independent of politics. Today, I want to make a statement about how best we think we can best achieve that fair, effective, independent justice system, and social justice is at the heart of that. Although much of the work of operating the justice system is reserved, devolved agencies have crucial parts to play in its delivery. It is a public service like any other, but it's one that has to work hand in hand with education, health, social services, housing and others. Fair and effective delivery is dependent on the quality and consistency of the collaboration and long-term planning of all of these services.
As chair of the Cabinet sub-committee on justice, I see how much work goes into trying to achieve this. We owe a debt of gratitude to our police and those who work in our courts, our prisons and our probation services, as well as in our legal profession, the judiciary, the justice trade unions and many more besides.
I also want to reflect the personal efforts of the Minister for Social Justice, who sits with me on the Cabinet sub-committee, and has done so much to deliver strong and vital partnership working over the years. We were particularly pleased by the exceptional partnership working over COVID-19, where collaborative working was a vital component in keeping the courts operational and COVID secure.
Fe hoffwn i hefyd grybwyll ymdrechion personol y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol, sy'n eistedd gyda mi ar is-bwyllgor y Cabinet, ac sydd wedi gwneud cymaint i sicrhau gwaith partneriaeth cryf a hanfodol dros y blynyddoedd. Roeddem yn arbennig o falch o'r gwaith partneriaeth eithriadol dros COVID-19, pan oedd cydweithio yn elfen hanfodol o gadw'r llysoedd yn weithredol ac yn ddiogel rhag COVID.
Daeth y Llywydd i’r Gadair.
The Llywydd took the Chair.
But despite all this, we know that our justice system could be so much better. Nobody here will have forgotten the words of Lord Thomas that the people of Wales are being let down by the justice system in its present state. The Thomas commission was, of course, an unprecedented examination of justice in Wales. While there is much we have done in response, there is much more to do.
Today we have published a document called 'Delivering Justice for Wales'. This publication is about both the present, the near future and the longer term. The purpose of the publication is to draw a line under the constitutional turf wars of the past and to stop asking the question, 'Who should run the justice system?' Instead, we ask what we need to do to deliver better justice in Wales.
So, I don't want to rehearse past failings, but we need to recognise the scale of the challenges we face: an epidemic of violence against women; a shortfall of legal aid services when they are desperately needed, and many people, often the most vulnerable, denied access to the justice they deserve; minority ethnic communities whose relationship with the police is often fragile; and parts of our legal profession struggling to survive and the emergence of legal advice deserts in some of the poorest parts of Wales. The challenge for us is: what do we do about it?
Today’s publication highlights some of the good collaborative work that is happening now. Even within the current restrictive arrangements, there are areas where we have managed to embed our person-centred approach to justice. Partner organisations have risen to the challenge where they can, such as the work on the youth justice and women's justice blueprints. I'm sure Members will welcome the announcement of a site for the pilot residential women's centre—the first time we'll be able to accommodate women given custodial sentences in Wales. The newly established Law Council of Wales should be another example of strong partnership working, to identify shared priorities for the legal sector as a whole, and to act collectively to address them.
The publication also sets out things we plan to do with our existing powers, such as legislating to build a structurally independent single-tier tribunal service. This will be a major milestone in Welsh justice, including our first ever appellate tier and an increased role for the president of Welsh Tribunals.
We want the publication to spark a conversation and engagement with people who have expertise in any aspect of justice, be they politicians, academics, practitioners, non-governmental organisations or people with personal experience of contact with the justice system. I should say that we did reach agreement with the UK Government to discuss those many Thomas commission recommendations that are currently reserved, but those conversations were slow to start, and they have, once again, stalled. The departures of first Robert Buckland as Lord Chancellor and then Lord Wolfson seem to have removed all impetus. And so, regrettably, we come to the conclusion once again that to achieve the scale of reform necessary, structural change is needed.
Perhaps most importantly, today’s publication shows how improving the traditional justice system cannot meaningfully be achieved without providing social justice. That means tackling society’s greatest challenges, including poverty and intergenerational inequality. It means tackling hate, racism, misogyny and discrimination. It requires early intervention and responding quickly, comprehensively and compassionately to childhood trauma and adverse experiences. Only through joining up policy on justice with the rest of Welsh policy making can we truly find effective ways of reducing crime, or indeed reducing the numbers of family breakdowns, or all the other causes of the immense pressures on our justice system. This is a fundamentally different model to improving the justice system and it needs to be joined up. The current sentencing policy, run from Whitehall, based heavily on punishment, deterrents and locking people up, is counter-productive and failing. So, we believe that the devolution of justice is not only necessary, but is inevitable and we have a duty to prepare for it. That is the second part of the conversation we want to spark today.
We know that the justice system, integrated with all the other vital public services, could deliver better outcomes for Wales. We know the principles that would guide us, and we set out in the publication some of the core components of that future service, but we don't have all the answers. Our plans for the future must be co-produced with all those elements of public services and the justice system. So, this is the start of a new conversation for change, reform and improvement that we want to kick off with today's publication. I hope that all Members will take an interest in this publication, and I hope we can all approach it in the spirit that is intended. We believe that the devolution of justice is not an end in itself, but it's a necessary reform. It is not a conversation about powers; it is a conversation about what will produce the best outcomes for Wales. We have the responsibility to deliver it as best we can for our communities and for the people of Wales. Diolch, Llywydd.
Ond er gwaethaf hyn i gyd, gwyddom y gallai ein system gyfiawnder fod gymaint yn well. Ni fydd neb yma wedi anghofio geiriau'r Arglwydd Thomas fod pobl Cymru'n cael eu siomi gan y system gyfiawnder yn ei chyflwr presennol. Roedd comisiwn Thomas, wrth gwrs, yn archwiliad digynsail o gyfiawnder yng Nghymru. Er bod llawer wedi'i wneud gennym ni mewn ymateb i hynny, mae llawer mwy i'w wneud.
Heddiw rydym ni wedi cyhoeddi dogfen o'r enw 'Sicrhau Cyfiawnder i Gymru'. Mae'r cyhoeddiad hwn yn ymwneud â'r presennol, y dyfodol agos a'r tymor hwy. Diben y cyhoeddiad yw tynnu llinell o dan gecru plwyfol cyfansoddiadol y gorffennol a rhoi'r gorau i ofyn y cwestiwn, 'Pwy ddylai redeg y system gyfiawnder?' Yn hytrach, gofynnwn beth y mae angen i ni ei wneud i sicrhau gwell cyfiawnder yng Nghymru.
Felly, does arnaf i ddim eisiau ailadrodd methiannau'r gorffennol, ond mae angen i ni gydnabod maint yr heriau sy'n ein hwynebu: epidemig o drais yn erbyn menywod; diffyg gwasanaethau cymorth cyfreithiol pan fo taer angen amdanyn nhw, a gwarafun i lawer o bobl, y rhai mwyaf agored i niwed yn aml, fynediad i'r cyfiawnder y maen nhw'n ei haeddu; cymunedau lleiafrifoedd ethnig y mae eu perthynas â'r heddlu yn aml yn fregus; a rhannau o'n proffesiwn cyfreithiol yn ei chael hi'n anodd goroesi a rhai o'r rhannau tlotaf o Gymru yn troi yn ddiffeithwch o ran gwasanaethau cyngor cyfreithiol. Yr her i ni yw: beth rydym yn ei wneud yn ei gylch?
Mae'r cyhoeddiad heddiw yn tynnu sylw at rywfaint o'r gwaith cydweithredol da sy'n digwydd nawr. Hyd yn oed o fewn y trefniadau cyfyngol presennol, mae meysydd lle yr ydym ni wedi llwyddo i ymgorffori ein dull o ymdrin â chyfiawnder sy'n canolbwyntio ar yr unigolyn. Mae sefydliadau partner wedi ymateb i'r her lle gallan nhw, megis y gwaith ar y glasbrintiau cyfiawnder ieuenctid a chyfiawnder menywod. Rwy'n siŵr y bydd yr Aelodau'n croesawu'r cyhoeddiad am safle ar gyfer treialu canolfan breswyl i fenywod—y tro cyntaf y byddwn yn gallu lletya menywod sy'n cael dedfrydau o garchar yng Nghymru. Dylai Cyngor Cyfraith Cymru sydd newydd ei sefydlu fod yn enghraifft arall o waith partneriaeth cryf, i nodi cyd-flaenoriaethau ar gyfer y sector cyfreithiol yn ei gyfanrwydd, ac i weithredu fel corff i fynd i'r afael â nhw.
Mae'r cyhoeddiad hefyd yn nodi'r pethau yr ydym yn bwriadu eu gwneud gyda'n pwerau presennol, megis deddfu i greu gwasanaeth tribiwnlys un haen sy'n annibynnol yn strwythurol. Bydd hon yn garreg filltir bwysig ym maes cyfiawnder Cymru, gan gynnwys ein haen apeliadol gyntaf erioed a rhan gynyddol i lywydd Tribiwnlysoedd Cymru.
Hoffem i'r cyhoeddiad sbarduno sgwrs ac ymgysylltiad â phobl sydd ag arbenigedd mewn unrhyw agwedd ar gyfiawnder, boed yn wleidyddion, academyddion, ymarferwyr, sefydliadau anllywodraethol neu bobl sydd â phrofiad personol o ddod i gysylltiad â'r system gyfiawnder. Dylwn ddweud ein bod wedi dod i gytundeb â Llywodraeth y DU i drafod yr argymhellion niferus hynny o gomisiwn Thomas sydd wedi'u cadw'n ôl ar hyn o bryd, ond roedd y sgyrsiau hynny'n araf yn dechrau, ac maen nhw, unwaith eto, wedi arafu. Mae'n ymddangos bod ymadawiad Robert Buckland yn gyntaf fel Yr Arglwydd Ganghellor ac yna'r Arglwydd Wolfson wedi dileu pob ysgogiad. Ac felly, yn anffodus, deuwn i'r casgliad unwaith eto fod angen newid strwythurol er mwyn sicrhau maint y diwygiadau angenrheidiol.
Yn bwysicaf oll efallai, mae'r cyhoeddiad heddiw'n dangos sut na ellir gwella'r system gyfiawnder draddodiadol yn ystyrlon heb ddarparu cyfiawnder cymdeithasol. Mae hynny'n golygu mynd i'r afael â heriau mwyaf cymdeithas, gan gynnwys tlodi ac anghydraddoldeb rhwng y cenedlaethau. Mae'n golygu mynd i'r afael â chasineb, hiliaeth, casineb at fenywod a gwahaniaethu. Mae'n gofyn am ymyrraeth gynnar ac ymateb yn gyflym, yn gynhwysfawr ac yn dosturiol i drawma plentyndod a phrofiadau niweidiol. Dim ond drwy gydgysylltu polisi ar gyfiawnder â gweddill y broses o lunio polisïau yng Nghymru y gallwn ni ganfod ffyrdd gwirioneddol effeithiol o leihau troseddu, neu yn wir leihau nifer y teuluoedd sy'n chwalu, neu'r holl achosion eraill sy'n rhoi pwysau aruthrol ar ein system gyfiawnder. Mae hwn yn fodel sylfaenol wahanol i wella'r system gyfiawnder ac mae angen ei gydgysylltu. Mae'r polisi dedfrydu presennol, sy'n cael ei redeg o Whitehall, sy'n rhoi pwyslais sylweddol ar gosbi, atal troseddau a charcharu pobl, yn wrthgynhyrchiol ac yn methu. Felly, credwn fod datganoli cyfiawnder nid yn unig yn angenrheidiol, ond mae'n anochel ac mae gennym ni ddyletswydd i baratoi ar ei gyfer. Dyna ail ran y sgwrs yr hoffem ei sbarduno heddiw.
