Y Cyfarfod Llawn
Plenary
10/05/2022Cynnwys
Contents
Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.
In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.
Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Croeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn y prynhawn yma. Cyn i ni ddechrau, dwi angen nodi ychydig o bwyntiau. Cynhelir y cyfarfod hwn ar ffurf hybrid, gyda rhai Aelodau yn Siambr y Senedd ac eraill yn ymuno drwy gyswllt fideo. Bydd yr holl Aelodau sy'n cymryd rhan yn nhrafodion y Senedd, ble bynnag y bônt, yn cael eu trin yn gyfartal. Mae Cyfarfod Llawn a gynhelir drwy gynhadledd fideo, yn unol â Rheolau Sefydlog Senedd Cymru, yn gyfystyr â thrafodion y Senedd at ddibenion Deddf Llywodraeth Cymru 2006. Bydd rhai o ddarpariaethau Rheol Sefydlog 34 yn gymwys ar gyfer y cyfarfod yma heddiw, ac mae'r rheini wedi'u nodi ar eich agenda.
Welcome to this Plenary session. Before we begin, I want to set out a few points. This meeting will be held in hybrid format, with some Members in the Senedd Chamber and others joining by video-conference. All Members participating in proceedings of the Senedd, wherever they may be, will be treated equally. A Plenary meeting held using video-conference, in accordance with the Standing Orders of the Welsh Parliament, constitutes Senedd proceedings for the purposes of the Government of Wales Act 2006. Some of the provisions of Standing Order 34 will apply for today's Plenary meeting, and these are set out on your agenda.
Cwestiynau i'r Prif Weinidog yw'r eitem gyntaf y prynhawn yma, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Rhys ab Owen.
The first item is questions to the First Minister, and the first question is from Rhys ab Owen.
1. Pa drafodaethau y mae'r Prif Weinidog wedi'u cael gyda Llywodraeth y DU a chynghorau ynghylch effaith Deddf Diogelwch Adeiladu 2022 y DU ar drigolion Cymru? OQ58004
1. What discussions has the First Minister had with the UK Government and councils regarding the impact on Welsh residents of the UK Building Safety Act 2022? OQ58004
Llywydd, I thank the Member for that question. Ministers continue to engage directly with the UK Government and others to create a robust building safety regime for Wales. That includes deployment of aspects of the UK Building Safety Act. Those discussions continued at ministerial level last week.
Llywydd, rwy'n diolch i'r Aelod am y cwestiwn yna. Mae Gweinidogion yn parhau i ymgysylltu yn uniongyrchol â Llywodraeth y DU ac eraill i greu cyfundrefn gadarn o ddiogelwch adeiladau i Gymru. Mae hynny yn cynnwys defnyddio agweddau ar Ddeddf Diogelwch Adeiladu'r DU. Parhaodd y trafodaethau hynny ar lefel weinidogol yr wythnos diwethaf.
Diolch, Brif Weinidog. A resident from the Spillers and Bakers apartment just up the road asked me to raise this question today. There, many leaseholders have been served with a section 20 notice. They face losing their homes due to costly regulation failures in the past. When will they receive the practical support that they need to bring this nightmare to an end? Diolch yn fawr.
Diolch, Prif Weinidog. Gofynnodd preswylydd o fflatiau Spillers a Bakers i fyny'r ffordd i mi godi'r cwestiwn hwn heddiw. Yn y fan honno, mae llawer o lesddeiliaid wedi cael hysbysiad adran 20. Maen nhw'n wynebu colli eu cartrefi oherwydd methiannau rheoleiddio costus yn y gorffennol. Pryd byddan nhw'n cael y cymorth ymarferol sydd ei angen arnyn nhw i ddod â'r hunllef hon i ben? Diolch yn fawr.
Well, Llywydd, leasehold protections were taken in the UK Building Safety Act. I have gently to point out to the Member that he, of course, voted against the legislative consent motion that gave those powers to Wales to be able to protect leaseholders. It's not an unfair point to make, to ask for powers to be used when you've opposed taking the powers in the first place.
The Welsh Government's reform programme continues. The Welsh building safety fund, with its £375 million set aside over three years—far more per head of the population than is the case across our border—had, as Members will know, 248 expressions of interest. Digital surveys have now been carried out on all the buildings for which expressions of interest were received. A 100 of those buildings are identified as requiring further, more intrusive surveys, and they will be completed this summer, so that money can then flow to the people whose buildings need that remediation.
As to the leaseholder support scheme, the final details of that are being drawn up, and applications from leaseholders able to draw on that particular fund being made available from the Welsh Government will be able to make those applications before the end of this term.
Wel, Llywydd, cymerwyd amddiffyniadau lesddaliadol yn Neddf Diogelwch Adeiladau'r DU. Mae'n rhaid i mi ddweud wrth yr Aelod, gyda phwyll, ei fod, wrth gwrs, wedi pleidleisio yn erbyn y cynnig cydsyniad deddfwriaethol a roddodd y pwerau hynny i Gymru allu amddiffyn lesddeiliaid. Nid yw'n bwynt annheg i'w wneud, i ofyn i bwerau gael eu defnyddio pan ydych chi wedi gwrthwynebu cymryd y pwerau yn y lle cyntaf.
Mae rhaglen ddiwygio Llywodraeth Cymru yn parhau. Fel y bydd yr Aelodau yn gwybod, cafodd cronfa diogelwch adeiladau Cymru, gyda'i £375 miliwn a neilltuwyd dros dair blynedd—llawer mwy fesul pen o'r boblogaeth nag sy'n wir dros ein ffin—248 o ddatganiadau o ddiddordeb. Mae arolygon digidol bellach wedi cael eu cynnal ar yr holl adeiladau y derbyniwyd datganiadau o ddiddordeb ar eu cyfer. Nodir bod angen arolygon pellach, mwy ymwthiol ar 100 o'r adeiladau hynny, a byddan nhw'n cael eu cwblhau yr haf hwn, fel y gall arian hwnnw lifo wedyn i'r bobl y mae angen y gwaith adfer hwnnw ar eu hadeiladau.
O ran y cynllun cymorth lesddeiliaid, mae manylion terfynol hwnnw yn cael eu llunio, a bydd ceisiadau gan lesddeiliaid sy'n gallu manteisio ar y gronfa benodol honno sydd ar gael gan Lywodraeth Cymru yn gallu gwneud y ceisiadau hynny cyn diwedd y tymor hwn.
On 29 March, the Minister for Climate Change stated, and I quote:
'Once the Building Safety Bill receives royal assent the task will be to bring forward the necessary regulations'.
Well, last month, the Bill received Royal Assent, so I'm sure that you as First Minister are as eager as we are to see these regulations laid as quickly as possible. However, we also want justice for residents who continue to be trapped in what have been described as 'tinderboxes'. Now, thanks to the Rt Hon Michael Gove MP, major home builders, accounting for half of new homes, have pledged to fix all unsafe tall buildings that they have had a role in developing. Here in Wales, residents living in homes built by Redrow and other developers are in despair that whilst the UK Government have secured a commitment from the developers in England, you have not yet done so for Wales. So, First Minister, at what point do you start to see that there is an absolute immediate need for you to be far more strong and robust in protecting these very vulnerable tenants? Thank you.
Ar 29 Mawrth, dywedodd y Gweinidog Newid Hinsawdd, a dyfynnaf:
'Unwaith y bydd y Mesur Diogelwch Adeiladau yn cael cydsyniad brenhinol, y dasg fydd cyflwyno'r rheoliadau angenrheidiol'.
Wel, fis diwethaf, cafodd y Bil Gydsyniad Brenhinol, felly rwy'n siŵr eich bod chi fel Prif Weinidog mor awyddus â ninnau i weld y rheoliadau hyn yn cael eu gosod cyn gynted â phosibl. Fodd bynnag, rydym ni hefyd eisiau cyfiawnder i breswylwyr sy'n parhau i gael eu dal yn yr hyn a ddisgrifiwyd fel 'blychau tân'. Nawr, diolch i'r gwir anrhydeddus Michael Gove AS, mae adeiladwyr tai mawr, sy'n gyfrifol am adeiladu hanner y cartrefi newydd, wedi addo trwsio'r holl adeiladau tal anniogel y maen nhw wedi chwarae rhan yn eu datblygu. Yma yng Nghymru, mae trigolion sy'n byw mewn cartrefi a adeiladwyd gan Redrow a datblygwyr eraill mewn anobaith, er bod Llywodraeth y DU wedi sicrhau ymrwymiad gan y datblygwyr yn Lloegr, nad ydych chi wedi gwneud hynny i Gymru eto. Felly, Prif Weinidog, pryd ydych chi'n dechrau gweld bod gwir angen brys i chi fod yn llawer mwy cryf a chadarn o ran amddiffyn y tenantiaid agored iawn i niwed hyn? Diolch.
Llywydd, the Member is right that there is a programme of secondary legislation that will need to flow from the powers that have come to Wales as a result of the UK Act. We believe that 17 separate pieces of legislation will be needed to implement those powers. There'll be related guidance required for each of those pieces of legislation. The first major piece will be brought forward this summer. It will deal with the regulation of building control inspectors and private sector building control approvers. It's a joint piece of work with the UK Government, so the timing of it depends upon final conclusion of discussions with them. But we believe that we will be in a position to start that flow of a major programme of secondary legislation in front of the Senedd with that aspect before the end of this summer.
Llywydd, mae'r Aelod yn iawn bod rhaglen o is-ddeddfwriaeth y bydd angen iddi ddeillio o'r pwerau sydd wedi dod i Gymru o ganlyniad i Ddeddf y DU. Rydym ni'n credu y bydd angen 17 darn o ddeddfwriaeth ar wahân i weithredu'r pwerau hynny. Bydd angen canllawiau cysylltiedig ar gyfer pob un o'r darnau hynny o ddeddfwriaeth. Bydd y darn mawr cyntaf yn cael ei gyflwyno yr haf hwn. Bydd yn ymdrin â rheoleiddio arolygwyr rheoli adeiladau a chymeradwywyr rheoli adeiladau'r sector preifat. Mae'n ddarn o waith ar y cyd â Llywodraeth y DU, felly mae ei amseriad yn dibynnu ar gasgliad terfynol y trafodaethau gyda nhw. Ond rydym ni'n credu y byddwn ni mewn sefyllfa i ddechrau'r llif hwnnw o raglen fawr o is-ddeddfwriaeth o flaen y Senedd gyda'r agwedd honno cyn diwedd yr haf hwn.
2. Beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i sicrhau bod lleisiau plant sy'n derbyn gofal a'r rhai sy'n gadael gofal yn cael eu clywed, i'w galluogi i lywio penderfyniadau polisi, fel diwygio'r gwasanaethau presennol mewn modd radical? OQ58012
2. What is the Welsh Government doing to ensure the voices of looked-after children and care leavers are heard, to enable them to inform policy decisions, such as radical reform of current services? OQ58012
Llywydd, I thank Jack Sargeant for that. Listening to the voice of children is integral to our work and, indeed, is enshrined in legislation passed by this Senedd. This summer, we will bring care-experienced young people together to discuss our radical agenda of reducing care numbers, eliminating profit making in the care system, and delivering our groundbreaking basic income scheme.
Llywydd, diolch i Jack Sargeant am hynna. Mae gwrando ar lais plant yn rhan annatod o'n gwaith ac, yn wir, wedi'i ymgorffori mewn deddfwriaeth a basiwyd gan y Senedd hon. Yr haf hwn, byddwn yn dod â phobl ifanc â phrofiad o ofal ynghyd i drafod ein hagenda radical o leihau niferoedd gofal, dileu'r broses o wneud elw yn y system ofal, a darparu ein cynllun incwm sylfaenol arloesol.
I'm grateful to the First Minister for that. And the First Minister will be aware that I'm currently chairing the Petitions Committee evidence sessions on the routine collection and publication of data of how many babies and children return to their care-experienced parents at the end of a parent and child placement. Now, as part of my commitment to engage the committee with the Welsh public, I and my colleague Buffy Williams visited Voices From Care Cymru and met care-experienced parents to hear directly from them. One individual told us about the interaction they had with their social worker, and I quote:
'I had some wine in the kitchen since Christmas. The social worker came in, found it, and poured it down the sink. And they said, "If you carry on like this, you will end up like your mum." I hadn't even opened it yet, they assumed I was a drinker, and I wasn't.'
Llywydd, there are countless examples of how people who have experienced trauma in their lives are being treated differently to how either I or you or the rest of the Members in this Senedd would be spoken to. First Minister, in the programme for government, you are committed to exploring radical reform of current services for care leavers. It is clear from the conversations that I've had that they want to engage in this process. Will you commit to ensuring that young people in care, and care leavers, are fully engaged?
Rwy'n ddiolchgar i'r Prif Weinidog am hynna. A bydd y Prif Weinidog yn ymwybodol fy mod, ar hyn o bryd, yn cadeirio sesiynau tystiolaeth y Pwyllgor Deisebau ar gasglu a chyhoeddi data fel mater o drefn ar faint o fabanod a phlant sy'n dychwelyd at eu rhieni sydd â phrofiad o ofal ar ddiwedd lleoliad rhiant a phlentyn. Nawr, yn rhan o fy ymrwymiad i ymgysylltu'r pwyllgor â'r cyhoedd yng Nghymru, ymwelais i â fy nghyd-Aelod Buffy Williams â Voices From Care Cymru gan gyfarfod â rhieni â phrofiad o ofal i glywed yn uniongyrchol ganddyn nhw. Dywedodd un unigolyn wrthym ni am y rhyngweithio y cafodd gyda'r gweithiwr cymdeithasol, a dyfynnaf:
'Roedd gen i ychydig o win yn y gegin ers y Nadolig. Daeth y gweithiwr cymdeithasol i mewn, dod o hyd iddo, a'i dywallt i lawr y sinc. A dywedodd, "Os gwnei di barhau fel hyn, fe fyddi di yn yr un sefyllfa â dy fam yn y pen draw." Doeddwn i ddim hyd yn oed wedi ei agor eto, roedden nhw'n cymryd yn ganiataol fy mod i'n yfwr, a doeddwn i ddim.'
Llywydd, ceir enghreifftiau di-rif o sut mae pobl sydd wedi dioddef trawma yn eu bywydau yn cael eu trin yn wahanol i'r ffordd y byddai rhywun yn siarad â fi neu chi neu weddill yr Aelodau yn y Senedd hon. Prif Weinidog, yn y rhaglen lywodraethu, rydych chi wedi ymrwymo i archwilio diwygio radical i'r gwasanaethau presennol ar gyfer y rhai sy'n gadael gofal. Mae'n amlwg o'r sgyrsiau yr wyf i wedi eu cael eu bod nhw eisiau cymryd rhan yn y broses hon. A wnewch chi ymrwymo i sicrhau bod pobl ifanc mewn gofal, a'r rhai sy'n gadael gofal, yn cael eu cynnwys yn llawn?
Llywydd, I thank Jack Sargeant for that additional question. And I think it illustrates the importance of the committee that he chairs and the way in which the Petitions Committee is able to bring the direct testimony of people in Wales to bear on the discussions that we have as a Government and in this Chamber. We are already committed to making sure that the voice of young people is heard in the programmes that we are taking forward. We launched our children and young people's plan on 1 March. It was a great pleasure, together with the Minister Julie Morgan to meet with young people whose voices were reflected in that plan. And the oversight board, which is charged with making sure that that plan is put into practice, has two care-experienced young people on that board—one representing young people from north Wales and the other young people here in the south. Our corporate parenting group, which, again, oversees the work that our local authority colleagues are doing, has five young people in a panel, helping to make sure that that work is properly discharged. All of that is testimony to our ongoing determination to make sure that the voice of young people, and particularly care-experienced young people, is heard directly in the development of the services on which they either currently or have in the past relied.
In relation to the specific point that Jack Sargeant raised, Llywydd, we are committed as a Government to making sure that there are parental advocacy services for families who find themselves at risk of being drawn into the care system, so that those sorts of remarks are not made to people who are vulnerable in that way, in a way that they would not be made of other parents. And that parental advocacy service has now been funded, as a result of the budget passed in this Senedd, and will be rolled out over the 12 months that lie ahead, and will be a further example of the way in which we can make sure that the voice of young people, and the voice of those caught up in public systems, is heard and heard powerfully.
Llywydd, diolch i Jack Sargeant am y cwestiwn ychwanegol yna. Ac rwy'n credu ei fod yn dangos pwysigrwydd y pwyllgor y mae'n ei gadeirio a'r ffordd y gall y Pwyllgor Deisebau sicrhau bod tystiolaeth uniongyrchol pobl yng Nghymru yn dylanwadu ar y trafodaethau yr ydym ni'n eu cael fel Llywodraeth ac yn y Siambr hon. Rydym ni eisoes wedi ymrwymo i wneud yn siŵr bod llais pobl ifanc yn cael ei glywed yn y rhaglenni yr ydym ni'n eu datblygu. Lansiwyd ein cynllun plant a phobl ifanc ar 1 Mawrth. Roedd yn bleser mawr, ynghyd â'r Gweinidog Julie Morgan, cael cyfarfod â phobl ifanc yr adlewyrchwyd eu lleisiau yn y cynllun hwnnw. Ac mae gan y bwrdd goruchwylio, sy'n gyfrifol am wneud yn siŵr bod y cynllun hwnnw yn cael ei roi ar waith, ddau berson ifanc â phrofiad o ofal ar y bwrdd hwnnw—un yn cynrychioli pobl ifanc o'r gogledd a'r llall bobl ifanc yma yn y de. Mae gan ein grŵp rhianta corfforaethol, sydd, eto, yn goruchwylio'r gwaith y mae ein cydweithwyr yn yr awdurdodau lleol yn ei wneud, bump o bobl ifanc mewn panel, yn helpu i wneud yn siŵr bod y gwaith hwnnw yn cael ei gyflawni yn briodol. Mae hynny i gyd yn dyst i'n penderfyniad parhaus i wneud yn siŵr bod llais pobl ifanc, ac yn enwedig pobl ifanc â phrofiad o ofal, yn cael ei glywed yn uniongyrchol yn natblygiad y gwasanaethau y maen nhw naill ai'n dibynnu arnyn nhw ar hyn o bryd neu wedi dibynnu arnyn nhw yn y gorffennol.
O ran y pwynt penodol a gododd Jack Sargeant, Llywydd, rydym ni wedi ymrwymo fel Llywodraeth i wneud yn siŵr bod gwasanaethau eiriolaeth rhieni ar gael i deuluoedd sy'n cael eu hunain mewn perygl o gael eu tynnu i mewn i'r system ofal, fel nad yw'r mathau hynny o sylwadau yn cael eu gwneud i bobl sy'n agored i niwed yn y ffordd honno, mewn ffordd na fydden nhw'n cael eu gwneud gan rieni eraill. Ac mae'r gwasanaeth eiriolaeth rhieni hwnnw bellach wedi cael ei ariannu, o ganlyniad i'r gyllideb a basiwyd yn y Senedd hon, ac a fydd yn cael ei chyflwyno dros y 12 mis sydd o'n blaenau, ac a fydd yn enghraifft arall o'r ffordd y gallwn ni wneud yn siŵr sicrhau bod llais pobl ifanc, a llais y rhai sy'n ymwneud â systemau cyhoeddus, yn cael ei glywed a'i glywed yn rymus.
Gareth Davies.
Gareth Davies.
I didn't realise I was down for a supplementary. But on your point on the abolition of the profit-making children's services in Wales, it actually makes up 80 per cent of the sector, First Minister. So, with that in mind, are you able to change that policy to make it more reflective of the private sector, which makes up such a fair chunk of the sector in Wales? Thank you.
Doeddwn i ddim yn sylweddoli fy mod i i lawr ar gyfer cwestiwn atodol. Ond o ran eich pwynt am ddiddymu'r gwasanaethau i blant sy'n gwneud elw yng Nghymru, mae'n 80 y cant o'r sector, Prif Weinidog. Felly, gyda hynny mewn golwg, a allwch chi newid y polisi hwnnw i'w wneud yn fwy adlewyrchol o'r sector preifat, sy'n rhan mor fawr o'r sector yng Nghymru? Diolch.
No, Llywydd, I don't intend to change that policy. It is a policy directly influenced by the voices of young people themselves. I commend to the Member the annual report of the children's commissioner, in which young people in the care system described what it is like to be put up for auction on a website so that their care can be provided by the cheapest bid. That is simply not acceptable here in Wales. The services that are provided to our young people need to be provided on the basis of their need, rather than the private profit taking of private companies. I wonder whether the Member has read the Competition and Markets Authority report—two reports—last year, commissioned by his Government in Westminster, both of which report on the excessive profit taking of companies in this field, a fact that was recognised by UK Ministers. We will work over the course of this term to make sure that companies that operate in Wales do so in a way that guarantees any profits they make are reinvested in the service that they provide, rather than being taken out of Wales into the hands of private shareholders.
Na, Llywydd, nid wyf i'n bwriadu newid y polisi hwnnw. Mae'n bolisi sy'n cael ei ddylanwadu yn uniongyrchol gan leisiau'r bobl ifanc eu hunain. Rwy'n argymell i'r Aelod adroddiad blynyddol y comisiynydd plant, lle disgrifiodd pobl ifanc yn y system ofal sut beth yw cael eu rhoi ar werth ar wefan fel y gall eu gofal gael ei ddarparu gan y cais rhataf. Nid yw hynny yn dderbyniol yma yng Nghymru. Mae angen darparu'r gwasanaethau a ddarperir i'n pobl ifanc ar sail eu hangen, yn hytrach nag elw preifat cwmnïau preifat. Tybed a yw'r Aelod wedi darllen adroddiad yr Awdurdod Cystadleuaeth a Marchnadoedd—dau adroddiad—y llynedd, a gomisiynwyd gan ei Lywodraeth yn San Steffan, y mae'r ddau ohonyn nhw yn adrodd ar y ffaith bod cwmnïau yn y maes hwn yn cymryd gormod o elw, ffaith a gydnabuwyd gan Weinidogion y DU. Byddwn yn gweithio yn ystod y tymor hwn i wneud yn siŵr bod cwmnïau sy'n gweithredu yng Nghymru yn gwneud hynny mewn ffordd sy'n sicrhau bod unrhyw elw y maen nhw'n ei wneud yn cael ei ail-fuddsoddi yn y gwasanaeth y maen nhw'n ei ddarparu, yn hytrach na chael ei dynnu allan o Gymru i ddwylo cyfranddalwyr preifat.
Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd y Ceidwadwyr Cymreig, Andrew R.T. Davies.
Questions now from party leaders. The leader of the Welsh Conservatives, Andrew R.T. Davies.
Thank you, Presiding Officer. First Minister, when I was going round Wales over the last couple of weeks, which was far more profitable for you than me as it turned out last Thursday—[Laughter.]—there were many things that were raised with me as I went round Wales, but one of the key themes that came across in all parts of Wales was access to GPs and the ability to get appointments in GP surgeries. And the recent announcement from the Welsh Government over the workforce planning and the money that's going to be made available talks of funding 160 places per year, but, according to the BMA, to meet the demand requirement, we're going to need to be funding close to 200 places to make sure that we're replacing people who are retiring or leaving the workforce or reducing their hours.
Another point that is being made by the BMA is that just over two thirds of doctors here in Wales only work full-time hours, so nearly a third are on part-time hours, and equally we have a higher number of GPs who are over 60—23 per cent of GPs in Wales are currently over 60. That's creating, I hope you will agree with me, real pressure in shaping the service for the future. So, do you agree with me that there is an issue about ramping up the number of training places for GP provision here in Wales, and also making sure that we create a service that is fit for the future and able to be accessed by patients wherever you live in Wales?
Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, pan oeddwn i'n mynd o gwmpas Cymru dros yr wythnosau diwethaf, a oedd yn llawer mwy proffidiol i chi nag i mi fel y daeth i'r amlwg ddydd Iau diwethaf—[Chwerthin.]—codwyd llawer o bethau gyda mi wrth i mi fynd o gwmpas Cymru, ond un o'r themâu allweddol a ddaeth i'r amlwg ym mhob rhan o Gymru oedd mynediad at feddygon teulu a'r gallu i gael apwyntiadau mewn meddygfeydd teulu. Ac mae'r cyhoeddiad diweddar gan Lywodraeth Cymru ynghylch cynllunio'r gweithlu a'r arian a fydd ar gael yn sôn am ariannu 160 o leoedd y flwyddyn, ond, yn ôl Cymdeithas Feddygol Prydain, i fodloni'r gofyniad galw, bydd angen i ni ariannu yn agos at 200 o leoedd i wneud yn siŵr ein bod ni'n disodli pobl sy'n ymddeol neu'n gadael y gweithlu neu'n lleihau eu horiau.
Pwynt arall sy'n cael ei wneud gan Gymdeithas Feddygol Prydain yw mai dim ond ychydig dros ddwy ran o dair o feddygon yma yng Nghymru sy'n gweithio oriau llawn amser, felly mae bron i draean ar oriau rhan-amser, ac yn yr un modd mae gennym ni nifer uwch o feddygon teulu sydd dros 60 oed—mae 23 y cant o feddygon teulu yng Nghymru dros 60 oed ar hyn o bryd. Mae hynny'n creu, rwy'n gobeithio y byddwch chi'n cytuno â mi, pwysau gwirioneddol o ran llunio'r gwasanaeth ar gyfer y dyfodol. Felly, a ydych chi'n cytuno â mi bod problem o ran cynyddu nifer y lleoedd hyfforddi ar gyfer darpariaeth meddygon teulu yma yng Nghymru, a hefyd gwneud yn siŵr ein bod ni'n creu gwasanaeth sy'n addas ar gyfer y dyfodol ac y gall cleifion ei ddefnyddio lle bynnag yr ydych chi'n byw yng Nghymru?
I thank the Member for those important points. He is right to say that we have to train the GP workforce that we need for the future. We have a record number of GP trainees in Wales. We had a period not that long ago when we struggled to fill the number of training places that we had available. Now we're oversubscribed for training places, and that, of course, is being taken into account by the body that plans workforce provision for the health service here in Wales in the future. I hope the Member will have seen the latest number of GPs that we have in Wales, which rose again in the figures published just around Christmas time. Whereas the number of GPs in the English health service has been falling, in Wales we are managing to sustain the number we have and to increase it as well.
The nature of the GP workforce is changing, Llywydd. People are choosing to work part-time hours, and that reflects the nature of people who are being recruited into it. The old patterns—the old patterns—of people buying a stake in a business, thinking of themselves being there for 30 or 40 years, many young people who are becoming GPs don't see their futures in that way, and we have to craft futures for them that means that Wales continues to attract the people that we need. I make one other point, which I make every time this is raised with me: primary care is more than GPs. And while GPs are fundamental, they oversee the system, they have a level of expertise that means that they are responsible for the wider team, the future is at least as much about making sure we have all those other components of the team—the practice nurses, the paramedics, the physiotherapists—all those people that will work alongside GPs to make sure that people in Wales get the primary care service they need.
Diolch i'r Aelod am y pwyntiau pwysig yna. Mae'n iawn i ddweud bod yn rhaid i ni hyfforddi'r gweithlu meddygon teulu sydd ei angen arnom ni ar gyfer y dyfodol. Mae gennym ni'r nifer uchaf erioed o feddygon teulu dan hyfforddiant yng Nghymru. Cawsom gyfnod nid mor bell â hynny yn ôl pan oeddem ni'n ei chael hi'n anodd llenwi nifer y lleoedd hyfforddi a oedd ar gael gennym ni. Nawr, mae gormod o alw am leoedd hyfforddi, ac mae hynny, wrth gwrs, yn cael ei gymryd i ystyriaeth gan y corff sy'n cynllunio darpariaeth y gweithlu ar gyfer y gwasanaeth iechyd yma yng Nghymru yn y dyfodol. Rwy'n gobeithio y bydd yr Aelod wedi gweld y nifer ddiweddaraf o feddygon teulu sydd gennym ni yng Nghymru, a gynyddodd eto yn y ffigurau a gyhoeddwyd tua adeg y Nadolig. Er bod nifer y meddygon teulu yn y gwasanaeth iechyd yn Lloegr wedi bod yn gostwng, yng Nghymru rydym ni'n llwyddo i gynnal y nifer sydd gennym ni, a'i chynyddu hefyd.
Mae natur y gweithlu meddygon teulu yn newid, Llywydd. Mae pobl yn dewis gweithio oriau rhan-amser, ac mae hynny yn adlewyrchu natur y bobl sy'n cael eu recriwtio iddo. Nid yw'r hen batrymau—yr hen batrymau—o bobl yn prynu cyfran mewn busnes, yn meddwl y byddan nhw yno am 30 neu 40 mlynedd, nid yw llawer o bobl ifanc sy'n dod yn feddygon teulu yn gweld eu dyfodol yn y ffordd honno, ac mae'n rhaid i ni lunio dyfodol iddyn nhw sy'n golygu bod Cymru yn parhau i ddenu'r bobl sydd eu hangen arnom ni. Gwnaf un pwynt arall, yr wyf i'n ei wneud bob tro y caiff hyn ei godi gyda mi: mae gofal sylfaenol yn fwy na meddygon teulu. Ac er bod meddygon teulu yn hanfodol, maen nhw'n goruchwylio'r system, mae ganddyn nhw lefel o arbenigedd sy'n golygu eu bod nhw'n gyfrifol am y tîm ehangach, mae'r dyfodol yn ymwneud o leiaf â gwneud yn siŵr bod gennym ni'r holl elfennau eraill hynny o'r tîm—y nyrsys practis, y parafeddygon, y ffisiotherapyddion—yr holl bobl hynny a fydd yn gweithio ochr yn ochr â meddygon teulu i wneud yn siŵr bod pobl yng Nghymru yn cael y gwasanaeth gofal sylfaenol sydd ei angen arnyn nhw.
Thank you for the answer, First Minister. It is a fact that there are more GPs in Wales, but it is a fact, obviously, that many are part-time, as I said in my opening remarks to you. Nearly a third of the workforce is on a part-time basis when it comes to GP practices. Importantly, as I said to you, I recognise that there's an increased number of GPs being trained, but the actual figures show that the Government is funding training places to about 160 a year, when the actual demand is 200 places. So, what I'm looking for from you today, First Minister, and I'm sure those connected with primary medical care here in Wales will look for as well, is a commitment from the Welsh Government to actually meet the demand that the requirement needs, which is to put another 40 places on the table so that we can get to 200 training places here in Wales to meet what the workforce of 2030 will need to look like in the primary sector. I agree entirely with the remarks you make that the primary sector is broader than just GP practices—pharmacists in particular offer a very, very important role in supporting GPs in the work they do—but it is a fact that, underpinning entry into the NHS, you need a robust and sustainable GP workforce and, as I said, the modelling shows that we need to be training 200 GPs a year rather than the 160 we are at the moment. Will you commit to that?
Diolch am yr ateb, Prif Weinidog. Mae'n ffaith bod mwy o feddygon teulu yng Nghymru, ond mae'n ffaith, yn amlwg, bod llawer ohonyn nhw yn rhan-amser, fel y dywedais i yn fy sylwadau agoriadol i chi. Mae bron i draean o'r gweithlu ar sail ran-amser pan ddaw i bractisau meddygon teulu. Yn bwysig, fel y dywedais wrthych chi, rwy'n cydnabod bod mwy o feddygon teulu yn cael eu hyfforddi, ond mae'r ffigurau gwirioneddol yn dangos bod y Llywodraeth yn ariannu lleoedd hyfforddi i tua 160 y flwyddyn, pan fo'r galw gwirioneddol yn 200 o leoedd. Felly, yr hyn yr wyf i'n chwilio amdano gennych chi heddiw, Prif Weinidog, ac rwy'n siŵr y bydd y rhai sy'n gysylltiedig â gofal meddygol sylfaenol yma yng Nghymru yn chwilio amdano hefyd, yw ymrwymiad gan Lywodraeth Cymru i fodloni'r galw sydd ei angen ar y gofyniad, sef rhoi 40 o leoedd eraill ar y bwrdd fel y gallwn ni gyrraedd 200 o leoedd hyfforddi yma yng Nghymru i fodloni'r ffordd y bydd angen i weithlu 2030 edrych yn y sector sylfaenol. Rwy'n cytuno yn llwyr â'r sylwadau yr ydych chi'n eu gwneud bod y sector sylfaenol yn ehangach na phractisau meddygon teulu yn unig—mae fferyllwyr yn arbennig yn cynnig swyddogaeth bwysig dros ben o ran cefnogi meddygon teulu yn y gwaith y maen nhw'n ei wneud—ond mae'n ffaith eich bod chi angen, fel sail i fynediad at y GIG, gweithlu meddygon teulu cadarn a chynaliadwy ac, fel y dywedais i, mae'r modelu yn dangos bod angen i ni hyfforddi 200 o feddygon teulu y flwyddyn yn hytrach na'r 160 yr ydym ni'n eu hyfforddi ar hyn o bryd. A wnewch chi ymrwymo i hynny?
Llywydd, there's little that I disagree with in what the leader of the opposition has said, and I certainly agree with him about the importance of pharmacists and the part that they play. They're playing a particularly significant part at the moment when there are, for a variety of reasons, shortages of a number of very important medicines that pharmacists have to manage. There are different ways in which you can model the need for GPs in the future. We ask the body that we have set up, Health Education and Improvement Wales, to do that on our behalf. They will take into account the views of the profession, of course, but they will have other sources of evidence available to them. This Labour Government has never failed to fund an expansion in the numbers of GP training places when that is the advice that we have had from those who are in the position to carry out that analysis. If they come to us and they seek a further increase—remember, 160 is a significant increase on the figures that we used to have—if they come to us and make that case, then, of course, that will be very properly considered by us.
Llywydd, nid oes llawer yr wyf i'n anghytuno ag ef yn yr hyn y mae arweinydd yr wrthblaid wedi ei ddweud, ac rwy'n sicr yn cytuno ag ef ynglŷn â phwysigrwydd fferyllwyr a'r rhan y maen nhw'n ei chwarae. Maen nhw'n chwarae rhan arbennig o arwyddocaol ar hyn o bryd pan fo prinder, am amryw o resymau, nifer o feddyginiaethau pwysig iawn y mae'n rhaid i fferyllwyr eu rheoli. Mae gwahanol ffyrdd y gallwch chi fodelu'r angen am feddygon teulu yn y dyfodol. Rydym ni'n gofyn i'r corff yr ydym ni wedi ei sefydlu, Addysg a Gwella Iechyd Cymru, wneud hynny ar ein rhan. Byddan nhw'n cymryd safbwyntiau’r proffesiwn i ystyriaeth, wrth gwrs, ond bydd ganddyn nhw ffynonellau eraill o dystiolaeth ar gael iddyn nhw. Nid yw'r Llywodraeth Lafur hon erioed wedi methu ag ariannu cynnydd i nifer y lleoedd hyfforddi meddygon teulu pan mai dyna'r cyngor yr ydym ni wedi ei gael gan y rhai sydd yn y sefyllfa i gynnal y dadansoddiad hwnnw. Os byddan nhw'n dod atom ni ac yn gofyn am gynnydd pellach—cofiwch, mae 160 yn gynnydd sylweddol ar y ffigurau a oeddem gennym ni gynt—os byddan nhw'n dod atom ni ac yn gwneud y ddadl honno, yna, wrth gwrs, bydd hynny yn cael ei ystyried yn briodol iawn gennym ni.
Thank you for that answer, First Minister. I very much hope that those in the medical fraternity such as the British Medical Association do come and make that powerful case to you, because I detected a commitment to achieve those extra funded places if that case is presented to you. But what we also know in the acute sector, i.e. the hospitals, is that regular data is not provided on vacancy rates. It was welcome that the nurse staffing measure was put in place some time ago that protected certain positions within the hospital settings, but what we do know from the freedom of information replies that organisations have had is that, in some health boards, only 52 per cent of consultant positions are permanent—48 per cent are filled by temporary consultants. That clearly isn't sustainable in developing a workforce to meet the backlog of the pandemic, but also a workforce that is sustainable going forward. Will you commit to making sure that regular data on vacancies within the acute sector, i.e. our hospitals, is published by the Welsh Government so that we can see how much progress the Welsh Government is making in fulfilling the vacancies that are on our hospital sheets at the moment so that ward rounds can be covered and we can make real progress in eating into the waiting lists that have built up through the pandemic?
Diolch am yr ateb yna, Prif Weinidog. Rwy'n gobeithio yn fawr y bydd y rhai yn y maes meddygol fel Cymdeithas Feddygol Prydain yn dod ac yn gwneud y ddadl rymus honno i chi, oherwydd fe wnes i synhwyro ymrwymiad i sicrhau'r lleoedd wedi'u hariannu ychwanegol hynny os caiff y ddadl honno ei gwneud i chi. Ond yr hyn yr ydym ni hefyd yn ei wybod yn y sector acíwt, h.y. yr ysbytai, yw nad yw data rheolaidd yn cael eu darparu ar gyfraddau swyddi gwag. Roedd i'w groesawu bod y mesur staff nyrsio wedi cael ei roi ar waith beth amser yn ôl a oedd yn diogelu rhai swyddi yn yr ysbytai, ond yr hyn yr ydym ni'n ei wybod o'r atebion rhyddid gwybodaeth y mae sefydliadau wedi eu cael yw mai dim ond 52 y cant o swyddi meddygon ymgynghorol sy'n barhaol mewn rhai byrddau iechyd—mae 48 y cant wedi eu llenwi gan feddygon ymgynghorol dros dro. Mae'n amlwg nad yw hynny yn gynaliadwy o ran datblygu gweithlu i ymdrin â'r ôl-groniad o'r pandemig, ond hefyd gweithlu sy'n gynaliadwy ar gyfer y dyfodol. A wnewch chi ymrwymo i wneud yn siŵr bod data rheolaidd ar swyddi gwag yn y sector acíwt, h.y. ein hysbytai, yn cael eu cyhoeddi gan Lywodraeth Cymru fel y gallwn ni weld faint o gynnydd y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud o ran llenwi'r swyddi gwag sydd ar ein taflenni ysbytai ar hyn o bryd fel y gellir cael cymorth wrth gefn ar gyfer rowndiau ward ac y gallwn ni wneud cynnydd gwirioneddol o ran ymdrin â'r rhestrau aros sydd wedi datblygu drwy'r pandemig?
Llywydd, I'm happy to look at the issue that the Member raises. We publish a great deal of data on the Welsh workforce. If there are gaps in it that can sensibly be filled, then of course I'm happy to look at the point the Member has raised.
Llywydd, rwy'n hapus i edrych ar y mater y mae'r Aelod yn ei godi. Rydym ni'n cyhoeddi llawer iawn o ddata ar weithlu Cymru. Os oes bylchau ynddo y gellir eu llenwi yn synhwyrol, yna wrth gwrs rwy'n hapus i edrych ar y pwynt y mae'r Aelod wedi ei godi.
Arweinydd Plaid Cymru, Adam Price.
Leader of Plaid Cymru, Adam Price.
First Minister, some might think that it was a curious choice for us to choose to announce the terms of our agreement on strengthening Welsh democracy on the same day as the state opening of that other Parliament on the banks of the Thames. I think it was serendipitous, because it allows us to draw a contrast, doesn't it, with that creaking Westminster system, with all the pomp and ceremony, with elected MPs—I used to be among them—summoned by Black Rod to the unelected House of Lords packed to the rafters with Boris Johnson's cronies. Now, beyond the detail of what we have announced today, isn't what lies at the heart of it a desire to build, here in Wales, a modern democracy, abolishing the unfair first-past-the-post system, a fully gender-balanced, working Parliament committed to making a difference in people's lives, not the gentleman's club-cum-pantomime Parliament of Westminster?
Prif Weinidog, efallai y byddai rhai yn meddwl ei fod yn ddewis rhyfedd i ni ddewis cyhoeddi telerau ein cytundeb ar gryfhau democratiaeth Cymru ar yr un diwrnod ag agoriad swyddogol y Senedd arall honno ar lannau afon Tafwys. Rwy'n credu ei fod yn serendipaidd, oherwydd mae'n caniatáu i ni nodi gwrthgyferbyniad, onid yw, gyda'r system sigledig honno yn San Steffan, gyda'r holl bomp a seremoni, gydag ASau etholedig—roeddwn i yn arfer bod yn eu plith—yn cael eu galw gan Black Rod i Dŷ'r Arglwyddi anetholedig sy'n llawn dop gyda ffrindiau Boris Johnson. Nawr, y tu hwnt i fanylion yr hyn yr ydym ni wedi ei gyhoeddi heddiw, onid yr hyn sydd wrth ei wraidd yw'r awydd i adeiladu, yma yng Nghymru, democratiaeth fodern, gan ddiddymu'r system y cyntaf i'r felin annheg, Senedd ymarferol sy'n gwbl gytbwys o ran y rhywiau ac wedi ymrwymo i wneud gwahaniaeth ym mywydau pobl, nid Senedd San Steffan, sy'n glwb bonheddwyr ac yn bantomeim yn un?
Well, Llywydd, I do think today is a very significant day in the development of this institution. I brought with me my copy of the Richard commission, and as I was thinking of coming down here this afternoon, I remembered vividly standing alongside the then First Minister, Rhodri Morgan, when he made a telephone call to Lord Richard asking him to chair that commission. And here we are, 20 years beyond its proposal for an expansion in the number of elected Members here in Wales, finally able to bring the capacity of the Senedd to a point where it is able to discharge the responsibilities that fall on the shoulders of people who are elected to be here. And that's the purpose of the reform, isn't it? It's to make sure that decisions that are made here in Wales on behalf of people in Wales are carried out by an institution that's properly equipped to do that.
I've looked back recently, Llywydd, at the many proposals to create a Parliament here in Wales. Not a single one of them, other than the one that got onto the statute book, proposed a number as small as 60. The Kilbrandon report, set up in the 1960s, proposed 100 members for the Welsh parliament that it proposed. You can go back as far as Emlyn Hooson's St David's day government of Wales Bill in 1967 to see a proposal for 88 members of the parliament that was proposed then, and that was a body without many of the responsibilities that have to be exercised here. So, the purpose of the reforms and the fact that we have been able to reach an agreement, after what will by then be 25 years of trying to achieve reform, will be the creation of a parliament here in Wales that reflects the people of Wales in its diversity, and properly equipped to discharge the responsibilities that this Senedd is charged to carry out on behalf of Welsh people.
Wel, Llywydd, rwy'n credu bod heddiw yn ddiwrnod arwyddocaol iawn yn natblygiad y sefydliad hwn. Fe wnes i ddod â fy nghopi o gomisiwn Richard gyda mi, a phan roeddwn i'n meddwl am ddod i lawr yma y prynhawn yma, cofiais yn eglur sefyll ochr yn ochr â'r Prif Weinidog ar y pryd, Rhodri Morgan, pan wnaeth alwad ffôn i'r Arglwydd Richard yn gofyn iddo gadeirio'r comisiwn hwnnw. A dyma ni, 20 mlynedd y tu hwnt i'w gynnig i ehangu nifer yr Aelodau etholedig yma yng Nghymru, o'r diwedd yn gallu dod â chapasiti'r Senedd i bwynt lle y gall gyflawni'r cyfrifoldebau sy'n disgyn ar ysgwyddau pobl sy'n cael eu hethol i fod yma. Ac onid dyna bwrpas y diwygiad? I wneud yn siŵr bod penderfyniadau sy'n cael eu gwneud yma yng Nghymru ar ran pobl yng Nghymru yn cael eu gweithredu gan sefydliad sydd â'r adnoddau priodol i wneud hynny.
Rwyf i wedi edrych yn ôl yn ddiweddar, Llywydd, ar y cynigion niferus i greu Senedd yma yng Nghymru. Nid oedd yr un ohonyn nhw, ac eithrio'r un a gyrhaeddodd y llyfr statud, yn cynnig nifer mor fach â 60. Cynigiodd adroddiad Kilbrandon, a sefydlwyd yn y 1960au, 100 o aelodau ar gyfer y senedd Cymru a gynigiwyd ganddo. Gallwch fynd yn ôl cyn belled â Bil Llywodraeth Cymru dydd Gŵyl Dewi Emlyn Hooson ym 1967 i weld cynnig ar gyfer 88 aelod o'r senedd a gynigiwyd bryd hynny, ac roedd hwnnw yn gorff heb lawer o'r cyfrifoldebau y mae'n rhaid eu harfer yma. Felly, diben y diwygiadau a'r ffaith ein bod ni wedi gallu dod i gytundeb, ar ôl yr hyn a fydd erbyn hynny wedi bod yn 25 mlynedd o geisio sicrhau diwygio, fydd creu senedd yma yng Nghymru sy'n adlewyrchu pobl Cymru yn ei hamrywiaeth, ac sydd â'r gallu priodol i gyflawni'r cyfrifoldebau y mae'r Senedd hon yn gyfrifol am eu cyflawni ar ran pobl Cymru.
