Y Cyfarfod Llawn

Plenary

04/05/2022

Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.

In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.

Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair. 

The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.

Datganiad gan y Llywydd
Statement by the Llywydd

Prynhawn da a chroeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn. Cyn i ni ddechrau, dwi angen nodi ychydig o bwyntiau. Cynhelir y cyfarfod yma ar ffurf hybrid, gyda rhai Aelodau yn y Siambr ac eraill yn ymuno trwy gyswllt fideo. Bydd yr holl Aelodau sy'n cymryd rhan yn nhrafodion y Senedd, ble bynnag y bônt, yn cael eu trin yn gyfartal. Mae Cyfarfod Llawn a gynhelir drwy gynhadledd fideo, yn unol â Rheolau Sefydlog Senedd Cymru, yn gyfystyr â thrafodion y Senedd at ddibenion Deddf Llywodraeth Cymru 2006. Bydd rhai o ddarpariaethau Rheol Sefydlog 34 yn gymwys ar gyfer y cyfarfod yma, ac mae'r rheini wedi'u nodi ar eich agenda.

Good afternoon, everyone, and welcome all to this Plenary session. Before we begin, I want to set out a few points. This meeting will be held in hybrid format, with some Members in the Senedd Chamber and others joining by video-conference. All Members participating in proceedings of the Senedd, wherever they may be, will be treated equally. A Plenary meeting held using video-conference, in accordance with the Standing Orders of the Welsh Parliament, constitutes Senedd proceedings for the purposes of the Government of Wales Act 2006. Some of the provisions of Standing Order 34 will apply for today's Plenary meeting, and these are noted on your agendas. 

1. Cwestiynau i’r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol
1. Questions to the Minister for Social Justice

Yr eitem gyntaf yw'r cwestiynau i'r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Carolyn Thomas.

The first item is questions to the Minister for Social Justice, and the first question is from Carolyn Thomas.

Cynhwysiant Digidol mewn Cymunedau Gwledig
Digital Inclusion in Rural Communities

1. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i wella cynhwysiant digidol mewn cymunedau gwledig? OQ57979

1. What steps is the Welsh Government taking to improve digital inclusion in rural communities? OQ57979

Our digital inclusion and health programme, Digital Communities Wales, supports organisations across all communities and sectors to help people maximise the opportunities digital can offer. And over 91,000 people have received support for basic digital skills, motivation and confidence, which can help them gain employment, access services and support well-being.

Mae ein rhaglen cynhwysiant digidol ac iechyd, Cymunedau Digidol Cymru, yn cefnogi sefydliadau ar draws pob cymuned a sector i helpu pobl i wneud y mwyaf o’r cyfleoedd y gall technoleg ddigidol eu cynnig. Ac mae dros 91,000 o bobl wedi cael cymorth gyda sgiliau digidol sylfaenol, cymhelliant a hyder, a all eu helpu i gael cyflogaeth, cyrchu gwasanaethau a chefnogi llesiant.

Thank you for that answer, Minister. Many of my residents in north Wales live in rural communities that are often poorly served by existing digital infrastructure and, whilst some are now being offered improved services, it can be daunting to make the right decisions in terms of providers, broadband types and changing phone lines. This is particularly the case as the cost-of-living crisis continues to be felt and improving a household's digital connectivity can be expensive. What support does the Welsh Government have in place to guide people in rural communities through the process of improving digital connectivity so that they are no longer excluded from a world that is now centred online?

Diolch am eich ateb, Weinidog. Mae llawer o fy nhrigolion yng ngogledd Cymru'n byw mewn cymunedau gwledig sy’n aml yn cael eu gwasanaethu’n wael gan y seilwaith digidol presennol, ac er bod rhai bellach yn cael cynnig gwell gwasanaethau, gall fod yn anodd gwneud y penderfyniadau cywir o ran darparwyr, mathau o fand eang a newid llinellau ffôn. Mae hyn yn arbennig o wir wrth i'r argyfwng costau byw barhau a gall gwella cysylltedd digidol cartref fod yn ddrud. Pa gymorth sydd gan Lywodraeth Cymru ar waith i arwain pobl mewn cymunedau gwledig drwy’r broses o wella cysylltedd digidol fel nad ydynt yn cael eu hallgáu o fyd lle mae bod ar-lein bellach yn hanfodol?

Thank you very much, Carolyn Thomas, for your important question as North Wales regional Member. The Welsh Government website www.gov.wales/broadband-in-Wales does contain useful information to help guide people through the process of improving digital connectivity, including the range of options available. It's crucial now that we maximise our understanding and awareness of that, as you say, particularly in relation to the cost-of-living crisis, but also to welcome the fact that many local authorities do have broadband engagement officers helping people and communities to improve their digital connectivity, including Anglesey, Gwynedd, Flintshire, Denbighshire and Wrexham in north Wales. So, it is important that we ensure that this is maximised in terms of reaching out to your citizens and constituents.

Diolch yn fawr iawn, Carolyn Thomas, am eich cwestiwn pwysig fel yr Aelod rhanbarthol dros Ogledd Cymru. Mae gwefan Llywodraeth Cymru www.llyw.cymru/band-eang-yng-nghymru yn cynnwys gwybodaeth ddefnyddiol i helpu i arwain pobl drwy’r broses o wella cysylltedd digidol, gan gynnwys yr amrywiaeth o opsiynau sydd ar gael. Mae'n hanfodol yn awr ein bod yn cynyddu ein dealltwriaeth a'n hymwybyddiaeth o hynny, fel y dywedwch, yn enwedig mewn perthynas â'r argyfwng costau byw, ond hefyd er mwyn croesawu'r ffaith bod gan lawer o awdurdodau lleol swyddogion ymgysylltu band eang sy'n helpu pobl a chymunedau i wella eu cysylltedd digidol, gan gynnwys Ynys Môn, Gwynedd, sir y Fflint, sir Ddinbych a Wrecsam yn y gogledd. Felly, mae’n bwysig ein bod yn sicrhau y gwneir y mwyaf o hyn ac estyn allan at eich dinasyddion a’ch etholwyr.

Minister, people living in rural areas who are not online are usually excluded due to problems in broadband provision, as my colleague Carolyn just mentioned. Both with fixed line and mobile broadband services, it's often the case that both are a problem for constituents. Digitally excluded people are some of the heaviest users of health and social care services and risk being left behind by recent developments that have seen services, such as appointment bookings, prescription requests and consultations, moving online. Given that fewer people in Wales use the internet to manage their health than the rest of the United Kingdom, what is the Welsh Government—and I know, from your previous answer, you mentioned the website and support services, but what specifically is the Welsh Government doing—to ensure that people living in rural areas are not left behind and excluded from the benefits of accessing health services online? Thank you.

Weinidog, mae pobl sy’n byw mewn ardaloedd gwledig nad ydynt ar-lein fel arfer wedi'u hallgáu oherwydd problemau gyda darpariaeth band eang, fel y dywedodd fy nghyd-Aelod, Carolyn. Gyda gwasanaethau band eang symudol a llinell sefydlog, mae'n aml yn wir fod y ddau fath yn broblem i etholwyr. Pobl sydd wedi’u hallgáu’n ddigidol yw rhai o’r defnyddwyr mwyaf o wasanaethau iechyd a gofal cymdeithasol ac maent mewn perygl o gael eu gadael ar ôl gan ddatblygiadau diweddar sydd wedi golygu bod gwasanaethau, fel gwneud apwyntiadau, gwneud ceisiadau am bresgripsiynau ac ymgynghoriadau wedi symud ar-lein. O gofio bod llai o bobl yng Nghymru'n defnyddio’r rhyngrwyd i reoli eu hiechyd na gweddill y Deyrnas Unedig, beth y mae Llywodraeth Cymru'n ei wneud—a gwn o’ch ateb blaenorol, ichi sôn am y wefan a’r gwasanaethau cymorth, ond beth yn benodol y mae Llywodraeth Cymru'n ei wneud—i sicrhau nad yw pobl sy’n byw mewn ardaloedd gwledig yn cael eu gadael ar ôl a'u hallgáu o fanteision cyrchu gwasanaethau iechyd ar-lein? Diolch.

Thank you, Natasha Asghar. That's a very important question as well. Interestingly, we do know through our national survey for Wales that rural and urban aren't necessarily the underlying cause for digital exclusion—93 per cent of people in both rural and urban areas use the internet. But, as you say, in terms of digital inclusion and access to health, it's important to also acknowledge that £2 million per annum has been invested in that programme—the digital inclusion and health programme, Digital Communities Wales: Digital Confidence, Health and Well-being—since July 2019. In fact, I had a meeting about this with the Minister for Health and Social Services and Cwmpas, which are working to promote the Digital Communities Wales programme, just last week, and we looked at these particular issues in terms of access to health. It's interesting that, also, for example, health boards are taking responsibilities. Hywel Dda is working closely with Digital Communities Wales to consider how to embed digital inclusion within their plans and are also signing up to the digital inclusion charter. But, finally, on this point, we are very keen to work on the minimum digital living standard for Wales, and that's been now taken forward—we've commissioned the University of Liverpool to follow up this work.

Diolch, Natasha Asghar. Mae hwnnw'n gwestiwn pwysig iawn hefyd. Yn ddiddorol, gwyddom drwy arolwg cenedlaethol Cymru nad ardaloedd gwledig a threfol o reidrwydd yw achos sylfaenol allgáu digidol—mae 93 y cant o bobl mewn ardaloedd gwledig a threfol yn defnyddio'r rhyngrwyd. Ond fel y dywedwch, o ran cynhwysiant digidol a mynediad at iechyd, mae'n bwysig cydnabod hefyd fod £2 filiwn y flwyddyn wedi'i fuddsoddi yn y rhaglen honno—y rhaglen cynhwysiant digidol ac iechyd, Cymunedau Digidol Cymru: Hyder Digidol, Iechyd a Llesiant—ers mis Gorffennaf 2019. A dweud y gwir, cefais gyfarfod am hyn gyda'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol a Cwmpas, sy'n gweithio i hyrwyddo rhaglen Cymunedau Digidol Cymru, yr wythnos diwethaf, a buom yn edrych ar y materion penodol hyn mewn perthynas â mynediad at iechyd. Mae'n ddiddorol hefyd, er enghraifft, fod byrddau iechyd yn mabwysiadu cyfrifoldebau. Mae bwrdd Hywel Dda'n gweithio’n agos gyda Cymunedau Digidol Cymru i ystyried sut i ymgorffori cynhwysiant digidol yn eu cynlluniau ac maent hefyd yn ymrwymo i’r siarter cynhwysiant digidol. Ond yn olaf ar y pwynt hwn, rydym yn awyddus iawn i weithio ar safon ofynnol Cymru ar gyfer bywyd digidol, ac mae hynny bellach yn mynd rhagddo—rydym wedi comisiynu Prifysgol Lerpwl i barhau â'r gwaith hwn.

13:35

Diolch yn fawr iawn i Carolyn am y cwestiwn yma. Mae gen i drigolion yn Nwyfor Meirionnydd, yn Islaw'r-dref, er enghraifft, sy'n methu â chynnal eu busnes ar-lein ac sy'n gorfod symud i ffwrdd neu gau'r busnes i lawr. Mae gen i blant bach sy'n cael eu heithrio o sgyrsiau yn yr ysgol achos eu bod nhw'n methu â gweld y fideo diweddaraf ar YouTube, neu'n methu â chael mynediad i Netflix, er mwyn medru cymryd rhan yn y sgyrsiau efo'u cyd-ddisgyblion nhw. Mae eraill yn methu â gwneud gwaith cartref ar-lein, neu'n methu â chofrestru stoc oherwydd diffyg cysylltedd. Dydw i ddim yn gwybod sawl gwaith dwi wedi cael cyfarfod efo'r awdurdodau, boed yn Openreach neu'n rhywun arall, a hwythau'n dweud efo balchder eu bod nhw'n mynd i gyrraedd 95 y cant o'r boblogaeth o fewn rhai blynyddoedd. Y gwir ydy, ni ddylid anelu i gyrraedd 95 y cant o'r boblogaeth; dylid anelu i gyrraedd 100 y cant o'r boblogaeth, a dim llai. Beth ydy'r pwynt hefyd i drigolion gwledig gael mynediad i dechnoleg heddiw mewn pum mlynedd, pan fydd y dechnoleg mewn pum mlynedd wedi symud ymlaen a hwythau'n cael eu heithrio o'r dechnoleg newydd yna? Felly mae'n fater o gyfiawnder cymdeithasol. A wnewch chi, felly, sicrhau bod cael mynediad i'r we i bawb yng Nghymru—nid canran o'r bobl, ond i bawb—yn flaenoriaeth i chi fel Llywodraeth?

Thank you very much to Carolyn for asking this question. I have residents in Dwyfor Meirionnydd, in Islaw'r-dref, for example, who can't undertake their business online, and they have to either move away or close their business down. I have young children who are exempted from school conversations because they can't access the latest videos on Netflix or YouTube, and so they can't take part in those conversations with their fellow pupils. Others can't do homework online, or they can't register stock because of the lack of connectivity. I don't know how many times I've had meetings with authorities, be that Openreach or anyone else, only to hear them say with pride that they're going to reach 95 per cent of the population within a few years. But the truth is that they shouldn't aim to reach 95 per cent of the population; they should aim for 100 per cent of the population, and no less. What's the point of residents having access to today's technology in five years' time, when, in five years' time, technology will have moved forward again and residents will be excluded again? So, it's a matter of social justice. Will you, therefore, ensure that everyone has access to the internet—not a percentage of people, but everyone—and make that a priority for you as a Government?

Diolch yn fawr am eich cwestiwn pwysig iawn.

Thank you very much for your important question.

In fact, Digital Communities Wales is supporting Citizens Online's community renewal funded project—you're probably aware of it, Mabon—Gwynedd Ddigidol, which does focus on supporting people with employment-related basic digital skills. Also, recognising that telecommunications is not devolved to Wales—we commented on this yesterday—but we continue to deliver improvements in digital connectivity, specifically across north Wales in terms of responding to your question, but of course, for the whole of Wales. So, just for north Wales, under our £56 million full fibre roll-out, we've already provided access to full fibre broadband to 8,869 premises in the six north Wales counties, and working very closely with the North Wales Economic Ambition Board, connected campuses and connected corridor projects.

Mewn gwirionedd, mae Cymunedau Digidol Cymru yn cefnogi prosiect adfywio cymunedol Dinasyddion Ar-lein—mae'n debyg eich bod yn ymwybodol ohono, Mabon—sef Gwynedd Ddigidol, sy'n canolbwyntio ar gefnogi pobl â sgiliau digidol sylfaenol sy'n gysylltiedig â chyflogaeth. Hefyd, gan gydnabod nad yw telathrebu wedi’i ddatganoli i Gymru—gwnaethom sylwadau ar hynny ddoe—rydym yn parhau i sicrhau gwelliannau mewn cysylltedd digidol, yn benodol ar draws gogledd Cymru i ymateb i’ch cwestiwn, ond wrth gwrs, ar gyfer Cymru gyfan. Felly, ar gyfer y gogledd, o dan ein cynlluniau gwerth £56 miliwn i gyflwyno band eang ffeibr llawn, rydym eisoes wedi darparu mynediad at fand eang ffeibr llawn i 8,869 o adeiladau yn chwe sir gogledd Cymru, a chan weithio'n agos iawn gyda Bwrdd Uchelgais Economaidd Gogledd Cymru, rydym wedi cysylltu campysau a phrosiectau coridor.

Ffoaduriaid o Wcráin ac Affganistan
Ukrainian and Afghan Refugees

2. Pa fentrau sydd gan Lywodraeth Cymru i helpu ffoaduriaid o Wcráin ac Affganistan i integreiddio â chymunedau Cymru? OQ57961

2. What initiatives does the Welsh Government have to help Ukrainian and Afghan refugees to integrate with Welsh communities? OQ57961

Thank you, Joel, for your question. Through our team Wales approach, services are in place to support refugees from Ukraine and Afghanistan. And our nation of sanctuary plan sets out the actions we are taking to integrate all people seeking sanctuary in Wales.

Diolch am eich cwestiwn, Joel. Drwy ein hymagwedd tîm Cymru, mae gwasanaethau ar waith i roi cymorth i ffoaduriaid o Wcráin ac Affganistan. Ac mae ein cynllun cenedl noddfa yn nodi’r camau yr ydym yn eu cymryd i integreiddio pawb sy’n ceisio noddfa yng Nghymru.

Thank you, Minister. I recently met with a representative from the Displaced People in Action group, who are advocating that we have an opportunity to help Afghan and Ukrainian refugees in Wales to gain skill sets that will help them both integrate here and will be useful if and when they're able to return to their home countries. An example that has already been mentioned in the Chamber before would be to give Afghan refugees—many of whom have former military experience—the opportunity to train as HGV drivers. They also advocated that refugee organisations should be supported by the Welsh Government, especially for overhead and management costs, and be provided funding so that they can host projects that provide relevant services. I believe that is important with regard to Afghan and Ukrainian refugees who are uniquely exposed to being targeted by unscrupulous people to work for cash and below minimum wage, or could even be forced into slave-labour conditions. Minister, as the lead on such matters in Wales, what conversations have you had with the UK Government concerning plans to access the long-term needs and current skill sets of Afghan and Ukrainian refugees in Wales, and what pathways have been proposed to help them from being targeted? Thank you.

Diolch, Weinidog. Cyfarfûm yn ddiweddar â chynrychiolydd o’r grŵp Alltudion ar Waith, sy’n dadlau bod gennym gyfle i helpu ffoaduriaid o Affganistan a Wcráin yng Nghymru i ennill sgiliau a fydd yn eu helpu i integreiddio yma ac a fydd yn ddefnyddiol os a phan fyddant yn gallu dychwelyd adref. Enghraifft sydd eisoes wedi’i chrybwyll yn y Siambr fyddai rhoi’r cyfle i ffoaduriaid o Affganistan—y mae gan lawer ohonynt brofiad milwrol blaenorol—hyfforddi fel gyrwyr cerbydau nwyddau trwm. Roeddent hefyd yn argymell y dylai sefydliadau ffoaduriaid gael cymorth gan Lywodraeth Cymru, yn enwedig gyda gorbenion a chostau rheoli, a chael cyllid iddynt allu cynnal prosiectau sy'n darparu gwasanaethau perthnasol. Credaf fod hynny’n bwysig i ffoaduriaid o Affganistan a Wcráin yn benodol sy'n agored i gael eu targedu gan bobl ddiegwyddor i weithio am arian parod ac islaw’r isafswm cyflog, neu hyd yn oed i gael eu gorfodi i weithio o dan amodau caethlafur. Weinidog, fel yr arweinydd ar faterion o’r fath yng Nghymru, pa drafodaethau a gawsoch gyda Llywodraeth y DU ynghylch cynlluniau i gael mynediad at anghenion hirdymor a setiau sgiliau presennol ffoaduriaid o Affganistan a Wcráin yng Nghymru, a pha lwybrau a gynigiwyd i’w hatal rhag cael eu targedu? Diolch.

Thank you for that very helpful question. The Welsh Government funds crucial advice and advocacy services for people seeking sanctuary. In fact, just recently, a Welsh Refugee Council-led consortium has been awarded funding for the sanctuary seekers support service, and this is a successor service to the asylum rights programme, which we funded over the last three years. But we've also got our sanctuary website, which I'm sure you will be aware of, which provides information specifically for people coming through Ukraine and, indeed, Afghan schemes. As you so rightly say, the skills that are there, the skills that are coming, particularly from August, from Afghan refugees, those skills—interpretation, and many skill sets—. In fact, I met some of the Afghan refugees who were alongside us at the Urdd, and there were also women with skills as well in the health sector, as well as business skills. So, it's vital that, in terms of integration, those contributions can be made. So, we provide the information on access to health, education and employment, and the website also has translation text-to-speech software to ensure the site is accessible to people seeking sanctuary and now joining us in Wales, integrating and, of course, contributing in so many ways. We need to use their skills.

We have, for many, many years, supported refugee doctors as well, who are now part of our NHS. But, I'd have to say, the right to work is a crucial issue that I've raised on many occasions with the UK Government immigration Ministers, indeed jointly with my colleagues from Scottish Government. It is vital that we enable our refugees to work and bring their skill set, as well as access new skills in Wales.

Diolch am eich cwestiwn defnyddiol iawn. Mae Llywodraeth Cymru yn ariannu gwasanaethau cynghori ac eirioli hollbwysig i bobl sy’n ceisio noddfa. A dweud y gwir, yn ddiweddar, dyfarnwyd cyllid i gonsortiwm a arweinir gan Gyngor Ffoaduriaid Cymru ar gyfer y gwasanaeth cymorth i geiswyr noddfa, ac mae hwn yn wasanaeth olynol i'r rhaglen hawliau lloches, a ariannwyd gennym dros y tair blynedd diwethaf. Ond mae gennym hefyd ein gwefan noddfa, y byddwch yn ymwybodol ohoni rwy'n siŵr, sy'n darparu gwybodaeth yn benodol ar gyfer pobl a ddaw yma drwy gynlluniau Wcráin, ac Affganistan yn wir. Fel y dywedwch, yn gwbl gywir, y sgiliau sydd yno, y sgiliau sy'n dod, yn enwedig o fis Awst, gyda ffoaduriaid o Affganistan, y sgiliau hynny—cyfieithu, a llawer o setiau sgiliau eraill—. A dweud y gwir, cyfarfûm â rhai o’r ffoaduriaid o Affganistan a oedd gyda ni yn yr Urdd, ac roedd menywod â sgiliau hefyd yn y sector iechyd, yn ogystal â sgiliau busnes. Felly, mae'n hanfodol, ar gyfer integreiddio, fod modd gwneud y cyfraniadau hynny. Felly, rydym yn darparu’r wybodaeth am fynediad at iechyd, addysg a chyflogaeth, ac mae gan y wefan hefyd feddalwedd cyfieithu testun i leferydd er mwyn sicrhau bod y wefan yn hygyrch i bobl sy’n ceisio noddfa ac sy'n ymuno â ni yng Nghymru yn awr, gan integreiddio, a chyfrannu mewn cynifer o ffyrdd wrth gwrs. Mae angen inni ddefnyddio eu sgiliau.

Ers blynyddoedd lawer, rydym wedi cefnogi meddygon sy’n ffoaduriaid hefyd, sydd bellach yn rhan o’n GIG. Ond byddai'n rhaid imi ddweud bod yr hawl i weithio'n fater allweddol a godais droeon gyda Gweinidogion mewnfudo Llywodraeth y DU, ar y cyd, yn wir, â fy swyddogion cyfatebol o Lywodraeth yr Alban. Mae’n hanfodol ein bod yn galluogi ein ffoaduriaid i weithio a defnyddio'u set sgiliau, yn ogystal â chael mynediad at sgiliau newydd yng Nghymru.

13:40
Cwestiynau Heb Rybudd gan Lefarwyr y Pleidiau
Questions Without Notice from Party Spokespeople

Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Joel James. 

Questions now from party spokespeople. The Conservative spokesperson, Joel James. 

Thank you, Llywydd. Minister, do you agree with the Older People's Commissioner for Wales's analysis of the recent High Court rulings on testing in care homes during COVID-19?

Diolch, Lywydd. Weinidog, a ydych yn cytuno â dadansoddiad Comisiynydd Pobl Hŷn Cymru o ddyfarniadau diweddar yr Uchel Lys ar brofi mewn cartrefi gofal yn ystod COVID-19?

This is a question that—. Indeed, the First Minister responded to these questions yesterday, and, of course, all these issues will be dealt with by the independent inquiry. 

Mae hwn yn gwestiwn sydd—. Yn wir, ymatebodd y Prif Weinidog i’r cwestiynau hyn ddoe, ac wrth gwrs, bydd yr ymchwiliad annibynnol yn mynd i'r afael â’r holl faterion hyn.

Thank you. It's a shame, Minister, that you continue to peddle the lines of your First Minister, and the previous health Minister, who seem to think that the Welsh Government's actions or inaction during COVID-19 should have little consequence. It should be remembered that Wales was a full two weeks behind England before your Government introduced blanket testing in care homes, and I remind the Senedd that the older people's commissioner has recently said that the High Court ruling underlines the need for a Wales-specific public inquiry to examine the impact of decisions made by the Welsh Government, and provide people with the much-needed answers they're looking for. Your refusal to have a Wales-specific public inquiry suggests you're happy with the status quo. Will you stand up for older people's rights and place your weight behind the older people's commissioner's call?

Diolch. Mae’n drueni, Weinidog, eich bod yn parhau i ailadrodd llinellau eich Prif Weinidog, a’r cyn-Weinidog iechyd, sydd fel pe baent yn meddwl na ddylai gweithredoedd neu ddiffyg gweithredu Llywodraeth Cymru yn ystod COVID-19 arwain at unrhyw ganlyniadau o sylwedd. Dylid cofio bod Cymru bythefnos gyfan ar ôl Lloegr cyn i’ch Llywodraeth gyflwyno profion cyffredinol mewn cartrefi gofal, ac rwy'n atgoffa'r Senedd fod y comisiynydd pobl hŷn wedi dweud yn ddiweddar fod dyfarniad yr Uchel Lys yn tanlinellu’r angen am ymchwiliad cyhoeddus penodol i Gymru er mwyn archwilio effaith y penderfyniadau a wnaed gan Lywodraeth Cymru, a darparu atebion mawr eu hangen i'r bobl sy'n chwilio amdanynt. Mae eich penderfyniad i wrthod cynnal ymchwiliad cyhoeddus penodol i Gymru yn awgrymu eich bod yn fodlon â'r sefyllfa bresennol. A wnewch chi sefyll dros hawliau pobl hŷn a chefnogi galwad y comisiynydd pobl hŷn?

Well, I'm very pleased to have regular meetings with the older people's commissioner. In fact, I met with the older people's commissioner only a few weeks ago, and the topics that she wanted to raise with me were ways in which we could improve older people's rights in Wales, and we discussed a range of ways in which we can do that. She was very pleased that we said that we were going to not only boost the access to pensioner credit campaign, which is crucial to the rights of older people in Wales, but also look at issues, for example, like ensuring that our violence against women, domestic abuse and sexual violence strategy also addresses issues relating to elder abuse. 

It's critically important that the older people's commissioner stands up for the rights of older people in Wales. She is an independent commissioner. And, in my role, and indeed, the Deputy Minister for Social Services, we not only listen to the issues of the older people's commissioner, specifically around those policy areas we know, like the cost of living, which, of course, the Tory Government is making so hard for older people, but we're actually responding to those key issues she raises.

Wel, rwy’n falch iawn o gael cyfarfodydd rheolaidd gyda’r comisiynydd pobl hŷn. A dweud y gwir, cyfarfûm â’r comisiynydd pobl hŷn ychydig wythnosau’n ôl yn unig, a’r pynciau yr oedd hi am eu codi gyda mi oedd ffyrdd y gallem wella hawliau pobl hŷn yng Nghymru, a buom yn trafod amrywiaeth o ffyrdd y gallwn wneud hynny. Roedd yn falch iawn ein bod wedi dweud y byddem nid yn unig yn hybu’r ymgyrch mynediad at gredyd pensiwn, sy’n hollbwysig i hawliau pobl hŷn yng Nghymru, ond hefyd yn edrych ar faterion fel sicrhau er enghraifft fod ein strategaeth trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol hefyd yn mynd i'r afael â materion sy'n gysylltiedig â cham-drin pobl hŷn.

Mae'n hollbwysig fod y comisiynydd pobl hŷn yn sefyll dros hawliau pobl hŷn yng Nghymru. Mae hi'n gomisiynydd annibynnol. Ac yn fy rôl i, ac yn wir, y Dirprwy Weinidog Gwasanaethau Cymdeithasol, rydym nid yn unig yn gwrando ar faterion a godir gan y comisiynydd pobl hŷn, yn benodol ynghylch y meysydd polisi y gwyddom amdanynt, fel costau byw, y mae’r Llywodraeth Dorïaidd, wrth gwrs, yn eu gwneud mor anodd i bobl hŷn, rydym hefyd yn ymateb i'r materion allweddol y mae'n eu codi.

Thank you, Minister, for your comments, but I think many people will still be disappointed with the response you've given. 

Turning to another topic, in the news, we have heard time and time again about just how cash-strapped the Future Generations Commissioner for Wales thinks her budget is. But we then see her wasting money on universal basic income feasibility studies and research into a four-day working week. Only recently, I was scrolling through social media when I stumbled across a music video about the future generations commissioner and the work her office does. I wouldn't even like to imagine how much money was spent on that, and it was quite a cringeworthy video, I must say. Minister, in light of the commissioner's comments about being strapped for cash, do you agree that splashing out on a music video is not the best use of her budget, funded by the Welsh taxpayer? Thank you. 

Diolch am eich sylwadau, Weinidog, ond credaf y bydd llawer o bobl yn dal yn siomedig â’r ymateb a roesoch.

Gan droi at bwnc arall, yn y newyddion, rydym wedi clywed dro ar ôl tro pa mor brin o arian yw cyllideb Comisiynydd Cenedlaethau'r Dyfodol Cymru yn ei thyb hi. Ond fe’i gwelwn wedyn yn gwastraffu arian ar astudiaethau o ddichonoldeb incwm sylfaenol cyffredinol ac ymchwil i wythnos waith pedwar diwrnod. Roeddwn yn sgrolio drwy’r cyfryngau cymdeithasol yn ddiweddar pan welais fideo cerddoriaeth am gomisiynydd cenedlaethau’r dyfodol a’r gwaith y mae ei swyddfa'n ei wneud. Ni fyddwn yn hoffi dychmygu faint o arian a wariwyd ar hynny, a gwnaeth y fideo i mi wingo, mae'n rhaid imi ddweud. Weinidog, yng ngoleuni sylwadau’r comisiynydd ynglŷn â bod yn brin o arian, a ydych yn cytuno nad gwario arian mawr ar fideo cerddoriaeth yw’r defnydd gorau o’i chyllideb, fideo y talwyd amdano gan drethdalwyr Cymru? Diolch.

Well, I'm very pleased from the response that I get to the well-being of future generations legislation and, indeed, the appointment of a strong independent commissioner. And I just wondered whether you also would like to reflect on the points that she made only earlier this week, which I think are very relevant to all of us here in this Chamber. In the last few days, the future generations commissioner, Sophie Howe, and, indeed, Laura Anne Jones, shared their own stories of sexism whilst in public life. I know, unfortunately, there are many colleagues in this Chamber who will have their own examples to share. And it was very brave of the future generations commissioner, and, indeed, colleagues across all parties in this Chamber, to come out with this. I'm proud of the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 and the record of the commissioner. The well-being of future generations agenda is permeating and driving continuous improvement in how Government and public bodies work. This is about future generations expecting a better quality of life on a healthy planet. This is pioneering legislation, which is now being reflected across the world. 

Wel, rwy’n falch iawn o’r ymateb a gaf i ddeddfwriaeth llesiant cenedlaethau’r dyfodol, ac yn wir, i benodi comisiynydd annibynnol cryf. Ac roeddwn yn meddwl tybed a hoffech ystyried hefyd y pwyntiau a wnaeth yn gynharach yr wythnos hon, sydd, yn fy marn i, yn berthnasol iawn i bob un ohonom yma yn y Siambr. Dros y dyddiau diwethaf, mae comisiynydd cenedlaethau’r dyfodol, Sophie Howe, ac yn wir, Laura Ann-Jones, wedi rhannu eu straeon eu hunain am rywiaeth mewn bywyd cyhoeddus. Gwn, yn anffodus, y bydd gan lawer o gyd-Aelodau yn y Siambr hon eu henghreifftiau eu hunain i’w rhannu. Ac roedd comisiynydd cenedlaethau'r dyfodol, a chyd-Aelodau ar draws pob plaid yn y Siambr hon yn wir, yn ddewr iawn i sôn am hyn. Rwy’n falch o Ddeddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015 a chyflawniad y comisiynydd. Mae agenda llesiant cenedlaethau’r dyfodol yn treiddio ac yn ysgogi gwelliant parhaus yn y ffordd y mae’r Llywodraeth a chyrff cyhoeddus yn gweithio. Mae a wnelo hyn â chenedlaethau'r dyfodol yn disgwyl ansawdd bywyd gwell ar blaned iach. Mae hon yn ddeddfwriaeth arloesol, sydd bellach yn cael ei hadlewyrchu ledled y byd.

13:45

Llefarydd Plaid Cymru, Sioned Williams. 

Plaid Cymru spokesperson, Sioned Williams. 

Diolch, Llywydd. Minister, the oil and gas companies are making obscene record-breaking profits, billions upon billions of pounds. It's really hard to stomach and certainly feels unacceptable, while we are witnessing a cost-of-living crisis in Wales on a scale that is difficult to comprehend. Citizens Advice Cymru estimate that more than one in five people in Wales won't have enough money left after paying essential bills to pay for the predicted further rise in energy prices in October. The latest fuel poverty estimates show that 98 per cent of low-income households are living in fuel poverty, and a staggering 41 per cent of low-income households are said to be living in severe fuel poverty. It was unbelievable and, frankly, disgusting to hear Boris Johnson say yesterday that there isn't a magic solution for families in need, when the UK Government has failed to use the power and resources it has available to support people when they need it most.

The attempts the Welsh Government has made to mitigate this crisis are welcome, with measures such as the winter fuel support scheme. I'm sure the Minister agrees with me it's crucial that payments available from Welsh Government reach all eligible households. Therefore, could the Minister, please, provide an update on the level of uptake of the winter fuel support scheme? What lessons have been learnt for the future roll-out of the future scheme, which she has announced to be launched in the autumn? And is it the Minister's intention to make payments ahead of October to help stop people going without heat and power in the coldest months?  

Diolch, Lywydd. Weinidog, mae’r cwmnïau olew a nwy yn gwneud mwy o elw nag erioed, biliynau a biliynau o bunnoedd anweddus. Mae'n anodd iawn ei stumogi, ac yn sicr, mae'n teimlo'n annerbyniol wrth inni brofi argyfwng costau byw yng Nghymru ar raddfa sy'n anodd ei hamgyffred. Mae Cyngor ar Bopeth Cymru yn amcangyfrif na fydd gan fwy nag un o bob pump o bobl yng Nghymru ddigon o arian yn weddill ar ôl talu biliau hanfodol i dalu am y cynnydd pellach a ragwelir ym mhrisiau ynni ym mis Hydref. Mae’r amcangyfrifon tlodi tanwydd diweddaraf yn dangos bod 98 y cant o aelwydydd incwm isel yn byw mewn tlodi tanwydd, a dywedir bod nifer syfrdanol o aelwydydd incwm isel, 41 y cant, yn byw mewn tlodi tanwydd difrifol. Roedd yn anghredadwy, ac a dweud y gwir, yn ffiaidd clywed Boris Johnson yn dweud ddoe nad oes ateb hud ar gael i deuluoedd mewn angen, pan fo Llywodraeth y DU wedi methu defnyddio’r pŵer a’r adnoddau sydd ganddynt i roi cymorth i bobl ar yr adeg y maent ei angen fwyaf.

Mae ymdrechion Llywodraeth Cymru i liniaru’r argyfwng hwn, gyda mesurau fel cynllun cymorth tanwydd y gaeaf, i’w croesawu. Rwy'n siŵr fod y Gweinidog yn cytuno â mi ei bod yn hollbwysig fod y taliadau sydd ar gael gan Lywodraeth Cymru yn cyrraedd pob cartref cymwys. Felly, a allai’r Gweinidog roi’r wybodaeth ddiweddaraf i ni, os gwelwch yn dda, am y nifer sydd wedi manteisio ar gynllun cymorth tanwydd y gaeaf? Pa wersi a ddysgwyd ar gyfer cyflwyno’r cynllun yn y dyfodol, wedi iddi gyhoeddi y bydd yn cael ei lansio yn yr hydref? Ac ai bwriad y Gweinidog yw gwneud taliadau cyn mis Hydref i helpu i atal pobl rhag mynd heb wres a thrydan yn ystod y misoedd oeraf?

Diolch yn fawr, Sioned Williams, for those important questions. I'm sure you would join with me, as you have already expressed, in our disgust with the way the Prime Minister responded yesterday—disgust with the way that he talked about people without any understanding of what people's lives were really like. He couldn't answer the question when asked, 'What do you think about someone who is actually only able to have one meal a day and who travels in a bus in order to keep warm with their free bus pass?' But it's crucial that we do what we can in the Welsh Government.

On our winter fuel support scheme, we're now with the local government elections, and as soon as those are through, we will get the latest figures on the take-up of the winter fuel support scheme. We're going to extend eligibility, and we will, of course—we've just been talking about pensioners—be looking not just in terms of those on pension credit, but wider eligibility in terms of the take-up. Because I want to make sure that we can get that funding straight into the pockets of those who need it through this terrible crisis in terms of fuel poverty.

Also, next week, I'm having a meeting—a round-table—on tackling food poverty as well, because this is all part of the cost-of-living crisis, to look at what we can do, and to understand the ways in which foodbanks and those organisations who are tackling food poverty are also engaging with tackling fuel poverty as well, and looking at ways in which fuel vouchers, for example, can also be part of the way in which we'll support. I would just say on Citizens Advice, it's so important, the role that they play in terms of Claim What's Yours for every benefit, which is on UK benefit take-up. But we are pressing them. 

Diolch yn fawr am eich cwestiynau pwysig, Sioned Williams. Rwy’n siŵr y byddech yn ymuno â mi, fel y mynegwyd gennych eisoes, i ffieiddio at y ffordd yr ymatebodd Prif Weinidog y DU ddoe—ffieiddio at y ffordd y siaradodd am bobl heb unrhyw ddealltwriaeth o fywydau pobl mewn gwirionedd. Ni allai ateb y cwestiwn pan ofynnwyd iddo, 'Beth yw eich barn am rywun sydd ond yn gallu cael un pryd y dydd ac sy'n teithio mewn bws er mwyn cadw'n gynnes gyda'u tocyn bws am ddim?' Ond mae'n hollbwysig ein bod yn gwneud yr hyn a allwn yn Llywodraeth Cymru.

Ar ein cynllun cymorth tanwydd y gaeaf, mae gennym yr etholiadau llywodraeth leol ar hyn o bryd, a chyn gynted ag y bydd y rheini wedi bod, byddwn yn edrych ar y ffigurau diweddaraf ar y nifer sydd wedi manteisio ar gynllun cymorth tanwydd y gaeaf. Rydym am ymestyn cymhwysedd, ac wrth gwrs—rydym newydd fod yn siarad am bensiynwyr—byddwn yn edrych nid yn unig ar bobl sydd ar gredyd pensiwn, ond ar gymhwysedd ehangach o ran y nifer sy'n manteisio ar y cynllun. Oherwydd mewn perthynas â thlodi tanwydd, rwy'n awyddus i sicrhau y gallwn roi'r cyllid hwnnw’n syth ym mhocedi’r rheini sydd ei angen drwy’r argyfwng ofnadwy hwn.

Hefyd, yr wythnos nesaf, byddaf yn cael cyfarfod—cyfarfod bord gron—ar drechu tlodi bwyd hefyd, gan fod hyn oll yn rhan o'r argyfwng costau byw, i edrych ar yr hyn y gallwn ei wneud, ac i ddeall y ffyrdd y mae banciau bwyd a’r sefydliadau sy’n ceisio trechu tlodi bwyd hefyd yn ceisio trechu tlodi tanwydd, ac yn edrych ar ffyrdd y gall talebau tanwydd hefyd, er enghraifft, fod yn rhan o’r ffordd y byddwn yn eu cefnogi. Ar Cyngor ar Bopeth, rwyf am ddweud eu bod mor bwysig, y rôl y maent yn ei chwarae gyda Hawliwch yr Hyn sy’n Ddyledus i Chi ar gyfer pob budd-dal, sy'n ymwneud â hawlio budd-daliadau'r DU. Ond rydym yn pwyso arnynt.

Diolch, Weinidog. One of the aims of the Government's UBI pilot scheme is to enhance support available to young people who are leaving care in an attempt to tackle poverty and address inequality. Innovative and radical measures, such as UBI, are key in tackling the cost-of-living crisis. But Barnardo's Cymru, while welcoming the scheme, has raised some questions in relation to sustainable housing. Young people leaving care often access semi-independent accommodation, such as flats in a complex, but this sort of semi-independent accommodation is expensive to run and, as such, rents can be high. For many people leaving care, rent would be paid directly to landlords of this type of accommodation via housing benefit. However, people taking part in the basic income pilot will have reduced benefits as a result of their income. So, Minister, Welsh Government must ensure that participants in the pilot are financially supported to access the best possible support and accommodation. How will the Government ensure participants are not financially disincentivised from accessing supported housing?

Diolch, Weinidog. Un o nodau cynllun peilot incwm sylfaenol cyffredinol y Llywodraeth yw gwella'r cymorth sydd ar gael i bobl ifanc sy'n gadael gofal mewn ymgais i drechu tlodi a mynd i'r afael ag anghydraddoldeb. Mae mesurau arloesol a radical, fel incwm sylfaenol cyffredinol, yn allweddol wrth fynd i'r afael â'r argyfwng costau byw. Ond mae Barnardo’s Cymru, er eu bod yn croesawu’r cynllun, wedi codi rhai cwestiynau mewn perthynas â thai cynaliadwy. Mae pobl ifanc sy’n gadael gofal yn aml yn cael mynediad at lety lled-annibynnol, fel fflatiau mewn cyfadeilad, ond mae’r math hwn o lety lled-annibynnol yn ddrud i’w redeg, ac o'r herwydd, gall rhenti fod yn uchel. I lawer o bobl sy'n gadael gofal, byddai rhent yn cael ei dalu'n uniongyrchol i landlordiaid y math hwn o lety drwy fudd-dal tai. Fodd bynnag, bydd y rheini sy'n cymryd rhan yn y cynllun peilot incwm sylfaenol yn cael llai o fudd-daliadau o ganlyniad i'w hincwm. Felly, Weinidog, mae'n rhaid i Lywodraeth Cymru sicrhau bod y rheini sy’n cymryd rhan yn y cynllun peilot yn cael cymorth ariannol i gael y gefnogaeth a’r llety gorau posibl. Sut y bydd y Llywodraeth yn sicrhau nad yw'r rheini sy’n rhan o'r cynllun yn cael eu datgymell yn ariannol rhag cael mynediad at dai â chymorth?

13:50

I'm very grateful, as I have said before, for your support and for your party's support for our UBI pilot. We're in the stages now of ensuring that we scope the pilot, particularly working with young people themselves, care experienced young people, to make sure that we get this right in terms of their needs and expectations. What is very important about the pilot is that it is unconditional. They will be getting their funding but also support in terms of the way that they can then access housing, access jobs, training and education. The basic income pilot is focused, of course, on those leaving care from 18. It's going to be launched in this financial year, and it is going to provide that cohort with £1,600 per month for a duration of 24 months. This should make a significant and positive change to participants' lives. Also, we need to recognise what this means in terms of their access to funding and to other benefits—in terms of housing benefits, for example. But I will look at that particular point that you've raised with me, because this is a crucial time in terms of us moving forward and indeed scoping our evaluation of the basic income pilot, which will be crucial in terms of lessons learnt.

Rwy’n ddiolchgar iawn, fel rwyf wedi’i ddweud o’r blaen, am eich cefnogaeth ac am gefnogaeth eich plaid i’n cynllun peilot incwm sylfaenol cyffredinol. Ar hyn o bryd, rydym yn ceisio sicrhau ein bod yn cwmpasu'r cynllun peilot, yn enwedig wrth weithio gyda phobl ifanc eu hunain, pobl ifanc sydd â phrofiad o ofal, i sicrhau ein bod yn gwneud hyn yn gywir mewn perthynas â'u hanghenion a'u disgwyliadau. Yr hyn sy’n bwysig iawn am y cynllun peilot yw ei fod yn ddiamod. Byddant yn cael eu cyllid ond hefyd yn cael cymorth o ran y ffordd y gallant gael mynediad yn sgil hynny at dai, at swyddi, hyfforddiant ac addysg. Mae'r cynllun peilot incwm sylfaenol yn canolbwyntio, wrth gwrs, ar rai sy'n gadael gofal o 18 oed ymlaen. Bydd yn cael ei lansio yn y flwyddyn ariannol hon, a bydd yn darparu £1,600 y mis i'r garfan honno am gyfnod o 24 mis. Dylai hyn wneud gwahaniaeth sylweddol a chadarnhaol i fywydau'r rheini sy'n cymryd rhan. Hefyd, mae angen inni nodi'r hyn y mae'n ei olygu i'w gallu i gael cyllid a budd-daliadau eraill—budd-daliadau tai, er enghraifft. Ond byddaf yn edrych ar y pwynt penodol a grybwyllwyd gennych, gan fod hon yn adeg hollbwysig wrth inni fwrw ymlaen i gwmpasu ein gwerthusiad o'r cynllun peilot incwm sylfaenol, a fydd yn hollbwysig i weld pa wersi a ddysgwyd.

Hawliau Cyfartal i Blant ag Anableddau
Equal Rights for Children with Disabilities

3. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i sicrhau hawliau cyfartal i blant ag anableddau? OQ57955

3. What steps is the Welsh Government taking to ensure equal rights for children with disabilities? OQ57955

The Welsh Government has led the way in promoting children's rights through our practical commitment to the principles enshrined in the United Nations Convention on the Rights of the Child. We aim to ensure that all children have their individual needs met, thus enabling them to have equality of opportunity.

Mae Llywodraeth Cymru wedi arwain y ffordd wrth hyrwyddo hawliau plant drwy ein hymrwymiad ymarferol i’r egwyddorion a ymgorfforir yng Nghonfensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau’r Plentyn. Ein nod yw sicrhau bod anghenion unigol pob plentyn yn cael eu diwallu, gan eu galluogi i gael cyfle cyfartal.

Thank you. On 9 February this year, I did highlight to our Senedd that, despite all children having the right to play as enshrined in the United Nations Convention on the Rights of the Child, and section 11 of the Children and Families (Wales) Measure 2010 requiring local authorities to have regard to the needs of children who are disabled persons in relation to the sufficiency of play opportunities, there are still, Minister, many playgrounds across Wales that simply don't have a single suitable facility for a child with a disability. You stated at the time, and I quote:

'I certainly will be taking this up and exploring this, particularly with the Deputy Minister for Social Services'.

Three months on, can you confirm what discussions have taken place with the Deputy Minister and would you advise us what additional steps will be taken to ensure that not a single child is deprived of their right to play in Wales? Diolch.

Diolch. Ar 9 Chwefror eleni, nodais wrth ein Senedd, er bod gan bob plentyn hawl i chwarae fel y’i hymgorfforir yng Nghonfensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau’r Plentyn, ac er bod adran 11 o Fesur Plant a Theuluoedd (Cymru) 2010 yn ei gwneud yn ofynnol i awdurdodau lleol ystyried anghenion plant sy’n anabl mewn perthynas â digonolrwydd cyfleoedd chwarae, fod llawer o feysydd chwarae ledled Cymru o hyd, Weinidog, heb unrhyw gyfleusterau addas ar gyfer plentyn ag anabledd. Fe ddywedoch chi ar y pryd:

'yn sicr, byddaf yn mynd i’r afael â hyn ac yn archwilio'r mater, yn enwedig gyda’r Dirprwy Weinidog Gwasanaethau Cymdeithasol'.

Dri mis yn ddiweddarach, a wnewch chi gadarnhau pa drafodaethau a gafwyd gyda’r Dirprwy Weinidog, ac a wnewch chi ddweud wrthym pa gamau ychwanegol a gymerir i sicrhau nad oes unrhyw blant yn cael eu hamddifadu o’u hawl i chwarae yng Nghymru? Diolch.

Diolch, Janet. This is a very important question. Children's rights are enshrined in Welsh law through the Rights of Children and Young Persons (Wales) Measure 2011. That does mean that, whenever we use any of our powers to make a decision, we must consider the impact on children. Of course, that includes the right of all children to play and also recognising those rights in terms of their physical, cognitive and emotional development. This is about continuing our commitment to improve opportunities for all children and young people to play in safety—

Diolch, Janet. Mae hwn yn gwestiwn pwysig iawn. Mae hawliau plant wedi’u hymgorffori yng nghyfraith Cymru drwy Fesur Hawliau Plant a Phobl Ifanc (Cymru) 2011. Golyga hynny, pryd bynnag y byddwn yn defnyddio unrhyw un o’n pwerau i wneud penderfyniad, fod yn rhaid inni ystyried yr effaith ar blant. Wrth gwrs, mae hynny’n cynnwys hawl pob plentyn i chwarae yn ogystal â chydnabod yr hawliau hynny mewn perthynas â'u datblygiad corfforol, gwybyddol ac emosiynol. Mae hyn yn ymwneud â pharhau â’n hymrwymiad i wella cyfleoedd i bob plentyn a pherson ifanc chwarae’n ddiogel—

Of course, this is a message—if I'm allowed to continue—that local authorities are required to ensure sufficient play opportunities for all children in line with the provisions under section 11 of the Children and Families (Wales) Measure 2010, a specific provision for the needs of disabled children, and 'Planning Policy Wales' has a clear requirement that recreation and play spaces should be provided. So, I'm sure you will be checking out your local authority's play sufficiency assessment each year. There's one due at the end of June this year.

Wrth gwrs, y neges—os caf barhau—yw ei bod yn ofynnol i awdurdodau lleol sicrhau cyfleoedd chwarae digonol i bob plentyn yn unol â darpariaethau adran 11 o Fesur Plant a Theuluoedd (Cymru) 2010, darpariaeth benodol ar gyfer anghenion plant anabl, ac mae 'Polisi Cynllunio Cymru' yn cynnwys gofyniad clir y dylid darparu mannau hamdden a chwarae. Felly, rwy’n siŵr y byddwch yn edrych ar asesiad o ddigonolrwydd cyfleoedd chwarae eich awdurdod lleol bob blwyddyn. Mae disgwyl un ddiwedd mis Mehefin eleni.

Ymosodiad Rwsia ar Wcráin
The Russian Invasion of Ukraine

4. A wnaiff y Gweinidog amlinellu sut mae Cymru'n cyflawni ei dyletswyddau i'r rheini sy'n ffoi rhag ymosodiad Rwsia ar Wcráin? OQ57947

4. Will the Minister outline how Wales is fulfilling its duties to those fleeing the Russian invasion of Ukraine? OQ57947

Thank you, Altaf Hussain. I provided an oral statement yesterday to update Senedd Members on our approach to supporting Ukrainian sanctuary seekers. We're continuing to demonstrate our nation of sanctuary vision as a supersponsor by putting in place support and urging improvements to UK Government processes.

Diolch, Altaf Hussain. Gwneuthum ddatganiad llafar ddoe i roi’r wybodaeth ddiweddaraf i Aelodau’r Senedd am ein dull o gefnogi ceiswyr noddfa o Wcráin. Rydym yn parhau i arddangos ein gweledigaeth cenedl noddfa fel uwch-noddwr drwy roi cymorth ar waith ac annog gwelliannau i brosesau Llywodraeth y DU.

Thank you, Minister. Minister, Wales, along with the rest of the UK, is showing once again that we are a country that welcomes those fleeing conflict. The Russian invasion of Ukraine, in addition to appalling war crimes that have been committed by the Russian state, have displaced millions of people who are in need of a home. Wales is right to welcome as many as we can. So, would the Minister now confirm how many people we are hoping to help and what provision we have made to house and support those who will soon be in our care? Thank you, Minister.

Diolch. Weinidog, mae Cymru, ynghyd â gweddill y DU, yn dangos unwaith eto ein bod yn wlad sy’n croesawu’r rheini sy’n ffoi rhag gwrthdaro. Mae ymosodiad Rwsia ar Wcráin, yn ogystal â'r troseddau rhyfel echrydus a gyflawnwyd gan wladwriaeth Rwsia, wedi dadleoli miliynau o bobl ac mae arnynt angen cartref. Mae Cymru’n iawn i groesawu cymaint ohonynt ag y gallwn. Felly, a wnaiff y Gweinidog gadarnhau faint o bobl y gobeithiwn eu helpu a pha ddarpariaeth a wnaed gennym i gartrefu a chefnogi’r rheini a fydd yn ein gofal cyn bo hir? Diolch, Weinidog.

13:55

Thank you very much. I made clear in my statement yesterday the statistics that were published formally by the four nations, with the UK Government and Scottish Government, last Thursday, and they will be updated tomorrow. There were 2,300 visas issued where the sponsor was from Wales as of last Thursday, 1,650 sponsored by individuals, and 670 sponsored by the Welsh Government as a supersponsor. We've already said—I think it was in my very opening statement—that we are ready to welcome in our welcome centres. We have welcome centres ready and open, giving refuge to Ukrainian refugees. I also thank all those households who are sponsoring through the Homes for Ukraine scheme. There are also many others who have come through the families scheme, and as I said yesterday, unfortunately the Home Office can give us no information about how many, who they are, in terms of families with UK links, but we know they got here first in terms of getting visas. There is no funding for support for people in those schemes, and, indeed, there's a lot of pressure on our local authorities, but they're willing and able and are stepping up to reach and support all those Ukrainian refugees that are joining us here in Wales. But, the delays are unacceptable; the lack of funding has to be addressed by the UK Government.

Diolch yn fawr iawn. Yn fy natganiad ddoe, nodais yn glir yr ystadegau a gyhoeddwyd yn ffurfiol gan y pedair gwlad, gyda Llywodraeth y DU a Llywodraeth yr Alban, ddydd Iau diwethaf, a byddant yn cael eu diweddaru yfory. Erbyn dydd Iau diwethaf, roedd 2,300 o fisâu wedi'u rhoi lle'r oedd y noddwr yn dod o Gymru, gyda 1,650 wedi'u noddi gan unigolion, a 670 wedi’u noddi gan Lywodraeth Cymru fel uwch-noddwr. Rydym eisoes wedi dweud—yn fy natganiad agoriadol, rwy'n credu—ein bod yn barod i groesawu yn ein canolfannau croeso. Mae gennym ganolfannau croeso yn barod ac ar agor, i roi lloches i ffoaduriaid o Wcráin. Diolch hefyd i’r holl aelwydydd sy’n noddi drwy gynllun Cartrefi i Wcráin. Mae llawer o rai eraill hefyd wedi dod drwy’r cynllun teuluoedd, ac fel y dywedais ddoe, yn anffodus, ni all y Swyddfa Gartref roi unrhyw wybodaeth i ni ynglŷn â faint ohonynt, pwy ydynt, o ran teuluoedd â chysylltiadau â’r DU, ond gwyddom eu bod wedi cyrraedd yma yn gyntaf mewn perthynas â chael fisâu. Nid oes cyllid ar gyfer rhoi cymorth i bobl yn y cynlluniau hynny, ac yn wir, mae llawer o bwysau ar ein hawdurdodau lleol, ond maent yn fodlon ac yn abl ac yn camu i'r adwy er mwyn cyrraedd a chefnogi'r holl ffoaduriaid o Wcráin sy'n ymuno â ni yma yng Nghymru. Ond mae’r oedi'n annerbyniol; mae’n rhaid i Lywodraeth y DU fynd i’r afael â’r diffyg cyllid.

Minister, I want to thank you again for your updates on this matter and your commitment to helping the sponsors who have been so stressed and anxious to ensure that their guests arrive here safely, as well as Welsh Government's commitment to ensuring that Wales is a nation of sanctuary. The UK Government Homes for Ukraine scheme has established a system that puts responsibility on everyone else other than those in Westminster. Sponsors in Bridgend have told me that they have felt abandoned after signing up to the UK Government scheme. A local charity, the Bridgend mentoring scheme and community centre the Zone are aiming to co-ordinate a drop-in cafe so that Ukrainian guests and local sponsors can come together and access services and support. But, third sector organisations and community support groups need the funding to provide this service. So, Minister, what considerations have been given to ensuring that third sector and community groups are supported to successfully run these services? 

Weinidog, hoffwn ddiolch i chi eto am roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni ar y mater hwn a’ch ymrwymiad i helpu’r noddwyr sydd wedi bod o dan gymaint o bwysau ac mor awyddus i sicrhau bod eu gwesteion yn cyrraedd yma’n ddiogel, yn ogystal ag ymrwymiad Llywodraeth Cymru i sicrhau bod Cymru’n genedl noddfa. Mae cynllun Cartrefi i Wcráin Llywodraeth y DU wedi sefydlu system sy’n rhoi'r cyfrifoldeb ar bawb arall heblaw'r rheini sydd yn San Steffan. Mae noddwyr ym Mhen-y-bont ar Ogwr wedi dweud wrthyf eu bod yn teimlo eu bod wedi'u gadael ar eu pen eu hunain ar ôl ymrwymo i gynllun Llywodraeth y DU. Mae elusen leol, cynllun mentora Pen-y-bont ar Ogwr a chanolfan gymunedol y Zone yn bwriadu cydlynu caffi galw heibio er mwyn i westeion o Wcráin a noddwyr lleol ddod ynghyd a chael mynediad at wasanaethau a chymorth. Ond mae angen y cyllid ar fudiadau trydydd sector a grwpiau cymorth cymunedol i ddarparu’r gwasanaeth hwn. Felly, Weinidog, pa ystyriaeth a roddwyd i sicrhau bod y trydydd sector a grwpiau cymunedol yn cael eu cynorthwyo i redeg y gwasanaethau hyn yn llwyddiannus?

Can I thank Sarah Murphy again for the way in which she has engaged and supported those families and households in her constituency who have, again, reached out and welcomed and supported Ukrainian refugees? There are some inspiring stories that have come through from your constituents. We also have, through our nation of sanctuary website, guidance for sponsors, we've got guidance for local authorities. Also, I'm meeting regularly, and I'm meeting again next week, with the Minister for Refugees, Lord Harrington, and Neil Gray, the Minister, my colleague, from the Scottish Government. The three issues we raise with them are delays in the visas, safeguarding, but also funding. I've already commented on the lack of funding that's coming through. There's less funding coming through the Ukrainian scheme than indeed came through with the Afghan resettlement scheme. There's no funding for health service support, no funding for ESOL support, no funding for the families scheme. And also, in terms of the supersponsor route, as I said, we know that this is a way in which people can come straight, without the risk of being exposed not just to complexity and bureaucracy but also safeguarding issues, to our welcome centres. Can I just say that there are strong third sector links already with the community foundation, which has established a new Croeso fund? One million pounds has come from the Welsh Government, and they're going to support a third sector organisation seeking to integrate any sanctuary seeker in Wales. So, I will share that again in terms of contact with the community foundation nation of sanctuary new fund.