Gwyddom y gallai'r system gyfiawnder, wedi'i chyfuno â'r holl wasanaethau cyhoeddus hanfodol eraill, sicrhau gwell canlyniadau i Gymru. Gwyddom yr egwyddorion a fyddai'n ein harwain, ac rydym ni wedi nodi yn y cyhoeddiad rai o elfennau craidd y gwasanaeth hwnnw yn y dyfodol, ond does gennym ni ddim yr atebion i gyd. Rhaid i'n cynlluniau ar gyfer y dyfodol gael eu cyd-gynhyrchu gyda'r holl elfennau hynny o wasanaethau cyhoeddus a'r system gyfiawnder. Felly, dyma ddechrau sgwrs newydd ar gyfer newid, diwygio a gwella yr hoffem ddechrau arni gyda'r cyhoeddiad heddiw. Gobeithiaf y bydd pob Aelod yn ymddiddori yn y cyhoeddiad hwn, a gobeithio y gallwn i gyd ymdrin â hynny yn yr ysbryd a fwriedir. Credwn nad yw datganoli cyfiawnder yn nod ynddo'i hun, ond ei fod yn ddiwygiad angenrheidiol. Nid sgwrs am bwerau ydyw; mae'n sgwrs am yr hyn a fydd yn sicrhau'r canlyniadau gorau i Gymru. Mae gennym ni gyfrifoldeb i'w gyflawni cystal ag y gallwn ni i'n cymunedau ac i bobl Cymru. Diolch, Llywydd.
Commenting on its 'Delivering Justice for Wales' report yesterday, the Welsh Government described
'a distinct Welsh justice policy based on prevention through tackling social challenges and rehabilitation'
and contrasted this with 'a more punitive approach' by the UK Government—a theme continued in the statement we've just heard, but didn't receive in advance. Why have you claimed this when the UK Government has stated repeatedly that it favours a policy based on prevention through tackling social challenges and rehabilitation? How do you respond to the UK Ministry of Justice's new 'Prisons Strategy White Paper' to rehabilitate offenders and cut crime, published in December? How has the Welsh Government engaged with the UK Ministry of Justice's victim strategy to align support for victims with the changing nature of crime?
The UK Government published a female offender strategy to divert vulnerable female offenders away from short prison sentences wherever possible, invest in community services and establish five pilot residential women's centres, including one in Wales. Last week, as you've indicated, the Minister for Social Justice here wrote to Members stating that she has been working closely with the UK Ministry of Justice, and announcing that one of these centres would be near Swansea in south Wales, presumably because of her input. How will this help vulnerable women offenders in north, mid and west Wales to access the services they need closer to home?
Last week, the UK Ministry of Justice announced its turnaround scheme, with £300 million over the next three years to support every council across Wales and England in catching and preventing youth offending earlier than ever, helping to stop these children and teenagers from moving on to further, more serious offending. How will the Welsh Government engage positively with this?
Of course the UK Government recognises that devolution has altered the legislative and policy context to policing and criminal justice in Wales, and has established a form of administrative devolution through Welsh offices, units or directorates based upon co-operation, on joint working, including HM Prison and Probation Service in Wales, Youth Justice Board Cymru and HM Courts and Tribunals Service Wales. So, how do you engage positively with these in pursuit of common agendas? It's clear from your statement that your colleague, certainly the social justice Minister, and, I presume, yourself are doing so.
Commenting yesterday, the Welsh Government stated that by joining up the justice system with the rest of Welsh policy making, we can find truly effective ways of reducing crime. However, what confidence can we have that alignment of policies and decisions about justice with this Welsh Government's devolved policy agenda will improve matters, when Wales has the highest proportion of children in the UK in care, and one of the highest proportions of children looked after by any state in the world? Public order crime in Wales is 132 per cent of the England and Wales figure—the highest rate out of eight regions; violent crime in Wales 106 per cent of the England and Wales figure, also the highest rate out of eight regions; Office for National Statistics figures to last June showed that north Wales had one of the highest rates of violence against the person and sexual offences per 1,000 people in the UK; a poll of 2,000 adults across 15 major UK cities found last September that Cardiff is the UK's most dangerous city where locals feel least safe; and the Wales Governance Centre reported in 2019 that Wales has the highest rate of imprisonment in western Europe, and although the total number of prison sentences rose in Wales between 2010 and 2017, they fell by 16 per cent in England. The report's author stated that wider research is needed to try to explain Wales's high rate of imprisonment. Is it therefore not the case that such a difference in delivery within what is a shared criminal justice system shows why the calls for devolution of criminal justice should not be answered?
Commenting yesterday, the Welsh Government stated that devolution must happen so all this money can be reinvested in meeting Wales's urgent needs. In reality, creating separate jurisdictions for Wales and for England would be unjustifiably costly and lead to significant duplication of functions. Why have you therefore conveniently ignored the Silk commission estimate that the devolution of policing and justice would cost a whopping £100 million a year? Instead, how do you respond to the statement at last October's Legal Wales conference by Lord Wolfson—and you did refer to him in your statement—then a UK justice Minister, and, as you indicated, no longer in that position? He said:
'we are aligned in our desire to continue to improve the way justice is delivered in Wales.'
The Ministry of Justice has also been examining the Thomas commission on justice report to see what can be taken forward to improve justice in Wales, and indeed is already undertaking work in relation to some of the commission's recommendations. He added that being part of the England and Wales jurisdiction has undeniably benefited Wales, making it a popular place to do business internationally. Noting your comments that, apparently, communication has broken down, how do you respond to the statement by a Ministry of Justice spokesperson only yesterday that:
'We are continuing to work closely with the Welsh Government to deliver justice in Wales, including the joint work on supporting women and young people, and taking forward some of the recommendations of the Thomas Commission'?
To conclude, given that senior police officers told me during my visit to the north-west regional organised crime unit that: all north Wales emergency planning is done with north-west England; 95 per cent or more of crime in north Wales is local or operates on a cross-border east-west basis; North Wales Police have no significant operations working on an all-Wales basis; and that evidence given to the Thomas commission by the chief constables and police and crime commissioners in Wales then was largely ignored in the commission's report, why do you think that the Thomas commission on justice report only includes a single reference to any cross-border criminality in the context of county lines, and that the solution it proposes is joint working across the four Welsh forces in collaboration with other agencies, but no reference to partners across the border, with whom most of the work is actually being done?
Wrth sôn am ei hadroddiad 'Sicrhau Cyfiawnder i Gymru' ddoe, disgrifiodd Llywodraeth Cymru,
'polisi cyfiawnder penodol i Gymru sy'n seiliedig ar atal drwy fynd i'r afael â heriau cymdeithasol ac adsefydlu'
a chyferbynnu hyn â 'dull sy'n canolbwyntio'n fwy ar gosbi' gan Lywodraeth y DU—thema sy'n parhau yn y datganiad yr ydym ni newydd ei glywed, ond na chawsom ni ymlaen llaw. Pam ydych chi wedi honni hyn pan fo Llywodraeth y DU wedi datgan dro ar ôl tro ei bod yn ffafrio polisi sy'n seiliedig ar atal drwy fynd i'r afael â heriau cymdeithasol ac adsefydlu? Sut ydych chi'n ymateb i 'Bapur Gwyn Strategaeth Carchardai' newydd Gweinyddiaeth Gyfiawnder y DU i adsefydlu troseddwyr a lleihau troseddau, a gyhoeddwyd ym mis Rhagfyr? Sut mae Llywodraeth Cymru wedi ymgysylltu â strategaeth dioddefwyr Gweinyddiaeth Gyfiawnder y DU i gysoni cymorth i ddioddefwyr â sut mae troseddu yn newid?
Cyhoeddodd Llywodraeth y DU strategaeth troseddwyr benywaidd i ddargyfeirio troseddwyr benywaidd sy'n agored i niwed o ddedfrydau byr o garchar pryd bynnag y bo modd, buddsoddi mewn gwasanaethau cymunedol a sefydlu pum canolfan breswyl arbrofol i fenywod, gan gynnwys un yng Nghymru. Yr wythnos diwethaf, fel yr ydych chi wedi dweud, ysgrifennodd Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol y fan yma at yr Aelodau yn dweud y bu'n gweithio'n agos gyda Gweinyddiaeth Gyfiawnder y DU, a dywedodd y byddai un o'r canolfannau hyn ger Abertawe yn y de, yn ôl pob tebyg oherwydd ei chyfraniad. Sut y bydd hyn yn helpu troseddwyr benywaidd sy'n agored i niwed yn y gogledd, y canolbarth a'r gorllewin i gael mynediad at y gwasanaethau sydd eu hangen arnyn nhw yn nes at eu cartrefi?
Yr wythnos diwethaf, cyhoeddodd Gweinyddiaeth Gyfiawnder y DU ei chynllun gweithredu, gyda £300 miliwn dros y tair blynedd nesaf i gefnogi pob cyngor ledled Cymru a Lloegr i ddal ac atal troseddwyr ifanc yn gynt nag erioed, gan helpu i atal y plant a'r bobl ifanc hyn yn eu harddegau rhag symud ymlaen i droseddu pellach, mwy difrifol. Sut fydd Llywodraeth Cymru yn ymgysylltu'n gadarnhaol â hyn?
Wrth gwrs, mae Llywodraeth y DU yn cydnabod bod datganoli wedi newid y cyd-destun deddfwriaethol a pholisi i blismona a chyfiawnder troseddol yng Nghymru, ac wedi sefydlu math o ddatganoli gweinyddol drwy swyddfeydd, unedau neu gyfarwyddiaethau yng Nghymru yn seiliedig ar gydweithredu, ar gydweithio, gan gynnwys Gwasanaeth Carchardai a Phrawf Ei Mawrhydi yng Nghymru, Bwrdd Cyfiawnder Ieuenctid Cymru a Gwasanaeth Llysoedd a Thribiwnlysoedd Ei Mawrhydi Cymru. Felly, sut ydych chi'n ymgysylltu'n gadarnhaol â'r rhain wrth fynd ar drywydd agendâu cyffredin? Mae'n amlwg o'ch datganiad fod eich cyd-Weinidog, yn sicr y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol, ac, rwy'n tybio, chi eich hun yn gwneud hynny.
Wrth sôn ddoe, dywedodd Llywodraeth Cymru y gallwn ni ganfod ffyrdd gwirioneddol effeithiol o leihau troseddu drwy gydgysylltu'r system gyfiawnder â gweddill y broses o lunio polisïau yng Nghymru. Fodd bynnag, pa mor ffyddiog allwn ni fod y bydd cysoni polisïau a phenderfyniadau am gyfiawnder ag agenda polisi datganoledig Llywodraeth Cymru yn gwella pethau, pan fo gan Gymru'r gyfran uchaf o blant yn y DU mewn gofal, ac un o'r cyfrannau uchaf o blant sy'n derbyn gofal gan unrhyw wladwriaeth yn y byd? Mae troseddau trefn gyhoeddus yng Nghymru yn 132 y cant o ffigur Cymru a Lloegr—y gyfradd uchaf o wyth rhanbarth; troseddau treisgar yng Nghymru 106 y cant o ffigur Cymru a Lloegr, hefyd y gyfradd uchaf o wyth rhanbarth; dangosodd ffigurau'r Swyddfa Ystadegau Gwladol hyd at fis Mehefin diwethaf fod gan ogledd Cymru un o'r cyfraddau uchaf o drais yn erbyn pobl a throseddau rhywiol fesul 1,000 o bobl yn y DU; canfu arolwg barn o 2,000 o oedolion ar draws 15 o ddinasoedd mawr yn y DU fis Medi diwethaf mai Caerdydd yw dinas fwyaf peryglus y DU lle mae pobl leol yn teimlo lleiaf diogel; ac adroddodd Canolfan Llywodraethiant Cymru yn 2019 mai yng Nghymru y mae'r gyfradd garcharu uchaf yng ngorllewin Ewrop, ac er i gyfanswm nifer y dedfrydau o garchar godi yng Nghymru rhwng 2010 a 2017, bu gostyngiad o 16 y cant yn Lloegr. Dywedodd awdur yr adroddiad fod angen ymchwil ehangach i geisio esbonio'r gyfradd garcharu uchel sydd gan Gymru. Onid yw'n wir felly bod cymaint o wahaniaeth yn y ddarpariaeth o fewn system cyfiawnder troseddol ar y cyd yn dangos pam na ddylid ateb y galwadau am ddatganoli cyfiawnder troseddol?