Of course, the Conservative Party, predictably once again, are saying that the people of Wales don't want any more politicians. They're almost right, of course, because what the people of Wales don't want is any more Tory politicians, as we saw clearly demonstrated on Thursday. You and I, First Minister—[Interruption]. You and I, First Minister—[Interruption]. You and I, First Minister, have a different vision for the constitutional future of Wales. Now, what we are trying to build here, of course, is not a—. What we're trying to build here, of course, is not a stepping stone to any one future for Wales, not a half-way house, but a firm foundation upon which the people of Wales can decide their own future—a futureproofed democracy, ready for more powers fit for the twenty-first century. And isn't that the central question—whether this Senedd should just be a mere symbol of our democracy, or should it be a Parliament with the powers, the time, the skills, the tools and the personnel to do the job that the people of Wales have asked us to do, not just in one referendum, but in two, and in every election that each one of us have stood in in the intervening period?
Wrth gwrs, mae'r Blaid Geidwadol, yn ôl y disgwyl unwaith eto, yn dweud nad yw pobl Cymru eisiau mwy o wleidyddion. Maen nhw bron yn iawn, wrth gwrs, oherwydd yr hyn nad yw pobl Cymru ei eisiau yw mwy o wleidyddion Torïaidd, fel y gwelsom ni'n cael ei ddangos yn eglur ddydd Iau. Mae gennych chi a minnau, Prif Weinidog—[Torri ar draws]. Mae gennych chi a minnau, Prif Weinidog—[Torri ar draws]. Mae gennych chi a minnau, Prif Weinidog, wahanol weledigaeth ar gyfer dyfodol cyfansoddiadol Cymru. Nawr, nid yw'r hyn yr ydym ni'n ceisio ei adeiladu yma, wrth gwrs, yn—. Nid yw'r hyn yr ydym ni'n ceisio ei adeiladu yma, wrth gwrs, yn garreg sarn tuag at unrhyw un dyfodol i Gymru, nid opsiwn hanner ffordd, ond sylfaen gadarn i bobl Cymru allu penderfynu ar eu dyfodol eu hunain—democratiaeth sy'n ystyriol o'r dyfodol, yn barod am fwy o bwerau sy'n addas ar gyfer yr unfed ganrif ar hugain. Ac onid dyna'r cwestiwn canolog—a ddylai'r Senedd hon fod yn symbol o'n democratiaeth yn unig, ynteu a ddylai fod yn Senedd sydd â'r pwerau, yr amser, y sgiliau, yr offer a'r personél i wneud y gwaith y mae pobl Cymru wedi gofyn i ni ei wneud, nid yn unig mewn un refferendwm, ond mewn dau, ac ym mhob etholiad y mae pob un ohonom ni wedi sefyll ynddo yn y cyfamser?
Llywydd, I too am not surprised at the opposition of the Welsh Conservatives to the further development of democracy here in Wales. All the arguments that I hear deployed are exactly the arguments that they deployed in opposing devolution in the first place. This is an entirely unreconstructed party when it comes to these matters. We don't need to pour salt in open wounds here, I'm sure, but people around the Chamber will know that, on Thursday of last week, in Scotland, 23 per cent of Conservative councillors were lost at the election; in England, 25 per cent of Conservative councillors failed to be re-elected; and in Wales the number went down by 44 per cent. That just has to tell you something. It tells you something about the way in which the continuing reactionary positions taken by the Welsh Conservatives just do not chime with the way in which people in Wales want to see their democracy develop. People want to see a Chamber here that is properly equipped to do the job that we are asked to do. Report after report and commission after commission,have demonstrated that, with its current membership and the level of responsibilities that are discharged here, you cannot do the job in the way that people in Wales have a right to expect it to be done. The reforms that we've agreed on will put that right, and will put it right not just for the next 10 years but I think for the foreseeable future.
Llywydd, nid wyf innau ychwaith yn synnu at wrthwynebiad y Ceidwadwyr Cymreig i ddatblygu democratiaeth ymhellach yma yng Nghymru. Yr holl ddadleuon a glywaf yn cael eu defnyddio yw'r union ddadleuon a ddefnyddiwyd ganddyn nhw wrth wrthwynebu datganoli yn y lle cyntaf. Mae hon yn blaid sydd heb newid o gwbl o ran y materion hyn. Nid oes angen i ni arllwys halen i unrhyw friwiau agored yma, rwy'n siŵr, ond bydd pobl o amgylch y Siambr yn gwybod, ddydd Iau yr wythnos diwethaf, yn yr Alban, y collwyd 23 y cant o gynghorwyr Ceidwadol yn yr etholiad; yn Lloegr, methodd 25 y cant o gynghorwyr Ceidwadol â chael eu hailethol; ac yng Nghymru gostyngodd y nifer 44 y cant. Mae'n rhaid bod hynny yn dweud rhywbeth wrthych chi. Mae'n dweud rhywbeth wrthych chi am y ffordd nad yw'r safbwyntiau adweithiol parhaus y mae'r Ceidwadwyr Cymreig yn eu cymryd yn cyd-fynd â'r ffordd y mae pobl yng Nghymru eisiau gweld eu democratiaeth yn datblygu. Mae pobl eisiau gweld Siambr yma sydd â'r adnoddau priodol i wneud y gwaith y gofynnir i ni ei wneud. Mae adroddiad ar ôl adroddiad a chomisiwn ar ôl y comisiwn wedi dangos, gyda'i haelodaeth bresennol a lefel y cyfrifoldebau a gyflawnir yma, na allwch chi wneud y gwaith yn y ffordd y mae gan bobl yng Nghymru yr hawl i ddisgwyl iddo gael ei wneud. Bydd y diwygiadau yr ydym ni wedi cytuno arnyn nhw yn cywiro hynny, ac yn ei gywiro nid yn unig am y 10 mlynedd nesaf ond rwy'n meddwl am y dyfodol rhagweladwy.
One of the ways to confirm that you're right, of course, is knowing that the Conservative Party disagrees with you, because they've been on the wrong side of history on virtually every major question in 300 years of human progress.
Un o'r ffyrdd o gadarnhau eich bod chi'n iawn, wrth gwrs, yw gwybod bod y Blaid Geidwadol yn anghytuno â chi, oherwydd maen nhw wedi bod ar ochr anghywir hanes ar bron bob cwestiwn pwysig mewn 300 mlynedd o gynnydd dynol.
Un o'r pethau mwyaf cyffrous am y cynlluniau diwygio yw'r addewid i ddeddfu i warantu cynrychiolaeth gyfartal o ddynion a merched wrth galon ein prif gorff democrataidd. Tra bod cwotâu rhywedd statudol yn ganolog i'r prif gynigion rŷn ni wedi'u cyhoeddi heddiw, ac yn gwbl hanfodol i wireddu'r nod hynny, ac yn gweithio er lles pawb yng Nghymru, ydy'r Prif Weinidog yn gytûn y dylid manteisio ar y cyfle mae diwygio yn ei gynnig i gyflwyno ystod ehangach o gamau i sicrhau bod y Senedd yn gynhwysol, gan gynnwys rhannu swyddi gan Aelodau a mesurau eraill i warantu cynrychiolaeth pobl o liw a grwpiau lleiafrifol ethnig yn y Senedd? A thu hwnt i'r materion sylfaenol rŷn ni wedi cyhoeddi yn eu cylch heddiw, onid oes angen bod yn glir mai dechrau'r drafodaeth ydyn ni i'r Senedd, i fywyd cyhoeddus, ac i bawb sydd am weld gwella Cymru gymryd rhan ynddi?
One of the most exciting things about the reform plans is the pledge to legislate to have equality in terms of men and women in our main democratic body. Whilst statutory gender quotas are central to our main proposals published today, and are crucial to delivering our aims, and work for the benefit of everyone in Wales, does the First Minister agree that we should take advantage of the opportunity that the reform provides to present a broader range of steps to ensure that the Senedd is inclusive, including job share by Members and other steps to ensure the representation of people of colour and minority ethnic groups in the Senedd? And beyond the fundamental issues that we have made a statement on today, don't we need to be clear that we are starting the debate for the Senedd, for public life, and for everyone who wants to see Wales improved, so that they can participate in that improvement?
Llywydd, bydd Bil yn dod o flaen y Senedd, a bydd cyfleoen i bob Aelod fan hyn i dreial tynnu ar y cyfleoen fydd yn y Bil i wneud mwy i greu Senedd sy'n adlewyrchu'r bobl sy'n byw yma yng Nghymru. Rŷn ni wedi llwyddo i wneud rhai pethau dros y blynyddoedd, yn enwedig yn y Blaid Llafur, ond mae mwy gyda ni i'w wneud—y pethau rŷn ni wedi cytuno arnynt heddiw—a rhoi hynny ar y gweill. Ond mae lot mwy o fanylion i'w trafod i greu Senedd lle mae pobl sydd ddim wedi bod yn rhan o'r hanes fan hyn dros y ddegawd ddiwethaf yn gallu gweld Senedd lle maen nhw'n gallu gweld cyfleoen iddyn nhw sefyll i fod fan hyn lle rŷn ni wedi bod o'r blaen. Nawr, mae hwnna'n rhywbeth cyffrous, dwi'n cytuno. Pan oedden ni'n trafod y pwnc yn Llandudno yng nghynhadledd y Blaid Llafur, roedd pobl o'r llawr yn dod at y llwyfan i ddweud tro ar ôl tro eu bod nhw eisiau inni ddefnyddio'r cyfleoen nawr i greu dyfodol lle gall pobl o bob cefndir yng Nghymru edrych ar y Senedd a meddwl, 'Fe allaf i fod yna.'
Llywydd, a Bill will come before the Senedd, and there'll be an opportunity for every Member here to try to take the opportunities in the Bill to do more to create a Senedd that reflects the people who live here in Wales. We've succeeded in doing some things over the years, particularly in the Labour Party, but there is more to do. The things that we have agreed today will put that into practice, but there will be more detail to discuss to create a Senedd where those people who haven't been part of the story here over the past decade can then see a Senedd where they can see opportunities for them to stand as candidates, and to stand where we are standing today. That is exciting, I agree. When we were discussing this issue in Llandudno in the Labour conference, people came on-stage to say time and time again that they wanted to take these opportunities to create a future where people of all backgrounds in Wales can look to the Senedd and think, 'Well, I can be there, too.'
Can I make a point of order, Presiding Officer?
A gaf i wneud pwynt o drefn, Llywydd?
Yes, you can.
Cewch.
I'd be grateful if you could clarify your determination when it comes to the co-operation agreement. I think they were very reasonable points that the leader of Plaid Cymru was raising there, and the First Minister's perfectly entitled to respond to them, but you have determined in a letter that you sent when the co-operation agreement was brought into effect that questions to the First Minister by the leader of Plaid Cymru should steer off the co-operation agreement. As I understand it, the press release that followed the announcement last night specifically referred to the co-operation agreement, and the line of response that the First Minister indicated was reflective of the co-operation agreement. Surely that is a breach of your determination as to how questions should be undertaken at First Minister's questions.
Byddwn i'n ddiolchgar pe gallech chi egluro eich penderfyniad o ran y cytundeb cydweithredu. Rwy'n credu eu bod nhw'n bwyntiau rhesymol iawn yr oedd arweinydd Plaid Cymru yn eu codi yn y fan yna, ac mae gan y Prif Weinidog berffaith hawl i ymateb iddyn nhw, ond rydych chi wedi penderfynu mewn llythyr a anfonwyd gennych chi pan ddaeth y cytundeb cydweithredu i rym y dylai cwestiynau i'r Prif Weinidog gan arweinydd Plaid Cymru osgoi'r cytundeb cydweithredu. Yn ôl yr hyn a ddeallaf, roedd y datganiad i'r wasg a ddilynodd y cyhoeddiad neithiwr yn cyfeirio yn benodol at y cytundeb cydweithredu, ac roedd y llinell ymateb a nododd y Prif Weinidog yn adlewyrchu'r cytundeb cydweithredu. Siawns nad yw hynny yn mynd yn groes i'ch penderfyniad ynghylch sut y dylid ymgymryd â chwestiynau yn ystod cwestiynau'r Prif Weinidog.
Thank you for raising the point of order, and thank you for suggesting it during the question to alert me to the questions that were being asked by the leader of Plaid Cymru. I consider on reflection that you're correct, and that it did probably go beyond the guidance that I've issued in that case. I'll take it as an exception to the rule today. I won't expect it to be repeated again, but the leader of Plaid Cymru has the right to ask questions of scrutiny of the First Minister that don't lead to it seeming as if it is a platform for policies of that co-operation agreement. I'll live and learn from what's taken place today and we'll reflect on that for the future. I suspect that we will be returning to this matter on a number of occasions over the next few weeks, months, if not years—hopefully not years, possibly, at that point.
Diolch am godi'r pwynt o drefn, a diolch am ei awgrymu yn ystod y cwestiwn i dynnu fy sylw at y cwestiynau a oedd yn cael eu gofyn gan arweinydd Plaid Cymru. Rwy'n credu o fyfyrio eich bod chi'n gywir, a'i bod yn debyg ei fod wedi mynd y tu hwnt i'r canllawiau yr wyf i wedi eu cyhoeddi yn yr achos hwnnw. Fe'i cymeraf fel eithriad i'r rheol heddiw. Ni fyddaf yn disgwyl iddo gael ei ailadrodd eto, ond mae gan arweinydd Plaid Cymru yr hawl i ofyn cwestiynau craffu ar y Prif Weinidog nad yw'n arwain ato'n ymddangos fel pe bai'n llwyfan ar gyfer polisïau'r cytundeb cydweithredu hwnnw. Byddaf yn dysgu o'r hyn sydd wedi digwydd heddiw a byddwn yn myfyrio ar hynny ar gyfer y dyfodol. Rwy'n amau y byddwn ni'n dychwelyd at y mater hwn droeon dros yr wythnosau nesaf, y misoedd nesaf, os nad y blynyddoedd nesaf—nid blynyddoedd, gobeithio, ar y pwynt hwnnw.
Cwestiwn 3, felly, Rhun ap Iorwerth.
Question 3, Rhun ap Iorwerth.
3. A wnaiff y Prif Weinidog rannu’r wybodaeth ddiweddaraf am darged Llywodraeth Cymru i ddileu hepatitis C yng Nghymru? OQ58030
3. Will the First Minister provide an update on the Welsh Government's target to eliminate hepatitis C in Wales? OQ58030
Llywydd, er bod adnoddau wedi gorfod cael eu cyfeirio i fannau eraill yn ystod y pandemig, roedd y camau a gymerwyd i daclo digartrefedd ar y stryd yn golygu bod nifer fawr o gleifion newydd yn gallu cael triniaeth effeithiol. Mae cynlluniau allweddol yn ailddechrau erbyn hyn mewn gwasanaethau feirysau a gludir yn y gwaed.
Llywydd, while resources were necessarily redirected during the pandemic, the actions taken to address street homelessness brought in large numbers of new patients to receive effective treatment. Key initiatives are now restarting in blood-borne virus services.
Diolch am yr ymateb yna. Mae gan o leiaf 8,000 o bobl yng Nghymru heintiad cronig hepatitis C, ond mi allwn ni gael gwared ar hepatitis C yn llwyr. Dyna'r newyddion da mewn difrif. Ond er bod gwaredu yn bosib a bod Cymru yn y gorffennol wedi cymryd camau breision tuag at ddileu erbyn 2030, y gwir amdani yw ein bod ni rŵan wedi llithro yn ôl a dydyn ni ddim ar y trywydd iawn i daro'r targed, ac mae yna dargedau erbyn hyn sy'n llawer mwy uchelgeisiol yn yr Alban a hefyd yn Lloegr. Rŵan, yr agwedd mae Llywodraeth Cymru wedi ei gymryd ar hyn, yn anffodus, yw ei bod hi i fyny i'r byrddau iechyd i ddatblygu eu rhaglenni eu hunain, ond mae hon yn her genedlaethol ac mae yna fuddiannau cenedlaethol i'w hennill yn fan hyn. A wnaiff y Prif Weinidog, felly, ymrwymo i sefydlu cronfa genedlaethol a strategaeth genedlaethol fel ein bod ni'n gallu gweithio yn unedig, efo cefnogaeth lawn ac uniongyrchol y Llywodraeth fel ein bod ni'n gallu cyflawni'r nod iechyd cyhoeddus hollbwysig yma?
Thank you for that response. At least 8,000 people in Wales have a chronic hepatitis C infection, but we could eradicate hepatitis C entirely. That's the good news. But, although eradication is possible, and Wales in the past has taken major steps towards eradication by 2030, the reality is that we have now fallen back and we're not on the right tracks to hit that target and there are now targets that are far more ambitious in Scotland and in England. Now, the stance that the Welsh Government has taken on this unfortunately is that it is up to the health boards to develop their own programmes, but this is a national challenge and there are national interests at stake here. Will the First Minister therefore commit to establishing a national fund and a national strategy so that we can face up to this challenge with the full power of Government so that we can achieve this crucial public health goal?
Wel, Llywydd, gallaf i weld y manteision o gael strategaeth genedlaethol, ond mae strategaeth genedlaethol a grŵp o bobl sy'n gweithio ar lefel genedlaethol gyda ni yn barod. Dwi ddim eisiau gweld cronfa genedlaethol. Os ydyn ni'n dechrau cael cronfa genedlaethol am hepatitis C, gallaf i weld lle bydd hynny'n mynd: bydd pob grŵp gyda phethau sy'n bwysig iddyn nhw—ac rydyn ni'n gwybod pam maen nhw'n bwysig iddyn nhw—yn dod ymlaen ac eisiau'r un peth. Strategaeth genedlaethol, wrth gwrs, ond mae gwasanaethau yn cael eu darparu trwy'r byrddau iechyd. Dyna'r system sydd gyda ni yma yng Nghymru. Rŷn ni'n dal i ddweud ein bod ni eisiau dod at 2030 gyda neb yn dioddef o hepatitis C yma yng Nghymru. Mae hynny'n uchelgeisiol, yn fwy uchelgeisiol, achos rydyn ni wedi cael profiad dros y ddwy flynedd diwethaf sydd wedi tynnu pobl mas o'r gwasanaeth. Ond rydyn ni'n dal i weithio gyda phobl yn y maes i drio dod at 2030 yn y sefyllfa roeddem ni wedi ei rhoi mas yn y strategaeth wreiddiol.
Well, Llywydd, I can see the benefits of having a national strategy, but there is a national strategy and people working on the national level already. I don't want to see a national fund. If we start having a national fund for hepatitis C, then I can see where that would lead: every group with issues that are important to them—and we know why they're important to them—would want the same thing. A national strategy, yes, of course, but services are provided via the health boards. That's the system that we have here in Wales. We continue to say that we want to reach a point in 2030 where nobody suffers from hepatitis C here in Wales. That is ambitious, and more ambitious, because we have had experience over the past two years that has taken people out of the service. But we are still working with people in this field to try to reach a point in 2030 where we're in the situation that we had outlined in the original strategy.
First Minister, I heard your previous answer. The previous Health, Social Care and Sport Committee made a specific recommendation around a national campaign and, in response to that, the then Minister accepted that recommendation in principle. But one of the obstacles was that they didn't see the evidence for a national campaign, and the Minister then said they'd need to see that evidence before a national campaign could be brought forward. What kind of evidence would you expect to see to accept that recommendation and agree that a national campaign is the appropriate response?
Prif Weinidog, clywais eich ateb blaenorol. Gwnaeth y Pwyllgor Iechyd, Gofal Cymdeithasol a Chwaraeon blaenorol argymhelliad penodol ynghylch ymgyrch genedlaethol ac, mewn ymateb i hynny, derbyniodd y Gweinidog ar y pryd yr argymhelliad hwnnw mewn egwyddor. Ond un o'r rhwystrau oedd nad oedden nhw'n gweld y dystiolaeth ar gyfer ymgyrch genedlaethol, ac yna dywedodd y Gweinidog y byddai angen iddyn nhw weld y dystiolaeth honno cyn y gellid cyflwyno ymgyrch genedlaethol. Pa fath o dystiolaeth fyddech chi'n disgwyl ei gweld i dderbyn yr argymhelliad hwnnw a chytuno mai ymgyrch genedlaethol yw'r ymateb priodol?
Llywydd, I'm familiar with the report of the committee, which was of course published in 2019, and its recommendations—I know the Member understands this—have been interrupted by the pandemic. Actually, we have had some very important national evidence as a result of the pandemic, because we've had over 1,000 people who were street homeless back in 2019, when that report was written, who've been brought into accommodation because of the actions taken during the pandemic. And more than 1,000 service users are now benefiting from the new and nationally implemented treatment of Buvidal. At the most recent meeting of the Policing Partnership Board for Wales, we were joined by the Minister of State at the Home Office, Kit Malthouse, who said that Wales was the leading part of the United Kingdom in making sure that Buvidal was prescribed to people in those circumstances, and which will make a genuine difference in the issue of hepatitis C that we're discussing this afternoon. So, we've had, inadvertently and not in the way that the committee anticipated, that national experiment, which shows that it is possible to make inroads into some quite challenging populations, where efforts are co-ordinated and implemented with the sort of determination that we saw by our homelessness services when faced with the impact of a pandemic.
Llywydd, rwy'n gyfarwydd ag adroddiad y pwyllgor, a gyhoeddwyd yn 2019 wrth gwrs, ac mae'r pandemig wedi torri ar draws ei argymhellion—gwn fod yr Aelod yn deall hyn. Mewn gwirionedd, rydym ni wedi cael rhywfaint o dystiolaeth genedlaethol bwysig iawn o ganlyniad i'r pandemig, oherwydd rydym ni wedi cael dros 1,000 o bobl a oedd yn ddigartref ar y stryd yn ôl yn 2019, pan ysgrifennwyd yr adroddiad hwnnw, y daethpwyd â nhw i mewn i lety oherwydd y camau a gymerwyd yn ystod y pandemig. Ac mae mwy na 1,000 o ddefnyddwyr gwasanaeth bellach yn elwa o'r driniaeth newydd a weithredir yn genedlaethol, sef Buvidal. Yng nghyfarfod diweddaraf Bwrdd Partneriaeth Plismona Cymru, ymunodd Gweinidog Gwladol y Swyddfa Gartref, Kit Malthouse, â ni a dywedodd mai Cymru oedd y rhan fwyaf blaenllaw o'r Deyrnas Unedig o ran gwneud yn siŵr bod Buvidal yn cael ei ragnodi i bobl o dan yr amgylchiadau hynny, ac a fydd yn gwneud gwahaniaeth gwirioneddol o ran hepatitis C yr ydym ni'n ei drafod y prynhawn yma. Felly, rydym ni wedi cael, yn anfwriadol ac nid yn y ffordd yr oedd y pwyllgor yn rhagweld, yr arbrawf cenedlaethol hwnnw, sy'n dangos ei bod hi'n bosibl gwneud cynnydd mewn rhai poblogaethau eithaf heriol, lle mae ymdrechion yn cael eu cydgysylltu a'u gweithredu gyda'r math o benderfyniad a welsom gan ein gwasanaethau digartrefedd o wynebu effaith pandemig.
First Minister, at the Hepatitis C Trust event here at the Senedd last week, I got to talk with Kieren, who is from Porthcawl in my constituency, about the peer support work that he and others are doing across our communities. People like Kieren are making the difference to those vulnerable to diseases like hepatitis C, and he shared his experience of working on the ground. And it really did sadden me to learn that, whilst there is progress for testing and treatment for diseases such as HIV, there is still much stigma around diseases like hepatitis C that is preventing people then from getting tested. The reasons why people may become vulnerable to hepatitis C can often be very complex, but Kieren assured me that, through the peer support, whether it is in hostels or prisons, it is making a difference and mitigating the spread. That really can be eradicated in our lifetime. First Minister, how is the Welsh Government working with organisations such as the Hepatitis C Trust to destigmatise it and ensure that communities who are most vulnerable are provided with the resources to be tested, treated and supported?
Prif Weinidog, yn nigwyddiad yr Ymddiriedolaeth Hepatitis C yma yn y Senedd yr wythnos diwethaf, cefais gyfle i siarad â Kieren, sy'n dod o Borthcawl yn fy etholaeth i, am y gwaith cefnogaeth gan gymheiriaid y mae ef ac eraill yn ei wneud ar draws ein cymunedau. Mae pobl fel Kieren yn gwneud gwahaniaeth i'r rhai sy'n agored i glefydau fel hepatitis C, a rhannodd ei brofiad o weithio ar lawr gwlad. Ac roedd yn drist iawn i mi ddarganfod, er bod cynnydd o ran profi a thrin clefydau fel HIV, bod llawer o stigma o hyd ynghylch clefydau fel hepatitis C sy'n atal pobl rhag cael eu profi. Gall y rhesymau pam y gall pobl fod yn agored i hepatitis C fod yn gymhleth iawn yn aml, ond cefais fy sicrhau gan Kieren, drwy'r gefnogaeth gan gymheiriaid, boed hynny mewn hosteli neu garchardai, ei fod yn gwneud gwahaniaeth ac yn lliniaru'r lledaeniad. Mae'n wirioneddol bosibl ei ddileu yn ystod ein hoes. Prif Weinidog, sut mae Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda sefydliadau fel yr Ymddiriedolaeth Hepatitis C i'w ddadstigmateiddio a sicrhau bod cymunedau sydd fwyaf agored i niwed yn cael yr adnoddau i gael eu profi, eu trin a'u cynorthwyo?
Llywydd, I'm very pleased that the Hepatitis C Trust has extended its programme to Wales and has appointed two workers to work in that peer-led way. Stigma is very much part of the barrier to people coming forward for treatment for hepatitis C, and person-to-person contact from someone who's been through the process and can demonstrate its success is a way in which we can erode that. Here in Cardiff and Vale, the 'Follow Me' scheme, which is another peer-to-peer scheme, is now operating, particularly in homelessness services, and, as it is established, the plan is that it will then train other peer volunteers in other parts of Wales, again as part of that campaign to erode the stigma that is too often associated with the disease and prevents people coming forward for help.
And we do know, Llywydd, that it is possible, as Sarah Murphy said, to make genuine progress in this area. Swansea prison became the first remand prison in the United Kingdom to achieve hep C elimination back in 2019. The same techniques that were used there are now being implemented in north Wales in HMP Berwyn, and funding has been secured to spread that service into Cardiff prison as well. So, we know things that work, and the example that Sarah Murphy provided us with of a person she was talking with is just one of those examples of how we can make progress in this challenging field, but one where we know success can be achieved.
Llywydd, rwy'n falch iawn bod yr Ymddiriedolaeth Hepatitis C wedi ymestyn ei rhaglen i Gymru ac wedi penodi dau weithiwr i weithio yn y ffordd honno dan arweiniad cymheiriaid. Mae stigma yn sicr yn rhan o'r rhwystr i bobl ddod ymlaen i gael triniaeth ar gyfer hepatitis C, ac mae cyswllt person-i-berson gan rywun sydd wedi bod drwy'r broses ac sy'n gallu dangos ei llwyddiant yn ffordd y gallwn ni erydu hynny. Yma yng Nghaerdydd a'r Fro, mae'r cynllun 'Follow Me', sy'n gynllun arall rhwng cymheiriaid, bellach yn gweithredu, yn enwedig mewn gwasanaethau digartrefedd, ac, wrth iddo gael ei sefydlu, y bwriad yw y bydd wedyn yn hyfforddi gwirfoddolwyr cymheiriaid eraill mewn rhannau eraill o Gymru, eto yn rhan o'r ymgyrch honno i erydu'r stigma sy'n rhy aml yn gysylltiedig â'r clefyd ac yn atal pobl rhag dod ymlaen i gael cymorth.
Ac rydym ni'n gwybod, Llywydd, ei bod hi'n bosibl, fel y dywedodd Sarah Murphy, i wneud cynnydd gwirioneddol yn y maes hwn. Carchar Abertawe oedd y carchar remánd cyntaf yn y Deyrnas Unedig i gael gwared ar hep C yn ôl yn 2019. Mae'r un technegau a ddefnyddiwyd yno bellach yn cael eu rhoi ar waith yn y gogledd yng Ngharchar y Berwyn, a sicrhawyd cyllid i ledaenu'r gwasanaeth hwnnw i garchar Caerdydd hefyd. Felly, rydym ni'n gwybod am bethau sy'n gweithio, ac mae'r enghraifft a roddodd Sarah Murphy i ni o berson yr oedd hi'n siarad ag ef yn un yn unig o'r enghreifftiau hynny o sut y gallwn ni wneud cynnydd yn y maes heriol hwn, ond un lle'r ydym ni'n gwybod y gellir llwyddo.
4. Pa gynlluniau sydd gan Lywodraeth Cymru i goffáu 10 mlynedd ers lansio llwybr arfordir Cymru? OQ57994
4. What plans does the Welsh Government have to commemorate the tenth anniversary of the launch of the Wales coast path? OQ57994
Llywydd, in 2012, Wales became the first nation in the world to create a dedicated path around an entire coastline. A year-long programme of events and activities will now celebrate that achievement. I thank the Member for leading the independent review of the Wales coast path, and look forward to publication of his report tomorrow.
Llywydd, yn 2012, Cymru oedd y wlad gyntaf yn y byd i greu llwybr pwrpasol ar hyd arfordir cyfan. Bydd rhaglen o ddigwyddiadau a gweithgareddau blwyddyn o hyd bellach yn dathlu'r cyflawniad hwnnw. Diolch i'r Aelod am arwain yr adolygiad annibynnol o lwybr arfordir Cymru, ac edrychaf ymlaen at gyhoeddiad ei adroddiad yfory.
I thank the First Minister very much. Can I take this opportunity to thank the members of that review group, who've done sterling work over the last couple of months, looking at not only the successes and the remarkable undoubted achievements over the last 10 years—words such as 'iconic', 'inspirational', 'emblematic' have been used to describe this landmark achievement from 10 years ago—but looking at the future and how we can use the Wales coast path to help us tackle the climate and the nature emergencies, to promote health and well-being, the physical and mental well-being of the population of Wales, and to look outwardly as a country, both in how we use the great outdoors in Wales, the blue and green outdoors, but also portray ourselves to the world? So, I'm going to be cheeky, and at the risk, First Minister, of repeating an incident that I understand has gone viral from last week between the Swansea and Cardiff football teams and the politics of that, could I ask you, First Minister, what is your favourite part of the Wales coast path?
Diolch yn fawr iawn i'r Prif Weinidog. A gaf i fanteisio ar y cyfle hwn i ddiolch i aelodau'r grŵp adolygu hwnnw, sydd wedi gwneud gwaith rhagorol dros y mis neu ddau diwethaf, yn edrych nid yn unig ar y llwyddiannau a'r cyflawniadau rhyfeddol pendant dros y 10 mlynedd diwethaf—defnyddiwyd geiriau fel 'eiconig', 'ysbrydoledig', 'emblematig' i ddisgrifio'r cyflawniad nodedig hwn o 10 mlynedd yn ôl—ond gan edrych ar y dyfodol a sut y gallwn ni ddefnyddio llwybr arfordir Cymru i'n helpu i fynd i'r afael â'r argyfyngau hinsawdd a natur, i hybu iechyd a llesiant, llesiant corfforol a meddyliol poblogaeth Cymru, ac i edrych tuag allan fel gwlad, o ran sut rydym ni'n defnyddio'r awyr agored yng Nghymru, yr awyr agored glas a gwyrdd, ond hefyd yn portreadu ein hunain i'r byd? Felly, rwy'n mynd i fod yn hy, a chan fentro'r perygl, Prif Weinidog, o ailadrodd digwyddiad sydd, yn ôl yr hyn a ddeallaf, wedi mynd yn feirol o'r wythnos diwethaf rhwng timau pêl-droed Abertawe a Chaerdydd a gwleidyddiaeth hynny, a gaf i ofyn i chi, Prif Weinidog, beth yw eich hoff ran o lwybr arfordir Cymru?
Oh dear. Oh dear. You know a hospital pass when it comes your way in Wales, don't you? [Laughter.] Well, first of all, let me say, Llywydd, I've had the advantage of seeing an advance copy of the group's report, so I know some of the things that it will be recommending: how we can build on the path, how we can extend its reach by making sure that there are circular paths that go inland. I was able to answer a question from John Griffiths recently on the floor of the Senedd, Llywydd—and of course John was the Minister responsible for the coastal path—in which we looked at the way in which Newport council is linking the coastal path with inland paths, for example through the Sirhowy valley, and I know that the report draws on that experience to suggest other ways, and particularly the way in which children and young people can be involved in the path, to promote its health and well-being potential.
Llywydd, to choose a part of a path that goes all the way around Wales is guaranteed to offend far more people than it will ever please, so I thank the Member for that opportunity. As it happens, I have been asked this question recently by journalists writing copy for the tenth anniversary, so I'll just repeat what I said there—the safest thing. So, I was on the coastal path at the weekend. I was walking between Pendine in sir Gâr to Amroth in Pembrokeshire. It's probably not one of the best known parts of the path, but it's absolutely beautiful. You can imagine, with the weather at the weekend, it was stunningly beautiful. It's challenging in parts, as the path often is. It has some very steep inclines, up Marros mountain for example, and it has hidden parts of the coast, which, unless you take the coastal path, you'll never see for yourself. If I had to choose just one tiny part of that wonderful achievement for this afternoon, I'd recommend that walk to anybody.
O diar. O diar. Rydych chi'n adnabod pas ysbyty pan ddaw eich ffordd chi yng Nghymru, onid ydych? [Chwerthin.] Wel, yn gyntaf oll, gadewch i mi ddweud, Llywydd, rwyf i wedi cael y fantais o weld copi ymlaen llaw o adroddiad y grŵp, felly gwn am rai o'r pethau y bydd yn eu hargymell: sut y gallwn ni adeiladu ar y llwybr, sut y gallwn ni ymestyn ei gyrhaeddiad drwy wneud yn siŵr bod llwybrau cylchol sy'n mynd i mewn i'r tir. Roeddwn i'n gallu ateb cwestiwn gan John Griffiths yn ddiweddar ar lawr y Senedd, Llywydd—ac wrth gwrs John oedd y Gweinidog a oedd yn gyfrifol am lwybr yr arfordir—lle gwnaethom ni edrych ar y ffordd y mae cyngor Casnewydd yn cysylltu llwybr yr arfordir gyda llwybrau mewndirol, er enghraifft drwy ddyffryn Sirhywi, a gwn fod yr adroddiad yn manteisio ar y profiad hwnnw i awgrymu ffyrdd eraill, ac yn enwedig y ffordd y gall plant a phobl ifanc fod yn rhan o'r llwybr, er mwyn hybu ei botensial o ran iechyd a llesiant.
Llywydd, mae dewis rhan o lwybr sy'n mynd yr holl ffordd o amgylch Cymru yn sicr o bechu llawer mwy o bobl nag y bydd byth yn ei blesio, felly diolch i'r Aelod am y cyfle hwnnw. Fel y mae'n digwydd, gofynnwyd y cwestiwn hwn i mi yn ddiweddar gan newyddiadurwyr a oedd yn ysgrifennu copi ar gyfer y degfed pen-blwydd, felly fe wnaf i ailadrodd yr hyn a ddywedais i bryd hynny—y peth mwyaf diogel. Felly, roeddwn i ar lwybr yr arfordir dros y penwythnos. Roeddwn i'n cerdded rhwng Pentywyn yn sir Gâr i Amroth yn sir Benfro. Mae'n debyg nad yw'n un o'r rhannau mwyaf adnabyddus o'r llwybr, ond mae'n hardd dros ben. Gallwch ddychmygu, gyda'r tywydd dros y penwythnos, ei fod yn syfrdanol o hardd. Mae'n heriol mewn rhannau, fel y mae'r llwybr yn aml. Mae ganddo rai llethrau serth iawn, i fyny mynydd Marros er enghraifft, ac mae ganddo rannau cudd o'r arfordir, na fyddwch chi byth yn eu gweld drosoch chi eich hun oni bai eich bod chi'n dilyn llwybr yr arfordir. Pe bai'n rhaid i mi ddewis un rhan fach yn unig o'r cyflawniad gwych hwnnw ar gyfer y prynhawn yma, byddwn yn argymell y daith gerdded honno i unrhyw un.
I have no hesitation in saying that my favourite part of the coast path is Pwllderi, where I grew up, where there is a carreg goffa to the poet Dewi Emrys, with the lines:
Nid wyf i'n petruso rhag dweud mai fy hoff ran o lwybr yr arfordir yw Pwllderi, lle cefais fy magu, lle mae carreg goffa i'r bardd Dewi Emrys, gyda'r llinellau:
'A thina'r meddilie sy'n dwad ichi / Pan foch chi'n ishte uwchben Pwllderi.'
'And these are the thoughts that come to you / When you sit above Pwllderi.'
My favourite part. But, as someone who grew up with a farm that sees the Pembrokeshire coast path pass through its land, I fully appreciate the importance of developing a good relationship between the landowner and the walkers. And while the Wales coast path celebrates its tenth anniversary, the Pembrokeshire coast national park celebrates its seventieth anniversary, and it's in a position as the nation's only purely coastal national park and has led the way in developing a cohesive and successful relationship between users and those who own the land on the coast path. So, what actions are being taken by the Welsh Government to ensure that similar positive relationships are developed and maintained along the rest of the Wales coast path? Diolch.
Fy hoff ran. Ond, fel rhywun a fagwyd gyda fferm sy'n gweld llwybr arfordir sir Benfro yn mynd drwy ei thir, rwy'n llwyr werthfawrogi pwysigrwydd datblygu perthynas dda rhwng y tirfeddiannwr a'r cerddwyr. Ac er bod llwybr arfordir Cymru yn dathlu ei ddegfed pen-blwydd, mae parc cenedlaethol arfordir sir Benfro yn dathlu ei ben-blwydd yn saith deg oed, ac mae mewn sefyllfa fel yr unig barc cenedlaethol cwbl arfordirol ac mae wedi arwain y ffordd o ran datblygu perthynas gydlynol a llwyddiannus rhwng defnyddwyr a'r rhai sy'n berchen ar y tir ar lwybr yr arfordir. Felly, pa gamau sy'n cael eu cymryd gan Lywodraeth Cymru i sicrhau bod cysylltiadau cadarnhaol tebyg yn cael eu datblygu a'u cynnal ar hyd gweddill llwybr arfordir Cymru? Diolch.
It's an important point that the Member makes, Llywydd, and, when the path was in development, there were some challenging small parts of the path where those relationships had to be built up, and sometimes agreements reached. The Welsh Government recognises, of course, that the upkeep of the path is something that has to be constantly attended to. The work of wardens and volunteers in the Pembrokeshire coastal path and in other places is pivotal to that, because, by keeping the path in good order and making sure that, where there are necessary things like fences and protections so that crops or wildlife don't inadvertently find themselves at risk from walkers who stray off the path, all of that, I think, is well understood. We rely on the people who are closest to the path itself to make that happen, and I think one of the strengths of the path over its 10-year history has been the way in which those relationships have developed, and where there are difficulties that have to be attended to, there are well-known ways in which those issues can be brought to attention and a resolution to them found.
Mae'n bwynt pwysig y mae'r Aelod yn ei wneud, Llywydd, a phan roedd y llwybr yn cael ei ddatblygu, roedd rhai rhannau bach heriol o'r llwybr lle bu'n rhaid meithrin y cysylltiadau hynny, ac weithiau daethpwyd i gytundebau. Mae Llywodraeth Cymru yn cydnabod, wrth gwrs, bod cynnal a chadw'r llwybr yn rhywbeth y mae'n rhaid mynd i'r afael ag ef yn gyson. Mae gwaith wardeiniaid a gwirfoddolwyr ar lwybr arfordir sir Benfro ac mewn mannau eraill yn ganolog i hynny, oherwydd, drwy gadw'r llwybr mewn cyflwr da a gwneud yn siŵr, lle bo angen, bod pethau fel ffensys ac amddiffynfeydd fel nad yw cnydau neu fywyd gwyllt yn cael eu hunain mewn perygl yn anfwriadol gan gerddwyr sy'n crwydro oddi ar y llwybr, ceir dealltwriaeth dda o hynny i gyd, rwy'n credu. Rydym ni'n dibynnu ar y bobl sydd agosaf at y llwybr ei hun i wneud i hynny ddigwydd, ac rwy'n credu mai un o gryfderau'r llwybr dros ei hanes o 10 mlynedd yw'r ffordd y mae'r cysylltiadau hynny wedi datblygu, a lle ceir anawsterau y mae'n rhaid mynd i'r afael â nhw, mae ffyrdd adnabyddus o dynnu sylw at y materion hynny a chanfod ateb iddyn nhw.
5. Pa gamau y bydd Llywodraeth Cymru'n eu cymryd yn sgil adroddiad interim adolygiad Cass? OQ58018
5. What action will the Welsh Government take in light of the Cass review's interim report? OQ58018
Llywydd, the Cass review was commissioned by NHS England for NHS England. It is one source of evidence, amongst others, which can be drawn upon in developing services for trans children and young people in Wales.
Llywydd, comisiynwyd adolygiad Cass gan GIG Lloegr ar gyfer GIG Lloegr. Mae'n un ffynhonnell o dystiolaeth, ymhlith eraill, y gellir ei defnyddio i ddatblygu gwasanaethau ar gyfer plant a phobl ifanc traws yng Nghymru.
Thank you, First Minister. The Cass review's interim report to NHS England, as you highlighted just then, has highlighted several concerning issues. The interim report clearly warrants some real debate and discussion of the same services here in Wales. It highlighted really worrying issues, and I would have thought it would have prompted this Welsh Government to hold a similar inquiry in Wales on the back of those findings. Undoubtedly, there are very similar problems mirrored here in Wales. I know that the lack of reaction to this review by this Welsh Government is something that concerns politicians of all colours across Wales—MSs and MPs. Can you not see the importance, First Minister, of getting this right? The last thing I'm sure any of us want is to put children's lives at risk. So, First Minister, will you commit to a Wales-specific review of services for gender-questioning children and adolescents?
Diolch, Prif Weinidog. Mae adroddiad interim adolygiad Cass i GIG Lloegr, fel rydych chi newydd ei ddweud, wedi tynnu sylw at nifer o faterion sy'n peri pryder. Mae'r adroddiad interim yn amlwg yn haeddu dadleuon a thrafodaethau go iawn ar yr un gwasanaethau yma yng Nghymru. Tynnodd sylw at faterion sy'n peri pryder gwirioneddol, a byddwn wedi meddwl y byddai wedi ysgogi'r Llywodraeth hon yng Nghymru i gynnal ymchwiliad tebyg yng Nghymru ar sail y canfyddiadau hynny. Nid oes amheuaeth bod problemau tebyg iawn yn cael eu hadlewyrchu yma yng Nghymru. Gwn fod y diffyg ymateb i'r adolygiad hwn gan y Llywodraeth hon yng Nghymru yn rhywbeth sy'n peri pryder i wleidyddion o bob lliw ledled Cymru—Aelodau o'r Senedd ac Aelodau Seneddol. Oni allwch chi weld pwysigrwydd gwneud hyn yn iawn, Prif Weinidog? Y peth olaf rwy'n siŵr y mae unrhyw un ohonom ni ei eisiau yw peryglu bywydau plant. Felly, Prif Weinidog, a wnewch chi ymrwymo i adolygiad penodol i Gymru o wasanaethau ar gyfer plant a phobl ifanc sy'n cwestiynu eu rhywedd?
The Welsh Health Specialised Services Committee, which is responsible for the service in Wales, met with Dr Cass in March. As a result, we have a commitment that the review team will work with the Welsh service and providers here, so that we can further define the clinical service model for the future that will be needed in Wales and any identified workforce implications. WHSSC intend to ask for expressions of interest from those in the field for a gender identity development service for Wales, and that will be informed by the Cass review, by the conversations that we will have with Dr Cass, but also by a broader set of evidence that we have here in Wales of the needs of young people in these circumstances, which will allow us not simply to pick up a set of solutions devised for a different jurisdiction, but to develop those services in a way that is sensitive to the landscape of service and the needs of young people here in Wales.