A gaf fi ddiolch eto i Sarah Murphy am y ffordd y mae wedi ymgysylltu a chefnogi’r teuluoedd a’r aelwydydd yn ei hetholaeth sydd, unwaith eto, wedi estyn allan a chroesawu a chefnogi ffoaduriaid o Wcráin? Clywais straeon ysbrydoledig gan eich etholwyr. Drwy ein gwefan cenedl noddfa hefyd, mae gennym ganllawiau i noddwyr, mae gennym ganllawiau i awdurdodau lleol. Hefyd, rwy’n cyfarfod yn rheolaidd, ac rwy’n cyfarfod eto yr wythnos nesaf, â’r Gweinidog Ffoaduriaid, yr Arglwydd Harrington, a Neil Gray, y Gweinidog, fy swyddog cyfatebol, o Lywodraeth yr Alban. Y tri mater yr ydym yn eu codi gyda hwy yw oedi gyda’r fisâu, diogelu, ond cyllid hefyd. Rwyf eisoes wedi gwneud sylwadau ar y diffyg cyllid sy'n cael ei ddarparu. Yn wir, mae llai o arian yn dod drwy gynllun Wcráin nag a ddaeth drwy gynllun adsefydlu dinasyddion Affganistan. Nid oes unrhyw gyllid ar gyfer cymorth gwasanaeth iechyd, nac unrhyw gyllid cymorth Saesneg ar gyfer siaradwyr ieithoedd eraill, nac unrhyw gyllid ar gyfer y cynllun teuluoedd. A hefyd, ar y llwybr uwch-noddwyr, fel y dywedais, gwyddom fod hon yn ffordd y gall pobl ddod yn syth i'n canolfannau croeso heb orfod wynebu cymhlethdod a biwrocratiaeth, a phroblemau diogelu hefyd. A gaf fi ddweud bod cysylltiadau cryf yn y trydydd sector eisoes â’r sefydliad cymunedol, sydd wedi sefydlu cronfa newydd Croeso? Mae £1 filiwn wedi'i ddarparu gan Lywodraeth Cymru, ac maent yn mynd i gefnogi mudiad trydydd sector sy’n integreiddio unrhyw geiswyr noddfa yng Nghymru. Felly, byddaf yn rhannu hynny eto ar gyswllt â chronfa newydd cenedl noddfa'r sefydliad cymunedol.

Y Trydydd Sector
The Third Sector

5. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am rôl sefydliadau'r trydydd sector o ran sicrhau cyfiawnder cymdeithasol yng Nghymru? OQ57968

5. Will the Minister make a statement on the role of third sector organisations in achieving social justice in Wales? OQ57968

14:00

The third sector plays a crucial and unique role in delivering a fair and just Wales, and as we work to avoid the deepening of inequalities in our communities due to the pandemic, we've co-produced with the sector a COVID recovery plan focused on support, relationships and volunteering.

Mae'r trydydd sector yn chwarae rhan hanfodol ac unigryw yn creu Cymru deg a chyfiawn, ac wrth inni weithio i osgoi cynnydd mewn anghydraddoldebau yn ein cymunedau oherwydd y pandemig, rydym wedi cydgynhyrchu cynllun adfer COVID gyda'r sector sy'n canolbwyntio ar gymorth, cysylltiadau a gwirfoddoli.

Thank you, Minister. We're incredibly lucky in Wales to have such a diverse range of services and support provided by the third sector. In Rhondda alone we have Rhondda veterans, Valleys Kids, Men's Sheds, the Arts Factory and RCT Women's Aid, amongst hundreds of others. Since becoming the Senedd Member, I've had the opportunity to visit Barnardo's Better Futures, Wales Air Ambulance and Voices from Care. Each and every one of these charities and community groups provide bespoke support to families and individuals, and each have their own unique relationship with Welsh Government—some needing financial support, others needing advice and guidance, and some will benefit greatly from partnership working with other third sector organisations.

The Wales Council for Voluntary Action have reported an increase in demand for third sector support across Wales, and there is research that suggests that 20 per cent of people approaching GPs will benefit from social prescribing rather than medical support. Knowing this, how will the Minister engage with third sector organisations, groups and charities going forward? And will we see a more comprehensive plan on how we can better support the sector in the future, encompassing financial support, advice and guidance and support to make meaningful partnerships?

Diolch yn fawr, Weinidog. Rydym yn hynod ffodus yng Nghymru i gael ystod mor amrywiol o wasanaethau a chymorth wedi'i ddarparu gan y trydydd sector. Yn y Rhondda yn unig mae gennym gyn-filwyr Rhondda, Plant y Cymoedd, Men's Sheds, y Ffatri Gelf a Cymorth i Fenywod RhCT, ymhlith cannoedd o rai eraill. Ers dod yn Aelod o'r Senedd, rwyf wedi cael cyfle i ymweld â Dyfodol Gwell Barnardo's, Ambiwlans Awyr Cymru a Voices from Care. Mae pob un o'r elusennau a'r grwpiau cymunedol hyn yn darparu cymorth pwrpasol i deuluoedd ac unigolion, ac mae gan bob un ohonynt eu perthynas unigryw eu hunain â Llywodraeth Cymru—gyda rhai angen cymorth ariannol, eraill angen cyngor ac arweiniad, a bydd rhai'n elwa'n fawr o weithio mewn partneriaeth â sefydliadau eraill yn y trydydd sector.

Mae Cyngor Gweithredu Gwirfoddol Cymru wedi nodi cynnydd yn y galw am gymorth gan y trydydd sector ledled Cymru, a cheir ymchwil sy'n awgrymu y bydd 20 y cant o bobl sy'n cysylltu â meddygon teulu yn elwa o bresgripsiynu cymdeithasol yn hytrach na chymorth meddygol. Gan wybod hyn, sut y bydd y Gweinidog yn ymgysylltu â sefydliadau, grwpiau ac elusennau'r trydydd sector wrth symud ymlaen? Ac a fyddwn yn gweld cynllun mwy cynhwysfawr ar sut y gallwn gefnogi'r sector yn well yn y dyfodol, gan gwmpasu cymorth ariannol, cyngor ac arweiniad, a chymorth i wneud partneriaethau ystyrlon?

Thank you to Buffy Williams. As Rhondda Senedd Member, you're so engaged with your community, and that's come through clearly in your question about your links and your visits and your engagement with local organisations—organisations that, actually, are reflected in constituencies across Wales, in terms of their huge contribution in the community. I think the pandemic has shown even more clearly the contribution and role of the third sector and volunteers, and, indeed, that has made a difference, in terms of the way forward with our funding, because we have a third sector support Wales grant that does provide that core funding, not just to the Wales Council for Voluntary Action, but also our county voluntary councils. Every Member of this Senedd will have a county voluntary council that they will be aware of—in your area, of course, it's the Interlink RCT—helping to support the local organisations.

But I think the key point you make, in terms of the way forward for the third sector—the third sector recovery plan is crucial to that. But we work very closely with the funding and compliance committee, with the third sector, to ensure that we can have greater awareness of funding opportunities, priorities for the third sector. And I would say, just finally, that the priority now has been very much focused on how they can help, as they do, as support to communities and vulnerable people with the cost-of-living crisis. We've got to remember that, actually, in your constituency and across Wales, you have Citizens Advice, you have Trussell Trust foodbanks and third sector organisations, as well as credit unions, helping to support families and households and communities with the cost-of-living crisis.

Diolch i Buffy Williams. Fel yr Aelod o'r Senedd dros y Rhondda, rydych yn ymwneud cymaint â'ch cymuned, ac mae hynny wedi dod i'r amlwg yn glir yn eich cwestiwn am eich cysylltiadau a'ch ymweliadau a'ch ymgysylltiad â sefydliadau lleol—sefydliadau fel sydd i'w cael mewn etholaethau ledled Cymru, sy'n gwneud cyfraniad enfawr yn y gymuned. Rwy'n credu bod y pandemig wedi dangos hyd yn oed yn gliriach beth yw cyfraniad a rôl y trydydd sector a gwirfoddolwyr, ac yn wir, mae hynny wedi gwneud gwahaniaeth, o ran y ffordd ymlaen gyda'n cyllid, oherwydd mae gennym grant Cymru ar gyfer cefnogi'r trydydd sector sy'n darparu'r cyllid craidd hwnnw, nid yn unig i Gyngor Gweithredu Gwirfoddol Cymru, ond hefyd i'n cynghorau gwirfoddol sirol. Bydd gan bob Aelod o'r Senedd hon gyngor gwirfoddol sirol y byddant yn gwybod amdano—Interlink RhCT yn eich ardal chi wrth gwrs—sy'n helpu i gefnogi'r sefydliadau lleol.

Ond rwy'n credu mai'r pwynt allweddol a wnewch, o ran y ffordd ymlaen i'r trydydd sector—mae cynllun adfer y trydydd sector yn allweddol i hynny. Ond rydym yn gweithio'n agos iawn gyda'r pwyllgor ariannu a chydymffurfiaeth, gyda'r trydydd sector, i sicrhau y gallwn gael mwy o ymwybyddiaeth o gyfleoedd ariannu, blaenoriaethau ar gyfer y trydydd sector. A hoffwn ddweud, yn olaf, fod y flaenoriaeth yn awr wedi canolbwyntio ar sut y gallant helpu, fel y maent yn ei wneud, fel cymorth i gymunedau a phobl fregus gyda'r argyfwng costau byw. Rhaid inni gofio, yn eich etholaeth chi a ledled Cymru, fod gennych Cyngor ar Bopeth, fod gennych fanciau bwyd Ymddiriedolaeth Trussell a sefydliadau trydydd sector, yn ogystal ag undebau credyd, sy'n helpu i gefnogi teuluoedd ac aelwydydd a chymunedau gyda'r argyfwng costau byw.

I've sat here for 19 years listening to Welsh Government Ministers telling me how they work in partnership and co-production with third sector organisations to achieve social justice in Wales. However, I'm a patron of a charity that supports disabled people across north Wales, but which, despite most of the over 100 new referrals they receive weekly coming from public bodies in north Wales, receives no public funding from any of them. I'm contacted weekly by third sector organisations battling to support people denied by public bodies the voice over their care and support that is their right under the Social Services and Well-being (Wales) Act 2014. When I questioned Age Cymru in committee last week about engagement with regional partnership boards, regarding integrated health and social care support, they replied:

'What we're hearing back from some of the regional organisations is that the level of involvement of older people representation isn't as good as they would like it to be, and through the development of regional partnership boards we'd like to see more meaningful engagement of more older people, and their representatives being involved in those developments'.

Of course, they've been saying that since regional partnership boards first began. So, how and when will you, therefore, turn words into deeds by designing the system backwards, with people and third sector organisations?

Rwyf wedi eistedd yma ers 19 mlynedd yn gwrando ar Weinidogion Llywodraeth Cymru yn dweud wrthyf sut y maent yn gweithio mewn partneriaeth ac yn cydgynhyrchu gyda sefydliadau'r trydydd sector i sicrhau cyfiawnder cymdeithasol yng Nghymru. Fodd bynnag, rwy'n noddwr elusen sy'n cefnogi pobl anabl ledled gogledd Cymru, ond er bod y mwyafrif o'r dros 100 o atgyfeiriadau newydd y maent yn eu derbyn yn wythnosol yn dod gan gyrff cyhoeddus yng ngogledd Cymru, nid ydynt yn cael arian cyhoeddus gan unrhyw un ohonynt. Yn wythnosol, mae sefydliadau'r trydydd sector yn cysylltu â mi i ddweud eu bod yn brwydro i gefnogi pobl y mae cyrff cyhoeddus wedi gwrthod rhoi llais iddynt ynghylch eu gofal a'u cymorth, sef eu hawl o dan Ddeddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014. Pan holais Age Cymru yn y pwyllgor yr wythnos diwethaf ynghylch ymgysylltu â byrddau partneriaeth rhanbarthol, ynglŷn â chymorth iechyd a gofal cymdeithasol integredig, fe wnaethant ateb:

'Yr hyn a glywn yn ôl gan rai o'r sefydliadau rhanbarthol yw nad yw lefel ymwneud cynrychiolwyr pobl hŷn gystal ag yr hoffent iddi fod, a thrwy ddatblygu byrddau partneriaeth rhanbarthol hoffem weld ymgysylltu mwy ystyrlon â mwy o bobl hŷn, a bod eu cynrychiolwyr yn rhan o'r datblygiadau hynny'.

Wrth gwrs, maent wedi bod yn dweud hynny ers i fyrddau partneriaethau rhanbarthol ddechrau. Felly, sut a phryd y byddwch chi'n troi geiriau'n weithredoedd drwy gynllunio'r system am yn ôl, gyda phobl a sefydliadau'r trydydd sector?

Well, of course, for many years we've discussed these issues, Mark Isherwood, and I'm very proud of the fact that the Welsh Government has got a partnership with the third sector, and that I chair a third sector partnership council. I can assure you that that council is made up of representatives, as you are well aware, of all sectors, who raise issues with us not just in terms of policy, but also funding. That's why we have a funding and compliance committee, and that's why we responded—. It is a response as a result of co-production that we've now moved to giving a three-year grant commitment. I know that you would welcome the three-year grant commitments that we're giving to the third sector. It enables them to undertake long-term planning, retaining staff and skills, but also it helps them to develop those crucial long-term partnerships, in terms of the regional boards and consortia, with local authorities and health boards.

I can assure you that the funding is available, and you know that, in terms of funding not just the CVCs, the Wales Council for Voluntary Action, and support for safeguarding, the third sector change fund, support for volunteering, the partnership capacity fund—these are all substantial sums of money coming through our third sector grant scheme. Also I think the community facilities programme is very important to the third sector and, I'm sure, to many of those that you represent, because that's £4.8 million in 2020-21, and it remained open throughout the pandemic, and indeed is open now.

Wel, wrth gwrs, ers blynyddoedd lawer rydym wedi trafod y materion hyn, Mark Isherwood, ac rwy'n falch iawn o'r ffaith bod gan Lywodraeth Cymru bartneriaeth gyda'r trydydd sector, a fy mod yn cadeirio cyngor partneriaeth y trydydd sector. Gallaf eich sicrhau bod y cyngor hwnnw'n cynnwys cynrychiolwyr, fel y gwyddoch yn iawn, o bob sector, sy'n codi materion gyda ni nid yn unig ynghylch polisi, ond hefyd ynghylch cyllid. Dyna pam y mae gennym bwyllgor ariannu a chydymffurfiaeth, a dyna pam y gwnaethom ymateb—. Mae'n ymateb o ganlyniad i gydgynhyrchu ein bod bellach wedi newid i roi ymrwymiad grant tair blynedd. Rwy'n gwybod y byddech yn croesawu'r ymrwymiadau grant tair blynedd yr ydym yn eu rhoi i'r trydydd sector. Mae'n eu galluogi i gynllunio'n hirdymor, gan gadw staff a sgiliau, ond mae hefyd yn eu helpu i ddatblygu partneriaethau hirdymor hanfodol gyda byrddau rhanbarthol a chonsortia, gydag awdurdodau lleol a byrddau iechyd.

Gallaf eich sicrhau bod y cyllid ar gael, ac o ran ariannu nid yn unig y cynghorau gwirfoddol sirol, Cyngor Gweithredu Gwirfoddol Cymru, a chymorth diogelu, cronfa newid y trydydd sector, cymorth i wirfoddoli, cronfa meithrin gallu partneriaeth—mae'r rhain i gyd yn symiau sylweddol o arian sy'n dod drwy ein cynllun grant trydydd sector. Hefyd, rwy'n credu bod y rhaglen cyfleusterau cymunedol yn bwysig iawn i'r trydydd sector ac i lawer o'r rheini yr ydych yn eu cynrychioli, rwy'n siŵr, oherwydd roedd honno'n werth £4.8 miliwn yn 2020-21, ac fe arhosodd ar agor drwy gydol y pandemig, ac mae ar agor yn awr yn wir.

14:05
Effaith Chwyddiant
The Effect of Inflation

6. Pa asesiad y mae'r Gweinidog wedi'i wneud o effaith chwyddiant ar bobl sy'n byw ar incwm isel? OQ57954

6. What assessment has the Minister made of the effect of inflation on people living on low incomes? OQ57954

The surge in inflation combined with higher taxes will result in real living standards decreasing and it will put significant further pressure on household budgets. Welsh Government is doing all it can, with the powers it has, to deliver support for our most vulnerable households in Wales. 

Bydd y cynnydd mewn chwyddiant ynghyd â threthi uwch yn arwain at ostwng safonau byw a bydd yn rhoi pwysau sylweddol pellach ar gyllidebau aelwydydd. Mae Llywodraeth Cymru yn gwneud popeth yn ei gallu, gyda'r pwerau sydd ganddi, i ddarparu cymorth i'n haelwydydd mwyaf bregus yng Nghymru. 

Quoting Jack Monroe:

'I did a £10 food shop in 2012...and re-did the exact same shop'

in 2022,

'and it came to £17.11.'

That's over a 70 per cent increase. Neither the minimum wage nor benefits have gone up anywhere near that level. Even with the change by the Office for National Statistics in its collection of inflation data, the huge increase in food costs is not being fully reflected in the inflation rates. More and more poor people are having to use foodbanks. Seven of the eight wards in my constituency now have a foodbank. What support is the Welsh Government giving to foodbanks?

Rwy'n dyfynnu Jack Monroe:

'Fe brynais werth £10 o fwyd yn 2012... a phrynu'r un peth yn union'

yn 2022,

'ac fe gostiodd £17.11.'

Dyna gynnydd o dros 70 y cant. Nid yw'r isafswm cyflog na budd-daliadau wedi codi'n agos at y lefel honno. Hyd yn oed gyda'r newid gan y Swyddfa Ystadegau Gwladol yn y ffordd y mae'n casglu data chwyddiant, nid yw'r cynnydd enfawr mewn prisiau bwyd yn cael ei adlewyrchu'n llawn yn y cyfraddau chwyddiant. Mae mwy a mwy o bobl dlawd yn gorfod defnyddio banciau bwyd. Mae gan saith o'r wyth ward yn fy etholaeth fanc bwyd erbyn hyn. Pa gymorth y mae Llywodraeth Cymru yn ei roi i fanciau bwyd?

Can I say I really respect the role and contribution of food justice activist Jack Monroe for pointing that out, and just to recognise the impact of Brexit on rising food costs as well, which we certainly responded to and covered yesterday in terms of the First Minister's questions—the impact, and the ways in which this UK Tory Government has had such an adverse impact on people's lives, leading to this cost-of-living crisis? But the answer to your question is that the figures the Trussell Trust published last week showed a network of foodbanks, and 1,341,000 emergency food parcels distributed to people facing financial hardship between 1 April 2021 and 31 March 2022. It's back to eat or stay warm, it's the loss of the £2 million EU transition funding, supporting community food organisations, and 40 grant awards that are now going from Welsh Government to local authorities, third sector groups, schools and churches. 

A gaf fi ddweud fy mod yn parchu rôl a chyfraniad yr ymgyrchydd cyfiawnder bwyd, Jack Monroe, am dynnu sylw at hynny, a chydnabod effaith Brexit ar gostau bwyd cynyddol hefyd, rhywbeth y gwnaethom ymateb iddo a'i grybwyll ddoe yn ystod y cwestiynau i'r Prif Weinidog—yr effaith, a'r ffyrdd y mae'r Llywodraeth Dorïaidd hon yn y DU wedi cael effaith mor andwyol ar fywydau pobl, gan arwain at yr argyfwng costau byw hwn? Ond yr ateb i'ch cwestiwn yw bod y ffigurau a gyhoeddwyd gan Ymddiriedolaeth Trussell yr wythnos diwethaf wedi dangos rhwydwaith o fanciau bwyd, a bod 1,341,000 o barseli bwyd brys wedi'u dosbarthu i bobl sy'n wynebu caledi ariannol rhwng 1 Ebrill 2021 a 31 Mawrth 2022. Mae'n fater o fwyta neu aros yn gynnes, o golli'r £2 filiwn o gyllid pontio'r UE, cefnogi sefydliadau bwyd cymunedol, a 40 o ddyfarniadau grant sydd bellach yn mynd gan Lywodraeth Cymru i awdurdodau lleol, grwpiau'r trydydd sector, ysgolion ac eglwysi. 

Thank you also to the Member for submitting this important question today. Last week, Minister, I attended a Cardiff University webinar, and other Members of the Senedd were there as well, where they shared their evaluation of the policy response to the cost-of-living challenge. They highlighted that one of the disproportionate challenges facing those on lower incomes is of course the inflationary pressures of energy costs, and as we know in Wales we do have an older and less energy-efficient housing stock compared to other parts of the UK. That's backed up by data from the Wales fiscal analysis, which found that 45 per cent of properties in Wales are graded A to C in terms of energy efficiency, compared to 52 per cent of properties elsewhere—having that highest level of energy efficiency. So, in light of this, Minister, what discussions are you having with the Minister for Climate Change to make houses more efficient in Wales, to help with the inflationary pressures of energy costs on those with the lowest incomes?

Diolch hefyd i'r Aelod am gyflwyno'r cwestiwn pwysig hwn heddiw. Yr wythnos diwethaf, Weinidog, fe fynychais un o weminarau Prifysgol Caerdydd, ac roedd Aelodau eraill o'r Senedd yno hefyd, lle'r oeddent yn rhannu eu gwerthusiad o'r ymateb polisi i'r her costau byw. Gwnaethant dynnu sylw at y ffaith mai un o'r heriau anghymesur sy'n wynebu'r rheini ar incwm is yw pwysau chwyddiant costau ynni wrth gwrs, ac fel y gwyddom yng Nghymru mae gennym stoc dai hŷn a llai effeithlon o ran ynni o gymharu â rhannau eraill o'r DU. Cefnogir hynny gan ddata dadansoddi cyllidol Cymru, a ganfu mai 45 y cant o eiddo yng Nghymru sydd wedi'u graddio o A i C o ran effeithlonrwydd ynni, o'i gymharu â 52 y cant o eiddo mewn mannau eraill, sydd â'r lefel uchaf honno o effeithlonrwydd ynni. Felly, yng ngoleuni hyn, Weinidog, pa drafodaethau yr ydych yn eu cael gyda'r Gweinidog Newid Hinsawdd i wneud tai'n fwy effeithlon yng Nghymru, i helpu gyda phwysau chwyddiant costau ynni ar y rheini sydd â'r incwm isaf?

Thank you for that very constructive question, Sam Rowlands. You will be aware that we held a cost-of-living crisis summit in February. I chaired it, along with the Minister for Climate Change, who spoke about the challenges in terms of housing and energy efficiency and the investment that's gone into the budget for this year in terms of supporting energy efficiency and boosting renewables, but also in terms of energy sources. And also there was my colleague Rebecca Evans, who is Minister for Finance and Local Government. So, we discuss these issues. It is a cross-Government responsibility in terms of tackling fuel poverty, our Warm Homes programme, which of course we are now concluding in terms of the consultation that we've undertaken. These are all crucial to tackling the cost-of-living crisis, but what we need is the funding to support us to do that, and that's where I hope you will be calling on the UK Government particularly to get that funding from a windfall tax to ensure that we can invest more in terms of energy efficiency and also reduce the fuel bills of those who are going to be at the sharp end of the cost-of-living crisis. 

Diolch ichi am y cwestiwn adeiladol iawn hwnnw, Sam Rowlands. Fe fyddwch yn gwybod fy mod wedi cynnal uwchgynhadledd argyfwng costau byw ym mis Chwefror. Fe'i cadeiriais, gyda'r Gweinidog Newid Hinsawdd, a siaradodd am heriau tai ac effeithlonrwydd ynni a'r buddsoddiad yn y gyllideb eleni i gefnogi effeithlonrwydd ynni a hybu ynni adnewyddadwy, ond hefyd o ran ffynonellau ynni. Ac roedd fy nghyd-Aelod, Rebecca Evans, sy'n Weinidog Cyllid a Llywodraeth Leol yno hefyd. Felly, rydym yn trafod y materion hyn. Mae'n gyfrifoldeb trawslywodraethol i fynd i'r afael â thlodi tanwydd, ein rhaglen Cartrefi Clyd, sy'n dod i ben yn awr wrth gwrs yn sgil yr ymgynghoriad a gynhaliwyd gennym. Mae'r rhain i gyd yn hanfodol i fynd i'r afael â'r argyfwng costau byw, ond yr hyn sydd ei angen arnom yw'r arian i'n cefnogi i wneud hynny, a dyna lle rwy'n gobeithio y byddwch yn galw ar Lywodraeth y DU yn arbennig i gael yr arian hwnnw o dreth ffawdelw i sicrhau y gallwn fuddsoddi mwy mewn effeithlonrwydd ynni a hefyd i leihau biliau tanwydd y rhai sy'n mynd i gael eu taro galetaf gan yr argyfwng costau byw. 

14:10
Hawliau Pobl Hŷn
The Rights of Older People

7. Pa gamau y mae'r Gweinidog yn eu cymryd i hybu ymwybyddiaeth o hawliau pobl hŷn? OQ57962

7. What action is the Minister taking to promote awareness of the rights of older people? OQ57962

Thank you for that question. We are funding Age Cymru to work with older people to raise awareness and understanding of rights using our co-produced guidance 'Making rights work for older people'. Age Cymru is also producing a video toolkit and is delivering an older people's rights campaign, which is running until June.

Diolch ichi am y cwestiwn hwnnw. Rydym yn ariannu Age Cymru i weithio gyda phobl hŷn i godi ymwybyddiaeth a dealltwriaeth o hawliau gan ddefnyddio ein canllawiau a gydgynhyrchwyd, 'Sicrhau bod hawliau’n gweithio i bobl hŷn'. Mae Age Cymru hefyd yn cynhyrchu pecyn cymorth fideo ac yn cyflwyno ymgyrch hawliau pobl hŷn, sydd ar y gweill tan fis Mehefin.

Minister, pension credit is a top-up for our most vulnerable pensioners and is worth an average of £3,300. As well as a cash top-up to the state pension, it is a bridge to accessing a lot of other benefits, such as help with housing costs, heating bills, council tax reduction schemes and free over-75 tv licences. It's estimated that around a quarter of people who could claim this extra help do not currently do so. The UK Conservative Government has launched a major campaign to encourage eligible pensioners, as well as those who care for and support older people, to access the help that they are entitled to. So, Minister, will you commit to working with the UK Government and the older people's commissioner to raise awareness of the availability of pension credit to vulnerable older people in Wales who are entitled and have a right to claim this additional financial support? Thank you. 

Weinidog, mae credyd pensiwn yn daliad ychwanegol i'n pensiynwyr mwyaf bregus ac mae'n werth £3,300 ar gyfartaledd. Yn ogystal ag ychwanegiad ariannol at bensiwn y wladwriaeth, mae'n bont i gael mynediad at lawer o fudd-daliadau eraill, megis cymorth gyda chostau tai, biliau gwresogi, cynlluniau gostyngiadau'r dreth gyngor a thrwyddedau teledu am ddim i bobl dros 75 oed. Amcangyfrifir nad yw tua chwarter y bobl a allai hawlio'r cymorth ychwanegol hwn yn gwneud hynny ar hyn o bryd. Mae Llywodraeth Geidwadol y DU wedi lansio ymgyrch fawr i annog pensiynwyr cymwys, yn ogystal â'r rhai sy'n gofalu am bobl hŷn ac yn eu cefnogi, i gael y cymorth y mae ganddynt hawl iddo. Felly, Weinidog, a wnewch chi ymrwymo i weithio gyda Llywodraeth y DU a'r comisiynydd pobl hŷn i godi ymwybyddiaeth o'r credyd pensiwn sydd ar gael i bobl hŷn agored i niwed yng Nghymru sydd â hawl i gael y cymorth ariannol ychwanegol hwn? Diolch. 

Thank you very much. That follows on very nicely from earlier points that I was making about my meetings with the older people's commissioner. And, indeed, I know there have been calls from across the Chamber—I think Peredur has also raised it—about how we can improve the take-up—it's a UK Government benefit—of pension credit in particular, but there is also access to other benefits as well. We're working, of course, with the older people's commissioner, and we're also working with the UK Government. We've been asking the UK Government to join us, with Scotland, in a UK-wide 'Claim what's yours' campaign, and we're now getting some response to that. But I will say that 'Making rights work for older people', which we published last year, was co-produced guidance with Social Care Wales and with Age Cymru, is also about making sure that older people are engaged and are telling us the best way to get the message over that these are rights that they're entitled to and we want them to take up, to ensure that they don't suffer as much as well under the cost-of-living crisis, because it is also hitting pensioners very hard. 

Diolch yn fawr iawn. Mae hynny'n dilyn yn dda iawn o'r pwyntiau cynharach yr oeddwn yn eu gwneud am fy nghyfarfodydd gyda'r comisiynydd pobl hŷn. Ac yn wir, rwy'n gwybod bod galwadau o bob rhan o'r Siambr—rwy'n credu bod Peredur hefyd wedi'i godi—ynglŷn â sut y gallwn gynyddu'r nifer sy'n manteisio—budd-dal Llywodraeth y DU ydyw—ar gredyd pensiwn yn benodol, ond ceir mynediad at fudd-daliadau eraill hefyd. Rydym yn gweithio, wrth gwrs, gyda'r comisiynydd pobl hŷn, ac rydym hefyd yn gweithio gyda Llywodraeth y DU. Rydym wedi bod yn gofyn i Lywodraeth y DU ymuno â ni, gyda'r Alban, mewn ymgyrch 'Hawliwch yr hyn sy’n ddyledus i chi' ledled y DU, ac rydym yn cael rhywfaint o ymateb i hynny yn awr. Ond rwyf am ddweud bod 'Sicrhau bod hawliau’n gweithio i bobl hŷn', a gyhoeddwyd gennym y llynedd, ac a gydgynhyrchwyd gyda Gofal Cymdeithasol Cymru a chydag Age Cymru, hefyd yn ymwneud â sicrhau bod pobl hŷn yn ymgysylltu ac yn dweud wrthym am y ffordd orau o gyfleu'r neges fod y rhain yn bethau y mae ganddynt hawl iddynt a'n bod eisiau iddynt fanteisio arnynt, i sicrhau nad ydynt yn dioddef cymaint yn yr argyfwng costau byw, oherwydd mae hefyd yn taro pensiynwyr yn galed iawn. 

Polisi Rwanda ar gyfer Ceiswyr Lloches
Rwanda Asylum-seeker Policy

8. Pa drafodaethau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u cael gyda Llywodraeth y DU ynghylch ei pholisi Rwanda ar gyfer ceiswyr lloches? OQ57977

8. What discussions has the Welsh Government had with the UK Government regarding its Rwanda asylum-seeker policy? OQ57977

Thank you, Joyce Watson, for that very important question. The UN refugee agency has been clear that the measures in the Nationality and Borders Act 2022, including the offshoring of asylum processing, is at odds with the refugee convention, which the UK Government is a signatory to. The Rwanda plan is shocking, and I am making my views clear to the immigration Minister. 

Diolch am y cwestiwn pwysig hwnnw, Joyce Watson. Mae asiantaeth ffoaduriaid y Cenhedloedd Unedig wedi dweud yn glir fod y mesurau yn Neddf Cenedligrwydd a Ffiniau 2022, gan gynnwys symud y gwaith o brosesu ceiswyr lloches i wlad arall, yn groes i'r confensiwn ffoaduriaid, confensiwn y mae Llywodraeth y DU wedi ymrwymo iddo. Mae cynllun Rwanda yn warthus, ac rwy'n gwneud fy marn yn glir i'r Gweinidog mewnfudo. 

Thank you for that update, Minister. The plan is, of course, morally abhorrent, for all the reasons that we discussed yesterday in the human rights debate, but it is gratuitously expensive. And given Britain's obligation under the UN refugee convention and the human rights laws, it looks unworkable anyway, as we have seen the legal challenges in recent days attest. The plan, quite frankly, is a mess. So, do you share my anger and frustration that the only guarantee of this deeply shameful Tory policy is that it will leave Welsh taxpayers out of pocket and refugees more vulnerable than they ever have been?

Diolch am y diweddariad hwnnw, Weinidog. Mae'r cynllun, wrth gwrs, yn foesol ffiaidd, am yr holl resymau a drafodwyd gennym ddoe yn y ddadl ar hawliau dynol, ond mae'n anghyfiawn o ddrud. Ac o ystyried rhwymedigaeth Prydain o dan gonfensiwn ffoaduriaid y Cenhedloedd Unedig a'r cyfreithiau hawliau dynol, mae'n edrych yn anymarferol beth bynnag, fel y mae'r heriau cyfreithiol a welsom yn y dyddiau diwethaf yn dangos. A dweud y gwir, mae'r cynllun yn llanastr. Felly, a ydych yn rhannu fy nicter a fy rhwystredigaeth mai'r unig beth sy'n sicr am y polisi hynod gywilyddus hwn gan y Torïaid yw y bydd yn mynd ag arian o bocedi trethdalwyr Cymru ac y bydd ffoaduriaid yn fwy bregus nag y buont erioed?

I do agree with those points, Joyce Watson. There's a charity that, yesterday—Care4Calais—actually branded the Rwanda deal as just another in a long line of deterrence policies announced by this Tory Government over the last few years. Care4Calais—I've got constituents who are involved in Care4Calais who've been to Calais on many occasions. Because they are there; they are working with people who are desperate, who've fled the horrors of the lives from which they've fled. And I was interested to see that the member for Calais from the French national assembly says, 'When you leave your country because of flood, because of starvation, because you're not afraid of being hauled and being sent back to another country, at least you have a chance, you will try.' It is absolutely shocking that our country, that the UK Government, is following this Nationality and Borders Act 2022 and this Rwanda plan. And let us hope that the legal challenge will stop it, and it, anyway, looks unworkable. But we have great concerns. We're one of the richest countries, Rwanda is one of the poorest countries, and I have written also to say that this is something that is totally against not just the refugee convention, but, of course, our morals and spirit and ethics as a nation of sanctuary.

Rwy'n cytuno â'r pwyntiau hynny, Joyce Watson. Ddoe, galwodd un elusen—Care4Calais—gynllun Rwanda yn ddim ond un arall mewn rhes hir o bolisïau ataliaeth a gyhoeddwyd gan y Llywodraeth Dorïaidd hon dros y blynyddoedd diwethaf. Care4Calais—mae gennyf etholwyr yn ymwneud â Care4Calais sydd wedi bod yn Calais ar sawl achlysur. Oherwydd maent yno; maent yn gweithio gyda phobl sy'n byw mewn anobaith, sydd wedi dianc rhag erchyllterau'r bywydau y maent wedi dianc rhagddynt. Ac roedd yn ddiddorol gweld bod yr aelod dros Calais yng nghynulliad cenedlaethol Ffrainc yn dweud, 'Pan fyddwch yn gadael eich gwlad o ganlyniad i lifogydd, o ganlyniad i newyn, oherwydd nad oes arnoch ofn cael eich dal a chael eich hel yn ôl i wlad arall, o leiaf mae gennych obaith, fe rowch gynnig arni.' Mae'n gwbl warthus fod ein gwlad, fod Llywodraeth y DU, yn mynd ar drywydd Deddf Cenedligrwydd a Ffiniau 2022 a chynllun Rwanda. A gadewch inni obeithio y bydd yr her gyfreithiol yn ei atal, ac mae'n edrych yn anymarferol beth bynnag. Ond mae gennym bryderon mawr. Rydym yn un o'r gwledydd cyfoethocaf, Rwanda yw un o'r gwledydd tlotaf, ac rwyf wedi ysgrifennu hefyd i ddweud bod hyn yn rhywbeth sy'n gwbl groes nid yn unig i'r confensiwn ffoaduriaid, ond wrth gwrs, i'n moesoldeb a'n hysbryd a'n moeseg fel cenedl noddfa.

14:15
Ffoaduriaid o Wcráin
Ukrainian Refugees

9. Sut mae Llywodraeth Cymru'n defnyddio ei statws uwch noddwr i helpu pobl o Wcráin i geisio diogelwch yng Nghymru? OQ57966

9. How is the Welsh Government using its super sponsor status to help people from Ukraine to seek safety in Wales? OQ57966

Thank you, Peter Fox. I've urged the UK Minister for Refugees to adopt our supersponsor model for use across the UK to avoid the unacceptable safeguarding risks posed by the wider Homes for Ukraine route. And I did provide updated figures and information in my oral statement yesterday.

Diolch, Peter Fox. Rwyf wedi annog Gweinidog Ffoaduriaid y DU i fabwysiadu ein model uwch-noddwr i'w ddefnyddio ledled y DU er mwyn osgoi'r risgiau diogelu annerbyniol a achosir gan gynllun ehangach Cartrefi i Wcráin. Ac fe roddais ffigurau a gwybodaeth wedi'u diweddaru yn fy natganiad llafar ddoe.

Thank you, Minister, for that response. Llywydd, I fully support the Government's intention to help as many of our Ukrainian friends as possible to seek safety in Wales, and all of us in this Chamber are proud of Wales's designation as a nation of sanctuary. As I understand it, the Welsh Government is helping to sponsor people to come into the UK, rather than relying on a match with a host family. These individuals are then initially being placed in welcome centres. Now, recently, I've received a number of e-mails from constituents who would like to become host families for those currently housed in welcome centres, but they have been unable to find information as to how the Welsh Government will link these families with hosts. Minister, could you provide any additional information as to what action you're taking to help families who have been sponsored by the Government to find longer term accommodation? Does your initiative link up with host families who have registered their interest via the UK Government's Homes for Ukraine scheme, or will you also be looking into providing a route for people to volunteer to help accommodate those who have arrived into the UK through the supersponsor scheme? Thank you.

Diolch am yr ymateb hwnnw, Weinidog. Lywydd, rwy'n llwyr gefnogi bwriad y Llywodraeth i helpu cynifer â phosibl o'n cyfeillion o Wcráin i geisio diogelwch yng Nghymru, ac mae pob un ohonom yn y Siambr hon yn falch o'r ffaith bod Cymru wedi'i dynodi yn genedl noddfa. Yn ôl yr hyn a ddeallaf, mae Llywodraeth Cymru yn helpu i noddi pobl i ddod i mewn i'r DU, yn hytrach na dibynnu ar gael eu cysylltu â theulu a all gynnig llety iddynt. Caiff yr unigolion hyn eu gosod mewn canolfannau croeso i ddechrau. Nawr, yn ddiweddar, rwyf wedi cael nifer o e-byst gan etholwyr a hoffai gynnig llety i'r rhai sydd mewn canolfannau croeso ar hyn o bryd, ond nid ydynt wedi gallu dod o hyd i wybodaeth ynglŷn â sut y bydd Llywodraeth Cymru yn cysylltu'r teuluoedd hyn â theuluoedd a all gynnig llety iddynt. Weinidog, a wnewch chi ddarparu unrhyw wybodaeth ychwanegol ynglŷn â pha gamau a gymerir gennych i helpu teuluoedd sydd wedi cael eu noddi gan y Llywodraeth i ddod o hyd i lety mwy hirdymor? A yw eich cynllun yn cysylltu â theuluoedd sydd wedi cofrestru eu diddordeb drwy gynllun Cartrefi i Wcráin Llywodraeth y DU, neu a fyddwch chi hefyd yn edrych ar ddarparu llwybr i bobl wirfoddoli i helpu i gynnig llety i'r rhai sydd wedi cyrraedd y DU drwy'r cynllun uwch-noddwr? Diolch.

Thank you very much, and that's a very practical and welcome operational question, because at this point in time—. In fact, we had a meeting to discuss it this morning, a ministerial meeting chaired by the First Minister, where we were updating on the next steps for people from welcome centres. Of course, every local authority is looking at the next steps in terms of host family or other accommodation that will be available. Just to clarify, the supersponsor route is part of the UK Government's Homes for Ukraine scheme. The Homes for Ukraine scheme is—. So, that is where people match. This is our concern about it, it's very unregulated, but the matching is taking place. We've got household sponsors across Wales, and you'll be aware of them locally, and some of them have been matched and some of them are waiting still for their families to arrive, and I'm sure you're aware of this. But we are looking to those options, and I can just tell you that, again, this is about working with the UK Government, with the Home Office. I'm meeting the Minister for Refugees again next week to make sure that those routes will be available. 

Diolch yn fawr iawn ichi, ac mae hwnnw'n gwestiwn gweithredol ymarferol iawn ac i'w groesawu, oherwydd ar hyn o bryd—. Mewn gwirionedd, cawsom gyfarfod i'w drafod y bore yma, cyfarfod gweinidogol o dan gadeiryddiaeth y Prif Weinidog, lle buom yn diweddaru'r camau nesaf ar gyfer pobl o ganolfannau croeso. Wrth gwrs, mae pob awdurdod lleol yn edrych ar y camau nesaf mewn perthynas â theuluoedd sy'n cynnig llety neu lety arall a fydd ar gael. Er eglurder, mae'r cynllun uwch-noddwr yn rhan o gynllun Cartrefi i Wcráin Llywodraeth y DU. Mae'r cynllun Cartrefi i Wcráin—. Felly, dyna lle mae pobl yn cael eu cysylltu. Dyma ein pryder yn ei gylch, nid yw wedi'i reoleiddio'n iawn, ond mae'r cysylltu'n digwydd. Mae gennym noddwyr aelwydydd ledled Cymru, ac fe fyddwch yn gwybod amdanynt yn lleol, ac mae rhai ohonynt wedi cael eu cysylltu ac mae rhai ohonynt yn dal i aros i'w teuluoedd gyrraedd, ac rwy'n siŵr eich bod yn ymwybodol o hyn. Ond rydym yn edrych ar yr opsiynau hynny, a gallaf ddweud wrthych fod hyn, unwaith eto, yn ymwneud â gweithio gyda Llywodraeth y DU, gyda'r Swyddfa Gartref. Byddaf yn cwrdd â'r Gweinidog Ffoaduriaid eto yr wythnos nesaf i sicrhau y bydd y llwybrau hynny ar gael. 

Diogelwch Cymunedol
Community Safety

10. Pa drafodaethau y mae'r Gweinidog wedi'u cael gyda Llywodraeth y DU a chyrff cyhoeddus eraill ynghylch rôl swyddogion prawf o ran sicrhau diogelwch cymunedol? OQ57965

10. What discussions has the Minister had with the UK Government and other public bodies regarding the role of probation officers in ensuring community safety? OQ57965

Diolch yn fawr, Rhys ab Owen. I have regular engagement with UK Government Ministers on all aspects of community safety in Wales and I'm meeting Her Majesty’s Chief Inspector of Probation on 18 May and continuing discussions with all partners, devolved and reserved, reinforcing our commitment to ensuring that communities are safe in Wales.

Diolch yn fawr, Rhys ab Owen. Rwy'n ymgysylltu'n rheolaidd â Gweinidogion Llywodraeth y DU ar bob agwedd ar ddiogelwch cymunedol yng Nghymru ac rwy'n cwrdd â Phrif Arolygydd Prawf Ei Mawrhydi ar 18 Mai ac yn parhau i drafod gyda'r holl bartneriaid, datganoledig ac a gadwyd yn ôl, gan atgyfnerthu ein hymrwymiad i sicrhau bod cymunedau'n ddiogel yng Nghymru.

14:20

Diolch yn fawr, Weinidog. It's fair to say—and I'm sure that everyone can agree with this—that, due to underfunding and reorganisation of the probation services in England and Wales over the past 12 years, they have faced a very difficult time. Often, this can lead to real, tragic consequences. Currently, there are over 700 job vacancies across England and Wales. Has the Minister had any discussions regarding staff levels and what impact that has on protecting members of the public here in Wales?

Diolch yn fawr, Weinidog. Mae'n deg dweud eu bod—ac rwy'n siŵr y gall pawb gytuno â hyn—oherwydd tanariannu ac ad-drefnu'r gwasanaethau prawf yng Nghymru a Lloegr dros y 12 mlynedd diwethaf, wedi wynebu cyfnod anodd iawn. Yn aml, gall hyn arwain at ganlyniadau real a thrasig. Ar hyn o bryd, mae dros 700 o swyddi gwag ledled Cymru a Lloegr. A yw'r Gweinidog wedi cael unrhyw drafodaethau ynghylch lefelau staff a pha effaith y mae hynny'n ei chael ar ddiogelu aelodau o'r cyhoedd yma yng Nghymru?

Thank you very much for that question, and I value your interest in the probation service. In fact, over the years, we have developed positive working relationships with key justice partners and key service providers in Wales. I was very proud when we were the first part of the UK—the first nation—where the probation service was re-nationalised, if you like, to be a national probation service after that flawed and appalling privatisation that took place under Chris Grayling's ministerial role.

So, we actually have got to—. I think, in terms of ensuring that our probation service meets the needs of people in Wales, it's crucial to our youth justice and female offending blueprints—excellent examples of partnership working—and for community safety in Wales. But we see that there are real opportunities as we move forward in terms of justice in Wales to look at the role of the probation service and to make sure, therefore, that it is a place where people will want to work and make a contribution. And I think that they will, because of the focus that we have in terms of justice in looking at the role of the probation service.

Diolch yn fawr am y cwestiwn hwnnw, ac rwy'n gwerthfawrogi eich diddordeb yn y gwasanaeth prawf. Yn wir, dros y blynyddoedd, rydym wedi datblygu perthynas waith gadarnhaol gyda phartneriaid cyfiawnder allweddol a darparwyr gwasanaethau allweddol yng Nghymru. Roeddwn yn falch iawn pan ddaethom yn rhan gyntaf y DU—y wlad gyntaf—lle'r oedd y gwasanaeth prawf wedi'i ail-wladoli, os mynnwch, i fod yn wasanaeth prawf cenedlaethol ar ôl y preifateiddio diffygiol a gwarthus a ddigwyddodd o dan Chris Grayling fel Gweinidog.

Felly, mae'n rhaid inni—. O ran sicrhau bod ein gwasanaeth prawf yn diwallu anghenion pobl yng Nghymru, rwy'n credu ei fod yn allweddol i'n glasbrintiau cyfiawnder ieuenctid a throseddu benywaidd—enghreifftiau rhagorol o weithio mewn partneriaeth—ac i ddiogelwch cymunedol yng Nghymru. Ond gwelwn fod cyfleoedd gwirioneddol wrth inni symud ymlaen ar gyfiawnder yng Nghymru i edrych ar rôl y gwasanaeth prawf ac i sicrhau, felly, ei fod yn sector lle bydd pobl eisiau gweithio a gwneud cyfraniad. Ac rwy'n credu y byddant, oherwydd y ffocws sydd gennym ar gyfiawnder wrth edrych ar rôl y gwasanaeth prawf.

2. Cwestiynau i’r Cwnsler Cyffredinol a Gweinidog y Cyfansoddiad
2. Questions to the Counsel General and Minister for the Constitution

Yr eitem nesaf, felly, yw'r cwestiynau i'r Cwnsler Cyffredinol a Gweinidog y Cyfansoddiad, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Jack Sargeant. 

The next item, therefore, is the questions to the Counsel General and Minister for the Constitution, and the first question is from Jack Sargeant. 

Troseddau Rhyfel yn Wcráin
War Crimes in Ukraine

1. Pa sylwadau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u cyflwyno i Lywodraeth y DU mewn perthynas â thribiwnlys rhyngwladol i erlyn troseddau rhyfel Vladimir Putin yn Wcráin? OQ57978

1. What representations has the Welsh Government made to the UK Government in respect of an international tribunal to prosecute Vladimir Putin’s war crimes in Ukraine? OQ57978

Thank you for the question. I met with the law officers from the UK Government and the devolved Governments regarding the support that can be provided to prosecute war crimes. We will continue to liaise with the Governments of the other three UK nations to provide any support possible to bring those responsible to justice.

Diolch am y cwestiwn. Cyfarfûm â swyddogion y gyfraith o Lywodraeth y DU a'r Llywodraethau datganoledig ynghylch y cymorth y gellir ei ddarparu i erlyn troseddau rhyfel. Byddwn yn parhau i gysylltu â Llywodraethau tair gwlad arall y DU i ddarparu unrhyw gymorth posibl er mwyn dwyn y rheini sy'n gyfrifol i gyfrif.

Can I thank the Counsel General for that answer, and, if I may, Llywydd, take this opportunity to put my thanks on the record of our Parliament here in the Siambr for the way that the Counsel General—both in his capacity as Counsel General in the Welsh Government, but also in a personal capacity—how he has championed the people of Ukraine, not just in recent times, but for many, many years? 

Llywydd, the whole of humanity should speak with one voice, stating that those who have prosecuted this war and the accompanying atrocities should face justice. Counsel General, can you outline how the Welsh Government will continue to play a proactive role in being a voice for justice? 

A gaf fi ddiolch i'r Cwnsler Cyffredinol am yr ateb hwnnw, ac os caf, Lywydd, hoffwn achub ar y cyfle i gofnodi fy niolch i'n Senedd yma yn y Siambr am y ffordd y mae'r Cwnsler Cyffredinol—yn rhinwedd ei swydd fel Cwnsler Cyffredinol yn Llywodraeth Cymru, ond hefyd yn bersonol—y ffordd y mae wedi hyrwyddo achos pobl Wcráin, nid yn unig yn ddiweddar, ond ers blynyddoedd lawer? 

Lywydd, dylai'r holl ddynoliaeth siarad ag un llais, a dweud y dylai'r rhai sydd wedi achosi'r rhyfel hwn a'r erchyllterau cysylltiedig wynebu cyfiawnder. Gwnsler Cyffredinol, a wnewch chi nodi sut y bydd Llywodraeth Cymru yn parhau i chwarae rhan ragweithiol yn codi llais dros gyfiawnder? 

Well, thank you for that supplementary question, and it is in many ways quite appalling, isn't it, that we are actually in a world where we are discussing the issue of war crimes and the prosecution of the culprits. Can I thank the Member? Of course, you raised the issue of war crimes and Putin in your emergency question on 1 March.

We have quite a number of individuals who have arrived from Ukraine, who have witnessed some of the most appalling atrocities that have taken place in living memory. The war crimes team, with the Metropolitan Police counter-terrorism command, will be assisting the investigation into war crimes, and are directly engaged with the International Criminal Court. Any evidence of such crimes is obviously there to be reported to the war crimes team in the Metropolitan Police.

Now, I have discussed this matter with the Minister for Social Justice and, indeed, the First Minister, on our approach to that. I'm very conscious that people arriving in Wales from Ukraine need to be made aware of the opportunity to bring forward evidence that may be directly relevant to war crimes that they may have experienced. I've asked officials to consider how this can be done practically at welcome centres, and through those arriving under the family and the individual Homes for Ukraine scheme. We must appreciate that, of course, some of these people have been traumatised and that the approach of this issue is something that has to be handled very sensitively.

On the broader issue of war crimes, well, of course, under the International Criminal Court investigation, any prosecutions would normally be brought by the Ukrainian Government. In the discussions that we've had, we've given full support to the United Kingdom being part of an international effort to provide the support, the resources and the assistance that's necessary to enable those. The war crimes issue must not be something that can be bartered away by discussions over sanctions, and have to be pursued no matter how long they take, and of course are key issues, ultimately, in the opening of the door to reparations being paid to Ukraine for the consequence of Russian actions.

Wel, diolch am y cwestiwn atodol hwnnw, ac mae'n eithaf gwarthus mewn sawl ffordd, onid yw, ein bod mewn byd lle'r ydym yn trafod troseddau rhyfel ac erlyn y troseddwyr. A gaf fi ddiolch i'r Aelod? Wrth gwrs, fe godoch chi fater troseddau rhyfel a Putin yn eich cwestiwn brys ar 1 Mawrth.

Mae gennym gryn dipyn o unigolion wedi cyrraedd o Wcráin, sydd wedi gweld rhai o'r erchyllterau mwyaf gwarthus o fewn cof. Bydd y tîm troseddau rhyfel, gyda gwasanaeth gwrth-derfysgaeth yr Heddlu Metropolitan, yn cynorthwyo'r ymchwiliad i droseddau rhyfel, ac maent yn ymgysylltu'n uniongyrchol â'r Llys Troseddau Rhyngwladol. Yn amlwg, dylid adrodd am unrhyw dystiolaeth o droseddau o'r fath wrth y tîm troseddau rhyfel yn yr Heddlu Metropolitan.

Nawr, rwyf wedi trafod y mater hwn gyda'r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol a'r Prif Weinidog yn wir, ynglŷn â'n hymagwedd tuag at hynny. Rwy'n ymwybodol iawn fod angen i bobl sy'n cyrraedd Cymru o Wcráin fod yn ymwybodol o'r cyfle i gyflwyno tystiolaeth a allai fod yn uniongyrchol berthnasol i droseddau rhyfel y gallent fod wedi'u profi. Rwyf wedi gofyn i swyddogion ystyried sut y gellir gwneud hyn yn ymarferol mewn canolfannau croeso, a thrwy'r rhai sy'n cyrraedd drwy'r cynllun Cartrefi i Wcráin i unigolion a theuluoedd. Rhaid inni sylweddoli, wrth gwrs, fod rhai o'r bobl hyn wedi'u trawmateiddio a bod hwn yn fater y mae'n rhaid ei drin yn sensitif iawn.

Ar fater ehangach troseddau rhyfel, wel, wrth gwrs, o dan ymchwiliad y Llys Troseddau Rhyngwladol, byddai unrhyw erlyniadau fel arfer yn cael eu dwyn gerbron gan Lywodraeth Wcráin. Yn y trafodaethau a gawsom, rydym wedi rhoi cefnogaeth lawn i weld y Deyrnas Unedig yn rhan o ymdrech ryngwladol i ddarparu'r gefnogaeth, yr adnoddau a'r cymorth sydd eu hangen i alluogi'r hynny. Rhaid i fater troseddau rhyfel beidio â bod yn rhywbeth y gellir ei gyfnewid am drafodaethau ynghylch sancsiynau, ac mae'n rhaid mynd ar eu trywydd ni waeth pa mor hir y bydd hynny'n cymryd, ac wrth gwrs, maent yn faterion allweddol yn y pen draw wrth ddechrau ar y broses o wneud iawn i Wcráin am ganlyniadau gweithredoedd Rwsia.

14:25
Prentisiaeth Cyfreithiwr Lefel 7
Level 7 Solicitor Apprenticeship

2. Pa ystyriaeth y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'i rhoi i gyflwyno prentisiaeth cyfreithiwr lefel 7, fel sy'n bodoli yn Lloegr, i helpu i ehangu mynediad economaidd-gymdeithasol i'r proffesiwn cyfreithiol? OQ57964

2. What consideration has the Counsel General given to introducing a level 7 solicitor apprenticeship, as exists in England, to help widen socioeconomic access to the legal profession? OQ57964

Thank you for the question. We are making good progress on legal apprenticeships. For example, last week we issued an apprenticeship framework for two new Chartered Institute of Legal Executives qualifications, at paralegal level 3 and advanced paralegal level 5. This should help widen socioeconomic access to the legal profession.

Diolch am y cwestiwn. Rydym yn gwneud cynnydd da ar brentisiaethau cyfreithiol. Er enghraifft, yr wythnos diwethaf cyhoeddwyd fframwaith prentisiaeth gennym ar gyfer dau gymhwyster newydd gan Sefydliad Siartredig y Gweithredwyr Cyfreithiol, paragyfreithiol lefel 3 a pharagyfreithiol uwch lefel 5. Dylai hyn helpu i ehangu mynediad economaidd-gymdeithasol at y proffesiwn cyfreithiol.

Naturally, I welcome the announcement of the new level 3 and level 5 legal services profession. However, I hope we can go further to introduce level 7 solicitor apprenticeships in Wales. I am sure the Counsel General agrees with me that such a post would help to address the issue of access to the legal profession, and, of course, potentially help with current legal advice deserts. Will we see level 7 apprenticeships here in Wales, such as in England?

Yn naturiol, rwy'n croesawu'r cyhoeddiad am lefel 3 a lefel 5 newydd y proffesiwn gwasanaethau cyfreithiol. Fodd bynnag, rwy'n gobeithio y gallwn fynd ymhellach i gyflwyno prentisiaethau cyfreithwyr lefel 7 yng Nghymru. Rwy'n siŵr bod y Cwnsler Cyffredinol yn cytuno â mi y byddai swydd o'r fath yn helpu i fynd i'r afael â mater mynediad at y proffesiwn cyfreithiol, ac wrth gwrs, gallai helpu gyda'r anialdiroedd cyngor cyfreithiol presennol. A ydym yn mynd i weld prentisiaethau lefel 7 yma yng Nghymru, fel sydd i'w gweld yn Lloegr?

Thank you for the supplementary question, and of course this is a question that was also raised in my monthly discussion with the Law Council of Wales, who, you may know, have set up a legal education and training working group, which I think will be very important to this. I think we've taken the first steps, and I think we do need to go further, so we are working with key stakeholders in the legal sector, including the Law Society, the Solicitors Regulation Authority—who I met with very recently—and with the bar, to support the development and sustainability of the sector. And of course, the role of the Law Council of Wales in this, I think, will be extremely important.

We do, of course, want to encourage and support increasing diversity in the legal profession, and increasing access from those who wouldn't normally have access to qualification within the legal profession as solicitors. So, the issue of apprenticeships at that level is important. It is something that—. There is research that is being carried out, and the work and discussions are ongoing. Of course, what we want to do is to ensure that, if we go down this road, the objectives will actually be delivered and that what we're not just doing is replacing funding that already exists within the legal profession to support those particular qualifications, but actually it goes to not only encouraging the diversity I mentioned but also, I believe, in terms of supporting those firms, I think, in, for example, our Valleys areas, in rural areas, that are under greater economic pressure, where this support will be something that encourages people to go into the legal profession and to work in those communities and to contribute to the increased access to justice.