Wrth sôn ddoe, dywedodd Llywodraeth Cymru fod yn rhaid cael datganoli fel y gellir ailfuddsoddi'r holl arian hwn i ddiwallu anghenion brys Cymru. Mewn gwirionedd, byddai creu awdurdodaethau ar wahân ar gyfer Cymru a Lloegr yn anghyfiawn o gostus ac yn arwain at ddyblygu swyddogaethau'n sylweddol. Pam felly ydych chi wedi anwybyddu'n gyfleus amcangyfrif comisiwn Silk y byddai datganoli plismona a chyfiawnder yn costio'r swm anhygoel o £100 miliwn y flwyddyn? Yn hytrach, sut ydych chi'n ymateb i'r datganiad yng nghynhadledd Cymru'r Gyfraith fis Hydref diwethaf gan yr Arglwydd Wolfson—ac fe wnaethoch chi gyfeirio ato yn eich datganiad—a oedd ar y pryd yn un o Weinidogion cyfiawnder y DU, ac, fel y dywedoch chi, nad yw yn y swyddogaeth honno mwyach? Dywedodd:
'rydym ni'n rhannu'r un awydd i barhau i wella'r ffordd y caiff cyfiawnder ei ddarparu yng Nghymru.'
Bu'r Weinyddiaeth Gyfiawnder hefyd yn archwilio adroddiad comisiwn Thomas ar gyfiawnder i weld beth y gellir ei ddatblygu i wella cyfiawnder yng Nghymru, ac yn wir mae eisoes yn gwneud gwaith mewn cysylltiad â rhai o argymhellion y comisiwn. Ychwanegodd fod bod yn rhan o awdurdodaeth Cymru a Lloegr wedi bod o fudd i Gymru, gan ei gwneud yn lle poblogaidd i wneud busnes yn rhyngwladol. Gan nodi eich sylwadau bod cyfathrebu, rydych chi'n honni, wedi methu, sut ydych chi'n ymateb i'r datganiad gan lefarydd y Weinyddiaeth Gyfiawnder ddoe ddiwethaf, a ddywedodd:
'Rydym yn parhau i weithio'n agos gyda Llywodraeth Cymru i sicrhau cyfiawnder yng Nghymru, gan gynnwys y cydweithio i gefnogi menywod a phobl ifanc, a bwrw ymlaen â rhai o argymhellion Comisiwn Thomas'?
I gloi, o gofio i uwch swyddogion yr heddlu ddweud wrthyf yn ystod fy ymweliad ag uned troseddau cyfundrefnol rhanbarthol gogledd-orllewin Lloegr a gogledd Cymru: mae'r holl gynllunio am argyfyngau yng ngogledd Cymru yn cael ei wneud gyda gogledd-orllewin Lloegr; mae 95 y cant neu fwy o droseddau yng ngogledd Cymru yn lleol neu'n gweithredu ar sail drawsffiniol o'r dwyrain i'r gorllewin; nid oes gan Heddlu Gogledd Cymru unrhyw weithrediadau sylweddol sy'n gweithio ar sail Cymru gyfan; a bod tystiolaeth a roddwyd i gomisiwn Thomas gan y prif gwnstabliaid a chomisiynwyr heddlu a throseddu yng Nghymru wedyn yn cael ei hanwybyddu i raddau helaeth yn adroddiad y comisiwn, pam ydych chi'n credu mai dim ond un cyfeiriad at unrhyw droseddu trawsffiniol yng nghyd-destun llinellau cyffuriau y mae adroddiad comisiwn Thomas ar gyfiawnder yn ei gynnwys, ac mai'r ateb y mae'n ei gynnig yw cydweithio ar draws y pedwar heddlu yng Nghymru mewn cydweithrediad ag asiantaethau eraill, ond dim cyfeiriad at bartneriaid dros y ffin, gyda phwy y mae'r rhan fwyaf o'r gwaith yn cael ei wneud mewn gwirionedd?
Can I thank the Member for the very substantial number of questions and points he's raised? Can I just perhaps start by saying I do hope, of course, that when he's had an opportunity to consider what is a very, very detailed report, there will be an opening of, I believe, a less knee-jerk discussion of some of the broader issues around justice within Wales.
But can I thank the Member in particular for quite a number of his comments? As you were getting towards the end of your contribution and questions, it actually seemed clear to me that you were actually making the case for the devolution of justice. I think when we talk about some of the points that lie behind that, and some of the issues that, of course, have impacted so much on justice, and why all the issues around the delivery of justice in the broader sense are of such importance to us in terms of reform and change, let's just summarise where much of the justice system is.
We've had substantial cuts in police numbers, and the police numbers and funding are still low in real terms, and below what they were in 2010. There's been the closure of 600 courts around the UK, and a large number of courts within Wales, which has almost brought an end to the concept of local justice. There have been enormous cuts in legal aid—and even now we do not have a full commitment to the implementation of even the limited recommendations of Lord Bellamy—which limit access to justice.
We've had cuts in the investment in courts. You talked a little bit about the international legal economy—can I just say that the discussions that myself and others have had with the UK Government over the state of the civil justice centre in Cardiff have absolutely got nowhere? The state of that court, in a capital city, in an environment where we want to see the legal economy in Wales grow, is an absolute disgrace, and the total failure of the Ministry of Justice to give any attention whatsoever to justice in the capital city, in the civil justice centre, and the investment that is needed, would not happen in a devolved justice system, because we would not be allowed to get away with it. There's the creation of advice deserts, the increasing prison population, the increasing levels of violent crime and knife crime, the increasing pressure on the justice system. I have to say to the Member that his response, to some extent, is really a head-in-the-sand response—one that does not address all the issues that are raised within the paper.
We see the issue of the devolution of justice or the need for reform and change in justice as not being about who controls what, but how can we deliver it better. When you set it against that background of total failure within the justice system—a crumbling justice system—then we have to look to reform. One thing is very clear, if we just take the examples of youth justice and probation, the need for their integration with all those devolved policy responsibilities that we have is just logical. It makes absolute sense.
I very much welcome the co-operation that is taking place with the Ministry of Justice—inconsistent co-operation. We never know from one year to the next where we might go. But it's thanks to my colleague Jane Hutt that we actually have the women's residential centre in Cardiff coming to fruition. This has not happened as a result of some willingness of the Ministry of Justice; it's thanks to Jane Hutt, and in fact to other former Welsh Government Ministers. So, yes, we work with the UK Government on these issues, and we co-operate, but the issue that comes out of this paper, as I'm sure you'll agree once you've had the chance to absorb it all, is that we could do so much better, and we need radical reform.
A gaf i ddiolch i'r Aelod am y nifer sylweddol iawn o gwestiynau a phwyntiau mae wedi'u codi? A gaf i ddechrau efallai drwy ddweud fy mod i’n gobeithio, wrth gwrs, pan fydd wedi cael cyfle i ystyried yr hyn sy'n adroddiad manwl iawn, iawn, y bydd trafodaeth lai difeddwl am rai o'r materion ehangach sy'n ymwneud â chyfiawnder yng Nghymru yn cael ei hagor.
Ond a gaf i ddiolch i'r Aelod yn benodol am gryn nifer o'i sylwadau? Fel yr oeddech chi’n cyrraedd diwedd eich cyfraniad a'ch cwestiynau, roedd yn ymddangos yn glir i mi eich bod mewn gwirionedd yn dadlau'r achos dros ddatganoli cyfiawnder. Rwy'n credu pan fyddwn ni’n sôn am rai o'r pwyntiau sydd y tu ôl i hynny, a rhai o'r materion sydd, wrth gwrs, wedi effeithio cymaint ar gyfiawnder, a pham mae'r holl faterion sy'n ymwneud â darparu cyfiawnder yn yr ystyr ehangach mor bwysig i ni o ran diwygio a newid, gadewch i ni grynhoi lle mae llawer o'r system gyfiawnder.
Rydym ni wedi cael toriadau sylweddol yn niferoedd yr heddlu, ac mae niferoedd a chyllid yr heddlu yn dal yn isel mewn gwirionedd, ac yn is na'r hyn yr oedden nhw yn 2010. Mae 600 o lysoedd ledled y DU wedi cau, a nifer fawr o lysoedd yng Nghymru, sydd bron â dod â'r cysyniad o gyfiawnder lleol i ben. Bu toriadau enfawr mewn cymorth cyfreithiol—a hyd yn oed yn awr nid oes gennym ni ymrwymiad llawn i weithredu hyd yn oed argymhellion cyfyngedig yr Arglwydd Bellamy—sy'n cyfyngu ar fynediad i gyfiawnder.
Rydym ni wedi cael toriadau yn y buddsoddiad mewn llysoedd. Fe wnaethoch chi sôn ychydig am yr economi gyfreithiol ryngwladol—a gaf i ddweud nad yw'r trafodaethau rydw i ac eraill wedi'u cael gyda Llywodraeth y DU ynghylch cyflwr y ganolfan cyfiawnder sifil yng Nghaerdydd wedi cyrraedd unman o gwbl? Mae cyflwr y llys hwnnw, mewn prifddinas, mewn amgylchedd lle'r ydym ni eisiau gweld yr economi gyfreithiol yng Nghymru yn tyfu, yn gwbl warthus, ac ni fyddai methiant llwyr y Weinyddiaeth Gyfiawnder i roi unrhyw sylw o gwbl i gyfiawnder yn y brifddinas, yn y ganolfan cyfiawnder sifil, a'r buddsoddiad sydd ei angen, yn digwydd mewn system gyfiawnder ddatganoledig, oherwydd ni fyddem yn cael maddeuant am hynny. Mae anialwch cyngor yn cael ei greu, cynnydd ym mhoblogaeth carchardai, y lefelau cynyddol o droseddau treisgar a throseddau cyllyll, y pwysau cynyddol ar y system gyfiawnder. Mae’n rhaid i mi ddweud wrth yr Aelod fod ei ymateb, i ryw raddau, mewn gwirionedd yn ymateb pen-yn-y-tywod—un nad yw'n mynd i'r afael â'r holl faterion sy’n cael eu codi yn y papur.
Rydym ni’n credu nad yw datganoli cyfiawnder neu'r angen am ddiwygio a newid mewn cyfiawnder yn ymwneud â phwy sy'n rheoli beth, ond sut y gallwn ni ei gyflawni'n well. Pan fyddwch chi’n ei osod yn erbyn y cefndir hwnnw o fethiant llwyr o fewn y system gyfiawnder—system gyfiawnder sy'n dadfeilio—yna rhaid i ni edrych ar ddiwygio. Mae un peth yn glir iawn, os meddyliwn ni am yr enghreifftiau o gyfiawnder ieuenctid a'r gwasanaeth prawf yn unig, mae'r angen i'w hintegreiddio â'r holl gyfrifoldebau polisi datganoledig hynny sydd gennym ni yn rhesymegol. Mae'n gwneud synnwyr llwyr.
Rydw i’n croesawu'n fawr y cydweithrediad sy'n digwydd gyda'r Weinyddiaeth Gyfiawnder—cydweithredu anghyson. Dydyn ni byth yn gwybod o un flwyddyn i'r llall lle y gallem fynd. Ond diolch i'm cyd-Aelod Jane Hutt mae’r ganolfan breswyl i fenywod yng Nghaerdydd yn dwyn ffrwyth. Nid yw hyn wedi digwydd o ganlyniad i rywfaint o barodrwydd gan y Weinyddiaeth Gyfiawnder; mae wedi digwydd diolch i Jane Hutt, ac mewn gwirionedd i gyn-Weinidogion eraill Llywodraeth Cymru. Felly, ydym, rydym ni yn gweithio gyda Llywodraeth y DU ar y materion hyn, ac rydym ni’n cydweithredu, ond y mater sy'n deillio o'r papur hwn, fel y byddwch chi’n cytuno, rwy’n siŵr, unwaith y byddwch chi wedi cael y cyfle i gymryd y cyfan i mewn, yw y gallem ni wneud cymaint yn well, ac rydym ni angen diwygio radical.
Cwnsler Cyffredinol, I'd like to congratulate the Welsh Government for producing their vision of what a justice system should look like in Wales. I know that we have in the Minister for Social Justice and in you as Cwnsler Cyffredinol two strong advocates for a better justice system for the people of Wales. However, I have some sympathy with my friend Mark Isherwood for using the same old arguments that we hear him saying every time. Sometimes it's like bingo, isn't it? I was just waiting for them to come out. Because in fairness, it is a very long document, and could I suggest maybe perhaps a little bit too long, Cwnsler Cyffredinol? I was pleased to see that you were inviting comments and engagement from the profession and the public in the document, but can I suggest that perhaps in a document of 161 pages, you probably won't have much engagement from the public, and maybe it doesn't need to be that long? For instance, there's a full page on Flying Start, a 16-year-old programme, in a document about justice; do we really need a document so long?