Fe wnaeth Pwyllgor Gwasanaethau Iechyd Arbenigol Cymru, sy'n gyfrifol am y gwasanaeth yng Nghymru, gyfarfod â Dr Cass ym mis Mawrth. O ganlyniad, mae gennym ni ymrwymiad y bydd y tîm adolygu yn gweithio gyda'r gwasanaeth a'r darparwyr yma yng Nghymru, fel y gallwn ni ddiffinio ymhellach y model gwasanaeth clinigol ar gyfer y dyfodol y bydd ei angen yng Nghymru ac unrhyw oblygiadau a nodwyd i'r gweithlu. Mae Pwyllgor Gwasanaethau Iechyd Arbenigol Cymru yn bwriadu gofyn am ddatganiadau o ddiddordeb gan y rhai yn y maes am wasanaeth datblygu hunaniaeth rhywedd i Gymru, a bydd hynny yn cael ei hysbysu gan adolygiad Cass, gan y sgyrsiau y byddwn ni'n eu cael gyda Dr Cass, ond hefyd gan set ehangach o dystiolaeth sydd gennym ni yma yng Nghymru o anghenion pobl ifanc o dan yr amgylchiadau hyn, a fydd yn caniatáu i ni nid yn unig gasglu cyfres o atebion a ddyfeisiwyd ar gyfer awdurdodaeth wahanol, ond i ddatblygu'r gwasanaethau hynny mewn ffordd sy'n sensitif i dirwedd y gwasanaeth ac anghenion pobl ifanc yma yng Nghymru.
6. Pa asesiad y mae'r Prif Weinidog wedi'i wneud o'r defnydd o ddiswyddo ac ailgyflogi gan gwmnïau yng Nghymru? OQ57993
6. What assessment has the First Minister made of the use of fire and rehire by companies in Wales? OQ57993
Fire and rehire is not consistent with Welsh social partnership values. Using the threat of dismissal to diminish employment terms and conditions is an abuse of employer power. We continue to call on the UK Government to legislate to end what the Prime Minister calls a 'completely unacceptable' practice.
Nid yw diswyddo ac ailgyflogi yn cyd-fynd â gwerthoedd partneriaethau cymdeithasol Cymru. Mae defnyddio'r bygythiad o ddiswyddo i wanhau telerau ac amodau cyflogaeth yn achos o gam-drin grym cyflogwr. Rydym ni'n parhau i alw ar Lywodraeth y DU i ddeddfu i roi terfyn ar yr hyn y mae Prif Weinidog y DU yn ei alw yn arfer 'cwbl annerbyniol'.
Can I thank the First Minister for that response? Can I ask him to go a stage further and will he condemn the use of fire and rehire, and agree that it has no place in Wales and certainly no place in Welsh public services? Will the Welsh Government refuse to contract with firms that engage in fire and rehire and ask the Welsh Government funded bodies to do likewise?
A gaf i ddiolch i'r Prif Weinidog am yr ateb yna? A gaf i ofyn iddo fynd gam ymhellach ac a wnaiff ef gondemnio'r defnydd o ddiswyddo ac ailgyflogi, a chytuno nad oes unrhyw le iddo yng Nghymru ac yn sicr dim lle iddo yng ngwasanaethau cyhoeddus Cymru? A wnaiff Llywodraeth Cymru wrthod contractio gyda chwmnïau sy'n diswyddo ac ailgyflogi a gofyn i gyrff a ariennir gan Lywodraeth Cymru wneud yr un peth?
I certainly do condemn the use of fire and rehire. We supported, as a Welsh Government, the Barry Gardiner private Members' Bill that would have outlawed the practice and made it impossible for it to happen. Unfortunately, the UK Government ordered its Conservative Members of Parliament to oppose the Bill and make sure that it was talked out. Where is the employment Bill in today's Queen's Speech? That was promised in the Queen's Speech of 2019 and you will search in vain for any reference to it in today's Queen's Speech. It would have been an opportunity for the UK Government to do what it says it believes should happen in the fire and rehire context. Have they learnt nothing from the P&O experience, where, once again, the Prime Minister made a series of condemnatory remarks, only to find that there is no action of any sort that has followed? Here in Wales, we are absolutely as one with those MPs—and they weren't just Labour MPs either—in the House of Commons who supported the Barry Gardiner Bill, and who would have seen it onto the statute book so that this 'completely unacceptable' practice, as the Prime Minister calls it, could not take place.
Rwy'n sicr yn condemnio'r defnydd o ddiswyddo ac ailgyflogi. Roeddem ni'n cefnogi, fel Llywodraeth Cymru, Bil Aelodau preifat Barry Gardiner a fyddai wedi gwahardd yr arfer a'i gwneud yn amhosibl iddo ddigwydd. Yn anffodus, fe wnaeth Llywodraeth y DU orchymyn ei Haelodau Seneddol Ceidwadol i wrthwynebu'r Bil a gwneud yn siŵr ei fod yn cael ei roi o'r neilltu. Ble mae'r Bil cyflogaeth yn Araith y Frenhines heddiw? Addawyd hwnnw yn Araith y Frenhines yn 2019 a byddwch yn chwilio yn ofer am unrhyw gyfeiriad ato yn Araith y Frenhines heddiw. Byddai wedi bod yn gyfle i Lywodraeth y DU wneud yr hyn y mae'n dweud y dylai ddigwydd yng nghyd-destun diswyddo ac ailgyflogi. Onid ydyn nhw wedi dysgu dim o'r profiad P&O, pan wnaeth Prif Weinidog y DU, unwaith eto, gyfres o sylwadau condemnio, dim ond i ganfod nad oes unrhyw gamau o unrhyw fath sydd wedi dilyn? Yma yng Nghymru, rydym ni'n gwbl unedig â'r Aelodau Seneddol hynny—ac nid Aelodau Seneddol Llafur yn unig oedden nhw chwaith—yn Nhŷ'r Cyffredin a gefnogodd Fil Barry Gardiner, ac a fyddai wedi ei weld ar y llyfr statud fel na allai'r arfer 'cwbl annerbyniol' hwn, fel y mae Prif Weinidog y DU yn ei alw, ddigwydd.
7. A wnaiff y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am ddyfodol ynni adnewyddadwy yng Nghymru? OQ58022
7. Will the First Minister provide an update on the future of renewable energy in Wales? OQ58022
I thank the Member for that question, Llywydd. That future will see the generation of at least enough renewable energy to fully meet our own energy needs, while also retaining wealth and value here in Wales. Scaled-up renewable energy, together with actions to reduce energy demand, will secure greater energy resilience and support our net-zero targets.
Diolch i'r Aelod am y cwestiwn yna, Llywydd. Bydd y dyfodol hwnnw yn golygu cynhyrchu o leiaf ddigon o ynni adnewyddadwy i ddiwallu ein hanghenion ynni ein hunain yn llawn, gan gadw cyfoeth a gwerth yma yng Nghymru ar yr un pryd. Bydd mwy o ynni adnewyddadwy, ynghyd â chamau i leihau'r galw am ynni, yn sicrhau mwy o gydnerthedd ynni ac yn cefnogi ein targedau sero-net.
Thank you, First Minister, for the answer, and no questions on the Swans this week from me. But what I will be asking you about is the exciting new plans in Swansea for a new tidal lagoon in my region, and it's an idea reborn by the company DST Innovations, based in Bridgend. As you probably know, Blue Eden would be developed in three phases over 12 years, with plans to start in 2023, with 1,000 jobs making high-tech batteries for energy storage. The £1.7 billion project announced includes a newly designed tidal lagoon and state-of-the-art underwater turbines that generate 320 MW of renewable energy from the 9.5 km structure. And whilst I know there is disappointment that the previous project didn't proceed on cost grounds, this new project has the potential to be very exciting indeed. And unlike the previous project, this one doesn't require taxpayer investment either. So, can I confirm whether the First Minister has met with DST Innovations about the new project, and what steps are his Government undertaking to ensure that this project is delivered?
Diolch, Prif Weinidog, am yr ateb, a dim cwestiynau am yr Elyrch yr wythnos hon gen i. Ond yr hyn y byddaf i'n eich holi amdano yw'r cynlluniau newydd cyffrous yn Abertawe ar gyfer morlyn llanw newydd yn fy rhanbarth i, ac mae'n syniad a atgyfodwyd gan y cwmni DST Innovations, sydd wedi'i leoli ym Mhen-y-bont ar Ogwr. Fel y byddwch chi'n gwybod, mae'n debyg, byddai Blue Eden yn cael ei ddatblygu mewn tri cham dros 12 mlynedd, a chynlluniau i ddechrau yn 2023, gyda 1,000 o swyddi yn gwneud batris uwch-dechnoleg ar gyfer storio ynni. Mae'r prosiect gwerth £1.7 biliwn a gyhoeddwyd yn cynnwys morlyn llanw wedi'i ddylunio o'r newydd a thyrbinau tanddwr o'r radd flaenaf sy'n cynhyrchu 320 MW o ynni adnewyddadwy o'r strwythur 9.5 cilomedr. Ac er fy mod i'n gwybod bod siom na aeth y prosiect blaenorol yn ei flaen ar sail costau, mae gan y prosiect newydd hwn y potensial i fod yn gyffrous dros ben. Ac yn wahanol i'r prosiect blaenorol, nid oes angen buddsoddiad trethdalwyr ar hwn chwaith. Felly, a gaf i gadarnhau a yw'r Prif Weinidog wedi cyfarfod â DST Innovations ynglŷn â'r prosiect newydd, a pha gamau y mae ei Lywodraeth yn eu cymryd i sicrhau bod y prosiect hwn yn cael ei ddarparu?
Well, Llywydd, this project is only alive because of the funding provided by the Welsh Government to allow Swansea city council, which is the lead public body in relation to the Blue Eden project, to go ahead. When the UK Government pulled the plug on the Swansea bay tidal lagoon, despite the Hendry review, which it set up, telling them that it was a no-regrets investment, the fact that there is a scheme at all is only because, at that point, the Welsh Government stepped in and provided the funding to the city council that has allowed them to find that investor, to work with DST and to come up with the new set of proposals. We continue to stay very closely engaged with the city council to support the work that they have carried out. I agree with what the Member said about the potential for this scheme. The great regret is that it didn't go ahead when it was originally proposed, and at a time when energy security is so high on our minds, we would have been within a few short months of that original lagoon now producing energy that could be used here in Wales. It was a proposal that the Hendry review said the UK Government should carry out. [Interruption.] I'm not denying for a moment—. I don't think I've said anything that suggests that the Welsh Conservatives supported the decision to pull the plug on that idea. We all here wish it had gone ahead. That would have been preferable. The fact that we have a successor scheme is because of investment provided from this Chamber and nowhere else, and we, as I say, stay closely in touch with the city council in Swansea, which has been the driving force behind this latest development.
Wel, Llywydd, dim ond oherwydd yr arian a ddarparwyd gan Lywodraeth Cymru i ganiatáu i gyngor dinas Abertawe, sef y corff cyhoeddus arweiniol o ran prosiect Blue Eden, i fynd yn ei flaen y mae'r prosiect hwn yn fyw. Pan dynnodd Llywodraeth y DU y plwg ar forlyn llanw bae Abertawe, er gwaethaf adolygiad Hendry, a sefydlwyd ganddi hi, gan ddweud wrthyn nhw ei fod yn fuddsoddiad di-edifeirwch, mae'r ffaith bod cynllun o gwbl dim ond oherwydd, bryd hynny, bod Llywodraeth Cymru wedi camu i mewn a darparu'r cyllid i gyngor y ddinas sydd wedi caniatáu iddyn nhw ddod o hyd i'r buddsoddwr hwnnw, i weithio gyda DST ac i lunio'r gyfres newydd o gynigion. Rydym ni'n parhau i ymgysylltu yn agos iawn â chyngor y ddinas i gefnogi'r gwaith y maen nhw wedi ei wneud. Rwy'n cytuno â'r hyn a ddywedodd yr Aelod am y potensial ar gyfer y cynllun hwn. Yr edifeirwch mawr yw na ddigwyddodd pan gafodd ei gynnig yn wreiddiol, ac ar adeg pan fo diogelwch ynni mor flaenllaw yn ein meddyliau, byddem ni wedi bod o fewn ychydig fisoedd byr i'r morlyn gwreiddiol hwnnw fod yn cynhyrchu ynni y gellid ei ddefnyddio yma yng Nghymru. Roedd yn gynnig y dywedodd adolygiad Hendry y dylai Llywodraeth y DU fwrw ymlaen ag ef. [Torri ar draws.] Nid wyf i'n gwadu am eiliad—. Nid wyf i'n credu fy mod i wedi dweud dim sy'n awgrymu bod y Ceidwadwyr Cymreig wedi cefnogi'r penderfyniad i dynnu'r plwg ar y syniad hwnnw. Roeddem ni i gyd yma yn dymuno iddo ddigwydd. Byddai hynny wedi bod yn well. Mae'r ffaith bod gennym ni gynllun olynol yn deillio o fuddsoddiad a ddarparwyd o'r Siambr hon ac yn unman arall, ac rydym ni, fel y dywedais i, yn cadw mewn cysylltiad agos â chyngor y ddinas yn Abertawe, sef y sbardun y tu ôl i'r datblygiad diweddaraf hwn.
8. A wnaiff y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am sut y mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu clirio'r rhestrau aros ar gyfer gwasanaethau awdioleg? OQ58011
8. Will the First Minister provide an update on how the Welsh Government intends to clear the waiting lists for audiology services? OQ58011
Llywydd, the planned care recovery plan, published on 26 April, commits to reducing therapy waiting times to 14 weeks by spring 2024. The waiting list for the first fitting of an adult hearing aid is included in this commitment, and progress against the ambition will form part of the national recovery programme.
Llywydd, mae'r cynllun adfer gofal arfaethedig, a gyhoeddwyd ar 26 Ebrill, yn ymrwymo i leihau amseroedd aros am therapi i 14 wythnos erbyn gwanwyn 2024. Mae'r rhestr aros ar gyfer gosod cymorth clyw i oedolion am y tro cyntaf wedi ei chynnwys yn yr ymrwymiad hwn, a bydd cynnydd yn erbyn yr uchelgais yn rhan o'r rhaglen adfer genedlaethol.
Thank you. First Minister, as you are no doubt aware, NHS services in Wales routinely use private GP optometry, pharmacy and dental contractors to deliver primary care, but do not use private audiology contractors to deliver NHS audiology care services, and I'm keen to understand why this is the case. Hearing difficulties affect one in six adults and, sadly, adults who do experience hearing loss have increased risk of losing cognitive function, and can develop dementia or Alzheimer's disease as their condition worsens. Correcting hearing loss with hearing aids not only improves the quality of life for individuals, but can also stop this cognitive decline, which has been shown to help prolong the health and well-being of individuals, and reduce the need for people who go into care homes or access social services.
Worryingly, NHS waiting lists for audiology services in Wales are growing. And in South Wales Central, the most recent statistics show that there are nearly 1,500 people in the Cardiff and Vale University Health Board area waiting for treatment, with just over 800 having waited for over 14 months. With this in mind, will this Government investigate the role that audiology contractors can play in helping to deliver NHS audiology services in Wales or, at a minimum, agree to meet with audiology specialists to discuss possible ways forward? Thank you.
Diolch. Prif Weinidog, fel y byddwch chi'n ymwybodol, rwy'n siŵr, mae gwasanaethau'r GIG yng Nghymru yn defnyddio contractwyr optometreg, fferylliaeth a deintyddol preifat fel mater o drefn i ddarparu gofal sylfaenol, ond nid ydyn nhw'n defnyddio contractwyr awdioleg preifat i ddarparu gwasanaethau gofal awdioleg y GIG, ac rwy'n awyddus i ddeall pam mae hyn yn wir. Mae anawsterau clyw yn effeithio ar un o bob chwe oedolyn ac, yn anffodus, mae oedolion sy'n colli eu clyw mewn mwy o berygl o golli gweithrediad gwybyddol, ac yn gallu datblygu dementia neu glefyd Alzheimer wrth i'w cyflwr waethygu. Mae cywiro colled clyw gyda chymhorthion clyw nid yn unig yn gwella ansawdd bywyd unigolion, ond gall hefyd atal y dirywiad gwybyddol hwn, y dangoswyd ei fod yn helpu i ymestyn iechyd a llesiant unigolion, a lleihau'r angen i bobl fynd i gartrefi gofal neu ddefnyddio gwasanaethau cymdeithasol.
Mae'n destun pryder bod rhestrau aros y GIG am wasanaethau awdioleg yng Nghymru yn tyfu. Ac yng Nghanol De Cymru, mae'r ystadegau diweddaraf yn dangos bod bron i 1,500 o bobl yn ardal Bwrdd Iechyd Prifysgol Caerdydd a'r Fro yn aros am driniaeth, a bod ychydig dros 800 wedi bod yn aros dros 14 mis. Gyda hyn mewn golwg, a wnaiff y Llywodraeth hon ymchwilio i'r rhan y gall contractwyr awdioleg ei chwarae o ran helpu i ddarparu gwasanaethau awdioleg y GIG yng Nghymru neu, o leiaf, gytuno i gyfarfod ag arbenigwyr awdioleg i drafod ffyrdd posibl ymlaen? Diolch.
Llywydd, of course I agree with what the Member said about the importance of audiology and the impact that it has on people's lives. It's a sad fact that during the pandemic, many elderly people, particularly—and audiology services are heavily used by older Welsh citizens—many of those people, because they were shielding during the pandemic, were unable to come forward for their appointments and we are now seeing them coming forward, and that inevitably does mean pressure on the system. The pressure is very unevenly distributed across boards in Wales. The Member is right to point to the growth in numbers in Cardiff and the Vale, but in Swansea bay, for example, the number of people waiting for an audiology appointment in February of this year was only nine people, and that was down from 225 people a year before. So, there are parts of Wales where real progress is being made and there are other parts of Wales where there is genuine pressure on the system.
The way in which this is best resolved, Llywydd, is by the building up of primary care capacity, so that people don't have to go to a hospital for the service that they need, because first-contact practitioner audiologists are able to provide that expert assessment closer to home and make sure that people get the treatment that they need. That service is already in place in some parts of Wales, for example, in Betsi Cadwaladr, and other health boards are undertaking pilots to build up a service of the same sort. It does mean recruiting people directly into the service, but having an audiologist as part of the primary care team, dedicated to that, able to carry out those appointments on a five-day-a-week basis, that is the way in which we think that the future of the service can best be secured.
Llywydd, wrth gwrs, rwy'n cytuno â'r hyn a ddywedodd yr Aelod am bwysigrwydd awdioleg a'r effaith y mae'n ei chael ar fywydau pobl. Mae'n ffaith drist, yn ystod y pandemig, fod llawer o bobl oedrannus, yn arbennig—ac mae gwasanaethau awdioleg yn cael eu defnyddio'n helaeth gan ddinasyddion hŷn Cymru—mae llawer o'r bobl hynny, oherwydd eu bod yn gwarchod eu hunain yn ystod y pandemig, wedi methu â chadw eu hapwyntiadau ac rydym yn awr yn eu gweld yn dod ymlaen, ac mae hynny'n anochel yn golygu pwysau ar y system. Mae'r pwysau wedi ei ddosbarthu'n anghyfartal iawn ar draws byrddau yng Nghymru. Mae'r Aelod yn iawn i dynnu sylw at y twf yn y niferoedd yng Nghaerdydd a'r Fro, ond ym mae Abertawe, er enghraifft, dim ond naw o bobl oedd yn aros am apwyntiad awdioleg ym mis Chwefror eleni, ac roedd hynny i lawr o 225 o bobl, flwyddyn ynghynt. Felly, mae rhannau o Gymru lle mae cynnydd gwirioneddol yn cael ei wneud ac mae rhannau eraill o Gymru lle mae pwysau gwirioneddol ar y system.
Y ffordd orau o ddatrys hyn, Llywydd, yw drwy feithrin capasiti gofal sylfaenol, fel nad oes rhaid i bobl fynd i ysbyty i gael y gwasanaeth y mae arnyn nhw ei angen, oherwydd gall ymarferwyr cyswllt cyntaf awdioleg ddarparu'r asesiad arbenigol hwnnw yn nes at adref a sicrhau bod pobl yn cael y driniaeth y mae arnyn nhw ei hangen. Mae'r gwasanaeth hwnnw eisoes ar waith mewn rhai rhannau o Gymru, er enghraifft, ym Mwrdd Iechyd Betsi Cadwaladr, ac mae byrddau iechyd eraill yn cynnal cynlluniau treialu i ddatblygu gwasanaeth o'r un math. Mae'n golygu recriwtio pobl yn uniongyrchol i'r gwasanaeth, ond cael awdiolegydd fel rhan o'r tîm gofal sylfaenol, sy'n ymroddedig i hynny, sy'n gallu cyflawni'r apwyntiadau hynny bum niwrnod yr wythnos, dyna'r ffordd orau o sicrhau dyfodol y gwasanaeth.
Diolch i'r Prif Weinidog.
I thank the First Minister.
Yr eitem nesaf, felly, fydd y datganiad a chyhoeddiad busnes, a dwi'n galw ar y Trefnydd i wneud y datganiad hynny. Lesley Griffiths.
The next item, therefore, is the business statement and announcement, and I call on the Trefnydd to make the statement. Lesley Griffiths.
Diolch, Llywydd. There is one change to today's business. The Minister for Finance and Local Government will make a statement on local government elections. Draft business for the next three weeks is set out in the business statement and announcement, which can be found amongst the meeting papers available to Members electronically.
Diolch, Llywydd. Mae un newid i fusnes heddiw. Bydd y Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol yn gwneud datganiad ar etholiadau llywodraeth leol. Mae'r busnes drafft ar gyfer y tair wythnos nesaf wedi'i nodi yn y datganiad a chyhoeddiad busnes, sydd i'w weld ymysg y papurau cyfarfod sydd ar gael i'r Aelodau yn electronig.
Can I call, Trefnydd, for a statement from the First Minister on Senedd reform? Members of the Senedd will be aware, from the exchange in First Minister's questions and, indeed, from a press release issued this morning at a quarter past nine, that the First Minister and the leader of Plaid Cymru have, effectively, thwarted the work of the Special Purpose Committee on Senedd Reform that was established by all Members of this Senedd in order to consider the future reform of this Senedd.
Now, my party, of course, has always opposed an increase in the number of Members of the Senedd, but we have consistently said that we recognise that there's a majority of Members of the Senedd who want to see reform and that there's a mandate to deliver some, and on that basis, we joined the Senedd reform committee in good faith, in order to play a constructive part in the role and work of that committee, in order that it could make recommendations for the Welsh Government to deliver on. That has been undermined today. The work of the Senedd has been undermined today, and it has been disrespectful in terms of the way that the First Minister and the leader of Plaid Cymru issued that particular press release. I think the people of Wales are owed a statement in this Chamber, where the First Minister and, indeed, the leader of Plaid Cymru can be cross-examined on their proposals for reform in order that we can demonstrate to the people of Wales that we are properly and fully considering them. It's inappropriate for that committee to be strong-armed into a position on the basis of cosy discussions, frankly, in ministerial offices.
Secondly, can I call for a statement on access to diagnostic testing in Wales? I was recently contacted by a constituent who, unfortunately, has just received a diagnosis of prostate cancer. He's waiting for an MRI scan; unfortunately, he can't have that MRI scan in north Wales, and has been referred to Broadgreen Hospital in Liverpool because he has a pacemaker. There's currently no capacity whatsoever for anybody in north Wales with a pacemaker to receive an MRI scan, and, as a result, this gentleman, who knows he's got cancer, who knows he needs this scan in order to determine the treatment ahead, cannot access that scan until the end of June. That is unacceptable; it's a very worrying time for this gentleman and his family. Can I ask what action the Welsh Government is taking to address the need for diagnostic tests of that kind, and call for a statement from the health Minister in order to address the matter? Thank you.
A gaf i alw, Trefnydd, am ddatganiad gan y Prif Weinidog ar ddiwygio'r Senedd? Bydd Aelodau'r Senedd yn ymwybodol, o'r drafodaeth yn ystod cwestiynau'r Prif Weinidog ac, yn wir, o ddatganiad i'r wasg a gyhoeddwyd y bore yma am chwarter wedi naw, fod y Prif Weinidog ac arweinydd Plaid Cymru, i bob pwrpas, wedi rhwystro gwaith y Pwyllgor Diben Arbennig ar Ddiwygio'r Senedd a sefydlwyd gan holl Aelodau'r Senedd hon er mwyn ystyried diwygio'r Senedd hon yn y dyfodol.
Nawr, mae fy mhlaid i, wrth gwrs, bob amser wedi gwrthwynebu cynnydd yn nifer Aelodau'r Senedd, ond rydym ni wedi dweud yn gyson ein bod yn cydnabod bod mwyafrif o Aelodau'r Senedd yn dymuno gweld diwygio a bod mandad i gyflawni rhywfaint, ac ar y sail honno, gwnaethom ymuno â phwyllgor diwygio'r Senedd yn ddidwyll, er mwyn chwarae rhan adeiladol yn swyddogaeth a gwaith y pwyllgor hwnnw, er mwyn iddo allu gwneud argymhellion i Lywodraeth Cymru eu cyflawni. Mae hynny wedi ei danseilio heddiw. Mae gwaith y Senedd wedi ei danseilio heddiw, ac mae wedi bod yn amharchus o ran y ffordd y cyhoeddodd y Prif Weinidog ac arweinydd Plaid Cymru y datganiad penodol hwnnw i'r wasg. Rwy'n credu bod arnom ni reidrwydd i roi datganiad yn y Siambr hon i bobl Cymru, lle y gellir croesholi'r Prif Weinidog ac, yn wir, arweinydd Plaid Cymru ynghylch eu cynigion ar gyfer diwygio er mwyn i ni allu dangos i bobl Cymru ein bod yn eu hystyried nhw yn briodol ac yn llawn. Mae'n amhriodol i'r pwyllgor hwnnw gael ei orfodi i sefyllfa ar sail trafodaethau clyd, a dweud y gwir, mewn swyddfeydd gweinidogol.
Yn ail, a gaf i alw am ddatganiad ar fynediad at brofion diagnostig yng Nghymru? Cysylltodd etholwr â mi yn ddiweddar sydd, yn anffodus, newydd gael diagnosis o ganser y brostad. Mae'n aros am sgan MRI; yn anffodus, ni all gael y sgan MRI hwnnw yn y gogledd, ac mae wedi cael ei atgyfeirio i Ysbyty Broadgreen yn Lerpwl oherwydd bod ganddo reolydd calon. Ar hyn o bryd, nid oes unrhyw gapasiti o gwbl i unrhyw un yn y gogledd sydd â rheolydd calon gael sgan MRI, ac, o ganlyniad, ni all y dyn hwn, sy'n gwybod bod ganddo ganser, sy'n gwybod bod arno angen y sgan hwn er mwyn penderfynu ar y driniaeth sydd o'i flaen, gael y sgan hwnnw tan ddiwedd mis Mehefin. Mae hynny'n annerbyniol; mae'n gyfnod pryderus iawn i'r dyn hwn a'i deulu. A gaf i ofyn pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i fynd i'r afael â'r angen am brofion diagnostig o'r math hwnnw, ac a gaf i alw am ddatganiad gan y Gweinidog iechyd er mwyn mynd i'r afael â'r mater? Diolch.
I think I disagreed with everything that Darren Millar stated around the issue of Senedd reform. Nothing has been thwarted, nothing has been undermined and nothing has been disrespected.
In relation to your question around diagnostics, I think that is a very good point. Obviously, we can't have every piece of every equipment available in every hospital in Wales, and it's absolutely right that your constituent goes to the best place for that scan. I will speak to the Minister for Health and Social Services, who is in her place, to see if there's anything in the pipeline to bring forward such equipment.FootnoteLink
Rwy'n credu fy mod i'n anghytuno â phopeth a ddywedodd Darren Millar ynghylch diwygio'r Senedd. Nid oes dim wedi ei rwystro, nid oes dim wedi ei danseilio ac nid oes dim wedi ei amharchu.
O ran eich cwestiwn ynglŷn â diagnosteg, rwy'n credu bod hwnnw yn bwynt da iawn. Yn amlwg, ni allwn gael pob darn o bob offer ar gael ym mhob ysbyty yng Nghymru, ac mae'n gwbl briodol bod eich etholwr yn mynd i'r lle gorau ar gyfer y sgan hwnnw. Byddaf yn siarad â'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, sydd yn ei lle, i weld a oes unrhyw beth yn yr arfaeth i gyflwyno offer o'r fath.FootnoteLink
I'd like to ask for a statement on the importance of democratic engagement. We've just come out of an election, and although they can be fractious, at their best elections are a celebration of community, connections between people, and the chance to change things. Trefnydd, I'm sure that you would join me in paying tribute to everybody who stood for election this past week, congratulating the people who won, but also thanking all those people who didn't get elected, because not winning elections can be bruising, but standing up for what you believe in matters. People should be commended for doing it, and, as a nation, I think we all owe them our thanks. But, Trefnydd, low turnout is still a stubborn problem. Too many people think that their voice doesn't count, particularly because of the first-past-the-post system. So, can we have a statement, please, outlining the importance of democratic engagement, and how that can be conveyed to children in school, to adults as well, so that everybody will feel motivated to get out and vote when we get to the next election?
Hoffwn i ofyn am ddatganiad ar bwysigrwydd ymgysylltu democrataidd. Rydym newydd ddod allan o etholiad, ac er y gallan nhw fod yn anodd, ar eu gorau mae etholiadau yn ddathliad o gymuned, cysylltiadau rhwng pobl, ac yn gyfle i newid pethau. Trefnydd, rwy'n siŵr y byddech yn ymuno â mi i dalu teyrnged i bawb a safodd i gael eu hethol yr wythnos diwethaf, gan longyfarch y bobl a enillodd, ond hefyd i ddiolch i'r holl bobl hynny na chawson nhw eu hethol, oherwydd gall peidio ag ennill etholiadau fod yn boenus, ond mae sefyll dros yr hyn yr ydych yn ei gredu yn bwysig. Dylid canmol pobl am wneud hynny, ac, fel cenedl, rwy'n credu y dylem ni ddiolch iddyn nhw. Ond, Trefnydd, mae nifer isel o bobl yn pleidleisio yn dal i fod yn broblem ystyfnig. Mae gormod o bobl yn meddwl nad yw eu llais yn cyfrif, yn enwedig oherwydd y system y cyntaf i'r felin. Felly, a gawn ni ddatganiad, os gwelwch yn dda, yn amlinellu pwysigrwydd ymgysylltu democrataidd, a sut y gellir cyfleu hynny i blant yn yr ysgol, i oedolion hefyd, fel y bydd pawb yn teimlo cymhelliant i fynd allan a phleidleisio pan ddaw'r etholiad nesaf?
Thank you. I think you raise a really important point. Democracy absolutely should be celebrated, and I do join with you in thanking everybody, from whichever political party, for putting themselves forward. Personally, I was at my count in my constituency on Friday, and it was really important to say thank you to people for putting themselves forward. Otherwise, indeed, we wouldn't have elections. Low turnout is clearly an issue that we've had to face in many elections. I think the Senedd election is also an area where we've done our very best to try and increase turnout. I think it's absolutely down to every one of us in this Chamber to do all we can to engage with schools, to engage with young people. Of course, one way of increasing that was having 16 and 17-year-olds, and I personally would be be interested to see what number of 16 and 17-year-olds voted last week.
Diolch. Rwy'n credu eich bod yn codi pwynt pwysig iawn. Dylid dathlu democratiaeth yn llwyr, ac rwy'n ymuno â chi wrth ddiolch i bawb, o ba blaid wleidyddol bynnag, am gyflwyno eu hunain. Yn bersonol, roeddwn i yn y cyfrif yn fy etholaeth i ddydd Gwener, ac roedd yn bwysig iawn dweud diolch i bobl am gyflwyno eu hunain. Fel arall, yn wir, ni fyddem yn cael etholiadau. Mae'n amlwg bod y nifer isel o bobl sy'n pleidleisio yn fater yr ydym wedi gorfod ei wynebu mewn llawer o etholiadau. Rwy'n credu bod etholiad y Senedd hefyd yn faes lle yr ydym ni wedi gwneud ein gorau glas i geisio cynyddu nifer y bobl sy'n pleidleisio. Rwy'n credu ei bod yn ddyletswydd ar bob un ohonom ni yn y Siambr hon i wneud popeth o fewn ein gallu i ymgysylltu ag ysgolion, i ymgysylltu â phobl ifanc. Wrth gwrs, un ffordd o gynyddu hynny oedd cael pobl ifanc 16 a 17 oed, a byddai gen i ddiddordeb yn bersonol mewn gweld faint o bobl ifanc 16 a 17 oed a bleidleisiodd yr wythnos diwethaf.
I'd like the Welsh Government to make a statement in the Chamber on the operational agreement of Rent Smart Wales. I've been dealing with them on matters of constituency casework, and I've found it to be a very frustrating experience. As an organisation, we've found them to be lacking in communication, transparency and any sense of urgency when trying to obtain an update on the outcome of a recent piece of casework regarding a constituent facing potentially unlawful eviction from a privately rented property. We were told that Rent Smart Wales couldn't disclose the outcome of the investigation to us, nor could it take any legal action against a landlord found to be in breach of their responsibilities. We've not been able since then to obtain any information for the constituent's benefit, despite trying our very best and advising the organisation that the constituent potentially faced imminent eviction. It just doesn't seem acceptable, and there doesn't seem to be a route by which we can scrutinise the activity of Rent Smart Wales, which is why I request a statement in this Chamber on their remit.
Hoffwn i Lywodraeth Cymru wneud datganiad yn y Siambr ar gytundeb gweithredol Rhentu Doeth Cymru. Rwyf wedi bod yn ymdrin â nhw ar faterion yn ymwneud â gwaith achos etholaethol, ac mae wedi bod yn brofiad rhwystredig iawn i mi. Fel sefydliad, rydym wedi canfod bod diffyg cyfathrebu, tryloywder ac unrhyw ymdeimlad o frys ganddyn nhw wrth geisio cael yr wybodaeth ddiweddaraf am ganlyniad darn diweddar o waith achos ynghylch etholwr sydd dan fygythiad o gael ei droi allan yn anghyfreithlon o eiddo a rentir yn breifat. Dywedwyd wrthym na allai Rhentu Doeth Cymru ddatgelu canlyniad yr ymchwiliad i ni, ac ni allai ychwaith gymryd unrhyw gamau cyfreithiol yn erbyn landlord y canfuwyd ei fod yn torri ei gyfrifoldebau. Ers hynny, nid ydym wedi gallu cael unrhyw wybodaeth er budd yr etholwr, er gwaethaf y ffaith ein bod ni wneud ein gorau glas a chynghori'r sefydliad y gallai'r etholwr fod ar fin cael ei droi allan. Nid yw'n dderbyniol, ac nid yw'n ymddangos bod llwybr ar gael y gallwn ei ddefnyddio i graffu ar weithgarwch Rhentu Doeth Cymru, a dyna pam yr wyf yn gofyn am ddatganiad yn y Siambr hon ar eu cylch gwaith.
Thank you. I'm concerned to hear about the experience you've had with Rent Smart Wales. They're hosted by Cardiff Council, so complaints about them should, in the first instance, be addressed through their complaints procedure, and that's readily available, as you know yourself, on the Rent Smart Wales website. Elected Members of the Senedd, and, obviously, the staff who work for us, can e-mail Rent Smart Wales should they wish to discuss any case with them. The next route then, obviously, would be the public services ombudsman. I appreciate the Minister for Climate Change would not be able to intervene in a specific individual case, but I do think your experience does warrant you writing to her, to see what guidance she needs to look at. If she thinks it's appropriate to bring forward a written statement, I will ask her to do so.
Diolch. Rwy'n bryderus o glywed am y profiad yr ydych chi wedi ei gael gyda Rhentu Doeth Cymru. Cyngor Caerdydd sy'n eu cynnal, felly dylid mynd i'r afael â chwynion amdanyn nhw, yn y lle cyntaf, drwy eu gweithdrefn gwyno nhw, ac mae hynny ar gael yn rhwydd, fel y gwyddoch eich hun, ar wefan Rhentu Doeth Cymru. Gall Aelodau Etholedig y Senedd, ac, yn amlwg, y staff sy'n gweithio i ni, anfon neges e-bost at Rhentu Doeth Cymru os ydyn nhw'n dymuno trafod unrhyw achos gyda nhw. Y llwybr nesaf wedyn, yn amlwg, fyddai'r ombwdsmon gwasanaethau cyhoeddus. Rwy'n gwerthfawrogi na fyddai'r Gweinidog Newid Hinsawdd yn gallu ymyrryd mewn achos unigol penodol, ond rwyf i yn credu bod eich profiad yn cyfiawnhau ysgrifennu ati, i weld pa ganllawiau y mae angen iddi edrych arnyn nhw. Os yw'n credu ei bod yn briodol cyflwyno datganiad ysgrifenedig, byddaf yn gofyn iddi wneud hynny.
I call for a statement on medical provision for people in Wales who suffer from ME/CFS—myalgic encephalomyelitis/chronic fatigue syndrome—which can have a devastating impact on functionability and quality of life. This is ME Awareness Week, 9 to 15 May. Now the new National Institute for Health and Care Excellence guidelines for ME have been released, it's essential to move ahead with a clear pathway for people living with ME in Wales. Campaigners in Wales tell me there might be a service for ME within some health boards, but, if there is, they don't know where these services are, who they're run by, and what treatments they're using. They now have the assistance of the medical adviser for the ME Association, who is willing both to work with them to enable people with ME across Wales to obtain the correct medical understanding and support for their condition, and to attend a meeting with the Welsh Government. They add that it's currently very unclear where or how people with ME can obtain treatment for ME in Wales. It is pot luck if one finds a GP who has a good understanding and training regarding the condition, and they have nowhere to send patients on to. I call for a statement accordingly, including, hopefully, a response to the offer of a meeting from the ME Association's medical adviser.
Rwy'n galw am ddatganiad ar ddarpariaeth feddygol i bobl yng Nghymru sy'n dioddef o ME/CFS—enseffalomyelitis myalgig/syndrom blinder cronig—a all gael effaith ddinistriol ar y gallu i weithredu ac ar ansawdd bywyd. Mae hi'n Wythnos Ymwybyddiaeth ME, 9 i 15 Mai. Gan fod canllawiau newydd y Sefydliad Cenedlaethol dros Ragoriaeth mewn Iechyd a Gofal ar gyfer ME wedi eu cyhoeddi bellach, mae'n hanfodol yn awr symud ymlaen gyda llwybr clir ar gyfer pobl sy'n byw ag ME yng Nghymru. Mae ymgyrchwyr yng Nghymru yn dweud wrthyf y gallai fod gwasanaeth ME mewn rhai byrddau iechyd, ond, os oes, nid ydyn nhw'n gwybod ble mae'r gwasanaethau hyn, pwy sy'n eu rhedeg, na pha driniaethau y maen nhw'n eu defnyddio. Mae ganddyn nhw bellach gymorth cynghorydd meddygol y Gymdeithas ME, sy'n barod i weithio gyda nhw i alluogi pobl ag ME ledled Cymru i gael y ddealltwriaeth a'r gefnogaeth feddygol gywir ar gyfer eu cyflwr, ac i fynd i gyfarfod â Llywodraeth Cymru. Maen nhw'n ychwanegu ei bod yn aneglur iawn ar hyn o bryd ble neu sut y gall pobl ag ME gael triniaeth ar gyfer ME yng Nghymru. Mater o lwc yw hi os daw rhywun o hyd i feddyg teulu sydd â dealltwriaeth a hyfforddiant da o ran y cyflwr, ac nid oes ganddyn nhw unman i anfon cleifion ymlaen ato. Galwaf am ddatganiad yn unol â hynny, gan gynnwys, gobeithio, ymateb i'r cynnig o gyfarfod gan gynghorydd meddygol y Gymdeithas ME.
Thank you. I wasn't aware it was ME Awareness Week. We have several 'weeks' and 'months', but I really wasn't aware it was an awareness week for people who suffer from that condition. But I think it's really important that we do have these awareness days, weeks, months, to ensure that people recognise the symptoms and also know where they can go for treatment. Obviously, it's a matter for health boards to ensure that they have the services that are needed for their local population, whatever condition it is.
Diolch. Doeddwn i ddim yn ymwybodol ei bod hi'n Wythnos Ymwybyddiaeth ME. Mae gennym ni sawl 'wythnos' a 'mis', ond doeddwn i wir ddim yn ymwybodol ei bod yn wythnos ymwybyddiaeth o bobl sy'n dioddef o'r cyflwr hwnnw. Ond rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn ein bod yn cael y dyddiau, wythnosau, misoedd ymwybyddiaeth hyn, er mwyn sicrhau bod pobl yn adnabod y symptomau a hefyd yn gwybod i le y gallan nhw fynd am driniaeth. Yn amlwg, mater i fyrddau iechyd yw sicrhau bod ganddyn nhw'r gwasanaethau sydd eu hangen ar gyfer eu poblogaeth leol, pa gyflwr bynnag ydyw.
Just two statements I'd like to ask for today. The first concerns the campaign by Wrexham AFC to secure UK Government funding for the redevelopment of the Racecourse Kop, and also the return of international matches to north Wales. Will the Welsh Government support the campaign for a stadium for the north, and update Members on the Wrexham Gateway project and the many millions of pounds that the Welsh Government has committed to it?
Would it be possible to have a second statement, in regard to Wrexham's bid for city of culture status? Will the Welsh Government, again, reaffirm its unwavering support for the bid, which will be transformational for the county borough if successful?
Dim ond dau ddatganiad yr hoffwn i ofyn amdanyn nhw heddiw. Mae'r cyntaf yn ymwneud â'r ymgyrch gan Glwb Pêl-droed Wrecsam i sicrhau cyllid gan Lywodraeth y DU ar gyfer ailddatblygu Kop y Cae Ras, a hefyd ar gyfer dychwelyd gemau rhyngwladol i'r gogledd. A wnaiff Llywodraeth Cymru gefnogi'r ymgyrch dros stadiwm i'r gogledd, a rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau am brosiect Porth Wrecsam a'r miliynau lawer o bunnoedd y mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo iddo?
A fyddai modd cael ail ddatganiad, o ran cais Wrecsam am statws dinas diwylliant? A wnaiff Llywodraeth Cymru, unwaith eto, ailddatgan ei chefnogaeth ddiwyro i'r cais, a fydd yn drawsnewidiol i'r fwrdeistref sirol os bydd yn llwyddiannus?
Thank you. With regard to the Wrexham city of culture 2025 bid, as you're aware, Wrexham is shortlisted, along with three other places in England, to become the city of culture. The Welsh Government has offered its wholehearted support to the Wrexham bid, which is quickly drawing to a close. I think it would be truly transformational for Wrexham—I think it would be a real boost, as we look forward. I know the Deputy Minister is fully behind the bid.
In relation to the petition that was launched yesterday, I thought it was very interesting to see that pressure being brought forward on the UK Government in relation to the levelling-up fund. We've been waiting a long time to see if that funding is coming forward. It's a non-political petition. It's good to see ex-footballers such as Mickey Thomas and John Hartson fully supporting the petition, and I'm sure, when the Deputy Minister has had a chance to look at it, she will be able to offer her support. It's really important, I think, that we get international football back at the Racecourse. And if I can be indulged, it was great to see Wrexham go to the top of the league on Sunday.
Diolch. O ran cais Dinas Diwylliant Wrecsam 2025, fel y gwyddoch, mae Wrecsam ar y rhestr fer, ynghyd â thri lle arall yn Lloegr, i fod yn ddinas diwylliant. Mae Llywodraeth Cymru wedi cynnig ei chefnogaeth lwyr i gais Wrecsam, sy'n dod i ben yn gyflym. Rwy'n credu y byddai'n wirioneddol drawsnewidiol i Wrecsam—rwy'n credu y byddai'n hwb gwirioneddol, wrth i ni edrych ymlaen. Rwy'n gwybod bod y Dirprwy Weinidog yn llwyr gefnogi'r cais.