Diolch am y cwestiwn atodol, ac wrth gwrs mae hwn yn gwestiwn a godwyd hefyd yn fy nhrafodaeth fisol gyda Chyngor Cyfraith Cymru, sydd, efallai eich bod yn gwybod, wedi sefydlu gweithgor addysg a hyfforddiant cyfreithiol, a fydd yn bwysig iawn i hyn yn fy marn i. Rwy'n credu ein bod wedi cymryd y camau cyntaf, ac rwy'n credu bod angen inni fynd ymhellach, felly rydym yn gweithio gyda rhanddeiliaid allweddol yn y sector cyfreithiol, gan gynnwys Cymdeithas y Cyfreithwyr, yr Awdurdod Rheoleiddio Cyfreithwyr—y cyfarfûm â hwy yn ddiweddar iawn—a chyda'r bar, i gefnogi datblygiad a chynaliadwyedd y sector. Ac wrth gwrs, rwy'n credu y bydd rôl Cyngor Cyfraith Cymru yn hyn yn eithriadol o bwysig.

Wrth gwrs, rydym am annog a chefnogi mwy o amrywiaeth yn y proffesiwn cyfreithiol, a chynyddu mynediad i'r rhai na fyddent fel arfer yn gallu cael cymhwyster o fewn y proffesiwn cyfreithiol fel cyfreithwyr. Felly, mae prentisiaethau ar y lefel honno'n bwysig. Mae'n rhywbeth—. Mae ymchwil ar y gweill, ac mae'r gwaith a'r trafodaethau'n mynd rhagddynt. Wrth gwrs, yr hyn yr hoffem ei wneud, os dilynwn y trywydd hwn, yw sicrhau y caiff yr amcanion eu cyflawni ac nad ydym yn disodli cyllid sydd eisoes yn bodoli o fewn y proffesiwn cyfreithiol i gefnogi'r cymwysterau hynny, a bod hyn nid yn unig yn annog yr amrywiaeth a grybwyllais ond hefyd yn cefnogi cwmnïau yn ardaloedd y Cymoedd, er enghraifft, ac mewn ardaloedd gwledig, sydd o dan fwy o bwysau economaidd, lle bydd y cymorth hwn yn annog pobl i fynd i mewn i'r proffesiwn cyfreithiol ac i weithio yn y cymunedau hynny a chyfrannu at gynyddu mynediad at gyfiawnder.

Cwestiynau Heb Rybudd gan Lefarwyr y Pleidiau
Questions Without Notice from Party Spokespeople

Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Mark Isherwood.

Questions now from the party spokespeople. Welsh Conservatives spokesperson, Mark Isherwood.

Diolch, Llywydd. What engagement have you had with the UK Ministry of Justice regarding their 15 March announcement that an extra £135 million will be spent on the legal aid sector every year to match the recommendations made by an independent review of the system, overseen by Sir Christopher Bellamy QC, which, added to the extra £200 million each year to speed up the courts system, will bring total taxpayer funding for criminal defence to £1.2 billion a year?

Diolch, Lywydd. Pa ymgysylltiad a gawsoch â'r Weinyddiaeth Gyfiawnder ar gyfer y DU ynghylch eu cyhoeddiad ar 15 Mawrth y bydd £135 miliwn ychwanegol yn cael ei wario ar y sector cymorth cyfreithiol bob blwyddyn i gyd-fynd â'r argymhellion a wnaed gan adolygiad annibynnol o'r system, dan oruchwyliaeth Syr Christopher Bellamy CF, a fydd, ar ben y £200 miliwn ychwanegol blynyddol i gyflymu'r system llysoedd, yn golygu bod cyfanswm cyllid y trethdalwr ar gyfer amddiffyn troseddol yn £1.2 biliwn y flwyddyn?

Thank you for that question, and it's an important area, legal aid, and something we have discussed in this Chamber on many occasions, because of its importance in terms of access to justice. And of course I welcome any increased funding that goes into legal aid, and I welcome also the additional proposals in respect of changing the means test arrangements to make access to legal aid easier.

That having been said, there is a consultation that is under way at the moment and there is considerable concern that, in quite a number of areas of the recommendations by Lord Bellamy, the UK Government has not yet given the commitments that were being expected. And of course, this has resulted in—. I think the indication from members of the legal profession is that they will be engaging in legal action.

I've raised this issue at every opportunity I've had with the relevant justice Minister, who, of course, has recently resigned. So, whereas I welcome some improvement, I think there is still a long way to go and there is still a considerable level of uncertainty as to what is actually going to be the outcome of the UK Government's commitment. Even the Bellamy recommendations did not, in my view, go far enough to tackle the issue of the advice deserts we have. It is clear that legal aid significantly underfunds those firms that work particularly with legal aid and advice in communities. But this is a matter that I will come back to and raise within this Senedd at a later stage when we know the full outcome of the UK Government's consultation and the proposals it intends to introduce.

Diolch am y cwestiwn hwnnw, ac mae'n faes pwysig, cymorth cyfreithiol, ac yn rhywbeth yr ydym wedi'i drafod yn y Siambr hon droeon, oherwydd ei bwysigrwydd mewn perthynas â mynediad at gyfiawnder. Ac wrth gwrs, rwy'n croesawu unrhyw gynnydd yn y cyllid sy'n mynd tuag at gymorth cyfreithiol, ac rwy'n croesawu hefyd y cynigion ychwanegol ar gyfer newid y trefniadau prawf modd i wneud mynediad at gymorth cyfreithiol yn haws.

Wedi dweud hynny, mae ymgynghoriad ar y gweill ar hyn o bryd ac mae cryn bryder nad yw Llywodraeth y DU, mewn cryn nifer o rannau o'r argymhellion gan yr Arglwydd Bellamy, wedi gwneud yr ymrwymiadau yr oedd disgwyl iddi eu gwneud eto. Ac wrth gwrs, mae hyn wedi arwain at—. Rwy'n credu mai'r awgrym gan aelodau o'r proffesiwn cyfreithiol yw y byddant yn rhoi camau cyfreithiol ar waith.

Rwyf wedi codi'r mater hwn ar bob cyfle a gefais gyda'r Gweinidog cyfiawnder perthnasol, sydd, wrth gwrs, wedi ymddiswyddo yn ddiweddar. Felly, er fy mod yn croesawu peth gwelliant, rwy'n credu bod llawer i'w wneud eto ac mae cryn ansicrwydd o hyd ynghylch yr hyn a fydd yn ganlyniad i ymrwymiad Llywodraeth y DU. Yn fy marn i, nid oedd argymhellion Bellamy hyd yn oed yn mynd yn ddigon pell i fynd i'r afael â'r anialdiroedd cyngor sydd gennym. Mae'n amlwg fod cymorth cyfreithiol yn tanariannu'n sylweddol y cwmnïau hynny sy'n gweithio'n fwyaf arbennig gyda chymorth a chyngor cyfreithiol mewn cymunedau. Ond mae hwn yn fater y byddaf yn dod yn ôl ato ac yn ei godi yn y Senedd hon ar gam diweddarach pan fyddwn yn gwybod canlyniad llawn ymgynghoriad Llywodraeth y DU a'r argymhellion y mae'n bwriadu eu cyflwyno.

14:30

Thank you. Well, you referred to, among other things, welcoming the removal of means testing, but how do you respond to the inclusion within March's announcement of funding to ensure that professionals are better paid for the work they actually carry out, and help free up capacity in court; boost pay for lawyers representing suspects in police stations; give more people the opportunity to forge a career in criminal law, whatever their background; open access to civil legal aid for around 2 million more people in Wales and England, and remove the means test, as you said, altogether for some applicants, particularly to benefit domestic abuse victims who are disputing house ownership; remove the financial cap on eligibility for Crown Court defendants; provide 3.5 million more people in Wales and England with access to criminal legal aid at the magistrates' court; and for the first time ever, provide free legal representation for all under-18s and for parents challenging doctors over the withdrawal of their child's life support, and free legal help for families at inquests where there's been a potential breach of human rights?

Diolch. Wel, fe gyfeirioch chi, ymhlith pethau eraill, at groesawu dileu'r prawf modd, ond sut rydych yn ymateb i'r ffaith eich bod wedi'i gynnwys yng nghyhoeddiad mis Mawrth am gyllid i sicrhau bod gweithwyr proffesiynol yn cael eu talu'n well am y gwaith y maent yn ei wneud mewn gwirionedd, a helpu i ryddhau capasiti yn y llys; cynyddu tâl cyfreithwyr sy'n cynrychioli pobl a ddrwgdybir mewn gorsafoedd heddlu; rhoi cyfle i fwy o bobl ddilyn gyrfa mewn cyfraith trosedd, beth bynnag fo'u cefndir; mynediad agored at gymorth cyfreithiol sifil i tua 2 filiwn yn fwy o bobl yng Nghymru a Lloegr, a chael gwared ar y prawf modd, fel y dywedoch chi, yn gyfan gwbl i rai ymgeiswyr, yn enwedig er budd dioddefwyr cam-drin domestig sy'n dadlau ynghylch perchnogaeth tai; dileu'r cap ariannol ar gymhwysedd ar gyfer diffynyddion Llys y Goron; darparu mynediad at gymorth cyfreithiol troseddol i 3.5 miliwn yn fwy o bobl yng Nghymru a Lloegr yn y llys ynadon; ac am y tro cyntaf erioed, darparu cynrychiolaeth gyfreithiol am ddim i bob plentyn dan 18 oed ac i rieni sy'n herio meddygon ynghylch rhoi diwedd ar driniaeth cynnal bywyd i'w plentyn, a chymorth cyfreithiol am ddim i deuluoedd mewn cwestau lle gallai hawliau dynol fod wedi'u torri?

Well, thank you for that further question. Of course, it presents legal aid within a context that does not exist in reality, because the majority of people, and certainly some of the poorest in our society, do not actually have access to many areas of justice that they should have access to.

I suppose a starting point is that any improvement is an improvement, but this has to be put against the backdrop of enormous cutbacks in legal aid that have taken place since the Conservatives came into Government in 2010, to the extent that the legal aid system is massively underfunded; there are many areas of legal entitlement that no longer exist; and, there are many firms that are unquestionably unviable commercially now because of their dependency on legal aid. Lord Bellamy's recommendations seek to improve that. So, any improvement in rates for the lawyers that conduct legal aid work, any expansion, any improvement on legal aid entitlement and the means testing, is an improvement, but it is still very much sticking plaster in terms of the provision of a properly funded legal aid scheme and does not, under any stretch of the imagination, make up for the very serious legal aid cuts that have taken place over the past 12 years, which have very much restricted the accessibility of legal aid and entitlement to legal advice for many sections of our communities who most depend upon it.

Wel, diolch ichi am y cwestiwn pellach hwnnw. Wrth gwrs, mae'n cyflwyno cymorth cyfreithiol o fewn cyd-destun nad yw'n bodoli mewn gwirionedd, oherwydd nid oes gan y rhan fwyaf o bobl, ac yn sicr nid oes gan rai o'r bobl dlotaf yn ein cymdeithas, fynediad at lawer o feysydd cyfiawnder y dylent gael mynediad atynt.

Mae'n debyg, fel man cychwyn, fod unrhyw welliant yn welliant, ond mae'n rhaid gosod hyn yng nghyd-destun y toriadau enfawr mewn cymorth cyfreithiol ers i'r Ceidwadwyr ddod i rym yn 2010, i'r graddau bod y system cymorth cyfreithiol wedi'i thanariannu'n aruthrol; mae llawer o feysydd hawliau cyfreithiol nad ydynt yn bodoli mwyach; ac mae llawer o gwmnïau yn ddi-os yn anhyfyw'n fasnachol bellach oherwydd eu dibyniaeth ar gymorth cyfreithiol. Mae argymhellion yr Arglwydd Bellamy yn ceisio gwella hynny. Felly, mae unrhyw welliant yng nghyfraddau cyflogau cyfreithwyr sy'n gwneud gwaith cymorth cyfreithiol, unrhyw ehangiad, unrhyw welliant mewn perthynas â hawliau cymorth cyfreithiol a'r prawf modd, yn welliant, ond plastr yn unig ydyw o hyd o ran darparu cynllun cymorth cyfreithiol a ariennir yn briodol ac nid yw'n gwneud iawn mewn unrhyw fodd am y toriadau difrifol iawn a welwyd mewn cymorth cyfreithiol dros y 12 mlynedd diwethaf, sydd, i raddau helaeth, wedi cyfyngu ar hygyrchedd cymorth cyfreithiol a'r hawl i gael cyngor cyfreithiol i lawer o rannau o'n cymunedau sy'n dibynnu arno fwyaf.

Well, according to my dictionary, I think you're referring to 'austerity', which is defined as not having enough money, and, as such, it was an inheritance, not a choice, but tough decisions then have enabled the improvements now being announced. And hopefully, I agree with you, there will be further improvements, as we look forward to the forthcoming years.

But the court backlog was higher in the last year of the UK Labour Government than it was under the UK Conservative Government before the start of the pandemic. How have you engaged positively with the UK Government's 21 April announcement that courts will continue working at full capacity for a second year to speed up justice for victims, with the cap on sitting days lifted for another year? This is part of a raft of measures to cut backlogs in the courts, where the investment will mean more trials can take place, delivering swifter justice and reducing the backlog of cases, which rose significantly during the pandemic—[Interruption.]—where the same decision last year meant nearly 17,000 more days were sat in the Crown Court than in the year prior to the pandemic. And this sits alongside the extension of 30 Nightingale courts until March 2023—I would take an intervention if it wasn't questions, but I have to stick to questions—digital hearings, and the significantly increased investment for criminal legal aid.

Wel, yn ôl fy ngeiriadur i, credaf eich bod yn cyfeirio at 'gyni', sy'n cael ei ddiffinio fel bod heb ddigon o arian, ac fel y cyfryw, etifeddiaeth ydoedd, nid dewis, ond mae penderfyniadau anodd wedyn wedi galluogi'r gwelliannau sy'n cael eu cyhoeddi yn awr. Ac rwy'n cytuno â chi, gobeithio y bydd gwelliannau pellach, wrth inni edrych ymlaen at y blynyddoedd i ddod.

Ond roedd ôl-groniad y llysoedd yn uwch ym mlwyddyn olaf Llywodraeth Lafur y DU na'r hyn ydoedd o dan Lywodraeth Geidwadol y DU cyn dechrau'r pandemig. Sut rydych wedi ymgysylltu'n gadarnhaol â chyhoeddiad Llywodraeth y DU ar 21 Ebrill y bydd llysoedd yn parhau i weithio ar gapasiti llawn am ail flwyddyn i gyflymu cyfiawnder i ddioddefwyr, gyda'r cap ar y diwrnodau y cynhelir achosion yn cael ei godi am flwyddyn arall? Mae hyn yn rhan o lu o fesurau i leihau ôl-groniadau yn y llysoedd, lle bydd y buddsoddiad yn golygu y gellir cynnal mwy o dreialon, gan sicrhau cyfiawnder yn gynt a lleihau'r ôl-groniad o achosion, a gododd yn sylweddol yn ystod y pandemig—[Torri ar draws.]—lle'r oedd yr un penderfyniad y llynedd yn golygu bod achosion wedi'u cynnal ar bron i 17,000 yn fwy o ddiwrnodau yn Llys y Goron nag yn y flwyddyn cyn y pandemig. Ac mae hyn ochr yn ochr â'r gwaith i ymestyn 30 o lysoedd Nightingale tan fis Mawrth 2023—byddwn yn derbyn ymyriad pe na bai'n sesiwn gwestiynau, ond rhaid imi gadw at y cwestiynau—gwrandawiadau digidol, a'r buddsoddiad sylweddol uwch ar gyfer cymorth cyfreithiol troseddol.

14:35

Thank you for that further series of questions. The issue of backlogs in the courts is certainly something that, in the past decade, has significantly deteriorated. As I say, equally, the access to justice, the availability of lawyers in some areas, has become increasingly difficult as well. There is no doubt also that the closure of courts by the UK Government, and particularly the magistrates' courts, has also exacerbated that particular issue.

The issue of backlogs in terms of the COVID period that we've been through is one where, certainly within Wales, from all the reports I've had—from lawyers, from judiciary, and from those who work in the courts—this was one of the most successful of the areas, and partly because of the ability of the courts and those who work in and use the courts to be able to work collaboratively within Wales in order to ensure that cases continued to be heard.

Now, in terms of serious criminal cases, there remains a significant number of very, very substantial backlogs that need to be addressed. Many of these cannot be addressed by the issue of digitisation; there are very significant ethical issues over digitisation. But certainly within the tribunals system, which is within the Welsh Government's jurisdiction, having digital hearings, online hearings, has certainly been very successful in actually keeping those tribunals operating. And I certainly very much commend all those who've worked within that particular system.

I think the problem with backlogs in courts goes back to a significant underfunding of justice, going back many decades, and I will concede that particular point. I think it is particularly exacerbated over the last 10 years, and I think you'll be aware—you didn't mention it, but you'll be aware, of course—that there are significant issues now in terms of the Ministry of Justice court estate and the standard of that, the suitability of our courts, and no less a case than the state of the civil justice centre within Cardiff, which is something that desperately needs to be addressed.

Diolch ichi am y gyfres bellach honno o gwestiynau. Mae ôl-groniadau yn y llysoedd yn sicr yn rhywbeth sydd, yn ystod y degawd diwethaf, wedi dirywio'n sylweddol. Fel y dywedaf, yn yr un modd, mae'r mynediad at gyfiawnder, argaeledd cyfreithwyr mewn rhai ardaloedd, wedi dod yn fwyfwy anodd hefyd. Diau hefyd fod penderfyniad Llywodraeth y DU i gau llysoedd, a'r llysoedd ynadon yn enwedig, wedi gwaethygu'r mater penodol hwnnw.

Mewn perthynas ag ôl-groniadau yn ystod cyfnod COVID, yn sicr yng Nghymru, o'r holl adroddiadau rwyf wedi'u cael—gan gyfreithwyr, gan y farnwriaeth, a chan y rhai sy'n gweithio yn y llysoedd—hwn oedd un o'r meysydd mwyaf llwyddiannus, a hynny'n rhannol oherwydd gallu'r llysoedd a'r rhai sy'n gweithio yn y llysoedd ac yn eu defnyddio i gydweithio yng Nghymru er mwyn sicrhau bod achosion yn parhau i gael eu clywed.

Nawr, o ran achosion troseddol difrifol, ceir nifer sylweddol iawn o ôl-groniadau y mae angen mynd i'r afael â hwy o hyd. Mae llawer o'r rhain na ellir mynd i'r afael â hwy drwy ddigideiddio; mae materion moesegol arwyddocaol iawn yn codi ynghylch digideiddio. Ond yn sicr yn system y tribiwnlysoedd, sydd o fewn awdurdodaeth Llywodraeth Cymru, mae cael gwrandawiadau digidol, gwrandawiadau ar-lein, yn sicr wedi bod yn llwyddiannus iawn er mwyn sicrhau bod y tribiwnlysoedd hynny'n parhau i weithredu. Ac rwy'n sicr yn cymeradwyo pawb sydd wedi gweithio o fewn y system benodol honno.

Credaf fod y broblem gydag ôl-groniadau mewn llysoedd yn deillio o danariannu sylweddol mewn perthynas â chyfiawnder, yn mynd yn ôl ddegawdau lawer, ac rwy'n cyfaddef y pwynt penodol hwnnw. Credaf ei fod wedi'i waethygu'n arbennig dros y 10 mlynedd diwethaf, a chredaf y byddwch yn ymwybodol—ni sonioch chi amdano, ond fe fyddwch yn ymwybodol, wrth gwrs—fod materion pwysig yn codi yn awr mewn perthynas ag ystad llysoedd y Weinyddiaeth Gyfiawnder a safon honno, addasrwydd ein llysoedd, ac nid yw'n llai pwysig nag ystad y ganolfan cyfiawnder sifil yng Nghaerdydd, sy'n rhywbeth y mae taer angen mynd i'r afael ag ef.

Cwestiynau nawr gan lefarydd Plaid Cymru, Rhys ab Owen.

Questions now from the Plaid Cymru spokesperson, Rhys ab Owen.

Diolch yn fawr, Llywydd. Cwnsler Cyffredinol, at the end of March, the Welsh Government statement on taking forward the recommendations of the Commission on Justice in Wales and the Law Commission report on Welsh Tribunals was pulled. When will the statement now be made, and can the Counsel General please guarantee to me that the statement will provide key milestones, with clear and accountable leadership and direction? Diolch.

Diolch yn fawr, Lywydd. Ddiwedd mis Mawrth, cafodd datganiad Llywodraeth Cymru ar fwrw ymlaen ag argymhellion y Comisiwn ar Gyfiawnder yng Nghymru ac adroddiad Comisiwn y Gyfraith ar Dribiwnlysoedd Cymru ei dynnu'n ôl. Pryd y gwneir y datganiad yn awr, ac a all y Cwnsler Cyffredinol warantu i mi y bydd y datganiad yn darparu cerrig milltir allweddol, gydag arweiniad a chyfeiriad clir ac atebol? Diolch.

That's a very important question. And I can tell you that the Minister for Social Justice and I have been working very closely on a whole range of justice issues, across the span of both our portfolios—not just the legislative justice area, but also the socioeconomic justice. Because I think we believe very strongly that socioeconomic justice and legal justice go very much hand in hand. Part of the issues with regard to the devolution of justice, I think, are going to be addressed in work that is under way at the moment, which we're hoping to publish imminently. So, it is not quite there yet, but it is not far off. That will also, I think, make very specific reference to the recommendations of the Law Commission on tribunals, and the issue of tribunal reform, I can assure you, is something that is very much on the radar and will form part of that broad justice presentation that we hope to be making within a matter of weeks.

Mae hwnnw'n gwestiwn pwysig iawn. A gallaf ddweud wrthych fod y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol a minnau wedi bod yn gweithio'n agos iawn ar ystod eang o faterion cyfiawnder ar draws ein dau bortffolio—nid yn unig ym maes cyfiawnder deddfwriaethol, ond hefyd ym maes cyfiawnder economaidd-gymdeithasol. Oherwydd rwy'n meddwl ein bod yn credu'n gryf iawn fod cyfiawnder economaidd-gymdeithasol a chyfiawnder cyfreithiol yn mynd law yn llaw. Credaf y bydd rhai o'r problemau'n ymwneud â datganoli cyfiawnder yn cael sylw mewn gwaith sydd ar y gweill ar hyn o bryd, ac rydym yn gobeithio ei gyhoeddi'n fuan. Felly, nid yw'n barod eto, ond nid yw'n bell o fod. Rwy'n credu y bydd hwnnw hefyd yn cyfeirio'n benodol iawn at argymhellion Comisiwn y Gyfraith ar dribiwnlysoedd, a gallaf eich sicrhau bod diwygio tribiwnlysoedd yn rhywbeth sy'n cael ei ystyried i raddau helaeth a bydd yn rhan o'r cyflwyniad eang ar gyfiawnder y gobeithiwn ei wneud o fewn ychydig wythnosau.

Diolch yn fawr, Cwnsler Cyffredinol. I'd like to concentrate now on the Welsh Tribunals. You'll be aware that we've had several reports now that recommend the separation of the Welsh Tribunals unit from the Welsh Government, and this, in fact, has been endorsed by you and the Welsh Government. But rather than setting up a non-ministerial department, why has the Welsh Tribunals unit been moved from the office of the First Minister to the economy, trade and constitution department? And with regard to facilities, you mentioned a lack of facilities when it comes to court. The only facility for devolved tribunals, Oak House, the lease there is ending next year. What plans do Welsh Government have to ensure adequate facilities for Welsh Tribunals?

Diolch yn fawr, Gwnsler Cyffredinol. Hoffwn ganolbwyntio yn awr ar Dribiwnlysoedd Cymru. Fe fyddwch yn ymwybodol ein bod wedi cael sawl adroddiad yn awr sy'n argymell gwahanu uned Tribiwnlysoedd Cymru oddi wrth Lywodraeth Cymru, ac mae hyn, mewn gwirionedd, wedi'i gymeradwyo gennych chi a Llywodraeth Cymru. Ond yn hytrach na sefydlu adran anweinidogol, pam fod uned Tribiwnlysoedd Cymru wedi'i symud o swyddfa'r Prif Weinidog i adran yr economi, masnach a'r cyfansoddiad? Ac ar gyfleusterau, fe sonioch chi am ddiffyg cyfleusterau mewn perthynas â'r llys. Mae prydles yr unig gyfleuster ar gyfer tribiwnlysoedd datganoledig, Oak House, yn dod i ben y flwyddyn nesaf. Pa gynlluniau sydd gan Lywodraeth Cymru i sicrhau cyfleusterau digonol ar gyfer Tribiwnlysoedd Cymru?

14:40

That's a very fair point. We do, as part of the reform of the tribunal system, want to ensure that there is judicial separation and proper independence of that system, but also that the tribunals have the proper facilities that are necessary for them to be seen as proper courts, to have the respect of proper courts, and to have the proper facilities for those who are participating with them. That is very much under consideration and under review, and will be part of the issue that I referred to earlier in terms of our broader review of the overall justice system within Wales, the recommendations of the Thomas commission, and issues around the devolution of justice.

Mae hwnnw'n bwynt teg iawn. Fel rhan o'r broses o ddiwygio'r system dribiwnlysoedd, rydym eisiau sicrhau bod gwahaniad barnwrol ac annibyniaeth briodol i'r system honno, ond hefyd fod gan y tribiwnlysoedd y cyfleusterau priodol sy'n angenrheidiol iddynt gael eu hystyried yn llysoedd priodol, i ennyn parch llysoedd priodol, ac i gael y cyfleusterau priodol i'r rhai sy'n cymryd rhan ynddynt. Mae hynny'n cael ei ystyried a'i adolygu, a bydd yn rhan o'r hyn y cyfeiriais ato'n gynharach gyda ein hadolygiad ehangach o'r system gyfiawnder gyffredinol yng Nghymru, argymhellion comisiwn Thomas a materion yn ymwneud â datganoli cyfiawnder.

Teuluoedd Hillsborough
Hillsborough Families

3. Pa sgyrsiau y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'u cael gyda chymheiriaid yn Llywodraeth y DU am y frwydr barhaus dros gyfiawnder i deuluoedd Hillsborough? OQ57981

3. What conversations has the Counsel General had with UK Government counterparts about the ongoing fight for justice of the Hillsborough families? OQ57981

Well, thank you for your question on this important issue. Before his principled resignation, I corresponded and had regular discussions with Lord Wolfson about a range of serious concerns such as these. We are waiting, once again, for the UK Government to decide who will be the new Minister to lead engagement on justice with the Welsh Government, going forward.

Wel, diolch am eich cwestiwn ar y mater pwysig hwn. Cyn ei ymddiswyddiad egwyddorol, gohebais a chefais drafodaethau rheolaidd gyda'r Arglwydd Wolfson am amrywiaeth o bryderon difrifol fel y rhain. Rydym yn aros, unwaith eto, i Lywodraeth y DU benderfynu pwy fydd y Gweinidog newydd i arwain y gwaith o ymgysylltu â Llywodraeth Cymru yn y dyfodol.

I'm grateful to the Counsel General for his answer and his longstanding commitment to support the families of the Hillsborough disaster. You know I've raised this issue before that we do need a Hillsborough law now to support the campaign. The Counsel General will also be aware of the, again, recent calls from Labour metro mayors Andy Burnham and Steve Rotheram for a Hillsborough law now. Will you take the message to the UK Government to hurry up, make the decision who's going to engage with the Welsh Government on justice, because this is crucially an important piece of legislation? Will you take that message to your counterpart once he or she is named, and ask them not only to support the campaign, but to act now and introduce a Hillsborough law?

Rwy'n ddiolchgar i'r Cwnsler Cyffredinol am ei ateb a'i ymrwymiad hirsefydlog i gefnogi teuluoedd trychineb Hillsborough. Gwyddoch fy mod wedi codi'r mater hwn o'r blaen, fod angen cyfraith Hillsborough arnom yn awr i gefnogi'r ymgyrch. Bydd y Cwnsler Cyffredinol hefyd yn ymwybodol o'r galwadau diweddar, unwaith eto, gan y meiri metro Llafur, Andy Burnham a Steve Rotheram, am gyfraith Hillsborough. A wnewch chi ofyn i Lywodraeth y DU frysio, a phenderfynu pwy fydd yn ymgysylltu â Llywodraeth Cymru ar gyfiawnder, oherwydd mae hon yn ddeddfwriaeth hollbwysig? A wnewch chi drosglwyddo'r neges honno i'ch Gweinidog cyfatebol pan gaiff ei benodi, a gofyn iddynt gefnogi'r ymgyrch yn ogystal â gweithredu yn awr a chyflwyno cyfraith Hillsborough?

Thank you for that supplementary question, and for raising what is, I think, an important law reform issue. And it's worth perhaps just reminding what the Hillsborough law actually is, under, I suppose, the name of the Public Authority (Accountability) Bill, which is referred to as the Hillsborough law. It is about the provision of a charter for families bereaved through public tragedy, legally binding on all public bodies; a duty of candour on public servants; proper participation of bereaved families at inquests, through publicly funded legal representation, and a public advocate to act for the families of the deceased after major incidents. 

That, it seems to me, is something that goes to the core of basic justice. I've made the point previously, of course, that, bearing in mind that coroners' courts in Wales are totally publicly funded, they seem to me to be a matter that should be devolved to Wales, and also the provision of proper public funding for representation at inquests. I think it's always been a major weakness and anomaly that that hasn't existed. 

No-one should go through the sorts of experiences that the Hillsborough families have been through, the steps they have had to take in order to obtain justice, many of those families devoting important parts of their entire lives, and their families' lives, to obtain that justice. And those aren't the only miscarriages of justices. There are other areas where there have been significant miscarriages; you raised not so long ago the issue of Horizon and the post offices, and, of course, there are a number of deaths that are related to that in itself. 

So, the assurance I can give you is that this is something that, when the new Minister is appointed, will be on the agenda of issues that we will raise with him, and I will report back again on the outcome of those discussions.

Diolch ichi am y cwestiwn atodol hwnnw, ac am godi mater diwygio cyfraith pwysig iawn yn fy marn i. Ac mae'n werth atgoffa pobl beth yw cyfraith Hillsborough mewn gwirionedd, o dan, mae'n debyg, yr enw Bil Awdurdod Cyhoeddus (Atebolrwydd), y cyfeirir ato fel cyfraith Hillsborough. Mae'n ymwneud â darparu siarter i deuluoedd sy'n colli anwyliaid drwy drasiedi gyhoeddus, sy'n rhwymo mewn cyfraith i bob corff cyhoeddus; dyletswydd o onestrwydd i weision cyhoeddus; cyfranogiad priodol teuluoedd galarus mewn cwestau, drwy gynrychiolaeth gyfreithiol a ariennir yn gyhoeddus, ac eiriolwr cyhoeddus i weithredu dros deuluoedd yr ymadawedig yn sgil digwyddiadau mawr. 

Mae'n ymddangos i mi fod hynny'n mynd at wraidd cyfiawnder sylfaenol. Rwyf wedi gwneud y pwynt o'r blaen, wrth gwrs, o gofio bod llysoedd crwneriaid yng Nghymru'n cael eu hariannu'n gyfan gwbl gan arian cyhoeddus, ei bod yn ymddangos i mi ei fod yn fater y dylid ei ddatganoli i Gymru, yn ogystal â darparu cyllid cyhoeddus priodol ar gyfer cynrychiolaeth mewn cwestau. Rwy'n credu ei fod wedi bod yn wendid ac yn anghysondeb mawr erioed nad yw hynny wedi bodoli. 

Ni ddylai neb fynd drwy'r mathau o brofiadau y mae teuluoedd Hillsborough wedi bod drwyddynt, y camau y bu'n rhaid iddynt eu cymryd er mwyn cael cyfiawnder, gyda llawer o'r teuluoedd hynny'n rhoi rhan fawr o'u bywydau, a bywydau eu teuluoedd, i gael y cyfiawnder hwnnw. Ac nid dyna'r unig gamweddau cyfiawnder. Ceir mannau eraill lle gwelwyd camweddau cyfiawnder sylweddol; heb fod yn hir yn ôl, fe wnaethoch chi sôn am Horizon a'r swyddfeydd post, ac wrth gwrs, mae nifer o farwolaethau'n gysylltiedig â hynny ynddo'i hun. 

Felly, y sicrwydd y gallaf ei roi i chi yw bod hyn yn rhywbeth a fydd ar yr agenda o faterion y byddwn yn eu codi gyda'r Gweinidog newydd pan gaiff ei benodi, a byddaf yn adrodd yn ôl eto ar ganlyniad y trafodaethau hynny.

14:45
Ceiswyr Lloches
Asylum Seekers

4. Pa gyngor cyfreithiol y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'i roi i Lywodraeth Cymru ynghylch hawliau ceiswyr lloches yng Nghymru yng ngoleuni cynllun Llywodraeth y DU i brosesu ceisiadau am loches o'r glannau hyn yn Rwanda? OQ57950

4. What legal advice has the Counsel General provided to the Welsh Government regarding the rights of asylum seekers in Wales in the light of the UK Government’s plan to offshore asylum application processing in Rwanda? OQ57950

Thank you for the question. The Welsh Government is proud that Wales is a nation of sanctuary for all. Welsh Government will continue to protect the rights of asylum seekers in Wales and is seeking to discuss these proposals with UK Government. The UK Government did not share its Rwanda proposals ahead of publication with Welsh Government. 

Diolch am y cwestiwn. Mae Llywodraeth Cymru yn falch fod Cymru'n genedl noddfa i bawb. Bydd Llywodraeth Cymru yn parhau i ddiogelu hawliau ceiswyr lloches yng Nghymru ac yn ceisio trafod y cynigion hyn gyda Llywodraeth y DU. Ni rannodd Llywodraeth y DU ei chynigion parthed Rwanda gyda Llywodraeth Cymru cyn eu cyhoeddi. 

Thank you very much, Counsel General, and I don't think anybody's surprised by that. The Rwanda plan is, of course, inhumane, unworkable and very probably illegal as well. It is driven by the short-term interests of a right-wing Tory Government rather than any real attempt to find a solution that protects desperate people fleeing war, victims of human trafficking or a solution that genuinely addresses the failings of our broken immigration system. It's been condemned by everyone, from Oxfam to Theresa May. It's a disgrace and it's a shame for all of us in the United Kingdom that this has ever reached the stage it has reached. Can the Counsel General provide assurances that the Welsh Government will do all in its powers to ensure that asylum seekers in Wales have their rights protected to the very best of this Government's ability and to have the full extent of all the legal powers available to Ministers, the Welsh Government and also this place, and that this Labour Government in Wales will ensure that the values of the people of Wales continue to drive our approach as a nation of sanctuary to reach out to provide homes, protection and support for people who need that and don't just chase newspaper headlines day after day, as the UK Government appear to be doing? 

Diolch yn fawr iawn, Gwnsler Cyffredinol, ac nid wyf yn credu bod hynny'n synnu neb. Mae cynllun Rwanda, wrth gwrs, yn annynol, yn anymarferol ac yn debygol iawn o fod yn anghyfreithlon hefyd. Fe'i hysgogwyd gan fuddiannau tymor byr Llywodraeth Dorïaidd asgell dde yn hytrach nag unrhyw ymgais wirioneddol i ddod o hyd i ateb sy'n diogelu pobl mewn argyfwng sy'n dianc rhag rhyfel, dioddefwyr masnachu pobl neu ateb sy'n mynd i'r afael o ddifrif â methiannau ein system fewnfudo doredig. Cafodd ei gondemnio gan bawb, o Oxfam i Theresa May. Mae'n warthus ac mae'n warthus i bob un ohonom yn y Deyrnas Unedig fod hyn wedi cyrraedd y pwynt hwn. A all y Cwnsler Cyffredinol roi sicrwydd y bydd Llywodraeth Cymru yn gwneud popeth yn ei gallu i sicrhau bod hawliau ceiswyr lloches yng Nghymru yn cael eu diogelu hyd eithaf gallu'r Llywodraeth hon ac i sicrhau graddau llawn yr holl bwerau cyfreithiol sydd ar gael i Weinidogion, Llywodraeth Cymru a hefyd y lle hwn, ac y bydd y Llywodraeth Lafur hon yng Nghymru yn sicrhau bod gwerthoedd pobl Cymru yn parhau i lywio ein hymagwedd fel cenedl noddfa i ddarparu cartrefi, diogelwch a chymorth i bobl sydd eu hangen a'u bod yn gwneud mwy na cheisio bachu penawdau papurau newydd ddydd ar ôl dydd, fel y mae Llywodraeth y DU yn ei wneud i bob golwg? 

I agree entirely with those sentiments. They're sentiments that other Members have made, that my colleague the Minister for Social Justice has made as well, and many other Members have made those comments within this Chamber. I think it was only yesterday that I was able to refer to the head of the Church of England referring to these proposals as being against the nature of God. I am not personally a religious person, but when the head of a major church is so moved by proposals to say that they are ungodly, it is something where a government has to sit up and take note. And it was quite ironic, actually, that when Boris Johnson was in Kyiv talking about human rights, Priti Patel was being threatened with legal action for breaches of human rights at UK level. 

Apart from that, the proposals are likely to be extremely expensive and inefficient. There was no evidence whatsoever they will deliver anything that the UK Government says that they will deliver. They are certainly contrary to the refugee convention, in particular articles 31 and 32. I am monitoring very closely the issue of legal actions that I understand are being brought to challenge the lawfulness, and, it seems to me, there is a very significant issue as to whether these proposals are in breach of international law or not. But I will monitor that very closely, and I will do all I can to support international legality. 

Rwy'n cytuno'n llwyr â'r sylwadau hynny. Maent yn sylwadau y mae Aelodau eraill wedi'u gwneud, yn sylwadau y mae fy nghyd-Weinidog, y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol, wedi'u gwneud hefyd, ac mae llawer o Aelodau eraill wedi gwneud y sylwadau hynny yn y Siambr hon. Credaf mai ddoe ddiwethaf y gallais gyfeirio at bennaeth Eglwys Loegr a gyfeiriodd at y cynigion hyn fel rhai sy'n groes i natur Duw. Nid wyf yn grefyddol fy hun, ond pan fydd pennaeth eglwys fawr yn cael ei ysgogi gan gynigion i'r fath raddau nes eu bod yn dweud eu bod yn annuwiol, mae'n rhaid i lywodraeth nodi hynny. Ac roedd yn eithaf eironig, mewn gwirionedd, pan oedd Boris Johnson yn Kyiv yn siarad am hawliau dynol, fod Priti Patel yn cael ei bygwth â chamau cyfreithiol am dorri hawliau dynol ar lefel y DU. 

Ar wahân i hynny, mae'r cynigion yn debygol o fod yn hynod o ddrud ac aneffeithlon. Nid oedd unrhyw dystiolaeth o gwbl y byddant yn cyflawni unrhyw beth y mae Llywodraeth y DU yn dweud y byddant yn ei gyflawni. Maent yn sicr yn groes i'r confensiwn ffoaduriaid, yn enwedig erthyglau 31 a 32. Rwy'n monitro'n agos iawn y camau cyfreithiol y deallaf eu bod yn cael eu dwyn gerbron i herio'r cyfreithlondeb, ac mae'n ymddangos i mi fod cwestiwn pwysig iawn yn codi ynglŷn ag a yw'r cynigion hyn yn torri cyfraith ryngwladol ai peidio. Ond byddaf yn monitro hynny'n agos iawn, a byddaf yn gwneud popeth yn fy ngallu i gefnogi cyfreithlondeb rhyngwladol. 

Diffyg Democrataidd
Democratic Deficit

5. Pa drafodaethau y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'u cael gyda'r Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol ynghylch datblygu polisi etholiadau sy'n mynd i'r afael â'r diffyg democrataidd mewn rhai wardiau yng Nghymru? OQ57971

5. What discussions has the Counsel General had with the Minister for Finance and Local Government about developing an elections policy that will tackle the democratic deficit in some wards in Wales? OQ57971

Thank you for your question. Reforming local government elections to reduce the democratic deficit is a commitment in our programme for government, and I regularly discuss such matters with my ministerial colleagues.

Diolch am eich cwestiwn. Mae diwygio etholiadau llywodraeth leol i leihau'r diffyg democrataidd yn ymrwymiad yn ein rhaglen lywodraethu, ac rwy'n trafod materion o'r fath yn rheolaidd gyda fy nghyd-Weinidogion.

Thank you. Now, tomorrow, as we all know, people in every community in Wales should be going to elect representatives to champion their community on issues that affect them directly—council tax, highways, social care, to name just a few. However, 72 council seats now have been uncontested. The most extreme example is Gwynedd, where 28 of the council's 69 seats, just over 40 per cent, saw only one person putting themselves forward for election. Whilst only 1 per cent of all council seats in Scotland have already been filled, here in Wales the figure is at 6 per cent. The number will be even higher for community and town councils, and I remember raising this with the Minister at the time, about the huge number of uncontested seats in our community and town councils. In Conwy county alone, only six of the town and community councils have at least one ward facing an election. Of course, we could reduce the number of seats and change the ward boundaries, but again we could still face the same dilemma. Do you agree with me that election policy now needs to be reviewed and developed so that we can identify the barriers that are there to nominate and therefore encourage such elections to take place? Diolch.

Diolch. Nawr, yfory, fel y gwyddom i gyd, dylai pobl ym mhob cymuned yng Nghymru fod yn mynd i ethol cynrychiolwyr i hyrwyddo eu cymuned ar faterion sy'n effeithio arnynt yn uniongyrchol—y dreth gyngor, priffyrdd, gofal cymdeithasol, i enwi rhai yn unig. Fodd bynnag, mae 72 o seddi cyngor yn rhai diwrthwynebiad. Yr enghraifft fwyaf eithafol yw Gwynedd, lle mae 28 o 69 sedd y cyngor, ychydig dros 40 y cant, ag un unigolyn yn unig yn ymgeisio amdanynt. Dim ond 1 y cant o holl seddi cyngor yr Alban sydd eisoes wedi'u llenwi, ond mae'r ffigur yn 6 y cant yma yng Nghymru. Bydd y ffigur hyd yn oed yn uwch ar gyfer cynghorau tref a chymuned, a chofiaf godi hyn gyda'r Gweinidog ar y pryd, ynglŷn â'r nifer enfawr o seddi diwrthwynebiad yn ein cynghorau tref a chymuned. Yn sir Conwy yn unig, dim ond chwech o'r cynghorau tref a chymuned sydd ag o leiaf un ward yn wynebu etholiad. Wrth gwrs, gallem leihau nifer y seddi a newid ffiniau'r wardiau, ond unwaith eto gallem ddal i wynebu'r un broblem. A ydych yn cytuno â mi fod angen adolygu a datblygu polisi etholiadol yn awr er mwyn inni allu nodi'r rhwystrau sydd yno i enwebu ac felly annog etholiadau o'r fath i ddigwydd? Diolch.

14:50

Thank you for that supplementary question, and I do agree with, I think, most of what you actually said. I've raised a number of times my concern about the democratic health of Wales, and it goes across the United Kingdom. I think it is always of concern when there aren't sufficient candidates for some seats. I regard community councils as being an extremely important part of our democracy, so when either there aren't candidates or seats are unfilled—. I'm aware of two particular community councils where there aren't enough candidates for a quorum. I'm also aware that there are quite a number of seats where there has been only one candidate. Of course, some of that applies also at other council levels, but it is a concern. 

I'm also aware, of course, that there are many people, and I've come across individuals, who are interested very much in their community and community work but have decided that they will not stand for elections because of, I believe, the abuse that they actually get—as persons in public office. I think of the denigration that has taken place. I certainly think that is something that needs to be tackled. I know in fact of one community councillor who, the moment they said that they were going to stand for it, suddenly started getting abuse on social media and then changed their mind and said they weren't going to stand. So, I think there is a real issue there in terms of standing up for the integrity of those who stand for public office. I think that is something that needs to be addressed. 

I think, post the elections, we do need to look at two issues. One is the overall status of participation within elections, perhaps demographically, across Wales as a whole. We need to look at the outcome of the pilots that we've had that are looking at different ways of people being able to participate in elections. I also, as you know, have already made a statement that we do intend in year three to bring an electoral reform and administration Bill before this Senedd, and I hope all those comments and the views you've expressed will be things that will feature in terms of how we actually look at reforming, improving, making more accessible our electoral system. I was very moved by some of the comments that have been made in the media recently, things that actually we have been considering with regard to electoral reform, and that is those persons with disability and their ability to participate properly within the electoral system.

So, I think there are many issues there, but I suppose my concluding point is this: I think the health of our democracy is partly dependent on the participation of citizens within that, and if that participation is in some way weakened or is not fulfilled as it should be, then our society as a whole is weakened. That is something that we will be coming back to discuss and we will want to see what we can do to rectify it, but also to improve and make more accessible our own electoral system. Of course, we have had 16 to 17-year-olds for the first time being given the entitlement to vote, which is an extension of the franchise, but that's just one measure.

Diolch ichi am y cwestiwn atodol hwnnw, ac rwy'n cytuno â'r rhan fwyaf o'r hyn a ddywedoch chi mewn gwirionedd. Rwyf wedi mynegi fy mhryderon droeon ynghylch iechyd democrataidd Cymru, ac mae'n wir ar draws y Deyrnas Unedig. Rwy'n credu ei fod bob amser yn destun pryder pan nad oes digon o ymgeiswyr ar gyfer rhai seddi. Rwy'n ystyried bod cynghorau cymuned yn rhan eithriadol o bwysig o'n democratiaeth, felly pan nad oes ymgeiswyr neu pan nad yw seddi wedi'u llenwi—. Rwy'n ymwybodol o ddau gyngor cymuned penodol lle nad oes digon o ymgeiswyr i gael cworwm. Rwyf hefyd yn ymwybodol fod cryn nifer o seddi gydag un ymgeisydd yn unig. Wrth gwrs, mae rhywfaint o hynny'n berthnasol hefyd ar lefelau eraill y cynghorau, ond mae'n bryder. 

Rwyf hefyd yn ymwybodol, wrth gwrs, fod llawer o bobl, ac rwyf wedi dod ar draws unigolion sydd â diddordeb mawr yn eu cymuned a'u gwaith cymunedol ond sydd wedi penderfynu na fyddant yn sefyll mewn etholiadau oherwydd y gamdriniaeth y byddant yn ei hwynebu mewn gwirionedd—fel pobl mewn swyddi cyhoeddus. Rwy'n meddwl am y difrïo a welwyd. Credaf yn sicr fod hynny'n rhywbeth y mae angen mynd i'r afael ag ef. Gwn am un cynghorydd cymuned mewn gwirionedd a gafodd eu cam-drin ar y cyfryngau cymdeithasol yr eiliad y dywedasant eu bod yn bwriadu sefyll, ac fe wnaethant newid eu meddwl a dweud nad oeddent am sefyll. Felly, credaf fod problem wirioneddol yno o ran sefyll dros uniondeb y rhai sy'n ymgeisio am swydd gyhoeddus. Credaf fod hynny'n rhywbeth y mae angen mynd i'r afael ag ef. 

Ar ôl yr etholiadau, rwy'n credu bod angen inni edrych ar ddau fater. Un ohonynt yw statws cyffredinol cyfranogiad mewn etholiadau, yn ddemograffig efallai, ledled Cymru gyfan. Mae angen inni edrych ar ganlyniad y cynlluniau peilot a gawsom sy'n edrych ar wahanol ffyrdd y gall pobl gymryd rhan mewn etholiadau. Rwyf finnau hefyd, fel y gwyddoch, eisoes wedi gwneud datganiad ein bod yn bwriadu cyflwyno Bil diwygio a gweinyddu etholiadol gerbron y Senedd hon ym mlwyddyn tri, a gobeithio y bydd yr holl sylwadau a'r safbwyntiau rydych wedi'u mynegi yn bethau a fydd yn ymddangos o ran sut yr awn ati mewn gwirionedd i edrych ar ddiwygio, gwella, a gwneud ein system etholiadol yn fwy hygyrch. Mae rhai o'r sylwadau a wnaed yn y cyfryngau yn ddiweddar wedi gwneud argraff arnaf, pethau y buom yn eu hystyried mewn gwirionedd mewn perthynas â diwygio etholiadol, sef pobl ag anabledd a'u gallu i gymryd rhan briodol yn y system etholiadol.

Felly, credaf fod llawer o bethau'n codi yno, ond mae'n debyg mai fy mhwynt olaf yw hwn: credaf fod iechyd ein democratiaeth yn dibynnu'n rhannol ar gyfranogiad dinasyddion o fewn hynny, ac os yw'r cyfranogiad hwnnw wedi'i wanhau mewn rhyw ffordd neu os nad yw'n cael ei gyflawni fel y dylai, caiff ein cymdeithas gyfan ei gwanhau. Dyna rywbeth y byddwn yn ei drafod eto a byddwn eisiau gweld beth y gallwn ei wneud i'w unioni, ond hefyd i wella a gwneud ein system etholiadol ein hunain yn fwy hygyrch. Wrth gwrs, rydym wedi sicrhau bod pobl ifanc 16 i 17 oed yn cael yr hawl i bleidleisio am y tro cyntaf, sy'n estyniad o'r fasnachfraint, ond dim ond un mesur yw hwnnw.

14:55
Deddf Marchnad Fewnol y Deyrnas Unedig
The United Kingdom Internal Market Act

6. A wnaiff y Cwnsler Cyffredinol roi'r wybodaeth ddiweddaraf am statws apêl Llywodraeth Cymru i Oruchaf Lys y DU ar ei her gyfreithiol i Ddeddf marchnad fewnol y DU? OQ57956

6. Will the Counsel General provide an update on the status of the Welsh Government’s appeal to the UK Supreme Court on its legal challenge to the internal market Act? OQ57956

Thank you for the question. An application for permission to appeal against the order of the Court of Appeal, along with a request for expedited consideration, was filed with the Supreme Court on 7 March. The application has not, as yet, been considered. Therefore, we await a decision from the Supreme Court.

Diolch am y cwestiwn. Cafodd cais am ganiatâd i apelio yn erbyn gorchymyn y Llys Apêl, ynghyd â chais am ystyriaeth gyflym, ei gyflwyno i'r Goruchaf Lys ar 7 Mawrth. Nid yw'r cais wedi'i ystyried hyd yma. Felly, rydym yn aros am benderfyniad gan y Goruchaf Lys.

Diolch yn fawr, Cwnsler Cyffredinol.

 Thank you very much, Counsel General.

I completely agree with comments you've made previously that this Act undermines the long-established powers of the Senedd and the Welsh Ministers within matters of devolved competency. There is a clear supermajority in this Senedd to enhance and improve our powers. What discussions have you had with the Westminster Government for them to finally realise that it is the will of the Welsh people and of the Welsh Parliament that we have greater powers and that they don't deny that majority and the mandate that's been given to us by the people of Wales?

Cytunaf yn llwyr â'r sylwadau rydych wedi'u gwneud o'r blaen fod y Ddeddf hon yn tanseilio pwerau hirsefydlog y Senedd a Gweinidogion Cymru mewn perthynas â materion lle mae cymhwysedd wedi'i ddatganoli. Ceir uwchfwyafrif clir yn y Senedd hon sydd eisiau ymestyn a gwella ein pwerau. Pa drafodaethau a gawsoch chi gyda Llywodraeth San Steffan i wneud iddynt sylweddoli o'r diwedd mai ewyllys pobl Cymru a Senedd Cymru yw cael mwy o bwerau ac nad ydynt yn gwadu'r mwyafrif hwnnw a'r mandad a roddwyd i ni gan bobl Cymru?

Thank you, and I agree entirely with the points that you have made. The internal market Act, I believe, if it's interpreted as UK Government wants it to be interpreted, undermines part of our constitutional settlement. Of course, we disagree with that legislation; we believe it is unconstitutional, hence the legal action that's been taken. It is worth saying at this stage, of course, that what hasn't happened is that the merit of our arguments has not actually been dealt with. The question is what is the best mechanism for doing that, whether it is on the interpretation of the legislation of the Act itself, or whether it is best done by means of a piece of legislation being tested by reference to the Supreme Court. So, as I was saying, we have made the application for permission to appeal. It's not yet been considered by a panel of justices, but I will update the Senedd in due course once we know the outcome.

Diolch ichi, ac rwy'n cytuno'n llwyr â'r pwyntiau a wnaethoch. Credaf fod y Ddeddf marchnad fewnol, os caiff ei dehongli fel y mae Llywodraeth y DU eisiau iddi gael ei dehongli, yn tanseilio rhan o'n setliad cyfansoddiadol. Wrth gwrs, rydym yn anghytuno â'r ddeddfwriaeth honno; credwn ei bod yn anghyfansoddiadol, ac mae camau cyfreithiol wedi'u cymryd o'r herwydd. Mae'n werth dweud ar y cam hwn, wrth gwrs, nad ymdriniwyd â rhinweddau ein dadleuon mewn gwirionedd. Y cwestiwn yw, beth yw'r mecanwaith gorau ar gyfer gwneud hynny, boed hynny drwy ddehongli deddfwriaeth y Ddeddf ei hun, neu a yw'n well gwneud hynny drwy gyfrwng deddfwriaeth a gaiff ei phrofi drwy ei chyfeirio at y Goruchaf Lys. Felly, fel y dywedais, rydym wedi gwneud y cais am ganiatâd i apelio. Ni chafodd ei ystyried gan banel o ustusiaid eto, ond byddaf yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Senedd maes o law pan fyddwn yn gwybod y canlyniad.

Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.

The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.

Diwygio’r Senedd
Senedd Reform

7. A wnaiff y Cwnsler Cyffredinol ddatganiad am rôl y comisiwn cyfansoddiadol yn y broses o ystyried maint y Senedd a'r system bleidleisio a ddefnyddir i ethol Aelodau o'r Senedd? OQ57972

7. Will the Counsel General make a statement on the role of the constitutional commission in considering the size of the Senedd and the voting system used to elect Members of the Senedd? OQ57972

Thank you for the question. We have set the commission’s broad objectives. As the commission is independent of the Welsh Government, the issues they consider within that remit are a matter for them.

Diolch am y cwestiwn. Rydym wedi pennu amcanion cyffredinol y comisiwn. Gan fod y comisiwn yn annibynnol ar Lywodraeth Cymru, mater iddynt hwy yw'r materion y maent yn eu hystyried o fewn y cylch gwaith hwnnw.

Thank you. Of course, we know that Wales is still within its democratic infancy, and that's a unique position to be in as we seek to improve the welfare of Wales here in Cardiff Bay—or there in Cardiff Bay—and across the country. Media speculation and conversations amongst colleagues, however, have brought about concern about how the future of this Chamber will look and the electoral process that will be used to elect its Members. As I hope the Counsel General will agree, discussions on the future of Wales do need to be held in a very transparent and open manner, where all citizens can, if they want to, continuously scrutinise the work of the constitutional commission and provide their input on how they envisage a modern-day democratic Wales to look. The future of this country should not be carved up behind closed doors. So, in providing a constructive angle to the debate on increasing the number of Members here in Cardiff Bay, would you provide an update as to what models have been considered by the Welsh Government to increase the number of Members and what voting system is currently your preference? Diolch.

Diolch. Wrth gwrs, gwyddom fod Cymru'n dal i fod yn ei babandod democrataidd, ac mae honno'n sefyllfa unigryw i fod ynddi wrth inni geisio gwella lles Cymru yma ym Mae Caerdydd—neu yno ym Mae Caerdydd—ac ar draws y wlad. Fodd bynnag, mae dyfalu yn y cyfryngau a sgyrsiau ymysg cyd-Aelodau wedi peri pryder ynglŷn â sut y bydd dyfodol y Siambr hon yn edrych a'r broses etholiadol a ddefnyddir i ethol ei Haelodau. Fel y gobeithiaf y bydd y Cwnsler Cyffredinol yn cytuno, mae angen cynnal trafodaethau ar ddyfodol Cymru mewn modd tryloyw ac agored iawn, lle gall pob dinesydd, os dymunant, graffu'n barhaus ar waith y comisiwn cyfansoddiadol a rhoi eu mewnbwn ar sut y maent yn rhagweld y bydd Cymru ddemocrataidd fodern yn edrych. Ni ddylid naddu dyfodol y wlad hon y tu ôl i ddrysau caeedig. Felly, wrth ddarparu safbwynt adeiladol i'r ddadl ar gynyddu nifer yr Aelodau yma ym Mae Caerdydd, a wnewch chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf ynglŷn â pha fodelau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u hystyried i gynyddu nifer yr Aelodau a pha system bleidleisio a ffafriwch ar hyn o bryd? Diolch.

Thank you for the question, part of which I can answer, part of which I probably cannot. Can I just say on the constitution commission that I and the First Minister and the leader of Plaid Cymru, as part of the co-operation agreement, met with the commission on 28 April for just an updated report, as to the progress that's being made? That report, I believe, has been placed within the library and is available to you. What is interesting is that there has been a lot of work done in terms of obtaining evidence from a whole variety of bodies, organisations and individuals, and that they are on the next stage of the commencement of their development of an engagement process. An engagement process is obviously a very significant part of their work. But, in terms of the size of the Senedd, of course, this is a matter for the Senedd itself, and, of course, there is a special purpose committee that has been established that is due to report by the end of May. You, of course, do have Darren Millar who is a representative on that special purpose committee. I'm sure he's heard the points that you are making and will ensure that those points are raised during the course of the proceedings of that particular committee.

Diolch ichi am y cwestiwn. Gallaf ateb rhan ohono, ac mae'n debygol na allaf ateb rhan arall ohono. A gaf fi ddweud am y comisiwn cyfansoddiad fy mod i a'r Prif Weinidog ac arweinydd Plaid Cymru, fel rhan o'r cytundeb cydweithio, wedi cyfarfod â'r comisiwn ar 28 Ebrill am adroddiad diweddaru ar y cynnydd sy'n cael ei wneud? Credaf fod yr adroddiad hwnnw wedi'i osod yn y llyfrgell a'i fod ar gael i chi. Yr hyn sy'n ddiddorol yw bod llawer o waith wedi'i wneud ar gael tystiolaeth gan amrywiaeth eang o gyrff, sefydliadau ac unigolion, a'u bod ar gam nesaf y gwaith o ddechrau datblygu proses ymgysylltu. Mae'n amlwg fod proses ymgysylltu yn rhan sylweddol iawn o'u gwaith. Ond ar faint y Senedd, wrth gwrs, mater i'r Senedd ei hun yw hwn, ac wrth gwrs, mae pwyllgor diben arbennig wedi'i sefydlu sydd i fod i gyflwyno adroddiad erbyn diwedd mis Mai. Wrth gwrs, mae gennych Darren Millar yn gynrychiolydd ar y pwyllgor diben arbennig hwnnw. Rwy'n siŵr ei fod wedi clywed y pwyntiau a wnewch a bydd yn sicrhau bod y pwyntiau hynny'n cael eu codi yn ystod trafodion y pwyllgor penodol hwnnw.