Personally, I was hoping for more of a blueprint on how do we get there, how do we get justice devolved, and a firm timetable on how to improve those areas that are already devolved. Despite his current anti-devolution rhetoric, we know that Boris Johnson is not actually opposed to devolution. He wanted more powers over the criminal justice system whilst Mayor of London. There's no ideology behind that. We all know if it suits Boris Johnson in the future to have justice devolved, then he'll devolve it straight away, no matter what Mark Isherwood says time and time again. And hopefully, this rediscovery of the Conservatives' Welshness at their recent party conference will go beyond just asking for an additional bank holiday, and will include devolution parity across the United Kingdom. We can only hope, in any event.
Justice might be devolved quicker than we think. Things might happen very quickly. How ready is the Welsh Government for the devolution of justice? In the report, as I mentioned, there is no suggested timetable for the devolution of justice; it just says this:
'The process of designing the vision will...be taken forward incrementally.'
Well, what does that mean? How would you like to see justice devolved, Cwnsler Cyffredinol?
I've had to learn a lot of things in my first year in this place, and I've learnt all these fantastic new words—'optics', for example, meant something completely different to me a year ago, and I had no idea what a 'deep dive' was before coming here. Well, fortunately, those words aren't included in these documents, but we have some other lovely buzzwords in here. We have 'explore' coming up, and 'look' coming up. It doesn't provide a detailed breakdown of when or who will make things happen, but we have 'explore' at least 21 times, 'look' is included 14 times. And a phrase like 'explore radical reform', well, it sounds brilliant, doesn't it, but what does 'explore radical reform' actually mean? How will we get to that radical reform?
Another word that came over often in the document, which caused me some concern, was the word 'partnership'. I know 'partnership' is another buzzword when it comes to Welsh Government; it came up 65 times in this document. And, of course, partnership here means working with Welsh Government, rather than partnership as is usually meant with Welsh Government. But, do we really want to concentrate on partnership with the UK Government? It doesn't go any way to solve the complexity of the justice system. It doesn't solve this jagged edge. Shouldn't we be emphasising instead time and time again that we need justice devolved here, rather than this partnership with the UK Government?
I congratulate the announcement of the women's centre, but it does concern me that it won't be up and running until at least 2024. It's a five-year pilot only including women in the Swansea area, and I do really hope this will be an alternative to custody—that women that would have been sent to custody are sent there, instead of just being another community order. Another example that you gave about partnership was the much-needed Law Council of Wales. However, I am concerned about the council and I raised it when Lord Lloyd-Jones came in front of our Legislation, Justice and Constitution Committee. It receives no funding at all, and it's reliant on very busy volunteers and the generosity of the Law Society. What plans do you have to ensure that the law council can continue its important work?
And finally, I was disappointed not to see any firm timetable on the implementation of the Law Commission's report into Welsh tribunals. The broad and general recommendations have been known to all of us since December 2020, and I know you agree with me, Cwnsler Cyffredinol, that, through Welsh tribunals, we really do have an opportunity to build a fair and accessible justice system here in Wales. This is within our power and the power of Welsh Government and this place. It's so exciting to be able to create the first appellate system here in Wales for many years. So, when will we see the implementation of the Law Commission's recommendations on Welsh tribunals? Diolch yn fawr.
Cwnsler Cyffredinol, hoffwn longyfarch Llywodraeth Cymru am gynhyrchu eu gweledigaeth o sut y dylai system gyfiawnder edrych yng Nghymru. Rwy’n gwybod bod gennym ni yn y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol ac ynoch chi fel Cwnsler Cyffredinol ddau eiriolwr cryf dros system gyfiawnder well i bobl Cymru. Fodd bynnag, mae gen i rywfaint o gydymdeimlad â fy nghyfaill Mark Isherwood am ddefnyddio'r un hen ddadleuon ag yr ydyn ni’n ei glywed ef yn eu defnyddio bob tro. Weithiau mae fel bingo, onid yw e? Roeddwn i’n aros iddyn nhw ddod allan. Oherwydd a bod yn deg, mae'n ddogfen hir iawn, ac a gaf i awgrymu efallai ychydig yn rhy hir, Cwnsler Cyffredinol? Roeddwn i’n falch o weld eich bod yn gwahodd sylwadau ac ymgysylltiad gan y proffesiwn a'r cyhoedd yn y ddogfen, ond a gaf i awgrymu, efallai mewn dogfen 161 tudalen o hyd, na fyddwch chi’n cael llawer o ymgysylltu gan y cyhoedd, ac efallai nad oes angen iddo fod mor hir â hynny? Er enghraifft, mae tudalen lawn ar Dechrau'n Deg, rhaglen 16 mlwydd oed, mewn dogfen am gyfiawnder; ydym ni wir angen dogfen mor hir?
Yn bersonol, roeddwn i’n gobeithio cael mwy o lasbrint ar sut y gallwn ni gyrraedd yno, sut fyddwn ni’n llwyddo i ddatganoli cyfiawnder, ac amserlen gadarn ar sut i wella'r meysydd hynny sydd eisoes wedi'u datganoli. Er gwaethaf ei rethreg gwrth-ddatganoli bresennol, rydym ni’n gwybod nad yw Boris Johnson mewn gwirionedd yn gwrthwynebu datganoli. Roedd am gael mwy o bwerau dros y system cyfiawnder troseddol tra'r oedd yn Faer Llundain. Nid oes ideoleg y tu ôl i hynny. Rydym ni i gyd yn gwybod os y byddai’n siwtio Boris Johnson yn y dyfodol i ddatganoli cyfiawnder, yna bydd yn ei ddatganoli ar unwaith, ni waeth beth a ddywed Mark Isherwood dro ar ôl tro. A gobeithio y bydd yr ailddarganfod hwn o Gymreictod y Ceidwadwyr yn eu cynhadledd plaid ddiweddar yn mynd y tu hwnt i ofyn am ŵyl banc ychwanegol yn unig, a bydd yn cynnwys cydraddoldeb datganoli ar draws y Deyrnas Unedig. Ni allwn ond gobeithio, beth bynnag.
Gallai cyfiawnder gael ei ddatganoli'n gynt nag yr ydym ni’n ei feddwl. Gallai pethau ddigwydd yn gyflym iawn. Pa mor barod yw Llywodraeth Cymru ar gyfer datganoli cyfiawnder? Yn yr adroddiad, fel y soniais, nid oes amserlen wedi'i hawgrymu ar gyfer datganoli cyfiawnder; mae'n dweud hyn:
'Bydd y broses o greu'r weledigaeth...yn digwydd fesul cam.'
Wel, beth mae hynny'n ei olygu? Sut hoffech chi weld cyfiawnder yn cael ei ddatganoli, Cwnsler Cyffredinol?
Rwyf wedi gorfod dysgu llawer o bethau yn fy mlwyddyn gyntaf yn y lle hwn, ac rwyf wedi dysgu'r holl eiriau newydd gwych hyn—roedd 'opteg', er enghraifft, yn golygu rhywbeth hollol wahanol i mi flwyddyn yn ôl, ac nid oedd gen i syniad beth oedd 'archwiliad dwfn' cyn dod yma. Wel, yn ffodus, nid yw'r geiriau hynny wedi'u cynnwys yn y dogfennau hyn, ond mae gennym ni rai geiriau ffasiynol hyfryd eraill yma. Mae gennym ni 'archwilio' yn codi, ac 'edrych' yn codi. Nid yw'n rhoi dadansoddiad manwl o pryd na phwy fydd yn gwneud i bethau ddigwydd, ond rydym ni’n cael 'archwilio' o leiaf 21 o weithiau, mae 'edrych' wedi'i gynnwys 14 gwaith. Ac ymadrodd fel 'archwilio diwygio radical', wel, mae'n swnio'n wych, onid yw, ond beth mae 'archwilio diwygio radical' yn ei olygu mewn gwirionedd? Sut y byddwn ni’n cyrraedd y diwygiad radical hwnnw?
Gair arall a oedd yn codi yn aml yn y ddogfen, a achosodd rywfaint o bryder i mi, oedd y gair 'partneriaeth'. Rwy'n gwybod bod 'partneriaeth' yn air ffasiynol arall o ran Llywodraeth Cymru; cododd 65 o weithiau yn y ddogfen hon. Ac, wrth gwrs, mae partneriaeth yma'n golygu gweithio gyda Llywodraeth Cymru, yn hytrach na phartneriaeth fel arfer gyda Llywodraeth Cymru. Ond, a ydym ni mewn gwirionedd eisiau canolbwyntio ar bartneriaeth â Llywodraeth y DU? Nid yw'n cyfrannu dim at ddatrys cymhlethdod y system gyfiawnder. Nid yw'n datrys yr ymyl garw hwn. Oni ddylem ni fod yn pwysleisio dro ar ôl tro ein bod ni angen cyfiawnder wedi’i ddatganoli yma, yn hytrach na'r bartneriaeth hon gyda Llywodraeth y DU?
Rydw i’n llongyfarch y cyhoeddiad am y ganolfan i fenywod, ond mae'n peri pryder i mi na fydd yn weithredol tan o leiaf 2024. Mae'n gynllun treialu pum mlynedd yn cynnwys menywod yn ardal Abertawe yn unig, ac rydw i’n gobeithio'n fawr y bydd hyn yn ddewis amgen i'r ddalfa—bod menywod a fyddai wedi cael eu hanfon i'r ddalfa yn cael eu hanfon yno, yn hytrach na chael gorchymyn cymunedol arall. Enghraifft arall y gwnaethoch chi ei rhoi am bartneriaeth oedd Cyngor y Gyfraith Cymru y mae mawr ei angen. Fodd bynnag, rwyf i’n pryderu am y cyngor ac fe wnes i ei godi pan ddaeth yr Arglwydd Lloyd-Jones o flaen ein Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a’r Cyfansoddiad. Nid yw'n derbyn unrhyw gyllid o gwbl, ac mae'n dibynnu ar wirfoddolwyr prysur iawn a haelioni Cymdeithas y Cyfreithwyr. Pa gynlluniau sydd gennych chi i sicrhau y gall cyngor y gyfraith barhau â'i waith pwysig?
Ac yn olaf, roeddwn i’n siomedig i beidio â gweld unrhyw amserlen gadarn ar weithredu adroddiad Comisiwn y Gyfraith ar dribiwnlysoedd Cymru. Roedd yr argymhellion eang a chyffredinol yn hysbys i bob un ohonom ni ers mis Rhagfyr 2020, ac rwy’n gwybod eich bod chi’n cytuno â mi, Cwnsler Cyffredinol, fod gennym ni, drwy dribiwnlysoedd Cymru, gyfle gwirioneddol i adeiladu system gyfiawnder deg a hygyrch yma yng Nghymru. Mae hyn o fewn ein pŵer a phŵer Llywodraeth Cymru a'r lle hwn. Mae mor gyffrous gallu creu'r system apeliadau gyntaf yma yng Nghymru ers blynyddoedd lawer. Felly, pryd fyddwn ni’n gweld argymhellion Comisiwn y Gyfraith ar dribiwnlysoedd Cymru yn cael eu rhoi ar waith? Diolch yn fawr.
I thank the Member for, again, the variety of comments. I also didn't know what 'deep dive' meant when I came here, and I managed to bluff it through for a while and eventually found out. Also, when the term 'challenging' is used, it means pretty well impossible. [Laughter.] It reminded me a little bit of when Prince Philip attended one of the Senedd openings, and there was a conversation and someone asked him about how he managed to have conversations with everyone and knew what to say. He said, 'Well, I just find as long as I stick "community" and "sustainability" into it that seems to do the trick.' So, that's a very valid point.