O ran y ddeiseb a lansiwyd ddoe, roeddwn i'n meddwl ei bod yn ddiddorol iawn gweld y pwysau hwnnw'n cael ei ddwyn ymlaen ar Lywodraeth y DU mewn cysylltiad â'r gronfa ffyniant bro. Rydym wedi bod yn aros yn hir i weld a fydd y cyllid hwnnw yn cael ei gynnig. Mae'n ddeiseb anwleidyddol. Mae'n dda gweld cyn bêl-droedwyr fel Mickey Thomas a John Hartson yn llwyr gefnogi'r ddeiseb, ac rwy'n siŵr, pan fydd y Dirprwy Weinidog wedi cael cyfle i edrych arni, y bydd yn gallu cynnig ei chefnogaeth. Mae'n bwysig iawn, rwy'n credu, ein bod ni'n cael pêl-droed rhyngwladol yn ôl ar y Cae Ras. Ac os caf i fodloni mympwy, roedd yn wych gweld Wrecsam yn mynd i frig y gynghrair ddydd Sul.
Ie, da iawn, Wrecsam.
Yes, well done, Wrexham.
That's it for business questions.
A dyna ddiwedd y cwestiynau busnes.
Y datganiad gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol sydd nesaf—diweddariad ar COVID-19. Dwi'n galw ar y Gweinidog i wneud y datganiad hwnnw. Eluned Morgan.
A statement by the Minister for Health and Social Services is next—an update on COVID-19. I call on the Minister to make that statement. Eluned Morgan.
Diolch yn fawr, Llywydd. Diolch am y cyfle i ddod â'r drafodaeth yma i'r Senedd.
Thank you, Llywydd. Thank you for the opportunity to bring this debate to the Senedd.
Thanks for the opportunity to provide an update on the current public health situation and the outcome of the latest review of the coronavirus regulations. Community transmission of the BA.2 omicron wave of COVID-19 continues at a very high level across Wales. According to the ONS survey, one in 25 people in Wales have COVID. There are still around 1,064 COVID-related patients in hospital—that's 11 per cent down from last week—although only 78 of these are being actively treated for COVID, with 15 people in critical care with COVID.
The health and social care system continues to struggle with COVID-19 demands. High levels of staff absence and other pressures continue. We must maintain our efforts to reduce transmission within hospital settings. Limiting visitor numbers to hospitals, maintaining social distancing and rigorous application of infection control procedures all remain important. With this in mind, and on the advice of the chief medical officer and technical advisory cell, Cabinet have made the decision to retain the last remaining legal restriction, that being the requirement for face coverings in indoor public areas of health and social care settings, for a further three weeks. I understand how challenging the past two years have been, in particular for those working in health and social care and for the people that they care for. There's been much hard work and sacrifice, and I applaud the ongoing efforts, as we continue to take steps to keep safe the most vulnerable and the staff working in these high-risk settings.
As I have said before, vaccination remains the most important measure of defence against COVID, and has successfully weakened the link between the virus and serious illness and hospitalisation. It's never too late to be vaccinated, and we encourage everyone eligible to come forward. There are other steps we can take to protect ourselves and others. We will continue to recommend that face coverings are worn in all crowded or enclosed indoor places, as part of a suite of strengthened guidance and public health advice. These and other measures can work together to help reduce the transmission of coronavirus and to keep us all safe.
We recognise how difficult a time this has been for learners, in particular as we approach examination season. I am pleased to announce that, together with the Minister for Education and the Welsh Language, we have agreed an exception to our self-isolation guidance for those people sitting GCSE, AS, A-level and vocational examinations. The aim is to better enable learners to take their exams safely, and to ensure that they're not disadvantaged compared to their peers in England and Scotland, where the guidance is that children and young people should isolate for three days. If they have a negative result, then they can take those exams—if they have two subsequent negative tests.
In another positive step, 'Public Health Advice for Schools: Coronavirus' was published last week, and this new advice brings schools and education settings in line with other sectors in Wales in terms of public health advice and COVID-19. Additionally, we announced, yesterday, that we have now formally removed the infection control framework for higher and further education institutions, meaning these sectors will also move to using the wider public health guidance followed by businesses, employers and event organisers.
Diolch am y cyfle i roi'r wybodaeth ddiweddaraf am y sefyllfa bresennol o ran iechyd y cyhoedd a chanlyniad yr adolygiad diweddaraf o'r rheoliadau coronafeirws. Mae trosglwyddiad y don omicron BA.2 o COVID-19 yn y gymuned yn parhau ar lefel uchel iawn ledled Cymru. Yn ôl arolwg y Swyddfa Ystadegau Gwladol, mae gan un o bob 25 o bobl yng Nghymru COVID. Mae tua 1,064 o gleifion yn yr ysbyty o hyd yn gysylltiedig â COVID—mae hynny 11 y cant yn is na'r wythnos diwethaf—er mai dim ond 78 o'r rhain sy'n cael eu trin yn weithredol ar gyfer COVID, gyda 15 o bobl mewn gofal critigol gyda COVID.
Mae'r system iechyd a gofal cymdeithasol yn parhau i gael trafferthion oherwydd gofynion COVID-19. Mae lefelau uchel o absenoldeb staff a phwysau eraill yn parhau. Mae'n rhaid i ni barhau â'n hymdrechion i leihau trosglwyddo o fewn ysbytai. Mae cyfyngu nifer yr ymwelwyr i ysbytai, cadw pellter cymdeithasol a gweithredu gweithdrefnau rheoli heintiau yn drylwyr i gyd yn parhau i fod yn bwysig. Gan gofio hyn, ac wrth ddilyn cyngor y prif swyddog meddygol a'r gell cyngor technegol, mae'r Cabinet wedi penderfynu cadw'r cyfyngiad cyfreithiol olaf sy'n weddill, sef y gofyniad am orchuddion wyneb mewn lleoliadau iechyd a gofal cymdeithasol cyhoeddus dan do, am dair wythnos arall. Rwy'n deall pa mor heriol fu'r ddwy flynedd ddiwethaf, yn enwedig i'r rhai hynny sy'n gweithio ym maes iechyd a gofal cymdeithasol ac i'r bobl y maen nhw'n gofalu amdanyn nhw. Bu llawer o waith caled ac aberth, ac rwy'n cymeradwyo'r ymdrechion parhaus, wrth i ni barhau i gymryd camau i gadw'r bobl fwyaf agored i niwed a'r staff sy'n gweithio yn y lleoliadau risg uchel hyn yn ddiogel.
Fel yr wyf wedi ei ddweud o'r blaen, brechu yw'r mesur amddiffyn pwysicaf yn erbyn COVID o hyd, ac mae wedi gwanhau'n llwyddiannus y cysylltiad rhwng y feirws a salwch difrifol a mynd i'r ysbyty. Nid yw byth yn rhy hwyr i gael eich brechu, ac rydym yn annog pawb sy'n gymwys i ddod ymlaen. Mae camau eraill y gallwn eu cymryd i amddiffyn ein hunain ac eraill. Byddwn yn parhau i argymell bod gorchuddion wyneb yn cael eu gwisgo ym mhob man dan do gorlawn neu gaeedig, fel rhan o gyfres o ganllawiau cryfach a chyngor ar iechyd y cyhoedd. Gall y mesurau hyn a mesurau eraill gydweithio i helpu i leihau trosglwyddo'r coronafeirws a chadw pob un ohonom yn ddiogel.
Rydym yn cydnabod pa mor anodd y mae hyn wedi bod i ddysgwyr, yn enwedig wrth i ni nesáu at dymor yr arholiadau. Mae'n bleser gen i gyhoeddi ein bod ni, ynghyd â Gweinidog y Gymraeg ac Addysg, wedi cytuno ar eithriad i'n canllawiau hunanynysu ar gyfer y bobl hynny sy'n sefyll arholiadau TGAU, UG, Safon Uwch a galwedigaethol. Y nod yw galluogi dysgwyr yn well i sefyll eu harholiadau'n ddiogel, a sicrhau nad ydyn nhw o dan anfantais o'u cymharu â'u cyfoedion yn Lloegr a'r Alban, pan fo'r canllawiau yn dweud y dylai plant a phobl ifanc ynysu am dri diwrnod. Os byddan nhw'n cael canlyniad negatif, yna gallan nhw sefyll yr arholiadau hynny—os byddan nhw'n cael dau brawf negatif dilynol.
Mewn cam cadarnhaol arall, cyhoeddwyd 'Cyngor Iechyd y Cyhoedd i Ysgolion: Coronafeirws' yr wythnos diwethaf, ac mae'r cyngor newydd hwn yn gosod ysgolion a lleoliadau addysg ar yr un gwastad â sectorau eraill yng Nghymru o ran cyngor iechyd y cyhoedd a COVID-19. Hefyd, fe wnaethom ni gyhoeddi, ddoe, ein bod bellach wedi dileu'r fframwaith rheoli heintiau ar gyfer sefydliadau addysg uwch ac addysg bellach yn ffurfiol, sy'n golygu y bydd y sectorau hyn hefyd yn symud tuag at ddefnyddio'r canllawiau iechyd cyhoeddus ehangach a ddilynir gan fusnesau, cyflogwyr a threfnwyr digwyddiadau.
Ond mae'n bwysig ein bod ni'n cydnabod nad yw COVID-19 wedi mynd, ac y bydd yn aros gyda ni yn fyd-eang. Wrth i'r don bresennol o'r haint leddfu, fel roeddem ni'n gobeithio, rhaid inni baratoi ar gyfer tonnau newydd yn y dyfodol. Allwn ni ddim cymryd yn ganiataol y bydd amrywiolion y dyfodol yr un fath ag omicron. Fe allem ni weld amrywiolyn mwy niweidiol yn dod yn y dyfodol. Rhaid inni gofio hefyd, wrth i bobl ddechrau cymysgu unwaith eto, y bydd heintiau anadlol tymhorol eraill yn dechrau lledaenu, gan gynnwys y ffliw.
Am y tro cyntaf amlygodd y pandemig COVID-19 bod angen inni gael gwybodaeth am achosion yn y gymuned, derbyniadau i'r ysbyty a marwolaethau mewn amser real, cyn belled â phosibl. Roedd hynny'n angenrheidiol, oherwydd defnyddiwyd y data hyn i lywio'r cyfyngiadau ar gyfer lleihau'r trosglwyddiadau yn y gymuned a'r effaith y rhagwelwyd y byddai'r haint yn ei chael ar y boblogaeth a'n system gofal iechyd.
O dan y sefyllfa COVID sefydlog bresennol, rŷm ni wedi rhoi'r gorau i adnabod pob achos trwy brofi cymunedol torfol ac olrhain cysylltiadau. Wrth gadw gwyliadwriaeth yn y dyfodol, ni fydd modd dibynnu ar lefelau mor uchel o ddata. Ac eto, bydd angen i’n trefniadau cadw gwyliadwriaeth ein helpu i benderfynu a yw Cymru wedi symud o sefyllfa COVID sefydlog i sefyllfa COVID brys. Bydd angen inni hefyd gofnodi effaith heintiau anadlol eraill, ac felly rydym ni'n gweithio’n agos gydag Iechyd Cyhoeddus Cymru i ystyried cynigion ar gyfer strategaeth wyliadwriaeth newydd i Gymru, gyda’r bwriad o gyflwyno’r datblygiadau hyn cyn gaeaf 2022-23.
Llywydd, mae pobl Cymru wedi gweithio’n ddiflino i ddiogelu a chefnogi ei gilydd drwy’r cyfnod hynod o anodd yma. Dwi'n gwbl ffyddiog, drwy barhau i gymryd pob un o'r camau bach i'n diogelu ni ein hunain ac eraill, y byddwn ni'n symud drwy'r cyfnod pontio hwn yn llwyddiannus ac oddi wrth yr argyfwng iechyd y cyhoedd sydd wedi bod yn rhan mor amlwg o'n bywydau ni. Diolch, Llywydd.
However, it is important that we recognise that COVID-19 has not gone away, and will remain with us globally. As the current wave of infection hopefully subsides, we must prepare for future waves. We can't assume that future variants will be the same as omicron. We could see a more harmful variant in the future. We must also be mindful that the return to more normal population mixing will result in the spread of other seasonal respiratory infections, including flu.
For the first time, the COVID-19 pandemic raised the aim of near complete information on community cases, hospitalisations and deaths and that these could be reported in real time, as far as possible. It was necessary, as this data was used to inform the restrictions needed to reduce transmission in the community and the predicted impact on the population and our healthcare system.
Under the current COVID stable state, we have stopped identifying all cases through mass community testing and contact tracing. Future surveillance will not be able to rely on such high levels of data. And yet, our surveillance will need to help us to determine whether Wales has moved from a COVID stable state to a COVID urgent state. We'll also need to capture the impact of other respiratory infections, so we're working closely with Public Health Wales to consider proposals for a new surveillance strategy for Wales, with the intention to roll out these developments in advance of winter 2022-23.
Llywydd, the people of Wales have worked tirelessly to protect and support each other through this incredibly difficult time. I have every confidence that, by continuing to take all the small steps to keep ourselves and others safe, we will successfully navigate through this transition period and away from the public health emergency that has dominated our lives to such an extent. Thank you, Llywydd.
Minister, can I thank you for your statement today, and also thank you for your briefings to the Health and Social Care Committee on a three-weekly basis as well? Can I welcome much of what you said today? The rules on masks in health and social care settings, though, I do think should not be part of emergency law; that should be repealed given the stable situation we are now in. So, can I ask, will you be ensuring that this instead is part of the NHS infection and control guidance rather than be enshrined in law?
When can we expect the regular statements, the three-weekly statements, to come to an end given the situation that we're now in? Do you intend the regular tv conference appearances to come to an end, or are you planning to continue with those on a regular basis? It would be useful to have your understanding on the three-week review cycle, Minister.
I also see from your technical advisory cell advice that, while COVID infections have dropped significantly, which is of course extremely welcome news, influenza and respiratory infections are increasing. So, how concerned are you that there will be a wave of these infections over the summer period? I appreciate it's over the summer period, which makes it perhaps a little bit easier to handle, but what public messages are you planning to put forward for the coming months in that regard, if you do indeed think that this is a concern?
I notice the focus on education settings, and I very much welcome that you've removed them from the infection and control framework, alongside the Minister for education's announcements last week to lift those final restrictions. What I am concerned about is that some higher and further education institutions are still limiting face-to-face teaching. Last year, complaints against English and Welsh universities reached the highest on record, with nearly half—45 per cent—relating to service issues such as teaching and course delivery. What is the Government doing to monitor business as usual returning to higher and further education settings so students can fully attend face-to-face teaching, which I think is particularly important before the exam season starts?
Finally, Minister, you have decided to publish a separate workforce plan to your planned care recovery plan, but your online NHS workforce gaps remain at present an issue as well, which I know we'll both agree on. I see, for example, Aneurin Bevan health board is closing maternity-led birthing units at both the Royal Gwent and Nevill Hall hospitals until October because of significant pressures as a direct result of staff shortages. So, although the health board has some alternatives in place—I've noted that—and given that the Cwm Taf maternity unit scandal was revealed just three years ago, what immediate monitoring are you putting in place to ensure that safe staffing levels are kept and that patient safety isn't compromised?
I also see that, in the English NHS, thousands of jobs have been created for those who have volunteered at vaccination centres, and I wonder what measures you are taking to replicate that success and what is now happening to the mass vaccination centres. Diolch, Llywydd.
Gweinidog, a gaf i ddiolch i chi am eich datganiad heddiw, a diolch i chi hefyd am eich papurau briffio i'r Pwyllgor Iechyd a Gofal Cymdeithasol bob tair wythnos? A gaf i groesawu llawer o'r hyn a ddywedoch chi heddiw? Fodd bynnag, ni ddylai'r rheolau ar fasgiau mewn lleoliadau iechyd a gofal cymdeithasol fod yn rhan o gyfraith frys, yn fy marn i; dylid diddymu hynny o ystyried y sefyllfa sefydlog yr ydym ynddi bellach. Felly, a gaf i ofyn, a fyddwch chi'n sicrhau bod hyn felly yn rhan o ganllawiau rheoli heintiau'r GIG ac ni fyddan nhw'n cael eu hymgorffori yn y gyfraith?
Pryd gallwn ni ddisgwyl i'r datganiadau rheolaidd, y datganiadau tair wythnos, ddod i ben o ystyried y sefyllfa yr ydym ni ynddi bellach? Ydych chi'n bwriadu i'r cynadleddau teledu rheolaidd ddod i ben, neu ydych chi'n bwriadu parhau â nhw yn rheolaidd? Byddai'n ddefnyddiol cael eich dealltwriaeth o'r cylch adolygu tair wythnos, Gweinidog.
Rwyf hefyd yn gweld o'ch cyngor gan y gell cyngor technegol, er bod heintiau COVID wedi gostwng yn sylweddol, sydd wrth gwrs yn newyddion i'w groesawu, fod ffliw a heintiau anadlol yn cynyddu. Felly, pa mor bryderus ydych chi y bydd ton o'r heintiau hyn dros gyfnod yr haf? Rwy'n sylweddoli mai dros gyfnod yr haf yw hi, sy'n ei gwneud ychydig yn haws ei thrin efallai, ond pa negeseuon cyhoeddus ydych chi'n bwriadu eu cyflwyno ar gyfer y misoedd nesaf yn hynny o beth, os ydych yn wir yn credu bod hyn yn bryder?
Rwy'n sylwi ar y pwyslais ar leoliadau addysg, ac rwy'n croesawu yn fawr eich bod wedi eu dileu o'r fframwaith rheoli heintiau, ochr yn ochr â chyhoeddiadau'r Gweinidog addysg yr wythnos diwethaf y byddai'r cyfyngiadau terfynol hynny yn cael eu codi. Yr hyn yr wyf i'n pryderu yn ei gylch yw bod rhai sefydliadau addysg uwch ac addysg bellach yn dal i gyfyngu ar addysg wyneb yn wyneb. Y llynedd, roedd nifer y cwynion yn erbyn prifysgolion Cymru a Lloegr yr uchaf ar gofnod, gyda bron i hanner—45 y cant—yn ymwneud â materion gwasanaeth fel addysgu a darpariaeth cyrsiau. Beth mae'r Llywodraeth yn ei wneud i fonitro'r gwaith o ddychwelyd i fusnes fel arfer mewn lleoliadau addysg uwch ac addysg bellach fel y gall myfyrwyr fynychu addysg wyneb yn wyneb yn llawn, sydd, yn fy marn i, yn arbennig o bwysig cyn i dymor yr arholiadau ddechrau?
Yn olaf, Gweinidog, rydych chi wedi penderfynu cyhoeddi cynllun gweithlu ar wahân i'ch cynllun adfer gofal wedi'i gynllunio, ond mae eich bylchau o ran gweithlu'r GIG ar-lein yn parhau i fod yn broblem ar hyn o bryd hefyd, ac rwy'n gwybod y bydd y ddau ohonom yn cytuno ar hynny. Gwelaf, er enghraifft, fod bwrdd iechyd Aneurin Bevan yn cau unedau geni dan arweiniad mamolaeth yn ysbyty Brenhinol Gwent ac yn ysbyty Nevill Hall tan fis Hydref oherwydd pwysau sylweddol o ganlyniad uniongyrchol i brinder staff. Felly, er bod gan y bwrdd iechyd rai dewisiadau eraill ar waith—rwyf wedi nodi hynny—ac o gofio mai dim ond tair blynedd yn ôl y cafodd sgandal uned mamolaeth Cwm Taf ei ddatgelu, pa fonitro ydych chi'n ei roi ar waith ar unwaith i sicrhau bod lefelau staffio diogel yn cael eu cadw ac nad yw diogelwch cleifion yn cael ei beryglu?
Rwyf hefyd yn gweld, yn y GIG yn Lloegr, fod miloedd o swyddi wedi eu creu ar gyfer y rhai hynny sydd wedi gwirfoddoli mewn canolfannau brechu, a tybed pa fesurau ydych chi'n eu cymryd i efelychu'r llwyddiant hwnnw a'r hyn sy'n digwydd yn awr i'r canolfannau brechu torfol. Diolch, Llywydd.
Diolch yn fawr, Russell. I think it's very clear that guidance is not as strong as enforcement in law, and that's why we have continued, particularly in these very vulnerable settings, to insist on the wearing of face coverings in those settings. And it's obviously not just a requirement of the people working there, but it's also a requirement of people entering those buildings to visit. So, it is much easier for people to police that if they've got the force of law behind them. So, in that sense, the 21-day review continues, because we still have a piece of legislation that is COVID related, and that 21-day review will continue whilst that legal restriction is in place.
You're absolutely right that we are watching very carefully the increase in the numbers of people suffering with flu at the moment. You're quite right in suggesting that, actually, we're probably more worried about that really kicking off in the winter, and what we are doing already, of course, is we're continuing with our programme of communication, 'Help us help you', trying to direct people to the right care at the right place at the right time, and that is already having an impact.
In relation to education, obviously it will be a job for the education Minister to monitor how they get back to normal, just to see to what extent they can be increasing that face-to-face teaching that you set out was very important.
When it comes to workforce planning, I would remind you that we have increased the workforce in Wales by 54 per cent in the past 20 years. We've seen an increase, for example, in the number of GPs from 1,800 to 2,000 in 2021. You mentioned the situation in Aneurin Bevan. We've seen an increase of people just in primary care of 100 over the past two years, and an increase in the number of staff there of 255. So, we're constantly seeing numbers increasing. Part of the problem, of course, at the moment as well is that we've got lots of staff suffering with COVID, so they're off because of COVID, and that puts pressure on the service as well.
Diolch yn fawr, Russell. Rwy'n credu ei bod yn glir iawn nad yw canllawiau mor gryf â gorfodi yn y gyfraith, a dyna pam yr ydym wedi parhau, yn enwedig yn y lleoliadau hyn sydd dan fygythiad, i fynnu ar wisgo gorchuddion wyneb yn y lleoliadau hynny. Ac mae'n amlwg nad yw'n ofyniad ar y bobl sy'n gweithio yno yn unig, ond mae hefyd yn ofyniad ar y bobl sy'n dod i mewn i'r adeiladau hynny i ymweld. Felly, mae'n llawer haws i bobl blismona hynny os oes ganddyn nhw rym y gyfraith y tu ôl iddyn nhw. Felly, yn yr ystyr hwnnw, mae'r adolygiad 21 diwrnod yn parhau, oherwydd bod gennym ni ddarn o ddeddfwriaeth o hyd sy'n gysylltiedig â COVID, a bydd yr adolygiad 21 diwrnod hwnnw yn parhau tra bo'r cyfyngiad cyfreithiol hwnnw ar waith.
Rydych chi'n llygad eich lle, rydym ni yn gwylio'n ofalus iawn y cynnydd yn nifer y bobl sy'n dioddef o'r ffliw ar hyn o bryd. Rydych chi'n llygad eich lle wrth awgrymu, mewn gwirionedd, ein bod ni, mae'n debyg, yn poeni'n fwy y bydd hynny'n dechrau yn wirioneddol yn y gaeaf, a'r hyn yr ydym yn ei wneud eisoes, wrth gwrs yw, rydym yn parhau â'n rhaglen gyfathrebu, 'Helpwch ni i'ch helpu chi', gan geisio cyfeirio pobl i'r gofal iawn yn y lle iawn ar yr adeg iawn, ac mae hynny eisoes yn cael effaith.
O ran addysg, mae'n amlwg mai gwaith i'r Gweinidog addysg fydd monitro sut y byddan nhw'n dychwelyd i'r drefn arferol, i weld i ba raddau y gallan nhw fod yn cynyddu'r addysg wyneb yn wyneb y gwnaethoch ei nodi ei bod yn bwysig iawn.
O ran cynllunio'r gweithlu, hoffwn eich atgoffa ein bod ni wedi cynyddu'r gweithlu yng Nghymru 54 y cant yn yr 20 mlynedd diwethaf. Rydym wedi gweld cynnydd, er enghraifft, yn nifer y meddygon teulu o 1,800 i 2,000 yn 2021. Fe wnaethoch chi sôn am y sefyllfa yn Aneurin Bevan. Rydym ni wedi gweld cynnydd o 100 o bobl mewn gofal sylfaenol yn unig yn ystod y ddwy flynedd ddiwethaf, a chynnydd o 255 yn nifer y staff yno. Felly, rydym yn gweld niferoedd yn cynyddu'n gyson. Rhan o'r broblem, wrth gwrs, ar hyn o bryd hefyd yw bod gennym ni lawer o staff yn dioddef o COVID, felly maen nhw i ffwrdd oherwydd COVID, ac mae hynny'n rhoi pwysau ar y gwasanaeth hefyd.
Diolch am y datganiad. Ryw dri chwestiwn, dwi'n meddwl, gen i. Prin ydy'r newidiadau erbyn hyn, mewn difri. Dwi'n falch bod y dystiolaeth—nid yn gymaint y profion, wrth gwrs, erbyn hyn, ond tystiolaeth yr ONS a dŵr gwastraff ac ati—yn awgrymu bod y sefyllfa yn gwella. Mae'r cwestiwn cyntaf ynglŷn ag ysgolion a cholegau, sy'n gweld y newid mwyaf yn fan hyn, am wn i, efo gorchuddion wyneb ddim yn angenrheidiol bellach. All y Gweinidog ddweud pa gryfhau mae hi am ei weld o ran mesurau fel sicrhau awyr iach a monitro carbon deuocsid er mwyn gwarchod disgyblion?
Yn ail, dwi'n dal i fod yn bryderus am COVID hir. Fel cyd-gadeirydd y grŵp trawsbleidiol ar COVID hir, dwi wedi galw'n gyson am ddatblygu gofal arbenigol i gleifion COVID hir, i drio sicrhau cefnogaeth a diagnosis a thriniaeth gyflym. Rŵan, mae ffigurau newydd gan yr ONS yn awgrymu y gallai 438,000 o bobl fod â symptomau COVID hir o'r don omicron yn unig. Felly, mae'n sefyllfa sy'n dal i ddatblygu. Dwi wedi derbyn cyswllt gan rieni sy'n poeni am ddiffyg triniaeth i blant yn benodol. Yn Lloegr, mi fydd y Gweinidog yn gwybod bod yna rwydwaith o ganolfannau COVID hir pediatrig, ond beth mae rhieni yn dweud wrthyf i ydy eu bod nhw nid yn unig yn methu â chael triniaeth mewn canolfannau arbenigol yng Nghymru, ond eu bod nhw hefyd yn methu â chael referral i ganolfannau y tu allan i Gymru, hyd yn oed os mai dyna fyddai, o bosib, orau i'w plant nhw. Felly, pa gynlluniau mae'r Gweinidog yn barod i'w datblygu i sicrhau bod plant a phobl ifanc yn benodol yng Nghymru yn cael y gofal gorau posib am COVID hir?
Yn drydydd ac yn olaf—
Thank you for the statement. I think I have three questions. There are few changes, if truth be told, by now. I'm pleased that the evidence, not so much the testing now, but the ONS evidence and the wastewater evidence—does suggest that the situation is improving. The first question is on schools and colleges, which I think see the greatest changes here given that face coverings are no longer a requirement. Can the Minister tell us how she wants to see ventilation and carbon dioxide monitoring strengthened in order to safeguard pupils?
Secondly, I'm still concerned about long COVID. As the co-chair of the cross-party group on long COVID, I have consistently asked for the development of specialist care for long COVID patients, to secure support, diagnosis and swift treatment. Now, new ONS figures suggest that 438,000 people could have long COVID symptoms from the omicron wave alone. So, it's a situation that is still developing. I've been contacted by parents who are concerned about the absence of treatment specifically for children. In England, the Minister will know that there is a network of long COVID centres, paediatric-focused centres, and what parents are telling me is not only can they not access treatment in specialist centres in Wales, but neither can they get a referral to centres outside of Wales, even if that is what would be best for their children. So, what plans will the Minister develop in order to ensure that children and young people specifically in Wales are given the best possible care for long COVID?
Thirdly and finally—
—I wrote to the First Minister on 27 April, asking him to correct the Record, the Senedd Record, after he said that responsibility for the COVID public inquiry
'has moved into the hands of the independent judge who has been appointed to lead it.'
He was answering a question asked by Heledd Fychan. Now, as somebody who has called consistently for a Wales-only inquiry to ensure that issues are looked at properly from a Welsh perspective—and these are vitally important issues, of course, surrounding the circumstances of thousands of deaths here in Wales—I'm not happy that we're just a part of a UK inquiry that I don't believe can look forensically enough at the situation here in Wales, and, as I've said repeatedly, I'm frustrated that the Labour Welsh Government has been happy to trust Boris Johnson on this, on both the timing of an inquiry and the remit. Now, the reason I called for the Record to be set straight was that full responsibility had not been handed to the independent chair and that the UK Prime Minister still had the responsibility of signing off the terms of reference—the all-important terms of reference of the inquiry. So, as the First Minister has written to me today to say that he is not going to take this opportunity to correct the Record, will the health Minister at least confirm that which is factually correct: that the First Minister was wrong to say that Boris Johnson had no further role or influence on the setting-up of the inquiry, because he had? We need a Welsh inquiry. The Welsh Government won't give us that, but at least be honest with us.
—ysgrifennais at y Prif Weinidog ar 27 Ebrill, yn gofyn iddo gywiro'r Cofnod, Cofnod y Senedd, ar ôl iddo ddweud bod y cyfrifoldeb am ymchwiliad cyhoeddus i COVID
'wedi symud i ddwylo'r barnwr annibynnol a benodwyd i'w arwain.'
Roedd yn ateb cwestiwn a ofynnodd Heledd Fychan. Nawr, fel rhywun sydd wedi galw'n gyson am ymchwiliad i Gymru yn unig i sicrhau bod materion yn cael eu hystyried yn iawn o safbwynt Cymru—ac mae'r rhain yn faterion hollbwysig, wrth gwrs, ynghylch amgylchiadau miloedd o farwolaethau yma yng Nghymru—nid wyf i'n hapus ein bod yn rhan o ymchwiliad y DU yn unig nad wyf i'n credu y gall edrych yn ddigon fforensig ar y sefyllfa yma yng Nghymru, ac, fel yr wyf i wedi ei ddweud dro ar ôl tro, rwy'n rhwystredig bod Llywodraeth Lafur Cymru wedi bod yn hapus i ymddiried yn Boris Johnson ar hyn, ar amseriad ymchwiliad a'r cylch gwaith. Nawr, y rheswm y galwais am gywiro'r Cofnod oedd oherwydd nad oedd cyfrifoldeb llawn wedi ei roi i'r cadeirydd annibynnol a bod Prif Weinidog y DU yn dal i fod yn gyfrifol am gymeradwyo'r cylch gorchwyl—cylch gorchwyl holl bwysig yr ymchwiliad. Felly, gan fod y Prif Weinidog wedi ysgrifennu ataf heddiw i ddweud nad yw'n mynd i achub ar y cyfle hwn i gywiro'r Cofnod, a wnaiff y Gweinidog iechyd o leiaf gadarnhau yr hyn sy'n ffeithiol gywir: fod y Prif Weinidog yn anghywir i ddweud nad oedd gan Boris Johnson unrhyw swyddogaeth na dylanwad pellach ar sefydlu'r ymchwiliad, oherwydd bod hyn ganddo? Mae angen ymchwiliad i Gymru arnom. Ni fydd Llywodraeth Cymru yn rhoi hynny i ni, ond o leiaf byddwch yn onest gyda ni.
Diolch yn fawr. Mae'n dda i weld bod y niferoedd wedi dod i lawr, fel ŷch chi'n cyfeirio, ac rydym ni'n gwybod hyn oherwydd yr ONS a dŵr gwastraff. Mae'n glir bod canllawiau newydd wedi cael eu rhoi gerbron prifysgolion a cholegau ynglŷn â sut i ddelio â COVID nawr, ac fel rhan o hynny bydd gofyn i bobl ystyried sut maen nhw'n mynd i alluogi awyr iach i ddod i mewn i'w hystafelloedd nhw.
O ran COVID hir, byddwch chi'n ymwybodol ein bod ni wedi canolbwyntio ar hwn fel Llywodraeth ac, yn sicr o'r tystiolaeth rŷn ni wedi ei chael o'n rhaglen ni, mae pobl fwy neu lai yn hapus gyda beth ŷn ni wedi cyflwyno er ein bod ni wedi dechrau'n hwyr, ond erbyn hyn dwi'n meddwl bod pethau wedi gwella. Dwi'n meddwl bod yn dal i fod rhywfaint gyda ni i'w wneud o ran plant. Beth ŷn ni'n sôn am fan hyn yw niferoedd bach iawn, felly, o'r hyn rŷn ni wedi ei weld, ychydig iawn o blant sy'n cael eu heffeithio, ond, wrth gwrs, mae gyda ni gyfrifoldeb i helpu'r rheini sydd yn blant, ac rydym ni'n cyd-fynd bod mwy o waith i'w wneud yn y maes yna.
O ran—
Thank you very much. It is good to see that the numbers have come down, as you mentioned, and we know this because of the ONS and wastewater data. It's clear that new guidance has been given to universities and colleges with regard to how to deal with COVID, and, as part of that, of course, there will be a requirement for people to consider how they will ensure there is ventilation and fresh air in their rooms.
In terms of long COVID, you'll be aware that we've focused on this as a Government and, certainly from the evidence that we've received from our programme, people are more or less content with what we have introduced, even though we started a little bit late on this, but by now I think that the situation has improved. I think that there is some work yet to do in terms of children, and what we're talking about here are very small numbers. From what we've seen, very few children are impacted, but, of course, we do have a responsibility to help those children who are affected, and we do agree that there's more work to do on that.
In terms of—
—the COVID public inquiry, you will be aware of our position on this. We've made it clear all along that we are unlikely to see a Welsh public inquiry because we are a system where COVID is more or less integrated with the UK. Many of the decisions that we made were decisions based on analysis and evidence that we had via the UK Government. Certainly, our ability to stop COVID from entering the country was limited because we don't have control of airspace and people coming into the country, and I'm pleased to say that we have made £4.5 million available for health boards to be able to investigate all those people who have lost loved ones who think that they contracted it within hospital settings. So, I can assure you we're not trusting Boris Johnson; we are trusting an independent chair. We will be looking to that independent chair and we'll be making sure that we feed into those terms of reference—a system where the First Minister has made clear right from the beginning that he wanted to make sure that the terms of reference would be something that he also would be able to influence. Diolch yn fawr.
—yr ymchwiliad cyhoeddus i COVID, byddwch yn ymwybodol o'n safbwynt ni ar hyn. Rydym ni wedi ei gwneud yn glir drwy'r adeg ein bod ni'n annhebygol o gael ymchwiliad cyhoeddus yng Nghymru gan ein bod ni'n system lle mae COVID wedi ei integreiddio fwy neu lai â'r DU. Roedd llawer o'r penderfyniadau a wnaethom yn benderfyniadau yn seiliedig ar ddadansoddiad a thystiolaeth a gawsom drwy Lywodraeth y DU. Yn sicr, roedd ein gallu i atal COVID rhag dod i mewn i'r wlad yn gyfyngedig oherwydd nad oes gennym reolaeth dros ofod awyr a phobl yn dod i mewn i'r wlad, ac rwy'n falch o ddweud ein bod ni wedi sicrhau bod £4.5 miliwn ar gael i fyrddau iechyd allu ymchwilio i'r holl bobl hynny sydd wedi colli anwyliaid y credir eu bod nhw wedi ei ddal mewn ysbyty. Felly, gallaf eich sicrhau nad ydym yn ymddiried yn Boris Johnson; rydym yn ymddiried mewn cadeirydd annibynnol. Byddwn yn troi at y cadeirydd annibynnol hwnnw a byddwn yn sicrhau ein bod yn cyfrannu at y cylch gorchwyl hwnnw—system, fel y mae'r Prif Weinidog wedi ei egluro o'r dechrau lle gall ef sicrhau y byddai'r cylch gorchwyl yn rhywbeth y byddai ef hefyd yn gallu dylanwadu arno. Diolch yn fawr.
Item 4 is the next item, but the Minister is not here to make her statement. I then propose that if the Minister for health is willing to do so, and I think everybody who wants to contribute to item 5 is in the Chamber, and given that we were in a similar situation last week because the Minister for health wasn't present, perhaps the Minister for health will agree to step in at this point. Once again, I'm going to find myself talking deliberately slowly in order to allow everybody to be prepared for this statement. It's obviously not ideal. I would remind all Ministers that statements are now timetabled for 30 minutes and they need to be in the Chamber ready to make their statement.
Eitem 4 yw'r eitem nesaf, ond nid yw'r Gweinidog yma i wneud ei datganiad. Rwy'n cynnig felly, os yw'r Gweinidog iechyd yn fodlon gwneud hynny, ac rwy'n credu bod pawb sy'n dymuno cyfrannu at eitem 5 yn y Siambr, ac o gofio ein bod ni mewn sefyllfa debyg yr wythnos diwethaf gan nad oedd y Gweinidog iechyd yn bresennol, efallai y bydd y Gweinidog iechyd yn cytuno i gamu i'r adwy yn awr. Unwaith eto, rwy'n mynd i fod yn siarad yn araf yn fwriadol er mwyn i bawb gael paratoi ar gyfer y datganiad hwn. Mae'n amlwg nad yw'n ddelfrydol. Hoffwn atgoffa pob Gweinidog bod datganiadau wedi eu hamserlennu am 30 munud bellach a bod angen iddyn nhw fod yn y Siambr yn barod i wneud eu datganiad.
Can I ask the health Minister to make her statement on item 5?
A gaf i ofyn i'r Gweinidog iechyd wneud ei datganiad ar eitem 5?
Y datganiad hwnnw yw'r datganiad ar y fframwaith canlyniadau iechyd a gofal cymdeithasol. Eluned Morgan, felly.
That statement is the statement on the health and social care outcomes framework. Eluned Morgan.
Diolch yn fawr, Llywydd, a diolch am siarad yn araf iawn.
Thank you very much, Llywydd, and thank you for speaking so slowly there.
Llywydd, can I thank you for the opportunity to outline the plans of our health and social care outcome framework? Now, in my statement today, I will outline the role and function of the outcome framework, how it's being developed and discuss the proposed next steps.
The Deputy Ministers and I are committed to improving the health and well-being of the people of Wales. We're clear that plans and service delivery across health and social care are focused on doing the right things well and the need to deliver our national sustainability goals.
The development of the outcome framework fulfills our commitment in 'A Healthier Wales' to develop a shared outcome framework based on the quadruple aim, which is improved population health and well-being; better quality and more accessible health and social care services; higher value health and social care; and a motivated and sustainable health and social care workforce. The framework complements the outcomes framework for people who need care and support and for carers who need support, which is part of the Social Services and Well-being (Wales) Act 2014. This framework, together with the public health outcomes framework, will remain and will continue to provide a valuable focus for delivering improved outcomes. The main aim of the new health and social care outcome framework is to measure the impact of health and social care, working together through the lens of our citizens. It prioritises a small number of critical areas that, combined, will improve the outcomes for the whole population of Wales.
By measuring integrated outcomes, we will shift our emphasis from measuring what the system does to what it achieves for people. It will enable us to demonstrate the effectiveness of our collective actions and help us to answer if we're doing enough of the right things well. It's an opportunity to develop joint plans and accountability, particularly in the context of regional and integrated working. Our current ways of working can lead to fragmented working, which make sense in the context of individual organisations but which are in conflict with each other when looked at from a whole-system perspective.
If we look at our current unscheduled care system, the solutions are wider than ambulance and emergency departments' performance. As demonstrated by the six goals of urgent and emergency care, we need to look across the whole system, including social care, and come up with shared goals and integrated actions. Prevention at all stages needs to be embedded in our actions, supporting individuals to stay healthy, moving from an illness system to a wellness system.
The outcome framework provides the strategic context for the planning and delivery of health and social care services for the future. Its suite of indicators focuses on delivering integrated health and social care services that will make a positive difference to individuals in Wales. The framework has been developed based on three core values: prevention, to support the anticipated health needs to prevent illness and reduce the impact of poor health; equality, improving the lives of all—there is an equitable system that achieves equal health outcomes for all by closing the equality gaps in Wales; individual responsibility, supporting people to manage their own health and well-being, enabling people to be resilient and independent for longer in their own homes and localities—this includes speeding up recovery after treatment and care, and supporting self-management of long-term conditions.
Through a series of workshops and group sessions, we've developed the population-level aspect of the outcomes framework. It sets out the desired outcome for the population, supported by a small set of indicators to measure achievement.
Llywydd, a gaf i ddiolch i chi am y cyfle i amlinellu cynlluniau ein fframwaith canlyniadau iechyd a gofal cymdeithasol? Nawr, yn fy natganiad heddiw, byddaf yn amlinellu rôl a swyddogaeth y fframwaith canlyniadau, sut y mae'n cael ei ddatblygu ac yn trafod y camau nesaf arfaethedig.
Mae'r Dirprwy Weinidogion a minnau wedi ymrwymo i wella iechyd a llesiant pobl Cymru. Rydym yn glir bod cynlluniau a darpariaeth gwasanaethau ar draws iechyd a gofal cymdeithasol yn canolbwyntio ar wneud y pethau iawn yn dda ac ar yr angen i gyflawni ein nodau cynaliadwyedd cenedlaethol.
Mae datblygu'r fframwaith canlyniadau yn cyflawni ein hymrwymiad yn 'Cymru Iachach' i ddatblygu fframwaith canlyniadau a rennir yn seiliedig ar y nod pedwarplyg, sef gwella iechyd a llesiant y boblogaeth; gwasanaethau iechyd a gofal cymdeithasol o ansawdd gwell a haws eu defnyddio; iechyd a gofal cymdeithasol gwerth uwch; a gweithlu iechyd a gofal cymdeithasol brwdfrydig a chynaliadwy. Mae'r fframwaith yn ategu'r fframwaith canlyniadau ar gyfer pobl y mae angen gofal a chymorth arnyn nhw ac ar gyfer gofalwyr y mae angen cymorth arnyn nhw, sy'n rhan o Ddeddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014. Bydd y fframwaith hwn, ynghyd â fframwaith canlyniadau iechyd y cyhoedd, yn parhau a bydd yn parhau i ddarparu pwyslais gwerthfawr er mwyn sicrhau gwell canlyniadau. Prif nod y fframwaith canlyniadau iechyd a gofal cymdeithasol newydd yw mesur effaith iechyd a gofal cymdeithasol, gan gydweithio o safbwynt ein dinasyddion. Mae'n blaenoriaethu nifer bach o feysydd allweddol a fydd, gyda'i gilydd, yn gwella'r canlyniadau i holl boblogaeth Cymru.
Trwy fesur canlyniadau integredig, byddwn yn symud ein pwyslais o fesur yr hyn y mae'r system yn ei wneud i'r hyn y mae'n ei gyflawni i bobl. Bydd yn ein galluogi i ddangos effeithiolrwydd ein gweithredoedd ar y cyd ac yn ein helpu i ateb a ydym yn gwneud digon o'r pethau cywir yn dda. Mae'n gyfle i ddatblygu cynlluniau ac atebolrwydd ar y cyd, yn enwedig yng nghyd-destun gweithio rhanbarthol ac integredig. Gall ein ffyrdd presennol o weithio arwain at weithio tameidiog, sy'n gwneud synnwyr yng nghyd-destun sefydliadau unigol ond sy'n gwrthdaro â'i gilydd wrth edrych arnyn nhw o safbwynt y system gyfan.
Os edrychwn ar ein system gofal heb ei drefnu bresennol, mae'r atebion yn ehangach na pherfformiad ambiwlansys ac adrannau achosion brys. Fel y dangoswyd gan y chwe nod gofal brys ac argyfwng, mae angen i ni edrych ar draws y system gyfan, gan gynnwys gofal cymdeithasol, a llunio nodau a rennir a chamau gweithredu integredig. Mae angen ymgorffori gwaith atal ar bob cam yn ein gweithredoedd, gan gefnogi unigolion i gadw'n iach, gan symud o system salwch i system iechyd da.