15:00
Canolfan Gyfiawnder Newydd i Gaerdydd
A New Justice Centre for Cardiff

8. A wnaiff y Cwnsler Cyffredinol roi diweddariad ar drafodaethau Llywodraeth Cymru gyda'r Weinyddiaeth Gyfiawnder mewn perthynas â chanolfan gyfiawnder newydd i Gaerdydd? OQ57958

8. Will the Counsel General provide an update on Welsh Government discussions with the Ministry of Justice in respect of a new justice centre for Cardiff? OQ57958

Thank you for the question. Since I met with senior members of the judiciary at the Cardiff civil justice centre last September, I have continued to press the Ministry of Justice on the increasingly urgent need to replace it with a civil justice centre fit for a twenty-first century capital city.

Diolch am eich cwestiwn. Ers imi gyfarfod ag uwch aelodau o’r farnwriaeth yng nghanolfan cyfiawnder sifil Caerdydd fis Medi diwethaf, rwyf wedi parhau i bwyso ar y Weinyddiaeth Gyfiawnder ynghylch yr angen cynyddol i gael gwared ar y ganolfan cyfiawnder sifil a chael un yn ei lle sy’n addas ar gyfer prifddinas yn yr unfed ganrif ar hugain.

Thank you, Counsel General. The current building, which sits in my constituency, in outdated and utterly inadequate. It's unsafe for families and it's not a good place for the judiciary, its staff and lawyers to be working in. As it's the responsibility of the Ministry of Justice to sort this problem out, I wonder how it is possible that we are still seeing no progress since your meeting in September. Because failing to invest in our justice system impacts on the quality of justice, but also the perception of the importance of justice in Wales, and holds back anybody wanting to come and operate from these premises, which, obviously, impairs the development of a thriving Welsh legal economy. So, what action is the Welsh Government taking to rectify this utterly unacceptable situation? 

Diolch, Gwnsler Cyffredinol. Mae’r adeilad presennol, sydd yn fy etholaeth, wedi dyddio ac yn gwbl annigonol. Mae’n anniogel i deuluoedd ac nid yw’n lle da i’r farnwriaeth, ei staff a’i chyfreithwyr fod yn gweithio ynddo. Gan mai cyfrifoldeb y Weinyddiaeth Gyfiawnder yw datrys y broblem hon, tybed sut nad ydym wedi gweld unrhyw gynnydd ers eich cyfarfod ym mis Medi. Oherwydd mae peidio â buddsoddi yn ein system gyfiawnder yn effeithio ar ansawdd cyfiawnder, ond hefyd ar y canfyddiad o bwysigrwydd cyfiawnder yng Nghymru, ac yn atal unrhyw un sydd am ddod i weithredu o’r eiddo hwn, sy'n amlwg yn amharu ar ddatblygiad economi gyfreithiol ffyniannus yng Nghymru. Felly, pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i unioni’r sefyllfa gwbl annerbyniol hon?

You raise very important points. Of course, I've practised from the civil justice centre and there are other Members of this Senedd who are very, very familiar with those facilities. The state of the court, which was raised in the Commission on Justice in Wales, was highlighted two and a half years ago. And when you compare the actual facility and the court compared with those that exist in London, Edinburgh and Belfast, I think the situation in Cardiff is wholly, wholly unacceptable. I raised this issue with Lord Wolfson and, in fact, I'd invited Lord Wolfson to come and visit the court. His resignation, of course, has brought that to an end, but it's something I intend to do with whoever his replacement is.

Myself and the Minister for Social Justice raised this issue with the Lord Chancellor, Dominic Raab. We did not have anything like a satisfactory response. In fact, what we were informed was that there would be no replacement to the civil justice centre. There might be some minor improvements, but there were no plans for a replacement court. 

This is significant for a number of reasons. First, the Cardiff civil justice centre is not fit for purpose. It's not fit for the families, for the citizens who use that particular court, it is not fit for the lawyers who need to use it and it is also not fit or safe for the judiciary themselves. Anyone who's familiar with the court, I think, will fully endorse those particular comments. So, it is a matter of the utmost concern in terms of a justice issue that is not devolved, but where many of the consequences and many of the issues that we are concerned with, which have to be dealt with in that particular court, do not have that proper facility. 

It also undermines the legal economy in Wales because it removes the opportunity to actually develop the expertise, the sort of commercial work that would be very important to the Welsh economy and that I would certainly want to see. I know the Welsh Government wants to see the Welsh legal economy expand and grow. In order to do that, you have to have a proper court, you have to have proper facilities and you have to have something that stands up and is seen as something that obtains respect. I don't think we have any of those. I think the approach of the Ministry of Justice at the moment is one of neglect of their obligations in terms of the court estate within Wales. It's something that I intend to raise, and I know the Minister for Social Justice intends to raise, which we will do at every level. Quite frankly, it's just another argument where, if justice were devolved, the court would not be in that particular state and we would not have to tolerate those particular facilities.

Rydych yn codi pwyntiau pwysig iawn. Wrth gwrs, rwyf wedi gweithio o'r ganolfan cyfiawnder sifil ac mae Aelodau eraill o'r Senedd hon yn gyfarwydd iawn â'r cyfleusterau hynny. Tynnwyd sylw at gyflwr y llys gan y Comisiwn ar Gyfiawnder yng Nghymru ddwy flynedd a hanner yn ôl. A phan fyddwch yn cymharu’r cyfleuster a’r llys â’r rheini sy’n bodoli yn Llundain, Caeredin a Belfast, credaf fod y sefyllfa yng Nghaerdydd yn gwbl annerbyniol. Codais y mater hwn gyda’r Arglwydd Wolfson, ac mewn gwirionedd, roeddwn wedi gwahodd yr Arglwydd Wolfson i ddod i ymweld â’r llys. Mae ei ymddiswyddiad, wrth gwrs, wedi rhoi diwedd ar hynny, ond mae'n rhywbeth rwy'n bwriadu ei wneud gyda phwy bynnag a ddaw yn ei le.

Cododd y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol a minnau'r mater hwn gyda’r Arglwydd Ganghellor, Dominic Raab. Ni chawsom ymateb boddhaol o gwbl. Mewn gwirionedd, yr hyn a ddywedwyd wrthym oedd na fyddem yn cael canolfan cyfiawnder sifil newydd. Efallai y byddai rhai mân welliannau, ond nid oedd unrhyw gynlluniau ar y gweill ar gyfer llys newydd.

Mae hyn yn arwyddocaol am nifer o resymau. Yn gyntaf, nid yw canolfan cyfiawnder sifil Caerdydd yn addas i'r diben. Nid yw’n addas ar gyfer y teuluoedd, y dinasyddion sy’n defnyddio’r llys hwnnw, nid yw’n addas ar gyfer y cyfreithwyr sydd angen ei ddefnyddio ac nid yw'n addas nac yn ddiogel ychwaith ar gyfer y farnwriaeth eu hunain. Credaf y bydd unrhyw un sy’n gyfarwydd â’r llys yn llwyr gytuno â'r sylwadau hynny. Felly, mae’n fater cyfiawnder nad yw wedi ei ddatganoli sydd o’r pwys mwyaf, ond lle nad oes cyfleuster priodol ar gyfer llawer o’r canlyniadau a llawer o’r materion yr ydym ni'n ymwneud â hwy, ac y mae’n rhaid ymdrin â hwy yn y llys penodol hwnnw.

Mae hyn hefyd yn tanseilio’r economi gyfreithiol yng Nghymru gan ei fod yn atal cyfle i ddatblygu’r arbenigedd, y math o waith masnachol a fyddai’n bwysig iawn i economi Cymru ac y byddwn i'n sicr yn hoff o'i weld. Gwn fod Llywodraeth Cymru yn dymuno gweld economi gyfreithiol Cymru yn ehangu ac yn tyfu. Er mwyn gwneud hynny, mae'n rhaid ichi gael llys priodol, mae'n rhaid ichi gael cyfleusterau priodol ac mae'n rhaid ichi gael rhywbeth sy'n sefyll ar ei draed ei hun ac sy'n cael ei ystyried yn rhywbeth sy'n ennyn parch. Ni chredaf fod gennym unrhyw un o'r rheini. Credaf mai ymagwedd y Weinyddiaeth Gyfiawnder ar hyn o bryd yw esgeuluso eu rhwymedigaethau mewn perthynas ag ystad y llysoedd yng Nghymru. Mae’n rhywbeth rwy'n bwriadu ei godi, a gwn fod y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol yn bwriadu ei godi, a byddwn yn gwneud hynny ar bob lefel. A dweud y gwir, mae'n ddadl arall eto lle na fyddai’r llys yn y cyflwr hwnnw pe bai cyfiawnder wedi'i ddatganoli, ac ni fyddai’n rhaid inni oddef y cyfleusterau hynny.

15:05
3. Cwestiynau i Gomisiwn y Senedd
3. Questions to the Senedd Commission

Eitem 3 y prynhawn yma yw'r cwestiynau i Gomisiwn y Senedd. Cwestiwn 2 yn gyntaf, Jenny Rathbone, i'w ateb gan Janet Finch-Saunders.

Item 3 this afternoon is questions to the Senedd Commission. Question 2 first of all, from Jenny Rathbone, and this is to be answered by Janet Finch-Saunders.

Defnydd o Ynni
Energy Consumption

2. Pa gamau y mae'r Comisiwn yn eu cymryd i leihau'r defnydd o ynni yn adeiladau ystâd y Senedd? OQ57959

2. What action is the Commission taking to reduce energy consumption in the Senedd estate’s buildings? OQ57959

I thank the Member, Jenny Rathbone MS, for asking this question, because it's something that I'm quite often speaking to people working within our Commission about. The Senedd has a long history of reducing energy consumption, with our energy emissions footprint reducing by more than 50 per cent across our previous two carbon strategies. Work has already begun on the actions detailed in the Senedd's new carbon neutral strategy, which commits to investment and improvements to the estate. Energy efficiency measures and behavioural change, combined with infrastructure improvements and renewables, all form part of our plans to be net carbon neutral by 2030. Projects completed this year include more energy-efficient LED lighting for office areas, as well as increasing the zoning of the heating areas of Tŷ Hywel for future heating savings in line with occupancy. We are starting to consider the feasibility of solar PV on the estate and we've also committed to joining the Cardiff heat network, which will remove a major component of the estate's heating footprint.

Diolch i’r Aelod, Jenny Rathbone AS, am ofyn y cwestiwn hwn, gan ei fod yn rhywbeth rwy’n ei drafod yn eithaf aml â phobl sy’n gweithio yn ein Comisiwn. Mae gan y Senedd hanes hir o leihau’r defnydd o ynni, gyda’n hôl troed allyriadau ynni yn lleihau fwy na 50 y cant dros ein dwy strategaeth garbon flaenorol. Mae gwaith eisoes wedi dechrau ar y camau gweithredu a ddisgrifir yn strategaeth garbon niwtral newydd y Senedd, sy’n ymrwymo i fuddsoddi a gwella’r ystad. Mae mesurau effeithlonrwydd ynni a newid ymddygiad, ynghyd â gwelliannau i'r seilwaith ac ynni adnewyddadwy, oll yn rhan o'n cynlluniau i fod yn garbon niwtral erbyn 2030. Mae prosiectau a gwblheir eleni'n cynnwys darparu goleuo mwy effeithlon o ran ynni ar gyfer swyddfeydd drwy ddefnyddio deuodau allyrru golau, yn ogystal â chynyddu parthau ardaloedd gwresogi Tŷ Hywel ar gyfer arbedion gwresogi yn y dyfodol yn unol â lefelau defnydd. Rydym yn dechrau ystyried pa mor ymarferol yw paneli solar ffotofoltaig ar yr ystad ac rydym hefyd wedi ymrwymo i ymuno â rhwydwaith gwres Caerdydd, a fydd yn cael gwared ar gydran fawr o ôl troed gwresogi'r ystad.

Thank you. These behavioural measures need to start with the way that the electrical lighting system is set up. For example, my colleague Mike Hedges, the lights are permanently on in his office, whereas it took a huge effort on my part to get the business people in the Senedd to change the lighting system so that it didn't automatically come on. You don't need the light on in a south-facing office if the sun is shining. If we expect other people to take measures to reduce their energy for carbon-saving reasons, we need to ensure that our buildings function appropriately. So, I would like to scrutinise this action plan that the Commission says it's got in order to really drive down the carbon emissions, so that we can be exemplary, rather than laggards, in this important measure.

Diolch. Mae angen i'r mesurau ymddygiad hyn ddechrau gyda'r ffordd y mae'r system oleuadau trydanol yn gweithio. Er enghraifft, fy nghyd-Aelod, Mike Hedges, mae'r goleuadau ymlaen yn barhaol yn ei swyddfa, ond bu'n rhaid imi wneud ymdrech enfawr i gael y bobl fusnes yn y Senedd i newid y system oleuadau fel na fyddai'n cynnau'n awtomatig. Nid oes angen y golau arnoch mewn swyddfa sy'n wynebu'r de os yw'r haul yn tywynnu. Os ydym yn disgwyl i bobl eraill gymryd camau i leihau eu defnydd o ynni er mwyn arbed carbon, mae angen inni sicrhau bod ein hadeiladau’n gweithio'n briodol. Felly, hoffwn graffu ar y cynllun gweithredu hwn y mae'r Comisiwn yn dweud sydd ganddo er mwyn lleihau'r allyriadau carbon yn sylweddol, inni allu bod yn esiampl i eraill yn hytrach nag ar ei hôl hi gyda'r mater pwysig hwn.

I take your point, and actually, I agree with it, to a point. I have to say, when I had a north-facing office during last term, with the new mechanisms that came in to save energy, we were having problems with our office lights, and we had to move around a lot to get the office lights to come on. I'm now in a south-facing office, where we get lots of sun, and I've got to be honest, I don't have an issue, they seem to work quite well automatically. But as we do move towards summer, we will also be encouraging building users to play their part by opening windows where possible for natural ventilation and temperature control before switching on air conditioning. Throughout the pandemic, small numbers of staff distributed throughout the building has meant that energy use hasn't been as well minimised as it could've been, and these are all issues that I have raised with the director.

Let me reassure you that energy use across the Senedd estate has reduced over the pandemic. But we need to be very keen. On the points you make about the plan, I think you'll be quite reassured when you actually do scrutinise that plan. It's something that I have done, and all I would say is that it's something that we're constantly—. I was in the building the other week and the corridors, I felt, were overwarm. These are all issues that I raise, but it's important that each and every one of us as Members—and I'm glad you've highlighted this today—. It falls on us all as Members, not just as Commissioners, to play our part in ensuring that we're not wasting energy in any sense of the word. Thanks.

Rwy’n derbyn eich pwynt, ac mewn gwirionedd, rwy’n cytuno ag ef, i raddau. Mae'n rhaid imi ddweud, pan oedd gennyf swyddfa a oedd yn wynebu’r gogledd yn ystod y tymor diwethaf, gyda’r mecanweithiau newydd a gyflwynwyd i arbed ynni, roeddem yn cael problemau gyda goleuadau ein swyddfa, ac roedd angen inni symud llawer er mwyn cynnau'r goleuadau yn y swyddfa. Rwyf bellach mewn swyddfa sy'n wynebu'r de, lle rydym yn cael llawer o haul, ac mae'n rhaid imi fod yn onest, nid oes gennyf broblem, ymddengys eu bod yn gweithio'n eithaf da yn awtomatig. Ond wrth inni agosáu at yr haf, byddwn hefyd yn annog defnyddwyr yr adeilad i chwarae eu rhan drwy agor ffenestri lle bo modd er mwyn awyru a rheoli'r tymheredd yn naturiol cyn cynnau'r system aerdymheru. Drwy gydol y pandemig, golygai'r ffaith bod niferoedd bychain o staff wedi'u gwasgaru drwy'r adeilad nad yw’r defnydd o ynni wedi’i leihau cystal ag y gallai fod, ac mae’r rhain oll yn faterion rwyf wedi’u codi gyda’r cyfarwyddwr.

Gadewch imi eich sicrhau bod y defnydd o ynni ar draws ystad y Senedd wedi lleihau dros y pandemig. Ond mae angen inni fod yn ddyfalbarhaus. Ar y pwyntiau a wnewch ynglŷn â'r cynllun, credaf y cewch rywfaint o sicrwydd pan fyddwch yn craffu ar y cynllun hwnnw. Mae'n rhywbeth rwyf wedi'i wneud, a'r unig beth y byddwn yn ei ddweud yw ei fod yn rhywbeth yr ydym yn gyson—. Roeddwn yn yr adeilad yr wythnos o'r blaen ac roedd y coridorau, yn fy marn i, yn rhy gynnes. Mae’r rhain oll yn faterion rwy'n eu codi, ond mae’n bwysig fod pob un ohonom ni fel Aelodau—ac rwy’n falch eich bod wedi tynnu sylw at hyn heddiw—. Mae'n gyfrifoldeb ar bob un ohonom fel Aelodau, nid fel Comisiynwyr yn unig, i chwarae ein rhan er mwyn sicrhau nad ydym yn gwastraffu ynni mewn unrhyw ffordd. Diolch.

Nôl i gwestiwn 1. Bydd y cwestiwn yn cael ei ateb gan Ken Skates. Heledd Fychan.

Back to question 1. This question will be answered by Ken Skates, and it's to be asked by Heledd Fychan.

15:10
Arferion Diswyddo ac Ailgyflogi
Fire-and-rehire Practices

1. Pa asesiad y mae'r Comisiwn wedi'i wneud i ganfod a yw unrhyw rai o'i gontractwyr yn defnyddio arferion diswyddo ac ailgyflogi? OQ57963

1. What assessment has the Commission made of whether any of its contractors use fire-and-rehire practices? OQ57963

Diolch. We have safeguards in place that should protect against fire-and-rehire practices, and the Commission is committed to ensuring fair and transparent employment practices are in place throughout the supply chain for our contracts. To win our business, our contractors must demonstrate high standards of corporate social responsibility at the tender stage, and we do have clauses in our contracts that cover equalities, human rights, and fair employment practices. Once successful, we have regular contract review meetings where CSR is a standing agenda item, and as part of this, we work with contractors to ensure fair employment practices. Acting reasonably, we also reserve the right to request changes to any of those practices we consider to be unfair.

Diolch. Mae gennym fesurau diogelu ar waith a ddylai ddiogelu rhag arferion diswyddo ac ailgyflogi, ac mae’r Comisiwn wedi ymrwymo i sicrhau bod arferion cyflogaeth teg a thryloyw ar waith ym mhob rhan o’r gadwyn gyflenwi ar gyfer ein contractau. Er mwyn cael ein busnes, mae'n rhaid i'n contractwyr ddangos safonau uchel o gyfrifoldeb cymdeithasol corfforaethol yn y cam tendro, ac mae gennym gymalau yn ein contractau sy'n ymwneud â chydraddoldeb, hawliau dynol ac arferion cyflogaeth teg. Pan fyddant yn llwyddiannus, rydym yn cynnal cyfarfodydd adolygu contractau rheolaidd lle mae cyfrifoldeb cymdeithasol corfforaethol yn eitem sefydlog ar yr agenda, ac yn rhan o hyn, rydym yn gweithio gyda chontractwyr i sicrhau arferion cyflogaeth teg. Gan weithredu’n rhesymol, rydym hefyd yn cadw’r hawl i ofyn am newidiadau i unrhyw un o’r arferion hynny yr ystyriwn eu bod yn annheg.

Diolch yn fawr iawn ichi. Mae hynny'n galonogol iawn i'w glywed. Mi ydym ni, finnau a Mike Hedges, drwy ein rôl efo'r grŵp trawsbleidiol PCS, wedi clywed gan PCS bod rhai sefydliadau a ariennir gan drethdalwyr Cymru yn defnyddio diswyddo ac ailgyflogi, wedyn mae o'n beth da i weld bod y Comisiwn felly yn cael dylanwad o ran hyn o beth. Fyddech chi yn cytuno efo fi, o ran contractwyr, ei bod hi'n bwysig ein bod ni yn sicrhau a gyrru neges glir iawn nad yw'r arfer o ddiswyddo ac ailgyflogi yn rhywbeth rydyn ni yn cytuno â fo yn y Senedd hon?

Thank you very much. That is very encouraging to hear. We, myself and Mike Hedges, through our role with the cross-party group on PCS, have heard from PCS that some organisations funded by Welsh taxpayers are using these fire-and-rehire practices, so it's good to see that the Commission is having an influence in this regard. Would you agree with me that, in terms of contractors, it is important that we do ensure and send a very clear message that the practice of fire and rehire is something that we don't agree with in this Senedd?

May I thank the Member for raising this important issue? I will certainly pledge to examine all contracts to make sure that the abhorrent practice of fire and rehire is not part of the contracts that we are able to sign as a Commission. We'll also continue to look to see whether there is more that we can do to tighten up protections against fire-and-rehire practices, and, as I said, we've got clauses in place, in our contract on fair employment practices, and we reserve the right to change any practices that we consider to be unfair. We ensure our contractors, for example, pay their staff in line with the entry rate for Commission staff—that's £10.78 per hour—which is more than the real living wage, which is currently £9.50 per hour from April of this year. I think that demonstrates how we set the bar very high in terms of the contracts that we sign with businesses.

A gaf fi ddiolch i’r Aelod am godi’r mater pwysig hwn? Byddaf yn sicr yn addo archwilio pob contract i sicrhau nad yw’r arfer ffiaidd o ddiswyddo ac ailgyflogi yn rhan o’r contractau y bu modd i ni ymrwymo iddynt fel Comisiwn. Byddwn hefyd yn parhau i edrych i weld a oes mwy y gallwn ei wneud i wella amddiffyniadau yn erbyn arferion diswyddo ac ailgyflogi, ac fel y dywedais, mae gennym gymalau ar waith, yn ein contract ar arferion cyflogaeth teg, ac rydym yn cadw'r hawl i newid unrhyw arferion yr ystyriwn eu bod yn annheg. Rydym yn sicrhau bod ein contractwyr, er enghraifft, yn talu eu staff yn unol â’r gyfradd gychwynnol ar gyfer staff y Comisiwn—sef £10.78 yr awr—sy’n fwy na’r cyflog byw gwirioneddol, sef £9.50 yr awr ar hyn o bryd o fis Ebrill eleni ymlaen. Credaf fod hynny’n dangos sut rydym yn gosod y bar yn uchel iawn o ran y contractau yr ydym yn ymrwymo iddynt gyda busnesau.

Will the Commission unequivocally condemn the use of fire and rehire, and will the Commission say that any funded contractor to the Commission that uses such method of reducing terms and conditions of employees will no longer be allowed to tender and be part of the Commission and employed by the Commission, whether they do it with other parts of the organisation, not just if they do it with the people they employ at the Commission? And will you also agree with me that there is no role for fire and rehire anywhere in the public sector in Wales?

A wnaiff y Comisiwn gondemnio’r defnydd o ddiswyddo ac ailgyflogi yn llwyr, ac a wnaiff y Comisiwn ddweud na fydd unrhyw gontractwr a ariennir gan y Comisiwn sy'n defnyddio dull o’r fath i leihau telerau ac amodau gweithwyr yn cael tendro a bod yn rhan o’r Comisiwn ac yn gyflogedig gan y Comisiwn mwyach, p'un a ydynt yn gwneud hynny gyda rhannau eraill o'r sefydliad, neu'n gwneud hynny gyda'r bobl y maent yn eu cyflogi yn y Comisiwn? Ac a wnewch chi gytuno â mi hefyd nad oes lle i ddiswyddo ac ailgyflogi yn unman yn y sector cyhoeddus yng Nghymru?

I'd agree with the Member that the practice of fire and rehire has no place as far as we're concerned. As I said in response to Heledd Fychan, we'll continue to look to see whether there is more that we can do to tighten up protections against this particular practice. I would say that it is unacceptable, that it's not something that we would wish to see, and we will do our utmost to ensure that we monitor contracts and delivery to ensure that it is not part of the business that we support.

Rwy'n cytuno â’r Aelod nad oes unrhyw le i’r arfer o ddiswyddo ac ailgyflogi yn ein barn ni. Fel y dywedais mewn ymateb i Heledd Fychan, byddwn yn parhau i edrych i weld a oes mwy y gallwn ei wneud i wella'r amddiffyniadau yn erbyn yr arfer hwn. Mae'n annerbyniol, nid yw’n rhywbeth y byddem yn dymuno'i weld, a byddwn yn gwneud ein gorau glas i sicrhau ein bod yn monitro contractau a gweithgarwch i sicrhau nad yw’n rhan o’r busnes yr ydym yn ei gefnogi.

I'w ateb gan Joyce Watson, cwestiwn 3, Mabon ap Gwynfor.

To be answered by Joyce Watson, question 3, Mabon ap Gwynfor.

Lle sy'n Ystyriol o Feigryn
A Migraine-friendly Space

3. Pa gamau y mae'r Comisiwn yn eu cymryd i sicrhau bod ystâd y Senedd yn lle sy'n ystyriol o feigryn? OQ57960

3. What action is the Commission taking to ensure that the Senedd estate is a migraine-friendly space? OQ57960

I thank you for the question. The Commission ensures that accessibility of the Senedd estate is regularly reviewed to ensure that it acts as an exemplar in line with emerging developments and best practice. The Senedd building design eliminates unnatural, harsh lighting, introduces large airy spaces, reduces noise, and thermal comfort is regulated, which reduces extreme temperature fluctuations. The Senedd estate has a number of freely available water stations, and a range of healthy snacks are available. Quiet rooms are accessible, and qualified first aiders are on hand. The Commission is committed to ensuring that, as it continues to develop the estate, both as a visitor venue and a place of work, the Commission's commitments to inclusion and accessibility remain at the forefront of that design.

Diolch am eich cwestiwn. Mae’r Comisiwn yn sicrhau bod hygyrchedd ystad y Senedd yn cael ei adolygu’n rheolaidd i sicrhau ei fod yn gweithredu fel esiampl yn unol â datblygiadau ac arferion gorau a ddaw i’r amlwg. Mae cynllun adeilad y Senedd yn cael gwared ar oleuadau annaturiol, sy'n rhy llachar, yn cyflwyno mannau mawr agored, yn lleihau sŵn, ac mae cyfforddusrwydd thermol yn cael ei reoleiddio, gan leihau amrywiadau eithafol mewn tymheredd. Mae nifer o orsafoedd dŵr ar gael am ddim ar ystad y Senedd, ynghyd ag amrywiaeth o fyrbrydau iach. Mae ystafelloedd tawel yn hygyrch, ac mae swyddogion cymorth cyntaf cymwys wrth law. Mae'r Comisiwn wedi ymrwymo i sicrhau, wrth iddo barhau i ddatblygu'r ystad, fel lleoliad i ymwelwyr a gweithle, fod ymrwymiadau'r Comisiwn i gynhwysiant a hygyrchedd yn parhau i fod yn rhan hollbwysig o'r cynllun hwnnw.

15:15

Diolch yn fawr iawn am yr ateb yna. Bydd y Migraine Trust yn darparu pecyn cymorth, toolkit, i Aelodau'r Senedd y mis yma er mwyn ein helpu ni i roi cymorth i bobl sy'n dioddef o feigryn, gan gynnwys y staff sy'n gweithio efo ni ac yn wir holl staff y Senedd a'r Llywodraeth. A wnaiff y Comisiwn gymryd camau i sicrhau bod staff y Senedd yn teimlo eu bod nhw'n gallu datgelu bod ganddyn nhw'r cyflwr yma, cyflwr sy'n cael ei stigmateiddio yn llawer rhy aml, a'u bod nhw'n medru gofyn am addasiadau rhesymol, gan rannu arfer da am sut mae cefnogi staff sy'n byw efo meigryn orau? Diolch.

Thank you very much for that response. The Migraine Trust will provide a toolkit to Senedd Members this month in order to help us to assist those suffering from migraine, including the staff working with us and indeed all Senedd and Government staff. Will the Commission take steps to ensure that Senedd staff feel that they can reveal that they do have this condition, a condition that is stigmatised far too often, and that they can ask for reasonable adaptations, sharing good practice on how to support staff who live with migraine? Thank you.

I very much welcome and look forward to receiving that toolkit. In terms of absence from work, the absence reporting does include a migraine code specifically in order to support accurate reporting and also to reduce the stigma that you have just mentioned. The occupational health nurse is available regularly for individual appointments, in person or virtually, and there are a number of quiet spaces available as required. All the new computer equipment purchased, that's laptops and screens, are TÜV Rheinland certified, and where existing ones are replaced, they will meet that requirement. The same will happen with the new tvs that are installed across the estate. Some of them, of course, don't meet that standard because they haven't been replaced, but I definitely look forward to working with you and the Migraine Trust to ensure that we are an employer here and a space that ensure people feel comfortable should they be suffering from migraine. Thank you.

Rwy'n croesawu'r pecyn cymorth hwnnw’n fawr iawn ac edrychaf ymlaen at ei dderbyn. O ran absenoldeb o’r gwaith, mae’r broses ar gyfer cofnodi absenoldeb yn cynnwys cod meigryn yn benodol er mwyn cefnogi cofnodi cywir yn ogystal â lleihau’r stigma yr ydych newydd ei grybwyll. Mae’r nyrs iechyd galwedigaethol ar gael yn rheolaidd ar gyfer apwyntiadau unigol, wyneb yn wyneb neu’n rhithiol, ac mae nifer o fannau tawel ar gael yn ôl yr angen. Mae'r holl offer cyfrifiadurol newydd sy'n cael ei brynu, yn liniaduron a sgriniau, wedi'u hardystio gan TÜV Rheinland, a lle caiff rhai newydd eu prynu, byddant yn bodloni'r gofyniad hwnnw. Bydd yr un peth yn digwydd gyda'r setiau teledu newydd a osodir ar draws yr ystad. Nid yw rhai ohonynt, wrth gwrs, yn bodloni'r safon honno am nad oes rhai newydd wedi'u gosod yn eu lle, ond rwy'n sicr yn edrych ymlaen at weithio gyda chi a'r Migraine Trust i sicrhau ein bod yn gyflogwr ac yn ofod yma sy'n sicrhau bod pobl yn teimlo'n gyfforddus os ydynt yn dioddef o'r meigryn. Diolch.

4. Cwestiynau Amserol
4. Topical Questions
5. Datganiadau 90 eiliad
5. 90-second Statements

Felly, symudwn ymlaen at eitem 5: datganiadau 90 eiliad. Unwaith eto, un datganiad yn unig sydd gennym yr wythnos hon, a galwaf ar Mabon ap Gwynfor.

So, we move on to item 5, the 90-second statements. Once again, we have one 90-second statement this week, and I call on Mabon ap Gwynfor.

Diolch yn fawr iawn unwaith eto, Dirprwy Lywydd. Heddiw, dwi am dynnu sylw'r Senedd at Reilffordd Llyn Tegid, sy'n teithio o Lanuwchllyn i'r Bala ac sydd yr wythnos yma yn dathlu 50 mlwyddiant ers gosod y traciau cyntaf ar gyfer y rheilffordd bresennol. Roedd y rheilffordd wreiddiol yn rhan o rwydwaith a oedd yn teithio o Riwabon i'r Bermo, ond fel cynifer o reilffyrdd Cymru, fe ddioddefodd o dan fwyell Beeching nôl ym 1965. Ond efo gweledigaeth George Barnes a chefnogaeth y Cynghorydd Tom Jones bryd hynny, sefydlwyd cwmni newydd, cwmni Rheilffordd Llyn Tegid, y cwmni cyntaf i gael ei gofrestru trwy gyfrwng y Gymraeg, gyda llaw. Dechreuodd y cwmni weithredu 50 mlynedd yn ôl ym 1972, gan newid y trac o un maint safonol i un maint cul, gan weithredu fel atyniad ymwelwyr.

Mae nifer fawr o bobl wedi rhoi oriau dirifedi i sicrhau llwyddiant y rheilffordd, ac mae angen diolch i bob un o'r gwirfoddolwyr yma. Rŵan mae'r rheilffordd yn edrych i ymestyn y traciau ymhellach i mewn i'r Bala a datblygu gorsaf newydd yn y dref fydd yn denu miloedd yn rhagor o ymwelwyr i'r ardal. Dwi'n edrych ymlaen, felly, i weld y datblygiad newydd cyffrous yma er mwyn sicrhau 50 mlynedd lwyddiannus arall i'r rheilffordd fach odidog yma yn hyfrydwch Meirionnydd.

Thank you once again, Deputy Llwydd. Today, I want to draw the Senedd's attention to Rheilffordd Llyn Tegid-Bala Lake Railway, which travels from Llanuwchllyn to Bala and which, this week, celebrates its fiftieth anniversary since the first tracks were laid for the current railway. The original railway was part of a network that travelled from Ruabon to Barmouth, but like so many other railways in Wales, it suffered under Beeching's axe, back in 1965. But with the vision of George Barnes and the support of Councillor Tom Jones at that time a new company was established, the Rheilffordd Llyn Tegid company, the first company registered through the medium of Welsh, by the way. It started to operate 50 years ago in 1972, changing the track from a standard gauge to a narrow gauge and operating as a visitor attraction.

Very many people have given untold hours to secure the success of the railway, and we need to thank every one of the volunteers. Now the railway is looking to extend its tracks further into Bala and to develop a new station in the town that will attract thousands more visitors to the area. I look forward, therefore, to seeing this exciting new development in order to ensure another successful 50 years for this glorious railway in the lovely Meirionnydd area.

6. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig: Cymunedau Lleol
6. Welsh Conservatives Debate: Local Communities

Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliant 1 yn enw Lesley Griffiths, a gwelliant 2 yn enw Siân Gwenllian. Os derbynnir gwelliant 1, bydd gwelliant 2 yn cael ei dad-ddethol.

The following amendments have been selected: amendment 1 in the name of Lesley Griffiths, and amendment 2 in the name of Siân Gwenllian. If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected.

Eitem 6 y prynhawn yma yw dadl y Ceidwadwyr Cymreig heddiw: cymunedau lleol. Rwy'n galw ar Sam Rowlands i wneud y cynnig.

Item 6 this afternoon is the Welsh Conservatives' debate on local communities, and I call on Sam Rowlands to move the motion.

Cynnig NDM7992 Darren Millar

Cynnig bod y Senedd:

Yn credu bod Llywodraeth Lafur Cymru yn gadael cymunedau lleol i lawr.

Motion NDM7992 Darren Millar

To propose that the Senedd:

Believes that the Labour Welsh Government is failing local communities.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Thank you, Deputy Presiding Officer. May I say that I'm absolutely delighted to be moving today's motion in the name of Darren Millar? For the last time in this term, certainly, I'd like to declare my interest as an elected member of Conwy County Borough Council, with my 14 years of being a county borough and town councillor sadly coming to an end. I'm sure we're all disappointed to hear that.

As our motion states today,

'the Labour Welsh Government is failing local communities.'

What a time to be having this important debate, with people up and down our country going to the ballot box tomorrow and with also so many who have already voted by post to decide who their next local councillor will be. I'm sure all Members from across the Chamber share the enthusiasm that I have for tomorrow's election, as it's such an important time for our communities. Councillors are so important in our cities, towns and villages, they are the true local champions who have the power and drive to deliver change in our communities when they're properly empowered to do so.

In opening today's debate, I'd like to focus on three areas in which I believe this Labour Welsh Government is failing our communities. The first area I'd like to focus on is funding. As we know, this Government in Wales has provided historic underfunding to our councils that continues to force them to raise council tax to deliver the services that are increasingly in demand. Since Labour have been in Government here in Wales, council tax has shot up across the country by nearly 200 per cent, adding £900 to the average household bill. This is why I find the Government's amendment rather intriguing, as they state the UK Government has failed to take the cost-of-living crisis seriously—the same Welsh Government that forced residents to pay higher council tax through lower funding, forcing this very tough and unpopular decision making upon our councils and councillors. It's time that local government is given the true funding that it deserves—funding that's fair across Wales. This would unleash our local champions and enable them to do an even better job than they are doing right now. 

Secondly, the Welsh Labour Government continues to neglect our local communities by simply not supporting and trusting locally elected people. As Members from across this Chamber rightfully know, devolution, of course, was introduced to bring power as close to the people as possible, and it's our local councillors who are closest to local people and local issues. Yet, with a Welsh Labour Government, it's clear that they want devolution to go no further than Cardiff Bay. And as I raised with the Minister for Finance and Local Government just last week, councils and councillors continue to be frustrated with the layers of bureaucracy and the layers of governance, boards and bodies being put in place by this Labour Government. It's seen through public services boards, regional partnership boards, regional leadership boards, corporate joint committees, all of which are watering down power and control away from locally elected people. Another example of this lack of trust for locally elected people is the post-EU funding. Time and time again, we hear from Welsh Government attacking the UK Government for giving money and funding straight to our councils. Unlike them, it's the Conservatives who trust locally elected people to make the right decisions for the communities, rather than the mothership of Cardiff Bay trying to steer what councils do time and time again. Now is the time for our councils to flourish by trusting them to do what is right for communities in Wales.

The third area, and the final area where the Labour Welsh Government continues to fail our local communities is when it comes to pride in the places that we live and work. It's vital that we empower our communities further with neighbourhood plans, allowing local people to take the lead on where new housing and services should be built and developed, along with introducing community ownership funds to help communities take control and manage their local facilities and services. It's these things that create a sense of ownership and pride in the places that we live, giving that power to very local people. 

Many of our communities are in dire need of improvement, and much of this comes down to bread-and-butter issues. We need to ensure that bins are collected on time, that potholes are filled in, dangerous pavements are repaired, and that people receive the education and social care that they deserve. And when we see what may be seen as small things dealt with, we also see businesses flourishing, with more jobs for local people, pride restored back into our towns and villages, and local people at the forefront of decision making.

In closing these opening remarks, Deputy Presiding Officer, it's been 23 years since power has been devolved to Wales, and since, under successive Labour Welsh Governments propped up by Plaid Cymru, the quality of life has barely improved for many Welsh communities. Councils deliver the crucial services that our residents rely on, yet the decades of underfunding from this Government has meant their ability to improve public services has been hampered and held back. Now is the time to support our communities and local businesses, trust local people, and work with all sectors to enhance local communities and local services. For far too long, this Government have taken Wales for granted and think that they know best rather than trust local people. It's only by voting for local Welsh Conservative champions that people can take back control of their communities' future and deliver stronger and safer communities. I call on all Members to support our motion and reject the amendments in front of us. Diolch yn fawr iawn.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. A gaf fi ddweud fy mod wrth fy modd yn cyflwyno'r cynnig heddiw yn enw Darren Millar? Am y tro olaf y tymor hwn, yn sicr, hoffwn ddatgan buddiant fel aelod etholedig o Gyngor Bwrdeistref Sirol Conwy, gyda fy 14 mlynedd o fod yn gynghorydd tref a bwrdeistref sirol yn dod i ben, yn anffodus. Rwy’n siŵr fod pob un ohonom yn siomedig o glywed hynny.

Fel y mae ein cynnig heddiw'n ei nodi, mae

'Llywodraeth Lafur Cymru yn gadael cymunedau lleol i lawr.'

Am adeg i fod yn cael y ddadl bwysig hon, gyda phobl ledled ein gwlad yn mynd i'r blwch pleidleisio yfory a chyda chymaint eisoes wedi pleidleisio drwy'r post i benderfynu pwy fydd eu cynghorydd lleol nesaf. Rwy’n siŵr fod pob Aelod o bob rhan o’r Siambr yn rhannu’r brwdfrydedd sydd gennyf dros yr etholiad yfory, gan ei bod yn adeg mor bwysig i’n cymunedau. Mae cynghorwyr mor bwysig yn ein dinasoedd, ein trefi a’n pentrefi, hwy yw’r gwir hyrwyddwyr lleol sydd â’r grym a’r dyhead i sicrhau newid yn ein cymunedau pan fyddant wedi’u grymuso’n briodol i wneud hynny.

Wrth agor y ddadl heddiw, hoffwn ganolbwyntio ar dri maes lle credaf fod Llywodraeth Lafur Cymru yn gadael ein cymunedau i lawr. Y maes cyntaf yr hoffwn ganolbwyntio arno yw cyllid. Fel y gwyddom, mae’r Llywodraeth hon yng Nghymru, yn hanesyddol, wedi tanariannu ein cynghorau, ac mae hynny'n parhau i’w gorfodi i godi’r dreth gyngor i ddarparu’r gwasanaethau y mae galw cynyddol amdanynt. Ers i Lafur fod mewn Llywodraeth yma yng Nghymru, mae’r dreth gyngor wedi codi bron i 200 y cant ledled y wlad, gan ychwanegu £900 at fil cyfartalog cartrefi. Dyma pam fod gwelliant y Llywodraeth yn ddiddorol i mi, gan eu bod yn datgan nad yw Llywodraeth y DU wedi bod o ddifrif ynghylch yr argyfwng costau byw—yr un Llywodraeth Cymru a orfododd drigolion i dalu treth gyngor uwch drwy gyllido is, gan orfodi'r penderfyniadau anodd ac amhoblogaidd hyn ar ein cynghorau a'n cynghorwyr. Mae'n bryd i lywodraeth leol gael y cyllid go iawn y mae'n ei haeddu—cyllid sy'n deg ledled Cymru. Byddai hyn yn rhyddhau ein hyrwyddwyr lleol ac yn eu galluogi i wneud gwaith hyd yn oed yn well nag y maent yn ei wneud ar hyn o bryd.

Yn ail, mae Llywodraeth Lafur Cymru yn parhau i esgeuluso ein cymunedau lleol drwy beidio â chefnogi ac ymddiried mewn pobl sy’n cael eu hethol yn lleol. Fel y gŵyr Aelodau o bob rhan o’r Siambr hon yn iawn, cyflwynwyd datganoli, wrth gwrs, i ddod â grym mor agos â phosibl at y bobl, a’n cynghorwyr lleol sydd agosaf at bobl leol a materion lleol. Serch hynny, gyda Llywodraeth Lafur Cymru, mae’n amlwg nad ydynt am i ddatganoli fynd ymhellach na Bae Caerdydd. Ac fel y nodais wrth y Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol yr wythnos diwethaf, mae cynghorau a chynghorwyr yn parhau i fod yn rhwystredig ynghylch yr haenau o fiwrocratiaeth a’r haenau o lywodraethiant, byrddau a chyrff sy’n cael eu rhoi ar waith gan y Llywodraeth Lafur hon. Gellir gweld hyn drwy fyrddau gwasanaethau cyhoeddus, byrddau partneriaeth rhanbarthol, byrddau arweinyddiaeth rhanbarthol, cyd-bwyllgorau corfforedig, sydd oll yn glastwreiddio grym a rheolaeth y bobl a etholwyd yn lleol. Enghraifft arall o’r diffyg ymddiriedaeth mewn pobl a etholir yn lleol yw’r cyllid ôl-UE. Dro ar ôl tro, rydym yn clywed Llywodraeth Cymru yn ymosod ar Lywodraeth y DU am roi arian a chyllid yn uniongyrchol i’n cynghorau. Yn wahanol iddynt hwy, y Ceidwadwyr sy’n ymddiried mewn pobl a etholir yn lleol i wneud y penderfyniadau cywir ar gyfer y cymunedau, yn hytrach na bod mamlong Bae Caerdydd yn ceisio llywio’r hyn y mae cynghorau'n ei wneud dro ar ôl tro. Nawr yw’r amser i’n cynghorau ffynnu drwy ymddiried ynddynt i wneud yr hyn sy’n iawn i gymunedau yng Nghymru.

Y trydydd maes, a’r maes olaf lle mae Llywodraeth Lafur Cymru yn parhau i adael ein cymunedau lleol i lawr yw balchder yn y lleoedd yr ydym yn byw ac yn gweithio ynddynt. Mae'n hanfodol ein bod yn grymuso ein cymunedau ymhellach gyda chynlluniau cymdogaeth, gan alluogi pobl leol i arwain ar ble y dylid adeiladu a datblygu tai a gwasanaethau newydd, ynghyd â chyflwyno cronfeydd perchnogaeth gymunedol i helpu cymunedau i reoli a llywio eu cyfleusterau a'u gwasanaethau lleol. Y pethau hyn sy'n creu ymdeimlad o berchnogaeth a balchder yn y lleoedd yr ydym yn byw ynddynt, gan roi'r grym hwnnw i bobl leol iawn.

Mae taer angen gwella llawer o’n cymunedau, ac mae llawer o hyn yn ymwneud â phethau sylfaenol iawn. Mae angen inni sicrhau bod biniau’n cael eu casglu’n brydlon, fod tyllau yn y ffordd yn cael eu llenwi, fod palmentydd peryglus yn cael eu hatgyweirio, a bod pobl yn cael yr addysg a’r gofal cymdeithasol y maent yn eu haeddu. A phan welwn bethau y gellid eu hystyried yn faterion bach yn cael sylw, rydym hefyd yn gweld busnesau’n ffynnu, gyda mwy o swyddi i bobl leol, balchder yn cael ei adfer yn ein trefi a’n pentrefi, a phobl leol ar y blaen wrth wneud penderfyniadau.

Wrth gloi’r sylwadau agoriadol hyn, Ddirprwy Lywydd, mae 23 mlynedd wedi bod ers i rym gael ei ddatganoli i Gymru, ac ers hynny, o dan Lywodraethau Llafur olynol a gafodd eu cynnal gan Blaid Cymru, prin y mae ansawdd bywyd wedi gwella i lawer o gymunedau Cymru. Mae cynghorau’n darparu’r gwasanaethau hollbwysig y mae ein trigolion yn dibynnu arnynt, ond mae’r degawdau o danariannu gan y Llywodraeth hon wedi golygu bod eu gallu i wella gwasanaethau cyhoeddus wedi’i lesteirio a’i ddal yn ôl. Nawr yw’r amser i gefnogi ein cymunedau a busnesau lleol, i ymddiried mewn pobl leol, ac i weithio gyda phob sector i wella cymunedau lleol a gwasanaethau lleol. Ers gormod lawer o amser, mae’r Llywodraeth hon wedi cymryd Cymru’n ganiataol ac yn credu mai hwy sy’n gwybod orau yn hytrach nag ymddiried mewn pobl leol. Dim ond drwy bleidleisio dros hyrwyddwyr lleol y Ceidwadwyr Cymreig y gall pobl adfer rheolaeth ar ddyfodol eu cymunedau a darparu cymunedau cryfach a mwy diogel. Galwaf ar bob Aelod i gefnogi ein cynnig a gwrthod y gwelliannau ger ein bron. Diolch yn fawr iawn.

15:20

Rwyf wedi dethol y ddau welliant i'r cynnig. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliant 2 ei ddad-ddethol. Galwaf ar y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol, Jane Hutt, i gynnig yn ffurfiol gwelliant 1, a gyflwynwyd yn enw Lesley Griffiths.

I have selected the two amendments to the motion. If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected. I call on the Minister for Social Justice, Jane Hutt, to move amendment 1, tabled in the name of Lesley Griffiths.

15:25

Gwelliant 1—Lesley Griffiths

Dileu popeth a rhoi yn ei le:

Cynnig bod y Senedd:

Yn cydnabod bod Llywodraeth Cymru wedi gweithredu i amddiffyn cymunedau ledled Cymru rhag methiant Llywodraeth y DU i gymryd yr argyfwng costau byw o ddifrif a'i gwrthodiad i wrthdroi’r toriad niweidiol i gredyd cynhwysol. 

Amendment 1—Lesley Griffiths

Delete all and replace with:

To propose that the Senedd:

Recognises the Welsh Government has acted to protect communities across Wales from the UK Government’s failure to take seriously the cost-of-living crisis and its refusal to reverse its harmful cut to universal credit. 

Cynigiwyd gwelliant 1.

Amendment 1 moved.

Galwaf ar Peredur Owen Griffiths i gynnig gwelliant 2, a gyflwynwyd yn enw Siân Gwenllian.

I call on Peredur Owen Griffiths to move amendment 2, tabled in the name of Siân Gwenllian.

Gwelliant 2—Siân Gwenllian

Dileu popeth a rhoi yn ei le:

Cynnig bod y Senedd:

1. Yn credu bod polisïau anflaengar llywodraethau olynol San Steffan—o dan y Blaid Lafur a'r Ceidwadwyr—a diffyg uchelgais Llywodraethau Llafur Cymru wedi gadael cymunedau Cymru i lawr.

2. Yn credu bod y Cytundeb Cydweithio rhwng Plaid Cymru a Llywodraeth Cymru yn sicrhau nifer o bolisïau trawsnewidiol a fydd o fudd i bobl a chymunedau Cymru.

Amendment 2—Siân Gwenllian

Delete all and replace with:

To propose that the Senedd:

1. Believes that the regressive policies of successive Westminster Governments—under Labour and the Conservatives—and the lack of ambition of Labour Welsh Governments have failed Welsh communities.

2. Believes that the Cooperation Agreement between Plaid Cymru and the Welsh Government secures a number of transformational policies that will benefit the people and communities of Wales.

Cynigiwyd gwelliant 2.

Amendment 2 moved.

Diolch, Dirprwy Lywydd, a dwi'n cynnig y gwelliant yn ffurfiol yn enw Siân Gwenllian.

Thank you, Dirprwy Lywydd, and I move the amendment formally in the name of Siân Gwenllian.

Many people in communities I represent will find it a bit rich that the Tories have brought this debate here today into the Senedd. I represent many former mining villages and towns throughout South Wales East. People living in these places will remember well that it was the Tories that did their best to rip out the heart of these communities during the 1980s. In the last 12 years, austerity politics, which was backed in its early years in Westminster by a docile Labour opposition, has exacerbated generations of neglect and underfunding in communities still reeling from the closure of pits.

If the Tories want to talk about failing communities in Wales, then they should take a long, hard look at themselves in a mirror first. And what about the Labour Government here in Wales? Well, despite what some Members in the Siambr would have their constituents believe, Plaid Cymru continues to support an independent inquiry into floods that devastated communities in 2020. Llanhilleth, Ystrad Mynach and Machen were just some of the places affected in my region. A Welsh flood forum is also needed to provide a voice for the at-risk communities to provide practical support as well as advocating on their behalf. An independent inquiry and a flood forum would provide some much-needed comfort to the people who cannot sleep at night when it rains, for fear of history repeating itself.

The lack of action on air pollution by a Labour Government is not only surprising, but also represents a broken promise. It will be a relief in places like Hafodyrynys, where a street has had to be demolished due to air pollution, when the long-awaited policy will finally be delivered, thanks to a Plaid Cymru role in the co-operation agreement. This legislation is much needed due to the legacy of our industrial past, which has made many in our communities vulnerable to air pollution. It is estimated that the air we breathe can contribute to reduced life expectancy and death, causing something between 1,000 and 1,400 mortalities in Wales every year. The cost to the Welsh NHS is approximately £1 billion a year.

Finally, I want to talk about child poverty in Wales. For a third of our children to be living in poverty is a national disgrace, made worse by the fact that this awful statistic is set to get worse in the months and years to come. Successive Tory Governments in Westminster have a lot to answer for, but there is more that we can do here in Wales, much more. The lack of an anti-poverty programme in the last five years since Labour axed Communities First is disappointing. Thanks to the co-operation agreement, which has put many of Plaid Cymru's manifesto commitments on the agenda of the Government, there are some rays of sunshine amid a gloomy picture. The commitment to guarantee a free school meal for every primary school pupil in Wales will be truly transformational for thousands of families. The bold steps for tackling Wales's growing housing crisis will also address the proliferation of second homes and unaffordable housing. The co-operation agreement also confirms the UK Government's threat to Welsh nationhood with the strongest statement to date that our Senedd is here to stay. The commitment to deliver electoral reform and consequently a larger, stronger, fit-for-purpose Parliament is a direct response to the growing responsibilities held by the Senedd.

Finally, our plan to explore ways in which to achieve net zero by 2035 is a much-need boost to the climate crisis that surely represents our biggest challenge and threat for generations to come. Our communities have suffered under the regressive policies of successive Westminster Governments—yes, both Labour and Conservative ones—and Wales is currently suffering the consequences of a lack of action on key areas, such as flooding, air pollution and poverty. This lack of ambition is failing communities across Wales, and there's so much more that the Government here should be striving towards. Diolch yn fawr.

Bydd llawer o bobl mewn cymunedau rwy'n eu cynrychioli yn credu ei bod braidd yn rhagrithiol i'r Torïaid gyflwyno'r ddadl hon yma heddiw yn y Senedd. Rwy'n cynrychioli llawer o hen bentrefi a threfi glofaol ledled Dwyrain De Cymru. Bydd pobl sy’n byw yn y lleoedd hyn yn cofio’n iawn mai’r Torïaid a wnaeth eu gorau i ddinistrio calon y cymunedau hyn yn y 1980au. Dros y 12 mlynedd diwethaf, mae gwleidyddiaeth cyni, a gefnogwyd yn y blynyddoedd cynnar yn San Steffan gan wrthblaid Lafur ddof, wedi gwaethygu cenedlaethau o esgeulustod a thanariannu mewn cymunedau sy’n dal i ddioddef yn sgil cau'r pyllau glo.

Os yw’r Torïaid yn dymuno sôn am adael cymunedau i lawr yng Nghymru, dylent edrych yn ofalus arnynt eu hunain yn y drych yn gyntaf. A beth am y Llywodraeth Lafur yma yng Nghymru? Wel, er yr hyn y byddai rhai o’r Aelodau yn y Siambr am i'w hetholwyr gredu, mae Plaid Cymru yn parhau i gefnogi ymchwiliad annibynnol i'r llifogydd a ddinistriodd gymunedau yn 2020. Dim ond rhai o’r lleoedd yr effeithiwyd arnynt yn fy rhanbarth i oedd Llanhiledd, Ystrad Mynach a Machen. Mae angen fforwm llifogydd Cymru hefyd i roi llais i’r cymunedau sydd mewn perygl er mwyn darparu cymorth ymarferol yn ogystal ag eirioli ar eu rhan. Byddai ymchwiliad annibynnol a fforwm llifogydd yn rhoi rhywfaint o gysur mawr ei angen i’r bobl na allant gysgu yn y nos pan fydd hi’n bwrw glaw, rhag ofn i hanes ailadrodd ei hun.

Mae’r diffyg gweithredu ar lygredd aer gan Lywodraeth Lafur nid yn unig yn syndod, ond mae hefyd yn addewid a dorrwyd. Bydd yn rhyddhad mewn lleoedd fel Hafodyrynys, lle bu’n rhaid dymchwel stryd oherwydd llygredd aer, pan fydd y polisi hirddisgwyliedig yn cael ei gyflwyno o’r diwedd, diolch i rôl Plaid Cymru yn y cytundeb cydweithio. Mae gwir angen y ddeddfwriaeth hon oherwydd yr hyn a adawyd ar ôl gan ein gorffennol diwydiannol, sydd wedi gwneud llawer o bobl yn ein cymunedau yn agored i lygredd aer. Amcangyfrifir y gall yr aer a anadlwn gyfrannu at ostyngiad mewn disgwyliad oes a marwolaethau, gan achosi rhwng 1,000 a 1,400 o farwolaethau yng Nghymru bob blwyddyn. Y gost i GIG Cymru yw oddeutu £1 biliwn y flwyddyn.

Yn olaf, hoffwn sôn am dlodi plant yng Nghymru. Mae'r ffaith bod traean o’n plant yn byw mewn tlodi yn warth cenedlaethol, ac mae wedi’i waethygu gan y ffaith bod yr ystadegyn ofnadwy hwn ar fin gwaethygu yn y misoedd a’r blynyddoedd i ddod. Mae gan Lywodraethau Torïaidd olynol yn San Steffan lawer i ateb drosto, ond mae mwy y gallwn ei wneud yma yng Nghymru, mwy o lawer. Mae diffyg rhaglen wrthdlodi yn y pum mlynedd diwethaf ers i Lafur gael gwared ar Cymunedau yn Gyntaf yn siomedig. Diolch i’r cytundeb cydweithio, sydd wedi rhoi llawer o ymrwymiadau maniffesto Plaid Cymru ar agenda’r Llywodraeth, ceir llygedyn o obaith mewn darlun tywyll. Bydd yr ymrwymiad i warantu pryd ysgol am ddim i bob disgybl ysgol gynradd yng Nghymru yn wirioneddol drawsnewidiol i filoedd o deuluoedd. Bydd y camau beiddgar i fynd i’r afael â’r argyfwng tai cynyddol yng Nghymru hefyd yn mynd i’r afael â’r doreth o ail gartrefi a thai anfforddiadwy. Mae’r cytundeb cydweithio hefyd yn cadarnhau bygythiad Llywodraeth y DU i genedligrwydd Cymreig gyda’r datganiad cryfaf hyd yma fod ein Senedd yma i aros. Mae’r ymrwymiad i ddiwygio etholiadol, ac o ganlyniad, i Senedd fwy, sy'n gryfach ac yn addas i’r diben, yn ymateb uniongyrchol i’r cyfrifoldebau cynyddol sydd gan y Senedd.

Yn olaf, mae ein cynllun i archwilio ffyrdd o gyflawni sero net erbyn 2035 yn hwb mawr ei angen i’r argyfwng hinsawdd, sef yr her a’r bygythiad mwyaf sy'n ein hwynebu am genedlaethau i ddod, yn sicr ddigon. Mae ein cymunedau wedi dioddef o dan bolisïau anflaengar Llywodraethau olynol yn San Steffan—ie, rhai Llafur a Cheidwadol—ac mae Cymru ar hyn o bryd yn dioddef canlyniadau diffyg gweithredu ar feysydd allweddol, megis llifogydd, llygredd aer a thlodi. Mae’r diffyg uchelgais hwn yn gadael cymunedau ledled Cymru i lawr, ac mae cymaint mwy y dylai’r Llywodraeth hon fod yn ymdrechu tuag ato. Diolch yn fawr.