Diolch i'r Aelod, unwaith eto, am yr amrywiaeth o sylwadau. Doeddwn i chwaith ddim yn gwybod beth oedd ystyr 'archwiliad dwfn' pan wnes i ddod yma, a llwyddais i gymryd arnaf fy mod i'n gwybod am ychydig ac yn y pen draw fe wnes i ddarganfod beth oedd hyn. Hefyd, pan fo'r term 'heriol' yn cael ei ddefnyddio, mae'n golygu'n eithaf amhosibl. [Chwerthin.] Roedd yn fy atgoffa ychydig o'r adeg pan ddaeth y Tywysog Philip i un o agoriadau'r Senedd, ac roedd sgwrs a gofynnodd rhywun iddo sut y llwyddodd i gael sgyrsiau gyda phawb a gwybod beth i'w ddweud. Dywedodd, 'Wel, rwy'n gweld cyn belled â fy mod yn taflu "cymuned" a "chynaliadwyedd" i'r sgwrs mae'n ymddangos ei fod yn gwneud y tric.' Felly, mae hwnnw'n bwynt dilys iawn.
I think one of the starting points, of course, is that—you raised this—it's a very long document, and I agree with that. It could have been, actually, a lot longer, and I hope that the Member has seen the 'Delivering Justice for Wales: Summary and Work Programme' as well, which is a lot shorter. I think what we decided was really important was that we needed to actually present a picture of everything that is actually happening. If we're going to talk about justice, legislative justice, the justice system and social justice, we needed to be able to present a comprehensive picture to engage in a subsequent debate that takes place, because in many ways this is about hearts and minds, and it is about having a proper debate. In order for that to happen, all those various parts of the social justice and the justice system need to be engaged, as does indeed civic society. And I agree with you. Most people will never read the full thing, but they may read the bits that are relevant to them, and there will be those for whom it is important to have that overall picture.
So, I think, for the first time, we have a picture of what is actually happening in justice in Wales. We have a picture of those areas where I, working alongside the Minister for Social Justice, have actually been engaging in a wide range of areas, and to the Member's credit, the progress that is being made and the importance of it is something that we cannot ignore. So, that co-operation is very, very relevant and something that has to go on, and has resulted in improvements. The problem is, those improvements are limited. We're working in a system where it's almost as though you're being held back from doing the things and fulfilling the things you want to do. So, the drug and alcohol court, which we are sponsoring or contributing towards, in Cardiff—a very important development of a problem-solving court—we may well want to roll that out and roll it our quickly. We don't want to have to wait for a decision in London as to whether it's appropriate and whether it fits in within a plan there, because it is likely that it fits in exactly within the sorts of measures that we are taking, in devolved responsibilities in terms of housing, education, social services and so on.
The other issue, of course, is that—. Why do I say 'hearts and minds'? It's because getting justice devolved, per se, is not an easy process. I think, to some extent, it will be incremental, and the timetabling of it isn't necessarily within our hands. It is about showing a way of making justice being delivered in Wales better, and I think there are, equally, lessons here that apply to England. You referred to London—that's absolutely right. There are real benefits to reforming the justice system and the way that's delivered and co-ordinated in England as well.
Now, in terms of tribunals, of course the First Minister will in due course be making a statement in terms of the legislative programme, but I hope in this paper we've made it pretty clear that the recommendations of the Law Commission are ones that we intend to legislate on and to implement, and, of course, in terms of the increased role that we foresee for the president of tribunals. So, I just perhaps beg to ask for a little bit of patience on it, but it will be addressed, and you are absolutely right, it will be the most significant and historic change in the Welsh justice system, probably for centuries—the first time we will have ever had an appellate structure, and the potential for that to become an embryonic for change and so on.
In terms of the Law Council of Wales, well, of course, firstly, it has just been set up. I very much do welcome the support that's been given by the Law Society, which is enabling it to happen. It is, of course, independent of Welsh Government. I've attended the first three meetings, because I believe it is fundamentally important to be supporting it, to be talking about all these issues and what Welsh Government is doing, and I think the law council itself will at some stage decide what it needs to actually go into its next stage of development. I will certainly be listening very carefully to anything that they ask or any recommendations that they particularly make, but it's very important that it comes from them, rather than coming from Welsh Government itself. I hope I answered most of your points. Thank you.
Rwy’n credu mai un o'r mannau cychwyn, wrth gwrs, yw—fe wnaethoch chi godi hyn—mae'n ddogfen hir iawn, ac rwy’n cytuno â hynny. Gallai fod wedi bod yn llawer hirach, mewn gwirionedd, ac rwy’n gobeithio bod yr Aelod wedi gweld y 'Cyflawni Cyfiawnder i Gymru: Crynodeb a Rhaglen Waith' hefyd, sy'n llawer byrrach. Rwy’n credu mai’r hyn y gwnaethom ni ei benderfynu oedd yn bwysig iawn oedd bod angen i ni gyflwyno darlun o bopeth sydd wir yn digwydd. Os ydym ni am siarad am gyfiawnder, cyfiawnder deddfwriaethol, y system gyfiawnder a chyfiawnder cymdeithasol, roedd angen i ni allu cyflwyno darlun cynhwysfawr i gymryd rhan mewn dadl ddilynol sy'n digwydd, oherwydd mewn sawl ffordd mae hyn yn ymwneud â chalonnau a meddyliau, ac mae'n ymwneud â chael dadl briodol. Er mwyn i hynny ddigwydd, mae angen ymgysylltu â'r holl wahanol rannau hynny o'r system cyfiawnder cymdeithasol a chyfiawnder, fel y mae cymdeithas ddinesig yn wir. Ac rwy'n cytuno â chi. Ni fydd y rhan fwyaf o bobl byth yn darllen y peth llawn, ond gallan nhw ddarllen y darnau sy'n berthnasol iddyn nhw, a bydd y rheini mae'n bwysig iddyn nhw gael y darlun cyffredinol.
Felly, rydw i’n meddwl, am y tro cyntaf, fod gennym ni ddarlun o'r hyn sy'n digwydd mewn gwirionedd ym maes cyfiawnder yng Nghymru. Mae gennym ni ddarlun o'r meysydd hynny lle rydw i, gan weithio ochr yn ochr â'r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol, wedi bod yn ymwneud ag ystod eang o feysydd, ac er clod i'r Aelod, mae'r cynnydd sy'n cael ei wneud a phwysigrwydd hynny'n rhywbeth na allwn ei anwybyddu. Felly, mae'r cydweithredu hwnnw'n berthnasol iawn, iawn ac yn rhywbeth y mae'n rhaid iddo fynd rhagddo, ac mae wedi arwain at welliannau. Y broblem yw, mae'r gwelliannau hynny'n gyfyngedig. Rydym ni’n gweithio mewn system lle mae bron fel petaech chi’n cael eich dal yn ôl rhag gwneud y pethau a chyflawni'r pethau rydych chi am eu gwneud. Felly, mae'r llys cyffuriau ac alcohol, rydym ni’n ei noddi neu'n cyfrannu ato, yng Nghaerdydd—yn ddatblygiad pwysig iawn o lys datrys problemau—mae'n ddigon posibl y byddwn ni am gyflwyno hynny a'i gyflwyno'n gyflym. Dydyn ni ddim am orfod aros am benderfyniad yn Llundain ynghylch a yw'n briodol ac a yw'n cyd-fynd â chynllun yno, oherwydd mae'n debygol ei fod yn cyd-fynd yn union oddi mewn i’r mathau o fesurau rydym ni’n eu cymryd, mewn cyfrifoldebau datganoledig o ran tai, addysg, gwasanaethau cymdeithasol ac yn y blaen.
Y mater arall, wrth gwrs, yw—. Pam ydw i'n dweud 'calonnau a meddyliau'? Y rheswm am hynny yw nad yw datganoli cyfiawnder, fel y cyfryw, yn broses hawdd. Rwy'n credu, i ryw raddau, y bydd yn gynyddrannol, ac nid yw ei amserlennu o reidrwydd o fewn ein dwylo. Mae'n ymwneud â dangos ffordd o sicrhau bod cyfiawnder yn cael ei ddarparu yng Nghymru yn well, ac rwy’n credu bod gwersi yma, yn yr un modd, sy'n berthnasol i Loegr. Fe wnaethoch chi gyfeirio at Lundain—mae hynny'n hollol gywir. Mae manteision gwirioneddol i ddiwygio'r system gyfiawnder a'r ffordd mae’n cael ei chyflwyno a'i chydlynu yn Lloegr hefyd.
Nawr, o ran tribiwnlysoedd, wrth gwrs, bydd y Prif Weinidog maes o law yn gwneud datganiad o ran y rhaglen ddeddfwriaethol, ond rwy’n gobeithio yn y papur hwn ein bod wedi'i gwneud yn eithaf clir bod argymhellion Comisiwn y Gyfraith yn rhai rydym ni’n bwriadu ddeddfu arnyn nhw a’u rhoi ar waith, ac, wrth gwrs, o ran y rôl gynyddol rydyn ni’n ei rhagweld ar gyfer llywydd tribiwnlysoedd. Felly, rwyf am erfyn i ofyn am ychydig o amynedd yn ei gylch, ond byddwn yn mynd i’r afael ag ef, ac rydych chi’n llygad eich lle, dyma fydd y newid mwyaf arwyddocaol a hanesyddol yn system gyfiawnder Cymru, ers canrifoedd mae'n debyg—y tro cyntaf y byddwn ni erioed wedi cael strwythur apeliadol, a'r potensial i hynny ddod yn fan cychwyn ar gyfer newid ac yn y blaen.
O ran Cyngor y Gyfraith Cymru, wel, wrth gwrs, yn gyntaf, mae newydd gael ei sefydlu. Rwyf i’n croesawu'n fawr y gefnogaeth a roddwyd gan Gymdeithas y Cyfreithwyr, sy'n ei galluogi i ddigwydd. Wrth gwrs, mae'n annibynnol ar Lywodraeth Cymru. Rwyf i wedi mynychu'r tri chyfarfod cyntaf, oherwydd rwy’n credu ei bod yn hanfodol bwysig ei gefnogi, siarad am yr holl faterion hyn a'r hyn mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud, ac rwy’n credu y bydd cyngor y gyfraith ei hun rywbryd yn penderfynu beth sydd ei angen arno i fynd i'w gam datblygu nesaf. Byddaf i’n bendant yn gwrando’n ofalus iawn ar unrhyw beth maen nhw’n ei ofyn neu unrhyw argymhellion maen nhw’n eu gwneud, ond mae'n bwysig iawn ei fod yn dod oddi wrthyn nhw, yn hytrach nag yn dod oddi wrth Lywodraeth Cymru ei hun. Gobeithio i mi ateb y rhan fwyaf o'ch pwyntiau. Diolch.
The only sustainable way to improve the justice system is to reduce the number of people coming into contact with it. That's what you said, Mick Antoniw, and I completely agree with that, and we need to start with children, because we've still got nearly 18,000 children every year experiencing the trauma of their mother being sent to prison, which is 'nothing short of catastrophic'—the words of Baroness Corston, who 15 years ago wrote the seminal report that everybody agreed at the time was the way forward for women in the criminal justice system, and here we are, still talking about it. But thanks very much to Jane Hutt and others, who are actually endeavouring to make progress on this, so we do actually have a pilot women's centre in Swansea, and if it works, then we'll have one in north Wales and west Wales as well. But we certainly can't go on the way we are at the moment, because the system is completely broken. It's a national disgrace, the levels of recidivism, and should we be surprised? Rehabilitation is impossible if prisoners are locked up 23 hours a day and if every time there is a Minister who expresses a glimmer of attempt at reform, they get moved on. That's also my experience of the prison service when I tried to work with them in a former life.
So, we really do have to get on with this and it is disappointing to hear in the discourse you've already had with other Members that it's going to be 2024 before we're going to see any change, because the evidence is overwhelming that the vast majority of women have suffered trauma and need support and rehabilitation to put their lives back together again, and not have the disruption of their children being separated from them and losing their homes. And we need to learn from other Scandinavian countries where people go to prison and their families go with them: the families go about their normal lives, go to school, go to work, and they themselves have to work during the week, and then they are in prison at the weekend. That is their punishment, and that seems to me a much more effective way of ensuring people are punished when they do something wrong, but are not so disrupted that they never manage to put their lives back together.
So, the 2021 concordat said that there was going to be a great deal of work done on ensuring that the women's estate and everybody who came into contact with women would be trauma informed. And I just wondered: the deadline was set for January 2022 at that time; could you tell us what progress has been made on that?