Mae'r fframwaith canlyniadau yn darparu'r cyd-destun strategol ar gyfer cynllunio a darparu gwasanaethau iechyd a gofal cymdeithasol ar gyfer y dyfodol. Mae ei gyfres o ddangosyddion yn canolbwyntio ar ddarparu gwasanaethau iechyd a gofal cymdeithasol integredig a fydd yn gwneud gwahaniaeth cadarnhaol i unigolion yng Nghymru. Datblygwyd y fframwaith yn seiliedig ar dri gwerth craidd: atal, i gefnogi'r anghenion iechyd a ragwelir i atal salwch a lleihau effaith iechyd gwael; cydraddoldeb, gwella bywydau pawb—ceir system deg sy'n sicrhau canlyniadau iechyd cyfartal i bawb drwy gau'r bylchau cydraddoldeb yng Nghymru; cyfrifoldeb unigol, cefnogi pobl i reoli eu hiechyd a'u llesiant eu hunain, gan alluogi pobl i fod yn gadarn ac yn annibynnol am fwy o amser yn eu cartrefi a'u hardaloedd eu hunain—mae hyn yn cynnwys cyflymu adferiad ar ôl triniaeth a gofal, a chefnogi camau hunanreoli cyflyrau hirdymor.
Trwy gyfres o weithdai a sesiynau grŵp, rydym wedi datblygu'r agwedd lefel poblogaeth ar y fframwaith canlyniadau. Mae'n nodi'r canlyniad a ddymunir ar gyfer y boblogaeth, wedi'i ategu gan gyfres fach o ddangosyddion i fesur cyflawniad.
Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i'r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.
Mae'r canlyniad cyffredinol sydd wedi ei ddewis ar gyfer y fframwaith yn seiliedig ar y weledigaeth yn 'Cymru Iachach', sef pawb yng Nghymru yn mwynhau iechyd a llesiant da. Caiff hwn ei ategu gan 13 o gynigion ar gyfer dangosyddion poblogaeth a fydd, gyda'i gilydd, yn helpu i ddangos bod y canlyniad wedi'i gyflawni. Mae pump o'r 13 a fydd yn cael eu trafod gyda'r sector yn ddangosyddion llesiant cenedlaethol sy'n cael eu defnyddio i fonitro cynnydd yn erbyn y nodau llesiant. Ac mae gan ddau ddangosydd arall gysylltiad agos gyda'r dangosyddion llesiant cenedlaethol.
Er bod pob un o'r dangosyddion arfaethedig wedi'u dewis oherwydd eu perthnasedd i iechyd a gofal cymdeithasol a'u gallu i ddylanwadu, mae'n bwysig cydnabod bod partneriaid eraill yn hanfodol i droi cornel neu wella llwybr y dangosydd dan sylw. Mae'r enghreifftiau hyn yn cynnwys helpu pobl sy'n unig a chadw teuluoedd gyda'i gilydd.
Y cam datblygu nesaf fydd creu camau gweithredu integredig ar gyfer pob un o'r dangosyddion. Drwy wneud hyn, gallwn nodi beth mae angen i ni ei wneud i sicrhau'r effaith fwyaf. Unwaith y cytunir ar y camau gweithredu, byddant yn cael eu defnyddio i ddatblygu mesurau perfformiad. Bydd y mesurau perfformiad yn cael eu defnyddio i ddal sefydliadau i gyfrif am eu rolau perthnasol wrth gyflawni yn erbyn y dangosyddion poblogaeth.
Mae bellach yn bryd rhannu'r gwaith yn ehangach a chyd-gynhyrchu'r manylion y tu ôl i bob dangosydd gyda'n partneriaid. Byddwn yn gweithio gyda rhanddeiliaid i nodi'r camau gweithredu mwyaf effeithiol i wella'r cyflawni ac i wneud gwahaniaeth i unigolion a chymunedau. Dros yr haf byddwn yn ymgysylltu â rhanddeiliaid o bob rhan o Gymru i brofi'r dangosyddion a gyflwynwyd er mwyn nodi'r camau cywir y mae angen i ni eu cymryd.
Er bod y rhain yn ddangosyddion ar gyfer y boblogaeth gyfan, rŷn ni'n gwybod o'r gwaith cychwynnol a'r gwersi a ddysgwyd o COVID-19 fod yr effeithiau'n wahanol i grwpiau gwahanol o'r boblogaeth. Rŷn ni wedi ymrwymo'n gryf i fynd i'r afael â'r anghydraddoldeb, felly bydd y gwaith ymgysylltu gyda rhanddeiliaid yn cynnwys sefydliadau sy'n cynrychioli grwpiau poblogaeth allweddol, megis plant a phobl ifanc, pobl hŷn, pobl o gefndir du, Asiaidd ac ethnig lleiafrifol, a phobl ag anableddau dysgu. Ar gyfer pob dangosydd, defnyddir set safonol o alluogwyr, a fydd yn ystyried agweddau allweddol, megis yr iaith Gymraeg, ansawdd a gwerth, y gweithlu a thrawsnewid digidol.
Bydd fframwaith terfynol yn cael ei gyhoeddi ym mis Hydref i gefnogi fframwaith cynllunio NHS Cymru ar gyfer 2023-24. Bydd y fframwaith canlyniadau iechyd a gofal cymdeithasol terfynol yn cael ei ddefnyddio i roi adroddiad cynnydd i'r Senedd ar sut mae 'Cymru Iachach' yn gwneud gwahaniaeth. Diolch, Dirprwy Lywydd.
The overarching outcome chosen for the framework is based upon the 'A Healthier Wales' vision, namely all people in Wales enjoying good health and well-being. This is supported by 13 proposed population indicators that, when combined, will help to demonstrate the achievement of the outcome. Five of the 13 outcome indicators are national well-being indicators that are used to monitor progress against the well-being goals. And a further two outcome indicators are closely linked to the national well-being indicators.
While each proposed indicator has been chosen for its relevance to health and social care and the ability to influence, it is important to recognise that other partners are critical to turning the curve or improving the trajectory of the chosen indicator. Examples include helping people who are lonely and keeping families together.
The next stage of development will be to establish integrated actions for each of the indicators. This will enable us to identify what we need to do to achieve the biggest impact. Once the actions are agreed, they will be used to develop performance measures. These performance measures will be used to hold organisations to account for their respective roles in delivering against the population indicators.
It's now time to share the work more widely and to co-produce the details behind each indicator with our partners. We will work with stakeholders to identify the most effective actions to improve delivery and to make a difference to individuals and communities. Over the summer we will be engaging with stakeholders from all parts of Wales to test the chosen indicators to identify the right actions that we need to deliver.
While the indicators are for the whole population, we know from the initial work and the lessons learned from COVID-19 that the impacts are different for different population groups. We are strongly committed to addressing inequality, therefore stakeholder engagement will involve organisations representing key population groups, such as children and young people, older people, black, Asian and minority ethnic backgrounds, and people with learning disabilities. For each indicator, a standard set of enablers will be applied, which will consider key aspects, such as the Welsh language, quality and value, the workforce and digital transformation.
A finalised framework will be published in October to support the NHS Wales planning framework for 2023-24. The finalised health and social care outcomes framework will be used to provide progress reports to the Senedd on how 'A Healthier Wales' is making a difference. Thank you, Dirprwy Lywydd.
Diolch am y datganiad heddiw, Minister.
Thank you very much for your statement today, Minister.
And now the premature statement, and I'm glad that I'm on the ball this afternoon. And I welcome the shift in emphasis from managing systems towards delivering better outcomes for those reliant on our health and care systems, namely every single one of us, and I sincerely hope that this framework will help the shift in focus towards better outcomes for the citizens of Wales and, at the same time, help with integrating health and care and removing the artificial barriers to care that have been allowed to grow. Focusing on the lives of our citizens should always be our top priority but, sadly, Governments at all levels too often lose sight of that fact.
Minister, I appreciate that this is not the end of the process in developing this framework, but there is very little detail on how the framework will operate. So, when will we be able to see the details of the outcome indicators, and what role, if any, will the various UN rights principles play in driving the shift to a citizen-focused, outcomes-based approach?
Minister, while I welcome the emphasis being given to ensuring that this cuts across health and care, I do question why you have chosen to run this framework alongside the framework for people who need care and support, and for carers who indeed need support themselves. Do you not agree that having a single integrated outcomes-focused framework that cuts across health and care would be a better option? And by that same token, why do we also need a public health outcomes framework, or the whole raft of other frameworks that we have? My fear is that, by duplicating responsibilities across the multiple frameworks, we will not see a shift in emphasis towards outcomes. Are we not adding to the systems approaches that we tried to move away from initially?
I also have concerns about how we will be measuring progress against the aims and indicators that will form the final framework. So, Minister, how will progress be monitored on this and what instruments are we indeed going to use to monitor this progress? Will you once again be reliant on the national survey for Wales, and do you think that reliance upon a glorified opinion poll is an adequate way of assessing improvements to the delivery of health and care? Have you had any discussions with Cabinet colleagues about how best to utilise technological improvements to capture a wider range of views and year-round monitoring of outcomes?
Finally, Minister, I note that you'll be engaging with a wide range of stakeholders over the summer, and I hope that includes the most important stakeholders, which are, indeed, the citizens of Wales. I look forward to seeing the framework in greater detail and working with you to deliver a truly integrated care system that is focused on the individual. Thank you.
A nawr y datganiad cynamserol, ac rwy'n falch fy mod o gwmpas fy mhethau y prynhawn yma. Ac rwy'n croesawu'r newid pwyslais o reoli systemau tuag at sicrhau gwell canlyniadau i'r rhai hynny sy'n dibynnu ar ein systemau iechyd a gofal, sef pob un ohonom ni, ac rwy'n mawr obeithio y bydd y fframwaith hwn yn helpu i symud pwyslais tuag at well canlyniadau i ddinasyddion Cymru ac, ar yr un pryd, yn helpu i integreiddio iechyd a gofal a dileu'r rhwystrau artiffisial rhag gofal y caniatawyd iddyn nhw dyfu. Dylai canolbwyntio ar fywydau ein dinasyddion fod yn brif flaenoriaeth i ni bob amser ond, yn anffodus, mae Llywodraethau ar bob lefel yn rhy aml yn colli golwg ar y ffaith honno.
Gweinidog, rwy'n sylweddoli nad dyma ddiwedd y broses wrth ddatblygu'r fframwaith hwn, ond ychydig iawn o fanylion sydd ar gael am sut y bydd y fframwaith yn gweithredu. Felly, pryd byddwn ni'n gallu gweld manylion y dangosyddion canlyniadau, a pha ran, os o gwbl, y bydd gwahanol egwyddorion hawliau'r Cenhedloedd Unedig yn ei chwarae wrth ysgogi'r newid i ddull sy'n canolbwyntio ar y dinesydd ac sy'n seiliedig ar ganlyniadau?
Gweinidog, er fy mod i'n croesawu'r pwyslais sy'n cael ei roi ar sicrhau bod hyn yn trawstorri iechyd a gofal, rwyf yn cwestiynu pam yr ydych wedi dewis rhedeg y fframwaith hwn ochr yn ochr â'r fframwaith ar gyfer pobl y mae angen gofal a chymorth arnyn nhw, ac ar gyfer gofalwyr y mae angen cymorth arnyn nhw eu hunain. Onid ydych chi'n cytuno y byddai cael un fframwaith integredig sy'n canolbwyntio ar ganlyniadau sy'n trawstorri iechyd a gofal yn ddewis gwell? Ac yn yr un modd, pam y mae angen fframwaith canlyniadau iechyd y cyhoedd arnom hefyd, neu'r llu o fframweithiau eraill sydd gennym? Fy ofn i yw, drwy ddyblygu cyfrifoldebau ar draws y fframweithiau lluosog, na welwn y newid pwyslais tuag at ganlyniadau. Onid ydym yn ychwanegu at y dulliau systemau y buom yn ceisio symud oddi wrthyn nhw i ddechrau?
Mae gen i bryderon hefyd ynghylch sut y byddwn yn mesur cynnydd o'i gymharu â'r nodau a'r dangosyddion a fydd yn ffurfio'r fframwaith terfynol. Felly, Gweinidog, sut caiff cynnydd ar hyn ei fonitro a pha offerynnau fyddwn ni'n eu defnyddio mewn gwirionedd i fonitro'r cynnydd hwn? A fyddwch chi'n dibynnu unwaith eto ar arolwg cenedlaethol i Gymru, ac ydych chi'n credu bod dibynnu ar rywbeth nad yw'n ddim mwy na phôl piniwn yn ffordd ddigonol o asesu gwelliannau i'r modd y darperir iechyd a gofal? Ydych chi wedi cael unrhyw drafodaethau gyda chydweithwyr yn y Cabinet ynglŷn â'r ffordd orau o ddefnyddio gwelliannau technolegol i gasglu ystod ehangach o safbwyntiau a monitro canlyniadau drwy gydol y flwyddyn?
Yn olaf, Gweinidog, rwy'n sylwi y byddwch chi'n ymgysylltu ag ystod eang o randdeiliaid dros yr haf, ac rwy'n gobeithio bod hynny'n cynnwys y rhanddeiliaid pwysicaf, sef dinasyddion Cymru, yn wir. Edrychaf ymlaen at weld y fframwaith yn fanylach a gweithio gyda chi i ddarparu system gofal wirioneddol integredig sy'n canolbwyntio ar yr unigolyn. Diolch.
Diolch yn fawr. I'm pleased that we're on the same page on this. So, I'm very keen to stop being in a situation where we're just constantly looking at how much money do we put into the system. What we've got to start measuring is what comes out the other end. What difference will it make to the public and to patients? And if we can do that in an efficient and effective way, measuring what matters to people—that's the other thing. It's really important that it's not just constantly trying to make sure that people are—that we're fixing people, but actually missing the point of their lives.
That's really what's fundamental in 'A Healthier Wales'. It's really trying to make a system that really focuses on what matters to people. I can assure you that what we're trying to do here is to avoid duplication. Now, there are lots of things going on here, but this is the kind of umbrella framework underneath which some of the other things will be measured. So, we already have legislation, for example, in the social care Act that we have to comply with, but which will come under this umbrella now, in the sense that we'll need to know where they meet. So, there are responsibilities on social care, for example, to make sure that people are cared for in their own homes, but that can't be dissociated from the fact that, actually, at the moment, people are stuck in hospital, they can't get out of homes—we're going to look at the whole integration of the system. Accident and emergency—there's an issue there.
So, bringing all this together and making sure everybody knows what their responsibility is is going to be crucial, and I can assure you there are going to be lots of different ways of monitoring. So, one of the things I've been doing today is going through in meticulous detail the integrated medium-term plans in each of the health boards. I don't think they've seen anybody go through it quite with the tooth comb that I'm going through it with at the moment. And this is just looking at: what is it that's in your programme? What's not in your programme? I'm going to be absolutely clear about what is missing from those programmes, but also trying to make sure that we've got the emphasis in the right place. On top of that, there will be the chair's letter—the letter that I send to the chair, and I will hold chairs to account on the basis of that. And obviously we have targets as well, which we will be monitoring, and I'm sure, as a committee, you will be wanting to monitor as well. I can assure you we won't be just taking our reports from the Welsh survey. I think it is important that we get under the bonnet a bit more of that, and I'm absolutely determined that we measure progress. But this is about prevention. A lot of it is about prevention and, in the past, I don't think—. Because prevention is a longer term programme, we haven't measured it in quite the same way. I'm absolutely determined to try to get to a place where we're measuring prevention so that we see the shift in focus from all of our services onto that.
Diolch yn fawr. Rwy'n falch ein bod ni ar yr un dudalen o ran hyn. Felly, rwy'n awyddus iawn i roi'r gorau i fod mewn sefyllfa lle rydym yn edrych yn gyson ar faint o arian yr ydym yn ei roi i'r system. Yr hyn y mae'n rhaid i ni ddechrau ei fesur yw'r hyn sy'n dod allan y pen arall. Pa wahaniaeth y bydd yn ei wneud i'r cyhoedd ac i gleifion? Ac os gallwn ni wneud hynny mewn ffordd effeithlon ac effeithiol, gan fesur yr hyn sy'n bwysig i bobl—dyna'r peth arall. Mae'n bwysig iawn nad yw'n ymwneud â cheisio sicrhau bod pobl yn—ein bod ni'n gwella pobl, ond yn colli diben eu bywydau mewn gwirionedd.
Dyna sy'n sylfaenol yn 'Cymru Iachach' mewn gwirionedd. Mae'n ceisio yn wirioneddol i greu system sy'n canolbwyntio'n wirioneddol ar yr hyn sy'n bwysig i bobl. Gallaf eich sicrhau chi mai'r hyn yr ydym yn ceisio'i wneud yma yw osgoi dyblygu. Nawr, mae llawer o bethau yn digwydd yma, ond dyma'r math o fframwaith ymbarél y bydd rhai o'r pethau eraill yn cael eu mesur oddi tano. Felly, mae gennym ni ddeddfwriaeth eisoes, er enghraifft, yn y Ddeddf gofal cymdeithasol y mae'n rhaid i ni gydymffurfio â hi, ond a fydd yn dod o dan yr ymbarél hon bellach, yn yr ystyr y bydd angen i ni wybod ble maen nhw'n cwrdd. Felly, mae cyfrifoldebau ar ofal cymdeithasol, er enghraifft, i sicrhau bod pobl yn derbyn gofal yn eu cartrefi eu hunain, ond ni ellir datgysylltu hynny oddi wrth y ffaith bod pobl, mewn gwirionedd, ar hyn o bryd, yn sownd yn yr ysbyty, nid ydyn nhw'n gallu mynd allan o gartrefi—rydym yn mynd i edrych ar integreiddio'r system yn ei chyfanrwydd. Adrannau damweiniau ac achosion brys—mae problem yn y fan yna.
Felly, mae dod â hyn i gyd at ei gilydd a sicrhau bod pawb yn gwybod beth yw eu cyfrifoldeb yn mynd i fod yn hanfodol, a gallaf eich sicrhau chi y bydd llawer o wahanol ffyrdd o fonitro. Felly, un o'r pethau yr wyf wedi bod yn ei wneud heddiw yw mynd drwy'r cynlluniau tymor canolig integredig ym mhob un o'r byrddau iechyd yn fanwl iawn. Nid wyf i'n credu eu bod nhw wedi gweld unrhyw un yn mynd trwyddyn nhw â chrib fân yn y ffordd yr wyf i'n mynd trwyddyn nhw ar hyn o bryd. Ac mae hyn dim ond yn edrych ar: beth sydd yn eich rhaglen chi? Beth sydd ar goll o'ch rhaglen chi? Rwy'n mynd i fod yn gwbl glir ynglŷn â'r hyn sydd ar goll o'r rhaglenni hynny, ond byddaf i hefyd yn ceisio sicrhau bod gennym ni'r pwyslais yn y lle iawn. Ar ben hynny, bydd llythyr y cadeirydd—y llythyr y byddaf yn ei anfon at y cadeirydd, a byddaf yn dwyn cadeiryddion i gyfrif ar sail hynny. Ac yn amlwg mae gennym ni dargedau hefyd, y byddwn yn eu monitro, ac rwy'n siŵr, fel pwyllgor, y byddwch chi'n dymuno eu monitro hefyd. Gallaf eich sicrhau chi na fyddwn yn cymryd ein hadroddiadau o arolwg Cymru yn unig. Rwy'n credu ei bod yn bwysig i ni fynd ychydig yn bellach o dan y boned, ac rwy'n gwbl benderfynol ein bod yn mesur cynnydd. Ond mae hyn yn ymwneud ag atal. Mae llawer ohono'n ymwneud ag atal ac, yn y gorffennol, nid wyf i'n credu—. Gan fod atal yn rhaglen tymor hwy, nid ydym wedi ei fesur yn yr un ffordd. Rwy'n gwbl benderfynol o geisio cyrraedd man lle'r ydym yn mesur gwaith atal fel ein bod yn gweld y newid yn y pwyslais yn ein holl wasanaethau tuag at hynny.
Diolch, Weinidog, am y datganiad yma. Dwi ddim yn anghytuno efo'r cynnwys—efo cynnwys y geiriau—a dydw i ddim yn anghytuno efo'r nod yn fan hyn. Pwy fyddai'n anghytuno efo'r nod o drio creu cenedl fwy iach? Beth sy'n fy mhoeni i braidd ydy y gallwn ni gael ein clymu yn fan hyn yn siarad mwy eto am beth rydyn ni'n trio ei gyflawni ond dydyn ni ddim yn gweld y camau cadarn hynny sydd yn mynd â ni gam wrth gam, yn brasgamu tuag at y nod. Mae'r Gweinidog yn hollol iawn i ddweud:
Thank you, Minister, for this statement. I don't disagree with the wording or the content, and I don't disagree with the aim here. Who would disagree with the aim of trying to create a healthier nation? What concerns me a little is that we could be tied up here talking about what we're trying to deliver but we don't see those robust steps that will take us step by step towards this aim. The Minister is quite right to say:
'Prevention at all stages needs to be embedded in our actions'.
'Mae angen ymgorffori gwaith atal ar bob cam yn ein gweithredoedd'.
Mae hynny mor, mor wir, ond dydw i ddim yn gweld yr arwyddion o'r math o chwildro y buaswn i'n licio ei weld. Dwi'n cofio, ar ôl datganiad diweddar, gwnes i gyhuddo'r Gweinidog o fod wedi colli nought oddi ar ddiwedd rhyw ffigur oedd yn cael ei wario ar fesurau ataliol, a dwi'n ei feddwl o. Hynny ydy, mae'n rhaid inni anelu yn y pen draw at allu gwario llai ar ofal iechyd, a'r ffordd o gyrraedd y nod honno ydy ein bod ni'n genedl iachach oherwydd bod yna symiau rhyfeddol o fawr wedi cael eu gwario ar yr ataliol ym mhob ffurff, ond hefyd bod yna newid meddwl am y fath o gyfundrefn iechyd a gofal a llesiant rydyn ni'n chwilio amdani hi. Felly, ie, does yna ddim anghytuno ynglŷn â phwysigrwydd yr ataliol.
Does yna ddim anghytuno gen i ynglŷn â'r ail o'r tair egwyddor: cyfartaledd rhwng pobl. Mae hynny'n hollol, hollol allweddol. A dwi'n meddwl, mewn cyfres o ymyriadau yn ddiweddar, mae Plaid Cymru wedi bod yn pwysleisio'r modd mae anghydraddoldebau wedi bod yn gwaethygu, nid yn gwella, yma yng Nghymru. A'r drydedd egwyddor yna—rhoi'r gallu i'r unigolyn i gymryd cyfrifoldeb ac i wneud y penderfyniadau iawn—wrth gwrs mae honno'n bwysig, ond mae yna gymaint o bobl sy'n methu â gwneud y penderfyniadau iawn oherwydd yr amgylchiadau maen nhw wedi canfod eu hunain ynddyn nhw, oherwydd bod anghydraddoldebau yn eu cloi nhw mewn cylch dieflig, os liciwch chi. Felly, mae eisiau adnabod lle mae'r blockage. Mae angen gallu adnabod beth sy'n atal y Llywodraeth go iawn rhag gallu gweithredu mewn ffordd integredig a dod â'r holl elfennau o lywodraethiant—tai, iechyd, addysg, cymdeithas, economi, y cyfan— at ei gilydd, a dydy'r ateb i hynny ddim mewn fframwaith o'r math yma, er bod yr amcanion yna. Felly, yr un cwestiwn: ydy'r Gweinidog yn cytuno efo fi ei bod hi'n amhosib gwella'r allbynau heb gael gwared ar yr anghydraddoldebau sy'n ein dal ni nôl fel cenedl a chymdeithas ar hyn o bryd?
That is so true, but I don't see the signs of the kind of revolution I would like to see. I remember, after a recent statement, I accused the Minister of having missed a nought from the end of a figure that was being spent on preventative measures, and I mean it. We have to aim, ultimately, to spend less on healthcare, and the way of achieving that is that we are a healthier nation because large sums will have been spent on the preventative agenda in all of its forms, but also that there is a change of mindset around the kind of health, care and well-being systems that we're looking for. So, yes, there's no disagreement on the importance of the preventative.
I wouldn't disagree with the second of the three principles: equality. That's crucially important. And in a series of recent interventions, Plaid Cymru has been emphasising the way in which inequalities have been getting worse, rather than improving, here in Wales. And that third principle—in terms of enabling the individual to take responsibility and to make the right decisions—of course that's important, but there are so many people who can't make the right decisions because of the circumstances that they find themselves in, because inequalities lock them into a vicious cycle, if you like. So, we need to identify the blockages. We need to identify what prevents the Government from truly operating in an integrated manner and bringing all of the elements of governance—housing, health, education, socioeconomic issues, all of those—together, and the solutions to those don't exist within a framework of this kind, although the objectives are there. So, the one question is: does the Minister agree with me that it is impossible to improve outcomes unless we eradicate the inequalities that are holding us back as a nation and as a society?
Diolch yn fawr. Wel, i ateb y cwestiwn olaf, 'Ydy hi'n amhosibl gweld gwahaniaeth yn yr allbynau?', wel, na, dyna pam mae gwneud rhywbeth ynglŷn ag anghydraddoldeb yn rhan allweddol o beth rydyn ni'n ei mesur fan hyn. Dwi'n awyddus iawn i beidio â jest siarad fan hyn; dwi'n glir iawn mai beth sydd ei angen yw pethau rydyn ni'n gallu eu mesur, a dwi'n benderfynol i sicrhau bod hynny'n bosibl yn y maes atal, yn ogystal â chlirio'r rhestrau aros. Mae hi mor hawdd i gyfrif faint o hip operations sydd angen eu gwneud. Mae'n lot mwy anodd i ddweud, 'Reit, rŷm ni'n mynd i weld llai o blant yn mynd i'r ysgol yn ordew.' Ond dwi yn meddwl ei fod e'n bwysig ein bod ni'n canolbwyntio ar hynny, a dwi'n meddwl bydd yna bwysau arnom ni i ganolbwyntio bron â bod yn llwyr ar glirio'r rhestrau aros yma, ond dwi'n meddwl byddai hwnna'n gamgymeriad, achos os nad ydym, fe fydd y system jest yn llenwi lan eto. Ac felly, dyna pam, i fi, mae'n hollbwysig ein bod ni'n canolbwyntio ar y mesurau ataliol yma ar yr un pryd â chlirio'r rhestrau aros yna.
A jest ynglŷn â'r cyfrifoldeb ar yr unigolyn, dwi'n meddwl bod hwn—. Mae'n swnio'n dda, ond, actually, rŷm ni wedi treulio dwy flynedd yn dweud wrth unigolion yn union beth i'w wneud, yn union ble i fynd, yn union pryd i adael eu tŷ nhw, yn union pwy i gwrdd â nhw, sut i gwrdd â nhw. Felly, mae'r sifft yna yn mynd i fod yn eithaf anodd, achos rŷm ni wedi bod yn eithaf paternalistic dros y ddwy flynedd diwethaf. Nawr, mae angen i ni gael pobl i gymryd y cyfrifoldeb drostyn nhw eu hunain. Dwi ddim yn meddwl ein bod ni'n mynd i'w gadael nhw ar ben eu hunain i wneud hynny. Rŷm ni'n cydnabod bod rhai pobl yn gallu gwneud hynny yn well nag eraill, ond dwi yn meddwl bod pethau newydd gyda ni i'n helpu ni gyda hwnna. Dwi'n meddwl bod mesurau digidol, er enghraifft, lle rŷm ni'n gallu helpu pobl i helpu eu hunain hefyd, a does dim rheswm pam na allwn ni ddefnyddio mesurau newydd modern i'n helpu ni gyda mynd i'r afael â rhai o'r problemau yma.
Thank you very much. Well, in response to the final question, whether it's impossible to see a difference being made to outcomes, well no, that's why doing something about inequality is a key part of what we're measuring here. And I'm very eager not to just talk here; what we need are things that are measurable. And I'm determined to ensure that that is possible in the preventative arena, as well as clearing waiting lists and so on. It's so easy to count how many hip operations need to be done. It's much more difficult to say, 'Well, we're going to see fewer children who are obese going to school.' But I do think that it's important that we focus on that aspect, and I think there will be pressure on us to focus almost entirely on clearing these waiting lists, but I think that would be a mistake, because, if we don't do that, the system will just fill up again. So, for me, it's important that we focus on these preventative measures at the same time as clearing those waiting lists.
And with regard to individual responsibility, it sounds good, but, actually, we spent two years telling individuals exactly what to do, exactly where to go, exactly when to leave their homes, exactly whom to meet, how to meet them. So, that shift is going to be quite difficult to achieve, because we've been quite paternalistic over the past two years. Now, we need to get people to take responsibility for their own actions. That doesn't mean that we're going to leave them entirely alone to do that. We acknowledge that some people can do this better than others, but I do think that we have new things to help us with regard to digital measures, for example, where we can help people to help themselves too, and there's no reason why we can't use those new modern measures to assist us with tackling some of these issues.
Diolch i'r Gweinidog.
I thank the Minister.
Yr eitem nesaf heddiw yw eitem 4 ar yr agenda, datganiad gan y Gweinidog Newid Hinsawdd, safon ansawdd tai Cymru 2, a galwaf ar y Gweinidog Newid Hinsawdd, Julie James, i wneud y datganiad.
The next item today is item 4 on the agenda, a statement by the Minister for Climate Change on the Welsh housing quality standard 2, and I call on the Minister for Climate Change, Julie James, to make the statement.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Today, I'm launching the formal consultation for the proposed Welsh housing quality standard 2023. The original WHQS, as it's colloquially known, was introduced in 2002 to boost the quality of social housing in Wales. Together with our social landlord delivery partners, we have invested billions of pounds over two decades to significantly improve and maintain the quality of social homes across Wales through the WHQS, and it has really worked. By the end of 2020, 99 per cent of social housing in Wales met the original WHQS, a standard that is much more demanding than in any of the other home nations.
WHQS has always been an anti-poverty standard, ensuring high-quality housing to some of our most vulnerable households and communities. Spanning six administrations, WHQS is an example of how Governments can, indeed, take the long view, investing in long-term policies and programmes, with long-term funding models. We've enabled social landlords to confidently invest over the long term in assets and communities, and this has resulted in driving up the standard of social housing in Wales.
Everyone accepts that living in a quality home brings benefits to both the physical and mental well-being of those who live in them. Indeed, the pandemic has fundamentally shifted how people live, how they feel about their homes and what they expect from them. Now is the right time for the standard to be reviewed, acknowledging this shift, as well as the unprecedented cost-of-living crisis facing the people of Wales. And in doing so, we must raise the bar again, going further to ensure social homes meet not just refreshed expectations, but, of course, respond to the climate change emergency by reducing the carbon emissions from social housing.
The proposed standard for WHQS 2023 builds on the excellent achievements of its predecessor. The new standard keeps anti-poverty requirements at its heart, introducing the requirement to provide flooring throughout the home at each new tenancy, improve energy efficiency and minimise exposure to noise, with the aim of putting more money in tenants' pockets and supporting their comfort and well-being. It also introduces water efficiency standards and encourages landlords to consider biodiversity opportunities.
The proposed standard aims to be bold, but ultimately achievable. We aim with our consultation to ensure that the voice of the sector is taken into account in finalising these standards, and getting them just right. I make no apology for proposing what some will see as a bold approach; I'm determined the standards bar should be raised again. In the face of the cost-of-living crisis and climate change emergency, we cannot stand still. We must continue to push progress and set standards to address decarbonisation through a variety of measures in existing social housing.
The technical elements of the standard have been supported by experts who have looked at what else is happening across the UK and wider afield, and helped to develop a proposed standard that keeps Wales at the front line of decarbonising social housing. The voices of over 900 tenants have been heard to formulate a new standard that reflects their needs, wants and aspirations for their homes. And we have worked very closely with a wide range of stakeholders, listening and taking into account their concerns and challenges during the drafting of the proposed new standard. This collaborative approach has underpinned the development of the WHQS 2023 so far, and will continue to underpin our approach to consulting on and refining the standards moving forward.
The proposed WHQS 2023 standards will be published for consultation from 11 May and will be open for stakeholders to respond for 12 weeks. Our social housing tenants deserve these standards to be the very best we can make them. Meeting our Net Zero Wales targets requires us to make determined progress and I believe these standards will help drive this progress. My firm hope is that these standards will not only be brought to bear for social housing, but that in future other tenures may consider how they too might meet and exceed these expectations, and I encourage views through the consultation on how this standard can work for everyone. Diolch.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Heddiw, rwy'n lansio'r ymgynghoriad ffurfiol ar gyfer safon ansawdd tai arfaethedig Cymru 2023. Cyflwynwyd y SATC wreiddiol, fel y gelwir hi, yn 2002 ar gyfer gwella ansawdd tai cymdeithasol yng Nghymru. Ynghyd â'n partneriaid cyflenwi landlordiaid cymdeithasol, rydym ni wedi buddsoddi biliynau o bunnau dros ddau ddegawd i wella a chynnal ansawdd cartrefi cymdeithasol mewn ffordd sylweddol ledled Cymru drwy gyfrwng y SATC, ac fe weithiodd hynny i raddau helaeth iawn. Erbyn diwedd 2020, roedd 99 y cant o dai cymdeithasol yng Nghymru yn cyrraedd y SATC wreiddiol, safon sy'n llawer mwy heriol nag yn unrhyw un o wledydd eraill y DU.
Mae'r SATC bob amser wedi bod yn safon wrthdlodi, gan sicrhau tai o ansawdd uchel i rai o'n cartrefi a'n cymunedau mwyaf agored i niwed. Yn rhychwantu chwe gweinyddiaeth, mae'r SATC yn enghraifft o sut y gall Llywodraethau, yn wir, edrych i'r hirdymor, gan fuddsoddi mewn polisïau a rhaglenni hirdymor, gyda modelau ariannu hirdymor. Rydym ni wedi galluogi landlordiaid cymdeithasol i fuddsoddi gyda hyder mewn asedau a chymunedau yn yr hirdymor, ac mae hyn wedi arwain at godi safon tai cymdeithasol yng Nghymru.
Mae pawb yn derbyn bod ymgartrefu mewn cartref o safon yn dod â manteision i lesiant corfforol a meddyliol y rhai sy'n trigo ynddyn nhw. Yn wir, mae'r pandemig wedi newid dulliau pobl o fyw, sut maen nhw'n teimlo am eu cartrefi a'u disgwyliadau yn hynny o beth. Hon yw'r adeg iawn i adolygu'r safon, gan gydnabod y newid hwn, yn ogystal â'r argyfwng costau byw digynsail sy'n wynebu pobl Cymru. Ac wrth wneud hynny, mae'n rhaid i ni godi'r safon eto, gan fynd ymhellach i sicrhau bod cartrefi cymdeithasol yn bodloni nid yn unig y disgwyliadau newydd, ond, wrth gwrs, eu bod nhw'n ymateb i'r argyfwng newid hinsawdd gan leihau'r allyriadau carbon a achosir gan dai cymdeithasol.
Mae'r safon arfaethedig ar gyfer SATC 2023 yn adeiladu ar gyflawniadau rhagorol ei rhagflaenydd. Mae'r safon newydd yn cadw at ofynion wrthdlodi yn ei gofynion hi, gan gyflwyno'r gofyniad i ddarparu lloriau drwy'r cartref i gyd ym mhob tenantiaeth newydd, gwella effeithlonrwydd ynni a lleihau amlygiad i sŵn, gyda'r nod o roi mwy o arian ym mhocedi'r tenantiaid a chefnogi eu cysur a'u llesiant nhw. Fe fydd hefyd yn cyflwyno safonau o ran effeithlonrwydd gyda dŵr ac yn annog landlordiaid i ystyried cyfleoedd o ran bioamrywiaeth.
Mae'r safon arfaethedig yn ceisio bod yn uchelgeisiol, ond yn gyraeddadwy yn y pen draw. Ein nod ni o ran yr ymgynghoriad yw sicrhau bod llais y sector yn cael ei ystyried wrth gwblhau'r safonau hyn, a'u cael nhw'n hollol iawn. Nid wyf i'n ymddiheuro am gynnig yr hyn y bydd rhai yn ei ystyried yn ddull beiddgar; rwy'n benderfynol y dylid codi'r safonau eto. Yn wyneb yr argyfwng costau byw a'r argyfwng newid hinsawdd, nid ydym ni'n gallu sefyll yn ein hunfan. Mae'n rhaid i ni barhau i wthio cynnydd a gosod safonau i fynd i'r afael â datgarboneiddio drwy amrywiaeth o fesurau gyda'r tai cymdeithasol presennol.
Cefnogwyd yr elfennau technegol yn y safon gan arbenigwyr sydd wedi edrych ar beth arall sy'n digwydd ledled y DU a thu hwnt, ac wedi helpu i ddatblygu safon arfaethedig sy'n cadw Cymru ar y rheng flaen o ran datgarboneiddio tai cymdeithasol. Fe glywyd lleisiau dros 900 o denantiaid wrth lunio'r safon newydd sy'n adlewyrchu eu hanghenion nhw, eu dymuniadau a'u dyheadau nhw ar gyfer eu cartrefi. Ac rydym ni wedi gweithio yn agos iawn gydag ystod eang o randdeiliaid, gan wrando ac ystyried eu pryderon a'u heriau nhw wrth ddrafftio'r safon arfaethedig newydd hon. Mae'r dull cydweithredol hwn wedi bod yn sail i ddatblygiad SATC 2023 hyd yn hyn, ac fe fydd honno'n parhau i fod yn sail i'n dull ni o ymgynghori ar y safonau a'u mireinio nhw wrth symud ymlaen.
Fe fydd safonau arfaethedig SATC 2023 yn cael eu cyhoeddi ar gyfer ymgynghoriad o 11 o fis Mai ac fe fyddan nhw'n agored i randdeiliaid ymateb am 12 wythnos. Mae ein tenantiaid tai cymdeithasol ni'n haeddu'r safonau gorau posibl y gallwn ni eu llunio. Mae cyrraedd ein nodau ni o ran Sero Net Cymru yn ei gwneud hi'n ofynnol i ni wneud cynnydd pendant ac rwyf i o'r farn y bydd y safonau hyn yn helpu i lywio'r cynnydd hwn. Fy ngobaith pybyr i yw y bydd y safonau hyn nid yn unig yn cael eu dwyn i'r amlwg ar gyfer tai cymdeithasol, ond y gallai deiliadaethau eraill hefyd ystyried yn y dyfodol sut y gellid bodloni a rhagori ar y disgwyliadau hyn, ac rwy'n annog rhoi safbwyntiau drwy'r ymgynghoriad ynglŷn â sut y gallai'r safon hon weithio i bawb. Diolch.
Thank you for the statement, and, Minister, can I just say how nice it is to see you back in this Chamber and how you've been in our thoughts in recent weeks?
Diolch i am y datganiad, a, Gweinidog, a gaf i ddweud pa mor braf yw eich gweld chi'n ôl yn y Siambr hon a'n bod ni wedi meddwl llawer amdanoch chi yn ystod yr wythnosau diweddar?
Thank you, Janet.
Diolch i chi, Janet.
Now, I agree with the core principle that houses owned by associations and local authorities have to be in a good, presentable and habitable condition, but I think some might question whether the Welsh housing quality standard has worked to its best ability. The results of the tenants' survey speak volumes: only 53.6 per cent of respondents agreed that their home is in a good condition; only 60.3 per cent agreed that their home met the specific requirements of the household; and 44 per cent had never heard of the Wales housing quality standard. So, I would be grateful if you could outline what measures you will take to ensure that tenants are made aware of these standards, and how they are feeling empowered to seek necessary changes.
I'm also aware, from some meetings that have been held recently, how sometimes, when tenants are offered the opportunity to have some improvements—it might be new heating or windows, and I know this has come up in our committee, regarding the decarbonisation of properties—that sometimes tenants are a little unwilling themselves to allow contractors to go in. So, I suppose my No.1 question is to ask how you as a Government can perhaps make our tenants more aware of these housing quality standards, and how then we can provide confidence in the tenants to allow these works to be done, because it is going to benefit them.
On the other hand, you would agree with me, I'm sure, Minister, that some tenants are reporting waiting up to 10 years for some repairs to be completed. It's also important to consider whether the WHQS pursues reasonable repairs and replacements. You've referred to flooring, energy efficiency and to minimise exposure to noise. However, evidence from Linc Cymru, ClwydAlyn and Pobl Group has highlighted, for example, that in Wales they have to change a kitchen every 15 years, yet the same kitchens, from the same manufacturers, in England require changing only every 20 years. Bathroom suites are similar, at 25 years in Wales and 30 years in England. Now, the housing associations clearly highlight that Welsh social landlords are being subjected to millions of pounds' worth of costs unnecessarily. So, would you look at that, or respond, to see whether finance can be freed to spend elsewhere in social homes?
Money is a major concern. Social landlords remain committed to delivering low-carbon homes for the good of their tenants, the environment and the planet. However, they have made it clear to the climate change committee that safety matters should take a higher priority than decarbonisation ambitions, if there are limited resources. The Future Generations Commissioner for Wales has published a report that states that the cost to retrofit all social housing to reach an A energy performance certificate rating in Wales will be £5.5 billion. So, this would equate to an average of £24,000 per home. Do you agree with the future generations commissioner's costings, and, if so, will the Welsh Government be delivering this funding that's required? Even Community Housing Cymru has stated that the Wales housing quality standard 2 financing model will need to provide the boards of each social landlord sufficient assurance that the standard is achievable without compromising the other organisation's objectives.
Where works are planned to take place, it is a fact, as I've already mentioned, that social landlords are facing resistance from tenants. According to the social housing decarbonisation fund study, the main drivers of tenant refusal are having rooms unusable during works at 43 per cent; the time work will take, 45 per cent; the noise disruption of the work at 60 per cent, and some just disliking change at 62 per cent. So, whilst I appreciate that the voices of over 900 tenants have been heard, bearing in mind those statistics, how do you, going forward, aim to achieve the goal of ensuring that tenants are no worse off as a result of the decarbonisation work in their homes, and that we can all work together to ensure that we carry out the Wales housing quality standards to a degree where all our tenants can benefit from them? Thank you.
Nawr, rwyf i yn cytuno â'r egwyddor sylfaenol bod rhaid i dai sy'n perthyn i gymdeithasau ac awdurdodau lleol fod mewn cyflwr da, deniadol a chyfanheddol, ond rwy'n credu y gallai rhai holi a yw safon ansawdd tai Cymru wedi gweithio hyd eithaf ei gallu. Mae canlyniadau arolwg y tenantiaid yn dweud llawer: dim ond 53.6 y cant o'r ymatebwyr a oedd o'r farn fod eu cartref nhw mewn cyflwr da; dim ond 60.3 y cant a oedd o'r farn fod eu cartref nhw'n bodloni gofynion penodol yr aelwyd; ac nid oedd 44 y cant wedi clywed erioed am safon ansawdd tai Cymru. Felly, fe fyddwn i'n ddiolchgar pe byddech chi'n amlinellu pa fesurau y byddwch chi'n eu cymryd i sicrhau bod tenantiaid yn cael gwybod am y safonau hyn, a sut y maen nhw'n teimlo eu bod wedi eu grymuso i sicrhau'r newidiadau angenrheidiol.
Rwy'n ymwybodol hefyd, oherwydd rhai cyfarfodydd a gynhaliwyd yn ddiweddar, sut weithiau, pan gynigir cyfle i denantiaid gael rhai gwelliannau—efallai mai system wresogi neu ffenestri newydd sydd dan sylw, ac fe wn i fod hyn wedi codi yn ein pwyllgor ni, ynghylch datgarboneiddio tai—fod tenantiaid weithiau ychydig yn amharod i ganiatáu i gontractwyr fynd i mewn. Felly, mae'n debyg mai fy nghwestiwn rhif 1 yw gofyn sut efallai y byddech chi yn y Llywodraeth yn gallu gwneud ein tenantiaid ni yn fwy ymwybodol o'r safonau hyn o ran ansawdd tai, a sut i fagu hyder y tenantiaid wedyn i ganiatáu i'r gwaith hwn gael ei wneud, oherwydd fe fydd o les mawr iddyn nhw.