The premise of this debate today is a Conservative motion that asserts that the Conservative UK Government is failing local communities, or it should be. My communities are great communities. They've been challenged often over many decades, they've bowed sometimes, but they're never beaten, and they're full of great people. I sometimes feel that people from outside the Valleys never quite get the deep sense of belonging and rootedness that keeps us there and keeps us tight through thick and thin. And we've been through really tough times and we've come through. But the failure we see at the moment is a failure of UK Government to empathise with and understand and respond positively to the challenge of these communities.

And with respect to Conservative Members here in the Chamber today, on the benches opposite, Conservative Governments traditionally have not been the friend of my communities. We were once described as, indeed, 'the enemy within' by Margaret Thatcher. And the enemy within, of course, was not the miners alone themselves—it was their families, it was their communities, it was the people who were there. And it's forgetting, of course, that this was always, even back then, about people looking for fairness and social and economic justice. But, of course, that's ancient history, isn't it? Times have changed, things have moved on, it's another time, it's, indeed, another century.

So, let's fast forward. The faces may have changed, but the attitude, unfortunately, was revealed yesterday from the interview with Prime Minister Boris Johnson—it's the same old same old. His appearance on yesterday's GMTV, after five years' of absence, was instructive. The interviewer asked the Prime Minister a very straightforward question, on what more could be done to help Elsie, who is choosing to travel on the buses all day to keep warm because she cannot afford to heat her home and to eat as well—she has no money left. 'What more can be done?', asked the interviewer. His answer—after fumbling and stumbling to find a straight answer, he then, in a moment of supreme narcissism, took credit for introducing the bus freedom pass that Elsie can make use of. How delighted Elsie must have been that she has a Prime Minister who provides warm, free buses to look after her while her home freezes.

After this, the interviewer, shocked at this response, pushed the Prime Minister again on what else could be done for Elsie, who has exhausted all other options available to her. 'Would it be worth taking VAT off heating?', she asked, 'What about a windfall tax on the shocking profits of the fossil-fuel energy companies, who are currently using their proceeds to balance their accounts and pay dividends instead of helping Elsie?' Again, the Prime Minister performed what he might have referred to, actually, as a Chaucerian trick, what Chaucer might have referred to as the oral equivalent of flatulence. He faffed and he fluffed away, explaining there was nothing more he or his Government could do.

Elsie is now living in all of our communities. When we say there are people who are making today the choice between heating and eating, that's not a rhetorical device, it's a fact. It's now increasingly commonplace. When we say that there are people turning up in foodbanks in suits and in uniforms after work, it's not unusual, it's the new normal. The UK Conservative Government is now creating, by design or neglect, a new generation of people we've seen in our communities before under previous Conservative Governments—a generation of in-work as well as out-of-work poverty. [Interruption.] I will give way in a moment. A generation of increasing debt, and the first generation, Darren, of many whose prospects are now worse than their mothers' and their fathers' and their grandparents'. Statistically, factually, true. What's happening, Darren?

Cynsail y ddadl hon heddiw yw cynnig gan y Ceidwadwyr sy’n cadarnhau bod Llywodraeth Geidwadol y DU yn gadael cymunedau lleol i lawr, neu dyna a ddylai fod. Mae fy nghymunedau'n gymunedau gwych. Maent wedi wynebu sawl her dros sawl degawd, maent wedi plygu weithiau, ond nid ydynt byth wedi cael eu curo, ac maent yn llawn o bobl wych. Rwy’n teimlo weithiau nad yw pobl o’r tu allan i’r Cymoedd byth yn deall yr ymdeimlad dwfn o berthyn a gwreiddiau sy’n ein cadw ni yno ac yn ein cadw gyda'n gilydd, doed a ddelo. Ac rydym wedi bod drwy adegau anodd iawn ac rydym wedi goroesi. Ond methiant Llywodraeth y DU i ddeall a chydymdeimlo â’r cymunedau hyn ac ymateb yn gadarnhaol i'w heriau yw'r methiant a welwn ar hyn o bryd.

Ac o ran yr Aelodau Ceidwadol yma yn y Siambr heddiw, ar y meinciau gyferbyn, yn draddodiadol, nid yw Llywodraethau Ceidwadol wedi bod yn gyfaill i fy nghymunedau i. Cawsom ein disgrifio unwaith, yn wir, fel 'y gelyn oddi mewn' gan Margaret Thatcher. Ac nid y glowyr yn unig oedd y gelyn oddi mewn, wrth gwrs, ond eu teuluoedd hefyd, eu cymunedau, y bobl a oedd yno. Ac mae'n anghofio, wrth gwrs, fod hyn bob amser, hyd yn oed bryd hynny, yn ymwneud â phobl yn chwilio am degwch a chyfiawnder cymdeithasol ac economaidd. Ond wrth gwrs, mae hynny'n hen hanes, onid yw? Mae amseroedd wedi newid, mae pethau wedi symud ymlaen, mae'n adeg arall, ac yn wir, yn ganrif arall.

Felly, gadewch inni symud ymlaen. Efallai fod yr wynebau wedi newid, ond cafodd yr ymagwedd ei datgelu ddoe, yn anffodus, yn y cyfweliad gyda Phrif Weinidog y DU, Boris Johnson—yr un hen stori. Roedd ei ymddangosiad ar GMTV ddoe, ar ôl pum mlynedd o absenoldeb, yn addysgiadol. Gofynnodd y sawl a oedd yn ei gyfweld gwestiwn syml iawn i Brif Weinidog y DU, ynglŷn â beth arall y gellid ei wneud i helpu Elsie, sy’n dewis teithio ar y bws drwy’r dydd i gadw’n gynnes am na all fforddio gwresogi ei chartref a bwyta hefyd—nid oes ganddi unrhyw arian ar ôl. 'Beth arall y gellir ei wneud?', gofynnodd y cyfwelydd. Ei ateb—ar ôl ymbalfalu a baglu i ddod o hyd i ateb plaen, mewn eiliad o hunanaddoliad llwyr, fe gymerodd y clod am gyflwyno’r tocyn bws am ddim y gall Elsie ei ddefnyddio. Mae'n rhaid bod Elsie wrth ei bodd fod ganddi Prif Weinidog y DU sy'n darparu bysiau cynnes, rhad ac am ddim i ofalu amdani wrth i'w chartref rewi.

Ar ôl hyn, fe wnaeth y cyfwelydd, a oedd wedi'i syfrdanu gan yr ymateb hwn, holi Prif Weinidog y DU eto ynglŷn â beth arall y gellid ei wneud ar gyfer Elsie, sydd wedi dihysbyddu'r holl opsiynau eraill sydd ar gael iddi. 'A fyddai'n werth cael gwared ar y TAW ar wresogi?’, gofynnodd, 'Beth am dreth ffawdelw ar elw syfrdanol y cwmnïau ynni tanwydd ffosil, sy'n defnyddio eu henillion i fantoli eu cyfrifon a thalu difidendau yn hytrach na helpu Elsie?' Unwaith eto, perfformiodd Prif Weinidog y DU yr hyn y gallai fod wedi cyfeirio ato, mewn gwirionedd, fel tric Chauceraidd, yr hyn y gallai Chaucer fod wedi cyfeirio ato fel torri gwynt ar lafar. Bustachodd a phaldaruodd, gan esbonio nad oedd unrhyw beth arall y gallai ef neu ei Lywodraeth ei wneud.

Mae Elsie yn byw ym mhob un o’n cymunedau yn awr. Pan ddywedwn fod pobl yn gwneud y dewis heddiw rhwng gwresogi a bwyta, nid dyfais rethregol mo honno, mae'n ffaith. Mae bellach yn dod yn fwyfwy cyffredin. Pan ddywedwn fod pobl yn mynd i fanciau bwyd mewn siwtiau ac mewn iwnifformau ar ôl bod yn y gwaith, nid yw hynny'n anarferol, dyma'r normal newydd. Mae Llywodraeth Geidwadol y DU bellach yn creu, yn fwriadol neu drwy esgeulustod, cenhedlaeth newydd o bobl yr ydym wedi’u gweld yn ein cymunedau o’r blaen o dan Lywodraethau Ceidwadol blaenorol—cenhedlaeth o dlodi mewn gwaith yn ogystal â thlodi ymhlith pobl ddi-waith. [Torri ar draws.] Fe ildiaf mewn eiliad. Cenhedlaeth o ddyled gynyddol, a’r genhedlaeth gyntaf, Darren, o lawer y mae eu rhagolygon bellach yn waeth na rhai eu mamau a’u tadau a’u neiniau a'u teidiau. Yn ystadegol, yn ffeithiol, mae'n wir. Beth sy'n digwydd, Darren?

15:30

Well, if he wants to talk about prospects for people, then we need to sort out our education system in Wales, which your Government is responsible for, and is the worst, unfortunately, in the United Kingdom. In terms of what the United Kingdom is doing to help people at the current time with the cost-of-living situation in our country, we know that the national living wage has risen to a record level—a boost of £1,000 a year for the lowest paid. 

Wel, os yw eisiau sôn am ragolygon i bobl, mae angen inni ddatrys ein system addysg yng Nghymru, y mae eich Llywodraeth yn gyfrifol amdani, a hon yw'r system addysg waethaf, yn anffodus, yn y Deyrnas Unedig. O ran yr hyn y mae'r Deyrnas Unedig yn ei wneud i helpu pobl ar hyn o bryd gyda'r sefyllfa costau byw yn ein gwlad, gwyddom fod y cyflog byw cenedlaethol wedi codi i'r lefel uchaf erioed—hwb o £1,000 y flwyddyn i'r rhai sy'n cael y cyflogau isaf. 

We know that universal credit taper rate—

Gwyddom fod cyfradd tapr y credyd cynhwysol—

I think the intervention—[Inaudible.]

Credaf fod yr ymyriad—[Anghlywadwy.]

—has been reduced, to put another £1,000 in the pockets of the lowest paid, 2 million people across the UK.

—wedi'i leihau, i roi £1,000 arall ym mhocedi'r 2 filiwn o bobl ar y cyflogau isaf ledled y DU.

—has been frozen for 12 years in a row.

—wedi'i rewi am 12 mlynedd yn olynol.

Do you regret the paltry pension increase that—

A ydych yn gresynu at y cynnydd pitw yn y pensiwn—

I think he's gone on a little bit now.

Rwy'n credu ei fod wedi siarad yn rhy hir yn awr.

—the former UK Labour Government gave to our pensioners, which didn't even pay for a packet of peanuts each year?

—y rhoddodd Llywodraeth Lafur flaenorol y DU i'n pensiynwyr, nad oedd hyd yn oed yn talu am becyn o gnau bob blwyddyn?

[Inaudible.]—a minute. Sorry, Deputy Llywydd.

[Anghlywadwy.]—munud. Mae'n ddrwg gennyf, Ddirprwy Lywydd.

The Member knows I will check the times, okay. Before you reply, can I remind Members that interventions are to ask questions, not to make your own speeches, okay?

Mae'r Aelod yn gwybod y byddaf yn gwirio'r amseroedd, iawn. Cyn ichi ateb, a gaf fi atgoffa'r Aelodau mai diben ymyriadau yw gofyn cwestiynau, nid i wneud eich areithiau eich hun, o'r gorau?

Thank you, Deputy Presiding Officer. Our communities, Darren, have now faced a decade of austerity in the vital public realm and cuts to social security, which have eaten into public services across the UK and impoverished already poor people. From the bedroom tax to the cuts in universal credit, this current Conservative Government is as familiar to our communities as the Thatcher Government was of indifference to runaway employment and the poll tax. It's the same old Government. So, our communities now face, after this decade of austerity, a Conservative cost-of-living crisis, which is exacerbated by rising energy prices and the unwillingness of the UK Government and Prime Minister to take action, but it's made worse by Conservative decisions.

So, in bringing this to a close—after the one-minute intervention there—we have unemployment support now fallen to its lowest real-terms value in more than three decades. We have the value of pensions and benefits, Darren, with payments that have fallen to the lowest point in 50 years. We have the Joseph Rowntree Foundation saying pensioners and benefits claimants have seen the value of their payments fall in real terms in eight of the last 10 years. They say, Darren, in terms of their values—how much bread and milk you can buy in the shops—it's the biggest fall in value since 1972. The £20 a week uplift in universal credit, brought in to help recipients whose income suffered as a result of the pandemic, ended in September. People have lost more than £1,000 as a result. Even with the changes—even with the changes—to in-work benefits, such as the reduction of the taper rate and an increase in the work allowance by £500, three quarters of households on universal credit are set to receive less now than they did a year ago, and recipients who don't work at all will lose the entire COVID uplift, equal to over £1,000 a year. And now we have tax rises, national insurance rises—

Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Mae ein cymunedau, Darren, bellach wedi wynebu degawd o gyni yn y maes cyhoeddus hanfodol a thoriadau i nawdd cymdeithasol, sydd wedi bwyta i mewn i wasanaethau cyhoeddus ledled y DU ac sydd wedi gwneud pobl a oedd eisoes yn dlawd yn dlotach. O'r dreth ystafell wely i'r toriadau credyd cynhwysol, mae'r Llywodraeth Geidwadol bresennol hon yr un mor gyfarwydd i'n cymunedau ag yr oedd difaterwch tuag at gyflogaeth fyrhoedlog a threth y pen i Lywodraeth Thatcher. Yr un hen Lywodraeth yw hi. Felly, ar ôl degawd o gyni, mae ein cymunedau'n wynebu argyfwng costau byw'r Ceidwadwyr, sy'n cael ei waethygu gan brisiau ynni cynyddol ac amharodrwydd Llywodraeth y DU a Phrif Weinidog y DU i weithredu, ond mae'n cael ei waethygu gan benderfyniadau'r Ceidwadwyr.

Felly, wrth ddirwyn i ben—ar ôl yr ymyriad a barodd am funud—mae cymorth diweithdra bellach wedi gostwng i'w werth isaf mewn termau real mewn mwy na thri degawd. Mae gennym werth pensiynau a budd-daliadau, Darren, gyda thaliadau sydd wedi gostwng i'r pwynt isaf mewn 50 mlynedd. Mae gennym Sefydliad Joseph Rowntree yn dweud bod pensiynwyr a hawlwyr budd-daliadau wedi gweld gwerth eu taliadau'n gostwng mewn termau real mewn wyth o'r 10 mlynedd diwethaf. Maent yn dweud, Darren, o ran eu gwerth—faint o fara a llaeth y gallwch ei brynu yn y siopau—mai dyma'r gostyngiad mwyaf yn eu gwerth ers 1972. Daeth y cynnydd o £20 yr wythnos mewn credyd cynhwysol, a gyflwynwyd i helpu derbynwyr y dioddefodd eu hincwm o ganlyniad i'r pandemig, i ben ym mis Medi. Mae pobl wedi colli mwy na £1,000 o ganlyniad. Hyd yn oed gyda'r newidiadau—hyd yn oed gyda'r newidiadau—i fudd-daliadau mewn gwaith, megis lleihau'r gyfradd tapr a chynnydd o £500 yn y lwfans gweithio, bydd tri chwarter yr aelwydydd ar gredyd cynhwysol yn cael llai yn awr na'r hyn a gaent flwyddyn yn ôl, a bydd derbynwyr nad ydynt yn gweithio o gwbl yn colli'r ychwanegiad COVID i gyd, sy'n cyfateb i dros £1,000 y flwyddyn. Ac yn awr mae gennym godiadau treth, codiadau yswiriant gwladol—

15:35

I have given the Member more than enough time for the intervention. 

Rwyf wedi rhoi mwy na digon o amser i'r Aelod am yr ymyriad. 

Indeed, I would simply say, Deputy Presiding Officer, oppose the Conservative motion, support the Government motion. The Conservatives are letting our communities down. 

Yn wir, rwyf am ddweud, Ddirprwy Lywydd, gwrthwynebwch gynnig y Ceidwadwyr, a chefnogwch gynnig y Llywodraeth. Mae'r Ceidwadwyr yn gwneud cam â'n cymunedau. 

Can I remind Members that I will allocate time for the interventions? So, I don't need to be reminded to do so, but I also ask Members, when they intervene, to ask questions and not make statements. Peter Fox. 

A gaf fi atgoffa'r Aelodau y byddaf yn neilltuo amser ar gyfer yr ymyriadau? Felly, nid oes angen imi gael fy atgoffa i wneud hynny, ond gofynnaf hefyd i'r Aelodau, pan fyddant yn ymyrryd, i ofyn cwestiynau a pheidio â gwneud datganiadau. Peter Fox. 

Diolch, Dirprwy Lywydd. I declare my interest also as a Monmouthshire councillor, the last one, ending, like Sam, a long career of 25 years in local authorities. [Interruption.] Yes. Dirprwy Lywydd, our motion is right on so many levels, be it regarding families and communities, the economy, the shortcomings in educational attainment, and, of course, as we all know here, some significant issues facing our Welsh NHS. If only—. Because everybody wants to talk about just now, these last few months, these last few years, but if only successive Labour Welsh Governments had done more over the past 23 years to build stronger and more resilient communities, then those communities would be in a far better position to deal with the challenges facing many today.

Likewise, if more focus had been put into strengthening our economy, through knocking down barriers to inward investment, promoting Wales globally, by seeking out more research and development, the Government could have enabled the creation of many new industries, new careers, better jobs, with huge benefits to Wales and its communities. These things create life chances for people and their families and bring hope and aspiration for future generations. But, no, not enough has been achieved under Welsh Labour. 

The number of Welsh children living in poverty, as was pointed out on the other side of the Chamber, even before the recent cost-of-living crisis, has only moderately reduced in 20 years—

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n datgan buddiant hefyd fel cynghorydd yn sir Fynwy, a hynny am y tro olaf, gan orffen, fel Sam, gyrfa hir o 25 mlynedd mewn awdurdodau lleol. [Torri ar draws.] Ie. Ddirprwy Lywydd, mae ein cynnig yn iawn ar gynifer o lefelau, boed hynny ar deuluoedd a chymunedau, ar yr economi, ar y diffygion mewn cyrhaeddiad addysgol, ac wrth gwrs, fel y gwyddom i gyd yma, ar faterion pwysig sy'n wynebu ein GIG yng Nghymru. Pe bai—. Oherwydd bod pawb eisiau siarad am nawr, am y misoedd diwethaf hyn, yr ychydig flynyddoedd diwethaf, ond pe bai Llywodraethau Llafur Cymru olynol wedi gwneud mwy dros y 23 mlynedd diwethaf i adeiladu cymunedau cryfach a mwy gwydn, byddai'r cymunedau hynny mewn sefyllfa well o lawer i oresgyn yr heriau sy'n wynebu llawer ohonynt heddiw.

Yn yr un modd, pe bai mwy o ffocws wedi'i roi i gryfhau ein heconomi, drwy leihau rhwystrau i fewnfuddsoddi, hyrwyddo Cymru'n fyd-eang, drwy fwy o ymchwil a datblygu, gallai'r Llywodraeth fod wedi galluogi'r gwaith o greu llawer o ddiwydiannau newydd, gyrfaoedd newydd, gwell swyddi, gyda manteision enfawr i Gymru a'i chymunedau. Mae'r pethau hyn yn creu cyfleoedd bywyd i bobl a'u teuluoedd ac yn creu gobaith a dyhead ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol. Ond na, nid oes digon wedi'i gyflawni o dan Lafur Cymru. 

Nid yw nifer y plant o Gymru sy'n byw mewn tlodi, fel y nodwyd ar yr ochr arall i'r Siambr, hyd yn oed cyn yr argyfwng costau byw diweddar, ond wedi lleihau'n gymedrol mewn 20 mlynedd—

I'll just finish this point, if I may, Huw. Despite Welsh Labour saying there would be no children living in poverty—Tony Blair—by 2020. 

Rwyf am orffen y pwynt hwn, os caf, Huw. Er bod Llafur Cymru wedi dweud na fyddai unrhyw blentyn yn byw mewn tlodi—Tony Blair—erbyn 2020.

Would the Member acknowledge that, in the 1997 to 2010 Government, with Welsh Labour here and UK Labour at the UK Government, 1 million children were lifted out of absolute poverty—not relative poverty, absolute poverty? Independent figures will show that that was the case. The Institute for Fiscal Studies will show it. Does he agree with those figures, and what does he think made the difference? 

A fyddai'r Aelod yn cydnabod, yn Llywodraeth 1997 i 2010, gyda Llafur Cymru yma a Llafur y DU yn Llywodraeth y DU, fod 1 filiwn o blant wedi'u codi allan o dlodi absoliwt—nid tlodi cymharol, tlodi absoliwt? Bydd ffigurau annibynnol yn dangos bod hynny'n wir. Bydd y Sefydliad Astudiaethau Cyllid yn ei ddangos. A yw'n cytuno â'r ffigurau hynny, a beth a wnaeth y gwahaniaeth yn ei farn ef? 

The focus of this debate is what Wales's Government have done over 20 years, and Wales's Government have lifted very few children out of poverty. We have the same amount in poverty now as we had 20 years ago. 

So, likewise, if more focus had been on—. Oh, I've talked about that bit. [Laughter.] These things create life chances. And I've mentioned that bit as well, but the number of Welsh children living in poverty has not reduced, and that's a sad indictment of what this Government has managed to achieve. And, yes, I acknowledge how hard it is for so many Welsh citizens right now, but what I'm saying is that more could have been done over the years. More families could have been given hope and been given the tools to achieve what they aspire to. So, yes, in these regards, Labour have failed local communities. 

Again, I have rehearsed in this Chamber that Welsh Government has let down local government, and certainly rural authorities have had to provide the many hundreds of functions and services to our citizens year in and year out. And I speak as someone who has substantial experience in this area, given I led currently Wales's only Conservative controlled council for over 13 years. Monmouthshire has been the lowest-funded council in Wales since the local authority was created, but, despite that, it provides many of the best services in Wales, including groundbreaking person-led social care models, and delivered many new primary schools, new comprehensive schools—two new ones recently, two more to come—new leisure centres. We protected our cultural services, indeed invested in the Borough Theatre in Abergavenny. And we've also been paying the real living wage for several years, when others have just talked about it. And years before COVID struck, we had already implemented agile working, focusing on our staff's work-life balance, which attracted councils from all over the UK to see how we did it. I could go on and on. And I've worked with many Ministers—indeed, our Minister here today—over the many years, and they know what Conservative-controlled Monmouthshire County Council has delivered. Ultimately, what propels Conservative-controlled councils into action is the realisation that we are answerable to the electorate, and, that in mind, we never take our residents for granted.

So, despite Monmouthshire being the lowest funded council in Wales by a huge distance, it still manages to deliver above and beyond that of many Labour-run councils. Bizarrely, Labour-controlled councils generally slash vital services—a way to make ends meet—despite even sitting on vast sums of reserves, as we heard yesterday in this Chamber. The Conservatives in Monmouthshire haven't pulled out of things like shared services, such as Gwent Music or Gwent Outdoor Education, as our neighbours have. We know the value of these things and we still stay committed to them. Where Conservative councils deliver for communities, my experience tells me that Labour councils too often fail theirs. But there's more good work to come. Under the dynamic leadership of Councillor Richard John and his able colleagues, there are new and exciting plans for Monmouthshire, offering children and young people the best possible start in life, empowering people to live independently, delivering better connected and sustainable communities. These are Councillor John's and his colleagues' bold commitments. Monmouthshire County Council is a template for others to look and to learn from.

So, Deputy Llywydd, I'm afraid the motion as stands is right that the Welsh Labour Government, and, indeed, Labour at all levels, have let communities down. Thank you.

Ffocws y ddadl hon yw'r hyn y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud dros 20 mlynedd, ac nid yw Llywodraeth Cymru ond wedi codi ychydig iawn o blant allan o dlodi. Mae gennym yr un faint yn byw mewn tlodi yn awr ag a oedd gennym 20 mlynedd yn ôl. 

Felly, yn yr un modd, pe bai mwy o ffocws wedi bod ar—. O, rwyf wedi siarad am y rhan honno. [Chwerthin.] Mae'r pethau hyn yn creu cyfleoedd bywyd. Ac rwyf wedi sôn am y rhan honno hefyd, ond nid yw nifer y plant o Gymru sy'n byw mewn tlodi wedi lleihau, ac mae hynny'n gondemniad trist o'r hyn y mae'r Llywodraeth hon wedi llwyddo i'w gyflawni. Ac ydw, rwy'n cydnabod pa mor anodd yw hi i gynifer o ddinasyddion Cymru ar hyn o bryd, ond yr hyn rwy'n ei ddweud yw y gellid bod wedi gwneud mwy dros y blynyddoedd. Gellid bod wedi rhoi mwy o obaith ac arfau i fwy o deuluoedd gyflawni'r hyn y maent yn anelu ato. Felly, yn y cyswllt hwn, mae'r Blaid Lafur wedi gadael cymunedau lleol i lawr. 

Unwaith eto, rwyf wedi ailadrodd yn y Siambr hon fod Llywodraeth Cymru wedi gwneud cam â llywodraeth leol, ac yn sicr mae awdurdodau gwledig wedi gorfod darparu'r cannoedd lawer o swyddogaethau a gwasanaethau i'n dinasyddion flwyddyn ar ôl blwyddyn. Ac rwy'n siarad fel rhywun sydd â phrofiad sylweddol yn y maes hwn, o gofio fy mod wedi arwain yr unig gyngor dan reolaeth y Ceidwadwyr yng Nghymru ar hyn o bryd am dros 13 mlynedd. Sir Fynwy yw'r cyngor sydd wedi cael y swm lleiaf o arian yng Nghymru ers creu'r awdurdod lleol, ond er hynny, mae'n darparu nifer o'r gwasanaethau gorau yng Nghymru, gan gynnwys modelau gofal cymdeithasol arloesol a arweinir gan bobl, a darparodd lawer o ysgolion cynradd newydd, ysgolion cyfun newydd—dwy newydd yn ddiweddar, dwy arall i ddod—a chanolfannau hamdden newydd. Rydym wedi diogelu ein gwasanaethau diwylliannol, ac yn wir rydym wedi buddsoddi yn Theatr y Fwrdeistref yn y Fenni. Ac rydym hefyd wedi bod yn talu'r cyflog byw go iawn ers sawl blwyddyn, tra bo eraill ond yn siarad amdano. A flynyddoedd cyn i COVID daro, roeddem eisoes wedi gweithredu gweithio ystwyth, gan ganolbwyntio ar gydbwysedd bywyd a gwaith ein staff, a ddenodd gynghorau o bob rhan o'r DU i weld sut y gwnaethom hynny. Gallwn fynd ymlaen ac ymlaen. Ac rwyf wedi gweithio gyda llawer o Weinidogion—a'n Gweinidog yma heddiw yn wir—dros y blynyddoedd, ac maent yn gwybod beth y mae Cyngor Sir Fynwy wedi'i gyflawni dan reolaeth y Ceidwadwyr. Yn y pen draw, yr hyn sy'n gwthio cynghorau a reolir gan y Ceidwadwyr i weithredu yw'r sylweddoliad ein bod yn atebol i'r etholwyr, a chyda hynny mewn golwg, nid ydym byth yn cymryd ein trigolion yn ganiataol.

Felly, er mai sir Fynwy yw'r cyngor sy'n cael y lleiaf o arian yng Nghymru a hynny o bell ffordd, mae'n dal i lwyddo i gyflawni mwy na llawer o gynghorau sy'n cael eu rheoli gan Lafur. Yn rhyfedd iawn, mae cynghorau a reolir gan Lafur yn gyffredinol yn torri gwasanaethau hanfodol—ffordd o gael dau ben llinyn ynghyd—er gwaethaf y ffaith eu bod yn eistedd ar symiau enfawr o gronfeydd wrth gefn, fel y clywsom ddoe yn y Siambr hon. Nid yw'r Ceidwadwyr yn sir Fynwy wedi tynnu allan o bethau fel gwasanaethau a rennir, megis Cerdd Gwent neu Addysg Awyr Agored Gwent, fel y mae ein cymdogion wedi'i wneud. Rydym yn gwybod gwerth y pethau hyn ac rydym yn parhau'n ymrwymedig iddynt. Lle mae cynghorau Ceidwadol yn cyflawni dros gymunedau, mae fy mhrofiad i'n dweud wrthyf fod cynghorau Llafur yn gadael eu cymunedau hwy i lawr yn rhy aml. Ond mae mwy o waith da i ddod. O dan arweiniad deinamig y Cynghorydd Richard John a'i gydweithwyr galluog, ceir cynlluniau newydd a chyffrous ar gyfer sir Fynwy, sy'n cynnig y dechrau gorau posibl mewn bywyd i blant a phobl ifanc, gan rymuso pobl i fyw'n annibynnol, a chan ddarparu cymunedau cynaliadwy sydd wedi'u cysylltu'n well. Dyma ymrwymiadau beiddgar y Cynghorydd John a'i gydweithwyr. Mae Cyngor Sir Fynwy yn dempled i eraill edrych arno a dysgu ohono.

Felly, Ddirprwy Lywydd, mae arnaf ofn fod y cynnig fel y mae'n sefyll yn dangos yn gywir fod Llywodraeth Lafur Cymru, a Llafur ar bob lefel yn wir, wedi gadael eu cymunedau lleol i lawr. Diolch.

15:40

Before I call the next speaker, I would like to welcome the Catholic bishops of England and Wales, who are in the gallery. I'm aware they're in Cardiff for their conference. So, welcome. And I am sure, other than the electioneering that I'm hearing, the issue actually of the debate is something that is very important for the communities that they represent. Mabon ap Gwynfor. 

Cyn imi alw'r siaradwr nesaf, hoffwn groesawu esgobion Catholig Cymru a Lloegr, sydd yn yr oriel. Rwy'n ymwybodol eu bod yng Nghaerdydd ar gyfer eu cynhadledd. Felly, croeso. Ac rwy'n siŵr, ar wahân i'r ymgyrchu etholiadol rwy'n ei glywed, fod mater y ddadl mewn gwirionedd yn rhywbeth sy'n bwysig iawn i'r cymunedau y maent yn eu cynrychioli. Mabon ap Gwynfor. 

Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Let's be honest, this isn't really a debate; this is a desperate attempt by the Members opposite to get some social media clips in preparedness for tomorrow's election, but let's plough on nevertheless. 

Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Gadewch inni fod yn onest, nid dadl yw hon mewn gwirionedd; ymgais enbyd yw hi gan yr Aelodau gyferbyn i gael clipiau cyfryngau cymdeithasol yn barod ar gyfer yr etholiad yfory, ond gadewch inni fwrw yn ein blaenau er hynny. 

Mae Cymru yn gymuned o gymunedau. Dyna oedd ac ydy cri rhai o arweinwyr blaenllaw'r mudiad cenedlaethol, a hynny wedi bod dros y 100 mlynedd diwethaf, ac mae'n glir yr ydw innau, ac eraill, yn parhau i'w chanu heddiw. Felly, dwi yn ddiolchgar am y cyfle i drafod y mater yma sydd o'n blaen ni. Ond y gwir ydy nad y Blaid Lafur yng Nghymru, neu yn wir y Blaid Geidwadol yn y Deyrnas Gyfunol, sydd yn gadael cymunedau Cymru i lawr, ond, yn hytrach, y syniadaeth neo-ryddfrydol sy'n dra arglwyddiaethu ar eu meddylfryd sydd yn ein gadael ni i lawr. Dyma'r meddylfryd arweiniodd at y Ceidwadwr nodedig, Norman Tebbit, yn dweud, 'Get on your bike', heb gonsérn o fath yn y byd am bobl yn ein cymunedau ni. Yn yr un modd, wrth drafod ail dai a'r ymgyrch 'Hawl i fyw adra', mae aelodau'r blaid Geidwadol oddi draw yma wedi gofyn pa hawl sydd gan bobl i fyw yng nghymuned eu magwraeth.

Felly, beth ydy cymuned? Yn ôl y meddylfryd yma, dydy cymuned yn golygu dim byd. Casgliad o adeiladau yn unig ydyn nhw, efo pobl yn mynd ac yn dod. Rydym ni'n gweld hyn yn gynyddol heddiw, onid ydym, wrth i bentrefi a threfi bach ddatblygu yn ddim mwy na satellites ar gyfer dinasoedd mwy: commuter towns, ble mae pobl yn rhoi eu pennau lawr gyda'r nos er mwyn teithio yn ôl ac ymlaen i'r gweithle. Ond pobl sy'n gwneud cymuned, boed yn gymuned ddaearyddol fach neu'n genedl, neu yn wir yn gymuned ar-lein. Pobl a pherthynas pobl a'i gilydd ddylai fod wrth wraidd pob dim yr ydym ni yn ei drafod yma: y sgyrsiau bach yna rhwng rhieni wrth giât yr ysgol am 3.00 y prynhawn, y plant yn chwarae yn y parc ar ddiwrnod braf, yr ymholiad yna, 'Sut mae dy fam neu dy dad?' wrth ichi daro mewn i rywun yn prynu bara yn y siop, y dathlu neu'r gwgu wrth ichi weld yr hogiau neu'r merched yn llwyddo ar y maes chwarae ar ddydd Sadwrn neu'r Sul, y capel neu'r eglwys, y dafarn, y cyfarfod cyhoeddus, y gyngerdd, y bingo, y clwb cerdded. Hyn oll a llawer iawn mwy ydy'r gwead cymdeithasol cyfoethog sy'n creu cymuned. Ond, heb hyn, heb yr ysgol gymunedol, heb y dafarn, y capel, y neuadd, y maes chwarae, y parc, y siop, y bws, y bingo, heb y pethau yma nid cymuned sydd gennym ni, ond yn hytrach creisis iechyd meddwl wrth i bobl fyw mewn seilos unig. Mae'r drefn neo-ryddfrydol yn trin ein cymunedau fel chwareli, yno i gael eu hecsbloetio er mwyn dwyn cyfoeth, ond yna'n cael eu hamddifadu pan fo'r cyfoeth yno yn dirwyn i ben.

Mae pob elfen o bolisi cyhoeddus neu fuddsoddiad preifat yn ddibynnol ar niferoedd pobl, nid anghenion pobl, a dyna i chi neo-ryddfrydaeth yn ei grynswth. Oherwydd, wrth wraidd hyn, y ffon fesur ydy gwerth am arian, nid safon byw, nid gwerth cymunedol. Dyna sy'n cyflyru cymdeithas heddiw yn anffodus; dyna neo-ryddfrydaeth.

Mae yna sawl enghraifft o hyn, ond dwi am gyfeirio at un enghraifft i gloi. Ystyriwch gynllunio: heddiw, gall cwmni adeiladu mawr wneud cais i adeiladu stad fawr o dai. Does dim rhaid i'r stad yma gynnwys ysgol na feddygfa, hyd yn oed. Gall yr adran gynllunio geisio gorfodi rhyw barc chwarae bach neu ffordd gyswllt a gofyn am geiniogau i fynd tuag at yr ysgol leol, ond yn elfennol gall datblygwr gael prosiect fydd yn dwyn elw mawr iddo ar draul y gymuned.

Os ydy'r datblygiad yn cael ei wrthod, yna gall y datblygwr apelio i'r arolygydd cynllunio. Ond, os ydy'r datblygiad yna'n cael ei ganiatáu, ble mae hawl i'r gymuned i apelio? Does gan y gymuned ddim hawl i apêl o gwbl. Mae hyn yn un enghraifft o'r system a'r drefn neo-ryddfrydol yn rhoi elw ac anghenion cyfalafol o flaen anghenion cymunedol, ac mae'n dangos mai'r drefn neo-ryddfrydol bresennol sydd yn milwrio yn erbyn cymunedau.

Dyna pam dwi'n gofyn i chi bleidleisio yn erbyn y cynnig—[Torri ar draws.] Wel, wrth fy mod i'n gorffen, wrth gwrs, Sam.

Wales is a community of communities. That was the decree of some of the foremost leaders of the national movement, as it has been over the past 100 years, and I and others continue to share that message today. So, I am grateful for the opportunity to discuss this issue before us today. But the truth is that it isn't the Labour Party in Wales, or indeed the Conservative Party in the United Kingdom, that is letting the communities of Wales down, but rather the neo-liberal ideology that dominates their thinking—that's what lets us down. This is the ideology that led to that noted Conservative, Norman Tebbit, saying, 'Get on your bike', without any concern at all for the people in our communities. In the same way, in discussing second homes and the right to live at home campaign, members of the Conservative Party opposite have asked, 'Well, what right do people have to live in the communities where they grew up?' 

So, what is a community? According to this ideology, community doesn't mean a thing. It's a collection of buildings alone, with people coming and going. We see this increasingly today, don't we, as villages and small towns develop into no more than satellites for larger towns: commuter towns, where people sleep at night to travel back and forth to the workplace. But it's people who make a community, be that a small geographical community or a nation, or an online community. It's people and people's relationships with each other that should be at the heart of everything we discuss here: those little conversations between parents at the school gate at 3.00 in the afternoon, the children playing in the park on a sunny day, that question, 'Well, how's your mother? How's your father?' when you bump into someone when you buy bread in the shop, the celebration or the commiseration when you see the boys or girls succeeding on the playing field, the chapel or the church, the pub, the public meeting, the bingo, the concert, the ramblers group. All of this and much more is the rich social fabric of a community. But, without this, without the community school, without the local pub, without the chapel, without the hall, the playground, the park, the shop, the bus, the bingo, without all of these things, it's not a community that we have, but a mental health crisis as people live in lonely silos. This neo-liberal regime treats our communities like quarries, to be exploited in order to extract wealth and then abandoned when that wealth comes to an end.

Every element of public policy or private investment depends on the numbers of people, not their needs and requirements, and this is neo-liberalism at its core. Because, at the heart of this, the yardstick is value for money, not the quality of life, not the quality of a community's life. That's what drives society today unfortunately; that's neo-liberalism. 

There are several examples of this, but I want to refer to one specific example. Consider planning: today, a major construction company can apply to build a large estate of homes. That estate doesn't have to include a school or a surgery. The planning department can try to enforce the presence of a some park or a link road and ask for pennies to be contributed to the local school, but fundamentally a developer can have a major project with huge profits at the expense of the community.

If an application is rejected then the developer can appeal to the planning inspector. But, if the development is then allowed, where is the right of the community to appeal? There is no right of appeal for a community. This is one example of the neo-liberal system putting profit and capitalist needs ahead of community needs, and it shows that it's the current neo-liberal system that militates against communities.

That's why I ask you to vote against the motion—[Interruption.] Well, as I conclude, of course, Sam.

15:45

Diolch, Mabon. You make some really interesting points there, particularly around the community ownership and the definition around communities. So, would you agree with me on the points I raised earlier that what we're seeing at the moment is that lack of trust in terms of that community ownership, and there are some barriers in the way that do not allow a community to get a sense of ownership around some of the community assets and other things that may be available to them at the moment, and that needs to change?

Diolch, Mabon. Rydych yn gwneud rhai pwyntiau diddorol iawn, yn enwedig ynglŷn â pherchnogaeth gymunedol a'r diffiniad o gymunedau. Felly, a fyddech yn cytuno â mi ar y pwyntiau a godais yn gynharach mai'r hyn a welwn ar hyn o bryd yw'r diffyg ymddiriedaeth yn y berchnogaeth gymunedol honno, a bod rhai rhwystrau yn y ffordd nad ydynt yn caniatáu i gymuned gael ymdeimlad o berchnogaeth ar rai o'r asedau cymunedol a phethau eraill a allai fod ar gael iddynt ar hyn o bryd, a bod angen i hynny newid?

Yn wir, dyna oedd un o'r ychydig bethau roeddwn i yn cytuno efo yn dy gyfraniad di, Sam. Mae'r angen i gael perchnogaeth leol yn fwy nag erioed, a dwi'n gobeithio'n sicr y byddwn ni'n gwthio i weld mwy o hynny yn ystod y Senedd yma, ac mi ydyn ni'n barod yn gweld cefnogaeth drawsbleidiol i'r cysyniad yna o gael perchenogaeth leol ar asedau cymunedol. Diolch yn fawr iawn.

Indeed, that was one of the few things that I did agree with in your contribution, Sam. The need to have that local ownership is greater than ever, and I certainly hope that we will see more of that during this Senedd, and we are already seeing cross-party support for that concept of having local ownership of community assets. Thank you very much.

My declaration is that I will be not fighting any elections after 10 years as a community and elected BCBC councillor. 

Now, let me talk about Bridgend. I'll make it simple. Bridgend used to be a vibrant town, full of life, businesses and shoppers. Many people now shop online, or they go to Cardiff or Swansea. Its decline is truly sad. Lockdown was the last straw for many struggling businesses, and for those still open, trade has not returned to its pre-COVID levels. We should be doing all we can to help our businesses thrive as we build back from the pandemic. We want them to thrive, not just survive. But the sad reality is that this Labour Government is punishing our businesses within Wales by having the highest business rates in Great Britain.

Town centres like Bridgend’s are so important to people’s social lives and their overall well-being. This is why local people should have a central role in the future of their town centre and community. The Welsh Conservatives have a clear plan to build stronger, safer communities and rejuvenate our town centres and high streets. And not only that, but we want to put power back in the hands of local people so that they can take the lead on deciding where new housing and services should be built. We want to see residents buy at-risk local facilities, such as the local pub, shop and library, which are often focal points of our communities. Local neighbourhood schemes and the community ownership fund have the ability to unlock the potential that has been clear, but is sadly being lost under Labour.

Imagine what a vibrant town could do for the health of its surrounding communities. We could take the pressure off people who are struggling to make ends meet and make Bridgend a town its inhabitants can be proud of again. For Bridgend to thrive, we need to make the town centre an attractive place to invest once again, by lowering the costs on small businesses and working with South Wales Police to reduce the anti-social behaviour that scares so many people into not going into town.

In addition to the promised council tax rises, the people in Bridgend will be asked to endure an average energy bill of nearly £700 per household. In the UK, it is estimated that 12 per cent of households are in fuel poverty as they choose between food, heating and even council tax. More needs to be done to secure energy provision for the Bridgend area. In February this year, a wind turbine collapsed at a farm that provides electricity for around 18,000 homes. Not only is this dangerous for anyone near the actual turbine, but it puts vulnerable people at risk, especially those who rely on electricity to keep vital services operational.

The UK Government has recently unveiled a scheme to breathe new life into town centres in England. The new law will force landlords to let out retail units that have been vacant for six months or more. Local authorities can stage rental auctions, allowing new businesses the opportunity to lease premises at an affordable cost and give a new business a fighting chance. Bridgend would be a prime area for such a strategy in Wales, with so many empty premises. I urge the First Minister to consider this plan and consider Bridgend for this.

The town centre is not the only area in Bridgend that is neglected. Pen-y-Fai has no walking or cycling routes. We can’t walk to Bridgend, which is only 2 miles away. Our children can’t walk to their schools, because there are no safe walking or cycling routes for them to use. What a shame. This is despite Pen-y-Fai being supported in the active travel plan. The residents of Pen-y-Fai are confined to Pen-y-Fai unless they use public transport or drive. Another: there is no pedestrian crossing near the petrol station on Tondu Road, this further isolates people as they can’t cross the road safely. Will someone need to be killed or seriously injured before any action is taken to rectify this?

Fy natganiad i yw na fyddaf yn ymladd unrhyw etholiadau ar ôl 10 mlynedd fel cynghorydd cymuned etholedig Cyngor Bwrdeistref Sirol Pen-y-bont ar Ogwr. 

Nawr, gadewch imi siarad am Ben-y-bont ar Ogwr. Rwyf am ei wneud yn syml. Roedd Pen-y-bont ar Ogwr yn arfer bod yn dref fywiog, yn llawn bywyd, busnesau a siopwyr. Mae llawer o bobl bellach yn siopa ar-lein, neu'n mynd i Gaerdydd neu Abertawe. Mae'r dirywiad yn wirioneddol drist. Y cyfyngiadau symud oedd yr hoelen olaf yn yr arch i lawer o fusnesau a oedd eisoes yn ei chael hi'n anodd, ac i'r rhai sy'n dal ar agor, nid yw masnach wedi dychwelyd i'w lefelau cyn COVID. Dylem wneud popeth yn ein gallu i helpu ein busnesau i ffynnu wrth inni ailgodi ar ôl y pandemig. Rydym eisiau iddynt ffynnu, nid goroesi'n unig. Ond y realiti trist yw bod y Llywodraeth Lafur hon yn cosbi ein busnesau yng Nghymru drwy fod â'r ardrethi busnes uchaf ym Mhrydain.

Mae canol trefi fel Pen-y-bont ar Ogwr mor bwysig i fywydau cymdeithasol pobl a'u lles cyffredinol. Dyna pam y dylai pobl leol chwarae rôl ganolog yn nyfodol canol eu tref a'u cymuned. Mae gan y Ceidwadwyr Cymreig gynllun clir i adeiladu cymunedau cryfach a mwy diogel ac adfywio canol ein trefi a'n strydoedd mawr. Ac nid yn unig hynny, rydym hefyd eisiau rhoi grym yn ôl yn nwylo pobl leol fel y gallant arwain y ffordd o ran penderfynu lle dylid adeiladu tai a sefydlu gwasanaethau newydd. Rydym eisiau gweld trigolion yn prynu cyfleusterau lleol sydd mewn perygl, megis y dafarn, y siop a'r llyfrgell leol, sy'n aml yn ganolbwynt i'n cymunedau. Gall cynlluniau cymdogaeth lleol a'r gronfa perchnogaeth gymunedol ddatgloi'r potensial sydd wedi bod yn glir ond sydd wedi ei golli o dan y Blaid Lafur, yn anffodus.

Dychmygwch yr hyn y gallai tref fywiog ei wneud i iechyd ei chymunedau cyfagos. Gallem dynnu'r pwysau oddi ar bobl sy'n ei chael hi'n anodd cael dau ben llinyn ynghyd a gwneud Pen-y-bont ar Ogwr yn dref y gall ei thrigolion fod yn falch ohoni eto. Er mwyn i Ben-y-bont ar Ogwr ffynnu, mae angen inni wneud canol y dref yn lle deniadol i fuddsoddi ynddo unwaith eto, drwy ostwng y costau i fusnesau bach a gweithio gyda Heddlu De Cymru i leihau'r ymddygiad gwrthgymdeithasol sy'n codi ofn ar gynifer o bobl ac yn eu hatal rhag mynd i mewn i'r dref.

Yn ogystal â'r codiadau arfaethedig yn y dreth gyngor, gofynnir i bobl Pen-y-bont ar Ogwr ddioddef bil ynni cyfartalog o bron £700 y cartref. Yn y DU, amcangyfrifir bod 12 y cant o aelwydydd mewn tlodi tanwydd wrth iddynt orfod dewis rhwng bwyd, gwres a hyd yn oed y dreth gyngor. Mae angen gwneud mwy i ddarparu ynni o ffynonellau diogel ar gyfer ardal Pen-y-bont ar Ogwr. Ym mis Chwefror eleni, cwympodd tyrbin gwynt ar fferm sy'n darparu trydan ar gyfer tua 18,000 o gartrefi. Nid yn unig y mae hyn yn beryglus i unrhyw un sy'n agos at y tyrbin ei hun, ond mae'n rhoi pobl sy'n agored i niwed mewn perygl, yn enwedig y rhai sy'n dibynnu ar drydan i gadw gwasanaethau hanfodol yn weithredol.

Yn ddiweddar, mae Llywodraeth y DU wedi lansio cynllun i roi bywyd newydd i ganol trefi yn Lloegr. Bydd y gyfraith newydd yn gorfodi landlordiaid i osod unedau manwerthu sydd wedi bod yn wag am chwe mis neu fwy. Gall awdurdodau lleol gynnal arwerthiannau rhent, gan roi cyfle i fusnesau newydd lesio eiddo am gost fforddiadwy a rhoi cyfle iddynt lwyddo. Byddai Pen-y-bont ar Ogwr yn ardal wych ar gyfer strategaeth o'r fath yng Nghymru, gyda chymaint o eiddo gwag. Rwy'n annog y Prif Weinidog i ystyried y cynllun hwn ac ystyried Pen-y-bont ar Ogwr ar gyfer hyn.

Nid canol y dref yw'r unig ardal ym Mhen-y-bont ar Ogwr sy'n cael ei hesgeuluso. Nid oes gan Ben-y-Fai unrhyw lwybrau cerdded na beicio. Ni allwn gerdded i Ben-y-bont ar Ogwr, sydd ond 2 filltir i ffwrdd. Ni all ein plant gerdded i'w hysgolion am nad oes llwybrau cerdded na beicio diogel iddynt eu defnyddio. Am drueni. A hyn er bod Pen-y-Fai yn cael cymorth o dan y cynllun teithio llesol. Mae trigolion Pen-y-Fai yn gaeth ym Mhen-y-Fai oni bai eu bod yn defnyddio trafnidiaeth gyhoeddus neu'n gyrru. A pheth arall: nid oes croesfan i gerddwyr ger yr orsaf betrol ar Heol Tondu, gan ynysu pobl ymhellach am na allant groesi'r ffordd yn ddiogel. A fydd angen i rywun gael ei ladd neu ei anafu'n ddifrifol cyn y rhoddir camau ar waith i unioni hyn?

15:50

The Member needs to conclude now, please.

Mae angen i'r Aelod ddirwyn i ben yn awr, os gwelwch yn dda.

I'll make a last point, sir.

The people of Bridgend deserve better, and we must do better to ensure they have a place they can raise a family and have a community and home fit for the twenty-first century. Thank you.

Rwyf am wneud un pwynt olaf, syr.

Mae pobl Pen-y-bont ar Ogwr yn haeddu gwell, a rhaid inni wneud mwy i sicrhau bod ganddynt fan lle gallant fagu teulu a chael cymuned a chartref sy'n addas ar gyfer yr unfed ganrif ar hugain. Diolch.

Can I declare I'm a Flintshire councillor, for the last day?

When you walk around the community I'm proud to be part of, you can see what has been achieved thanks to the policies and investment of the Welsh Labour Government working with Labour-led Flintshire council: twenty-first century schools, extended new nursery provision, investment in community buildings, new social housing, council houses growing to 500 council houses, enveloping schemes, solar panels on pensioners' bungalows reducing what they have to pay, play facilities—we've kept all the play facilities and we're reinvesting in those—cycle routes, pedestrian crossings—so, what's happening with Altaf there—and the list just goes on.

Over the last 15 years, as well as being a county councillor, I've also been on two community councils, the village hall committee, Hafan Deg committee, the church committee and the playgroup committee. I've organised festivals, carnivals, fashion shows, fundraisers and community transport, and helped renovate the village hall and several play areas. It's about people. It's about providing things for people, for the community. The community is people.

The rural development fund, which was European funding through Welsh Government and rural development agencies—I was also on one of those as well—is no longer in existence and has not been replaced with anything similar by the UK Government post Brexit, and needs re-introducing. It enabled seed funding for community events and projects, bursaries for start-up businesses—I've heard that talked about on the news recently as well, how important it was and it was really useful—community enhancements to create a sense of place, such as websites and signage, and to create communities. Quantifying the amazing outcome of these small improvements to build strong communities was always difficult, but the investment is there to see. Examples of events funded by this funding stream are: the Denbigh Plum Festival, which Gareth goes on about—I see Gareth on the screen; the Mold Food and Drink Festival and the food supplier tent at the Flint and Denbigh show.

The current Welsh Government's community facilities programme grant has helped to renovate village halls and community facilities in areas of deprivation. The latest funding round has awarded a share of £1.78 million to 24 community groups, including the Enbarr Foundation in Flintshire, towards resurrecting the old John Summers building to enable the local community to access employment opportunities. Rhyl and District RFC, Gareth, was previously given £490,000 from Welsh Government under the same scheme, which saw the club move from outside the town with limited transport routes into the centre of an area of deprivation and low-car ownership, opposite a high school and next to a cycle path, enabling easy access to local schools and residential areas. And since opening, despite the pandemic, it now employs 20 full-time staff, has 26 groups using the facilities, including choirs, exercise groups, Knit and Natter, and a weekly disco for people with disabilities. They have almost doubled the amount of people participating in rugby—

A gaf fi ddatgan fy mod yn gynghorydd yn sir y Fflint, am y diwrnod olaf?

Pan fyddwch yn cerdded o amgylch y gymuned rwy'n falch o fod yn rhan ohoni, gallwch weld beth sydd wedi'i gyflawni diolch i bolisïau a buddsoddiad Llywodraeth Lafur Cymru yn gweithio gyda chyngor sir y Fflint o dan arweiniad Llafur: ysgolion yr unfed ganrif ar hugain, darpariaeth feithrin newydd estynedig, buddsoddiad mewn adeiladau cymunedol, tai cymdeithasol newydd, cynnydd hyd at 500 yn nifer y tai cyngor, cynlluniau amlenni, paneli solar ar fyngalos pensiynwyr yn lleihau'r hyn y mae'n rhaid iddynt ei dalu, cyfleusterau chwarae—rydym wedi cadw'r holl gyfleusterau chwarae ac rydym yn ailfuddsoddi yn y rheini—llwybrau beicio, croesfannau i gerddwyr—felly, beth sy'n digwydd gydag Altaf yno—ac mae'r rhestr yn parhau.

Dros y 15 mlynedd diwethaf, yn ogystal â bod yn gynghorydd sir, rwyf hefyd wedi bod ar ddau gyngor cymuned, pwyllgor neuadd bentref, pwyllgor Hafan Deg, pwyllgor yr eglwys a phwyllgor y cylch chwarae. Rwyf wedi trefnu gwyliau, carnifalau, sioeau ffasiwn, digwyddiadau codi arian a thrafnidiaeth gymunedol, ac wedi helpu i adnewyddu neuadd y pentref a sawl man chwarae. Mae'n ymwneud â phobl. Mae'n ymwneud â darparu pethau i bobl, i'r gymuned. Y bobl yw'r gymuned.

Nid yw'r gronfa datblygu gwledig, a oedd yn arian Ewropeaidd drwy Lywodraeth Cymru ac asiantaethau datblygu gwledig—roeddwn ar un o'r rheini hefyd—yn bodoli mwyach ac nid yw Llywodraeth y DU wedi cyflwyno unrhyw beth tebyg ar ôl Brexit, ac mae angen ei hailgyflwyno. Roedd yn darparu cyllid sbarduno ar gyfer digwyddiadau a phrosiectau cymunedol, bwrsariaethau i fusnesau newydd—rwyf wedi clywed rhai'n sôn am hynny yn y newyddion yn ddiweddar hefyd, pa mor bwysig ydoedd ac roedd yn ddefnyddiol iawn—gwelliannau cymunedol i greu ymdeimlad o le, megis gwefannau ac arwyddion, ac i greu cymunedau. Mae mesur canlyniad anhygoel y gwelliannau bach hyn i adeiladu cymunedau cryf bob amser wedi bod yn anodd, ond mae'r buddsoddiad yno i'w weld. Mae enghreifftiau o ddigwyddiadau a ariennir gan y ffrwd ariannu hon yn cynnwys Gŵyl Eirin Dinbych, y mae Gareth yn sôn yn aml amdani—rwy'n gweld Gareth ar y sgrin; Gŵyl Fwyd a Diod yr Wyddgrug a phabell y cyflenwyr bwyd yn sioe Fflint a Dinbych.

Mae grant rhaglen cyfleusterau cymunedol presennol Llywodraeth Cymru wedi helpu i adnewyddu neuaddau pentref a chyfleusterau cymunedol mewn ardaloedd difreintiedig. Mae'r cylch ariannu diweddaraf wedi dyfarnu cyfran o £1.78 miliwn i 24 o grwpiau cymunedol, gan gynnwys Sefydliad Enbarr yn sir y Fflint, tuag at atgyfodi hen adeilad John Summers i alluogi'r gymuned leol i fanteisio ar gyfleoedd cyflogaeth. Cyn hynny, cafodd Clwb Rygbi y Rhyl a'r Cylch, Gareth, £490,000 gan Lywodraeth Cymru o dan yr un cynllun, a welodd y clwb yn symud o'r tu allan i'r dref gyda llwybrau trafnidiaeth cyfyngedig i ganol ardal ddifreintiedig lle'r oedd y gyfran o bobl a oedd yn berchen ar geir yn isel, gyferbyn ag ysgol uwchradd ac wrth ymyl llwybr beicio, gan alluogi mynediad hawdd i ysgolion lleol ac ardaloedd preswyl. Ac ers agor, er gwaethaf y pandemig, mae bellach yn cyflogi 20 o staff amser llawn, mae ganddo 26 o grwpiau'n defnyddio'r cyfleusterau, gan gynnwys corau, grwpiau ymarfer corff, Knit and Natter, a disgo wythnosol i bobl ag anableddau. Maent bron â dyblu nifer y bobl sy'n cymryd rhan mewn rygbi—

15:55

Will the Member take an intervention? I have had an intervention request from Gareth Davies. 

A wnaiff yr Aelod dderbyn ymyriad? Rwyf wedi cael cais am ymyriad gan Gareth Davies. 

Diolch, Deputy Llywydd. I'm glad that you mentioned Rhyl rugby club. The success of Rhyl rugby club seems to go on and on and the community assets there are fantastic. Would you agree that funds for the town centre and Welsh Government funding into the Queen's buildings need to be accelerated in order to assist with the high street development and also to enhance the potential that Rhyl has as a town?

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n falch eich bod wedi sôn am glwb rygbi y Rhyl. Mae'n ymddangos bod llwyddiant clwb rygbi y Rhyl yn parhau ac mae'r asedau cymunedol yno'n wych. A fyddech yn cytuno bod angen cyflymu'r cyllid ar gyfer canol y dref a chyllid Llywodraeth Cymru i adeiladau'r Frenhines er mwyn cynorthwyo gyda datblygiad y stryd fawr a hefyd i wella'r potensial sydd gan y Rhyl fel tref?

I was referring to the rugby club, so that's what I know about, but I do know about the Queen's buildings too. All this funding is really important, whether it's European funding, Welsh Government funding, funding from the UK Government as well. It's really important to enable facilities for our residents, so I can agree with you.