Yr unig ffordd gynaliadwy o wella'r system gyfiawnder yw lleihau nifer y bobl sy'n dod i gysylltiad ag ef. Dyna wnaethoch chi di ei ddweud, Mick Antoniw, ac rydw i’n cytuno'n llwyr â hynny, ac mae angen i ni ddechrau gyda phlant, oherwydd mae gennym ni bron i 18,000 o blant o hyd bob blwyddyn yn profi trawma eu mam yn cael ei hanfon i'r carchar, sef 'cwbl drychinebus'—geiriau'r Farwnes Corston, a ysgrifennodd yr adroddiad arloesol y cytunodd pawb arno ar y pryd oedd y ffordd ymlaen i fenywod yn y system cyfiawnder troseddol, a dyma ni, yn dal i siarad amdano. Ond diolch yn fawr iawn i Jane Hutt ac eraill, sydd wir yn ceisio gwneud cynnydd ar hyn, mae gennym ni ganolfan dreialu i fenywod yn Abertawe, ac os yw'n gweithio, yna bydd gennym ni un yn y gogledd a'r gorllewin hefyd. Ond yn sicr ni allwn ni barhau fel yr ydym ni ar hyn o bryd, oherwydd mae'r system wedi torri'n llwyr. Mae'n warth cenedlaethol, lefelau atgwympo, a ddylem ni synnu? Mae adsefydlu'n amhosibl os yw carcharorion yn cael eu cloi am 23 awr y dydd ac bob tro mae Gweinidog yn mynegi llygedyn o ymgais i ddiwygio, maen nhw’n cael eu symud ymlaen. Dyna hefyd fy mhrofiad i o'r gwasanaeth carchardai pan wnes i geisio gweithio gyda nhw mewn bywyd blaenorol.
Felly, mae'n rhaid i ni fwrw ymlaen â hyn mewn gwirionedd ac mae'n siomedig clywed yn y drafodaeth yr ydych chi eisoes wedi'i chael gydag Aelodau eraill y bydd hi’n 2024 cyn y byddwn ni’n gweld unrhyw newid, oherwydd mae'r dystiolaeth yn llethol bod y mwyafrif dirfawr o fenywod wedi dioddef trawma ac angen cymorth ac adsefydlu i roi eu bywydau'n ôl at ei gilydd eto, a pheidio profi’r tarfu o gael eu gwahanu oddi wrth eu plant a cholli eu cartrefi. Ac mae angen i ni ddysgu o wledydd eraill Sgandinafia lle mae pobl yn mynd i'r carchar a'u teuluoedd yn mynd gyda nhw: mae'r teuluoedd yn parhau gyda’u bywydau arferol, yn mynd i'r ysgol, yn mynd i'r gwaith, ac mae'n rhaid iddyn nhw eu hunain weithio yn ystod yr wythnos, ac yna maen nhw yn y carchar dros y penwythnos. Dyna yw eu cosb, ac mae hynny'n ymddangos i mi'n ffordd lawer mwy effeithiol o sicrhau bod pobl yn cael eu cosbi pan fyddan nhw’n gwneud rhywbeth o'i le, ond nad ydyn nhw’n profi gymaint o darfu fel na fyddan nhw byth yn llwyddo i roi eu bywydau'n ôl at ei gilydd.
Felly, dywedodd cyfamod 2021 y byddai llawer iawn o waith yn cael ei wneud i sicrhau y byddai ystad y menywod a phawb a ddaeth i gysylltiad â menywod yn cael eu hysbysu am drawma. Ac fe wnes i feddwl: cafodd y terfyn amser ei bennu ar gyfer Ionawr 2022 bryd hynny; allech chi ddweud wrthym ni pa gynnydd sydd wedi'i wneud ar hynny?
Firstly, thank you for those comments. They very much agree with all the sentiments that you have expressed and, of course, the importance of the developments that have been taking place and the engagements that are there, but also how much further we actually have to go.
In terms of your last point, in terms of the progress that's being made, what I can say is that I'm engaging on a very regular basis with the Minister for Social Justice, and we work through these in terms of our respective portfolios. I'll come back to you in terms of perhaps some more detail on that. But also to say that, of course, part of the purpose of this paper is about this isn't a sort of 'end of the road' or 'this is where we are' et cetera. This is actually where we're starting from in terms of where we want to go.
Can I add one thing that probably I didn't mention properly in response to, again, Mark Isherwood, but is to some extent relevant, and that is in terms of the issue of policing? Can I say how much I welcome the actual co-operative work that has been taking place between the police and Welsh Government and agencies, and between the police and crime commissioners, because many of the joint efforts that are taking place, the joint work, and some of the progress that's been made, has actually been a direct result of that co-operation? So, it's actually showing things that are happening.
And can I also say, I very much welcome the statement that has come from the police and crime commissioners today in response, which is actually supportive of the devolution of justice, and indeed supportive of the devolution of policing? So, the four elected police and crime commissioners, a position that was created by a Conservative Government to reflect and to input into policing in communities, have come out 100 per cent in support, I believe, of the direction of where we're going. I think the argument in terms of cross-border—it hasn't impacted in terms of Northern Ireland, it hasn't impacted in terms of Scotland, there's no reason why those issues shouldn't equally apply within Wales. Cross-border working takes place in all sorts of areas, devolved and non-devolved. It takes place in the health service, which is devolved on cross border, so I don't think those are valid issues. But I think we really should pay attention to, effectively, the democratic elected voice of the police and crime commissioners, and also to welcome the fact that the police federation themselves see no reason why justice should not be devolved. Their position has developed over the years and again, I believe, is a very positive one.
Yn gyntaf, diolch am y sylwadau hynny. Maen nhw’n cytuno'n llwyr â'r holl deimladau rydych chi wedi'u mynegi ac, wrth gwrs, pwysigrwydd y datblygiadau sydd wedi bod yn digwydd a'r ymrwymiadau sydd yno, ond hefyd faint ymhellach mae'n rhaid i ni fynd.
O ran eich pwynt olaf, o ran y cynnydd sy'n cael ei wneud, yr hyn y gallaf i ei ddweud yw fy mod i’n ymgysylltu'n rheolaidd iawn â'r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol, ac rydym ni’n gweithio drwy'r rhain o ran ein portffolios priodol. Fe wnaf ddod yn ôl atoch chi o ran mwy o fanylion efallai am hynny. Ond hefyd i ddweud, wrth gwrs, mai rhan o bwrpas y papur hwn yw nad yw hyn yn fath o 'ddiwedd y ffordd' neu 'dyma lle'r ydym ni' ac ati. Dyma lle'r ydym ni’n cychwyn o ran ble rydym ni am fynd.
A gaf i ychwanegu un peth na wnes i sôn amdano'n iawn, mae'n debyg, mewn ymateb i Mark Isherwood, unwaith eto, ond sydd i ryw raddau'n berthnasol, ac mae hynny o ran mater plismona? A gaf i ddweud cymaint rydw i’n croesawu'r gwaith cydweithredol gwirioneddol sydd wedi bod yn digwydd rhwng yr heddlu a Llywodraeth Cymru ac asiantaethau, a rhwng comisiynwyr yr heddlu a throseddu, oherwydd mae llawer o'r ymdrechion ar y cyd sy'n digwydd, y cydweithio, a rhywfaint o'r cynnydd sydd wedi'i wneud, wedi bod yn ganlyniad uniongyrchol i'r cydweithredu hwnnw? Felly, mae'n dangos pethau sy'n digwydd mewn gwirionedd.
Ac a gaf i ddweud hefyd, rydw i’n croesawu'n fawr y datganiad sydd wedi dod gan gomisiynwyr yr heddlu a throseddu heddiw mewn ymateb, sydd mewn gwirionedd yn cefnogi datganoli cyfiawnder, ac yn wir yn gefnogol i ddatganoli plismona? Mae'r pedwar comisiynydd heddlu a throseddu etholedig, swydd a grëwyd gan Lywodraeth Geidwadol i adlewyrchu a chyfrannu at blismona mewn cymunedau, 100 y cant o blaid y cyfeiriad rydym ni’n mynd iddo, rwy’n meddwl. Rwy’n credu fod y ddadl o ran trawsffiniol—nid yw wedi effeithio o ran Gogledd Iwerddon, nid yw wedi effeithio o ran yr Alban, nid oes rheswm pam na ddylai'r materion hynny fod yr un mor berthnasol yng Nghymru. Mae gweithio trawsffiniol yn digwydd ym mhob math o feysydd, wedi'u datganoli a heb eu datganoli. Mae'n digwydd yn y gwasanaeth iechyd, sydd wedi'i ddatganoli ar draws ffiniau, felly dydw i ddim yn credu bod y rheini'n faterion dilys. Ond rwy'n credu y dylem ni roi sylw, i bob pwrpas, i lais etholedig democrataidd y comisiynwyr heddlu a throseddu, a hefyd i groesawu'r ffaith nad yw ffederasiwn yr heddlu eu hunain yn gweld unrhyw reswm pam na ddylid datganoli cyfiawnder. Mae eu sefyllfa wedi datblygu dros y blynyddoedd ac eto, rwy’n credu, mae'n un gadarnhaol iawn.
First of all, can I welcome both the statement and also the accompanying 160-odd pages? I haven't done any word counts in there, but we are looking forward, as a committee, to getting our teeth into this as well. I welcome the focus that both you and the Minister for Social Justice are bringing to this now; it's really welcome indeed.
Just to touch on a couple of issues. During the consideration of justice matters within our broad remit, we've heard evidence relevant to the further devolution of powers on justice in Wales and, indeed, policing. I note the comments made by yourself but also the previous speakers from Plaid Cymru and the Conservative benches who, in different ways, made both the case for devolution of justice. But in November last year, Lord Thomas of Cwmgiedd, the former chair of the Commission on Justice in Wales, brought to our attention several areas where the administration of justice in Wales could be improved. The importance, for example, of having an institutional infrastructure for justice in Wales and developing various all-Wales bodies, particularly all-Wales criminal justice and all-Wales family justice boards, as both crime and family issues are so very important in Wales. So, if the Minister could helpfully expand on that.
Another key point he made was that this closer co-ordination between justice and other parts of Government, which the Counsel General has touched on in his statement today, in particular in health and education. He indicated that it would be easier to achieve that co-ordination if justice had been devolved to Wales, but in the absence of this, Minister, what more can be done—that practical collaboration you were talking about on youth justice and women's justice, and also things like the drug and alcohol court as well?
One of the final remarks Lord Thomas made during our session was in relation to civil justice. He noted that there isn't a proper civil court centre in Wales. He felt that the Cardiff Civil Justice Centre is substandard, and he hoped that the Welsh Government and the Ministry of Justice can work to give us what we properly need in this respect and what the capital city actually deserves as well.
Counsel General, we're looking at broader justice issues. We had a recent evidence session with the Law Council of Wales. We're engaging with legal practitioners on the challenges they face. We will publish a summary of our engagement very soon, which might be helpful to you, and, of course, we've engaged with you as well, and the First Minister, on the justice-related spending. So, just to turn to a couple of things here. Are you confident that you have the capacity to deliver some of these outcomes here in Wales, in particular if legislation is necessary as well in relation to the single-tier tribunal system, for example? How will you evaluate your outcomes for your justice work against spending? It's something we've touched upon in correspondence. And finally, how are you going to report back here to progress on these matters as well? But we really welcome the focus that you've given to these issues—long overdue and thoroughly welcome.
Yn gyntaf oll, a gaf i groesawu'r datganiad a hefyd y 160 a mwy o dudalennau cysylltiedig? Dydw i heb gyfrif unrhyw eiriau yna, ond rydym ni’n edrych ymlaen, fel pwyllgor, at gael ein dannedd i mewn i hyn hefyd. Rydw i’n croesawu'r pwyslais yr ydych chi a'r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol yn ei roi i hyn nawr; mae'n cael ei groesawu'n fawr yn wir.