Ar y llaw arall, rydych chi'n cytuno â mi, rwy'n siŵr, Gweinidog, fod rhai tenantiaid yn dweud eu bod nhw wedi bod yn aros hyd at 10 mlynedd i orffen rhai atgyweiriadau. Mae hi'n bwysig ystyried hefyd a yw SATC yn mynd ar drywydd gwaith atgyweirio ac adnewyddu sy'n rhesymol. Roeddech chi'n cyfeirio at loriau, effeithlonrwydd ynni a lleihau amlygiad i sŵn. Er hynny, mae tystiolaeth oddi wrth Linc Cymru, ClwydAlyn a Grŵp Pobl wedi tynnu sylw, er enghraifft, at y ffaith bod rhaid iddyn nhw newid y ceginau bob 15 mlynedd yng Nghymru, ond bob 20 mlynedd y mae angen newid y ceginau, sydd o'r un gwneuthuriad, yn Lloegr. Ystafelloedd ymolchi yn yr un modd, sef 25 mlynedd yng Nghymru a 30 mlynedd yn Lloegr. Nawr, mae'r cymdeithasau tai yn tynnu sylw mewn ffordd amlwg at y ffaith bod landlordiaid cymdeithasol Cymru yn gorfod talu gwerth miliynau o bunnau o gostau yn ddiangen. Felly, a wnewch chi edrych ar hynny, neu ymateb i hynny, ar gyfer ystyried a ellid rhyddhau cyllid i'w wario ar faterion eraill sy'n ymwneud â chartrefi cymdeithasol?
Mae'r arian yn achos pryder mawr. Mae landlordiaid cymdeithasol yn parhau i fod yn ymrwymedig i ddarparu cartrefi carbon isel er lles eu tenantiaid nhw, yr amgylchedd a'r blaned. Er hynny, maen nhw wedi egluro i'r pwyllgor newid hinsawdd y dylai materion o ran diogelwch fod â mwy o flaenoriaeth nag uchelgeisiau datgarboneiddio, os yw'r adnoddau yn brin. Mae Comisiynydd Cenedlaethau'r Dyfodol Cymru wedi cyhoeddi adroddiad sy'n nodi y bydd £5.5 biliwn o gost i ôl-osod pob tŷ cymdeithasol i fodloni gradd tystysgrif perfformiad ynni yng Nghymru. Felly, fe fyddai hynny'n cyfateb i gyfartaledd o £24,000 y cartref. A ydych chi'n cytuno â chostau Comisiynydd Cenedlaethau'r Dyfodol, ac, os felly, a fydd Llywodraeth Cymru yn rhoi'r cyllid hwn sydd ei angen? Mae Cartrefi Cymunedol Cymru hyd yn oed wedi datgan y bydd angen i fodel ariannu safon 2 ansawdd tai Cymru roi sicrwydd digonol i fyrddau pob landlord cymdeithasol y gellir bodloni'r safon heb beryglu amcanion y sefydliad arall.
Lle bwriedir gwneud gwaith, mae hi'n ffaith, fel soniais i'n barod, fod landlordiaid cymdeithasol yn wynebu gwrthsafiad gan denantiaid. Yn ôl astudiaeth y gronfa datgarboneiddio tai cymdeithasol, y prif faterion sy'n achosi gwrthwynebiad y tenantiaid yw bod ag ystafelloedd na ellir eu defnyddio yn ystod gwaith sydd ar 43 y cant; yr amser y bydd y gwaith yn ei gymryd, ar 45 y cant; y tarfu oherwydd sŵn y gwaith ar 60 y cant, ac mae eraill yn casáu unrhyw newid o gwbl ac mae'r gyfradd honno ar 62 y cant. Felly, er fy mod i'n sylweddoli bod gwrando ar leisiau dros 900 o denantiaid wedi digwydd, o gofio'r ystadegau hyn, sut ydych chi, wrth symud ymlaen, yn bwriadu cyflawni'r nod o sicrhau nad yw tenantiaid ar eu colled o ganlyniad i'r gwaith datgarboneiddio yn eu cartrefi nhw, ac y gallwn ni i gyd weithio gyda'n gilydd i sicrhau ein bod ni'n cyrraedd safonau ansawdd tai Cymru i'r graddau pryd y gall pob un o'n tenantiaid ni elwa ar hynny? Diolch i chi.
Well, thank you very much, Janet. You raise a few very interesting points and some points of principle. So, just in terms of the points of principle, we clearly are facing a climate challenge. You will have seen the most recent report saying that we're looking at some of the hottest years ever on record. And, so, this is about making sure that people's homes are fit for that. So, this isn't only about heating them in the winter; it's also about cooling them in the summer, it's making them fit for purpose. We know that the Welsh housing quality standard that we've just brought the housing up to is EPC D, and that's a very considerable improvement on what it was before, but it's clearly nowhere near the standard that we expect to be climate change resilient.
So, one of the first things we're doing is looking at the standard over a pragmatic period of time. Obviously, not everyone's going to be done in the first year, so it's going to take another 10 years to get us there. And it will be for housing associations and councils to plan out how they will get there, what their worst housing is in terms of the most difficult to convert, or the easiest to convert, even, for some of them, and then to plan that out over that time period. Also, we're very aware that we've got programmes like the optimised retrofit programme and the innovative housing programme running, and they're testing technologies for us. So, over the course of that 10 years, there will be technologies available that are not available now, or that technology will get considerably cheaper than it is now, and so on. So, it's very important that the standard has an output rather than a—. I'm not going to say you have to have an air-source heat pump, or you have to have whatever; it's the output. The home has to have this much decarbonisation, it has to have this much energy efficiency and so on. And then how we get there will depend on what kind of house it is. And you'll know that we've been testing out the various kinds of things that work on different kinds of housing using the ORP programme, so we're expecting to learn from all of those things going forward.
It's also why we're consulting with the tenants of course, because you're absolutely right: some people don't like change, some people can't manage without the room being available and so on. We're also looking at, for some people, it will be necessary to decant them out for a while while the home is retrofitted, and that was actually the case for the old Welsh housing quality standard too. So, we had people who had to move elsewhere for three or four months while their home was retrofitted. What we do know is that once people move back in, they're very happy with what they find.
And in terms of things like how often do you change your kitchen, how often do you change your bathroom, again that depends on what you're specifying. So, nobody wants to be throwing things away that are still perfectly serviceable—that's got a carbon footprint as well. But, at the same time, we also want people to have the most efficient and the most effective use of both space and equipment. So, this is all about consultation, isn't it? This is all about each individual housing association, each individual council, consulting properly with its tenants, putting a programme of work to them, and then getting that agreed. We're not going to get 100 per cent buy-in for any of these things; some people just hate the change in their house no matter what benefits it brings them, and we have had examples of that in housing associations over the time. But I think all of those things are doable if people understand what the outcome for them is, and if that outcome is a better home that's both safer and more energy efficient, and more up to date and more modern inside the period that they have, then most people will come along that journey. You're never going to make 100 per cent of the people happy 100 per cent of the time.
But I'm really proud of how we've got to here. So, learning from those lessons from IHP and ORP, learning from really good housing associations like ClwydAlyn and so on, who've done a lot of work here, we'll be able to roll this out in a way that I think suits the vast majority of our tenants.
Wel, diolch yn fawr iawn i chi, Janet. Rydych chi'n codi rhai pwyntiau diddorol iawn a rhai materion o egwyddor. Felly, o ran y materion o egwyddor, mae hi'n amlwg ein bod ni'n wynebu her ynglŷn â'r hinsawdd. Rydych chi, rwy'n siŵr, wedi gweld yr adroddiad diweddaraf sy'n mynegi ein bod ni'n edrych ar rai o'r blynyddoedd poethaf a gofnodwyd erioed. Ac, felly, mae hyn yn ymwneud â sicrhau bod cartrefi pobl yn addas ar gyfer hynny. Felly, nid yw hyn yn ymwneud â gwresogi yn ystod y gaeaf yn unig; mae hyn yn ymwneud hefyd â'u cadw nhw'n oer yn ystod yr haf, eu gwneud nhw'n addas i'w diben. Fe wyddom ni mai hyd at EPC D yr ydym ni newydd godi safon ansawdd tai Cymru, ac mae hwnnw'n welliant sylweddol iawn o'i gymharu â'r hyn a gafwyd o'r blaen, ond mae hi'n amlwg nad yw hynny'n agos at y safon yr ydym ni'n disgwyl ei chyrraedd i ymateb yn effeithiol i newid hinsawdd.
Felly, un o'r pethau cyntaf yr ydym ni'n ei wneud yw edrych ar y safon dros gyfnod ymarferol o amser. Yn amlwg, ni chaiff pawb ei dro yn ystod y flwyddyn gyntaf, felly fe fydd hi'n cymryd 10 mlynedd arall i ni gyrraedd y fan. A mater i gymdeithasau tai a chynghorau fydd cynllunio sut y byddan nhw'n cyrraedd y fan, a pha rai yw'r tai anoddaf i'w haddasu, neu'r hawsaf i'w haddasu, hyd yn oed, mewn rhai achosion, a chynllunio ar gyfer hynny dros y cyfnod hwnnw. Hefyd, rydym ni'n ymwybodol iawn bod rhaglenni gennym ni fel y rhaglen ôl-osod er mwyn optimeiddio a'r rhaglen tai arloesol sy'n gyfredol ar hyn o bryd, ac maen nhw'n profi technolegau i ni. Felly, yn ystod y cyfnod o 10 mlynedd, fe fydd yna dechnolegau ar gael iddyn nhw nad ydyn nhw ar gael nawr, neu fe allai'r dechnoleg gostio lawer yn llai yn y dyfodol nag ar hyn o bryd, ac ati. Felly, mae hi'n bwysig iawn bod gan y safon allbwn yn hytrach na—. Nid wyf i am ddweud y bydd rhaid i chi gael pwmp gwres o'r awyr, neu y bydd raid i chi gael y naill beth neu'r llall; yr allbwn sy'n bwysig. Fe fydd yn rhaid i'r cartref fod â chyfradd safonol o ddatgarboneiddio, fe fydd yn rhaid iddo fod ag effeithlonrwydd ynni safonol ac ati. Ac yna fe fydd ein llwybr ni'n dibynnu ar sut fath o dŷ ydyw. Ac rydych chi'n gwybod ein bod ni wedi bod yn profi'r gwahanol fathau o bethau sy'n gweithio ar wahanol fathau o dai gan ddefnyddio'r rhaglen ôl-osod er mwyn optimeiddio, felly rydym yn disgwyl dysgu o'r pethau hyn i gyd wrth symud ymlaen.
Dyna pam hefyd yr ydym ni'n ymgynghori â'r tenantiaid wrth gwrs, oherwydd rydych chi yn llygad eich lle: nid yw rhai pobl yn hoff o newid, nid yw rhai'n gallu ymdopi wrth i un ystafell beidio bod ar gael ac ati. Rydym ni'n edrych hefyd, o ran rhai pobl, fe fydd angen dod o hyd i rywle arall iddyn nhw fyw am gyfnod wrth i'w cartref nhw gael ei ôl-osod, ac roedd hynny'n wir am hen safon ansawdd tai Cymru hefyd, mewn gwirionedd. Felly, roedd gennym ni bobl yn symud i rywle arall am dri neu bedwar mis tra bod eu cartref nhw'n cael ei ôl-osod. Yr hyn a wyddom ni yw, pan fo pobl yn symud yn ôl i mewn, maen nhw'n nhw'n hapus iawn â'r hyn y maen nhw'n ei ganfod.
Ac o ran pethau fel pa mor aml ydych chi'n newid eich cegin, pa mor aml ydych chi'n newid eich ystafell ymolchi, eto mae hynny'n dibynnu ar yr hyn yr ydych chi'n ei nodi. Felly, nid oes neb yn dymuno cael gwared ar bethau sy'n dal i weithio yn berffaith iawn—mae ôl troed carbon i hynny hefyd. Ond, ar yr un pryd, rydym ni'n awyddus hefyd i bobl fod â'r defnydd mwyaf effeithlon a mwyaf effeithiol o leoedd ac offer. Felly, mae hyn i gyd yn ymwneud ag ymgynghoriad, onid yw? Mae hyn i gyd yn ymwneud â phob cymdeithas dai unigol, pob cyngor unigol, ymgynghori mewn ffordd briodol â'i thenantiaid, rhoi rhaglen waith iddyn nhw, ac yna cytuno ar honno. Ni chawn ni gefnogaeth 100 y cant i unrhyw un o'r pethau hyn; mae rhai pobl yn casáu unrhyw newid yn eu tŷ nhw ni waeth pa fanteision sy'n dod yn eu sgil nhw, ac rydym ni wedi gweld enghreifftiau o hynny mewn cymdeithasau tai dros y cyfnod. Ond rwy'n credu y bydd modd gwneud y pethau hyn i gyd os bydd pobl yn deall beth fydd y canlyniad iddyn nhw, ac os mai'r canlyniad hwnnw yw cartref gwell sy'n fwy diogel ac effeithlon o ran ynni, ac yn fwy ffasiynol ac yn fwy modern yn y cyfnod dan sylw, yna fe fydd y rhan fwyaf o bobl yn dod ar y daith honno gyda nhi. Ni wnewch chi fyth blesio pawb bob amser.
Ond rwy'n falch iawn o'r ffordd y gwnaethom ni ddod i'r fan hon. Felly, gan ddysgu o'r gwersi hynny gan y rhaglen tai arloesol a'r rhaglen ôl-osod er mwyn optimeiddio, gan ddysgu oddi wrth gymdeithasau tai gwirioneddol dda fel ClwydAlyn ac yn y blaen, sydd wedi gwneud llawer o waith yn hyn o beth, fe fyddwn ni'n gallu cyflwyno hyn mewn ffordd sy'n addas i'r mwyafrif llethol o'r tenantiaid sydd gennym ni, yn fy marn i.
A gaf innau ategu geiriau Janet ynghynt, a dweud pa mor dda ydy o i weld y Gweinidog nôl, a'n bod ni wedi bod yn meddwl amdani a'i theulu yn ystod y cyfnod anodd diweddar?
Ond diolch i'r Gweinidog am y cyhoeddiad heddiw. Wrth gwrs, mae gosod safonau ar ansawdd tai yn beth da iawn, ac mi rydyn ni wedi gweld gwella yn safon nifer o'n tai ni. Ond erys y ffaith bod canran fawr iawn o'r tai yn y sector cyhoeddus yn parhau i fod yn israddol. Mi ddaru'r Gweinidog ddweud ar ddechrau ei datganiad bod 99 y cant yn cyrraedd y safonau gwreiddiol ddaru gael eu gosod, ond mae bron i 55,000 o dai cyhoeddus yng Nghymru yn yr hyn y maen nhw'n ei alw'n 'compliant subject to acceptable fails'. Mae hyn yn bron i chwarter o'r stoc tai cyhoeddus. Rŵan, mae acceptable fails yn golygu nifer o wahanol bethau. Yn amlach na pheidio, mae'n golygu nad ydy rhywun yn medru fforddio i'w gael o i'r lefelau angenrheidiol. Felly, ydy'r Gweinidog yn meddwl bod hyn yn nifer derbyniol?
Mae ystadegau diweddar hefyd yn dangos ein bod ni'n gwybod, wrth gwrs, fod tua 15 y cant o'r stoc dai yn rhent preifat, a thua'r un nifer, neu ychydig yn fwy, 16 y cant, o'r stoc dai yn rhent cymdeithasol. Ond o'r rhai rhent cymdeithasol, mae 93 y cant ohonyn nhw yn dai sydd yn glir o beryglon—does yna ddim peryglon ynddyn nhw. Ond yn y stoc breifat, dim ond 75 y cant—tri chwarter ohonyn nhw—sy'n glir o beryglon. Hefyd, mi rydym ni'n gwybod bod perfformiad llawer iawn is o ran rhyddhau ynni a pherfformiad ynni yn y sector preifat. Felly, beth mae'r Gweinidog am ei wneud er mwyn cau'r bwlch yma rhwng y sector preifat a'r sector cyhoeddus, er mwyn gwneud yn siŵr bod pob tŷ yng Nghymru yn cyrraedd y safonau gofynnol yma?
Tra bod camau wedi cael eu cymryd i sicrhau bod tai cyhoeddus yng Nghymru yn ynni effeithiol, fel rydyn ni wedi sôn, y gwir ydy nad ydyn nhw hyd yn oed yn cyrraedd y lefel angenrheidiol ar hyn o bryd. Mae ôl-ffitio yn parhau i fod yn her anferthol. Ac er fy mod yn croesawu eich bod chi wedi blaenoriaethu datgarboneiddio, y gwir ydy bod y costau i fynd i'r afael ag ôl-ffitio a datgarboneiddio yn anferthol. Fedrwch chi ddim disgwyl i'r sector tai cyhoeddus godi rhent er mwyn talu'r costau ôl-ffitio yna. Ac yn yr hinsawdd bresennol, efo costau adeiladu yn cynyddu mor aruthrol, mae hi'n mynd i fod yn anodd iawn i'r sector benderfynu a ydyn nhw'n mynd i adeiladu tai newydd ynteu ôl-ffitio. Felly, lle mae'r sector am gael y pres ychwanegol angenrheidiol yna er mwyn sicrhau eu bod nhw'n cyrraedd y safonau gwresogi yna?
Yna, wrth edrych ar yr ymgynghoriad newydd rydych chi'n ei gyflwyno, mae'n rhaid i ni gofio bod Cymru 2023 yn wahanol iawn i Gymru 2002. Ac un o'r hanfodion newydd, wrth gwrs, yn yr oes yma ydy band eang. Gaf i ofyn wedyn a fyddwch chi, yn ystod eich ymgynghoriad, yn fodlon ystyried gofyn y cwestiwn ynghylch pa mor bwysig ydy cael mynediad i fand eang a sicrhau bod band eang ar gael ym mhob tŷ fel rhan o'r safonau hynny?
Yn ogystal, mae cymdeithas, o'r diwedd, yn dod i werthfawrogi bod gan bawb yr hawl i dŷ sydd yn addas i bwrpas, a phawb â'u hanghenion gwahanol nhw—rhai, wrth gwrs, efo clefydau, rhai efo rhywbeth fel motor neurone disease, rhai'n methu â gweld yn glir, efo nam ar eu llygaid, rhai'n methu â symud, ac yn y blaen, ac yn y blaen. Pa waith ydych chi felly, fel Llywodraeth, yn ei wneud er mwyn adnabod anghenion pobl sydd efo'r gwahanol anghenion yma, a sicrhau bod hyn yn rhan o'r ystyriaeth wrth ein bod ni'n symud ymlaen i safon tai Cymru 2?
Ac yn olaf yr un pryd byddwch chi hefyd yn gwerthfawrogi bod safon byw mewn tŷ nid yn unig yn ddibynnol ar frics a morter; mae'n ddibynnol ar y gwasanaethau sydd ar gael hefyd. Felly, yn yr ymgynghoriad yma ar gyfer safon tai Cymru 2, a fyddwch chi hefyd yn fodlon ystyried yr angen i edrych ar gael mynediad at wasanaethau o ran trafnidiaeth gyhoeddus a pha mor hawdd ydy hi i bobl fyw yn y cymunedau hynny lle mae'r tai am gael eu hadeiladu? Diolch yn fawr iawn.
May I echo Janet's earlier words and say how good it is to see the Minister back, and that she and her family have been in our thoughts during this recent difficult period?
But thank you to the Minister for today's statement. Of course, setting housing quality standards is laudable, and we have seen improvements in standards for many of our homes. But the fact remains that a high percentage of homes in the public sector continue to be of a low standard. The Minister said at the beginning of her statement that 99 per cent reached the original quality standards set, but almost 55,000 of the public housing stock in Wales are in what is called 'compliant subject to acceptable fails'. This is almost a quarter of the public housing stock. Well, acceptable fails means a number of different things. Very often it means that one can’t afford to bring it up to the necessary standard. So, does the Minister believe that this figure is acceptable?
Recent statistics have also shown that we know, of course, that around 15 per cent of the housing stock is in the private rented sector and around the same number, 16 per cent, is social housing. Of the social housing, 93 per cent of those are homes that are clear of dangers, but in the private sector, it’s only 75 per cent—three quarters—that are clear of dangers. We also know that the performance is a lot worse in terms of energy performance and emissions in the private sector. So, what’s the Minister going to do in order to narrow that gap between the private and public sectors, in order to ensure that all houses in Wales meet these necessary standards?
While steps have been taken to ensure that the public housing stock in Wales is energy efficient, as we’ve heard, the truth is that they’re not even reaching the necessary levels now. Retrofitting continues to be a huge challenge, and although I welcome the fact that you have prioritised decarbonisation, the truth is that the costs in tackling retrofit and decarbonisation are huge. You can’t expect the public housing sector to increase rents in order to pay those retrofitting costs, and, in the current climate, where construction costs are increasing so vastly, it’s going to be very difficult for the sector to decide whether they build new homes or retrofit. So, where will the sector get the additional necessary funding in order to ensure that they meet these heating standards?
Then, in looking at the new consultation that you’re bringing forward, we do have to bear in mind that Wales in 2023 is very different to Wales in 2002. And one of the new necessary things in this age is broadband. So, I would ask whether, during your consultation, you will consider asking a question as to how important it is to have access to broadband and ensure that broadband is available in all homes as part of these housing standards.
Also, society is now coming to appreciate that everyone has a right to a home that is fit for purpose, and everyone has their different needs—some, of course, have health problems, some have conditions such as motor neurone disease, others will be visually impaired, others will have mobility problems, and so on and so forth. So, what work are you doing as a Government to identify the needs of people who have these various different needs and to ensure that this is part of the consideration as we move forward to Welsh housing quality standard 2?
Finally, you will also appreciate that quality of life in a house is not only reliant on bricks and mortar; it’s reliant on the services available too. So, in this consultation on Welsh housing quality standard 2, will you also consider the need to look at access to services in terms of public transport and how easy it is for people to live in those communities where the homes and houses are to be built? Thank you.
Diolch yn fawr, Mabon. And thank you very much for your comments at the beginning in particular.
You make a whole series of very good points, and one of the reasons we're going out for the consultation is to just tease out some of these things. Just in terms of the acceptable fails that we have already, I'm very keen to look again at what we consider to be an acceptable fail for the new housing quality standard. Some of them are really obvious. So, we have people who are living in flats, apartments, who don't have access to the outside space that's necessary for some of it. Clearly, we can all understand that that's an acceptable fail in terms of that kind of thing. But I'm not keen at all on it being an affordability acceptable fail. Our view is that, if the home is capable of being brought up to the standard, then it's not about how much it costs to get there, it's about how you get the house to that standard over a period of time, and perhaps through a number of iterations of retrofit, taking into account the point that Janet Finch-Saunders made about making sure the tenant is happy with the ongoing work programme. And one of the things that the consultation is doing is asking both tenants and housing associations, councils, to look at how they plan that approach in, so that—. Not all homes will be brought to standard immediately in the first iteration of the retrofit, for example. And then, as you heard me saying, we're also hoping to learn the lessons of the optimised retrofit and the innovative housing programme on the technology that can be brought to bear in particular types of home in order to get them to particular energy efficiency, et cetera, standards.
Diolch yn fawr, Mabon. A diolch yn fawr am eich sylwadau chi ar y dechrau, yn arbennig.
Rydych chi'n gwneud nifer o bwyntiau da iawn, ac un o'r rhesymau yr ydym ni'n mynd am ymgynghoriad yw ar gyfer tynnu sylw at rai o'r pethau hyn. O ran y methiannau derbyniol a welsom ni eisoes, rwy'n awyddus iawn i edrych eto ar yr hyn a ystyriwn ni'n fethiant derbyniol ar gyfer y safon ansawdd tai newydd. Mae rhai ohonyn nhw'n amlwg iawn. Felly, mae gennym ni bobl sy'n byw mewn fflatiau, rhandai, nad oes ganddyn nhw fynediad i'r mannau awyr agored sef rhywbeth angenrheidiol i gyrraedd rhan o'r safon. Yn amlwg, rydym ni i gyd yn gallu deall bod hwnnw'n fethiant derbyniol yn hyn o beth. Nid wyf i'n awyddus o gwbl i alw unrhyw beth o ran fforddiadwyedd yn fethiant derbyniol. Ein barn ni yw, os gellir dod â'r cartref i'r safon, yna nid yw'n ymwneud â maint y gost i wneud hynny, mae hyn yn ymwneud â sut yr ydych chi'n codi'r tŷ i'r safon honno dros gyfnod o amser, ac efallai drwy nifer o ymdrechion ôl-osod, gan ystyried y pwynt a wnaeth Janet Finch-Saunders ynglŷn â sicrhau bod y tenant yn hapus gyda'r rhaglen waith barhaus. Ac un o'r pethau y mae'r ymgynghoriad yn ei wneud yw gofyn i denantiaid, cymdeithasau tai a chynghorau, ystyried sut y maen nhw am gynllunio'r dull hwnnw, fel bydd—. Ni fydd pob cartref yn bodloni'r safon ar unwaith gyda'r ymdrech ôl-osod gyntaf, er enghraifft. Ac yna, fel yr ydych chi wedi fy nghlywed i'n dweud, rydym ni'n gobeithio dysgu gwersi hefyd yn sgil y rhaglenni ôl-osod er mwyn optimeiddio a thai arloesol o ran y dechnoleg y gellir ei defnyddio mewn mathau arbennig o gartrefi ar gyfer cyrraedd safonau effeithlonrwydd ynni penodol, ac ati.
We're also very keen on things like access to green space. So, even if you are in an apartment, you should still have access to green space outside. We're looking at encouraging all social landlords—councils and housing associations—to ensure access to green space, even if it's not a private garden, nevertheless good access is part of—we all know, as part of the pandemic—is very much part of your well-being in living in that house.
In terms of other services, absolutely, we will look at that, but I'm not sure that we'd want a house to fail the WHQS because the bus service outside it isn't up to scratch, although obviously in a different part of my portfolio we're very keen on improving public services, such as bus services and so on. But I'm certainly prepared to look at what can be done to encourage social landlords to put pressure on service companies to bring other services to bear. Things like access to local amenities, actually right down to shops and leisure facilities, is one of the things that does make housing more acceptable. But this is much more about the fabric of the home, really, and we know, from the analysis we've done of housing association and council tenants satisfaction surveys and other things, that things like noise and flooring and that kind of stuff are very high up on tenants' wish lists, and so that's why it's included in the standard.
The rent equation that you brought up is a very interesting one as well. Every time we do the rent equation for social landlords in Wales we have this terrible dilemma to make it affordable, but to make sure that the rental stream for those landlords is sufficient, both to retrofit their housing and to build the new housing that we need. And the rental stream, of course, is what drives the ability to borrow from the local housing associations, and so it's a very difficult equation, isn't it, about affordability and not affordability.
But there are some political points here to make, I'm afraid, as well. The freezing of the local housing allowance by the current UK Government has been seriously detrimental, not only to the tenants who are stuck in lowering ability to claim benefit in the private rented sector, but actually to the ability of people to afford housing across Wales. So, these political choices are really problematic. I have written several times to the Minister complaining that the hidden cut of the freezing of the local housing allowance is having a very detrimental effect, not only on individuals, but on the ability to plan for housing in general. So, just to make that point.
In terms of construction costs, in terms of new build, we've already assisted by putting up the way that we manipulate our social housing grant and the way that we get the affordability envelope to look for new build. We've adjusted that to account for construction costs. We will be looking to do that for retrofit as well, but, again, one of the points to be made here is that you pay VAT on refurbishment, whereas you don't pay it on new build. And so one of the things we really, really hope the UK Government will take on board is what a disincentive having VAT on refurbishment is, and how against the whole climate change agenda it is to incentivise knocking something down and building a new one instead of refurbishing an old building, and what a stimulation for the economy it would be to look again at VAT on refurbishments. So, that's something we've also—. Rebecca Evans and I have written a number of times on the nonsense of making refurbishments subject to VAT. So, these things are complex financial equations at all times and that's not helping.
But overall, what we're doing is we're getting the standard right first, and then looking at the time period and the financing model. So, I think, the standard is the most important thing here, but we do have access to finance. We have access to the old what's called MRA, so the major repairs allowance for local authorities, and what's called dowry, which is the local stock voluntary transfer moneys that were paid when our local authorities externalised their housing stock a decade or more ago now, and that money has been kept in the budgets and is still available for the Welsh housing quality standard. That's how we funded the first iteration as well. So, that money is there, Mabon, and we are looking at innovative financing ways of making that go as far as possible as well.
And then, the last thing I just wanted to say was about broadband access. You make a very good point there. It's not just about the infrastructure, though, for broadband, it's about the affordability of the broadband provision. We have been encouraging both local housing associations and local authorities to look at bulk purchasing arrangements or Wi-Fi arrangements and so on. So, it's not just about the fabric of the house allowing the broadband, it's about the affordability of the available broadband package and what it's used for and so on. So, that's certainly in our sights. We still have a large number of white premises dotted around the rural countryside, so one of the things that we can do is use our social housing to bring pressure to bear on making sure those services are improved in that area. So, I definitely have that in my sights as well, although, again, it's not necessarily about the fabric of the house, is it, it's about the availability of the external infrastructure. So, I very much welcome your contribution, and I'm looking forward to the submission you'll make, I'm sure, in response to the consultation.
Rydym ni hefyd yn awyddus iawn i weld pethau fel mynediad i fannau gwyrdd. Felly, hyd yn oed os ydych chi mewn fflat, fe ddylech chi barhau i allu cael mynediad i fannau gwyrdd y tu allan. Rydym ni'n bwriadu annog pob landlord cymdeithasol—cynghorau a chymdeithasau tai—i sicrhau mynediad i fannau gwyrdd, hyd yn oed os nad yw'n ardd breifat, serch hynny, mae mynediad da yn rhan o hynny—fe wyddom ni i gyd, yn rhan o'r pandemig—yn rhan bwysig iawn o'ch llesiant chi wrth fyw yn y tŷ hwnnw.
O ran gwasanaethau eraill, yn sicr, fe fyddwn ni'n edrych ar hynny, ond nid wyf i'n siŵr a fyddem ni'n dymuno i dŷ fethu â chyrraedd SATC am nad yw'r gwasanaeth bws y tu allan iddo yn cyrraedd y safon, ond yn amlwg mewn rhan wahanol o fy mhortffolio rydym ni'n awyddus iawn i wella gwasanaethau cyhoeddus, fel gwasanaethau bysiau ac ati. Ond rwy'n sicr yn barod i edrych ar yr hyn y gellir ei wneud i annog landlordiaid cymdeithasol i roi pwysau ar gwmnïau gwasanaethau i ddefnyddio gwasanaethau eraill. Mae pethau fel mynediad i amwynderau lleol, yr holl ffordd hyd at siopau a chyfleusterau hamdden yn un o'r pethau sy'n gwneud tai yn fwy derbyniol. Ond mae hyn yn ymwneud llawer mwy ag adeiladwaith y cartref, mewn gwirionedd, ac fe wyddom ni, o'r dadansoddiad a wnaethom ni o arolygon boddhad cymdeithasau tai a thenantiaid cyngor a phethau eraill, fod pethau fel sŵn a lloriau a phethau o'r fath yn uchel iawn ar restrau dymuniadau tenantiaid, ac felly dyna pam y cawsant eu cynnwys yn y safon.
Mae'r hafaliad rhent y gwnaethoch chi ei godi yn ddiddorol iawn hefyd. Bob tro yr ydym ni'n pennu'r hafaliad rhent ar gyfer landlordiaid cymdeithasol yng Nghymru rydym ni'n cael y cyfyng-gyngor ofnadwy hwn i wneud hynny'n fforddiadwy, ond gan sicrhau bod y ffrwd rentu ar gyfer y landlordiaid hynny'n ddigonol, i ôl-osod eu tai nhw ac adeiladu'r tai newydd y mae eu hangen arnom ni. A'r ffrwd rentu, wrth gwrs, yw'r hyn sy'n gyrru'r gallu i fenthyca gan y cymdeithasau tai lleol, ac felly mae hwn yn hafaliad anodd iawn, onid yw e', sy'n ymwneud â fforddiadwyedd a'r hyn na ellir ei fforddio.
Ond mae rhai pwyntiau gwleidyddol i'w gwneud yn y fan hon hefyd, mae arnaf i ofn. Mae rhewi'r lwfans tai lleol gan Lywodraeth bresennol y DU wedi bod yn rhywbeth niweidiol iawn, nid yn unig i'r tenantiaid sydd wedi eu caethiwo gan ostyngiad yn eu gallu nhw i hawlio budd-dal yn y sector rhentu preifat, ond mewn gwirionedd i allu pobl i fforddio tai ledled Cymru. Felly, mae'r dewisiadau gwleidyddol hyn yn broblem wirioneddol. Rwyf i wedi ysgrifennu sawl tro at y Gweinidog yn cwyno bod y toriad cudd o rewi'r lwfans tai lleol yn cael effaith andwyol iawn, nid yn unig ar unigolion, ond ar y gallu i gynllunio tai yn gyffredinol. Felly, dim ond i wneud y pwynt yna.
O ran costau adeiladu, o ran adeiladu o'r newydd, rydym ni eisoes wedi helpu drwy godi'r ffordd yr ydym ni'n trin ein grant tai cymdeithasol a'r ffordd y cawn ni amlen fforddiadwyedd i chwilio am adeiladu o'r newydd. Rydym ni wedi addasu hynny i roi cyfrif am gostau adeiladu. Fe fyddwn ni'n ceisio gwneud hynny ar gyfer ôl-osod hefyd, ond, unwaith eto, un o'r pwyntiau sydd i'w gwneud yn y fan hon yw eich bod chi'n talu TAW ar adnewyddu, ond nid ydych chi'n ei dalu ar adeiladu o'r newydd. Ac felly un o'r pethau yr ydym ni wir yn gobeithio y bydd Llywodraeth y DU yn ei ystyried yw pa mor llethol yw bod â TAW ar adnewyddu, a pha mor andwyol i'r agenda newid hinsawdd yw annog dymchwel rhywbeth ac adeiladu rhywbeth yn ei le yn hytrach nag adnewyddu'r hen adeilad, a chymaint o ysgogiad i'r economi fyddai edrych eto ar TAW ar gyfer adnewyddu. Felly, mae hynny'n rhywbeth sydd gennym ni hefyd—. Mae Rebecca Evans a minnau wedi ysgrifennu sawl gwaith ar ffolineb codi TAW ar waith adnewyddu. Felly, mae'r pethau hyn yn hafaliadau ariannol cymhleth bob amser ac nid yw hynny'n helpu.
Ond yn gyffredinol, yr hyn yr ydym ni'n ei wneud yw sefydlu safon briodol i ddechrau, ac edrych wedyn ar y cyfnod amser a'r model ariannu. Felly, rwy'n credu mai'r safon yw'r peth pwysicaf yn hyn o beth, ond mae yna gyllid ar gael i ni. Rydym ni'n gallu cael gafael ar yr hyn a elwid yn flaenorol yn lwfans atgyweiriadau mawr i awdurdodau lleol, a'r hyn a elwir yn waddoli, sef yr arian trosglwyddo gwirfoddol stoc leol a dalwyd pan allanolodd ein hawdurdodau lleol eu stoc tai nhw ddeng mlynedd yn ôl neu fwy erbyn hyn, ac fe gadwyd yr arian yn y cyllidebau ac mae hwnnw ar gael o hyd ar gyfer safon ansawdd tai Cymru. Dyna sut y gwnaethom ariannu'r fersiwn gyntaf hefyd. Felly, mae'r arian hwnnw yno, Mabon, ac rydym ni'n edrych ar ffyrdd ariannu arloesol ar gyfer ymestyn hwnnw cymaint ag y bo modd hefyd.
Ac yna'r peth olaf yr oeddwn i eisiau ei ddweud oedd ynghylch mynediad at fand eang. Rydych chi'n gwneud pwynt da iawn yn hyn o beth. Nid yw hyn yn ymwneud â'r seilwaith yn unig, er, ar gyfer band eang, mae'n ymwneud â fforddiadwyedd y ddarpariaeth o fand eang. Rydym ni wedi bod yn annog cymdeithasau tai lleol ac awdurdodau lleol i edrych ar drefniadau prynu ar gyfradd fawr neu drefniadau Wi-Fi ac ati. Felly, nid yw yn ymwneud ag adeiladwaith y tŷ yn caniatáu'r band eang yn unig, mae hyn yn ymwneud â fforddiadwyedd y pecyn band eang sydd ar gael ac ar gyfer beth y mae'n cael ei ddefnyddio ac ati. Felly, rydym yn cadw golwg ar hynny. Mae gennym ni nifer fawr o adeiladau gwyn o hyd ar wasgar yng nghefn gwlad, felly un o'r pethau y gallwn ni ei wneud yw defnyddio ein tai cymdeithasol ni i roi pwyslais ar sicrhau bod y gwasanaethau hynny'n cael eu gwella yn yr ardal honno. Felly, rwy'n cadw golwg ar hynny hefyd, er, unwaith eto, nid yw o reidrwydd yn ymwneud ag adeiladwaith y tŷ, nag yw, mae hyn yn ymwneud â pha mor rhwydd yw hi i gael gafael ar y seilwaith allanol. Felly, rwy'n croesawu eich cyfraniad chi'n fawr, ac rwy'n edrych ymlaen at y cyflwyniad y byddwch chi'n ei wneud, rwy'n siŵr, wrth ymateb i'r ymgynghoriad.
I speak as someone who was brought up in a council house. I very warmly welcome this statement. The original Welsh housing quality standard has worked, and has worked very well. It has driven up the quality of social housing in Wales, both council and registered social landlords, or, as I normally call them, housing associations. It goes back to 2002, which is 20 years ago. Are those properties that had new kitchens and bathrooms over 15 years ago now having them replaced or updated?
I believe anti-poverty should be the driving force of all Government policies, and I would like to see more Government discussion of how everything they do is anti-poverty. I think that the reason the party I belong to came into existence was to fight against poverty. Does the Minister accept we're currently creating a two-tier system for rented housing, social housing and privately rented housing? Does the Minister intend bringing in a housing quality standard for privately rented accommodation, some of which is in a much poorer state than council and housing association housing?
Rwy'n siarad fel un a gafodd ei fagu mewn tŷ cyngor. Rwy'n croesawu'r datganiad hwn yn fawr iawn. Mae safon ansawdd tai wreiddiol Cymru wedi gweithio, ac mae wedi gweithio yn dda iawn. Mae wedi gwella ansawdd tai cymdeithasol yng Nghymru, landlordiaid cyngor a landlordiaid cymdeithasol cofrestredig, neu, fel rwyf i'n eu galw nhw fel arfer, cymdeithasau tai. Mae hyn yn mynd yn ôl i 2002, sydd 20 mlynedd yn ôl. A yw'r tai hynny a oedd â cheginau ac ystafelloedd ymolchi newydd dros 15 mlynedd yn ôl yn cael eu hadnewyddu neu eu diweddaru erbyn hyn?
Rwyf i o'r farn y dylai gwrthdlodi fod yn ysgogiad i bob un o bolisïau'r Llywodraeth, ac fe hoffwn i weld mwy o drafodaeth gan y Llywodraeth ynghylch sut y mae popeth a wnân nhw yn ymwneud â wrthdlodi. Rwy'n credu mai'r rheswm y daeth y blaid yr wyf i'n perthyn iddi i fodolaeth oedd ar gyfer ymladd yn erbyn tlodi. A yw'r Gweinidog yn derbyn ein bod ni ar hyn o bryd yn creu system ddwy haen ar gyfer tai rhent, tai cymdeithasol a thai rhent preifat? A yw'r Gweinidog yn bwriadu cyflwyno safon ansawdd tai ar gyfer llety a rentir yn breifat, y mae rhai ohonyn nhw mewn cyflwr llawer gwaeth na thai cyngor a chymdeithasau tai?
Thank you, Mike. I know you share my enthusiasm for social housing. We were brought up not too far away from each other, as it happens, and I've always admired your zeal and enthusiasm for really good social housing. Absolutely, this is an anti-poverty agenda; it's also a decarbonisation agenda. Those things go hand in hand, of course. The more energy efficient you make a house, the less carbon it emits, the less your bill is for energy, and the better the anti-poverty circle that you get out of that. So, I completely agree with that.
In terms of the PRS, we are implementing the Renting Homes (Wales) Act 2016, which will help with that, but also we have a range of schemes intended to incentivise private sector landlords to allow us to help them bring their house to standard. As you know, for a landlord that gives their house over to us for a minimum of five years, we will help them bring the house to standard, we will guarantee the social rent for that period, we're able to give better security of tenure to the tenant for that period, the landlord gets the house back in better condition, the housing stock improves—it's a complete win-win situation. The better we can get the knowledge of that out into the private rented sector, the more of those landlords we can encourage to come into that scheme, the better the housing stock will get.
What we don't want to have is saying that the private rented sector has to bring their house up to EPC E, as the UK Government has recently done, without any grants or loans or anything else to do it, because we fear that those landlords will simply come out of the PRS and sell the housing. In particular, with the big multigeneration houses we get in inner city constituencies, such as my own and Jenny Rathbone's, for example, we're very afraid that those landlords would be disincentivised by that. So, what we need is incentive schemes to ensure that people stay in the private rented sector, get a decent return on their capital, but actually are rewarded for giving better homes to their tenants.
Part of that is the renting homes Act agenda—we're in the process of implementing that Act—and part of that is the incentivisation we give to private sector landlords to bring those homes up to standard. And of course, by driving the standard of social housing, we make the contrast, don't we? We give people that choice. And by building more social housing, we give people that choice as well. All of that is designed to put pressure on PRS landlords who perhaps might be considering not bringing the house to standard.
Diolch, Mike. Fe wn i eich bod chi'n rhannu fy mrwdfrydedd i dros dai cymdeithasol. Fe gawsom ni ein magu nid nepell oddi wrth ein gilydd, fel mae hi'n digwydd, ac rwyf i bob amser wedi edmygu eich sêl a'ch brwdfrydedd chi dros dai cymdeithasol o ansawdd da iawn. Yn sicr, mae hon yn agenda wrthdlodi; mae hon yn agenda o ran datgarboneiddio hefyd. Mae'r pethau hynny'n mynd law yn llaw, wrth gwrs. Po fwyaf effeithlon o ran ynni y byddwch chi'n gwneud y tŷ, y lleiaf o garbon y mae'n ei allyrru, y lleiaf yw eich bil ynni chi, ac mae'r cylch gwrthdlodi yn gwella o'r herwydd. Felly, rwy'n cytuno â hynny'n llwyr.
O ran y sector rhentu preifat, rydym ni'n gweithredu Deddf Rhentu Cartrefi (Cymru) 2016, a fydd yn helpu yn hynny o beth, ond mae gennym amrywiaeth o gynlluniau hefyd y bwriedir iddyn nhw gymell landlordiaid yn y sector preifat i'n galluogi ni i'w helpu i godi eu tai nhw i'r safon. Fel gwyddoch chi, i landlord sy'n rhoi tŷ drosodd i ni am o leiaf bum mlynedd, fe fyddwn ni'n ei helpu i godi'r tŷ i'r safon, fe fyddwn ni'n gwarantu'r rhent cymdeithasol am y cyfnod hwnnw, fe allwn ni roi gwell sicrwydd deiliadaeth i'r tenant am y cyfnod hwnnw, ac mae'r landlord yn cael y tŷ yn ei ôl mewn cyflwr gwell, mae gwelliant yn y stoc tai—mae honno'n sefyllfa lle mae pawb yn gyfan gwbl ar ei ennill ynddi. Gorau po fwyaf y gallwn ni gyhoeddi'r wybodaeth ynglŷn â hynny yn y sector rhentu preifat, po fwyaf o'r landlordiaid hynny y gallwn eu hannog i ymuno â'r cynllun hwnnw, y gorau fydd y stoc tai.
Yr hyn nad ydym ni'n awyddus i'w gael yw dweud bod yn rhaid i'r sector rhentu preifat godi tŷ i safon EPC E, fel gwnaeth Llywodraeth y DU yn ddiweddar, heb unrhyw grantiau na benthyciadau nac unrhyw beth arall i'w gael, oherwydd rydym ni'n ofni y bydd y landlordiaid hynny'n ymadael â'r sector rhentu preifat ac yn gwerthu'r tai. Yn arbennig, gyda'r tai mawr sy'n pontio'r cenedlaethau a gawn ni mewn etholaethau sydd yng nghanol dinasoedd, fel yn fy etholaeth i ac un Jenny Rathbone, er enghraifft, rydym ni'n gofidio llawer y byddai'r landlordiaid hynny'n gweld hynny'n anghymellol. Felly, yr hyn sydd ei angen arnom ni yw cynlluniau cymhelliant i sicrhau bod pobl yn aros yn y sector rhentu preifat, yn cael elw teilwng ar eu cyfalaf, ond mewn gwirionedd yn cael eu gwobrwyo am roi cartrefi gwell i'w tenantiaid.