Welsh Government has also funded learning hubs. I visited Tŷ Calon in Queensferry recently, another combined sports and community facility funded by Welsh Government. It's next to the Welsh Government-funded adult disability day-care centre, Hwb Cyfle, and the pupil referral unit. It's run by various charities and organisations running community facilities and learning. And the first of its kind health and well-being centre will be built in Pen-y-groes, on the site of a former bus depot, working in partnership with Grŵp Cynefin, Gwynedd Council and the health board. It will be a modern hub offering access to health, dental, pharmacy and preventative services, social services, care for the elderly, offices, a crèche facility and an art place on the site for the local community, with funding from Welsh Government's integrated care fund funding.

Now, all this is despite the UK Government cutting public service funding, and Wales would be £3 billion better off if funding from the UK Government had risen in line with the economy. And now we have lost European funding, of which Wales was a net beneficiary. Of the replacement UK funding stream, the community renewal fund, there were 26 unsuccessful bids from Wales and hundreds from across the UK. I had a check, there were 21 pages. It's not the Welsh Government that's letting down Welsh communities; Brexit and the entirely unfit for purpose replacement funding has meant that investment opportunities for communities are dwindling—

Roeddwn yn cyfeirio at y clwb rygbi, felly rwy'n gwybod amdano, ond gwn am adeiladau'r Frenhines hefyd. Mae'r holl gyllid hwn yn bwysig iawn, boed yn arian Ewropeaidd, yn arian gan Lywodraeth Cymru, neu'n gyllid gan Lywodraeth y DU hefyd. Mae'n bwysig iawn sicrhau cyfleusterau i'n trigolion, felly gallaf gytuno â chi.

Mae Llywodraeth Cymru hefyd wedi ariannu hybiau dysgu. Ymwelais â Tŷ Calon yn Queensferry yn ddiweddar, cyfleuster chwaraeon a chymunedol cyfunol arall a ariannwyd gan Lywodraeth Cymru. Mae drws nesaf i ganolfan gofal dydd i oedolion ag anableddau a ariennir gan Lywodraeth Cymru, Hwb Cyfle, a'r uned cyfeirio disgyblion. Caiff ei gynnal gan elusennau a sefydliadau amrywiol sy'n rhedeg cyfleusterau a dysgu cymunedol. A bydd y ganolfan iechyd a lles gyntaf o'i bath yn cael ei hadeiladu ym Mhen-y-groes, ar safle hen ddepo bysiau, gan weithio mewn partneriaeth â Grŵp Cynefin, Cyngor Gwynedd a'r bwrdd iechyd. Bydd yn hyb modern a fydd yn cynnig mynediad at wasanaethau iechyd, deintyddol, fferylliaeth a gwasanaethau ataliol, gwasanaethau cymdeithasol, gofal i'r henoed, swyddfeydd, cyfleuster crèche a lle celf ar y safle i'r gymuned leol, gyda chyllid o gronfa gofal integredig Llywodraeth Cymru.

Nawr, mae hyn i gyd er gwaethaf y ffaith bod Llywodraeth y DU wedi torri cyllid gwasanaethau cyhoeddus, a byddai Cymru £3 biliwn yn well ei byd pe bai cyllid gan Lywodraeth y DU wedi codi yn unol â'r economi. Ac yn awr rydym wedi colli cyllid Ewropeaidd, yr oedd Cymru'n fuddiolwr net ohono. O'r ffrwd ariannu newydd yn y DU, y gronfa adfywio cymunedol, cafwyd 26 o geisiadau aflwyddiannus o Gymru a channoedd o bob rhan o'r DU. Gwiriais hyn, ac roedd 21 tudalen ohonynt. Nid Llywodraeth Cymru sy'n gadael cymunedau Cymru i lawr; mae Brexit a'r cyllid newydd cwbl anaddas i'r diben wedi golygu bod llai o gyfleoedd buddsoddi i gymunedau—

—and it's the UK Tory Government that needs to step up and provide the funding needed as a matter of urgency for public services, not cut them. Thank you.

—ac mae angen i Lywodraeth Dorïaidd y DU gamu i'r adwy a darparu'r cyllid sydd ei angen ar fyrder i wasanaethau cyhoeddus, nid eu torri. Diolch.

As everyone else has done it, I'd like to declare that I'm a councillor—only for a few more days. I'd like to start by thanking my colleague Sam Rowlands for opening this debate and all my other colleagues for their comments so far. Though we have talked about the different issues facing our communities, I want to take this opportunity to talk about the system of centralised Government planning that we have here in Wales, and how it will always fail to adequately understand the future needs and wants of local communities. So, it will always fall short in providing effectively for them. Some failures we are seeing today in our communities are caused by the fact that the Welsh Government did not foresee the changes within communities five, 10 or even 15 years ago, and so did not develop appropriate policy.

Moreover, the relatively slow process of legislating means that it takes several years before data is sufficiently collected, policy is written and then passed through the Chamber, which means that community cohesion is often lost or damaged long before steps are eventually taken. This then means that Government is always playing catch-up to restore what was lost, and people become apathetic to this system of Government. 

I believe what is really needed to help our local communities is the ability for them to more effectively decide what works best for them, and then Government to support them in a timely fashion, which allows for an agile community response to existential threats. This support could be a system of temporary legislation that is enacted in order to prevent problems from becoming worse, and that holds until more evidence is collected or a fuller legislative procedure is passed. 

Let's take Maindy velodrome as a working example. Cathays High School want to expand onto the site, and in so doing, they will destroy a local and historic community asset. The community are thus cornered by Cardiff Council, because if they do not agree to give up their much-loved velodrome, then there will be no or just limited upgrades to Cathays High School. I believe that it is wrong that a community should be put into such a position as this, because it creates long-lasting divisions, as some people will fight to save the velodrome and others will fight for the school upgrade. These divisions also become extremely personal. For example, those fighting to save the velodrome will undoubtedly and unfairly be accused of wanting to deprive children of an improved education. 

There is another issue in that local communities have no power to formally recognise and stop developments they perceive to have a negative  impact. To take another example with Cowbridge old girls' school, there's overwhelming local support to save this building. The community wants it but it doesn't tick the right boxes for Cadw. The Deputy Minister responsible believes that the local community just has to lump it and lose local heritage that is important to them. It is fundamentally wrong that this community does not have the power to save this piece of local heritage, and I believe that they should be empowered by Welsh Government to repurpose this building, and then support their project rather than simply washing their hands of it. 

We therefore need greater empowerment of local communities to save what matters to them, and to use the power of Government, local or otherwise, to enforce it. So, rather than Government telling communities what they think they want, Government has a duty of care to respond to what the community actually wants. If we are here to help local communities to stay vibrant, healthy and dynamic, they must have the ability to prevent unwanted changes being forced upon them by Government and other outside influences. Mechanisms should be in place that can be enacted quickly to protect the community when a problem is identified, and communities should not have to fight so hard to get their voices heard. 

I believe that communities across Wales have been let down by the Welsh Government because it does not empower them. Instead, it puts so many obstacles in their way that they're encouraged not to bother, or simply just give up. Sometimes, the most financially efficient way for a council is not always best for the community, and we have to accept this if we are to protect local communities for the future. Thank you. 

Fel y mae pawb arall wedi'i wneud, hoffwn ddatgan fy mod yn gynghorydd—dim ond am ychydig ddyddiau eto. Hoffwn ddechrau drwy ddiolch i fy nghyd-Aelod, Sam Rowlands, am agor y ddadl ac i fy holl gyd-Aelodau eraill am eu sylwadau hyd yn hyn. Er ein bod wedi sôn am y gwahanol faterion sy'n wynebu ein cymunedau, hoffwn fanteisio ar y cyfle hwn i siarad am y system o gynllunio canolog gan y Llywodraeth sydd gennym yma yng Nghymru, a sut y bydd bob amser yn methu deall anghenion a dymuniadau cymunedau lleol ar gyfer y dyfodol yn ddigonol. Felly, bydd bob amser yn methu darparu'n effeithiol ar eu cyfer. Mae rhai o'r methiannau a welwn heddiw yn ein cymunedau yn deillio o'r ffaith na wnaeth Llywodraeth Cymru ragweld y newidiadau mewn cymunedau bum, 10 neu hyd yn oed 15 mlynedd yn ôl, ac felly ni wnaeth ddatblygu polisi priodol.

At hynny, mae'r broses gymharol araf o ddeddfu yn golygu ei bod yn cymryd sawl blwyddyn i ddata gael ei gasglu'n ddigonol, i bolisi gael ei ysgrifennu a chael ei basio wedyn drwy'r Siambr, sy'n golygu bod cydlyniant cymunedol yn aml yn cael ei golli neu ei niweidio ymhell cyn i gamau gael eu cymryd yn y pen draw. Mae hyn wedyn yn golygu bod y Llywodraeth bob amser yn gorfod dal i fyny i adfer yr hyn a gollwyd, ac mae pobl yn mynd yn ddi-hid ynghylch y system hon o Lywodraeth. 

Credaf mai'r hyn sydd ei angen mewn gwirionedd i helpu ein cymunedau lleol yw'r gallu iddynt benderfynu'n fwy effeithiol beth sy'n gweithio orau iddynt hwy, ac yna i'r Llywodraeth eu cefnogi mewn modd amserol, sy'n caniatáu ar gyfer ymateb cymunedol ystwyth i fygythiadau dirfodol. Gallai'r cymorth hwn fod yn system o ddeddfwriaeth dros dro a roddir mewn grym er mwyn atal problemau rhag gwaethygu, ac sy'n para hyd nes y cesglir mwy o dystiolaeth neu hyd nes y caiff gweithdrefn ddeddfwriaethol lawnach ei phasio. 

Beth am ddefnyddio felodrom Maendy fel enghraifft ymarferol. Mae Ysgol Uwchradd Cathays eisiau ehangu i'r safle, ac wrth wneud hynny, byddant yn dinistrio ased cymunedol lleol a hanesyddol. Felly, mae'r gymuned wedi'i chornelu gan Gyngor Caerdydd, oherwydd os nad ydynt yn cytuno i ildio eu felodrom poblogaidd, ni wneir unrhyw waith uwchraddio i Ysgol Uwchradd Cathays, neu ddim ond gwaith uwchraddio cyfyngedig. Credaf ei bod yn anghywir rhoi cymuned mewn sefyllfa o'r fath, oherwydd mae'n creu rhaniadau hirdymor, gan y bydd rhai pobl yn brwydro i achub y felodrom ac eraill yn ymladd dros uwchraddio'r ysgol. Mae'r rhaniadau hyn hefyd yn bersonol dros ben. Er enghraifft, nid oes amheuaeth y bydd y rhai sy'n brwydro i achub y felodrom yn cael eu cyhuddo'n annheg o fod eisiau amddifadu plant o addysg well. 

Mater arall yw'r ffaith nad oes gan gymunedau lleol bŵer i gydnabod yn ffurfiol ac atal datblygiadau y maent yn ystyried eu bod yn cael effaith negyddol. Enghraifft arall yw ysgol ferched y Bont-faen, ac mae cefnogaeth leol aruthrol i achub yr adeilad hwn. Mae'r gymuned ei eisiau ond nid yw'n ticio'r blychau cywir i Cadw. Mae'r Dirprwy Weinidog sy'n gyfrifol yn credu bod yn rhaid i'r gymuned leol wynebu colli treftadaeth leol sy'n bwysig iddynt. Mae'n sylfaenol anghywir nad oes gan y gymuned hon bŵer i achub y darn hwn o dreftadaeth leol, a chredaf y dylai Llywodraeth Cymru eu grymuso i addasu'r adeilad hwn at ddibenion gwahanol, a chefnogi eu prosiect yn hytrach na throi ei cefnau. 

Felly, rydym angen grymuso cymunedau lleol yn well i achub yr hyn sy'n bwysig iddynt, a defnyddio pŵer y Llywodraeth, yn lleol neu fel arall, i'w orfodi. Felly, yn hytrach na bod y Llywodraeth yn dweud wrth gymunedau beth y maent hi'n credu y maent ei eisiau, mae gan y Llywodraeth ddyletswydd gofal i ymateb i'r hyn y mae'r gymuned ei eisiau mewn gwirionedd. Os ydym yma i helpu cymunedau lleol i aros yn hyfyw, yn iach ac yn ddeinamig, rhaid iddynt gael gallu i atal newidiadau nad oes mo'u heisiau rhag cael eu gorfodi arnynt gan y Llywodraeth a dylanwadau allanol eraill. Dylid rhoi mecanweithiau ar waith y gellir eu gweithredu'n gyflym i ddiogelu'r gymuned pan gaiff problem ei nodi, ac ni ddylai cymunedau orfod brwydro mor galed i sicrhau bod eu lleisiau'n cael eu clywed. 

Credaf fod cymunedau ledled Cymru wedi cael eu gadael i lawr gan Lywodraeth Cymru am nad yw'n eu grymuso. Yn hytrach, mae'n rhoi cymaint o rwystrau yn eu ffordd nes eu bod yn cael eu hannog i beidio â thrafferthu, neu i roi'r gorau iddi. Weithiau, nid y ffordd fwyaf effeithlon yn ariannol i gyngor yw'r ffordd orau i'r gymuned bob amser, a rhaid inni dderbyn hyn os ydym eisiau diogelu cymunedau lleol ar gyfer y dyfodol. Diolch yn fawr. 

16:00

Galwaf ar y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol, Jane Hutt.

I call the Minister for Social Justice, Jane Hutt. 

Diolch, Dirprwy Llywydd. Can I just start by saying to Sam Rowlands, who opened the debate, and to all those who have declared that they're standing down tomorrow, congratulations on the great service that you've all done in local government as leaders and councillors? Having been a councillor myself, I'm absolutely passionate about the importance of local government and the role of local councils. But, can I say that Carolyn Thomas has to be the prize role model for being a local councillor coming from the grass roots? It's a brilliant role that you've played, and now you're here representing the whole of the North Wales region as a Senedd Member.

Can I say, Dirprwy Llywydd, that I find it difficult to comprehend how the Welsh Conservatives can table this motion at a time when the cost-of-living crisis is devastating people's lives here in Wales in the communities that we represent? People outside this Chamber—indeed, in our public gallery, I'm sure—will hear their words and wonder what alternate reality it is that they're occupying. They'll wonder why the Welsh Conservatives are so concerned with the well-being of communities across Wales. They've failed to stand up for them when it has mattered most.

The reality that they seem to occupy is not a reality where they have urged Boris Johnson to step in on the cost of living. It's not a reality where they have fiercely safeguarded the £20 uplift in universal credit. It's not a reality where they have fought tooth and nail to secure a fair financial settlement for Wales. Instead, it's a reality where their response to the cost-of-living crisis is to allow more time between MOTs. Where is their passion to protect Welsh communities? They haven't demanded the £3 billion that's owed to our Welsh budget and our communities. [Interruption.] Obviously, Deputy Llywydd, people across Wales are facing an unprecedented cost-of-living crisis. The OBR said—[Interruption.]

Diolch, Ddirprwy Lywydd. A gaf fi ddechrau drwy longyfarch Sam Rowlands, a agorodd y ddadl, a phawb sydd wedi datgan eu bod yn camu i lawr yfory, ar eich gwasanaeth gwych mewn llywodraeth leol fel arweinwyr a chynghorwyr? A minnau wedi bod yn gynghorydd fy hun, rwy’n gwbl angerddol am bwysigrwydd llywodraeth leol a rôl cynghorau lleol. Ond a gaf fi ddweud bod Carolyn Thomas yn fodel rôl rhagorol yn y ffordd y daeth yn gynghorydd lleol o lawr gwlad? Rydych wedi chwarae rôl wych, a bellach, rydych yma'n cynrychioli rhanbarth Gogledd Cymru gyfan fel Aelod o'r Senedd.

A gaf fi ddweud, Ddirprwy Lywydd, fy mod yn ei chael hi'n anodd deall sut y gall y Ceidwadwyr Cymreig gyflwyno'r cynnig hwn ar adeg pan fo'r argyfwng costau byw'n dinistrio bywydau pobl yma yng Nghymru yn y cymunedau yr ydym yn eu cynrychioli? Bydd pobl y tu allan i'r Siambr hon—yn wir, yn ein horiel gyhoeddus, rwy'n siŵr—yn clywed eu geiriau ac yn meddwl tybed pa realiti amgen y maent yn bodoli ynddo. Byddant yn meddwl tybed pam fod y Ceidwadwyr Cymreig yn poeni gymaint am lesiant cymunedau ledled Cymru. Maent wedi methu sefyll o'u plaid ar yr adegau pwysicaf.

Nid yw’r realiti yr ymddengys eu bod ynddo yn realiti lle maent wedi annog Boris Johnson i gymryd camau ar gostau byw. Nid yw'n realiti lle maent wedi mynd ati'n frwd i gadw'r ychwanegiad o £20 i'r credyd cynhwysol. Nid yw’n realiti lle maent wedi brwydro'n galed i sicrhau setliad ariannol teg i Gymru. Yn hytrach, mae'n realiti lle maent wedi ymateb i'r argyfwng costau byw drwy ganiatáu mwy o amser rhwng profion MOT. Ble mae eu dyhead i amddiffyn cymunedau Cymru? Nid ydynt wedi mynnu'r £3 biliwn sy'n ddyledus i'n cyllideb a'n cymunedau yng Nghymru. [Torri ar draws.] Yn amlwg, Ddirprwy Lywydd, mae pobl ledled Cymru yn wynebu argyfwng costau byw digynsail. Dywedodd y Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol—[Torri ar draws.]

16:05

Thank you, Minister, for giving way. We've heard what you have said there about the disgraceful acts of the UK Government, but we did hear from the Conservative benches that they want strong voices to represent communities. Do you agree with me that the best way to have strong representation in your community is by voting Welsh Labour tomorrow?

Diolch am ildio, Weinidog. Clywsom yr hyn a ddywedoch chi yno am weithredoedd gwarthus Llywodraeth y DU, ond clywsom gan feinciau’r Ceidwadwyr eu bod am gael lleisiau cryf i gynrychioli cymunedau. A ydych yn cytuno â mi mai’r ffordd orau o gael cynrychiolaeth gref yn eich cymuned yw drwy bleidleisio dros Lafur Cymru yfory?

And I think that you will see the outcome of that, when local democracy will prevail tomorrow. But the serious point about this debate that we are having today is the news stories, day to day, of prices soaring: food, fuel, clothes, travel costs, rent, a 54 per cent increase in the energy cap alone. It's the single largest increase in UK energy bills for more than 20 years. The average fuel bill will rise to almost £2,000 a year. What was the Tory response to this? A one-off £200 rebate that must be repaid.

Meanwhile, the Welsh Government has invested more than double what we have received in consequential funding from the UK Government. Our £51 million household support fund in December targets support at people who need it the most. The heart of this is our winter fuel support payment—a £100 cash payment. We doubled that to £200. Also, there's £1.1 million to support foodbanks, community food partnerships and community hubs.

But after Ofgem announced those increases to the energy cap, we then initiated a £330 million cost-of-living package of support, far beyond that announced by the UK Government. It included the £150 cost-of-living payment, supporting over a million households, and a further £25 million—all important for local authorities that they have that discretionary fund as well, to meet those whom they know need it most.

There's £21.4 million allocated to extend free school meals through Easter, Whitsun and summer, and, crucially important and called for in this Chamber, we're extending the discretionary assistance fund—£100 million more for that—and extending the winter fuel support scheme into next year. That all-important payment—no loans. A payment. This is £200 of money that's going into the pockets of those who need it, unlike the UK Government rebate, which has to be repaid. It's not a rebate. It's just a loan.

So, this is what it looks like for us, the Welsh Labour Government, to stand up for Welsh communities. 

A chredaf y gwelwch ganlyniad hynny, pan ddaw democratiaeth leol i'r brig yfory. Ond y pwynt difrifol am y ddadl yr ydym yn ei chael heddiw yw’r straeon yn y newyddion, o ddydd i ddydd, am brisiau’n codi i’r entrychion: bwyd, tanwydd, dillad, costau teithio, rhent, cynnydd o 54 y cant yn y cap ynni yn unig. Dyma’r cynnydd mwyaf ym miliau ynni’r DU ers dros 20 mlynedd. Bydd y bil tanwydd cyfartalog yn codi i bron i £2,000 y flwyddyn. Beth oedd ymateb y Torïaid i hyn? Ad-daliad untro o £200 y mae'n rhaid ei dalu'n ôl.

Yn y cyfamser, mae Llywodraeth Cymru wedi buddsoddi mwy na dwywaith yr hyn a gawsom mewn cyllid canlyniadol gan Lywodraeth y DU. Mae ein cronfa gymorth i aelwydydd gwerth £51 miliwn ym mis Rhagfyr yn targedu cymorth at y bobl sydd ei angen fwyaf. Yn ganolog i hyn, mae ein taliad cymorth tanwydd y gaeaf—taliad arian parod o £100. Gwnaethom ddyblu hwnnw i £200. Hefyd, mae £1.1 miliwn ar gael i gefnogi banciau bwyd, partneriaethau bwyd cymunedol a hybiau cymunedol.

Ond ar ôl i Ofgem gyhoeddi’r codiadau i’r cap ynni, fe wnaethom roi pecyn cymorth costau byw gwerth £330 miliwn ar waith, ymhell y tu hwnt i’r hyn a gyhoeddwyd gan Lywodraeth y DU. Roedd yn cynnwys y taliad costau byw o £150, sy’n cefnogi dros filiwn o aelwydydd, a £25 miliwn arall—ac mae'n hollbwysig i awdurdodau lleol fod ganddynt y gronfa ddewisol honno hefyd, i ddiwallu anghenion y rheini y gwyddant sydd ei hangen fwyaf.

Mae £21.4 miliwn wedi’i ddyrannu i ymestyn prydau ysgol am ddim drwy’r Pasg, y Sulgwyn a’r haf, ac yn hollbwysig, ac fel y bu galw amdano yn y Siambr hon, rydym yn ymestyn y gronfa cymorth dewisol—£100 miliwn yn ychwanegol ar ei chyfer—ac yn ymestyn cynllun cymorth tanwydd y gaeaf i'r flwyddyn nesaf. Y taliad hollbwysig hwnnw—dim benthyciadau. Taliad. Dyma £200 o arian sy'n mynd i bocedi'r rheini sydd ei angen, yn wahanol i ad-daliad Llywodraeth y DU, y mae'n rhaid ei dalu'n ôl. Nid ad-daliad yw hwnnw. Dim ond benthyciad.

Felly, dyma sut y mae'n edrych pan fyddwn ni, Lywodraeth Llafur Cymru, yn sefyll o blaid cymunedau Cymru.

Of course, that wasn't the only thing that the UK Government did to support people with the cost-of-living situation. They also gave a £150 council tax discount to homes, albeit in England. You got a consequential. You could go 20 per cent further than that here in Wales because, of course, for every £1 that is spent on a devolved service in England, Wales has £1.20 to spend here. Why didn't you give a more generous council tax discount to home owners and council tax payers in Wales, who have had to deal with increases of up to 300 per cent in council tax in some local authorities since 1999, when the Labour Party has been in Government in Wales? 

Wrth gwrs, nid dyna’r unig beth a wnaeth Llywodraeth y DU i gefnogi pobl gyda’r sefyllfa costau byw. Fe wnaethant hefyd roi gostyngiad o £150 yn y dreth gyngor i aelwydydd, er mai yn Lloegr y digwyddodd hynny. Fe gawsoch chi gyllid canlyniadol. Gallech fynd 20 y cant ymhellach na hynny yma yng Nghymru oherwydd, wrth gwrs, am bob £1 sy’n cael ei gwario ar wasanaeth datganoledig yn Lloegr, mae Cymru'n cael £1.20 i'w wario yma. Pam na wnaethoch roi gostyngiad mwy hael yn y dreth gyngor i berchnogion tai a thalwyr y dreth gyngor yng Nghymru, sydd wedi gorfod ymdopi â chynnydd o hyd at 300 y cant yn y dreth gyngor mewn rhai awdurdodau lleol ers 1999, ers i'r Blaid Lafur fod mewn grym yng Nghymru?

Well, you forget, of course, Darren, our £244 million council tax reduction scheme. That, in itself, is helping over 270,000 households, and there are 220,000 exempted from council tax altogether, but they are still getting that £150 cost-of-living payment. That's still being paid to those households in Wales.

But it's also crucially important that we look to the other ways of standing up for local authorities: the £0.75 billion extra in the local government settlement, and funding for schools, social care, the real living wage. It's crucially important in terms of social care workers—that's the £43 million allocated to health boards to implement it—and the extraordinary contributions that they made, in terms of the extra funding allocated to social care.

But also, it is important that the community facilities programme has been mentioned as well: £42 million for close to 300 projects, from Anglesey to Monmouthshire. I am sure that that's in every one of your constituencies that you will see that. But we've also protected jobs and businesses across all of our—

Wel, wrth gwrs, Darren, rydych chi'n anghofio ein cynllun gostyngiadau'r dreth gyngor, sy'n werth £244 miliwn. Mae hwnnw ynddo’i hun yn helpu dros 270,000 o aelwydydd, ac mae 220,000 wedi’u heithrio’n gyfan gwbl rhag talu'r dreth gyngor, ond maent yn dal i gael y taliad costau byw o £150. Mae hwnnw'n dal i gael ei dalu i'r aelwydydd hynny yng Nghymru.

Ond mae hefyd yn hanfodol bwysig ein bod yn edrych ar y ffyrdd eraill o sefyll dros awdurdodau lleol: y £0.75 biliwn ychwanegol yn y setliad llywodraeth leol, a chyllid ar gyfer ysgolion, gofal cymdeithasol, y cyflog byw gwirioneddol. Mae'n hanfodol bwysig i weithwyr gofal cymdeithasol—y £43 miliwn a ddyrannwyd i fyrddau iechyd i'w weithredu—a'r cyfraniadau rhyfeddol a wnaethant, o ran y cyllid ychwanegol a ddyrannwyd i ofal cymdeithasol.

Ond hefyd, mae’n bwysig fod y rhaglen cyfleusterau cymunedol wedi’i chrybwyll: £42 miliwn ar gyfer bron i 300 o brosiectau, o Ynys Môn i sir Fynwy. Rwy'n siŵr y gwelwch hynny ym mhob un o’ch etholaethau. Ond rydym hefyd wedi diogelu swyddi a busnesau ar draws ein holl—

16:10

I'm so sorry to make another intervention so soon, but I'd like say something about the community facilities programme. Can I commend the Welsh Government for that programme? It's seen significant investment in many community facilities in my own patch, including places of worship, which have been adapted and are now the hubs of their community, as they always have been, but now with much upgraded facilities. Can you confirm that you will continue to commit to that fund, increasing that investment over the course of this Senedd?

Mae'n ddrwg gennyf wneud ymyriad arall mor fuan, ond hoffwn ddweud rhywbeth am y rhaglen cyfleusterau cymunedol. A gaf fi ganmol Llywodraeth Cymru am y rhaglen honno? Mae wedi arwain at fuddsoddiad sylweddol mewn llawer o gyfleusterau cymunedol yn fy ardal i, gan gynnwys mannau addoli, sydd wedi’u haddasu ac sydd bellach yn hybiau i’w cymunedau, fel y buont erioed, ond bellach mae ganddynt gyfleusterau sydd wedi’u huwchraddio’n sylweddol. A allwch gadarnhau y byddwch yn parhau i ymrwymo i’r gronfa honno, gan gynyddu’r buddsoddiad hwnnw yn nhymor y Senedd hon?

Our commitment was the £42 million plus, the 300 projects, throughout the pandemic, in fact, extending it to ensure that it could meet the needs of the pandemic. But it's important that we recognise that this is an issue about local communities influencing what they want, like the Al-Ikhlas cultural education centre in Cardiff—awarded £0.25 million to convert two adjacent properties into a community hub. And I've been very keen that there should be an interfaith approach in terms of reaching out to our Muslim communities, Hindu communities, Christian communities as well. And we've protected jobs and businesses across all our communities.

So, in conclusion, just in terms of all the funding that we've provided to build 20,000 low-carbon homes, £1 billion in capital for education, Flying Start—. We could go on, Deputy Llywydd, with every portfolio giving swathes of examples of how this Welsh Labour Government, with support in many areas from Plaid Cymru, is standing up for the communities we serve, and delivering on our programme for Government. So, the truth is, Deputy Llywydd, it's an audacious move indeed, even in this world of politics, for the Welsh Conservatives to table such a motion when they do such a disservice to the people who need us most. This Government will continue to deliver. We will continue to be the fiercest defenders, with our partners in local government, of those we serve. Diolch yn fawr.

Ein hymrwymiad oedd y £42 miliwn a mwy, y 300 o brosiectau, drwy gydol y pandemig, gan ei ymestyn, mewn gwirionedd, i sicrhau y gallai ddiwallu anghenion y pandemig. Ond mae'n bwysig inni gydnabod bod hwn yn fater sy'n ymwneud â chymunedau lleol yn dylanwadu ar yr hyn y maent yn dymuno ei gael, fel canolfan addysg ddiwylliannol Al-Ikhlas yng Nghaerdydd—cawsant £0.25 miliwn i drawsnewid dau eiddo cyfagos yn hyb cymunedol. Ac rwyf wedi bod yn awyddus iawn i sicrhau y dylid mabwysiadu ymagwedd ryng-ffydd wrth estyn allan at ein cymunedau Mwslimaidd, cymunedau Hindŵaidd, a chymunedau Cristnogol hefyd. Ac rydym wedi diogelu swyddi a busnesau ar draws ein holl gymunedau.

Felly, i gloi, ar yr holl gyllid a ddarparwyd gennym i adeiladu 20,000 o gartrefi carbon isel, £1 biliwn mewn cyfalaf ar gyfer addysg, Dechrau'n Deg—. Gallem barhau, Ddirprwy Lywydd, gyda phob portffolio yn rhoi llu o enghreifftiau o sut y mae’r Llywodraeth Lafur hon yng Nghymru, gyda chefnogaeth mewn llawer o feysydd gan Blaid Cymru, yn sefyll o blaid y cymunedau yr ydym yn eu gwasanaethu, ac yn cyflawni ein rhaglen lywodraethu. Felly, y gwir amdani, Ddirprwy Lywydd, yw ei fod yn gam beiddgar yn wir, hyd yn oed ym myd gwleidyddiaeth, i'r Ceidwadwyr Cymreig gyflwyno cynnig o'r fath a hwythau'n gwneud cymaint o anghymwynas â'r bobl sydd ein hangen fwyaf. Bydd y Llywodraeth hon yn parhau i gyflawni. Byddwn yn parhau, gyda'n partneriaid mewn llywodraeth leol, i amddiffyn i'r eithaf y rheini a wasanaethwn. Diolch yn fawr.

Thanks to Sam Rowlands for opening the debate. As he said, councils are so important in our cities, towns and communities, when properly empowered to be so. As he said, the Labour Welsh Government is failing communities in three key areas.

Funding: councils need fair funding across the whole of Wales, including Flintshire.  I know Carolyn Thomas has been part of campaigns locally, highlighting the failure of Labour's funding policy to properly fund the county she was a representative in. Not supporting and trusting locally elected people: we need devolution as close to the people as possible, but the Welsh Government is instead grabbing power to Cardiff Bay. And empowering local people to take the lead on where we need houses, facilities and services—where they should be developed, trusting local people.

Peredur Owen Griffiths referred to his representation of many former mining towns and villages, still reeling—and this is a bit of poetic licence here—after 25 years of continuous Labour Government in Wales. And perhaps I should declare: I myself am the great-grandson of a miner, whose son, my grandfather, was told he wasn't going down the mine; he was going to break the chains that had existed for so many generations beforehand. He referred to the lack of action by the Labour Government on flooding and air pollution, and the high levels of children in Wales living in poverty—something I've been highlighting here for 19 years, long before the Government changes intervening, following that. As he said, it's a national disgrace, as is Labour's lack of an anti-poverty strategy.

Huw Irranca-Davies says his communities are full of great people, and of course they are full of great people, but from then on we heard a deflection of responsibility and a denial of accountability by a member of the party that has been responsible for promoting prosperity and tackling poverty in Wales for 25 years, and which bequeathed austerity—

Diolch i Sam Rowlands am agor y ddadl. Fel y dywedodd, mae cynghorau mor bwysig yn ein dinasoedd, ein trefi a’n cymunedau, pan gânt eu grymuso’n briodol i fod felly. Fel y dywedodd, mae Llywodraeth Lafur Cymru yn gadael cymunedau i lawr mewn tri maes allweddol.

Cyllid: mae angen cyllid teg ar gynghorau ledled Cymru gyfan, gan gynnwys sir y Fflint. Gwn fod Carolyn Thomas wedi bod yn rhan o ymgyrchoedd lleol i dynnu sylw at fethiant polisi cyllido Llafur i ariannu’r sir yr oedd yn gynrychiolydd ynddi yn briodol. Peidio â chefnogi ac ymddiried mewn pobl a etholwyd yn lleol: mae arnom angen datganoli mor agos at y bobl â phosibl, ond yn hytrach, mae Llywodraeth Cymru yn cipio grym i Fae Caerdydd. A grymuso pobl leol i arwain ar benderfynu lle mae angen tai, cyfleusterau a gwasanaethau—lle dylid eu datblygu, gan ymddiried yn y bobl leol.

Cyfeiriodd Peredur Owen Griffiths at y modd y mae'n cynrychioli llawer o hen drefi a phentrefi glofaol, sy’n dal i ddioddef—a chan ddefnyddio rhywfaint o ryddid barddol yma—ar ôl 25 mlynedd o Lywodraeth Lafur barhaus yng Nghymru. Ac efallai y dylwn ddatgan: rwy'n or-ŵyr i löwr, y dywedwyd wrth ei fab, fy nhaid, na fyddai'n mynd i weithio i'r pwll; roedd yn mynd i dorri'r cadwyni a oedd wedi bodoli ers cymaint o genedlaethau. Cyfeiriodd at y diffyg gweithredu gan y Llywodraeth Lafur ar lifogydd a llygredd aer, a’r lefelau uchel o blant yng Nghymru sy'n byw mewn tlodi—rhywbeth y bûm yn tynnu sylw ato yma ers 19 mlynedd, ymhell cyn y daeth newidiadau'r Llywodraeth i ymyrryd, yn dilyn hynny. Fel y dywedodd, mae’n warth cenedlaethol, fel y mae'r ffaith nad oes gan Lafur strategaeth wrthdlodi.

Dywed Huw Irranca-Davies fod ei gymunedau'n llawn o bobl wych, ac wrth gwrs, maent yn llawn o bobl wych, ond o hynny ymlaen, clywsom osgoi cyfrifoldeb a gwadu atebolrwydd gan Aelod o'r blaid sydd wedi bod yn gyfrifol am hyrwyddo ffyniant a threchu tlodi yng Nghymru ers 25 mlynedd, ac a adawodd gyni—

Will the Member take an intervention? Sorry, you've got a Member behind you who is asking.

A wnaiff yr Aelod dderbyn ymyriad? Mae'n ddrwg gennyf, mae gennych Aelod y tu ôl i chi sy'n gofyn.

Thank you. It's just that my name was mentioned earlier on. Could you just repeat what you said, because I want to just clarify that, please, for the record?

Diolch. Cafodd fy enw ei grybwyll yn gynharach. A wnewch chi ailadrodd yr hyn a ddywedoch, gan fy mod am egluro hynny, os gwelwch yn dda, ar gyfer y cofnod?

You have been party to the campaigns by Flintshire county councillors, cross party, to have the Welsh Government's local government funding formula changed, so that Flintshire ceases to be one of the worst funded councils in Wales.

Rydych wedi bod yn rhan o ymgyrchoedd trawsbleidiol cynghorwyr sir y Fflint i newid fformiwla gyllido llywodraeth leol Llywodraeth Cymru, fel nad yw sir y Fflint yn parhau i fod yn un o’r cynghorau a ariennir waethaf yng Nghymru.

That's not what you said. You said I was against Welsh Labour policy. So, thank you for correcting that. That's fine.

Nid dyna a ddywedoch chi. Fe ddywedoch chi fy mod yn erbyn polisi Llafur Cymru. Felly, diolch am gywiro hynny. Mae hynny'n iawn.

Well, Welsh Government policy was to support that local government funding formula. [Interruption.]

Wel, polisi Llywodraeth Cymru oedd cefnogi’r fformiwla gyllido llywodraeth leol honno. [Torri ar draws.]

We will check the Record later to make sure that clarity is made on what was said. 

Byddwn yn gwirio'r Cofnod yn nes ymlaen i sicrhau bod yr hyn a ddywedwyd yn glir.

Sorry, but it's with the WLGA as well. Thank you. Not Welsh Labour.

Mae'n ddrwg gennyf, ond mae gyda CLlLC hefyd. Diolch. Nid Llafur Cymru.

The Record will be checked later to make sure what was said.

Bydd y Cofnod yn cael ei wirio yn nes ymlaen i gadarnhau beth a ddywedwyd.

16:15

And the party—[Interruption.] Sorry.

Ac mae'r blaid—[Torri ar draws.] Mae'n ddrwg gennyf.

We have another intervention. Will you take another one, Mark?

Mae gennym ymyriad arall. A wnewch chi dderbyn un arall, Mark?

We have another intervention. Will you take another one?

Mae gennym ymyriad arall. A wnewch chi dderbyn un arall?

Very, very brief indeed. I'm trying to seek an answer to the question I posed before: why is it that, when there was Welsh Labour Government here and a UK Labour Government as well, we saw a million children lifted out of poverty? What is it out of that strange coalition that happened that succeeded where the UK Government has failed, both before and after that Government?

Byr iawn yn wir. Rwy’n ceisio cael ateb i’r cwestiwn a ofynnais yn gynharach: pan oedd gennym Lywodraeth Lafur yma a Llywodraeth Lafur mewn grym yn y DU hefyd, pam y gwelsom filiwn o blant yn cael eu codi allan o dlodi? Beth y llwyddodd y gynghrair ryfedd honno i'w wneud lle mae Llywodraeth y DU wedi methu ei wneud, cyn ac ar ôl y Llywodraeth honno?

During the boom years based on unsustainable debt, poverty fell, but then it started rising again pre 2010, and by 2010—. Look at the Record of speeches I made and colleagues made in the Chamber here in 2010 highlighting that problem and calling for action to address it. You check the Record.

Yn ystod y blynyddoedd llwyddiannus, yn seiliedig ar ddyled anghynaliadwy, fe gafwyd llai o dlodi, ond yna, dechreuodd godi eto cyn 2010, ac erbyn 2010—. Edrychwch ar y Cofnod o areithiau a wnaeth fy nghyd-Aelodau a minnau yn y Siambr yma yn 2010 yn tynnu sylw at y broblem honno ac yn galw am weithredu i fynd i’r afael â hi. Gwiriwch y Cofnod.

Can the Members on the Conservative benches please keep themselves quiet, because I'd like to hear Mark's response to the debate?

A all yr Aelodau ar feinciau’r Ceidwadwyr dawelu, os gwelwch yn dda, gan yr hoffwn glywed ymateb Mark i’r ddadl?

And he's defending his party, which bequeathed austerity to the incoming UK Government in 2010, austerity that would have led to far greater imposed cuts if the UK Government had not taken the action they did. There were only two EU Members—and obviously, we were in the EU then—who were in a worse position; they were Ireland and Greece. Ireland imposed bigger cuts than the UK to drive out their austerity. Greece didn't, and they had far bigger cuts imposed upon them. Which would you have preferred?

Peter Fox: our motion, he says, is right on so many levels: family, economy, education and Welsh NHS. He said if only successive Labour Welsh Governments had done more over the last 23 years to build strong, resilient communities and a strong economy, bringing hope and aspiration for future generations. He said their failure to do this could end life chances, and despite Welsh Conservative-led Monmouthshire receiving the lowest Welsh Government funding in Wales, it's provided some of the best innovation and services in Wales. He said that Labour-controlled councils generally slash vital services despite sitting on vast reserves that they carried forward year on year on year. And he said that Conservative councils deliver for communities; Labour councils in general fail them.

Mabon ap Gwynfor said Wales is a community of communities—absolutely—let down, he said, by a neoliberal ideology. I struggle to understand what that means. In other words, a far-left party, Plaid Cymru, is condemning an approach that dislikes extremes, recognises the benefits of giving voice and control to local people and community, generates enterprise that improves prosperity and funds public services, and champions evolutionary change whilst recognising that revolutionary change almost always hits the weakest the hardest.

Altaf Hussain said we should be doing all we can to help our businesses thrive as we build back from the pandemic and to give local people a central role in building stronger, safer communities.

Carolyn Thomas said when she walks around the community she belongs to, you can see what's been achieved. Well, I belong to the same community—we live very close by—and I work with many of the organisations and am the patron of some of them that she mentioned, and I applaud the brilliant people, those community fighters and entrepreneurs, who have driven so much of that change. But I also receive every day a bucketful of e-mails from people in Flintshire telling me that, despite their vulnerabilities, they've been told by Labour politicians or a Labour council what is good for them, rather than being asked what they want to achieve. [Interruption.] And, of course, I wish the casework wasn't so huge, particularly disabled people and others, and, of course, prosperity per head in Flintshire, which was on a par with the UK level in 1999, is now trailing behind.

Joel James—he said a centralised system of Government planning in Wales, or the centralised system in Wales, fails to understand the needs of local communities, with cohesion damaged as people become apathetic to this system of Government. We need greater empowerment of local communities and communities should not have to fight so hard to get their voices heard.

From Jane Hutt, the Minister, we heard a party political broadcast based once again upon a deflection—[Interruption.]—a deflection of responsibility for their atrocious, shocking failure in Welsh Government since 1999. She also once again gave us a list of how they've distributed the funding they've received from the UK Government. Launched in 2001 Communities First was the Labour Welsh Government's flagship programme to improve the living conditions and prospects of people in the most disadvantaged communities across Wales. However, the Wales audit review of Communities First stated the programme emerged from chaos, was not planned and there was an absence of basic financial and human resource planning before the programme was launched. When they scrapped it, £0.5 billion had been spent on it when it was announced the Welsh Government was phasing it out, having failed to reduce the headline rates of poverty or increase relative prosperity in Wales. As the Bevan Foundation said:

'Communities First did not reduce the headline rates of poverty in the vast majority of communities, still less in Wales as a whole.'

Well, after 23 years of a top-down, poverty-trapping, command-and-control Labour Welsh Government, a Welsh Conservative approach to enable, empower and set free our local communities is urgently needed. And this will require a revolution in policy and service delivery in Wales, enabling people and communities to identify their strengths and to tackle the root problems preventing them from reaching their potential. 

As the Carnegie Trust states, the enabling state approach is about recognising that

'government, alongside driving the performance of public services, should enable communities to do what they do best',

where communities are best placed to bring a wealth of local knowledge and collective energy to the decisions that affect them.

However, as Building Communities Trust research found,

'People in Wales feel increasingly less able to influence decisions affecting their local area.'

The 2011 UK Conservative Localism Act gave new rights and powers to communities and individuals in order to decentralise power and encourage greater local innovation and flexibility. However, the Labour Welsh Government failed to introduce most of its key provisions in Wales. Well, by finally adopting the community rights agenda in Wales, we can shift power away from central Government in Cardiff towards communities, creating a society that is more engaged and responsive. It's time to break the shackles of top-down Welsh Government, time to enable our communities and time to set Wales free to travel the road to a vibrant people-powered recovery.

Since the devolution era began almost a quarter of a century ago, the Welsh Labour Government has been ever keener to destroy its critics through derision, spite and buck passing, while barely bothering to offer a serious political argument. Throughout my time here since 2003, I have listened to them boast about outputs rather than outcomes, how much is spent rather than how well, while failing to effectively monitor and evaluate their programmes and expenditure. Whenever Welsh Conservatives have proposed human rights and community rights-based motions, legislation and amendments to legislation, they have voted these down.

Ac mae'n amddiffyn ei blaid, a adawodd gyni yn etifeddiaeth i Lywodraeth newydd y DU yn 2010, cyni a fyddai wedi arwain at orfodi toriadau mwy o lawer pe na bai Llywodraeth y DU wedi cymryd y camau a wnaethant. Dim ond dau o Aelod-wladwriaethau’r UE—ac yn amlwg, roeddem yn yr UE bryd hynny—a oedd mewn sefyllfa waeth, sef Iwerddon a Gwlad Groeg. Gwnaeth Iwerddon orfodi toriadau mwy na'r DU i gael gwared ar eu cyni hwy. Ni wnaeth Gwlad Groeg hynny, a gorfodwyd toriadau mwy o lawer arnynt hwy. Pa un a fyddai wedi bod orau gennych chi?

Peter Fox: mae ein cynnig, meddai, yn gywir ar gymaint o lefelau: teuluoedd, yr economi, addysg a GIG Cymru. O na bai Llywodraethau Llafur olynol Cymru ond wedi gwneud mwy, meddai, dros y 23 mlynedd diwethaf i adeiladu cymunedau cryf, gwydn ac economi gref, gan roi gobaith ac uchelgais i genedlaethau’r dyfodol. Dywedodd y gallai eu methiant i wneud hyn roi diwedd ar gyfleoedd bywyd, ac er bod sir Fynwy, dan arweiniad y Ceidwadwyr Cymreig, yn cael y lefel isaf o gyllid yng Nghymru gan Lywodraeth Cymru, maent wedi darparu rhai o'r gwasanaethau gorau a pheth o'r arloesi gorau yng Nghymru. Dywedodd fod y cynghorau a reolir gan Lafur fel arfer yn torri gwasanaethau hanfodol er bod ganddynt gronfeydd wrth gefn enfawr y maent yn eu cario ymlaen flwyddyn ar ôl blwyddyn. A dywedodd fod cynghorau Ceidwadol yn cyflawni dros gymunedau; mae cynghorau Llafur, yn gyffredinol, yn eu gadael i lawr.

Dywedodd Mabon ap Gwynfor fod Cymru’n gymuned o gymunedau—yn sicr—sydd wedi'i gadael i lawr, meddai, gan ideoleg neoryddfrydol. Rwy'n ei chael hi'n anodd deall beth y mae hynny'n ei olygu. Mewn geiriau eraill, mae plaid asgell chwith eithafol, Plaid Cymru, yn condemnio ymagwedd nad yw'n hoff o eithafion, sy'n cydnabod manteision rhoi llais a rheolaeth i bobl leol a’r gymuned, sy'n cynhyrchu menter sy’n gwella ffyniant ac yn ariannu gwasanaethau cyhoeddus, ac yn hyrwyddo newid esblygiadol gan gydnabod bod newid chwyldroadol bron bob amser yn taro'r gwannaf galetaf.

Dywedodd Altaf Hussain y dylem wneud popeth a allwn i helpu ein busnesau i ffynnu wrth inni ailgodi wedi'r pandemig ac i roi rôl ganolog i bobl leol wrth adeiladu cymunedau cryfach, mwy diogel.

Dywedodd Carolyn Thomas, pan fydd yn cerdded o gwmpas y gymuned y mae'n perthyn iddi, y gallwch weld yr hyn sydd wedi'i gyflawni. Wel, rwy’n perthyn i’r un gymuned—rydym yn byw'n agos iawn at ein gilydd—ac rwy’n gweithio gyda llawer o’r sefydliadau y soniodd amdanynt ac yn noddwr i rai ohonynt, ac rwy’n cymeradwyo’r bobl wych, yr ymladdwyr a’r entrepreneuriaid cymunedol hynny, sydd wedi hybu cymaint o'r newid hwnnw. Ond rwyf hefyd yn cael llond bwced o e-byst bob dydd gan bobl yn sir y Fflint sy'n dweud wrthyf, er eu bod yn agored i niwed, fod gwleidyddion Llafur neu gyngor Llafur wedi dweud wrthynt beth sy'n dda iddynt, yn hytrach na'u holi beth y maent am ei gyflawni. [Torri ar draws.] Ac wrth gwrs, hoffwn pe na bai’r gwaith achos mor enfawr, yn enwedig pobl anabl ac eraill, ac wrth gwrs, mae ffyniant y pen yn sir y Fflint, a oedd ar yr un lefel â lefel y DU ym 1999, bellach yn llusgo ar ôl.

Joel James—dywedodd nad yw system ganolog o gynllunio Llywodraethol yng Nghymru, neu’r system ganolog yng Nghymru, yn deall anghenion cymunedau lleol, gyda chydlyniant yn cael ei niweidio wrth i bobl ddod yn ddi-hid ynghylch y system Lywodraethol hon. Mae arnom angen i gymunedau lleol gael eu grymuso i raddau mwy, ac ni ddylai cymunedau orfod ymladd mor galed i sicrhau bod eu lleisiau'n cael eu clywed.

Gan Jane Hutt, y Gweinidog, clywsom ddarllediad gwleidyddol yn seiliedig unwaith eto ar osgoi—[Torri ar draws.]—osgoi cyfrifoldeb am eu methiant erchyll ac ysgytwol yn Llywodraeth Cymru ers 1999. Hefyd, rhoddodd restr i ni unwaith eto o sut y maent wedi dosbarthu'r cyllid y maent wedi'i dderbyn gan Lywodraeth y DU. Wedi'i lansio yn 2001, Cymunedau yn Gyntaf oedd rhaglen flaenllaw Llywodraeth Lafur Cymru i wella amodau byw a rhagolygon pobl yn y cymunedau mwyaf difreintiedig ledled Cymru. Fodd bynnag, nododd adolygiad archwilio Cymru o Cymunedau yn Gyntaf fod y rhaglen wedi deillio o anhrefn, nad oedd wedi'i chynllunio a bod diffyg cynllunio ariannol ac adnoddau dynol sylfaenol cyn lansio'r rhaglen. Pan gafodd ei dileu, roedd £0.5 biliwn wedi’i wario arni pan gyhoeddwyd bod Llywodraeth Cymru yn ei dirwyn i ben yn raddol, ar ôl methu lleihau’r prif gyfraddau tlodi na chynyddu ffyniant cymharol yng Nghymru. Fel y dywedodd Sefydliad Bevan:

'Ni wnaeth Cymunedau yn Gyntaf ostwng y prif gyfraddau tlodi yn y mwyafrif helaeth o gymunedau, a llai fyth drwy Gymru gyfan.'

Wel, ar ôl 23 mlynedd o Lywodraeth Cymru Lafur sy'n llywodraethu o’r brig i lawr, sy’n cadw pobl mewn tlodi, yn gorchymyn a rheoli, mae taer angen dull y Ceidwadwyr Cymreig o alluogi, grymuso a rhyddhau ein cymunedau lleol. A bydd hyn yn galw am chwyldro o ran polisi a darparu gwasanaethau yng Nghymru, gan alluogi pobl a chymunedau i nodi eu cryfderau ac i fynd i’r afael â’r problemau sylfaenol sy’n eu hatal rhag cyflawni eu potensial.

Fel y dywed Ymddiriedolaeth Carnegie, mae ymagwedd gwladwriaeth sy'n galluogi yn ymwneud â chydnabod

'y dylai'r Llywodraeth, ynghyd â hybu perfformiad gwasanaethau cyhoeddus, alluogi cymunedau i wneud yr hyn a wnânt orau',

lle mae cymunedau yn y sefyllfa orau i ddod â chyfoeth o wybodaeth leol ac egni cyfunol i'r penderfyniadau sy'n effeithio arnynt.

Fodd bynnag, fel y canfu ymchwil yr Ymddiriedolaeth Adeiladu Cymunedau,

'Mae pobl yng Nghymru yn teimlo'n llai a llai abl i ddylanwadu ar benderfyniadau sy'n effeithio ar eu hardal leol.'

Rhoddodd Deddf Lleoliaeth 2011 gan Geidwadwyr y DU hawliau a phwerau newydd i gymunedau ac unigolion ddatganoli grym ac annog mwy o arloesi a hyblygrwydd lleol. Fodd bynnag, methodd Llywodraeth Lafur Cymru gyflwyno’r rhan fwyaf o’i darpariaethau allweddol yng Nghymru. Wel, drwy fabwysiadu’r agenda hawliau cymunedol yng Nghymru o’r diwedd, gallwn symud grym oddi wrth y Llywodraeth ganolog yng Nghaerdydd tuag at gymunedau, gan greu cymdeithas sy’n ymgysylltu mwy ac sy’n fwy ymatebol. Mae’n bryd chwalu hualau Llywodraeth Cymru sy’n llywodraethu o’r brig i lawr, yn bryd galluogi ein cymunedau ac yn bryd rhyddhau Cymru i anelu at adferiad bywiog sydd wedi’i bweru gan bobl.

Ers dechrau datganoli bron i chwarter canrif yn ôl, mae Llywodraeth Lafur Cymru wedi bod yn fwy a mwy awyddus i ddinistrio ei beirniaid drwy wawd, malais ac osgoi cyfrifoldebau, heb gynnig fawr ddim dadleuon gwleidyddol difrifol. Drwy gydol fy amser yma ers 2003, rwyf wedi gwrando arnynt yn brolio am allbynnau yn hytrach na chanlyniadau, faint sy’n cael ei wario yn hytrach na pha mor dda, gan fethu monitro a gwerthuso eu rhaglenni a’u gwariant yn effeithiol. Bob tro y mae’r Ceidwadwyr Cymreig wedi argymell cynigion, deddfwriaeth a gwelliannau i ddeddfwrieth yn seiliedig ar hawliau dynol a hawliau cymunedol, maent wedi pleidleisio yn eu herbyn.

16:20

Mark, I have given you the additional time for the interventions. You need to conclude now, please.

Mark, rwyf wedi rhoi’r amser ychwanegol i chi ar gyfer yr ymyriadau. Mae angen ichi ddirwyn i ben yn awr, os gwelwch yn dda.

The last sentence, then. Believing they cannot be removed from power, delusional Labour Welsh Government has been failing the local communities of Wales for too long.

Y frawddeg olaf, felly. Gan eu bod yn credu na allant golli grym, mae Llywodraeth Lafur gyfeiliornus Cymru wedi bod yn gadael cymunedau lleol Cymru i lawr ers llawer gormod o amser.

Can I remind Members—? I'm fully aware there's an election tomorrow, as are the public, but it is fair that we want to listen to the contributors, whether they are closing the debate, opening the debate or participating in the debate. So, if all Members from all parties could ensure that they allow those Members' contributions to be heard, please, I would be grateful. 

A gaf fi atgoffa’r Aelodau—? Rwy’n gwbl ymwybodol fod etholiad yfory, fel y mae’r cyhoedd, ond mae’n deg ein bod am wrando ar y cyfranwyr, p’un a ydynt yn cau’r ddadl, yn agor y ddadl neu’n cymryd rhan yn y ddadl. Felly, byddwn yn ddiolchgar pe gallai pob Aelod o bob plaid sicrhau eu bod yn caniatáu i'r cyfraniadau hynny gael eu clywed, os gwelwch yn dda.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes. Gohiriaf y bleidlais ar y cynnig tan y cyfnod pleidleisio.

The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] Yes. I will defer voting on the motion until voting time.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

7. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig: Economi Cymru
7. Welsh Conservatives Debate: The Welsh Economy

Detholwyd y gwelliant canlynol: gwelliant 1 yn enw Siân Gwenllian.

The following amendment has been selected: amendment 1 in the name of Siân Gwenllian.

Eitem 7 heddiw yw dadl y Ceidwadwyr Cymreig ar economi Cymru. Galwaf ar Paul Davies i wneud y cynnig.

Item 7 today is the Welsh Conservatives' debate on the Welsh economy. I call on Paul Davies to move the motion.

Cynnig NDM7993 Darren Millar

Cynnig bod y Senedd:

Yn gresynu at stiwardiaeth wael economi Cymru gan Lywodraethau olynol Cymru.

Motion NDM7993 Darren Millar

To propose that the Senedd:

Regrets the poor stewardship of the Welsh economy by successive Welsh Governments.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Daeth y Llywydd i’r Gadair.

The Llywydd took the Chair.

Diolch, Dirprwy Lywydd, and I move the motion tabled in the name of my colleague Darren Millar. Today, our motion reflects the fact that, by many key indicators, the Welsh economy continues to lag behind other parts of the United Kingdom. For example, it's a fact that out of all the nations of the UK, Wales has had the worst gross value added growth since 1999. We've also had the lowest gross domestic product output per head, at £24,586. We raised the least amount of revenue per head in the financial year ending in 2020, and people living in Wales have the lowest gross disposable income in the UK, at £17,263. These are not new statistics, and they are not the case because of the COVID pandemic or because the people of the UK chose to leave the European Union. In 1997 Welsh and Scottish workers brought home identical weekly pay packets at £301 per week. But by 2021 a Welsh pay packet contained £562, whereas a Scottish weekly pay packet contained £60 more, at £622. Indeed, through my entire time as a Senedd Member from 2007, there have been so many debates about the state of the Welsh economy and the need to do things differently, and yet, year after year, our economy has stagnated and lagged at the bottom of many key indicators. And that is why we have tabled this debate, because, despite the clear ambition and determination of businesses, something is not working. And so it's vital that the Welsh Government reflects on these serious statistics and looks to bring forward innovative industry-backed solutions. 

Now, I see that Plaid Cymru has tabled an amendment to our motion that states their view that only through independence will Welsh businesses reach their full potential. I'm sure that it'll come as no great shock to anyone in this Chamber this afternoon to hear that we on this side of the Chamber will not be supporting Plaid Cymru's amendment. Indeed, we believe that our membership of the UK is exactly what has protected the Welsh economy in recent years, and that if we were independent, our economy would be in a much weaker position. This was highlighted during the pandemic when our membership of the UK helped us weather the storm of a global pandemic, with billions of pounds of support provided to Wales to tackle the impact of COVID-19. It's quite clear that being part of the UK helped tackle the pandemic, with the UK Government providing vaccines, COVID testing and armed forces' support in Wales, as well as groundbreaking financial measures that have protected around 500,000 livelihoods in Wales. Therefore, we believe that an independent Wales would jeopardise the Welsh economy and make it less resilient to pandemics and global shocks.