Dim ond i gyffwrdd ag un neu ddau o faterion. Wrth ystyried materion cyfiawnder o fewn ein cylch gwaith eang, rydym ni wedi clywed tystiolaeth sy'n berthnasol i ddatganoli pwerau ar gyfiawnder ymhellach yng Nghymru ac, yn wir, plismona. Rwy’n nodi’r sylwadau rydych chi wedi’u gwneud ond hefyd y siaradwyr blaenorol o Blaid Cymru a meinciau'r Ceidwadwyr a wnaeth, mewn ffyrdd gwahanol, yr achos dros ddatganoli cyfiawnder. Ond ym mis Tachwedd y llynedd, fe wnaeth yr Arglwydd Thomas o Gwmgiedd, cyn-gadeirydd y Comisiwn Cyfiawnder yng Nghymru ddwyn nifer o feysydd i’n sylw lle gallai gweinyddu cyfiawnder yng Nghymru gael ei wella. Pwysigrwydd, er enghraifft, cael seilwaith sefydliadol ar gyfer cyfiawnder yng Nghymru a datblygu gwahanol gyrff i Gymru gyfan, yn enwedig byrddau cyfiawnder troseddol Cymru gyfan a byrddau cyfiawnder teuluol Cymru gyfan, gan fod materion troseddu a theuluol mor bwysig yng Nghymru. Felly, os gallai'r Gweinidog ymhelaethu ar hynny.
Pwynt allweddol arall a wnaeth oedd bod y cydlynu agosach hwn rhwng cyfiawnder a rhannau eraill o'r Llywodraeth, y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi cyfeirio ato yn ei ddatganiad heddiw, yn enwedig ym maes iechyd ac addysg. Dywedodd y byddai'n haws sicrhau'r cydlynu hwnnw pe bai cyfiawnder wedi'i ddatganoli i Gymru, ond yn absenoldeb hyn, Gweinidog, beth arall y gellir ei wneud—y cydweithio ymarferol hwnnw yr oeddech chi’n sôn amdano ar gyfiawnder ieuenctid a chyfiawnder menywod, a hefyd pethau fel y llys cyffuriau ac alcohol hefyd?
Un o'r sylwadau olaf a wnaeth yr Arglwydd Thomas yn ystod ein sesiwn oedd cyfiawnder sifil. Nododd nad oes canolfan llys sifil briodol yng Nghymru. Teimlai fod Canolfan Cyfiawnder Sifil Caerdydd yn is na'r safon, a gobeithiai y gall Llywodraeth Cymru a'r Weinyddiaeth Gyfiawnder weithio i roi’r hyn rydym ni ei angen yn briodol yn hyn o beth a'r hyn mae'r brifddinas yn ei haeddu mewn gwirionedd hefyd.
Cwnsler Cyffredinol, rydym ni’n edrych ar faterion cyfiawnder ehangach. Cawsom sesiwn dystiolaeth ddiweddar gyda Chyngor y Gyfraith Cymru. Rydym ni’n ymgysylltu ag ymarferwyr cyfreithiol ar yr heriau sy'n eu hwynebu. Byddwn ni’n cyhoeddi crynodeb o'n hymgysylltiad yn fuan iawn, a allai fod o gymorth i chi, ac, wrth gwrs, rydym ni wedi ymgysylltu â chi hefyd, a'r Prif Weinidog, ar y gwariant sy'n gysylltiedig â chyfiawnder. Felly, i droi at ychydig o bethau yma. Ydych chi’n hyderus bod gennych chi’r gallu i gyflawni rhai o'r canlyniadau hyn yma yng Nghymru, yn enwedig os oes angen deddfwriaeth hefyd mewn perthynas â'r system tribiwnlysoedd un haen, er enghraifft? Sut fyddwch chi’n gwerthuso eich canlyniadau ar gyfer eich gwaith cyfiawnder yn erbyn gwariant? Mae'n rhywbeth yr ydym ni wedi cyfeirio ato mewn gohebiaeth. Ac yn olaf, sut rydych chi’n mynd i adrodd yn ôl yma i symud ymlaen ar y materion hyn hefyd? Ond rydym ni’n croesawu'n fawr y pwyslais yr ydych chi wedi'i roi i'r materion hyn—yn hir-ddisgwyliedig ac i’w groesawu’n fawr.
Well, thank you for a number of those questions. I read with interest the evidence session of Lord Thomas with your committee, the Legislation, Justice and Constitution Committee, because it is something that is of direct interest. I think the one thing that is important is, of course, the all-Wales bodies that were discussed some time back by the Thomas commission. Of course, many of those in the areas of crime and family justice are, in fact, now in development, established or operating. So, there is already a move and a change scenario within the justice system. So, change has been taking place.
You raise the issue in terms of the need for ongoing co-ordination of health, education, social services, housing and so on, and, of course, that is happening to a degree. The point we keep making is, of course, it is not an integrated part of a comprehensive justice system. It is picking and choosing bits and pieces that we can try and intervene in, rather than looking comprehensively over the long term and planning, rather than the whims of changing Governments or changing Ministers from time to time. And, of course, the clearer areas in terms of the areas of probation, police, problem-solving courts—the things that we would want to do to try and restore local justice, but also, increasingly, to give access to justice.
The civil justice centre issue—the Minister for Social Justice and I met with the Lord Chancellor. I think the best we had out of discussions that we've had is basically that the civil justice centre was going to get its lift repaired and possibly a water fountain. Quite frankly, I think the approach to the civil justice centre, when you look at the importance of courts, of commercial work and property work to the legal economy, when you look at centres of justice like Bristol, Manchester, and you look at London and you look at Edinburgh and, indeed, you look at Northern Ireland, all you can say is that what we have within Wales is recognised as a disgrace, but there does not appear to be any motivation or intention to do anything about it. Lord Wolfson was sympathetic, but it was quite clear that nothing was there. And I'll say this: when we're looking at the billions of pounds that are looking to be spent on refurbishing Westminster, you know, well, perhaps just a small amount of something like that coming to actually have a decent justice centre in the capital city of one of the nations of the UK would be quite important.
In terms of the legislation on tribunals, of course, the work of the Law Commission has been absolutely invaluable. Obviously, it's still being analysed and considered very carefully and, of course, further statements in due course on the legislative programme will be there. But I think that it is something that we do have to do, and that's why it was important that it was within that.
In terms of the evaluation, clearly, things that we want to do need to be evidence based and there are real issues, which are acknowledged throughout, in terms of the disaggregation of data, having proper data on which we can actually formulate policy as it applies to Wales, and isn't it a disgrace that that actually doesn't exist at the moment, that we have to basically look for various sources of trying to extract data in order to assess and evaluate justice policies? So, that is something that is being looked at very carefully in terms of how that can be improved, and there are measures already developing in terms of acquiring that data, but it should not be the case that it is a sort of add-on possibility, rather than something that goes to the core of policy.
And in reporting back, as I've said, the paper is about a conversation. This is not going away and it's something that I hope to be reporting on on a very regular basis, not least of all to the Legislation, Justice and Constitution Committee.
Wel, diolch am nifer o'r cwestiynau hynny. Darllenais gyda diddordeb sesiwn dystiolaeth yr Arglwydd Thomas gyda'ch pwyllgor, y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a’r Cyfansoddiad, oherwydd mae'n rhywbeth sydd o ddiddordeb uniongyrchol. Rwy’n credu mai'r un peth sy'n bwysig, wrth gwrs, yw'r cyrff Cymru gyfan a drafodwyd beth amser yn ôl gan gomisiwn Thomas. Wrth gwrs, mae llawer o'r rheini ym meysydd troseddu a chyfiawnder teuluol, mewn gwirionedd, bellach yn cael eu datblygu, eu sefydlu neu eu gweithredu. Felly, mae symud eisoes a senario newid o fewn y system gyfiawnder. Felly, mae newid wedi bod yn digwydd.
Rydych chi’n codi'r mater o ran yr angen i gydlynu iechyd, addysg, gwasanaethau cymdeithasol, tai ac yn y blaen yn barhaus, ac, wrth gwrs, mae hynny'n digwydd i raddau. Y pwynt yr ydym ni’n dal i'w wneud, wrth gwrs, yw nad yw'n rhan integredig o system gyfiawnder gynhwysfawr. Mae'n cynnwys dewis a dethol darnau y gallwn ni geisio ymyrryd ynddyn nhw, yn hytrach nag edrych yn gynhwysfawr dros y tymor hir a chynllunio, yn hytrach na mympwyon llywodraethau sy'n newid neu Weinidogion sy’n newid o bryd i'w gilydd. Ac, wrth gwrs, yr ardaloedd cliriach o ran meysydd prawf, yr heddlu, llysoedd datrys problemau—y pethau y byddem ni am eu gwneud i geisio adfer cyfiawnder lleol, ond hefyd, yn gynyddol, i roi mynediad i gyfiawnder.
Mater y ganolfan cyfiawnder sifil—fe wnaeth y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol a minnau gyfarfod â'r Arglwydd Ganghellor. Rwy’n credu mai'r gorau a gawsom allan o drafodaethau rydym ni wedi'u cael yw bod lifft y ganolfan cyfiawnder sifil yn mynd i gael ei atgyweirio ac o bosibl y bydd yn cael ffynnon ddŵr. A dweud y gwir, rwy’n credu bod yr ymagwedd at y ganolfan cyfiawnder sifil, pan fyddwn ni’n edrych ar bwysigrwydd llysoedd, gwaith masnachol a gwaith eiddo i'r economi gyfreithiol, pan fyddwn ni’n edrych ar ganolfannau cyfiawnder fel Bryste, Manceinion, a phan fyddwn ni’n edrych ar Lundain ac yn edrych ar Gaeredin ac, yn wir, yn edrych ar Ogledd Iwerddon, y cyfan y gallwch chi ei ddweud yw bod yr hyn sydd gennym ni yng Nghymru yn cael ei gydnabod yn warthus, ond nid yw'n ymddangos bod unrhyw gymhelliant na bwriad i wneud dim yn ei gylch. Roedd yr Arglwydd Wolfson yn cydymdeimlo, ond roedd yn gwbl glir nad oedd dim yno. Ac fe wnaf i ddweud hyn: pan fyddwn ni’n edrych ar y biliynau o bunnoedd sy'n debygol o gael eu gwario ar adnewyddu San Steffan, wyddoch chi, wel, efallai byddai ychydig bach o rywbeth felly’n dod i gael canolfan gyfiawnder dda ym mhrifddinas un o genhedloedd y DU yn eithaf pwysig.
O ran y ddeddfwriaeth ar dribiwnlysoedd, wrth gwrs, mae gwaith Comisiwn y Gyfraith wedi bod yn gwbl amhrisiadwy. Yn amlwg, mae'n dal i gael ei ddadansoddi a'i ystyried yn ofalus iawn ac, wrth gwrs, bydd datganiadau pellach maes o law ar y rhaglen ddeddfwriaethol yno. Ond rwy'n credu ei fod yn rhywbeth mae'n rhaid i ni ei wneud, a dyna pam yr oedd yn bwysig ei fod o fewn hynny.
O ran y gwerthusiad, mae'n amlwg bod angen i bethau rydym ni am eu gwneud fod yn seiliedig ar dystiolaeth ac mae materion gwirioneddol, sy'n cael eu cydnabod drwyddi draw, o ran dadgyfuno data, cael data priodol y gallwn ni seilio polisi arno fel ei fod yn berthnasol i Gymru, ac onid yw'n warthus nad yw hynny'n bodoli ar hyn o bryd, bod yn rhaid i ni yn y bôn chwilio am wahanol ffynonellau o geisio cael data er mwyn asesu a gwerthuso polisïau cyfiawnder? Felly, mae hynny'n rhywbeth sy'n cael ei ystyried yn ofalus iawn o ran sut y gellir gwella hynny, ac mae mesurau eisoes yn datblygu o ran caffael y data hwnnw, ond ni ddylai fod yn wir ei fod yn fath o bosibilrwydd ychwanegol, yn hytrach na rhywbeth sy'n mynd at wraidd polisi.
Ac wrth adrodd yn ôl, fel rydw i wedi’i ddweud, mae'r papur yn ymwneud â sgwrs. Nid yw hyn yn diflannu ac mae'n rhywbeth rydw i’n gobeithio y byddaf yn adrodd arno'n rheolaidd iawn, yn enwedig i'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a’r Cyfansoddiad.
Finally, Joyce Watson.
Yn olaf, Joyce Watson.
I welcome, of course, this statement today. I want to focus particularly on three areas that I think are critical to any justice system. The first is ensuring the separation of the justice system from any political interference or influence. And, of course, that's playing out in Westminster, as we speak. That is hugely important if people are going to have faith in the system: first in setting that system up and, secondly, in accessing the system if they need to.