Rhan o hynny yw agenda'r Ddeddf rhentu cartrefi—rydym ni wrthi yn gweithredu'r Ddeddf honno—a rhan o hynny yw'r cymhelliant a roddwn ni i landlordiaid y sector preifat i sicrhau bod y cartrefi hynny'n cyrraedd y safon. Ac wrth gwrs, drwy ysgogi safon tai cymdeithasol, rydym ni'n amlygu'r gwrthgyferbyniad, onid ydym ni? Rydym ni'n rhoi'r dewis hwnnw i bobl. A thrwy adeiladu mwy o dai cymdeithasol, rydym ni'n rhoi'r dewis hwnnw i bobl hefyd. Cafodd hynny i gyd ei gynllunio i roi pwysau ar landlordiaid PRS a allai fod yn ystyried peidio â chodi'r tŷ i'r safon.
I'd like to thank you, all your predecessor Ministers with housing responsibility, and all the other stakeholders involved in bringing WHQS to all our social housing. That doesn't mean to say there isn't more work to be done. I've still got tenants living in no-fines accommodation that is freezing cold in winter. I do want to take you up on the opportunity you've given us in your final paragraph to consider how we're going to get other tenures up to the standards that we currently have in social housing, because living in a band D or worse private rented property is a guarantee of discomfort, unaffordable heating bills, and, for many, having to choose between heating or eating. In the context of the Tory cost-of-living crisis, we really are looking into the abyss. I don't think we can take the long view, and we definitely can't stand still. We need to act urgently now. We have to remember that it was in 2007 that Gordon Brown introduced the zero-carbon standards for all new housing, which were torn up by George Osborne in 2015—one of the most disastrous measures in the context of the climate emergency. We really do need to know when are we going to get much stronger Part L standards for new housing, because retrofitting is much more complicated and expensive than correcting the greed of private housebuilders who want to build substandard homes. So, it seems to me that—
Fe hoffwn i ddiolch i chi, a phob un o'r Gweinidogion blaenorol sydd wedi bod â chyfrifoldeb am dai, a'r rhanddeiliaid eraill i gyd sydd wedi ymwneud â dod â'r SATC i'n holl dai cymdeithasol ni. Nid yw hynny'n golygu nad oes unrhyw waith i'w wneud eto. Mae gen i denantiaid sy'n dal i fyw mewn llety nad yw'n destun dirwyon sy'n ddeifiol oer yn y gaeaf. Rwyf i eisiau achub ar y cyfle a gawsom ni gennych chi yn eich paragraff olaf o ran ystyried sut y byddwn ni'n codi deiliadaethau eraill i'r safonau sydd gennym ni ar hyn o bryd mewn tai cymdeithasol, oherwydd mae byw mewn band D neu eiddo rhent preifat gwaeth yn golygu diffyg cysur, biliau ynni anfforddiadwy, ac, i lawer, gorfod dewis rhwng gwresogi neu fwyta. Yng nghyd-destun argyfwng costau byw'r Torïaid, rydym ni ar y dibyn mewn gwirionedd. Nid wyf i'n credu y gallwn ni edrych i'r hirdymor, ac yn bendant ni allwn ni sefyll yn yr unfan. Mae angen i ni weithredu ar frys nawr. Mae'n rhaid i ni gofio mai yn 2007 y cyflwynodd Gordon Brown y safonau di-garbon ar gyfer pob tŷ newydd, ac fe gafodd y rheini eu diddymu gan George Osborne yn 2015—un o'r mesurau mwyaf trychinebus yng nghyd-destun yr argyfwng hinsawdd. Mae gwir angen i ni wybod pryd y byddwn ni'n cael safonau Rhan L llawer mwy cadarn ar gyfer tai newydd, oherwydd mae ôl-osod yn llawer mwy cymhleth a drud na chywiro trachwant adeiladwyr tai preifat sy'n dymuno adeiladu cartrefi sy'n is na'r safon. Felly, mae hi'n ymddangos i mi—
You need to conclude the question, please.
Mae angen i chi orffen gofyn y cwestiwn, os gwelwch chi'n dda.
—there are opportunities from the zero-rated VAT on insulation that private landlords ought to be incentivised to seize. I'm not looking for grants; I want loans for private landlords so they do the right thing. Ultimately, I want to see sticks for private landlords who don't do the right thing, and I wonder if you could tell us a little bit more about that.
—fe geir cyfleoedd yng ngradd sero TAW ar insiwleiddio y dylai landlordiaid preifat gael eu cymell i fanteisio arnyn nhw. Nid wyf i'n chwilio am grantiau; fe hoffwn i weld benthyciadau ar gael i landlordiaid preifat fel eu bod nhw'n gwneud y peth iawn. Yn y pen draw, fe hoffwn i weld gwialenni ar gyfer landlordiaid preifat nad ydyn nhw'n gwneud y peth iawn, a wnewch chi ddweud ychydig mwy wrthym am hynny, tybed?
I completely agree, Jenny. In terms of the new builds, of course, we will be bringing part L regulation changes through very shortly. We've already changed what's called the DQL for new-build social to carbon passive or carbon neutral, so again, incentivising the industry to build to that. We're also, of course, allowing social landlords to buy off plan for new build, incentivising our builders to build all their houses to that in the hope that they'll be able to sell more of them off plan to the big registered social landlords and councils. That is happening across Wales.
In terms of the stick, implementing the renting homes Act will have some very big effects on making sure that private-sector landlords have to have a home fit for purpose. But I agree with you about incentivising with loans; we are looking to see what we can do to do that. One of the things we're doing is trying to guarantee, as I said, with the leasing schemes—. First of all, we're trying to make sure that all the landlords know about it. We've been using Rent Smart Wales to put communications out. I think it is quite a big carrot to have that income guaranteed to you with no vacancies or whatever for the whole period of the time you bring it across, and of course to have the home brought up to standard. I do want to encourage everyone to get awareness of that out, so when we do encounter tenants in that housing, I always think it's worth asking them whether their landlord is aware of that scheme. Lots of them aren't, so I've been surprised at people not being aware.
In terms of sticks, we are looking to see what can be done in conjunction with the UK Government, actually, about improving some of this. The UK Government has put some quality standards on the PRS, but unfortunately, it does tend to be that you just have to be at EPC E without any of the incentives. As I said, I'm very keen to avoid some of the unintended consequences of that, particularly in the inner cities where some of the biggest, oldest housing stock is. It would be very hard to replace that quickly, for multigenerational families in particular. Yours and my constituencies are particularly replete with housing of that sort.
But I'm keen to have that conversation. I'm meeting the Residential Landlords Association soon; we'll continue that conversation with them. But in the meantime, setting the gold standard, if you like, for housing in Wales with social housing is very much where we're at with this statement. We were told we couldn't do it the first time, and we've done it, so I'm sure I'm going to be told I can't do it this time, and I'm pretty convinced we will be able to do it again. My predecessor in post was Rebecca Evans, actually, and I know she had very long conversations about the inability of us to do it, and we've done it anyway. So, that's where we are, but I'm happy to have individual conversations with you, too, Jenny, about constituency issues.
Rwy'n cytuno, Jenny, yn llwyr â chi. O ran adeiladau newydd, wrth gwrs, fe fyddwn ni'n cyflwyno newidiadau i reoliadau rhan L yn fuan iawn. Rydym ni eisoes wedi newid yr hyn a elwir y DQL ar gyfer tai cymdeithasol newydd i garbon goddefol neu garbon niwtral, felly unwaith eto, yn cymell y diwydiant i adeiladu yn unol â hynny. Rydym ni hefyd, wrth gwrs, yn caniatáu i landlordiaid cymdeithasol brynu oddi ar y cynllun ar gyfer adeiladu o'r newydd, gan gymell ein hadeiladwyr i adeiladu eu holl dai i hynny yn y gobaith y byddant yn gallu gwerthu mwy ohonyn nhw oddi ar y cynllun i'r landlordiaid cymdeithasol cofrestredig mawr a'r cynghorau. Mae hynny'n digwydd ledled Cymru.
O ran y wialen, fe fydd gweithredu'r Ddeddf rhentu cartrefi yn cael effaith fawr iawn ar sicrhau bod landlordiaid yn y sector preifat yn gorfod cynnig cartref sy'n addas i'r diben. Ond rwy'n cytuno â chi ynghylch cymell benthyciadau; rydym ni'n rhoi ystyriaeth i'r hyn y gallwn ni ei wneud i ganiatáu hynny. Un o'r pethau yr ydym ni'n eu gwneud yw ceisio gwarantu, fel dywedais i, gyda'r cynlluniau prydlesu—. Yn gyntaf i gyd, rydym ni'n ceisio sicrhau bod yr holl landlordiaid yn gwybod am hyn. Rydym ni wedi bod yn defnyddio Rhentu Doeth Cymru ar gyfer cyfathrebiadau. Rwyf i o'r farn fod hwnnw'n gymhelliad mawr sef bod yr incwm hwnnw'n cael ei warantu i chi heb unrhyw dai gwag neu beth bynnag dros gyfnod cyfan yr amser y byddwch chi'n cyflwyno hynny, ac wrth gwrs i'r cartref gael ei godi i'r safon. Rwy'n dymuno i bawb wneud pobl yn ymwybodol o hynny, felly pan fyddwn ni'n dod ar draws tenantiaid yn y tai hynny, rwy'n credu ei bod hi'n werth gofyn iddyn nhw bob amser a yw eu landlord nhw'n ymwybodol o'r cynllun hwn. Fe geir llawer ohonyn nhw nad ydyn nhw'n ymwybodol o hynny, ac fe gefais i fy synnu, felly, bod cymaint o bobl nad oedden nhw'n ymwybodol o hynny.
O ran gwialenni, rydym ni'n ystyried yr hyn y gellir ei wneud ar y cyd â Llywodraeth y DU, mewn gwirionedd, ynghylch gwella hyn i ryw raddau. Mae Llywodraeth y DU wedi rhoi rhai safonau ansawdd ar y sector rhentu preifat, ond yn anffodus, mae'r rhain yn tueddu gorfodi EPC E arnoch chi heb unrhyw un o'r cymhellion. Fel dywedais i, rwy'n awyddus iawn i osgoi rhai o ganlyniadau anfwriadol hynny, yn enwedig yng nghanol dinasoedd lle ceir y stoc hynaf, fwyaf o dai. Fe fyddai hi'n anodd iawn i gael rhywbeth yn ei lle nhw'n gyflym, ar gyfer teuluoedd sy'n pontio'r cenedlaethau yn arbennig felly. Mae tai o'r fath yn arbennig o gyffredin yn eich etholaeth chi ac yn fy etholaeth innau.
Ond rwy'n awyddus i gael y sgwrs honno. Fe fyddaf i'n cwrdd â Chymdeithas y Landlordiaid Preswyl yn fuan; fe fyddwn ni'n parhau â'r sgwrs honno gyda nhw. Ond yn y cyfamser, gosod y safon aur, os mynnwch chi, ar gyfer tai yng Nghymru gyda'r tai cymdeithasol yw'r sefyllfa yr ydym ni ynddi hi gyda'r datganiad hwn. Fe ddywedwyd wrthym ni na allem ni wneud hynny'r tro cyntaf, ac fe wnaethom ni, felly rwy'n siŵr y byddaf i'n cael gwybod na allaf ei wneud y tro hwn chwaith, ac rwy'n eithaf sicr y byddwn ni'n gallu ei wneud unwaith eto. Rebecca Evans oedd fy rhagflaenydd i yn y swydd, mewn gwirionedd, ac fe wn iddi hi gynnal sgyrsiau hir iawn am ein hanallu ni i wneud fel hyn, ac fe wnaethom ni beth bynnag. Felly, dyna'r sefyllfa, ond rwy'n fodlon cael sgyrsiau unigol gyda chi hefyd, Jenny, ynglŷn â materion etholaethol.
Ac yn olaf, Joyce Watson.
Finally, Joyce Watson.
Diolch, Dirprwy Lywydd. I welcome the statement. Recently, we discussed at the Climate Change, Environment and Infrastructure Committee the skills that will be necessary. Mark Bodger from the Construction Industry Training Board Wales said that they would be more than prepared to step in to that space. And of course, we've got the upcoming Net Zero Wales skills plan, and I understand that'll be published sometime this autumn. One of the criteria in that plan is to prevent existing labour-market inequalities being carried through into the new net-zero and digital economies. So, I hope that you will agree with me, Minister, that there is a huge opportunity here, and also, I believe, an obligation, to use the new Welsh housing quality standard to encourage and to support more females and members from ethnic minorities to take up careers in construction. If we look at sites, we're talking about only 2 or 3 per cent being female, and only upwards of 14 per cent if we look at the technical side roles. So, it's a huge untapped market when there are currently shortages in that labour market. Will you, Minister, with your colleagues, look at how to use the Welsh housing quality standard to turn around those numbers into a positive?
Diolch, Dirprwy Lywydd. Rwy'n croesawu'r datganiad. Yn ddiweddar, fe fuom ni'n trafod y sgiliau y bydd eu hangen yn y Pwyllgor Newid Hinsawdd, Amgylchedd a Seilwaith. Fe ddywedodd Mark Bodger o Fwrdd Hyfforddi Diwydiant Adeiladu Cymru y bydden nhw'n fwy na pharod i ddod i'r adwy yn hynny o beth. Ac wrth gwrs, mae cynllun sgiliau Sero Net Cymru ar y gweill gennym ni, ac rwy'n deall y bydd hwnnw'n cael ei gyhoeddi rywbryd yn ystod yr hydref eleni. Un o'r meini prawf yn y cynllun hwnnw yw atal yr anghydraddoldebau presennol yn y farchnad lafur rhag cael eu trosglwyddo i'r economïau sero net a digidol newydd. Felly, rwy'n gobeithio eich bod chi'n cytuno â mi, Gweinidog, fod yna gyfle enfawr yn y fan hon, a hefyd, yn fy marn i, fe geir rhwymedigaeth hefyd, i ddefnyddio safon ansawdd tai newydd Cymru i annog a chefnogi mwy o fenywod ac aelodau o leiafrifoedd ethnig i ddilyn gyrfaoedd ym maes adeiladu. Os edrychwn ni ar safleoedd, rydym ni'n sôn am gyfradd o 2 neu 3 y cant yn unig o fenywod, a dim ond ychydig dros 14 y cant os edrychwn ni ar y swyddi ar yr ochr dechnegol. Felly, dyma farchnad enfawr heb ei defnyddio gyda'r prinder sydd yn y farchnad lafur honno ar hyn o bryd. A wnewch chi, Gweinidog, gyda'ch cyd-Aelodau chi, ystyried sut i ddefnyddio safon ansawdd tai Cymru i droi'r niferoedd hynny'n rhywbeth sy'n gadarnhaol?
Thank you very much, Joyce. I know you've been campaigning on this issue for as long as I've known you, so it's nice to see you still coming to the bat, or whatever the sporting analogy is for that. Yes, absolutely; one of the things we were able to do with the first Welsh housing quality standard was overtrain the number of apprentices necessary to make them available into the private sector for that kind of retrofit. We'll be able to do that with this one as well, and build on what we've been doing for both the optimised retrofit programme and the innovative housing programme, which is understand what the tech looks like to retrofit, and then make sure that the dialogue with CITB and others, our FE colleges and so on, is absolutely front and centre of that programme, so that they are changing their apprenticeship training programmes as we are changing the technology. There's no point in churning out gas refitting engineers if what we're saying is, 'You don't want a gas boiler'. So, obviously, there's a retraining issue for existing tradespeople, and there's new entrants into the market.
The last thing to say is that a lot of this retrofit we hope will be done with renewables—Welsh timber for insulation panels and so on. Much of that is done in our new modern methods of construction factories. I've been really struck, when going around those factories, at a much more diverse workforce, because it's not at height, it's not out in all weathers, it's in a factory setting. So, you see many more people with disabilities and many more females in those settings than you do on a typical construction site out in all weathers. I'm hoping that that will be the wedge, if you like, to get those people back into the profession.
The last thing I would say is that, of course, we're very much pushing the point, which I know you have pushed on numerous occasions, that this isn't only about the tradespeople. The opportunities for work in the construction sector for this are all the way through—all the way through the assessors, the quantity surveyors, the architects, the project managers and so on. We'd like to see a lot more diversity in all of those tiers in the construction industry, as well as in crafts. Diolch.
Diolch yn fawr iawn i chi, Joyce. Rwy'n gwybod eich bod chi wedi bod yn ymgyrchydd ynglŷn â'r mater hwn ers i mi ddod i'ch adnabod chi, felly mae hi'n braf eich gweld chi'n dod i fatio, neu beth bynnag yw'r gyffelybiaeth o fyd chwaraeon am hynny. Ie, yn hollol; un o'r pethau yr oeddem ni'n gallu ei wneud gydag ymgyrch gyntaf safon ansawdd tai Cymru oedd gorhyfforddi nifer y prentisiaid sy'n angenrheidiol i sicrhau eu bod nhw ar gael i'r sector preifat ar gyfer ôl-osod o'r fath. Fe fyddwn ni'n gallu gwneud hynny'r tro hwn hefyd, gan adeiladu ar yr hyn yr ydym ni wedi bod yn ei wneud ar gyfer y rhaglen ôl-osod er mwyn optimeiddio a'r rhaglen tai arloesol, sef deall sut beth yw'r dechnoleg i ôl-osod, a sicrhau wedi bod y ddeialog â CITB ac eraill, ein colegau AB ac ati, yn hollbwysig ac yn gwbl ganolog yn y rhaglen honno, fel eu bod nhw'n newid eu rhaglenni hyfforddiant prentisiaid wrth i ni newid y dechnoleg. Nid oes diben hyfforddi fflyd o beirianwyr atgyweirio nwy os yr hyn yr ydym ni'n ei fynegi yw, 'Nid boeler nwy sydd ei eisiau arnoch chi'. Felly, yn amlwg, mae yna fater o ran ailhyfforddi gweithwyr presennol, ac fe geir newydd-ddyfodiaid i'r farchnad.
Y peth olaf i'w ddweud yw y bydd llawer o'r ôl-osod hwn, rydym ni'n gobeithio, yn cael ei wneud gydag ynni adnewyddadwy—pren o Gymru ar gyfer paneli inswleiddio ac ati. Fe wneir llawer o hynny yn ein ffatrïoedd ni sy'n cynhyrchu pethau newydd a chyfoes o ran deunyddiau adeiladu. Fe gefais i fy syfrdanu, wrth fynd o gwmpas y ffatrïoedd hyn, gan weithlu sy'n llawer mwy amrywiol, oherwydd nid yw hyn yn digwydd ar uchelderau, nac allan ym mhob tywydd, ond y tu mewn i ffatri. Felly, rydych chi'n gweld llawer mwy o bobl ag anableddau a llawer mwy o fenywod yn y lleoliadau hynny nag y byddech chi ar safle adeiladu arferol y tu allan ym mhob tywydd. Rwy'n gobeithio mai dyna fydd y sbardun, os hoffech chi, i gael y bobl hynny'n ôl i'r proffesiwn.
Y peth olaf yr hoffwn ei ddweud yw ein bod ni, wrth gwrs, yn gwthio'r pwynt i raddau helaeth iawn, y gwnaethoch chi droeon, nad ymwneud ag adeiladwyr yn unig y mae hyn. Fe geir cyfleoedd i weithio yn y sector adeiladu ym mhob dull a modd—yr aseswyr, y syrfewyr meintiau, y penseiri, rheolwyr y prosiect ac ati. Fe hoffem ni weld llawer mwy o amrywiaeth ym mhob un o'r haenau hynny yn y diwydiant adeiladu, yn ogystal ag o ran crefftau. Diolch.
Thank you, Minister. On behalf of all Members, I'm sure we'd like to welcome you back to the Chamber and express our thoughts for your difficulties in recent weeks.
Diolch i chi, Gweinidog. Ar ran yr Aelodau i gyd, rwy'n siŵr y byddem ni'n hoffi eich croesawu chi'n ôl i'r Siambr a chydymdeimlo â chi yn yr anawsterau a welsoch chi yn ystod yr wythnosau diweddar.
Diolch.
Thank you.
Symudwn ymlaen i eitem 6, datganiad gan y Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol ar etholiadau llywodraeth leol. Galwaf ar y Gweinidog, Rebecca Evans.
We move on to item 6, a statement by the Minister for Finance and Local Government on the local government elections. I call on the Minister, Rebecca Evans.
Diolch. On behalf of the Welsh Government, I would like to thank everyone involved in the smooth operation of the local government elections in Wales last week, and every person who stood to represent their community. I'd also like to update the Senedd on the elections and how we will take forward our relationship with local authorities in the coming months.
These were the first local government elections since we extended the franchise to 16 and 17-year-olds and qualifying foreign nationals, sharing the opportunity to participate in Welsh democracy and civic life. This represents an important milestone in our ambition for more accessible elections. We also supported pilots for flexible voting at last week's elections, hosted by four local authorities. I am very grateful to the four authorities who stepped forward and agreed to work with us on these pilots: Blaenau Gwent, Caerphilly, Torfaen and Bridgend. This has been a model of co-production. While the authorities were responsible for delivering the pilots, they were supported by the whole electoral community in designing the pilot models and with delivery planning. Early indications show that these have worked well, and we look forward to the Electoral Commission's independent evaluation in the coming months. This will help identify where we can further reduce barriers to participation in elections. Reducing the voting age and extending the franchise to everyone who lives in Wales sends a strong message that we are a Government that supports and encourages diversity in our local democracy. Diversity amongst our local elected representatives is essential to ensuring that everyone's views and needs are represented, and to enriching local decision making.
Increasing diversity in local democracy was a core theme of the Local Government and Elections (Wales) Act 2021. Provisions including job sharing for executive members and assistants to the executive will come into force for the new local government administrations. We have already enacted the permanent provision in the 2021 Act enabling principal and town and community councils to meet remotely, which supports members who are in full-time employment, have caring responsibilities, or find travelling difficult. And these provisions have been widely used and welcomed.
For the first time for local elections in Wales, we opened an access to elected office fund to support disabled candidates. I am very pleased to say that around 20 candidates have been supported through this fund. We are now exploring how we can extend the fund to support people with other protected characteristics. We have also taken steps to ensure that candidates' and elected members' addresses do not have to be in the public domain. This has been widely welcomed to ensure that candidates, members and their families have some protection from the terrible abuse that has become, unfortunately, too common.
We have worked with and will continue to work closely with the Welsh Local Government Association and One Voice Wales to promote the importance and benefits of being a local councillor. Together we produced a range of materials to support and inform potential candidates. This is another example of how we've worked with local government and is testament to the strong and positive working relationship between Welsh Government and local government. During the COVID-19 pandemic, and more recently as a nation of sanctuary in response to the terrible events in Ukraine, we have seen the importance of that relationship in action, and the strength of jointly developing solutions.
I'm committed to continuing to build on this relationship, and to continuing to work together to face the challenges of the future for the benefit of people in Wales. As testament to this partnership, our newly elected councils turn to their new duties supported by the strongest local government settlement for many years. Because we chose to prioritise local government and health services in the Welsh budget, local authorities were provided £5.1 billion this year in core revenue funding and non-domestic rates to deliver key services—an increase of 9.4 per cent. We're also providing over £1 billion in specific revenue grants and nearly £0.75 billion pounds in specific capital funding.
I know that the risks and impacts of inflation and a stalling economy mean that there are still challenges for our councils, but they can meet those challenges with a firmer financial base, increased certainty from an indicative three-year budget, and the backing of a Government that values and supports public services and local government in particular. I look forward to speaking at the WLGA annual general meeting on 24 June and the WLGA conference in September to discuss our joint priorities for the remainder of this Senedd term. Diolch.
Diolch. Ar ran Llywodraeth Cymru, fe hoffwn i ddiolch i bawb sydd wedi bod â rhan yng ngweithrediad didrafferth etholiadau llywodraeth leol yng Nghymru'r wythnos diwethaf, a phob unigolyn a safodd i gynrychioli ei gymuned. Fe hoffwn i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Senedd am yr etholiadau hefyd a sut y byddwn ni'n bwrw ymlaen yn ein perthynas ni â'r awdurdodau lleol yn ystod y misoedd nesaf.
Y rhain oedd yr etholiadau llywodraeth leol cyntaf ers i ni ymestyn y fasnachfraint i bobl ifanc 16 ac 17 oed a rhai cymwys o wledydd tramor, gan roi cyfle iddyn nhw fod â rhan mewn democratiaeth a bywyd dinesig yng Nghymru. Mae hon yn garreg filltir bwysig yn ein huchelgais ni ar gyfer etholiadau sy'n fwy hygyrch. Fe wnaethom ni gefnogi cynlluniau treialu hefyd ar gyfer pleidleisio hyblyg yn etholiadau'r wythnos diwethaf, a gynhaliwyd mewn pedwar awdurdod lleol. Rwy'n ddiolchgar iawn i'r pedwar awdurdod a ddaeth i'r adwy a chytuno i weithio gyda ni ar y cynlluniau treialu hyn: Blaenau Gwent, Caerffili, Tor-faen a Phen-y-bont ar Ogwr. Mae hwn wedi bod yn bod yn batrwm o gynhyrchu gyda'n gilydd. Er mai'r awdurdodau oedd yn gyfrifol am gyflwyno'r cynlluniau treialu, fe'u cefnogwyd nhw gan y gymuned etholiadol gyfan wrth gynllunio'r modelau treialu a chynllunio ar gyfer cyflawni. Fe geir arwyddion cynnar sy'n awgrymu bod y rhain wedi gweithio yn dda, ac rydym ni'n edrych ymlaen at werthusiad annibynnol y Comisiwn Etholiadol yn ystod y misoedd nesaf. Fe fydd hwnnw'n helpu ni i nodi'r mannau lle gallwn ni leihau mwy o'r rhwystrau rhag cymryd rhan mewn etholiadau. Mae lleihau'r oedran ar gyfer pleidleisio ac ymestyn yr etholfraint i bawb sy'n byw yng Nghymru yn datgan yn eglur ein bod ni'n Llywodraeth sy'n cefnogi ac yn annog amrywiaeth yn ein democratiaeth leol. Mae amrywiaeth ymhlith ein cynrychiolwyr etholedig lleol yn hanfodol i sicrhau bod barn ac anghenion pawb yn cael eu lleisio, ac yn cyfoethogi penderfyniadau lleol.
Roedd cynyddu amrywiaeth mewn democratiaeth leol yn un o themâu craidd Deddf Llywodraeth Leol ac Etholiadau (Cymru) 2021. Fe fydd darpariaethau gan gynnwys rhannu swyddi ar gyfer aelodau gweithredol a chynorthwywyr yn dod i rym ar gyfer y gweinyddiaethau llywodraeth leol newydd. Rydym ni eisoes wedi gweithredu'r ddarpariaeth barhaol yn Neddf 2021 sy'n galluogi prif gynghorau a chynghorau tref a chymuned i gyfarfod o bell, sy'n cefnogi aelodau sydd mewn cyflogaeth amser llawn, sydd â chyfrifoldebau gofalu, neu sy'n ei chael hi'n anodd teithio. Ac mae'r darpariaethau hyn wedi cael eu defnyddio a'u croesawu yn eang.
Am y tro cyntaf mewn etholiadau lleol yng Nghymru, fe wnaethom ni agor mynediad at gronfa sefyll mewn etholiad i gefnogi ymgeiswyr anabl. Rwy'n falch iawn o ddweud bod tua 20 o ymgeiswyr wedi cael cymorth drwy'r gronfa hon. Rydym ni'n archwilio erbyn hyn sut y gallwn ymestyn y gronfa i gefnogi pobl â nodweddion gwarchodedig eraill. Rydym ni wedi cymryd camau hefyd i sicrhau nad oes rhaid i gyfeiriadau ymgeiswyr ac aelodau etholedig fod ar gael i'r cyhoedd. Mae hyn wedi cael croeso eang ar gyfer sicrhau bod ymgeiswyr, aelodau a'u teuluoedd yn cael rhywfaint o amddiffyniad rhag y cam-drin ofnadwy sydd, yn anffodus, yn llawer rhy gyffredin.
Rydym ni wedi gweithio gyda Chymdeithas Llywodraeth Leol Cymru ac Un Llais Cymru i hyrwyddo pwysigrwydd a manteision bod yn gynghorydd lleol ac fe fyddwn ni'n parhau i weithio yn agos gyda nhw. Gyda'n gilydd, fe wnaethom ni gynhyrchu amrywiaeth o ddeunyddiau i gefnogi a rhoi gwybodaeth i ddarpar ymgeiswyr. Dyma enghraifft arall o'r ffordd yr ydym ni wedi gweithio gyda llywodraeth leol ac mae hyn yn tystiolaethu i'r berthynas waith gref a chadarnhaol rhwng Llywodraeth Cymru a llywodraeth leol. Yn ystod pandemig COVID-19, ac yn fwy diweddar fel cenedl noddfa wrth ymateb i'r digwyddiadau ofnadwy yn Wcráin, rydym ni wedi gweld pwysigrwydd y berthynas honno ar waith, a chadernid drwy ddatblygu atebion ar y cyd.
Rwyf i wedi ymrwymo i barhau i adeiladu ar y berthynas hon, a pharhau i weithio gyda'n gilydd i wynebu heriau'r dyfodol er mwyn pobl Cymru. Yn tystio i'r bartneriaeth hon, mae'r cynghorau sydd newydd eu hethol yma'n troi at eu dyletswyddau newydd gyda chefnogaeth oddi wrth y setliad llywodraeth leol mwyaf grymus a fu ers blynyddoedd lawer. Gan ein bod ni wedi dewis blaenoriaethu llywodraeth leol a gwasanaethau iechyd yng nghyllideb Cymru, fe ddarparwyd £5.1 biliwn i awdurdodau lleol eleni mewn cyllid refeniw craidd ac ardrethi annomestig i ddarparu gwasanaethau allweddol—cynnydd o 9.4 y cant. Rydym ni hefyd yn darparu dros £1 biliwn mewn grantiau refeniw penodol a bron i £0.75 biliwn o bunnau mewn cyllid cyfalaf penodol.
Fe wn i fod risgiau ac effeithiau chwyddiant ac economi sy'n arafu yn golygu bod yr heriau yn parhau i'n cynghorau ni, ond fe allan nhw ymateb i'r heriau hynny gyda sylfaen ariannol sy'n fwy cadarn, a mwy o sicrwydd o gyllideb tair blynedd ddangosol, a chefnogaeth Llywodraeth sy'n gwerthfawrogi ac yn cefnogi gwasanaethau cyhoeddus a llywodraeth leol yn benodol. Rwy'n edrych ymlaen at siarad yng nghyfarfod cyffredinol blynyddol CLlLC ar 24 Mehefin a chynhadledd CLlLC ym mis Medi i drafod ein blaenoriaethau ar y cyd ni ar gyfer gweddill tymor y Senedd hon. Diolch.
Can I apologise for being a few moments late? I hadn't clocked the move-around in this afternoon's agenda. Apologies, Minister.
Can I thank you, Minister, also, for bringing forward today's constructive statement on the local government elections, which took place last week? I'd like to join you in thanking all of those who were involved in the smooth operation of last week's election, right from those monitoring officers through to those counters at the counting stations. I'm sure that many Members today in the Chamber also attended those counts last week and have been impressed with the whole overall electoral process, seeing at first-hand the exceptional work and dedication of all those in making the process such a success. I'd also like to join the Minister in thanking all those who stood in last week's elections, including those, of course, who were lucky enough to succeed in representing local communities, but also those who stood and were unsuccessful, sadly. It's really important that we have a range of people standing for election so that democracy can be active, and, of course, candidates putting their heads above the parapet, which is not always an easy thing to do.
As you outlined in your statement, Minister, in last week's election, we saw pilots for the flexible voting taking place across four authorities, and, as you say, early indications show that they have worked well. However, for Caerphilly County Borough Council elections, I understand that around only 180 people took advantage of those early elections over 68 wards. If this is correct, that would indicate that just three people per ward took advantage of this. Initially, to me, this doesn't seem good value for money for the investment required to make that happen. And as you state, you look forward to the Electoral Commission's independent evaluation in the coming months on this, but I'm just wondering whether you'd give us some more insight today on how these pilots went and whether you anticipate that they may be used in future council elections.
Secondly, Minister, in your statement you mentioned that the Welsh Government is taking steps to ensure that candidates and elected members' addresses do not have to be in the public domain. Of course, this is welcome in safeguarding the candidates and councillors, and this is an area we've discussed previously in the Chamber. In addition to this, I welcome your continued work with the WLGA to promote the importance and benefits of being a local councillor. Nevertheless, we did see 74 uncontested seats in last week's elections, which does continue to show that people are worried about putting themselves up for election due to sometimes, frankly, abuse and bullying that faces candidates in elections. So, I'm just wondering what particular action you're planning to take to reduce this abuse and bullying and how you will work with the ombudsman to ensure that their powers are sufficient to deal with tackling this issue as well.
And finally, Minister, something not raised in your statement today is the turnout of last week's elections. As we know, turnout continues to be low at council elections. Some of this could be attributed to people not fully, perhaps, understanding the extensive role that councils and councillors play in delivering our vital services. So, what assessment have you made of the turnout for the elections and what action do you think can be taken to enable more of our citizens in Wales to engage in these really important elections in the future? Diolch yn fawr iawn.
A gaf i ymddiheuro am fod ychydig funudau yn hwyr yn cyrraedd? Doeddwn i ddim wedi sylweddoli bod trefn agenda'r prynhawn yma wedi cael ei newid. Ymddiheuriadau, Gweinidog.
A gaf i ddiolch i chi, Gweinidog, hefyd, am gyflwyno datganiad adeiladol heddiw ynglŷn â'r etholiadau llywodraeth leol, a ddigwyddodd yr wythnos diwethaf? Fe hoffwn innau ymuno â chi i ddiolch i bawb a fu â rhan yng ngweithrediad rhwydd etholiadau'r wythnos diwethaf, o'r swyddogion hynny a fu'n monitro hynny i'r rhai hynny a fu'n cyfrif yn y gorsafoedd cyfrif. Rwy'n siŵr bod llawer o Aelodau yn y Siambr heddiw wedi bod yn bresennol yn y cyfrifiadau hynny'r wythnos diwethaf ac fe gefais i argraff dda ar y broses etholiadol yn gyffredinol, gan weld gwaith ac ymroddiad eithriadol pawb a fu'n gwneud y broses yn llwyddiant mor fawr. Fe hoffwn i ymuno â'r gweinidog i ddiolch i bob un hefyd a fu'n sefyll mewn etholiad, gan gynnwys y rhai, wrth gwrs, a fu'n ddigon ffodus i gael mandad i gynrychioli cymunedau lleol, a hefyd, y rhai a safodd ond heb fod yn llwyddiannus, yn anffodus. Mae hi'n bwysig iawn bod amrywiaeth o bobl gennym ni'n sefyll mewn etholiad er mwyn cael democratiaeth sy'n weithredol, ac, wrth gwrs, ymgeiswyr yn ddigon dewr i leisio barn, rhywbeth nad yw'n hawdd ei wneud bob amser.
Fel gwnaethoch chi amlinellu yn eich datganiad chi, Gweinidog, yn etholiad yr wythnos diwethaf, fe welsom ni gynlluniau treialu ar gyfer pleidlais hyblyg yn digwydd mewn pedair ardal awdurdod, ac, fel yr ydych chi'n dweud, fe geir argoel fod hynny wedi gweithio yn dda. Eto i gyd, ar gyfer etholiadau Cyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili, rwy'n deall mai dim ond tua 180 o bobl a fanteisiodd ar yr etholiadau cynnar hynny mewn 68 o wardiau. Os yw hynny'n gywir, fe fyddai'n dangos mai dim ond tri o bobl fesul ward a fanteisiodd ar hyn. I ddechrau, yn fy marn i, nid yw hi'n ymddangos bod hynny'n cynnig gwerth da am arian o ran y buddsoddiad angenrheidiol i'w weithredu. Ac fel yr ydych chi'n dweud, rydych chi'n edrych ymlaen at werthusiad annibynnol y Comisiwn Etholiadol yn ystod y misoedd nesaf yn hyn o beth, ond tybed a fyddech chi'n rhoi mwy o ddealltwriaeth i ni heddiw ynglŷn â sut yr aeth y cynlluniau treialu hyn ac a ydych chi'n rhagweld y gellir eu defnyddio nhw mewn etholiadau i'r cynghorau yn y dyfodol.
Yn ail, Gweinidog, yn eich datganiad chi roeddech chi'n sôn bod Llywodraeth Cymru yn cymryd camau i sicrhau nad oes rhaid i gyfeiriadau ymgeiswyr nac aelodau etholedig fod ar gael i'r cyhoedd. Wrth gwrs, mae hyn i'w groesawu o ran diogelu'r ymgeiswyr a'r cynghorwyr, ac mae hwn yn faes y gwnaethom ni ei drafod yn y Siambr yn flaenorol. Yn ogystal â hynny, rwy'n croesawu eich gwaith parhaus chi gyda CLlLC i hyrwyddo urddas a manteision bod yn gynghorydd lleol. Serch hynny, fe welsom ni 74 o seddi heb ymgeiswyr yn etholiadau'r wythnos diwethaf, sy'n dangos bod pobl yn poeni o hyd am gyflwyno eu hunain i'w hethol oherwydd weithiau, a dweud y gwir, mae gwawdio a bwlio yn wynebu ymgeiswyr mewn etholiadau. Felly, tybed pa gamau penodol yr ydych chi'n bwriadu eu cymryd i leihau gwawdio a bwlio fel hyn a sut ydych chi am weithio gyda'r ombwdsmon i sicrhau bod eu pwerau nhw'n ddigonol i fynd i'r afael â'r mater hwn hefyd.
Ac yn olaf, Gweinidog, rhywbeth na wnaethoch chi ei godi yn eich datganiad chi heddiw yw'r niferoedd a fu'n pleidleisio yn etholiadau'r wythnos diwethaf. Fel y gwyddom ni, mae'r niferoedd sy'n pleidleisio yn dal i fod yn isel iawn mewn etholiadau cyngor. Fe ellid priodoli rhywfaint o hynny i bobl nad ydyn nhw'n deall, efallai, holl swyddogaethau cynghorau a chynghorwyr yn narpariaeth ein gwasanaethau hanfodol ni. Felly, pa asesiad a wnaethoch chi o'r niferoedd a bleidleisiodd yn yr etholiadau a pha gamau yr ydych chi o'r farn y gellir eu cymryd i ganiatáu i fwy o'n dinasyddion ni yng Nghymru fod â rhan yn yr etholiadau pwysig iawn hyn yn y dyfodol? Diolch yn fawr iawn.
I thank Sam Rowlands very much for his contribution this afternoon, and, obviously, I would associate myself with his comments about the incredible work that we all witnessed, I think, in the counts that we attended, and the care that the people involved in those counts give to the task in hand is really testament to the importance of local democracy. And again just to say 'thank you' to everybody who stood. As Sam Rowlands says, it is an incredibly brave thing to do, especially in the climate at the moment in terms of the abuse that many people face when they do put their head above the parapet to be chosen as the person to represent their communities, but it is incredibly disappointing if you're unsuccessful. So, just a huge 'thank you' to everybody who at least gave people within communities a choice, which I think is important, and that does speak to that important point about uncontested seats.
We do know that the Electoral Reform Society Cymru research says that there were 74 seats that were uncontested this time; that's 6 per cent. It is a slight reduction on the 92 seats or 7.3 per cent at the 2017 elections, but it is still, I think, too high. It is important that people have that chance to see democracy alive within their communities and have a choice of candidates. So, I think there's work for us to do to continue to enthuse people about the potential of a role of being a councillor, because the work that we're doing with the WLGA and with One Voice Wales, actually, in terms of town and community councils, will be important.
In terms of turnout, obviously turnout is always less than you'd want it to be; you'd want to see as many people as possible turning out in these elections, because I think that, over the last couple of years especially, people have seen the real value of local government and what local government can deliver for them in their communities. So, I think that turnout will always just be there as a challenge for us as politicians, but also for our political parties as well, to see what more we can be doing to energise democracy locally and to enthuse people about becoming involved with that.
In terms of the pilots, I think it is too early to give a real flavour as to the pilots today, because it is very early on, but the Electoral Commission is required by law to evaluate those pilot schemes, and they'll be publishing their report within three months of the election. The early indications are that things ran successfully with no operational issues, but we don't know yet the figures of turnout for the pilots. In Blaenau Gwent the centrally located Ebbw Vale learning zone was used as an advanced voting station for all residents of the county, and that included students of the college, during the week leading to polling day. In Bridgend, the polling stations in certain low-turnout wards were open for advanced voting during the week leading up to polling day, and a new, advanced voting centre was created in a school for registered students at that school. And then in Caerphilly, which was the example referred to, the council offices at Ystrad Mynach were used as an advance voting centre for all residents of the county on the weekend before the polling day. And then in Torfaen the council offices in Pontypool were used as an advance voting centre for all residents of the county on the weekend before polling day as well. So, across those four pilots there were some different things that were tested, and I think it'll be interesting to compare the results of those pilots.
I'm particularly interested in terms of learning from those pilots—did they enthuse people to come out who wouldn't normally vote? Did it make voting easier, or did it just make voting more convenient for people who were already planning to come out and vote? So, that will be an interesting test of those pilots. The Electoral Commission did undertake surveys of people as they were leaving those pilot stations, so we should get quite a rich picture of who attended those stations, and why and what they felt about the experience, which will help us in developing policy for further elections.
Diolch yn fawr iawn i Sam Rowlands am ei gyfraniad y prynhawn yma, ac, yn amlwg, rwy'n ategu ei sylwadau am y gwaith anhygoel a welsom ni i gyd, rwy'n credu, yn y cyfrifiadau yr aethom ni iddyn nhw, ac mae'r gofal y mae'r bobl sy'n ymwneud â'r cyfrifiadau hynny'n ei roi i'r dasg dan sylw yn brawf gwirioneddol o bwysigrwydd democratiaeth leol. Ac eto dim ond i ddweud 'diolch' i bawb a safodd. Fel y mae Sam Rowlands yn dweud, mae'n beth hynod ddewr i'w wneud, yn enwedig yn yr hinsawdd ar hyn o bryd o ran y gwawd y mae llawer o bobl yn ei wynebu pan fyddan nhw'n ddigon dewr i gynnig eu hunain i gynrychioli eu cymunedau, ond mae hi'n hynod siomedig os ydych chi'n aflwyddiannus. Felly, 'diolch' enfawr i bawb a roddodd ddewis i bobl yn y cymunedau o leiaf, sy'n bwysig yn fy marn i, ac mae hynny'n ategu'r pwynt pwysig hwnnw ynglŷn â seddau lle ceir dim ond un ymgeisydd.
Gwyddom fod ymchwil Cymdeithas Diwygio Etholiadol Cymru yn dweud bod 74 sedd â dim ond un ymgeisydd y tro hwn; mae hynny'n 6 y cant. Mae'n ostyngiad bach ar y 92 sedd neu 7.3 y cant yn etholiadau 2017, ond mae'n dal i fod yn rhy uchel, rwy'n credu. Mae'n bwysig bod pobl yn cael y cyfle hwnnw i weld democratiaeth yn fyw yn eu cymunedau a chael dewis o ymgeiswyr. Felly, rwy'n credu bod gwaith i ni ei wneud i barhau i ennyn brwdfrydedd pobl ynghylch potensial swydd cynghorydd, oherwydd bydd y gwaith yr ydym ni'n ei wneud gyda Chymdeithas Llywodraeth Leol Cymru a gydag Un Llais Cymru, mewn gwirionedd, o ran cynghorau tref a chymuned, yn bwysig.
O ran y nifer sy'n pleidleisio, mae'n amlwg bod y nifer sy'n pleidleisio bob amser yn llai nag y byddech chi eisiau iddo fod; byddech chi eisiau gweld cynifer o bobl â phosibl yn dod i bleidleisio yn yr etholiadau hyn, oherwydd rwy'n credu bod pobl, dros yr ychydig flynyddoedd diwethaf yn enwedig, wedi gweld gwir werth llywodraeth leol a'r hyn y gall llywodraeth leol ei gyflawni ar eu cyfer yn eu cymunedau. Felly, rwy'n credu y bydd y nifer sy'n pleidleisio bob amser yno fel her i ni fel gwleidyddion, ond hefyd i'n pleidiau gwleidyddol hefyd, i weld beth arall y gallwn ni fod yn ei wneud i ysgogi democratiaeth yn lleol ac i ennyn brwdfrydedd pobl i gymryd rhan yn hynny.