Diolch, Ddirprwy Lywydd, ac rwy'n gwneud y cynnig a gyflwynwyd yn enw fy nghyd-Aelod, Darren Millar. Heddiw, mae ein cynnig yn adlewyrchu’r ffaith bod economi Cymru, yn ôl llawer o ddangosyddion allweddol, yn dal ar ei hôl hi o gymharu â rhannau eraill o’r Deyrnas Unedig. Er enghraifft, mae'n ffaith mai Cymru, o blith holl wledydd y DU, sydd â'r twf gwaethaf mewn gwerth ychwanegol gros ers 1999. Ni hefyd sydd â'r allbwn cynnyrch domestig gros y pen isaf, sef £24,586. Ni a gododd y swm lleiaf o refeniw y pen yn y flwyddyn ariannol a ddaeth i ben yn 2020, a phobl sy’n byw yng Nghymru sydd â’r incwm gwario gros isaf yn y DU, sef £17,263. Nid yw’r rhain yn ystadegau newydd, ac nid ydynt yn deillio o bandemig COVID neu am fod pobl y DU wedi dewis gadael yr Undeb Ewropeaidd. Ym 1997, roedd pecynnau cyflog wythnosol gweithwyr yng Nghymru a'r Alban yr un fath yn union, ar £301 yr ​​wythnos. Ond erbyn 2021, roedd pecyn cyflog yng Nghymru yn cynnwys £562, tra bo pecyn cyflog wythnosol yn yr Alban yn cynnwys £60 yn rhagor, sef £622. Yn wir, drwy gydol fy amser fel Aelod o’r Senedd o 2007 ymlaen, cafwyd cymaint o ddadleuon am gyflwr economi Cymru a’r angen i wneud pethau’n wahanol, ac eto, flwyddyn ar ôl blwyddyn, mae ein heconomi wedi aros yn eu hunfan ac ar waelod y tabl mewn perthynas â llawer o ddangosyddion allweddol. A dyna pam ein bod wedi cyflwyno’r ddadl hon, oherwydd, er gwaethaf uchelgais a phenderfyniad clir busnesau, mae rhywbeth nad yw'n gweithio. Ac felly, mae'n hanfodol fod Llywodraeth Cymru yn ystyried yr ystadegau difrifol hyn ac yn ceisio cyflwyno atebion arloesol a gefnogir gan ddiwydiant.

Nawr, gwelaf fod Plaid Cymru wedi cyflwyno gwelliant i’n cynnig sy’n datgan eu barn mai dim ond drwy annibyniaeth y bydd busnesau Cymru yn cyrraedd eu potensial llawn. Rwy’n siŵr na fydd yn syndod i unrhyw un yn y Siambr hon y prynhawn yma glywed na fyddwn ni ar yr ochr hon i’r Siambr yn cefnogi gwelliant Plaid Cymru. Yn wir, credwn mai ein haelodaeth o’r DU yw’r union beth sydd wedi diogelu economi Cymru dros y blynyddoedd diwethaf, a phe baem yn annibynnol, byddai ein heconomi mewn sefyllfa lawer gwannach. Amlygwyd hyn yn ystod y pandemig pan wnaeth ein haelodaeth o’r DU ein helpu i oroesi storm pandemig byd-eang, gyda biliynau o bunnoedd o gymorth yn cael ei ddarparu i Gymru er mwyn mynd i’r afael ag effaith COVID-19. Mae’n gwbl amlwg fod bod yn rhan o’r DU wedi helpu i fynd i’r afael â’r pandemig, gyda Llywodraeth y DU yn darparu brechlynnau, profion COVID a chymorth y lluoedd arfog yng Nghymru, yn ogystal â mesurau ariannol arloesol sydd wedi diogelu bywoliaeth oddeutu 500,000 o bobl yng Nghymru. Felly, credwn y byddai Cymru annibynnol yn peryglu economi Cymru ac yn ei gwneud yn llai gwydn yn wyneb pandemigau a siociau byd-eang.

16:25

I will take an intervention from the Member for Mid and West Wales.

Fe wnaf dderbyn yr ymyriad gan yr Aelod dros Ganolbarth a Gorllewin Cymru.

I thank you for taking the intervention. And, yes, it is right that the pandemic was supported at a UK level, but what I'm interested to hear you explain is whether you think that that shouldn't have been the case. Because, surely, in a pandemic, it is the duty of the Westminster Government, the overarching body of the four nations, to protect all of its citizens. I was a bit unclear from the point that you were making.

Diolch am dderbyn yr ymyriad. Ac ydy, mae'n iawn fod y pandemig wedi'i gefnogi ar lefel y DU, ond yr hyn y mae gennyf ddiddordeb eich clywed yn ei egluro yw p'un a ydych yn credu na ddylai hynny fod wedi digwydd. Oherwydd, yn sicr, mewn pandemig, dyletswydd Llywodraeth San Steffan, corff trosfwaol y pedair gwlad, yw amddiffyn ei holl ddinasyddion. Roeddwn braidd yn ansicr o’r pwynt yr oeddech yn ei wneud.

Well, I'm not sure whether you're a unionist or not, Joyce, to be perfectly honest, after that intervention. I'm a unionist, I believe in the United Kingdom and so should you if you are a member of the so-called Labour unionist party.

Now, one of the biggest burdens on businesses in Wales is non-domestic rates, and that has been a long-standing issue for businesses. At the end of the third Assembly, there was an opposition debate on the Welsh economy, very similar to this one, and in opening that debate in 2011, my colleague Darren Millar said we have the least competitive business rates environment in the whole of the United Kingdom. Well, fast-forward to 2022 and that's still the case. Welsh businesses pay 53.5p, in stark contrast to England, where small businesses pay 49.9p and large businesses pay 51.2p, and in Scotland, where small businesses pay 49.8p and big businesses pay 52.4p. Welsh businesses continue to have the highest business rates, and I know, from the conversations that I've had with businesses in my own constituency, that business rates continue to be a real burden for businesses, particularly small businesses.

Now, I appreciate—[Interruption.] I will in a minute, Mike. I appreciate that there is support available for eligible small businesses with a rateable value of up to £6,000 and tapered relief for those with a rateable value of between £6,001 and £12,000, but there's still more that needs to be done. Indeed, the Federation of Small Businesses's recent report 'A Vision for Welsh Towns' also called for decision makers at all levels to address and alleviate the immediate cost pressures that existing small retail businesses and town centres are enduring, including business rates, parking and direct business support. Now, the Minister for Finance and Local Government has recently made it clear that the Welsh Government will be bringing forward legislation to move towards a three-yearly revaluation cycle so that Welsh businesses will be in line with other parts of the UK, but we're yet to hear exactly when that legislation is coming forward. And so perhaps in responding to this debate the Minister will update us on what progress is now being made in this area and in terms of wider business rates reform. And I give way to the Member for Swansea East.

Wel, nid wyf yn siŵr a ydych yn unoliaethwr ai peidio, Joyce, a bod yn hollol onest, ar ôl eich ymyriad. Rwy’n unoliaethwr, rwy'n credu yn y Deyrnas Unedig a dylech chithau hefyd os ydych yn aelod o’r blaid Lafur honedig unoliaethol.

Nawr, un o’r beichiau mwyaf ar fusnesau yng Nghymru yw ardrethi annomestig, ac mae hynny wedi bod yn broblem i fusnesau ers tro byd. Ar ddiwedd y trydydd Cynulliad, cafwyd dadl gan yr wrthblaid ar economi Cymru, yn debyg iawn i hon, ac wrth agor y ddadl honno yn 2011, dywedodd fy nghyd-Aelod, Darren Millar, fod gennym yr amgylchedd ardrethi busnes lleiaf cystadleuol yn y Deyrnas Unedig gyfan. Wel, ewch ymlaen i 2022, ac mae hynny'n wir o hyd. Mae busnesau Cymru yn talu 53.5c, mewn cyferbyniad llwyr â Lloegr, lle mae busnesau bach yn talu 49.9c a busnesau mawr yn talu 51.2c, ac yn yr Alban, lle mae busnesau bach yn talu 49.8c a busnesau mawr yn talu 52.4c. Mae busnesau Cymru yn parhau i dalu’r ardrethi busnes uchaf, ac o’r sgyrsiau a gefais gyda busnesau yn fy etholaeth, gwn fod ardrethi busnes yn parhau i fod yn faich gwirioneddol ar fusnesau, yn enwedig busnesau bach.

Nawr, rwy’n sylweddoli—[Torri ar draws.] Fe wnaf mewn munud, Mike. Rwy'n sylweddoli bod cymorth ar gael i fusnesau bach cymwys a chanddynt werth ardrethol o hyd at £6,000 a rhyddhad graddedig i fusnesau a chanddynt werth ardrethol rhwng £6,001 a £12,000, ond mae mwy y mae angen ei wneud o hyd. Yn wir, roedd adroddiad diweddar y Ffederasiwn Busnesau Bach, ‘A Vision for Welsh Towns’ hefyd yn galw ar y rhai sy’n gwneud penderfyniadau ar bob lefel i leddfu a mynd i'r afael â’r pwysau uniongyrchol y mae busnesau manwerthu bach presennol a chanol trefi yn eu hwynebu o ran costau, gan gynnwys ardrethi busnes, parcio a chymorth uniongyrchol i fusnesau. Nawr, mae'r Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol wedi dweud yn glir yn ddiweddar y bydd Llywodraeth Cymru yn cyflwyno deddfwriaeth i symud tuag at gylch ailbrisio tair blynedd er mwyn i fusnesau Cymru fod ar yr un lefel â rhannau eraill o'r DU, ond rydym eto i glywed pryd yn union y bydd y ddeddfwriaeth honno'n cael ei chyflwyno. Ac felly, wrth ymateb i’r ddadl hon, efallai y gwnaiff y Gweinidog roi’r wybodaeth ddiweddaraf i ni am ba gynnydd sy’n cael ei wneud ar hyn o bryd yn y maes hwn ac ar ddiwygio ardrethi busnes yn ehangach. Ac fe ildiaf i’r Aelod dros Ddwyrain Abertawe.

Thank you very much for doing that. Will you agree that one of the other things we've got is lower rateable values in Wales so that the actual amount paid in Wales is quite often less than it would be in England or Scotland?

Diolch yn fawr iawn am wneud hynny. A ydych yn cytuno mai un o’r pethau eraill sydd gennym yw gwerthoedd ardrethol is yng Nghymru fel bod y swm gwirioneddol a delir yng Nghymru yn aml iawn yn llai nag y byddai yn Lloegr neu’r Alban?

Yes, but the statistics are very, very clear, Mike: Wales's businesses pay the highest business rates in the whole of the United Kingdom. That is a fact and a fact that you cannot get away from.

Of course, business rates are just one piece of the jigsaw puzzle in creating the conditions for growth and making Wales a more attractive place to do business. We need to harness the potential of our whole landscape, from our city centres to our rural areas to our ports and to our coastlines. The Welsh Government's programme for government lacked analysis of the needs of rural Wales and any action to develop the rural economy or harness its benefits. Similarly, there needs to be more support and investment in our ports, which will become increasingly important in the coming years.

Now, last week a business made it very clear to me that they were held back by the Welsh Government's lack of investment in port infrastructure, which could help attract global business opportunities. That has to change. Members will know that our manifesto promised a £20 million Welsh ports development fund for this exact purpose—to support an increase in Welsh exports, help create more jobs and help attract global business opportunities.

That brings me to infrastructure investment more generally. We know that businesses are also calling for much-needed infrastructure investment and support in the form of transport infrastructure, green infrastructure and infrastructure to help businesses decarbonise. As Welsh businesses strive to decarbonise their businesses, it's vital that there is support available to help them navigate these waters and understand exactly—

Ie, ond mae’r ystadegau’n glir iawn, Mike: busnesau Cymru sy’n talu’r ardrethi busnes uchaf yn y Deyrnas Unedig gyfan. Mae hynny’n ffaith, ac yn ffaith na allwch ddianc rhagddi.

Wrth gwrs, dim ond un darn o’r pos jig-so yw ardrethi busnes o ran creu’r amodau ar gyfer twf a gwneud Cymru’n lle mwy deniadol i wneud busnes. Mae angen inni harneisio potensial ein tirwedd gyfan, o ganol ein dinasoedd i’n hardaloedd gwledig, i’n porthladdoedd a’n harfordiroedd. Nid oedd rhaglen lywodraethu Llywodraeth Cymru yn cynnig dadansoddiad trwyadl o anghenion y Gymru wledig ac unrhyw gamau i ddatblygu’r economi wledig neu harneisio’i manteision. Yn yr un modd, mae angen mwy o gymorth a buddsoddiad yn ein porthladdoedd, a fydd yn dod yn fwyfwy pwysig yn y blynyddoedd i ddod.

Nawr, yr wythnos diwethaf, dywedodd un busnes yn glir iawn wrthyf eu bod wedi’u dal yn ôl gan ddiffyg buddsoddiad Llywodraeth Cymru yn seilwaith y porthladdoedd, a allai helpu i ddenu cyfleoedd busnes byd-eang. Mae’n rhaid i hynny newid. Bydd yr Aelodau’n gwybod bod ein maniffesto wedi addo cronfa datblygu porthladdoedd Cymru gwerth £20 miliwn at yr union ddiben hwn—cefnogi cynnydd mewn allforion o Gymru, helpu i greu mwy o swyddi a helpu i ddenu cyfleoedd busnes byd-eang.

Daw hynny â mi at fuddsoddi mewn seilwaith yn fwy cyffredinol. Gwyddom fod busnesau hefyd yn galw am fuddsoddiad a chymorth taer ei angen mewn seilwaith ar ffurf seilwaith trafnidiaeth, seilwaith gwyrdd a seilwaith i helpu busnesau i ddatgarboneiddio. Wrth i fusnesau Cymru ymdrechu i ddatgarboneiddio eu busnesau, mae’n hanfodol fod cymorth ar gael i’w helpu i lywio'r ffordd drwy hynny a deall yn union—

16:30

—what action they can take. And I will take an intervention from the Member for Islwyn.

—pa gamau y gallant eu cymryd. Ac rwyf am dderbyn ymyriad gan yr Aelod dros Islwyn.

Thank you very much. Do you acknowledge that the level of UK infrastructural spend in Wales has been negligent and when is your party going to stand up for Wales?

Diolch yn fawr iawn. A ydych yn cydnabod bod lefel gwariant y DU ar seilwaith yng Nghymru wedi bod yn ddiffygiol a phryd y mae eich plaid yn mynd i sefyll dros Gymru?

Well, Llywydd, I'm not going to take any lectures from the Labour Party when it comes to running the economy. Let's not forget that it was the Deputy Minister for Climate Change that said—and this is what he said—

'For 20 years we’ve pretended we know what we’re doing on the economy—and the truth is we don’t really know what we’re doing on the economy. Nobody knows what they’re doing on the economy.'

That's the verdict of one of your own Government members, so I'm not going to take any lessons from your party when it comes to running the economy.

Now, as we bounce back from the COVID pandemic, we have an opportunity to do things differently and one area that I hope will be better prioritised is in relation to entrepreneurship and developing start-ups. There is some promising news here, as the number of business start-ups in Wales has risen by more than half since December last year, which means that people clearly believe the market can support new businesses. We need to build on this and ensure that start-ups have the support, guidance and access to finance that they need. Recently there have been calls for the development bank to offer more help to businesses and Professor Jones-Evans is right to say the Welsh Government's bank could play a bigger role in the microfinance market.

Now we also need to see more action to tackle the skills gap in the Welsh workforce, so there needs to be a much greater priority given to investing in research and development. Wales has suffered the largest nominal cut out of the four UK nations in relation to research and development funding, and that does not bode well for the future. And the Welsh Government has finally come clean and confirmed that it's no longer implementing the Reid recommendations now in full. And Professor Richard Wyn Jones is right to say that the Welsh Government has abandoned a strategy aimed at the long-term transformation of the research and innovation landscape. As we move forward, we must be looking to the future and investing in emerging technologies, but that cannot happen if the Welsh Government doesn't adequately fund research and development. 

Llywydd, we are at a crucial point as we navigate a new normal post COVID, and the Welsh Government must use all the tools that is has at its disposal to stimulate and develop the Welsh economy. The Minister has announced a series of strategies and plans in the past few months, and it's vital that that activity is co-ordinated, streamlined and monitored to ensure that they're not duplicating each other or adding more governance and bureaucracy, but instead delivering real outcomes for businesses. And we need to hear more about how the Welsh Government is nurturing and encouraging start-ups and is also working to develop the next generation of entrepreneurs.

Therefore, in closing, Llywydd, we have an opportunity to change our mindset in how we approach Welsh economic policy and I hope we do so for the sake of our businesses and for the sake of our economy. I look forward to Members' contributions and hearing their ideas for how we can stimulate and support our businesses here in Wales and I urge Members to support our motion. 

Wel, Lywydd, nid wyf am wrando ar unrhyw bregeth gan y Blaid Lafur ar sut i redeg yr economi. Gadewch inni beidio ag anghofio mai'r Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd a ddywedodd—a dyma a ddywedodd—

'Ers 20 mlynedd rydym wedi cymryd arnom ein bod yn gwybod beth rydym yn ei wneud ar yr economi—a'r gwir amdani yw nad ydym yn gwybod yn iawn beth rydym yn ei wneud ar yr economi. Nid oes unrhyw un yn gwybod beth y maent yn ei wneud ar yr economi.'

Dyna farn un o aelodau eich Llywodraeth eich hun, felly nid wyf am wrando ar unrhyw wersi gan eich plaid chi ar sut i redeg yr economi.

Nawr, wrth inni ymadfer ar ôl y pandemig COVID, mae gennym gyfle i wneud pethau'n wahanol ac un maes y gobeithiaf y bydd yn cael ei flaenoriaethu'n well yw entrepreneuriaeth a datblygu busnesau newydd. Mae peth newyddion addawol yma, gan fod nifer y busnesau newydd yng Nghymru wedi codi fwy na'u hanner ers mis Rhagfyr y llynedd, sy'n golygu bod pobl yn amlwg yn credu y gall y farchnad gynnal busnesau newydd. Mae angen inni adeiladu ar hyn a sicrhau bod busnesau newydd yn cael y gefnogaeth, yr arweiniad a'r mynediad at gyllid sydd ei angen arnynt. Yn ddiweddar cafwyd galwadau ar y banc datblygu i gynnig mwy o gymorth i fusnesau ac mae'r Athro Jones-Evans yn iawn i ddweud y gallai banc Llywodraeth Cymru chwarae mwy o ran yn y farchnad microgyllid.

Nawr, mae angen inni hefyd weld mwy o weithredu i fynd i'r afael â'r bwlch sgiliau yng ngweithlu Cymru, felly mae angen rhoi llawer mwy o flaenoriaeth i fuddsoddi mewn ymchwil a datblygu. Cymru sydd wedi dioddef y toriad nominal mwyaf ym mhedair gwlad y DU i gyllid ymchwil a datblygu, ac nid yw hynny'n argoeli'n dda ar gyfer y dyfodol. Ac mae Llywodraeth Cymru wedi cyfaddef o'r diwedd ac wedi cadarnhau nad yw bellach yn gweithredu argymhellion Reid yn llawn erbyn hyn. Ac mae'r Athro Richard Wyn Jones yn iawn i ddweud bod Llywodraeth Cymru wedi cefnu ar strategaeth a oedd â'r nod o drawsnewid y dirwedd ymchwil ac arloesi yn hirdymor. Wrth inni symud ymlaen, rhaid inni edrych tua'r dyfodol a buddsoddi mewn technolegau sy'n dod i'r amlwg, ond ni all hynny ddigwydd os nad yw Llywodraeth Cymru yn ariannu ymchwil a datblygu'n ddigonol. 

Lywydd, rydym ar bwynt hollbwysig wrth inni lywio drwy'r normal newydd ar ôl COVID, a rhaid i Lywodraeth Cymru ddefnyddio'r holl arfau sydd ar gael iddi i ysgogi a datblygu economi Cymru. Mae'r Gweinidog wedi cyhoeddi cyfres o strategaethau a chynlluniau yn ystod y misoedd diwethaf, ac mae'n hanfodol fod y gweithgarwch hwnnw'n cael ei gydlynu, ei symleiddio a'i fonitro er mwyn sicrhau nad yw'n dyblygu gwaith nac yn ychwanegu mwy o reolaeth a biwrocratiaeth, ond yn hytrach yn sicrhau canlyniadau go iawn i fusnesau. Ac mae angen inni glywed mwy ynglŷn â sut y mae Llywodraeth Cymru yn meithrin ac yn annog busnesau newydd a hefyd yn gweithio i ddatblygu'r genhedlaeth nesaf o entrepreneuriaid.

Felly, i gloi, Lywydd, mae gennym gyfle i newid y ffordd y meddyliwn am bolisi economaidd Cymru ac rwy'n gobeithio y gwnawn hynny er mwyn ein busnesau ac er mwyn ein heconomi. Edrychaf ymlaen at gyfraniadau'r Aelodau ac at glywed eu syniadau ar sut y gallwn ysgogi a chefnogi ein busnesau yma yng Nghymru ac rwy'n annog yr Aelodau i gefnogi ein cynnig. 

Rwyf wedi dethol y gwelliant i'r cynnig a dwi'n galw ar Cefin Campbell i gynnig gwelliant 1, a gyflwynwyd yn enw Siân Gwenllian.

I have selected the amendment to the motion and I call on Cefin Campbell to move amendment 1, tabled in the name of Siân Gwenllian.

Gwelliant 1—Siân Gwenllian

Dileu popeth a rhoi yn ei le:

Cynnig bod y Senedd:

Yn credu bod stiwardiaeth economi Cymru gan lywodraethau olynol yng Nghymru wedi'i chyfyngu o ganlyniad i beidio â chael ysgogiadau economaidd ac ariannol llawn gwlad annibynnol, sef yr unig ffordd gynaliadwy o sicrhau bod Cymru'n cyflawni ei photensial economaidd llawn.

Amendment 1—Siân Gwenllian

Delete all and replace with:

To propose that the Senedd:

Believes the stewardship of the Welsh economy by successive Welsh Governments has been limited by not having the full economic and fiscal levers of an independent country, which is the only sustainable way of ensuring Wales achieves its full economic potential.

Cynigiwyd gwelliant 1.

Amendment 1 moved.

Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Cyn fy mod i'n mynd at y cyfraniad, dwi eisiau gwneud datganiad o ddiddordeb am y tro olaf, gan fy mod i'n gynghorydd sir am un diwrnod arall.

Mae braidd yn eironig bod y Torïaid wedi cyflwyno'r cynnig hwn heddiw, gan fod eu plaid, nid yn unig yn erbyn caniatáu i Gymru gael y levers economaidd ac ariannol priodol sydd eu hangen arnom ni i wir drawsnewid a datblygu'n heconomi mewn ffordd radical, ond mae eu polisïau nhw hefyd yn tanseilio economi Cymru dro ar ôl tro.

Ers degawdau, mae adnoddau Cymru wedi cael eu hechdynnu—hynny yw, yr extractive economy rŷch chi wedi clywed cymaint ohonom ni'n sôn amdano fe—gan San Steffan. Ar un adeg, roedd Cymru'n ganolbwynt i'r chwyldro diwydiannol, gyda'n glo a'n dur yn tanio'r economi. Ond, yn anffodus, gadawodd y cyfoeth a grëwyd yng Nghymru i gryfhau economi de-ddwyrain Lloegr. Ecsbloetiwyd ein hadnoddau, gan adael ychydig ar ôl i Gymru. Erbyn hyn, mae gennym ni waddol o dlodi—un o bob tri o'n plant yn byw islaw y llinell dlodi, a salwch hirdymor a iechyd gwael. Hyd yn oed heddiw, rŷn ni'n allforio mwy o drydan a dŵr nag sydd angen arnom ni, ond nid ydym yn cael ceiniog mewn refeniw; mae'r elw'n arllwys i goffrau cwmnïau preifat dros y ffin. Rydym hefyd yn cynrychioli 6 y cant o filltiroedd y trac rheilffordd ym Mhrydain tra'n derbyn dim ond 1 y cant o gyllideb bresennol Network Rail, heb sôn am effaith HS2, sy'n costio £5 biliwn i drethdalwyr Cymru, heb fod un modfedd o'r trac hwnnw yng Nghymru. Bu'r diffyg buddsoddiad yn ein seilwaith gan San Steffan yn warthus.

Thank you very much, Llywydd. Before I turn to the contribution I want to make, I want to make a declaration of interest for the final time, because I am a county councillor for one final day.

It is rather ironic that the Conservatives have brought forward this motion today, as not only is their party against allowing Wales to have the proper economic and fiscal levers available to us that we need to truly and radically develop our economy, but their policies undermine the Welsh economy time and time again.

For decades, Wales's resources have been extracted—that extractive economy you've heard about so many times—by Westminster. Wales was once at the epicentre of the industrial revolution, with our coal and steel firing the economy. But, unfortunately, the wealth accrued left Wales to bolster the economy of the south-east of England. Our resources were exploited, leaving little left for Wales. We now have a legacy of comparative poverty, with one in three of our children living below the breadline, and we have long-term illnesses, incapacity and poor health. Even today we export more electricity and water than we need, but we don't get a penny back in revenue; the profits pour into the coffers of private companies over the border. We also represent 6 per cent of railway track mileage in the UK while receiving only 1 per cent of the current Network Rail budget, not to mention the impact of HS2, which is costing £5 billion to Welsh taxpayers, without an inch of that track being in Wales. The lack of investment in our infrastructure by Westminster has been appalling.

Wales represents 4.7 per cent of the UK population, but, in 2020, we only received 2 per cent of the UK research and development budget, which is crucial for the growth of our economy. On top of this, we've historically seen chronic underinvestment, leaving us underprepared for a crisis like the current cost-of-living crisis, whilst unable to take control of the situation ourselves. Westminster still handles 45 per cent of Welsh expenditure, with no guarantee it will be spent in line with the needs of Wales.

If we look at the recent cost-of-living crisis, for example, it has disproportionately affected poorer communities, which means it has had a massive impact on Wales compared to other, more prosperous parts of the UK. We already entered this cost-of-living crisis with the highest level of relative income poverty and the highest level of child poverty in the UK. But, crucially, the tools available to us to deal with the crisis are largely reactionary rather than preventative. We don't, for example, have control over welfare here in Wales, nor do we have control over our taxes. We couldn't implement a windfall tax, for example, on the obscene profit margins made by oil and gas companies, nor could we try to redistribute wealth to help those worst affected. Can you imagine an independent Wales not providing welfare support to low-income families, unlike the heartless cutting of the universal credit uplift by the Westminster Tories? And let's look at the cost-of-living crisis: the UK Government's attempts to tackle this crisis have been abysmal. The best the Tories can come up with is moving car MOTs from one year to two, saving one-car families a paltry £23 a year. Now, wow, that is what you call real radical thinking.

The energy bill support scheme is poorly thought out, leaving the most disadvantaged families horribly exposed. And yesterday's car-crash interview on Good Morning Britain will probably become a pivotal moment in this Tory Government's awful tenure, when Boris Johnson basically acknowledged he had no answers to our cost-of-living predicament. The vision of Elsie, and thousands of other Elsies across these islands, travelling on a bus to keep warm, will be the enduring image of a failed and rotten Government.

Mae poblogaeth Cymru yn 4.7 y cant o boblogaeth y DU, ond yn 2020, 2 y cant yn unig o gyllideb ymchwil a datblygu'r DU a gawsom, cyllideb sy'n hanfodol ar gyfer twf ein heconomi. Yn ychwanegol at hyn, rydym wedi gweld tanfuddsoddi cronig yn hanesyddol, gan olygu nad ydym wedi paratoi'n ddigonol ar gyfer argyfwng fel yr argyfwng costau byw presennol, ac yn methu rheoli'r sefyllfa drosom ein hunain. Yn nwylo San Steffan y mae 45 y cant o wariant Cymru o hyd, heb unrhyw sicrwydd y caiff ei wario yn unol ag anghenion Cymru.

Os edrychwn ar yr argyfwng costau byw diweddar er enghraifft, mae wedi effeithio'n anghymesur ar gymunedau tlotach, sy'n golygu ei fod wedi cael effaith enfawr ar Gymru o'i chymharu â rhannau eraill mwy llewyrchus o'r DU. Rydym eisoes wedi mynd i mewn i'r argyfwng costau byw gyda'r lefel uchaf o dlodi incwm cymharol a'r lefel uchaf o dlodi plant yn y DU. Ond yn hollbwysig, mae'r arfau sydd ar gael i ni i ymdrin â'r argyfwng yn adweithiol i raddau helaeth yn hytrach nag yn ataliol. Er enghraifft, nid oes gennym reolaeth dros les yma yng Nghymru, ac nid oes gennym reolaeth dros ein trethi ychwaith. Ni chaem weithredu treth ffawdelw, er enghraifft, ar yr elw anllad a wneir gan gwmnïau olew a nwy, ac ni chaem geisio ailddosbarthu cyfoeth ychwaith i helpu'r rhai yr effeithir arnynt waethaf. A allwch chi ddychmygu Cymru annibynnol nad yw'n darparu cymorth lles i deuluoedd incwm isel, yn wahanol i dorri'r ychwanegiad i'r credyd cynhwysol mewn modd mor greulon gan y Torïaid yn San Steffan? A gadewch inni edrych ar yr argyfwng costau byw: mae ymdrechion Llywodraeth y DU i fynd i'r afael â'r argyfwng hwn wedi bod yn druenus. Y gorau y gall y Torïaid ei gynnig yw newid profion MOT ceir o bob blwyddyn i bob dwy, gan arbed £23 pitw y flwyddyn i deuluoedd sydd ag un car. Waw, am syniad radical.

Ni roddwyd ystyriaeth ddigonol i'r cynllun cymorth ar gyfer biliau ynni, gan olygu bod y teuluoedd mwyaf difreintiedig mewn sefyllfa fregus iawn. Ac mae'n debyg y bydd y cyfweliad trychinebus ddoe ar Good Morning Britain yn dod yn foment arwyddocaol yn hanes ofnadwy'r Llywodraeth Dorïaidd hon mewn grym, pan gydnabu Boris Johnson nad oedd ganddo atebion i'r trafferthion costau byw yn y bôn. Y llun o Elsie, a miloedd o Elsies eraill ar draws yr ynysoedd hyn, sy'n teithio ar fws i gadw'n gynnes, yw'r darlun sy'n mynd i bara o Lywodraeth aflwyddiannus a phwdr.

Gadewch inni daflu—i gloi, Llywydd—Brexit i'r pair. Gwnaeth y Prif Weinidog sicrhau cytundeb Brexit gwan iawn i'r gwledydd hyn, sydd wedi golygu bod Cymru ar ei cholled o dros £1 biliwn dros y tair blynedd nesaf, ac mae effaith hyn ar ein sector amaethyddol a'r ardaloedd mwyaf difreintiedig yn sylweddol iawn, iawn.

Ie, yn sicr, gallai Llywodraeth Cymru fod yn gwneud mwy i dyfu economi Cymru, ond maen nhw wedi cael eu llesteirio yn eu gallu i wneud hynny yn wirioneddol oherwydd cyfyngiadau San Steffan. Gallen ni wneud cymaint yn well na hyn yng Nghymru pe baem ond yn cael y levers ariannol yna i amddiffyn ein pobl mwyaf agored i niwed yn ein cymdeithas a thyfu ein heconomi i'w llawn botensial. Cefnogwch y gwelliant. Diolch yn fawr.

Let's throw—to conclude, Llywydd—Brexit into the mix. The Prime Minister secured a very weak Brexit deal for these nations, which has meant that Wales has lost out to the tune of almost £1 billion over the next three years, and the impact of this on our agricultural sector and the most deprived areas in Wales is very, very significant.

Yes, certainly, the Welsh Government could be doing more to grow the Welsh economy, but they have been hampered in their ability to truly do so due to constraints imposed by Westminster. We could do so much better than this in Wales if only we were given the fiscal levers to protect our most vulnerable people in society and grow our economy to its full potential. Support the amendment. Thank you. 

16:40

It's a really sad fact that, under Welsh Labour, as my colleague Paul Davies said, Wales has the highest level of business rates, the lowest weekly wages and the lowest amount of disposable household income in the United Kingdom. Let me be honest—it gives me no joy in saying this—that Welsh Labour's stewardship of the Welsh economy has been marked by a lack of ambition and support that has hindered businesses from reaching the same potential as seen in other parts of the United Kingdom, which really saddens me, as I always wanted to see Wales as a global player in every aspect of the world, as do many of my Conservative candidates—colleagues, sorry, who are sitting here—

Mae'n ffaith drist iawn, o dan Lafur Cymru, fel y dywedodd fy nghyd-Aelod, Paul Davies, mai Cymru sydd â'r lefel uchaf o ardrethi busnes, y cyflogau wythnosol isaf a'r swm isaf o incwm gwario aelwydydd yn y Deyrnas Unedig. Gadewch imi fod yn onest—nid yw'n rhoi unrhyw lawenydd imi ddweud hyn—fod stiwardiaeth Llafur Cymru ar economi Cymru wedi'i nodweddu gan ddiffyg uchelgais a chefnogaeth sydd wedi llesteirio busnesau rhag cyrraedd yr un potensial ag a welir mewn rhannau eraill o'r Deyrnas Unedig, ac mae hynny'n fy nhristáu'n fawr, gan fy mod bob amser wedi bod eisiau gweld Cymru'n chwaraewr byd-eang ym mhob agwedd ar bethau'r byd, fel y mae llawer o fy ymgeiswyr Ceidwadol—cyd-Aelodau, mae'n ddrwg gennyf, sy'n eistedd yma—

I will mention them shortly, Mike, don't you worry; I won't leave them out. But, as many of my Conservative colleagues here, inside and outside of the Senedd, do feel and believe, including now, Mike, yes, you'll be pleased to know, our fantastic Conservative council candidates who are standing across Wales in the election tomorrow—. I have spoken about this issue many times in this Chamber, about how Welsh Labour's neglect, particularly in our transport infrastructure, has seriously damaged our economy, and my feeling on the lack of movement is no secret amongst those of you sitting here around me today.

Having worked in the Senedd prior to becoming a Member, it often feels like we hear words, but we don't see much action. We've all heard the phrase, 'If you snooze, you lose.' Well, today, I wish to raise an issue amongst you all today and I want to ask the Welsh Government to support an ambitious and vital project that will bring huge benefits to north Wales and particularly the Welsh economy as a whole.

The port of Holyhead is the second largest roll-on, roll-off port in the UK. It provides a critical link between the United Kingdom, the Irish Republic and the EU. The value of the roll-on, roll-off freight handled at Holyhead is estimated to rise to £794 million by 2030. However, the future of the port of Holyhead is at risk because of the deterioration of the Victorian breakwater. Holyhead's breakwater protects the port's operation. Without it, the wave conditions would be too severe for services to run and, ultimately, this would force the closure of the port. Since its construction in 1873, the rubble mound built on the sea bed on which the breakwater is founded has gradually eroded, with an increasing probability of a breach in the structure occurring during storm conditions, which are expected to worsen due to climate change.

Due to its design, the breakwater has always required regular maintenance by its owner, Stena, to maintain the condition of the superstructure and replenish the rubble mound. This maintenance regime has become increasingly expensive, and it's no longer matching the rate of erosion of the rubble mound. It is clear that a more viable long-term solution to ensure the stability of the breakwater is ultimately required.

Now, the cost of refurbishment is currently estimated to be between £90 million to £100 million, which I know seems like a lot. However, if nothing is done, it is believed that costs could double within the next three to five years, which means that, if action is not taken now, it will cost us and the taxpayer a lot more in future if something is not done now. Stena has confirmed that they've allocated £30 million for the refurbishment. They are seeking financial support from the Welsh Government to assist with the cost, given the strategic importance of the port to Wales.

Now, I wish to pay tribute in this contribution of mine to our very hard-working local Member of Parliament Virginia Crosbie, who has proved to be a great champion for the interests of Ynys Môn, and I hope the Minister in his response will respond positively and recognise the vital importance of the port of Holyhead to the Welsh economy and, moving forward, will find a great solution for everyone here in Wales. Thank you.

Byddaf yn sôn amdanynt hwy maes o law, Mike, peidiwch â phoeni; nid wyf am eu hepgor. Ond fel y mae llawer o fy nghyd-Aelodau Ceidwadol yma, y tu mewn a'r tu allan i'r Senedd, yn teimlo ac yn credu, gan gynnwys bellach, Mike, byddwch yn falch o wybod, ein hymgeiswyr cyngor Ceidwadol gwych sy'n sefyll ledled Cymru yn yr etholiad yfory—. Rwyf wedi siarad am y mater hwn droeon yn y Siambr, am y modd y mae esgeulustod Llafur Cymru, yn enwedig yn ein seilwaith trafnidiaeth, wedi niweidio ein heconomi'n ddifrifol, ac nid yw fy nheimlad ynghylch y diffyg symud ar hyn yn gyfrinach ymysg y rhai ohonoch sy'n eistedd yma o fy nghwmpas heddiw.

Ar ôl gweithio yn y Senedd cyn dod yn Aelod, mae'n aml yn teimlo fel pe baem yn clywed geiriau, ond nad ydym yn gweld llawer o weithredu. Rydym i gyd wedi clywed yr ymadrodd, 'Peidiwch â chael eich dal yn cysgu.' Wel, heddiw, hoffwn godi mater yn eich plith i gyd heddiw ac rwyf am ofyn i Lywodraeth Cymru gefnogi prosiect uchelgeisiol a hanfodol a fydd yn dod â manteision enfawr i ogledd Cymru ac yn enwedig i economi Cymru gyfan.

Porthladd Caergybi yw'r ail borthladd gyrru i mewn ac allan mwyaf yn y DU. Mae'n darparu cyswllt hollbwysig rhwng y Deyrnas Unedig, Gweriniaeth Iwerddon a'r UE. Amcangyfrifir y bydd gwerth y nwyddau a gludir ar fferis gyrru i mewn ac allan sy'n mynd drwy Gaergybi yn codi i £794 miliwn erbyn 2030. Fodd bynnag, mae dyfodol porthladd Caergybi mewn perygl oherwydd dirywiad y morglawdd Fictoraidd. Mae morglawdd Caergybi yn diogelu gweithgarwch y porthladd. Hebddo, byddai'r tonnau'n rhy arw i wasanaethau allu rhedeg ac yn y pen draw, byddai hyn yn gorfodi'r porthladd i gau. Ers ei adeiladu yn 1873, mae'r twmpath rwbel a adeiladwyd ar wely'r môr sy'n sylfaen i'r morglawdd wedi erydu'n raddol, ac mae'n fwyfwy tebygol y bydd stormydd yn chwalu'r strwythur wrth i'r stormydd hynny waethygu yn sgil newid hinsawdd.

Oherwydd y modd y cafodd ei gynllunio, mae'r morglawdd bob amser wedi galw am waith cynnal a chadw rheolaidd gan ei berchennog, Stena, er mwyn cynnal cyflwr yr uwchstrwythur ac ail-godi'r twmpath rwbel. Mae'r drefn gynnal a chadw hon wedi mynd yn fwyfwy costus, ac nid yw bellach yn gallu ymdopi â maint yr erydiad i'r twmpath rwbel. Mae'n amlwg fod angen ateb hirdymor mwy hyfyw yn y pen draw i sicrhau sefydlogrwydd y morglawdd.

Nawr, amcangyfrifir bod y gost o adnewyddu rhwng £90 miliwn a £100 miliwn ar hyn o bryd, ac rwy'n gwybod bod hynny i'w weld yn llawer. Fodd bynnag, os na wneir unrhyw beth, credir y gallai'r costau ddyblu o fewn y tair i bum mlynedd nesaf, sy'n golygu, os na chymerir camau yn awr, y bydd yn costio llawer mwy i ni a threthdalwyr y dyfodol os na wneir rhywbeth yn awr. Mae Stena wedi cadarnhau eu bod wedi dyrannu £30 miliwn ar gyfer y gwaith adnewyddu. Maent yn gofyn am gymorth ariannol gan Lywodraeth Cymru i helpu gyda'r gost, o ystyried pwysigrwydd strategol y porthladd i Gymru.

Nawr, hoffwn dalu teyrnged yn y cyfraniad hwn i'n Haelod Seneddol lleol gweithgar iawn, Virginia Crosbie, sydd wedi bod yn wych am hyrwyddo buddiannau Ynys Môn, ac rwy'n gobeithio y bydd y Gweinidog yn ymateb yn gadarnhaol ac yn cydnabod pwysigrwydd hanfodol porthladd Caergybi i economi Cymru, ac wrth symud ymlaen, y bydd yn dod o hyd i ateb gwych i bawb yma yng Nghymru. Diolch.

I think the Welsh Conservatives have a lot of audacity bringing the debate forward, blaming the Welsh Government for poor stewardship of the Welsh economy. The Conservative UK Government has cut public service funding under austerity. Public services are one of the biggest employers in Wales.

This current UK Government's push for Brexit then created a mountain of bureaucracy and cost for Welsh businesses and farmers wanting to export and has made it very difficult for much-needed workers to continue to come over here and work, creating a shortfall of employees as well as depriving Wales, who were net beneficiaries from European funding, of vital replacement funds. And the cost of materials has risen by 50 per cent, 70 per cent, 90 per cent in some areas. The UK Tory Government has eroded workers' rights in a race to the bottom, with zero- or limited-hour contracts, fire and rehire, and unrealistic shift patterns.

One of the biggest employers in Wales is public services. These employ local people right across urban and rural areas who spend in their local communities. In Wales, the average is 30.1 per cent, but in north Wales this figure is higher, with 38 per cent in Anglesey and 35.4 per cent in Gwynedd employed in public services. The impact of the Conservative Government cutting public sector funding year upon year under austerity has had an impact on these jobs and important services, and unfortunately councils are getting the blame on the doorstep.

And now, the UK Government wants to continue with the privatising agenda and further cuts to public services on top of the cost-of-living crisis and rising fuel prices. The passport office and the Driver and Vehicle Licensing Agency could be next hit, Mike, under Jacob Rees-Mogg, the Minister for Brexit Opportunities and Government Efficiency—it's in the title. By privatising public companies, what will happen is that you'll end up with several people on the top on massive wages and their main workforce on less money with poor working conditions. Look what happened to the probation service that was being discussed earlier. A similar thing is happening with the Royal Mail since privatisation. I was invited to a presentation last week about how the Royal Mail will ensure great delivery, seven days a week, for our constituents, but what about the workforce who are our constituents? Rounds are increasing—doubling in some areas; they were already on an unrealistic 12 miles a day in some areas, and now they're looking at fire and rehire for the managers.

People need a basic decent income that they will spend and invest in the economy, and they will lead healthy lives. The stress of worrying about money can be all-consuming, leading to mental and physical health issues as well. At the recent women's cross-party group, chaired by Siân Gwenllian, who I believe is online there, we recently had a presentation on a care-led recovery, employing local people in the care service who will spend in their local communities. It's greener than construction and gives greater opportunities for women.

All we've seen from the Conservatives is a race to the bottom in workers' rights and conditions, where wages have not risen in line with the economy; productivity and efficiency have been pushed beyond the limits, where people are expected to work ridiculous shift patterns that do not fit in with family life, impacting on children and the relations of the exhausted workforce. I was looking at some jobs advertised recently, for my husband, actually: seven days a week, they were 12-hour shifts, seven days a week, and then you have a week off and then back on that seven-days-a-week 12-hour shifts. How can you bring up children in that and have a family life? It's ridiculous. All this needs looking at. And, on top of this, the shift to UC from working and child tax credits means people are worse off. Give people money in their pockets and a basic income to live on—Jack; create healthy, happy communities across Wales and grow the economy that way.

Rwy'n credu bod gan y Ceidwadwyr Cymreig wyneb yn cyflwyno'r ddadl hon, sy'n rhoi'r bai ar Lywodraeth Cymru am stiwardiaeth wael ar economi Cymru. Mae Llywodraeth Geidwadol y DU wedi torri cyllid i wasanaethau cyhoeddus o dan bolisïau cyni. Gwasanaethau cyhoeddus yw un o'r cyflogwyr mwyaf yng Nghymru.

Creodd ymgyrch bresennol Llywodraeth gyfredol y DU dros Brexit fynydd o fiwrocratiaeth a chost yn ei sgil i fusnesau a ffermwyr Cymru sydd am allforio ac mae wedi'i gwneud yn anodd iawn i weithwyr mawr eu hangen barhau i ddod yma i weithio, gan arwain at brinder gweithwyr yn ogystal ag amddifadu Cymru o gyllid hanfodol yn lle'r arian Ewropeaidd a olygai fod Cymru ar ei hennill. Ac mae cost deunyddiau wedi codi 50 y cant, 70 y cant, 90 y cant mewn rhai meysydd. Mae Llywodraeth Dorïaidd y DU wedi erydu hawliau gweithwyr mewn ras i'r gwaelod, gyda chontractau dim oriau neu oriau cyfyngedig, diswyddo ac ailgyflogi, a phatrymau gwaith shifft afrealistig.

Un o'r cyflogwyr mwyaf yng Nghymru yw gwasanaethau cyhoeddus. Mae'r rhain yn cyflogi pobl leol ar draws ardaloedd trefol a gwledig sy'n gwario yn eu cymunedau lleol. Yng Nghymru, y cyfartaledd yw 30.1 y cant, ond yn y gogledd mae'r ffigur hwn yn uwch, gyda 38 y cant yn Ynys Môn a 35.4 y cant yng Ngwynedd yn cael eu cyflogi mewn gwasanaethau cyhoeddus. Mae effaith y Llywodraeth Geidwadol yn torri cyllid y sector cyhoeddus flwyddyn ar ôl blwyddyn o dan bolisïau cyni wedi cael effaith ar y swyddi a'r gwasanaethau pwysig hyn, ac yn anffodus mae cynghorau'n cael y bai ar garreg y drws.

Ac yn awr, mae Llywodraeth y DU am barhau ag agenda preifateiddio a thoriadau pellach i wasanaethau cyhoeddus ar ben yr argyfwng costau byw a phrisiau tanwydd cynyddol. Gallai'r swyddfa basbort a'r Asiantaeth Trwyddedu Gyrwyr a Cherbydau gael eu taro nesaf, Mike, o dan Jacob Rees-Mogg, y Gweinidog Cyfleoedd Brexit ac Effeithlonrwydd y Llywodraeth—mae'r teitl yn dweud y cyfan. Drwy breifateiddio cwmnïau cyhoeddus, yr hyn sy'n mynd i ddigwydd yw y bydd gennych nifer o bobl ar y brig ar gyflogau enfawr a'u prif weithlu ar lai o arian gydag amodau gwaith gwael. Edrychwch ar beth a ddigwyddodd i'r gwasanaeth prawf a drafodwyd yn gynharach. Mae rhywbeth tebyg yn digwydd gyda'r Post Brenhinol ers preifateiddio. Cefais wahoddiad i gyflwyniad yr wythnos diwethaf ynglŷn â sut y bydd y Post Brenhinol yn sicrhau gwasanaeth gwych saith diwrnod yr wythnos i'n hetholwyr, ond beth am y gweithlu sy'n etholwyr i ni? Mae rowndiau'n cynyddu—yn ddwywaith eu maint mewn rhai ardaloedd; roeddent eisoes ar 12 milltir y dydd mewn rhai ardaloedd, sy'n afrealistig, a bellach maent yn edrych ar ddiswyddo ac ailgyflogi ar gyfer rheolwyr.

Mae pobl angen incwm sylfaenol gweddus y byddant yn ei wario ac yn ei fuddsoddi yn yr economi, a byw bywydau iach. Gall y straen o boeni am arian fod yn llesteiriol, gan arwain at broblemau iechyd meddwl a chorfforol hefyd. Yn y grŵp trawsbleidiol ar fenywod yn ddiweddar, dan gadeiryddiaeth Siân Gwenllian, sydd ar-lein yn y fan honno, rwy'n credu, cawsom gyflwyniad yn ddiweddar ar adferiad a arweinir gan ofal, gan gyflogi pobl leol yn y gwasanaeth gofal a fydd yn gwario yn eu cymunedau lleol. Mae'n wyrddach nag adeiladu ac yn rhoi mwy o gyfleoedd i fenywod.

Y cyfan a welsom gan y Ceidwadwyr yw ras i'r gwaelod ym maes hawliau ac amodau gweithwyr, lle nad yw cyflogau wedi codi yn unol â'r economi; mae cynhyrchiant ac effeithlonrwydd wedi'u gwthio y tu hwnt i'r terfynau, lle disgwylir i bobl weithio patrymau shifft hurt nad ydynt yn gydnaws â bywyd teuluol, gan effeithio ar blant a pherthnasau'r gweithlu blinedig. Roeddwn yn edrych ar rai swyddi a gâi eu hysbysebu yn ddiweddar, i fy ngŵr mewn gwirionedd: saith diwrnod yr wythnos, roeddent yn shifftiau 12 awr, saith diwrnod yr wythnos, ac yna fe gewch wythnos i ffwrdd ac yna'n ôl ar y shifftiau 12 awr saith diwrnod yr wythnos. Sut y gallwch chi fagu plant fel hynny a chael bywyd teuluol? Mae'n hurt. Mae angen edrych ar hyn i gyd. A hefyd, mae'r newid i gredyd cynhwysol o gredydau treth gwaith a phlant yn golygu bod pobl yn waeth eu byd. Rhowch arian i bobl yn eu pocedi ac incwm sylfaenol i fyw arno—Jack; crëwch gymunedau iach a hapus ledled Cymru a thyfwch yr economi yn y ffordd honno.

16:45

Fact: poor stewardship of the economy by Welsh Labour has led to Wales having the highest business rates in the United Kingdom, the lowest weekly wages, and the lowest amount of disposable household income in the United Kingdom. The Welsh Conservatives believe that the current Welsh Government have facilitated an anti-business stance, causing poor investment and growth opportunities for two decades.

Recently, a Lloyds Bank barometer found that Welsh business confidence fell by 34 points to -5 per cent, making it the only area surveyed with a negative rating. By comparison, confidence in the south-west of England was at 8 per cent, and Scotland 17 per cent. Figures from the Office for National Statistics showed that gross disposable household income—GDHI—per head in 2019 for Wales was £17,263. That's the smallest amount compared to the rest of the United Kingdom, with the average being £21,443.

Now, while we are small in population and size, other small countries on the continent have demonstrated greater resolve in being major actors in business and industry growth. Widely recognised as a leader in the global green economy and with the seventh lowest Gini coefficient—a measure of economic inequality—Denmark serves as one economic model for which Wales could actually strive to match and compete with. Home to the Medicon Valley, Copenhagen has attracted big international companies who have used the city as a launch pad into the Nordic, German and Benelux markets. In 2017, 78.8 per cent of all 15 to 64-year-olds in Denmark were active in the labour market—the sixth highest number among all Organisation for Economic Co-operation and Development countries.

Unlike Denmark, however, Wales is rich in renewable energy development. Equally, we have a long and proud agricultural industry, such a thing that has been on the decline in Denmark for many years. Here in Wales, we need to boost the sector by delivering an agricultural support scheme that backs our active farmers and drives up food production, and put a pause on a target of 180,000 hectares of trees until such a time that this Welsh Government can assure us that rural communities are not being driven out by foreign buyers. Focusing on home-grown projects, I am sure that you will join with me in welcoming the Prime Minister—yes, the Rt Hon Boris Johnson MP—and his commitment to Wylfa over the next couple of years, and the jobs it will bring to north Wales.

As has been suggested by my colleague Natasha Asghar some time ago, Wales is in desperate need of its own tech and green industry valley, where barriers are lowered for big companies in order to invest, and attractive packages are created to launch a major banking and financial district in the capital, as well as create new services here in north Wales. Looking across the Irish sea and to our friends in the north-west of England, we see around 25 per cent of employees crossing the border between England and Wales for work. In 2019, 1.9 million people and 5.3 million tonnes of goods moved via the port of Holyhead, to and from the island of Ireland to Wales. These are opportunities we can expand and will certainly improve our local communities.

But despite this, the Welsh Government continues to dither and delay on committing to make Holyhead a free port, therefore dragging investment along the north Wales riviera from east to west. A lack of direction and a poor sense of economic development and purpose will continue to let the people of Wales down, as it has done for the past 22 years. No matter who they or you as the Welsh Government try to blame, there is no excuse whatsoever for Wales not to be a thriving, innovative hub in the United Kingdom. We have the tools to build a global capital hub and a thriving, specialised, industry-based economy. If you are struggling for ideas, there are success stories globally, and I think that you should be looking at those.

But tomorrow, our voters go to the polls to elect their candidates in the local authorities, and I would just say, compare 22 years of failed Welsh Labour Government, see it as we have done over many years in Welsh Labour-led local authorities, and I just hope that the Welsh Conservatives, who are fielding more candidates than ever before, will provide that opportunity for our voters tomorrow to come out and firmly vote Welsh Conservative. We need change in Wales, and we can start by people voting Welsh Conservative tomorrow. Diolch, Llywydd.

Ffaith: mae stiwardiaeth wael Llafur Cymru ar yr economi wedi golygu mai gan Gymru y mae'r ardrethi busnes uchaf yn y Deyrnas Unedig, y cyflogau wythnosol isaf, a'r lleiaf o incwm gwario aelwydydd yn y Deyrnas Unedig. Mae'r Ceidwadwyr Cymreig yn credu bod Llywodraeth bresennol Cymru wedi hwyluso safbwynt gwrth-fusnes, gan arwain at lefelau isel o fuddsoddiad a chyfleoedd twf ers dau ddegawd.

Yn ddiweddar, canfu baromedr Banc Lloyds fod hyder busnesau Cymru wedi gostwng 34 pwynt i -5 y cant, gan olygu mai dyma'r unig ardal o'r rhai a arolygwyd a gafodd sgôr negyddol. O'i gymharu, roedd hyder yn ne-orllewin Lloegr yn 8 y cant, a'r Alban yn 17 y cant. Dangosodd ffigurau gan y Swyddfa Ystadegau Gwladol fod incwm gwario gros aelwydydd y pen yn 2019 ar gyfer Cymru yn £17,263. Dyna'r swm lleiaf o'i gymharu â gweddill y Deyrnas Unedig, gyda'r cyfartaledd yn £21,443.

Nawr, er ein bod yn fach o ran poblogaeth a maint, mae gwledydd bach eraill ar y cyfandir wedi dangos mwy o benderfyniad i fod yn weithredol iawn ym maes twf busnes a diwydiant. Cydnabyddir yn eang fod Denmarc yn arweinydd yn yr economi werdd fyd-eang, mae'n meddu ar y seithfed cyfernod Gini isaf—mesur o anghydraddoldeb economaidd—ac mae'n fodel economaidd y gallai Cymru ymdrechu i'w efelychu a chystadlu ag ef. Mae Copenhagen yn gartref i ddyffryn Medicon, ac mae wedi denu cwmnïau rhyngwladol mawr sydd wedi defnyddio'r ddinas fel porth i farchnadoedd y gwledydd Nordig, yr Almaen a Benelux. Yn 2017, roedd 78.8 y cant o'r holl bobl ifanc 15 i 64 oed yn Nenmarc yn weithgar yn y farchnad lafur—y chweched ffigur uchaf o holl wledydd y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd.

Yn wahanol i Ddenmarc, fodd bynnag, mae Cymru'n gyfoethog o ran datblygu ynni adnewyddadwy. Yn yr un modd, mae gennym ddiwydiant amaethyddol hir a balch, rhywbeth sydd wedi bod yn dirywio yn Nenmarc ers blynyddoedd lawer. Yma yng Nghymru, mae angen inni roi hwb i'r sector drwy ddarparu cynllun cymorth amaethyddol sy'n cefnogi ein ffermwyr gweithgar ac yn cynyddu cynhyrchiant bwyd, ac yn oedi targed o 180,000 hectar o goed hyd nes y gall Llywodraeth Cymru ein sicrhau nad yw cymunedau gwledig yn cael eu gyrru allan gan brynwyr tramor. Gan ganolbwyntio ar brosiectau yn y wlad hon, rwy'n siŵr y gwnewch chi ymuno â mi i groesawu'r Prif Weinidog—ie, y Gwir Anrhydeddus Boris Johnson AS—a'i ymrwymiad i Wylfa dros yr ychydig flynyddoedd nesaf, a'r swyddi a ddaw yn ei sgil i ogledd Cymru.

Fel yr awgrymodd fy nghyd-Aelod, Natasha Asghar, beth amser yn ôl, mae gwir angen ei dyffryn diwydiant technoleg a gwyrdd ei hun ar Gymru, lle mae rhwystrau'n cael eu gostwng i gwmnïau mawr allu buddsoddi, a lle caiff pecynnau deniadol eu creu i lansio ardal fancio ac ariannol fawr yn y brifddinas, yn ogystal â chreu gwasanaethau newydd yma yng ngogledd Cymru. Wrth edrych ar draws môr Iwerddon ac at ein cyfeillion yng ngogledd-orllewin Lloegr, gwelwn tua 25 y cant o weithwyr yn croesi'r ffin rhwng Cymru a Lloegr ar gyfer gwaith. Yn 2019, symudodd 1.9 miliwn o bobl a 5.3 miliwn tunnell o nwyddau drwy borthladd Caergybi, i ac o ynys Iwerddon i Gymru. Mae'r rhain yn gyfleoedd y gallwn eu hehangu ac a fydd yn sicr yn gwella ein cymunedau lleol.

Ond er hyn, mae Llywodraeth Cymru yn parhau i oedi a llusgo'i thraed cyn ymrwymo i wneud Caergybi yn borthladd rhydd, a llusgo buddsoddiad ar hyd rifiera gogledd Cymru o'r dwyrain i'r gorllewin. Bydd diffyg cyfeiriad ac ymdeimlad o ddatblygiad a phwrpas economaidd yn parhau i wneud cam â phobl Cymru, fel y mae wedi gwneud dros y 22 mlynedd diwethaf. Ni waeth pwy y maent hwy na chithau fel Llywodraeth Cymru yn ceisio'i feio, nid oes esgus o gwbl dros beidio â bod yn hyb ffyniannus, arloesol yn y Deyrnas Unedig. Mae gennym adnoddau i adeiladu hyb cyfalaf byd-eang ac economi ffyniannus, arbenigol sy'n seiliedig ar ddiwydiant. Os ydych yn cael trafferth dod o hyd i syniadau, mae yna lwyddiannau i'w cael yn fyd-eang, a chredaf y dylech edrych ar y rheini.