Secondly, ensuring equal access to justice, and I'm talking about two types of access here: (1) in terms of affordability—. We know what happened to legal aid and we know what happened, therefore, to people's right, and I do believe that it's a human right, to access justice, being denied simply because they didn't have the finance to do that. And in the same vein, equal access has to be in terms of the physical access, the ability to access justice close to home, should you need it. And again, under human rights, people have enshrined in human rights the right to access justice. And we know—you mentioned it—the number of courts that have been closed. I don't imagine that they're going to be reopened, so we have to look at other means for people to access justice, and there are technical possibilities there that need to be invested in.
And finally from me, we have to follow a Welsh-specific path. We have to focus on why people find themselves in the criminal justice system—and you've talked about social justice—in the first place, and put in some prevention very, very early on. And Jenny quite rightly mentioned children; I would have mentioned children in terms of adverse childhood experiences, which play a critical part, and they are there in large numbers within the criminal justice system. So, prevention is also a huge part of this. So, stop people becoming victims in the first place, and perpetrators in the second.
So, I welcome this. There's a lot to be done. I was going to ask the question that Huw did—whether we have the ability to deliver this in terms of all that we're going to need going forward—so, I won't repeat that one. But, you know, we did look at what happens if you don't take the criminal justice system and if you start removing some of it out from fairness—and we only have to look at the probation service and the privatisation of that to see what a disaster that was. So, that's why I started where I did, and that's why I'm finishing where I'm finishing. Thank you.
Rydw i’n croesawu'r datganiad hwn heddiw, wrth gwrs. Rydw i eisiau canolbwyntio'n benodol ar dri maes sydd, yn fy marn i, yn hanfodol i unrhyw system gyfiawnder. Y cyntaf yw sicrhau bod y system gyfiawnder yn cael ei gwahanu oddi wrth unrhyw ymyrraeth neu ddylanwad gwleidyddol. Ac, wrth gwrs, mae hynny'n digwydd yn San Steffan, fel rydym ni’n siarad. Mae hynny'n eithriadol o bwysig os yw pobl yn mynd i fod â ffydd yn y system: yn gyntaf wrth sefydlu'r system honno ac, yn ail, wrth gael mynediad i'r system os oes angen.
Yn ail, sicrhau mynediad cyfartal i gyfiawnder, ac rydw i’n sôn am ddau fath o fynediad yma: (1) o ran fforddiadwyedd—. Rydym ni’n gwybod beth wnaeth ddigwydd i gymorth cyfreithiol ac rydym ni’n gwybod beth wnaeth ddigwydd, felly, i hawl pobl, ac rwy’n credu ei bod yn hawl ddynol, i gael mynediad at gyfiawnder, yn cael ei wrthod dim ond am nad oedd ganddyn nhw'r cyllid i wneud hynny. Ac yn yr un modd, rhaid i fynediad cyfartal fod o ran mynediad corfforol, y gallu i gael mynediad at gyfiawnder yn agos i'r cartref, pe bai ei angen arnoch chi. Ac eto, o dan hawliau dynol, mae pobl wedi ymgorffori mewn hawliau dynol yr hawl i gael mynediad at gyfiawnder. A gwyddom—sonioch chi amdano—nifer y llysoedd sydd wedi'u cau. Dydw i ddim yn dychmygu y byddan nhw’n cael eu hailagor, felly mae'n rhaid i ni edrych ar ffyrdd eraill i bobl gael mynediad at gyfiawnder, ac mae posibiliadau technegol yno mae angen buddsoddi ynddyn nhw.
Ac yn olaf gen i, rhaid i ni ddilyn llwybr sy'n benodol i'r Gymru. Rhaid i ni ganolbwyntio ar pam mae pobl yn cael eu hunain yn y system cyfiawnder troseddol—ac rydych chi wedi sôn am gyfiawnder cymdeithasol—yn y lle cyntaf, ac wedi rhoi rhywfaint o waith atal yn gynnar iawn. A soniodd Jenny yn gwbl briodol am blant; byddwn i wedi sôn am blant o ran profiadau niweidiol yn ystod plentyndod, sy'n chwarae rhan hollbwysig, ac maen nhw yno mewn niferoedd mawr o fewn y system cyfiawnder troseddol. Felly, mae atal hefyd yn rhan enfawr o hyn. Felly, atal pobl rhag dod yn ddioddefwyr yn y lle cyntaf, a rhag cyflawni troseddau yn ail.
Felly, rwy’n croesawu hyn. Mae llawer i'w wneud. Roeddwn i’n mynd i ofyn y cwestiwn y gwnaeth Huw ei ofyn—a oes gennym ni’r gallu i gyflawni hyn o ran popeth fyddwn ni ei angen wrth symud ymlaen—felly, ni wnaf ail-adrodd hynny. Ond, wyddoch chi, fe wnaethom ni edrych ar yr hyn sy'n digwydd os nad ydych chi’n cymryd y system cyfiawnder troseddol ac os byddwch chi’n dechrau tynnu rhywfaint ohono allan o degwch—a dim ond edrych ar y gwasanaeth prawf a phreifateiddio hynny sydd rhaid i ni ei wneud i weld beth oedd trychineb. Felly, dyna pam y gwnes i ddechrau ble wnes i, a dyna pam rwy'n gorffen lle rwy'n gorffen. Diolch.
I thank the Member for the comments. The first point you raise is actually a very fundamental one and perhaps, on reflection, I should have made more emphasis of it. It is absolutely vital and essential that we uphold and maintain the independence of Government of the judiciary and of the court system, and any Welsh system and aspects of a Welsh system will uphold those principles. One of the key issues, again within tribunal development, will be to ensure that is it, that our tribunal system, our embryonic justice system, is not an agency of Government, but is a body that is completely independent of Government in the way it operates. That does not contradict the concept and the role in terms of how justice is actually delivered and how justice actually engages.
You raise valid points in terms of legal aid, and, of course, we have tried to ameliorate the impact of the legal aid cuts with the single advice fund. But you're absolutely right, there are two aspects to it: one is access to legal advice and legal support for those who need it; the other is the availability of those lawyers and advice workers who are capable of actually giving that support. And the fact is that, in some of our poorest communities and our rural communities, there is an increasing desert of availability, and that is why the developing of the Welsh legal economy is so important and why we are looking at things like apprenticeships and the way in which we might actually give further support to those particular firms, because they have a vital role to do as well. And, in fact, the role of those legal aid lawyers in communities is massively undervalued and under-represented when we talk about the justice system.
You talked about virtual courts, and, of course, to some extent we have had the development of that during the COVID situation. They are not a substitute for everybody, and we have to be very aware of the potential inequalities that arise. We know that something like seven per cent of over-16s do not have digital access. Twenty-five per cent of many of our communities do not have adequate digital skills. So, we have to ensure that, where appropriate, and where virtual courts can take place—. And that has been developed, to some extent, within our tribunal system—that is a good thing and a progressive thing, but it is not something that on its own can solve the issues of access. So, the equality issue has to be considered very, very carefully within that development, and I know the Member has spoken about that in the past. You're absolutely right in terms of the issue you raise in terms of early intervention and the importance of that within the broader social and justice system.
And in terms of resources, let's say this: isn't it about time we stopped investing in failure and started actually investing in prevention, in engagement and co-operation? What we have at the moment is enormous amounts of money being spent on a system that is failing, on a prison system that doesn't work, that doesn't achieve et cetera. You just think how much more effectively those resources could be used with a different direction in terms of social and justice policy. Diolch.
Diolch i'r Aelod am y sylwadau. Mae'r pwynt cyntaf yr ydych chi’n ei godi mewn gwirionedd yn un sylfaenol iawn ac efallai, o ystyried, y dylwn i fod wedi rhoi mwy o bwyslais arno. Mae'n gwbl hanfodol ac yn angenrheidiol ein bod ni’n cefnogi ac yn cynnal annibyniaeth Llywodraeth y farnwriaeth a'r system lysoedd, a bydd unrhyw system Gymreig ac agweddau ar system Gymreig yn cynnal yr egwyddorion hynny. Un o'r materion allweddol, unwaith eto o fewn datblygu tribiwnlysoedd, fydd sicrhau hynny, nad yw ein system tribiwnlysoedd, ein system cyfiawnder embryonig, yn un o asiantaethau'r Llywodraeth, ond ei bod yn gorff sy'n gwbl annibynnol ar y Llywodraeth yn y ffordd mae'n gweithredu. Nid yw hynny'n gwrth-ddweud y cysyniad a'r rôl o ran sut mae cyfiawnder yn cael ei gyflawni mewn gwirionedd a sut mae cyfiawnder yn ymgysylltu mewn gwirionedd.
Rydych chi’n codi pwyntiau dilys o ran cymorth cyfreithiol, ac, wrth gwrs, rydym ni wedi ceisio lleddfu effaith y toriadau mewn cymorth cyfreithiol gyda'r gronfa gynghori sengl. Ond rydych chi yn llygad eich lle, mae dwy agwedd arno: un yw mynediad at gyngor cyfreithiol a chymorth cyfreithiol i'r rhai sydd ei angen; y llall yw argaeledd y cyfreithwyr a'r gweithwyr cynghori hynny sy'n gallu rhoi'r cymorth hwnnw mewn gwirionedd. A'r ffaith yw, yn rhai o'n cymunedau tlotaf a'n cymunedau gwledig, fod anialwch cynyddol o ran argaeledd, a dyna pam mae datblygu economi gyfreithiol Cymru mor bwysig a pham rydym ni’n edrych ar bethau fel prentisiaethau a'r ffordd y gallem ni roi cymorth pellach i'r cwmnïau penodol hynny, oherwydd bod ganddyn nhw rôl hanfodol i wneud hefyd. Ac, mewn gwirionedd, mae rôl y cyfreithwyr cymorth cyfreithiol hynny mewn cymunedau yn cael ei thanbrisio a'i thangynrychioli'n aruthrol pan fyddwn ni’n sôn am y system gyfiawnder.
Fe wnaethoch chi sôn am lysoedd rhithwir, ac, wrth gwrs, i ryw raddau rydym ni wedi datblygu hynny yn ystod sefyllfa COVID. Dydyn nhw ddim yn addas i bawb, a rhaid i ni fod yn ymwybodol iawn o'r anghydraddoldebau posibl sy'n codi. Rydym ni’n gwybod nad oes gan rywbeth fel saith y cant o bobl dros 16 mlwydd oed fynediad digidol. Nid oes gan 25 y cant o lawer o'n cymunedau sgiliau digidol digonol. Felly, rhaid i ni sicrhau, pan fo'n briodol, a lle y gall llysoedd rhithwir ddigwydd—. Ac mae hynny wedi'i ddatblygu, i ryw raddau, o fewn ein system tribiwnlysoedd—mae hynny'n beth da ac yn beth blaengar, ond nid yw'n rhywbeth a all, ar ei ben ei hun, ddatrys problemau mynediad. Felly, rhaid ystyried y mater cydraddoldeb yn ofalus iawn, iawn o fewn y datblygiad hwnnw, ac rwy’n gwybod bod yr Aelod wedi siarad am hynny yn y gorffennol. Rydych chi yn llygad eich lle o ran y mater yr ydych chi’n ei godi o ran ymyrraeth gynnar a phwysigrwydd hynny o fewn y system gymdeithasol a chyfiawnder ehangach.
Ac o ran adnoddau, gadewch i ni ddweud hyn: onid yw'n hen bryd i ni roi'r gorau i fuddsoddi mewn methiant a dechrau buddsoddi mewn atal, ymgysylltu a chydweithredu? Yr hyn sydd gennym ni ar hyn o bryd yw symiau enfawr o arian yn cael ei wario ar system sy'n methu, ar system carchardai nad yw'n gweithio, nad yw'n cyflawni ac yn y blaen. Meddyliwch faint yn fwy effeithiol y gellid defnyddio'r adnoddau hynny gyda chyfeiriad gwahanol o ran polisi cymdeithasol a chyfiawnder. Diolch.
Diolch yn fawr i'r Cwnsler Cyffredinol am y datganiad yna. A dyna ni, dyna ddiwedd ein gwaith am heddiw.
I thank the Counsel General for that statement. And that brings our proceedings to a close.
Daeth y cyfarfod i ben am 17:24.
The meeting ended at 17:24.