O ran y cynlluniau treialu, rwy'n credu ei bod yn rhy gynnar i roi blas gwirioneddol ar y cynlluniau treialu heddiw, oherwydd mae'n gynnar iawn, ond mae'n ofynnol yn ôl y gyfraith i'r Comisiwn Etholiadol werthuso'r cynlluniau treialu hynny, a byddan nhw'n cyhoeddi eu hadroddiad o fewn tri mis i'r etholiad. Yr arwyddion cynnar yw bod y cyfan wedi bod yn llwyddiannus heb unrhyw faterion gweithredol, ond nid ydym yn gwybod eto beth yw'r ffigurau ar gyfer pobl a bleidleisiodd yn y cynlluniau treialu. Ym Mlaenau Gwent defnyddiwyd parth dysgu Glynebwy a leolir yn ganolog fel gorsaf bleidleisio ymlaen llaw ar gyfer holl drigolion y sir, ac roedd hynny'n cynnwys myfyrwyr y coleg, yn ystod yr wythnos cyn diwrnod yr etholiad. Ym Mhen-y-bont ar Ogwr, roedd y gorsafoedd pleidleisio mewn rhai wardiau â nifer isel yn pleidleisio ar agor ar gyfer pleidleisio ymlaen llaw yn ystod yr wythnos cyn y diwrnod pleidleisio, a chrëwyd canolfan bleidleisio ymlaen llaw newydd mewn ysgol ar gyfer myfyrwyr a oedd wedi'u cofrestru yn yr ysgol honno. Ac yna yng Nghaerffili, sef yr enghraifft y cyfeiriwyd ati, defnyddiwyd swyddfeydd y cyngor yn Ystrad Mynach fel canolfan bleidleisio ymlaen llaw ar gyfer holl drigolion y sir ar y penwythnos cyn y diwrnod pleidleisio. Ac yna yn Nhorfaen defnyddiwyd swyddfeydd y cyngor ym Mhont-y-pŵl fel canolfan bleidleisio ymlaen llaw ar gyfer holl drigolion y sir ar y penwythnos cyn y diwrnod pleidleisio hefyd. Felly, ar draws y pedwar cynllun treialu hynny roedd rhai pethau gwahanol a brofwyd, ac rwy'n credu y bydd yn ddiddorol cymharu canlyniadau'r cynlluniau treialu hynny.
Mae gennyf ddiddordeb arbennig mewn dysgu o'r cynlluniau treialu hynny—a wnaethon nhw ennyn brwdfrydedd pobl i ddod na fydden nhw fel arfer yn pleidleisio? A oedd yn gwneud pleidleisio'n haws, neu a oedd yn gwneud pleidleisio'n fwy cyfleus i bobl a oedd eisoes yn bwriadu dod i bleidleisio? Felly, bydd hynny'n brawf diddorol o'r cynlluniau treialu hynny. Cynhaliodd y Comisiwn Etholiadol arolygon o bobl wrth iddyn nhw adael y gorsafoedd treialu hynny, felly dylem ni fod â darlun eithaf manwl o bwy a ddaeth i'r gorsafoedd hynny, a pham a beth yr oedden nhw'n ei deimlo am y profiad, a fydd yn ein helpu i ddatblygu polisi ar gyfer etholiadau eraill.
Diolch i'r Gweinidog am ei datganiad. Mae canlyniadau wythnos diwethaf yn fy marn i yn tanlinellu unwaith eto fod y gyfundrefn cyntaf i'r felin o safbwynt pleidleisio ddim yn gweithio. Dŷn ni wedi gweld enghraifft yng Nghaerdydd fan hyn o Blaid Cymru'n cael 17 y cant o'r bleidlais ac yn ennill dwy sedd, a'r Democratiaid Rhyddfrydol yn cael 13 y cant o'r bleidlais ac yn ennill 10 sedd. Nawr, dwi ddim yn gwneud pwynt pleidiol wleidyddol fan hyn, achos dwi'n gwybod mi fyddai yna rannau eraill o Gymru lle byddai fy mhlaid i ar ei cholled petaem ni yn mabwysiadu system fwy cyfrannol, ond a fyddech chi, Gweinidog, yn cytuno â fi ei bod hi nawr yn amser inni symud unwaith ac am byth o'r gyfundrefn cyntaf i'r felin, fel rŷn ni, gobeithio, yn mynd i weld fan hyn fel Senedd? Dwi'n gwybod bod yna fodd i awdurdodau lleol fabwysiadau modelau mwy cyfrannol, ond pan fo un blaid yn ennill dwy ran o dair o seddi yng nghyngor y brifddinas lle rŷn ni heddiw, does yna ddim cymhelliad yn fanna i newid y gyfundrefn, oes e? Felly, beth ŷch chi fel Llywodraeth yn mynd i'w wneud i fod yn fwy rhagweithiol i wneud i'r newid yma ddigwydd, yn hytrach na jest gadael i'r awdurdodau lleol ddewis a dethol ac efallai yn y diwedd bydd rhai yn, rhai ddim a bydd hynny'n waeth nag unrhyw beth. Felly, byddwn i'n licio clywed eich ymateb chi i hynny.
Dwi'n meddwl mai stori fawr yr etholiadau lleol yr wythnos diwethaf yw'r creisis sydd wedi amlygu ei hun o safbwynt cynghorau bro a thref yng Nghymru. Mae'r niferoedd isel eithriadol o bobl oedd wedi eu rhoi eu hunain ymlaen, yn sicr yn yr ardal dwi'n byw ynddi ac yn ei hadnabod orau, wedi fy mrawychu i, a dweud y gwir, a chyn lleied o gynghorau bro a thref oedd ag unrhyw fath o etholiadau. Wrth gwrs, beth rŷn ni'n gweld yw niferoedd llai a llai, felly, yn cael eu hethol yn ddiwrthwynebiad a bod y rheini wedyn yn gallu cyfethol mwy a mwy o bobl sy'n dwysau y deficit democrataidd rŷn ni eisiau mynd i'r afael ag e. Dwi ddim yn gwybod a oes bwriad gyda chi fel Llywodraeth i edrych yn benodol ar hyn. Yn amlwg, mae angen edrych ar a dadansoddi rhai o'r ffigurau, ond dwi hefyd eisiau deall beth yw'r rhesymau pam fod cyn lleied o bobl nawr eisiau rhoi eu hunain ymlaen ar gyfer y ffas lo agosaf sydd gennym ni i'n cymunedau, y lefel bwysicaf, gallech chi ddadlau, mewn sawl ffordd yn hynny o beth.
A hefyd, wrth gwrs, rŷch chi fel Llywodraeth wedi creu statws ar gyfer cynghorau cymuned cymwys—eligible community councils—lle mae gofyn bod dwy ran o dair o'r cyngor wedi cael ei hethol i fod yn gymwys. Felly, ble mae hwnna'n gadael y cynghorau hynny lle does dim digon o bobl wedi rhoi eu hunain ymlaen, a beth ŷch chi'n meddwl yw'r oblygiadau iddyn nhw yn hynny o beth?
Dwi hefyd yn croesawu'r ffaith bod dim rhaid cyhoeddi cyfeiriadau ymgeisyddion, ond mae yna broblem, dwi'n meddwl, yn mynd i godi yn sgil hynny nawr, oherwydd mae rhai ymgeisyddion yn cyhoeddi a rhai ddim. I'r rhai sydd ddim, dwi'n ofni—beth roeddwn i'n ei glywed nôl gan etholwyr oedd, 'O, maen nhw'n trio cuddio'r ffaith eu bod nhw ddim yn byw yn lleol.' Dwi'n ofni bod y rhai oedd â rhesymau cwbl ddilys dros beidio â chyhoeddi eu cyfeiriad yn cael eu pardduo gan y dybiaeth annheg yna. Felly dwi ddim wedi meddwl yn ddigonol am hyn, ond efallai fod angen inni sicrhau bod neb yn cyhoeddi cyfeiriadau, rhag ofn bod rhai pobl yn cael eu pardduo oherwydd, efallai, fod rhai yn cuddio yn fwriadol am resymau etholiadol yn hytrach na rhesymau personol dilys.
Yn olaf, dwi'n falch, wrth gwrs, fod y Llywodraeth yn treialu dulliau gwahanol o safbwynt pleidleisio, a byddwn i eisiau gwneud mwy o hynny yn sicr, ond mae tyrnowt yn dal i ddisgyn mewn ardaloedd yn fwy na fydden ni'n dymuno. Mae e yn profi i fi, y ffaith bod y tyrnowt yn dal i ddisgyn, fod angen mynd llawer ymhellach na'r hyn rŷn ni wedi ei weld, a dwi'n siŵr bod bwriad gan y Llywodraeth i wneud hynny gydag amser, ond onid yw'r amser nawr wedi dod inni symud yn wirioneddol tuag at bleidleisio electronig? Mi oedd pobl 16 ac 17 oed yn cael pleidleisio am y tro cyntaf. Roeddwn i'n siarad â nifer fawr ohonyn nhw wrth ymgyrchu, a, bron yn ddieithriad, y cwestiwn a oedd yn cael ei ofyn i fi oedd, 'Ydyn ni'n gallu gwneud hynny'n electronig?', 'Oes yna ap ar gyfer gwneud hynny?', a bob tro, roeddwn i'n gorfod dweud, 'Na. Rŷch chi'n gorfod ffeindio ffordd o fynd i'r blwch pleidleisio er mwyn taro'ch pleidlais ar bapur, gyda phensil.' Wel, chi'n gwybod, roedd yr edrychiad roeddwn i'n ei gael yn ôl cystal â dweud, 'Wel, ym mha oes ydyn ni'n byw?' Felly, beth yw bwriad y Llywodraeth nawr? Ydych chi o ddifrif ynglŷn â symud i'r cyfeiriad yma neu beidio? Gallaf i wneud fy nhrethi gyda Chyllid a Thollau Ei Mawrhydi. Mae yna gwestiynau diogelwch, wrth gwrs, ond, os gallaf i wneud pethau fel yna, dyw e ddim y tu hwnt i allu unrhyw un i symud i'r cyfeiriad yna, ac mae'r amser wedi dod i ni wneud hynny nawr.
Thank you very much to the Minister for her statement. The results last week underlined again that the first-past-the-post system isn't working. We've seen an example in Cardiff of Plaid Cymru receiving 17 per cent of the vote and gaining two seats, and the Liberal Democrats receiving 13 per cent of the vote and winning 10 seats. I'm not making a party political point here, because I know that there are other parts of Wales where Plaid Cymru would have lost out if we'd adopted a more proportional system. But would you agree with me, Minister, that it is now time for us to move once and for all from the first-past-the-post system, as we will hopefully see here at the Senedd? I know that there is a way for local authorities to adopt more proportional models, but when one party wins two thirds of seats in the capital, where we are today, there is no incentive there to change the system, is there? So, what are you, as a Government, going to do to be more proactive to make this change happen, rather than just leaving it up to the local authorities to choose? Perhaps, ultimately, some will, some won't, and that would be worse than anything, so I would like to hear your response to that.
I think that the big story from the elections last week is the crisis that has come to the fore in terms of town and community councils. The exceptionally low numbers of candidates, certainly in the area that I live in and know best, has frightened me, truth be told. So few town and community councils had any kind of election, and what we see, of course, is an ever decreasing number being elected uncontested, and they can then co-opt more and more people, which increases the democratic deficit that we want to tackle. So, I don't know whether you intend as a Government to look at this issue specifically. Clearly, we need to look at and analyse some of the figures, but I also want to understand what the reasons are why so few people want to stand for election at the coalface for our communities, and the most important level of representation, it could be argued.
Also, of course, you as a Government have created a status for eligible community councils where two thirds of the council has to be elected to be eligible. So, where does that leave those councils where there are insufficient people putting themselves forward, and what do you think the implications are for that in that regard?
I too welcomed the fact that we don't have to publish the addresses of candidates, but there is a problem that will arise as a result of that, because some candidates do publish their details and some don't, and for those who don't, I'm concerned—what I heard back from constituents was, 'Well, they're trying to hide the fact that they don't live locally.' I'm concerned that those that had valid reasons not to publish their details are tarred by the same brush as those who don't live in the area. So, perhaps we need to ensure that nobody publishes their addresses to prevent this situation, because people might be hiding their addresses deliberately for electoral rather than valid personal reasons
Finally, I'm pleased that the Government is trialling different methods of voting. I'd like to see more of that taking place, certainly, but turnout is still falling in some areas more than I would like to see happen. It does prove to me, the fact that the turnout is still falling, that we need to go much further than what we've seen. I'm sure that the Government intends to do that in time, but hasn't the time now come for us to move towards electronic voting? Those aged between 16 and 17 were allowed to vote for the first time, and I was talking to a large number of them as I was campaigning, and, almost without exception, the question that I was asked was, 'Well, can I do this electronically?', 'Is there an app for doing this?', and, every time, I had to say, 'Well, no. You have to find your way to the ballot box to vote by paper and pencil.' Well, the looks I got back, they said, 'Well, in what age are we living in?' So, what is the Government intending to do to move towards this direction? I can pay my taxes with HMRC via electronic means, so it's not beyond the wit of the Government to move in that direction, and the time has come for us to do exactly that.
Thank you to Llyr Gruffydd for those questions. In terms of the method of election and voting, I think today is an important day in terms of the future of the Senedd and the way in which we'll elect future Members of the Senedd, given the agreement that our two parties have come to and the work that will now face this Senedd in terms of scrutiny of a Bill in due course, when that will come forward.
But I know that Llyr Gruffydd's main point was in relation to the impact of first-past-the-post on local government and what will Welsh Government do to make change happen in respect of a move to STV in local authorities, because, as colleagues know, the Local Government and Elections (Wales) Act 2021 did provide those provisions to allow those principal councils to choose their voting system between first-past-the-post and the STV system. Those provisions are now in effect, but I think this is the point here, that Welsh Government's position is very much that it is for local authorities to choose to make that change. So, Welsh Government won't be making the change happen, but I do think there is a role to ensure that those councillors who will now be potentially grappling with this question have the information that they need to make informed decisions on that, and I did have an interesting discussion with the Electoral Reform Society on exactly that point. So, I think that Welsh Government, if it has a role beyond setting the legislation or bringing forward the legislation that the Senedd has passed, it is more in the space of providing information so that councillors can make the right choice for their local area. I know that is not the response that Llyr Gruffydd would want to hear, but I'd give a straight answer to that one.
And then, in terms of town and community councillors, yes, this is an area where it continues to be disappointing that we don't have full slates of candidates coming forward in all areas, and this is all part of the work that is linked to demonstrating the importance of being a councillor, both in terms of principal councils but also town and community councils, and the incredible impact that, actually, you can have when you have a really, really good town and community council in your area. So, we do need to do more work to understand what puts people off from putting themselves forward. We understand that people are concerned about their other commitments, the time commitment involved in being a town and community councillor. So, there's a lot, I think, that we need to continue to explore there and I'll do so with One Voice Wales as we continue to try and improve the health of our town and community councils right across Wales, looking to those best ones, really, for inspiration as to how we can bring all town and community councils up to that level of ambition that some of them absolutely definitely show.
And then, in terms of the point about candidates' addresses, I think that there are probably further conversations to be had in terms of whether or not we provide that option at all, because that point that Llyr Gruffydd made is an important one in terms of some candidates being criticised for not living locally. It's easier for us as Members of the Senedd, because we can say that we have an address within the Gower constituency, or whatever the constituency, but I don't think that candidates had the option to give the answer that they have an address within the ward. I know that they were able to indicate they were within the county council area. So, there's something, I think, that we can look at there potentially to make improvements in the future.
And then, again, lots to learn on the pilots. I think that, as I say, things seem to have gone smoothly, which is good, and we look forward very much to that Electoral Commission research that will be published and there will be, I'm sure, opportunities for us to discuss that as a Senedd.
And then, in terms of electronic voting, absolutely, this is something that we're taking particular interest in. I think all Governments across the world are looking to see how we can move to electronic voting. I had the same conversations as Llyr Gruffydd did, I'm sure, in terms of being able to undertake so many other parts of our lives in a virtual way, but then voting itself, even though we try and make it as easy as possible with the pilots, with postal voting and so on, is still very much a traditional activity. So there's definitely a lot to do in terms of modernising and modernisation in that space.
Diolch i Llyr Gruffydd am y cwestiynau hynny. O ran y dull o ethol a phleidleisio, rwy'n credu bod heddiw'n ddiwrnod pwysig o ran dyfodol y Senedd a'r ffordd y byddwn ni'n ethol Aelodau'r Senedd yn y dyfodol, o ystyried y cytundeb y mae ein dwy blaid wedi dod iddo a'r gwaith a fydd yn awr yn wynebu'r Senedd hon o ran craffu ar Fil maes o law, pan ddaw hwnnw gerbron.
Ond rwy'n gwybod mai prif bwynt Llyr Gruffydd oedd effaith y system cyntaf i'r felin ar lywodraeth leol a beth fydd Llywodraeth Cymru yn ei wneud i wneud i newid ddigwydd o ran symud i Bleidlais Sengl Drosglwyddadwy mewn awdurdodau lleol, oherwydd, fel y gŵyr cyd-Aelodau, roedd Deddf Llywodraeth Leol ac Etholiadau (Cymru) 2021 yn rhoi'r darpariaethau hynny i ganiatáu i'r prif gynghorau hynny ddewis eu system bleidleisio rhwng y system cyntaf i'r felin a'r system Pleidlais Sengl Drosglwyddadwy. Mae'r darpariaethau hynny bellach mewn grym, ond rwy'n credu mai dyma'r pwynt yma, mai safbwynt Llywodraeth Cymru yw mai mater i awdurdodau lleol yw dewis gwneud y newid hwnnw. Felly, ni fydd Llywodraeth Cymru yn gwneud i'r newid ddigwydd, ond rwy'n credu bod swyddogaeth i sicrhau bod gan y cynghorwyr hynny a fydd yn awr o bosibl yn mynd i'r afael â'r cwestiwn hwn y wybodaeth sydd ei hangen arnyn nhw i wneud penderfyniadau gwybodus am hynny, a chefais drafodaeth ddiddorol gyda'r Gymdeithas Diwygio Etholiadol ar yr union bwynt hwnnw. Felly, rwy'n credu bod gan Lywodraeth Cymru, os oes ganddi swyddogaeth y tu hwnt i osod y ddeddfwriaeth neu gyflwyno'r ddeddfwriaeth y mae'r Senedd wedi'i phasio, ei bod yn fwy o ran darparu gwybodaeth er mwyn i gynghorwyr allu gwneud y dewis iawn ar gyfer eu hardal leol. Rwy'n gwybod nad dyna'r ymateb y byddai Llyr Gruffydd eisiau ei glywed, ond byddwn yn rhoi ateb pendant i hwnnw.
Ac yna, o ran cynghorwyr tref a chymuned, ydy, mae hwn yn faes y mae'n parhau i fod yn siomedig nad oes gennym ni restr lawn o ymgeiswyr yn cyflwyno ei hunain ym mhob ardal, ac mae hyn i gyd yn rhan o'r gwaith sy'n gysylltiedig â dangos pwysigrwydd bod yn gynghorydd, o ran prif gynghorau ond hefyd cynghorau tref a chymuned, a'r effaith anhygoel y gallwch chi ei chael, mewn gwirionedd, pan fydd gennych gyngor tref a chymuned gwirioneddol dda yn eich ardal. Felly, mae angen i ni wneud mwy o waith i ddeall yr hyn sy'n atal pobl rhag cyflwyno eu hunain. Deallwn fod pobl yn pryderu am eu hymrwymiadau eraill, yr ymrwymiad amser sy'n gysylltiedig â bod yn gynghorydd tref a chymuned. Felly, mae llawer, rwy'n credu, y mae angen i ni barhau i'w archwilio yn y fan yna a byddaf yn gwneud hynny gydag Un Llais Cymru wrth i ni barhau i geisio gwella iechyd ein cynghorau tref a chymuned ledled Cymru, gan edrych at y rhai gorau hynny, mewn gwirionedd, am ysbrydoliaeth o ran sut y gallwn sicrhau bod pob cyngor tref a chymuned yn cyrraedd y lefel honno o uchelgais y mae rhai ohonyn nhw yn bendant yn ei dangos.
Ac yna, o ran y pwynt am gyfeiriadau ymgeiswyr, rwy'n credu ei bod yn debyg bod sgyrsiau pellach i'w cael o ran a ydym ni'n rhoi'r opsiwn hwnnw o gwbl ai peidio, oherwydd mae'r pwynt hwnnw a wnaeth Llyr Gruffydd yn un pwysig o ran beirniadu rhai ymgeiswyr am beidio â byw'n lleol. Mae'n haws i ni fel Aelodau o'r Senedd, oherwydd gallwn ni ddweud bod gennym gyfeiriad yn etholaeth Gŵyr, neu beth bynnag fo'r etholaeth, ond nid wyf i'n credu bod gan ymgeiswyr y dewis o roi'r ateb bod ganddyn nhw gyfeiriad yn y ward. Rwy'n gwybod eu bod wedi gallu nodi eu bod o fewn ardal y cyngor sir. Felly, mae rhywbeth, rwy'n credu, y gallwn ni edrych arno yn y fan yna, o bosibl, i wneud gwelliannau yn y dyfodol.
Ac yna, unwaith eto, llawer i'w ddysgu ar y cynlluniau treialu. Rwy'n credu, fel y dywedais, ei bod yn ymddangos bod pethau wedi mynd yn ddidrafferth, sy'n dda, ac edrychwn ymlaen yn fawr at yr ymchwil hwnnw gan y Comisiwn Etholiadol a fydd yn cael ei gyhoeddi ac bydd cyfleoedd, rwy'n siŵr, i ni drafod hynny fel Senedd.
Ac yna, o ran pleidleisio electronig, yn sicr, mae hyn yn rhywbeth yr ydym ni'n cymryd diddordeb arbennig ynddo. Rwy'n credu bod pob Llywodraeth ledled y byd yn edrych i weld sut y gallwn ni symud at bleidleisio electronig. Cefais yr un sgyrsiau ag a wnaeth Llyr Gruffydd, rwy'n siŵr, o ran gallu ymgymryd â chymaint o rannau eraill o'n bywydau mewn ffordd rithwir, ond yna mae pleidleisio ei hun, er ein bod yn ceisio ei wneud mor hawdd â phosibl gyda'r cynlluniau treialu, gyda phleidleisio drwy'r post ac yn y blaen, yn dal i fod yn weithgaredd traddodiadol i raddau helaeth. Felly mae llawer i'w wneud yn bendant o ran diweddaru a moderneiddio yn y maes hwnnw.
I'm pleased to say that Labour won more than all other parties combined in England, but the real success for Labour is here in Wales, where the First Minister runs a popular and progressive Government, and nearly half of all Labour gains across the whole of the UK were here in Wales, which is fantastic. I'd like to congratulate all new councillors and hope they enjoy the important role as much as I did over the last 14 years.
This year's supplement from Welsh Government to councils was a good one. However, the next two years will not be as high, and I see that capital funding will be reducing from the UK Government over the next three years, on top of the lack of European funding. With councils being cut to the bone under 10 years of Tory austerity, and mounting pressures on services, I heard this morning a BBC Radio Wales debate following a Sustrans report about the affordability of public transport and the rising cost of living as a real concern. Do you think that it is prudent that councils use this good settlement towards investing in the next two years, and continue to work positively with the Welsh Government during this very difficult time? Thank you.
Rwy'n falch o ddweud bod Llafur wedi ennill mwy na'r holl bleidiau eraill gyda'i gilydd yn Lloegr, ond mae'r gwir lwyddiant i Lafur yma yng Nghymru, lle mae'r Prif Weinidog yn rhedeg Llywodraeth boblogaidd a blaengar, ac roedd bron i hanner yr holl enillion Llafur ar draws y DU gyfan yma yng Nghymru, sy'n wych. Hoffwn longyfarch pob cynghorydd newydd a gobeithio y byddan nhw'n mwynhau'r swyddogaeth bwysig gymaint ag y gwnes i dros y 14 mlynedd diwethaf.
Roedd yr atodiad eleni gan Lywodraeth Cymru i gynghorau yn un da. Fodd bynnag, ni fydd y ddwy flynedd nesaf mor uchel, ac rwy'n gweld y bydd cyllid cyfalaf yn lleihau gan Lywodraeth y DU dros y tair blynedd nesaf, ar ben y diffyg cyllid Ewropeaidd. Gyda chynghorau'n cael eu torri i'r asgwrn o dan 10 mlynedd o gyni y Torïaid, a phwysau cynyddol ar wasanaethau, clywais y bore yma ddadl ar BBC Radio Wales yn dilyn adroddiad gan Sustrans am fforddiadwyedd trafnidiaeth gyhoeddus a chostau byw cynyddol fel pryder gwirioneddol. A ydych chi'n credu ei bod yn ddoeth i gynghorau ddefnyddio'r setliad da hwn tuag at fuddsoddi yn y ddwy flynedd nesaf, a pharhau i weithio'n gadarnhaol gyda Llywodraeth Cymru yn ystod y cyfnod anodd iawn hwn? Diolch.
I thank Carolyn Thomas very much for those remarks and join her in, again, congratulating all councillors who have been elected. I know that Carolyn has a particular perspective, having served herself, so she'll be very familiar with the privilege that it is to be a member, but probably slightly sad to see that part of her life gone, because, when I do speak to councillors who have been standing down at this election, and those who, sadly, weren't re-elected, they do talk about their experience of being a councillor with such warmth, about it being such a privilege having that chance to represent the people you live next to. I think that's just a wonderful thing to do, and it's lovely to have this chance to highlight that in the Chamber this afternoon.
It is the case that the Welsh Government provided a good budget settlement to local government in the most recent budget round. That was very much, I think, recognised by local government themselves. I know now that they are very much focused on using that settlement to make the maximum change within their communities, working very, very closely with Welsh Government, as we've done in the period we've recently passed through. I'm really keen now to use this period ahead to build relationships with new leaders and also to build relationships with new councillors, new cabinet members and so on as we move forward, because I think that, working together, obviously, we can achieve so much more. Carolyn Thomas referred to the cost of living, and obviously I think that's something that I'll be working really closely with local government on, alongside the other big challenges that we face together, such as the climate emergency and the nature emergency, and that very pressing issue in relation to supporting people who are coming from Ukraine to Wales to find sanctuary.
Diolch yn fawr iawn i Carolyn Thomas am y sylwadau hynny ac rwy'n ymuno â hi, unwaith eto, i longyfarch yr holl gynghorwyr sydd wedi'u hethol. Gwn fod gan Carolyn bersbectif penodol, ar ôl gwasanaethu ei hun, felly bydd yn gyfarwydd iawn â'r fraint o fod yn aelod, ond ychydig yn drist, mae'n debyg, o weld y rhan honno o'i bywyd wedi mynd, oherwydd, pan fyddaf yn siarad â chynghorwyr sydd wedi bod yn sefyll i lawr yn yr etholiad hwn, a'r rhai, yn anffodus, na chafodd eu hailethol, maen nhw'n sôn am eu profiad o fod yn gynghorydd gyda llawer o gynhesrwydd, am ei bod yn gymaint o fraint cael y cyfle hwnnw i gynrychioli'r bobl yr ydych yn byw wrth eu hymyl. Credaf fod hynny'n beth gwych i'w wneud, ac mae'n hyfryd cael y cyfle hwn i dynnu sylw at hynny yn y Siambr y prynhawn yma.
Mae'n wir bod Llywodraeth Cymru wedi darparu setliad cyllideb da i lywodraeth leol yn y cylch cyllideb diweddaraf. Roedd hynny'n cael ei gydnabod yn fawr iawn, rwy'n credu, gan lywodraeth leol eu hunain. Gwn yn awr eu bod yn canolbwyntio'n fawr ar ddefnyddio'r setliad hwnnw i wneud y newid mwyaf posibl yn eu cymunedau, gan weithio'n agos iawn gyda Llywodraeth Cymru, fel yr ydym ni wedi'i wneud yn y cyfnod yr ydym wedi pasio drwodd yn ddiweddar. Rwy'n awyddus iawn yn awr i ddefnyddio'r cyfnod hwn sydd o'n blaenau i feithrin perthynas ag arweinwyr newydd a hefyd i feithrin perthynas â chynghorwyr newydd, aelodau cabinet newydd ac yn y blaen wrth i ni symud ymlaen, oherwydd rwy'n credu, drwy weithio gyda'n gilydd, yn amlwg, y gallwn ni gyflawni cymaint yn fwy. Cyfeiriodd Carolyn Thomas at gostau byw, ac yn amlwg rwy'n credu bod hynny'n rhywbeth y byddaf yn gweithio'n agos iawn arno gyda llywodraeth leol, ochr yn ochr â'r heriau mawr eraill sy'n ein hwynebu gyda'n gilydd, fel yr argyfwng hinsawdd a'r argyfwng natur, a'r mater pwysig iawn hwnnw o ran cynorthwyo pobl sy'n dod o Wcráin i Gymru i gael noddfa.
Ac yn olaf, Mike Hedges.
Finally, Mike Hedges.
Thank you, Deputy Presiding Officer. I welcome the Minister's statement. I congratulate all councillors elected at the election, whatever party. I know all of them will do their best for their constituents over the next five years. I also believe that a number of Members here are relieved they will not have to keep on declaring an interest every time an item comes up relating to local government.
I'm sure that, when we see turnout for the 16 and 17-year-olds, it'll be lower than that for the general population. What younger people do not understand—just following on from what Llyr Gruffydd raised—is that they cannot use electronic means of voting, when they can use electronic means of paying for goods. They believe people would be more interested in trying to take their money off them than in trying to take their vote off them. Will the Welsh Government look at electronic voting at future elections?
And whilst I welcome that candidates' addresses do not need to be on the ballot paper, why cannot the first part of the postcode be there, e.g. SA6, CF1, SA2, whatever it is, so people can see that the candidate may not live with an address that they're told of, but they can see they live in their area? The one thing that I've found in elections that people are most interested in is not your politics, but where you live.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Croesawaf datganiad y Gweinidog. Rwy'n llongyfarch yr holl gynghorwyr a etholwyd yn yr etholiad, pa blaid bynnag. Gwn y bydd pob un ohonyn nhw'n gwneud eu gorau dros eu hetholwyr dros y pum mlynedd nesaf. Credaf hefyd fod nifer o Aelodau yma'n falch na fydd yn rhaid iddyn nhw barhau i ddatgan buddiant bob tro y bydd eitem yn codi ynghylch llywodraeth leol.
Rwy'n siŵr, pan welwn ni faint o bobl ifanc 16 a 17 oed a bleidleisiodd, y bydd yn is na'r nifer ar gyfer y boblogaeth gyffredinol. Yr hyn nad yw pobl iau yn ei ddeall—dim ond i ddilyn ymlaen o'r hyn a gododd Llyr Gruffydd—yw na allan nhw ddefnyddio dulliau pleidleisio electronig, pan allan nhw ddefnyddio dulliau electronig o dalu am nwyddau. Maen nhw'n credu y byddai gan bobl fwy o ddiddordeb mewn ceisio tynnu eu harian oddi arnyn nhw na cheisio tynnu eu pleidlais oddi arnyn nhw. A wnaiff Llywodraeth Cymru ystyried pleidleisio electronig mewn etholiadau yn y dyfodol?
Ac er fy mod yn croesawu'r ffaith nad oes angen i gyfeiriadau ymgeiswyr fod ar y papur pleidleisio, pam na all rhan gyntaf y cod post fod yno, e.e. SA6, CF1, SA2, beth bynnag ydyw, fel y gall pobl weld nad yw'r ymgeisydd efallai'n byw gyda chyfeiriad y dywedir wrthyn nhw amdano, ond gallan nhw weld eu bod yn byw yn eu hardal? Yr un peth yr wyf i wedi'i ganfod mewn etholiadau y mae gan bobl y diddordeb mwyaf ynddo yw nid eich gwleidyddiaeth chi, ond ble'r ydych chi'n byw.
I think Mike Hedges is very right in terms of the interest that people have, particularly in local elections, as to where you're from, where you live and so on. So, I think that's another good idea from Mike Hedges that we can explore as we continue to develop this policy, which gives candidates and their families that level of privacy by not having their address revealed to the public, but also I think gives local people that information they desire in terms of understanding whether or not the local candidates are local to their area. So, good ideas this afternoon, which I think we can definitely look forward to exploring further.
And then the point about 16 and 17-year-olds voting for the first time is really important. We don't yet have the data on the numbers who exercised their right to vote. It'll be interesting seeing the Electoral Commission's data in terms of the pilot projects and whether they had a particular impact on encouraging 16 and 17-year-olds to vote. We have worked really closely with local authorities, with third sector organisations and other partners, including the Electoral Commission, to increase the number of 16 and 17-year-olds on the register. That, in itself, was an issue, if we all recall, back in our own election, that 16 and 17-year-olds hadn't been taking that opportunity to register to vote. We've also provided additional funding to increase capacity in local authority election teams, so that they have the ability there to do more work in terms of engaging young people, and we've also provided third sector organisations with grants to support the innovative, face-to-face work that they're doing with young people and also with the qualifying foreign citizens to support those individuals to access their right to vote. And we've also worked to increase the availability of resources and opportunities for teachers so that they're able to engage with learners in schools through the work of the Association for Citizenship Teaching, and also the Politics Project, which I was really privileged to be involved with and had the opportunity to speak to first-time voters in schools across my own constituency. And I found those conversations to be really, really wonderful in terms of understanding the young people's particular concerns and their hopes and their fears for the future. So, if colleagues have the opportunity to become involved in that, I would recommend it. And then we continue, as I say, to work closely with partners to identify what's worked, how we can build on these foundations that we've laid, but also what barriers continue to exist.
So, I think that brings my contribution to a close, but, before I do finish, Deputy Presiding Officer, I do want to say thank you to the leaders who I've worked very closely with, and my colleague Julie James has worked very closely with, who have either retired or who were not re-elected. So, Councillor Nigel Daniels in Blaenau Gwent, Councillor Philippa Marsden in Caerphilly, Councillor Emlyn Dole in Carmarthenshire, and also Councillor Rosemarie Harris in Powys, I'd like to say a big thank you for the leadership that they've shown in their communities. It's been a privilege to work with them. And then also Councillor Ellen ap Gwynn in Ceredigion and Councillor Neil Moore, both of whom are retiring this time—Neil Moore in the Vale of Glamorgan—both of whom it has been a privilege to work with.
Rwy'n credu bod Mike Hedges yn gwbl iawn o ran y diddordeb sydd gan bobl, yn enwedig mewn etholiadau lleol, o ran o ble yr ydych chi'n dod, ble yr ydych chi'n byw ac yn y blaen. Felly, credaf fod hynny'n syniad da arall gan Mike Hedges y gallwn ni ei archwilio wrth i ni barhau i ddatblygu'r polisi hwn, sy'n rhoi'r lefel honno o breifatrwydd i ymgeiswyr a'u teuluoedd drwy beidio â datgelu eu cyfeiriad i'r cyhoedd, ond hefyd rwy'n credu ei fod yn rhoi'r wybodaeth honno i bobl leol y maen nhw yn ei dymuno o ran deall a yw'r ymgeiswyr lleol yn lleol i'w hardal ai peidio. Felly, syniadau da y prynhawn yma, y credaf y gallwn ni yn bendant edrych ymlaen at eu harchwilio ymhellach.
Ac yna mae'r pwynt am bobl ifanc 16 a 17 oed sy'n pleidleisio am y tro cyntaf yn bwysig iawn. Nid oes gennym y data eto ar y niferoedd a ddefnyddiodd eu hawl i bleidleisio. Bydd yn ddiddorol gweld data'r Comisiwn Etholiadol o ran y prosiectau treialu ac a gawsant effaith benodol ar annog pobl ifanc 16 a 17 oed i bleidleisio. Rydym wedi gweithio'n agos iawn gydag awdurdodau lleol, gyda sefydliadau'r trydydd sector a phartneriaid eraill, gan gynnwys y Comisiwn Etholiadol, i gynyddu nifer y bobl ifanc 16 a 17 oed ar y gofrestr. Roedd hynny, ynddo'i hun, yn broblem, os cofiwn i gyd, yn ôl yn ein hetholiad ein hunain, nad oedd pobl ifanc 16 a 17 oed wedi bod yn manteisio ar y cyfle hwnnw i gofrestru i bleidleisio. Rydym hefyd wedi darparu cyllid ychwanegol i gynyddu capasiti mewn timau etholiadau awdurdodau lleol, fel bod ganddyn nhw y gallu yno i wneud mwy o waith o ran ymgysylltu â phobl ifanc, ac rydym hefyd wedi rhoi grantiau i sefydliadau'r trydydd sector i gefnogi'r gwaith arloesol, wyneb yn wyneb y maen nhw yn ei wneud gyda phobl ifanc a hefyd gyda'r dinasyddion tramor cymwys i gefnogi'r unigolion hynny i ddefnyddio eu hawl i bleidleisio. Ac rydym hefyd wedi gweithio i sicrhau bod mwy o adnoddau a chyfleoedd ar gael i athrawon er mwyn iddyn nhw allu ymgysylltu â dysgwyr mewn ysgolion drwy waith yr Association for Citizenship Teaching, a hefyd y Politics Project, yr oedd yn fraint fawr i mi fod yn rhan ohono a chael y cyfle i siarad â phleidleiswyr tro cyntaf mewn ysgolion ar draws fy etholaeth fy hun. Ac roedd y sgyrsiau hynny'n wirioneddol wych o ran deall pryderon penodol y bobl ifanc a'u gobeithion a'u hofnau ar gyfer y dyfodol. Felly, os caiff fy nghyd-Aelodau gyfle i gymryd rhan yn hynny, byddwn i yn ei argymell. Ac yna rydym ni'n parhau, fel y dywedais i, i weithio'n agos gyda phartneriaid i nodi'r hyn sydd wedi gweithio, sut y gallwn adeiladu ar y sylfeini hyn yr ydym wedi'u gosod, ond hefyd pa rwystrau sy'n parhau i fodoli.
Felly, credaf fod hynny'n dod â fy nghyfraniad i ben, ond, cyn i mi orffen, Dirprwy Lywydd, hoffwn ddiolch i'r arweinwyr yr wyf wedi gweithio'n agos iawn gyda nhw, ac mae fy nghyd-Aelod Julie James wedi gweithio'n agos iawn gyda nhw, sydd naill ai wedi ymddeol neu na chawson nhw eu hailethol. Felly, y Cynghorydd Nigel Daniels ym Mlaenau Gwent, y Cynghorydd Philippa Marsden yng Nghaerffili, y Cynghorydd Emlyn Dole yn sir Gaerfyrddin, a hefyd y Cynghorydd Rosemarie Harris ym Mhowys, hoffwn ddiolch yn fawr iawn am yr arweiniad y maen nhw wedi'i ddangos yn eu cymunedau. Mae wedi bod yn fraint gweithio gyda nhw. Ac yna hefyd y Cynghorydd Ellen ap Gwynn yng Ngheredigion a'r Cynghorydd Neil Moore, y ddau ohonyn nhw'n ymddeol y tro hwn—Neil Moore ym Mro Morgannwg—y ddau ohonyn nhw wedi bod yn fraint gweithio gyda nhw.
Diolch i'r Gweinidog.
Thank you, Minister.
Eitem 7 heddiw, Rheoliadau Deddf Llywodraeth Leol ac Etholiadau (Cymru) 2021 (Diwygiadau Canlyniadol) (Rhannu Swydd a Chynorthwywyr Gweithrediaeth) 2022, a galwaf ar y Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol i wneud y cynnig.
Item 7 today, the Local Government and Elections (Wales) Act 2021 (Consequential Amendments) (Job-sharing and Assistants to the Executive) Regulations 2022, and I call on the Minister for Finance and Local Government to move the motion.
Cynnig NDM7995 Lesley Griffiths
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 27.5:
1. Yn cymeradwyo bod y fersiwn ddrafft o Reoliadau Deddf Llywodraeth Leol ac Etholiadau (Cymru) 2021 (Diwygiadau Canlyniadol) (Rhannu Swydd a Chynorthwywyr Gweithrediaeth) 2022 yn cael ei llunio yn unol â’r fersiwn ddrafft a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 29 Mawrth 2022.
Motion NDM7995 Lesley Griffiths
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 27.5:
1. Approves that the draft The Local Government and Elections (Wales) Act 2021 (Consequential Amendments) (Job-sharing and Assistants to the Executive) Regulations 2022 is made in accordance with the draft laid in the Table Office on 29 March 2022.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
I welcome the opportunity to bring forward the Local Government and Elections (Wales) Act 2021 (Consequential Amendments) (Job-sharing and Assistants to the Executive) Regulations 2022 today. These regulations make provision to ensure the arrangements in respect of job sharing apply as intended when the Local Government and Elections (Wales) Act 2021 was made. Fundamental to executive job-sharing arrangements is that members who share the same executive office have one vote between them and together count as one member when determining whether a meeting is quorate. These regulations are therefore required to ensure consistency with this principle in relation to democratic services committees, standards committees and governance and audit committees.
The 2021 Act also makes provision for the appointment of members to assist the executive in carrying out its functions. These assistants are not members of the executive. The Act makes it clear that, for the purposes of allocating the one seat available to the executive on both the governance and audit committee or democratic services committee, one assistant to the executive or one member of the executive may be appointed, not both. These regulations are required to ensure consistency of arrangements in respect of a local authority's standards committee. I ask Members to approve these regulations today.
Rwy'n croesawu'r cyfle i gyflwyno Rheoliadau Deddf Llywodraeth Leol ac Etholiadau (Cymru) 2021 (Diwygiadau Canlyniadol) (Rhannu Swydd a Chynorthwywyr Gweithrediaeth) 2022 heddiw. Mae'r rheoliadau hyn yn gwneud darpariaeth i sicrhau bod y trefniadau ynglŷn â rhannu swyddi yn gymwys fel y bwriadwyd pan wnaed Deddf Llywodraeth Leol ac Etholiadau (Cymru) 2021. Yn sylfaenol i drefniadau rhannu swyddi gweithredol yw bod gan aelodau sy'n rhannu'r un swydd weithredol un bleidlais rhyngddyn nhw a gyda'i gilydd yn cyfrif fel un aelod wrth benderfynu a yw cyfarfod yn gworwm. Felly, mae'r rheoliadau hyn yn ofynnol i sicrhau cysondeb â'r egwyddor hon o ran pwyllgorau gwasanaethau democrataidd, pwyllgorau safonau a phwyllgorau llywodraethu ac archwilio.
Mae Deddf 2021 hefyd yn gwneud darpariaeth ar gyfer penodi aelodau i gynorthwyo'r weithrediaeth i gyflawni ei swyddogaethau. Nid yw'r cynorthwywyr hyn yn aelodau o'r weithrediaeth. Mae'r Ddeddf yn ei gwneud yn glir, at ddibenion dyrannu'r un sedd sydd ar gael i'r weithrediaeth ar y pwyllgor llywodraethu ac archwilio neu'r pwyllgor gwasanaethau democrataidd, y gellir penodi un cynorthwy-ydd i'r weithrediaeth neu un aelod o'r weithrediaeth, nid y ddau. Mae'n ofynnol i'r rheoliadau hyn sicrhau cysondeb o ran trefniadau ynglŷn â phwyllgor safonau awdurdod lleol. Gofynnaf i'r Aelodau gymeradwyo'r rheoliadau hyn heddiw.
Nid oes unrhyw siaradwyr eraill. Weinidog, a ydych am ychwanegu unrhyw beth arall?
I have no other speakers. Minister, do you have anything to add?
No, thanks.
Na, diolch.
Felly, y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes, felly derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Therefore, the proposal is to agree the motion. Does any Member object? There are no objections, and the motion is therefore agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
A daw hynny â thrafodion heddiw i ben. Diolch yn fawr.
And that brings today's proceedings to a close. Thank you.
Daeth y cyfarfod i ben am 16:30.
The meeting ended at 16:30.