Ond yfory, bydd ein pleidleiswyr yn ethol eu hymgeiswyr yn yr awdurdodau lleol, ac os caf ddweud, cymharwch 22 mlynedd o Lywodraeth Lafur aflwyddiannus yng Nghymru, gwelwch hynny fel rydym ni wedi'i wneud dros flynyddoedd lawer mewn awdurdodau lleol dan arweiniad Llafur Cymru, ac rwy'n gobeithio y bydd y Ceidwadwyr Cymreig, sydd â mwy o ymgeiswyr nag erioed o'r blaen, yn darparu'r cyfle hwnnw i'n pleidleiswyr ddod allan yfory a phleidleisio'n gadarn dros y Ceidwadwyr Cymreig. Mae arnom angen newid yng Nghymru, a gallwn ddechrau drwy i bobl bleidleisio dros y Ceidwadwyr Cymreig yfory. Diolch, Llywydd.

16:50

Time and again, we've been told that Wales is too small to be independent and that we couldn't survive economically. That's been the mantra for so long that we've come to believe it without even questioning it. But, times are changing, and people are now waking up to the idea that Wales could survive economically as an independent nation state in our own right. In fact, an independent Wales could be amongst the wealthiest nations, economically, socially, environmentally and culturally.

Across the world, we see that the happiest nations are the smallest nations. Look at the Norden countries—Iceland, Sweden, Norway, Denmark and Finland, for instance. Now, gross domestic product is a poor measuring stick, but it's what's been used to measure economies across the world for decades and, with a GDP of around £80 billion, our GDP is already bigger than that of Bulgaria, Estonia, Croatia, Lithuania, Latvia, Slovenia and many others. So, this is our low base. Imagine what we could do with economic and fiscal levers to really turn our economy around.

Naysayers tell us that we don't have enough resources for a successful economy, so let's think about that for a moment. Firstly, we have more natural resources than, say, Switzerland, one of the world's wealthiest countries. Now, think of some of the wealthiest regions in the world—the Silicon valley, Monaco, London even. What natural resources are they exploiting in those regions to become so wealthy? It's certainly not coal, it's not wind, it's not timber, it's not any commodity. The single most valuable resource that any nation or region can have to develop its economy is people. People create wealth. People drive the economy. Now, if you think that the people of Wales are too stupid to run their own economy, then say so. But I don't think that the people of Wales are stupid. I have complete faith and confidence in my family, in my friends, in my neighbours, in my compatriots. The people who live in Wales are as able as anybody else to run a successful economy.

Unlike other constituent parts of the UK who, 40 years ago, shifted to being dependent on the service sector, we still make things in Wales. Our economy is built on manufacturing and that provides a far more stable basis for a strong economy than outsourcing production to cheap labour overseas. But there is a reason why our economy has been stagnating for the last 50 years, and that's essentially because the south-east of England, and specifically London, acts like a big black hole, sucking in investment and leaving little for everybody else.

This is where Paul Davies and I will agree: a lack of investment in infrastructure. I've quoted Adam Smith before, but it's worth referencing him again. A successful economy, he says, is dependent on building and maintaining infrastructure. Infrastructure spend is a multiplier. It creates wealth, bringing in new money, but historically what we've seen is spend on infrastructure in Wales being a tiny fraction of the spend in England, and the south-east of England especially. We've just heard today the confirmation of the £18 billion Crossrail in London alone, without the equal spend here in Wales.

And this isn't only a problem between Wales and London: the Labour Welsh Government have been busy replicating that London-centric model here in Wales. You try to take your goods to market from rural north, mid or west Wales, with no freight on the train lines, with poor road infrastructure, and now Brexit decimating shipping. Yes, the UK has allocated some infrastructure spend here in Wales, but the vast majority is to do with energy projects, which will only serve to extract wealth out of Wales and not benefit our communities to the degree they should.

Finally, it's worth noting that it's London that sets the economic and fiscal policies that govern us here in Wales. Our economy is built on manufacturing, yet London gives sweetheart deals to companies—[Interruption.] Yes, Darren.

Dro ar ôl tro, dywedwyd wrthym fod Cymru'n rhy fach i fod yn annibynnol ac na allem oroesi yn economaidd. Dyna fu'r mantra ers cyhyd fel ein bod wedi dod i'w gredu heb ei gwestiynu hyd yn oed. Ond mae pethau'n newid, ac mae pobl bellach yn deffro i'r syniad y gallai Cymru oroesi yn economaidd fel cenedl-wladwriaeth annibynnol yn ein hawl ein hunain. Yn wir, gallai Cymru annibynnol fod ymhlith y cenhedloedd cyfoethocaf, yn economaidd, yn gymdeithasol, yn amgylcheddol ac yn ddiwylliannol.

Ar draws y byd, gwelwn mai'r gwledydd hapusaf yw'r gwledydd lleiaf. Edrychwch ar y gwledydd Norden—Gwlad yr Iâ, Sweden, Norwy, Denmarc a'r Ffindir, er enghraifft. Nawr, mae cynnyrch domestig gros yn ffon fesur wael, ond dyna sydd wedi'i ddefnyddio i fesur economïau ledled y byd ers degawdau, a chyda chynnyrch domestig gros o tua £80 biliwn, mae ein cynnyrch domestig gros ni eisoes yn fwy nag un Bwlgaria, Estonia, Croatia, Lithwania, Latfia, Slofenia a llawer o wledydd eraill. Felly, dyma ein sylfaen isaf. Dychmygwch yr hyn y gallem ei wneud gydag ysgogiadau economaidd ac ariannol i weddnewid ein heconomi.

Dywed gwrthwynebwyr wrthym nad oes gennym ddigon o adnoddau i fod ag economi lwyddiannus, felly gadewch inni feddwl am hynny am eiliad. Yn gyntaf, mae gennym fwy o adnoddau naturiol na'r Swistir, dyweder, un o wledydd cyfoethocaf y byd. Nawr, meddyliwch am rai o'r rhanbarthau cyfoethocaf yn y byd—dyffryn Silicon, Monaco, Llundain hyd yn oed. Pa adnoddau naturiol sydd ganddynt i fanteisio arnynt yn y rhanbarthau hynny i ddod mor gyfoethog? Yn sicr, nid glo, nid gwynt, nid pren, nid unrhyw nwydd. Yr adnodd mwyaf gwerthfawr y gall unrhyw wlad neu ranbarth ei gael i ddatblygu ei heconomi yw pobl. Pobl sy'n creu cyfoeth. Pobl sy'n gyrru'r economi. Nawr, os credwch fod pobl Cymru'n rhy dwp i redeg eu heconomi eu hunain, dywedwch hynny. Ond nid wyf i'n meddwl bod pobl Cymru yn dwp. Mae gennyf ffydd a hyder llwyr yn fy nheulu, yn fy ffrindiau, yn fy nghymdogion, yn fy nghydwladwyr. Mae'r bobl sy'n byw yng Nghymru mor alluog ag unrhyw un arall i redeg economi lwyddiannus.

Yn wahanol i rannau cyfansoddol eraill o'r DU a newidiodd, 40 mlynedd yn ôl, i fod yn ddibynnol ar y sector gwasanaethau, rydym yn dal i greu pethau yng Nghymru. Mae ein heconomi wedi'i hadeiladu ar weithgynhyrchu ac mae hynny'n darparu sylfaen lawer mwy sefydlog ar gyfer economi gref na chael llafur rhad tramor i gynhyrchu ar ein rhan. Ond mae rheswm pam y mae ein heconomi wedi aros yn ei hunfan ers 50 mlynedd, ac yn y bôn, mae wedi gwneud hynny am fod de-ddwyrain Lloegr, a Llundain yn benodol, yn gweithredu fel twll mawr du sy'n sugno buddsoddiad ac yn gadael fawr ddim ar ôl i bawb arall.

Dyma lle bydd Paul Davies a minnau'n cytuno: diffyg buddsoddiad mewn seilwaith. Rwyf wedi dyfynnu Adam Smith o'r blaen, ond mae'n werth ei ddyfynnu eto. Mae economi lwyddiannus, meddai, yn dibynnu ar adeiladu a chynnal seilwaith. Mae gwariant seilwaith yn lluosydd. Mae'n creu cyfoeth, gan ddod ag arian newydd i mewn, ond yn hanesyddol yr hyn a welsom yw bod gwariant ar seilwaith yng Nghymru yn gyfran fach iawn o'r gwariant yn Lloegr, a de-ddwyrain Lloegr yn enwedig. Rydym newydd glywed cadarnhad heddiw fod £18 biliwn yn cael ei roi i Crossrail yn Llundain yn unig, heb wariant hafal yma yng Nghymru.

Ac nid problem rhwng Cymru a Llundain yn unig yw hon: mae Llywodraeth Lafur Cymru wedi bod yn brysur yn efelychu'r model Llundain-ganolog yma yng Nghymru. Rydych yn ceisio mynd â'ch nwyddau i'r farchnad o gefn gwlad gogledd, canolbarth neu orllewin Cymru, heb gludo unrhyw nwyddau ar y rheilffyrdd, gyda seilwaith ffyrdd gwael, a Brexit bellach yn dinistrio morgludiant. Ydy, mae'r DU wedi dyrannu rhywfaint o wariant ar seilwaith yma yng Nghymru, ond mae'r mwyafrif helaeth yn ymwneud â phrosiectau ynni, a fydd ond yn mynd â chyfoeth allan o Gymru ac nad ydynt o fudd i'n cymunedau i'r graddau y dylent fod.

Yn olaf, mae'n werth nodi mai Llundain sy'n gosod y polisïau economaidd ac ariannol sy'n ein llywodraethu yma yng Nghymru. Mae ein heconomi wedi'i hadeiladu ar weithgynhyrchu, ac eto mae Llundain yn rhoi cytundebau rhwng cariadon i gwmnïau—[Torri ar draws.] Ie, Darren.

16:55

I was the shadow economy Minister when the then Deputy First Minister, who was responsible for the economy, Ieuan Wyn Jones, your former party leader, was responsible for the production of a manufacturing strategy, which he failed to produce in the five years that he was at the helm. Do you regret the former Deputy First Minister not producing a manufacturing strategy, which would be having an impact now had he pulled his finger out and done it?

Roeddwn yn Weinidog yr wrthblaid dros yr economi pan oedd y Dirprwy Brif Weinidog ar y pryd, a oedd yn gyfrifol am yr economi, Ieuan Wyn Jones, cyn-arweinydd eich plaid, yn gyfrifol am gynhyrchu strategaeth weithgynhyrchu, strategaeth y methodd ei chynhyrchu yn y pum mlynedd y bu wrth y llyw. A ydych yn gresynu na lwyddodd y cyn Ddirprwy Brif Weinidog i lunio strategaeth weithgynhyrchu, a fyddai'n cael effaith yn awr pe bai wedi tynnu ei fys allan a'i wneud?

No, I think what you'll find is that Ieuan Wyn Jones invested in the infrastructure of Wales and ensured that north, mid and south Wales were connected, meaning that we could take some goods around Wales, and linking up communities in Wales, which has been crucial for our communities. We'll continually thank Ieuan Wyn Jones for that work.

But the fiscal policies that emanate from London—things like sweetheart deals for Goldman Sachs and others in the finance sector—these deals are designed around the economic strengths of London and the south-east of England. They don't understand the economy of Wales. The Welsh economy is different to that of London. This is why independence would strengthen our economy. We would decide on our own fiscal policies based on the strengths and weaknesses of our own economy. That's why I'm calling on all of you here present to please support our amendment. Diolch yn fawr iawn.

Na, rwy'n credu mai'r hyn a welwch yw bod Ieuan Wyn Jones wedi buddsoddi yn seilwaith Cymru ac wedi sicrhau bod gogledd, canolbarth a de Cymru wedi'u cysylltu, sy'n golygu y gallem fynd â nwyddau i bob rhan o Gymru, a chysylltu cymunedau yng Nghymru, sydd wedi bod yn hanfodol i'n cymunedau. Byddwn yn barhaol ddiolchgar i Ieuan Wyn Jones am y gwaith hwnnw.

Ond mae'r polisïau cyllidol sy'n deillio o Lundain—pethau fel cytundebau rhwng cariadon i Goldman Sachs ac eraill yn y sector ariannol—mae'r cytundebau hyn wedi'u llunio ar sail cryfderau economaidd Llundain a de-ddwyrain Lloegr. Nid ydynt yn deall economi Cymru. Mae economi Cymru yn wahanol i economi Llundain. Dyna pam y byddai annibyniaeth yn cryfhau ein heconomi. Byddem yn penderfynu ar ein polisïau cyllidol ein hunain yn seiliedig ar gryfderau a gwendidau ein heconomi ein hunain. Dyna pam fy mod yn galw ar bob un ohonoch yma sy'n bresennol i gefnogi ein gwelliant. Diolch yn fawr iawn.

As outlined by Paul Davies, who of course opened today's debate—a really important debate about the stewardship of the Welsh economy—we are seeing the poor stewardship of our economy by the Labour Party in Government here in Wales, with the highest business rates in the United Kingdom, the lowest weekly wages, and the lowest amount of disposable household income in the UK. These statistics are truly shocking.

So, in my contribution today, Llywydd, I'd like to focus on just three brief areas that I will outline where I see the Labour Government here failing the Welsh economy.

The first one is particular to my region of North Wales and how the Government's neglect for my region has led to a north-south divide. Whatever economic statistics we could look at, the north Wales economy continues to lag behind the rest of Wales. One such example is around GVA. Cardiff has about double the GVA per head of some of the areas in north Wales. When it comes to transport, the Welsh Government's metro project is another prime example where we're seeing a lack of investment, earmarked investment, into north Wales. Mabon ap Gwynfor—oh, he just disappeared—mentioned the importance of infrastructure and the difference that that can make to the economy, and we're not seeing that investment in north Wales at the rate that we should do. It's £750 million that's earmarked for the metro in south Wales, and it's £50 million for north Wales. 

Another area where we see a north-south divide and a real missed opportunity, in my view—you may shake your head, Minister, but it's a real missed opportunity—is around investment in sport. The economy around sport and the potential around sport is huge. We're currently seeing one professional sports team flourishing in north Wales, which is great to see, but that's nothing near some of the investment we see in south Wales, with the national sporting events predominantly held in the south. There's a great opportunity for Welsh Government to promote sport in north Wales and promote that part of the economy. 

The second area that I believe needs continuous attention is the importance of tourism to the Welsh economy. I'm grateful to the Minister for looking to attend the cross-party group on tourism later this month, and I did contribute to the debate last week, outlining how crucial it is to the Welsh economy, with so many people enjoying our attractions, spending their money—all of this supporting around 140,000 jobs. Minister, I think you'll probably hear from attendees at the cross-party group next week the challenge they had through the pandemic. And yes, they're grateful for the support they received through that time, but also looking to the future, to the support that they want and a celebration of them as a sector and the work that they do in this country. What they don't want is more taxation; what they don't want are more restrictions around them in terms of making the most of their businesses and employing more people here in Wales. 

The third area, the final area that I just want to touch on briefly, Llywydd, has already been mentioned, this anti-business stance, causing some businesses to struggle in Wales, and it's having a detrimental effect on our economy. It's already been mentioned, an example of this, around business rates. What we must see are business rates being reduced, not business rates in Wales that are the highest in the United Kingdom. This is surely contributing to the fact that Welsh shops—

Fel yr amlinellodd Paul Davies, a agorodd y ddadl heddiw wrth gwrs—dadl wirioneddol bwysig ar stiwardiaeth ar economi Cymru—rydym yn gweld stiwardiaeth wael ar economi gan y Blaid Lafur sydd mewn grym yma yng Nghymru, gyda'r ardrethi busnes uchaf yn y Deyrnas Unedig, y cyflogau wythnosol isaf, a'r swm isaf o incwm gwario aelwydydd yn y DU. Mae'r ystadegau hyn yn wirioneddol frawychus.

Felly, yn fy nghyfraniad heddiw, Lywydd, hoffwn ganolbwyntio ar dri maes byr y carwn eu hamlinellu lle gwelaf y Llywodraeth Lafur yma yn gwneud cam ag economi Cymru.

Mae'r maes cyntaf yn benodol i fy rhanbarth yng Ngogledd Cymru ac mae'r modd y mae'r Llywodraeth wedi esgeuluso fy rhanbarth wedi arwain at raniad rhwng y gogledd a'r de. Pa ystadegau economaidd bynnag y gallem edrych arnynt, mae economi'r gogledd yn parhau i fod ar ei hôl hi o'i chymharu â gweddill Cymru. Mae un enghraifft yn ymwneud â gwerth ychwanegol gros. Mae gan Gaerdydd tua dwbl gwerth ychwanegol gros y pen rhai o'r ardaloedd yng ngogledd Cymru. Ar drafnidiaeth, mae prosiect metro Llywodraeth Cymru yn enghraifft wych arall lle'r ydym yn gweld diffyg buddsoddiad, buddsoddiad wedi'i glustnodi, yng ngogledd Cymru. Soniodd Mabon ap Gwynfor—o, mae newydd ddiflannu—am bwysigrwydd seilwaith a'r gwahaniaeth y gall hynny ei wneud i'r economi, ac nid ydym yn gweld y buddsoddiad hwnnw yng ngogledd Cymru ar y raddfa y dylem. Mae £750 miliwn wedi'i glustnodi ar gyfer y metro yn ne Cymru, a £50 miliwn ar gyfer y gogledd. 

Maes arall lle gwelwn raniad rhwng y gogledd a'r de a chyfle mawr a gollwyd, yn fy marn i—efallai eich bod yn ysgwyd eich pen, Weinidog, ond mae'n gyfle mawr a gollwyd—yw buddsoddiad mewn chwaraeon. Mae'r economi sy'n ymwneud â chwaraeon a photensial chwaraeon yn enfawr. Ar hyn o bryd rydym yn gweld un tîm chwaraeon proffesiynol yn ffynnu yng ngogledd Cymru, sy'n wych i'w weld, ond nid yw hynny'n agos at beth o'r buddsoddiad a welwn yn ne Cymru, gyda'r digwyddiadau chwaraeon cenedlaethol yn cael eu cynnal yn bennaf yn y de. Mae cyfle gwych i Lywodraeth Cymru hyrwyddo chwaraeon yn y gogledd a hyrwyddo'r rhan honno o'r economi. 

Yr ail faes y credaf fod angen rhoi sylw parhaus iddo yw pwysigrwydd twristiaeth i economi Cymru. Rwy'n ddiolchgar i'r Gweinidog am fwriadu mynychu'r grŵp trawsbleidiol ar dwristiaeth yn ddiweddarach y mis hwn, a chyfrannais at y ddadl yr wythnos diwethaf, a amlinellai pa mor hanfodol yw twristiaeth i economi Cymru, gyda chymaint o bobl yn mwynhau ein hatyniadau, yn gwario eu harian—mae hyn i gyd yn cynnal tua 140,000 o swyddi. Weinidog, mae'n debyg y byddwch yn clywed gan y rhai a fydd yn bresennol yn y grŵp trawsbleidiol yr wythnos nesaf am yr her a wynebwyd ganddynt drwy'r pandemig. Ac maent yn ddiolchgar am y gefnogaeth a gawsant drwy'r adeg honno, ond maent hefyd yn edrych tua'r dyfodol, ar y gefnogaeth y maent am ei chael, a'u dathlu fel sector a'r gwaith a wnânt yn y wlad hon. Nid ydynt eisiau mwy o drethiant; nid ydynt eisiau mwy o gyfyngiadau rhag gallu gwneud y gorau o'u busnesau a chyflogi mwy o bobl yma yng Nghymru. 

Mae'r trydydd maes, y maes olaf yr hoffwn gyfeirio ato'n fyr, Lywydd, wedi'i grybwyll eisoes, sef y safbwynt gwrth-fusnes sy'n peri i rai busnesau ei chael hi'n anodd yng Nghymru, ac mae'n cael effaith andwyol ar ein heconomi. Mae eisoes wedi'i grybwyll, enghraifft o hyn, yn ymwneud ag ardrethi busnes. Yr hyn y mae'n rhaid inni ei weld yw ardrethi busnes yn gostwng, nid ardrethi busnes yng Nghymru sy'n uwch nag unman arall yn y Deyrnas Unedig. Mae hyn yn sicr yn cyfrannu at y ffaith bod siopau Cymru—

17:00

Thank you. Would you acknowledge that the rise in national insurance contributions is going to hit the poorest people, pro rata, the most, and that this is taxation by stealth?

Diolch. A fyddech chi'n cydnabod bod y cynnydd mewn cyfraniadau yswiriant gwladol yn mynd i daro'r bobl dlotaf, pro rata, yn fwy na neb arall, a'i bod yn dreth lechwraidd?

As the Member will be aware, there is a need to make sure our public services are properly supported. And when it comes to businesses, employing businesses are creating jobs, which is a fundamental part of our economy; these business rates, we hear from businesses across Wales, are hitting them the hardest. And an example of this is that, in Wales, we see the worst footfall in the United Kingdom for those shops and those businesses. Surely these business rates are not helping one bit. 

In closing, Llywydd, it's clear that the Welsh Labour Government continues to fail this Welsh economy and the people of Wales, with the lowest weekly wages and the lowest amount of disposable household income. Now is the time to deliver more jobs, hope and security for everybody in Wales. It's time to rebuild and rebalance the Welsh economy and level up the whole of Wales with new technology and new investment. In light of this, I call on Members to support the Welsh Conservatives' motion and reject the amendments in front of us. Diolch yn fawr iawn.

Fel y gŵyr yr Aelod, mae angen sicrhau bod ein gwasanaethau cyhoeddus yn cael eu cefnogi'n briodol. Ac o ran busnesau, mae busnesau sy'n cyflogi yn creu swyddi, sy'n rhan sylfaenol o'n heconomi; mae'r ardrethi busnes hyn, y clywn amdanynt gan fusnesau ledled Cymru, yn eu taro hwy galetaf. Ac enghraifft o hyn yw ein bod, yng Nghymru, yn gweld y nifer leiaf o ymwelwyr yn y Deyrnas Unedig â'r siopau hynny a'r busnesau hynny. Nid yw'r ardrethi busnes hyn yn helpu o gwbl. 

Wrth gloi, Lywydd, mae'n amlwg fod Llywodraeth Lafur Cymru yn parhau i wneud cam ag economi Cymru a phobl Cymru, gyda'r cyflogau wythnosol isaf a'r swm isaf o incwm gwario aelwydydd. Mae'n bryd darparu mwy o swyddi, gobaith a sicrwydd i bawb yng Nghymru. Mae'n bryd ailadeiladu ac ailgydbwyso economi Cymru a chodi'r gwastad yng Nghymru gyfan gyda thechnoleg newydd a buddsoddiad newydd. Yng ngoleuni hyn, galwaf ar yr Aelodau i gefnogi cynnig y Ceidwadwyr Cymreig a gwrthod y gwelliannau o'n blaenau. Diolch yn fawr iawn.

The Welsh economy has not performed well either before or after devolution. When the Assembly opened in 1999, online retail was in its infancy, it was eight years before the first iPhone, five years before YouTube came online, computer games generated a fraction of the income of today, and the Sega Dreamcast, the world's first internet-ready console, was a year away from being launched. Jobs such as the influencer, professional computer games player and Uber driver did not exist. Since then, employment has become less secure and reliable. In 1999, the Welsh Government continued the Welsh Development Agency policy of enticing mainly far eastern and American investors with grants, offering high skills and relatively low wages compared to other advanced industrial nations, and access to European Union markets. Not all attempts to attract foreign direct investment were successful—and I know this was before devolution, but the principle is the same—with LG being the classic example. In spite of a grant of £200 million, around £30,000 per job, the expected employment did not materialise.

The reason any economy is not successful is the same—not enough skilled and high-paid jobs, too reliant on low-paid seasonal jobs and on primary production, not on adding value. Having listened to the Conservatives on the economy for 11 years, their strategy can best be summed up as agricultural produce, tourism and seeking inward investment to bring branch factories. If someone could tell me of a successful economy based on that strategy, I will happily take an intervention. Again, I will say: if you need to give companies a substantial financial incentive to bring a branch factory here, they don't want to come. Successful places such as Palo Alto, Cambridgeshire and Mannheim do not have to bribe companies to come; they provide the educated workforce, the infrastructure and the opportunities for inward investment and start-ups. Again, what we need in Wales is fewer LG-type investments and more Admiral Insurance. Plaid Cymru's policy of independence would reduce the Welsh economy and Welsh Government spend by a third. The economies of recently independent countries such as South Sudan, North Macedonia and Bosnia are doing less well than the countries they split from.

Successful places need to be able to attract and then retain businesses, and this must be based on understanding their requirements. An analysis of successful and less successful places suggest the following four factors as the key to economic success: a culture of enterprise and innovation, where places adapt quickly to new opportunities and everyone can share in the possibility and reward of business success, this includes embracing the opportunities presented by the revolution in life science, information and communication technology, artificial intelligence, and one of the fastest-growing areas, which is computer games; access to investment, including venture capital, essential for businesses to start up, grow and deliver jobs and opportunities for all; people equipped with the skills that employers need, as well as with motivation and opportunities to work; a culture of lifelong learning, enabling people to fulfil their potential and maximise employment opportunities, enabling a flexible response to changing opportunities and encouraging companies to come to and remain in our towns and cities; an efficient and reliable transport system, enabling efficient delivery of raw materials to industry and of goods to market—and when I say transport, I mean the internet as part of the transport, because if you're an online company, the internet is what you transport information from, and that's what you send your computer games and your music down; and providing access to jobs, making towns and cities better places to live in, and help tackle social exclusion.

Economic and transport planning needs to be based on the Welsh regions. We need to build on the strengths of the universities to see them as economic drivers. Too many students, including many brought up in the area, move away on graduating and often never return. We need science parks attached to universities so that we can use them as innovation hubs, and to specialise in key economic sectors such as—again, as I've said—life sciences, artificial intelligence and ICT. We also need an entrepreneurship and innovation centre that can provide a founder and incubator platform for students, young entrepreneurs and investors. I know this because it works in Mannheim. We need access to capital, not just at the start-up stage, but at the two important growth stages of small to medium-sized and then medium to large. Too many firms on the move from medium to large end up being bought by bigger companies from other places in either Britain or Europe, and the economic benefits then disappear. Work in universities and further education will need to look at upskilling our population; education should not end at 16, 18 or 21.

Finally, it's not a secret formula—we just need Welsh politicians of all colours to adopt it as a means of going forward. To Janet Finch-Saunders on Denmark, a country I've studied in some detail, Denmark has a major industry called Lego, which I think you've probably all heard of, but perhaps the key compared to us is you've heard of Castello cheese, you've heard of Arla, you've heard of Lurpak. They turn their primary agricultural production into secondary goods where they make the profit. We need to do the same.

Nid yw economi Cymru wedi perfformio'n dda cyn nac ar ôl datganoli. Pan agorodd y Cynulliad ym 1999, roedd hi'n ddyddiau cynnar ar fanwerthu ar-lein, byddai'n wyth mlynedd cyn yr iPhone cyntaf, yn bum mlynedd cyn i YouTube ddod ar-lein, nid oedd gemau cyfrifiadurol ond yn cynhyrchu cyfran fach iawn o'r incwm y mae'n ei gynhyrchu heddiw, a byddai'n flwyddyn eto cyn lansio'r Sega Dreamcast, consol cyntaf y byd ar gyfer y rhyngrwyd. Nid oedd swyddi fel dylanwadwyr, chwaraewyr gemau cyfrifiadurol proffesiynol a gyrwyr Uber yn bodoli. Ers hynny, mae cyflogaeth wedi dod yn llai sicr a dibynadwy. Ym 1999, parhaodd Llywodraeth Cymru â pholisi Awdurdod Datblygu Cymru o ddefnyddio grantiau i ddenu buddsoddwyr o'r dwyrain ac America yn bennaf, gan gynnig swyddi medrus a chyflogau cymharol isel o gymharu â gwledydd diwydiannol datblygedig eraill, a mynediad at farchnadoedd yr Undeb Ewropeaidd. Nid oedd pob ymgais i ddenu buddsoddiad uniongyrchol o dramor yn llwyddiannus—a gwn fod hyn cyn datganoli, ond yr un yw'r egwyddor—gydag LG yn enghraifft glasurol. Er gwaethaf grant o £200 miliwn, tua £30,000 am bob swydd, ni ddaeth y swyddi disgwyliedig i fodolaeth.

Mae'r rheswm nad yw unrhyw economi'n llwyddiannus yr un fath—dim digon o swyddi medrus a chyflogau uchel, yn rhy ddibynnol ar swyddi tymhorol ar gyflogau isel ac ar gynhyrchu sylfaenol, nid ar ychwanegu gwerth. Ar ôl gwrando ar y Ceidwadwyr ar yr economi am 11 mlynedd, y ffordd orau o grynhoi eu strategaeth yw cynnyrch amaethyddol, twristiaeth a dod o hyd i fewnfuddsoddiad i ddenu ffatrïoedd cangen i mewn. Rwy'n hapus i dderbyn ymyriad os gall rhywun ddweud wrthyf am economi lwyddiannus yn seiliedig ar y strategaeth honno. Unwaith eto, rwy'n dweud hyn: os oes angen ichi roi cymhelliant ariannol sylweddol i gwmnïau ddod â ffatri gangen yma, ni fyddant am ddod. Nid oes rhaid i leoedd llwyddiannus fel Palo Alto, swydd Gaergrawnt a Mannheim wobrwyo cwmnïau i'w denu; maent yn darparu'r gweithlu addysgedig, y seilwaith a'r cyfleoedd ar gyfer mewnfuddsoddi a busnesau newydd. Unwaith eto, yr hyn sydd ei angen arnom yng Nghymru yw llai o fuddsoddiadau tebyg i un LG a mwy o Admiral Insurance. Byddai polisi annibyniaeth Plaid Cymru yn arwain at dorri traean oddi ar economi Cymru a gwariant Llywodraeth Cymru. Mae economïau gwledydd sydd wedi dod yn annibynnol yn ddiweddar fel De Sudan, Gogledd Macedonia a Bosnia yn gwneud yn waeth na'r gwledydd y maent yn torri'n rhydd oddi wrthynt.

Mae angen i leoedd llwyddiannus allu denu busnesau a'u cadw wedyn, a rhaid i hyn fod yn seiliedig ar ddeall eu gofynion. Mae dadansoddiad o leoedd llwyddiannus a llai llwyddiannus yn awgrymu mai'r pedwar ffactor canlynol yw'r allwedd i lwyddiant economaidd: diwylliant o fentergarwch ac arloesedd, lle mae lleoedd yn addasu'n gyflym i gyfleoedd newydd a lle gall pawb rannu yn y posibilrwydd o lwyddiant busnes a'i wobrwyo, ac mae hyn yn cynnwys croesawu'r cyfleoedd a gyflwynir gan y chwyldro mewn gwyddor bywyd, technoleg gwybodaeth a chyfathrebu, deallusrwydd artiffisial, ac un o'r meysydd sy'n tyfu gyflymaf, sef gemau cyfrifiadurol; mynediad at fuddsoddiad, gan gynnwys cyfalaf menter, sy'n hanfodol i fusnesau allu dechrau, tyfu a darparu swyddi a chyfleoedd i bawb; pobl sydd â'r sgiliau sydd eu hangen ar gyflogwyr, yn ogystal â chymhelliant a chyfleoedd i weithio; diwylliant o ddysgu gydol oes, gan alluogi pobl i gyflawni eu potensial a manteisio i'r eithaf ar gyfleoedd cyflogaeth, a galluogi ymateb hyblyg i gyfleoedd sy'n newid ac annog cwmnïau i ddod i'n trefi a'n dinasoedd ac i aros ynddynt; system drafnidiaeth effeithlon a dibynadwy, sy'n ei gwneud hi'n bosibl darparu deunyddiau crai yn effeithlon i ddiwydiant a nwyddau i'r farchnad—a phan ddywedaf drafnidiaeth, rwy'n golygu'r rhyngrwyd fel rhan o'r drafnidiaeth, oherwydd os ydych yn gwmni ar-lein, y rhyngrwyd yw'r hyn y byddwch yn cludo gwybodaeth ohono, a dyna'r hyn y byddwch yn anfon eich gemau cyfrifiadurol a'ch cerddoriaeth ar hyd-ddo; a darparu mynediad at swyddi, gwneud trefi a dinasoedd yn lleoedd gwell i fyw ynddynt, a helpu i fynd i'r afael ag allgáu cymdeithasol.

Mae angen i gynllunio'r economi a thrafnidiaeth fod yn seiliedig ar ranbarthau Cymru. Mae angen inni adeiladu ar gryfderau'r prifysgolion i'w gweld fel sbardunau economaidd. Mae gormod o fyfyrwyr, gan gynnwys llawer a fagwyd yn yr ardal, yn symud i ffwrdd ar ôl graddio ac yn aml, ni fyddant yn dychwelyd. Mae arnom angen parciau gwyddoniaeth yn gysylltiedig â phrifysgolion er mwyn inni allu eu defnyddio fel hybiau arloesi, ac arbenigo mewn sectorau economaidd allweddol megis—unwaith eto, fel y dywedais—gwyddorau bywyd, deallusrwydd artiffisial a TGCh. Hefyd, mae arnom angen canolfan entrepreneuriaeth ac arloesi a all ddarparu llwyfan sefydlu a deor i fyfyrwyr, entrepreneuriaid ifanc a buddsoddwyr. Rwy'n gwybod hyn am ei fod yn gweithio yn Mannheim. Mae arnom angen mynediad at gyfalaf, nid yn unig ar y cam cychwyn, ond ar y ddau gam twf pwysig o fach i ganolig eu maint ac yna o ganolig i fawr eu maint. Mae gormod o gwmnïau sy'n symud o fod yn ganolig i fawr eu maint yn cael eu prynu gan gwmnïau mwy o leoedd eraill naill ai ym Mhrydain neu Ewrop, ac yna bydd y manteision economaidd yn diflannu. Bydd angen i waith mewn prifysgolion ac addysg bellach edrych ar uwchsgilio ein poblogaeth; ni ddylai addysg ddod i ben yn 16, 18 neu 21 oed.

Yn olaf, nid yw'n fformiwla gyfrinachol—mae arnom angen i wleidyddion Cymreig o bob lliw ei mabwysiadu fel ffordd o symud ymlaen. Hoffwn ddweud wrth Janet Finch-Saunders am Ddenmarc, gwlad yr wyf wedi'i hastudio'n eithaf manwl, mae gan Ddenmarc ddiwydiant mawr o'r enw Lego, y credaf eich bod i gyd wedi clywed amdano, mae'n debyg, ond efallai mai'r allwedd o gymharu â ni yw eich bod wedi clywed am gaws Castello, rydych wedi clywed am Arla, rydych wedi clywed am Lurpak. Maent yn troi eu prif gynnyrch amaethyddol yn nwyddau eilaidd lle maent yn gwneud yr elw. Mae angen i ni wneud yr un peth.

17:05

Y Gweinidog yn awr i gyfrannu at y ddadl. Vaughan Gething. 

The Minister now to contribute to the debate. Vaughan Gething. 

Thank you to Members for their contributions. I'm sorry I won't be able to respond in detail to each one of you and the points made. I should, though, at the start just make clear that the Welsh Government, to the surprise of no-one, opposes the motion. And on the amendment, whilst I agree with much of what Cefin Campbell had to say, we simply don't agree on independence being the answer. I want, and the Welsh Government wants, a reformed union that works for Wales and respects devolution. Since the beginning of devolution, we have more than halved the gap in employment rates between Wales and the rest of the UK. That is a historic move of great importance for both economic and non-economic outcomes, including health and well-being.

Diolch i'r Aelodau am eu cyfraniadau. Mae'n ddrwg gennyf na fyddaf yn gallu ymateb yn fanwl i bob un ohonoch a'r pwyntiau a wnaed. Fodd bynnag, ar y dechrau, dylwn egluro bod Llywodraeth Cymru, er syndod i neb, yn gwrthwynebu'r cynnig. Ac ar y gwelliant, er fy mod yn cytuno â llawer o'r hyn a oedd gan Cefin Campbell i'w ddweud, nid ydym yn cytuno mai annibyniaeth yw'r ateb. Mae arnaf eisiau, ac mae Llywodraeth Cymru eisiau, undeb diwygiedig sy'n gweithio i Gymru ac sy'n parchu datganoli. Ers dechrau datganoli, rydym wedi mwy na haneru'r bwlch yn y cyfraddau cyflogaeth rhwng Cymru a gweddill y DU. Mae hwnnw'n gam hanesyddol sy'n bwysig iawn i ganlyniadau economaidd ac aneconomaidd, gan gynnwys iechyd a llesiant.

In terms of unemployment, the latest figures show that the unemployment rate in Wales was at 3 per cent, compared to a UK rate of 3.8 per cent. Over the last decade, we have helped more than 19,000 young people access good quality work through Jobs Growth Wales. More generally, Wales has the second-fastest growth of any UK country or region over the period between the recession in 2008 and the most recently available data. Wales was only outperformed, and only narrowly, by London.

As the Resolution Foundation reported prior to the pandemic, the proportion of low-paid employees in Wales has been falling. On hourly pay, which we've heard much about, median hourly pay in Wales is now higher than north-east England, the east midlands and Yorkshire and the Humber. That was not the case at the start of devolution.

In February this year, the National Institute of Economic and Social Research suggested that parts of Wales, along with London and Northern Ireland, appear to have had a stronger recovery from the pandemic than other parts of the UK. I'm proud of what we did during the pandemic, in successfully supporting Welsh businesses with more than £2.6 billion, protecting over 160,000 Welsh jobs, which might otherwise have been lost, and going above and beyond the Barnett consequentials that we received from the UK Government.

But we now face a cost-of-living crisis, where the UK Government has refused to properly support the people of Wales. Despite widespread calls before his spring statement, the Chancellor announced an increase of just £27 million—in real terms, a cut, with inflationary increases—to the Welsh Government budget. And in a clear message for families and businesses struggling to get by, the Chancellor has even said that it would be silly to give more support on energy bills to families and businesses. That is the Tory approach.

In comparison, the Welsh Government has already announced £380 million in support for families, to help with their rising household bills. I remain extremely concerned about the challenges faced by our least well-off communities here in Wales. They will not be resolved by George Eustice's solution of going to own-brand products that, in themselves, in some supermarkets, have risen faster than the rate of inflation. It really does show how out of touch the Tories are.

The cost-of-living crisis is hitting our businesses too. That's why we continue to call on the UK Government to introduce a windfall tax on the excess profits being enjoyed by gas and oil producers. As the head of BP has said, a windfall tax would not stop them from undertaking any of the investment choices that they are already committed to. We need to end our reliance on fossil fuels and move to a quicker transition to renewable energy and better energy efficiency, with a just transition. That will have a significant impact on reducing energy costs for us and, indeed, across the world.

I should also remind Members that the impact of the UK Government's trade and continuity agreement with the EU is predicted to hurt the UK economy by double the impact of the pandemic. Businesses are already struggling to trade with EU countries and are facing significant increased costs and staff shortages. And, as we've heard several times over recent days, the latest research shows that Brexit has added 6 per cent to Britain's food bills.

That leads me to the shared prosperity fund, the UK Government's answer to all of our woes, and the much-proclaimed replacement for any previous EU funding. I remind Members that it is plain and undeniable that the UK Government has failed to honour its manifesto pledge to fully replace EU funding. As a direct result, Wales will be more than £1 billion worse off. No Member of this Senedd, from any party, should welcome or try to deny that betrayal.

Economic development is a devolved competence. Regional funding has been managed by Welsh Governments and has been scrutinised by this Senedd for more than 20 years. The UK Government approach continues to disrespect our devolution settlement. Devolution, of course, has been endorsed by two referenda and multiple elections. Despite that, the UK Government continues to use the internal market Act to wrestle funding and decision making away from the Welsh Government and the Senedd.

On innovation funding, which is mentioned several times, of course, there is a funding shortfall from the shared prosperity funding outcomes, and that will hurt, not help, our shared ambition to invest more in research, development and innovation. I am intensely aware of the enormous stress and pressure that the uncertainty and the funding shortfall places on current beneficiaries who use that EU funding: the people and the businesses who are helping to improve the Welsh economy with it.

Unlike the UK Government, the Welsh Government's stronger, fairer and greener economy will be grounded in our values of progressive change, co-operation, not competition and not dividing against each other. So, we will go forward with our partners, in the public sector, in business and in trade unions. We will build on our economic infrastructure for long-term and sustainable home-grown and rewarding jobs. That includes tackling the climate emergency, as part of the just transition to net zero, with our overarching ambition encapsulated in an £8.1 billion infrastructure investment strategy. In particular, we want greener forms of transport to be provided to more people, providing more choice in how we will be able to get around, as well as laying foundations for investment in renewable energy.

We're on a £5 billion journey to transform rail services over the next 15 years, and Transport for Wales inherited a challenging legacy, but new rolling stock is now being introduced across Wales, with fare reductions to the rail network putting money back into the pockets of people across Wales.

We have set up, here in Wales, the first ever development bank, with more than £1 billion of funding to support the wider Welsh economy. We have and we will continue to invest in advanced modern manufacturing. And against a really difficult financial backdrop, including that loss of £1 billion of former EU funds, our new plan for employability and skills provides a strong offer for employability and skills to invest in our people.

The future that the people of Wales want will not be found in small amounts of money being thinly spread on a range of unconnected projects and decided by UK Ministers. It will be found in this Welsh Government's social partnership approach, bringing people together to promote fair work and better jobs, to work in partnership with local government, businesses and trade unions. Our 'team Wales' approach will deliver for Wales, and I look forward to playing my part in helping to make a greener, fairer and more prosperous Wales.

Ar ddiweithdra, mae'r ffigurau diweddaraf yn dangos bod y gyfradd ddiweithdra yng Nghymru yn 3 y cant, o'i gymharu â chyfradd y DU o 3.8 y cant. Dros y degawd diwethaf, rydym wedi helpu dros 19,000 o bobl ifanc i gael gwaith o ansawdd da drwy Twf Swyddi Cymru. Yn fwy cyffredinol, Cymru sydd â'r twf ail gyflymaf yn unrhyw un o wledydd neu ranbarthau'r DU dros y cyfnod rhwng y dirwasgiad yn 2008 a'r data diweddaraf sydd ar gael. Dim ond Llundain a wnaeth yn well na Chymru, a hynny o drwch blewyn yn unig.

Fel yr adroddodd Sefydliad Resolution cyn y pandemig, mae cyfran y gweithwyr sydd ar gyflogau isel yng Nghymru wedi bod yn gostwng. Ar gyflog yr awr, y clywsom lawer amdano, mae'r cyflog canolrifol yr awr yng Nghymru bellach yn uwch na gogledd-ddwyrain Lloegr, dwyrain canolbarth Lloegr a Swydd Efrog a Humber. Nid oedd hynny'n wir ar ddechrau datganoli.

Ym mis Chwefror eleni, awgrymodd y Sefydliad Cenedlaethol dros Ymchwil Economaidd a Chymdeithasol ei bod yn ymddangos bod rhannau o Gymru, ynghyd â Llundain a Gogledd Iwerddon, wedi cael adferiad cryfach o'r pandemig na rhannau eraill o'r DU. Rwy'n falch o'r hyn a wnaethom yn ystod y pandemig, drwy gefnogi busnesau Cymru yn llwyddiannus gyda mwy na £2.6 biliwn, gan ddiogelu dros 160,000 o swyddi yng Nghymru, a allai fod wedi'u colli fel arall, a mynd y tu hwnt i'r symiau canlyniadol Barnett a gawsom gan Lywodraeth y DU.

Ond rydym bellach yn wynebu argyfwng costau byw, lle mae Llywodraeth y DU wedi gwrthod cefnogi pobl Cymru yn iawn. Er gwaethaf galwadau eang cyn ei ddatganiad yn y gwanwyn, cyhoeddodd y Canghellor gynnydd o ddim ond £27 miliwn—toriad mewn termau real, gyda chynnydd chwyddiant—i gyllideb Llywodraeth Cymru. Ac mewn neges glir i deuluoedd a busnesau sy'n ei chael hi'n anodd ymdopi, mae'r Canghellor hyd yn oed wedi dweud y byddai'n wirion rhoi mwy o gefnogaeth ar gyfer biliau ynni i deuluoedd a busnesau. Dyna yw ymagwedd y Torïaid.

Mewn cymhariaeth, mae Llywodraeth Cymru eisoes wedi cyhoeddi £380 miliwn o gymorth i deuluoedd, i helpu gyda'u biliau cartref cynyddol. Rwy'n dal i bryderu'n fawr am yr heriau sy'n wynebu ein cymunedau lleiaf cefnog yma yng Nghymru. Ni chânt eu datrys gan ateb George Eustice, sef troi at gynhyrchion brand y siop sydd eu hunain, mewn rhai archfarchnadoedd, wedi codi'n gyflymach na chyfradd chwyddiant. Mae'n dangos o ddifrif pa mor bell ohoni yw'r Torïaid.

Mae'r argyfwng costau byw yn taro ein busnesau hefyd. Dyna pam ein bod yn dal i alw ar Lywodraeth y DU i gyflwyno treth ffawdelw ar yr elw gormodol y mae cynhyrchwyr nwy ac olew yn ei fwynhau. Fel y dywedodd pennaeth BP, ni fyddai treth ffawdelw yn eu hatal rhag gwneud unrhyw un o'r dewisiadau buddsoddi y maent eisoes wedi ymrwymo iddynt. Mae angen inni roi diwedd ar ein dibyniaeth ar danwydd ffosil a newid yn gyflymach i ynni adnewyddadwy a gwell effeithlonrwydd ynni, gyda phontio teg. Bydd hynny'n effeithio'n sylweddol ar leihau costau ynni i ni, ac ar draws y byd yn wir.

Dylwn atgoffa'r Aelodau hefyd y rhagwelir y bydd effaith cytundeb masnach a pharhad Llywodraeth y DU â'r UE yn brifo economi'r DU hyd at ddwbl effaith y pandemig. Mae busnesau eisoes yn ei chael hi'n anodd masnachu gyda gwledydd yr UE ac yn wynebu costau sylweddol uwch a phrinder staff. Ac fel y clywsom sawl gwaith dros y dyddiau diwethaf, mae'r ymchwil diweddaraf yn dangos bod Brexit wedi ychwanegu 6 y cant at filiau bwyd Prydain.

Mae hynny'n fy arwain at y gronfa ffyniant gyffredin, ateb Llywodraeth y DU i bob gwae, a'r arian y mae llawer o sôn amdano yn lle unrhyw gyllid blaenorol gan yr UE. Hoffwn atgoffa'r Aelodau ei bod yn amlwg ac yn annerbyniol fod Llywodraeth y DU wedi methu cyflawni addewid ei maniffesto i ddarparu arian yn lle cyllid yr UE yn llawn. O ganlyniad uniongyrchol i hynny, bydd Cymru dros £1 biliwn yn waeth ei byd. Ni ddylai unrhyw Aelod o'r Senedd hon, o unrhyw blaid, groesawu na cheisio gwadu'r brad hwnnw.

Mae datblygu economaidd yn gymhwysedd datganoledig. Cafodd cyllid rhanbarthol ei reoli gan Lywodraeth Cymru a bu'n destun craffu gan y Senedd hon ers dros 20 mlynedd. Mae dull Llywodraeth y DU o weithredu yn parhau i amharchu ein setliad datganoli. Mae datganoli, wrth gwrs, wedi'i gymeradwyo gan ddau refferendwm a sawl etholiad. Er hynny, mae Llywodraeth y DU yn parhau i ddefnyddio'r Ddeddf marchnad fewnol i fynd â chyllid a'r hawl i benderfynu o ddwylo Llywodraeth a Senedd Cymru.

Ar gyllid arloesi, y soniwyd amdano droeon, wrth gwrs, ceir diffyg ariannol yn deillio o'r gronfa ffyniant gyffredin, a bydd hynny'n brifo, nid yn helpu, ein huchelgais cyffredin i fuddsoddi mwy mewn ymchwil, datblygu ac arloesi. Rwy'n ymwybodol iawn o'r straen a'r pwysau aruthrol y mae'r ansicrwydd a'r diffyg ariannol yn eu rhoi ar fuddiolwyr presennol sy'n defnyddio'r cyllid hwnnw o'r UE: y bobl a'r busnesau sy'n ei ddefnyddio i helpu i wella economi Cymru.

Yn wahanol i Lywodraeth y DU, bydd economi gryfach, tecach a gwyrddach Llywodraeth Cymru wedi'i seilio ar ein gwerthoedd, sef newid blaengar, cydweithredu nid cystadleuaeth, a pheidio â rhannu yn erbyn ei gilydd. Felly, byddwn yn bwrw ymlaen gyda'n partneriaid yn y sector cyhoeddus, yn y byd busnes ac mewn undebau llafur. Byddwn yn adeiladu ar ein seilwaith economaidd ar gyfer swyddi da hirdymor a chynaliadwy wedi'u creu yng Nghymru. Mae hynny'n cynnwys mynd i'r afael â'r argyfwng hinsawdd, fel rhan o'r pontio teg i sero net, gyda'n huchelgais cyffredinol wedi'i grynhoi mewn strategaeth buddsoddi mewn seilwaith gwerth £8.1 biliwn. Yn hollbwysig, rydym am i fathau mwy gwyrdd o drafnidiaeth gael eu darparu i fwy o bobl, gan roi mwy o ddewis ynghylch y modd y gallwn symud o gwmpas, yn ogystal â gosod sylfeini ar gyfer buddsoddi mewn ynni adnewyddadwy.

Rydym ar daith £5 biliwn i drawsnewid gwasanaethau rheilffyrdd dros y 15 mlynedd nesaf, ac etifeddodd Trafnidiaeth Cymru waddol heriol, ond mae cerbydau newydd yn cael eu cyflwyno ledled Cymru erbyn hyn, gyda gostyngiadau ym mhrisiau tocynnau i'r rhwydwaith rheilffyrdd yn rhoi arian yn ôl ym mhocedi pobl ledled Cymru.

Yma yng Nghymru, rydym wedi sefydlu'r banc datblygu cyntaf erioed, gyda thros £1 biliwn o gyllid i gefnogi economi ehangach Cymru. Rydym wedi buddsoddi a byddwn yn parhau i fuddsoddi mewn gweithgynhyrchu uwch modern. Ac yn erbyn cefndir ariannol anodd iawn, gan gynnwys colli £1 biliwn o hen gronfeydd yr UE, mae ein cynllun cyflogadwyedd a sgiliau newydd yn darparu cynnig cyflogadwyedd a sgiliau cryf er mwyn buddsoddi yn ein pobl.

Ni fydd y dyfodol y mae pobl Cymru am ei gael i'w ganfod mewn symiau bach o arian wedi'u gwasgaru'n denau i amrywiaeth o brosiectau heb gysylltiad rhyngddynt drwy benderfyniad Gweinidogion y DU. Fe'i ceir yn y dull partneriaeth gymdeithasol o weithredu a welir gan Lywodraeth Cymru, dull sy'n dod â phobl ynghyd i hyrwyddo gwaith teg a swyddi gwell, i weithio mewn partneriaeth â llywodraeth leol, busnesau ac undebau llafur. Bydd ein dull 'tîm Cymru' o weithredu yn cyflawni dros Gymru, ac edrychaf ymlaen at chwarae fy rhan i helpu i greu Cymru sy'n fwy gwyrdd, yn fwy teg ac yn fwy ffyniannus.

17:15

Mark Isherwood nawr i ymateb i'r ddadl. 

Mark Isherwood now to reply to the debate.

Diolch, Llywydd. Thank you to Paul Davies for opening this debate, stating that the Welsh economy continues to lag behind other parts of the UK with the worst GVA—meaning the value of goods and services produced per head—since 1999. As he said, we've had so many debates about the need to do things differently, but the economy has lagged at the bottom of so many key indicators, because something is not working—the Labour Welsh Government. He said that membership of the UK has enabled Wales to weather the storm of the pandemic, and much more needs to be done to assist businesses and create conditions for growth, and make Wales an attractive place to do business, including and especially in our rural areas and the ports, which of course are dear to his heart. He talked about the need for green transport infrastructure and support for businesses to navigate those waters, and he said, as we bounce back from the pandemic, we have an opportunity to change our mindset and do things differently. 

Cefin Campbell, as you might expect before an election, talked about his party's primary purpose in existing, which is separatism—perhaps ignoring the historic reality that Welsh actually means British. He then pulled out a few points—. I'll quote an example: 6 per cent of rail track in Wales, only 1 per cent of budget. When we put that to the Office of Rail Regulation in committee a few years ago, they stated that Wales received 9.6 per cent of net Government funding for franchised train operators and Network Rail, and 6.4 per cent of total net Government funding for national rail routes.

Natasha Asghar said she often feels like we hear words but we don't see any action, and she called on the Welsh Government to support Holyhead port. Thank you for supporting north Wales and the great work, of course, of Virginia Crosbie MP.

Of course, our motion today is about the poor stewardship of the Welsh economy by successive Labour Welsh Governments. [Interruption.] Well, I congratulate Carolyn Thomas on her audacity in deflecting Labour Welsh Government failure. It's to drag Wales from the bottom of the economic pile and liberate its great entrepreneurial spirit. 

Janet Finch-Saunders referred to the poor stewardship of the Welsh economy by Labour, having left Wales with the lowest level of disposable income in the UK. She referred to the commitment of the Prime Minister to Wylfa Newydd on Anglesey, where 23 years of Labour Welsh Government has left prosperity levels at the lowest in Wales, at just under half those levels in Cardiff. She said there's no excuse for Wales not to be striving, innovative part of the United Kingdom.

Mabon ap Gwynfor: more nationalist mantra—understandable, but perhaps betraying the true history and legacy of our people, the historic Britons and its destiny to unite the lands of Britain. Read Y Mabinogion. As he said, however, people create wealth, and the people of Wales are not stupid; they are as able as anyone else to run a stable economy—absolutely right. He said, though, however, the Welsh economy is different to that of London. It is, but not to multiple regions in other parts of the UK.

Sam Rowlands pointed out that Labour was failing north Wales, creating a north-south divide, with north Wales's economy lagging behind the rest of Wales, and giving the example of the lack of investment in the north Wales metro—just £50 million compared to £750 million in the south Wales metro. And he talked about the need to promote sports in north Wales and the importance of tourism to the Welsh economy, supporting 140,000 jobs, and he criticised again the anti-business stance, causing some businesses to struggle in Wales.

Mike Hedges—you should be over here, Mike. I loved your speech; I'd agree with 90 per cent of it—the importance of access to investment and venture capital and of a culture of lifelong learning and efficient transport systems, encouraging companies to come to our towns and cities. How right you are.

The Minister, Vaughan Gething: I agree with him when he said that he doesn't agree that independence is the answer. He then said unemployment in Wales is below the UK rate but failed to point out that the employment level in Wales is below England, Scotland and the United Kingdom. He detailed how Welsh Government had spent the money received from the UK Government, but then said he wanted more—always spending on not solving the problems affecting Wales, always then demanding more. Despite Labour Welsh Government having received billions of EU funding, supposed to close the prosperity gap both within Wales and between Wales and the rest of the UK, these gaps have instead become entrenched. However, although this funding was only ever intended to be temporary, Labour Welsh Government use it to subsidise rather than target the deep-rooted causes of economic underperformance and consequent social deprivation in large parts of Wales, misrepresenting this as a permanent source of funding, keeping the people down and dependent.

Wales has 5 per cent of the UK population, but after 23 years of Labour Welsh Government still only produces 3.4 per cent of UK wealth. Wales has the lowest output per head and raises the least revenue per head amongst the UK nations—

Diolch, Lywydd. Diolch i Paul Davies am agor y ddadl hon, gan ddweud bod economi Cymru'n parhau i fod ar ei hôl hi o'i chymharu â rhannau eraill o'r DU gyda'r gwerth ychwanegol gros gwaethaf—sy'n golygu gwerth nwyddau a gwasanaethau a gynhyrchir y pen—ers 1999. Fel y dywedodd, rydym wedi cael cynifer o ddadleuon am yr angen i wneud pethau'n wahanol, ond mae'r economi wedi llusgo ar waelod cynifer o ddangosyddion allweddol oherwydd bod rhywbeth ddim yn gweithio—Llywodraeth Lafur Cymru. Dywedodd fod aelodaeth o'r DU wedi galluogi Cymru i oroesi storm y pandemig, ac mae angen gwneud llawer mwy i gynorthwyo busnesau a chreu amodau ar gyfer twf, a gwneud Cymru'n lle deniadol i wneud busnes, gan gynnwys. ac yn enwedig yn ein hardaloedd gwledig a'r porthladdoedd, sydd wrth gwrs yn agos at ei galon. Soniodd am yr angen am seilwaith trafnidiaeth gwyrdd a chymorth i fusnesau lywio'r dyfroedd hynny, a dywedodd, wrth inni ymadfer ar ôl y pandemig, fod gennym gyfle i newid ein meddylfryd a gwneud pethau'n wahanol. 

Soniodd Cefin Campbell, fel y gallech ddisgwyl cyn etholiad, am y prif reswm dros fodolaeth ei blaid, sef ymwahanu—gan anwybyddu'r realiti hanesyddol efallai fod Cymreig yn golygu Prydeinig mewn gwirionedd. Yna nododd rai pwyntiau—. Dyfynnaf enghraifft: 6 y cant o'r trac rheilffordd yng Nghymru, dim ond 1 y cant o'r gyllideb. Pan gyflwynasom hynny i Swyddfa Rheoleiddio'r Rheilffyrdd mewn pwyllgor ychydig flynyddoedd yn ôl, dywedasant fod Cymru wedi cael 9.6 y cant o gyllid net y Llywodraeth ar gyfer gweithredwyr trenau'r fasnachfraint a Network Rail, a 6.4 y cant o gyfanswm cyllid net y Llywodraeth ar gyfer llwybrau rheilffyrdd cenedlaethol.

Dywedodd Natasha Asghar ei bod yn aml yn teimlo fel pe baem yn clywed geiriau ond nad ydym yn gweld unrhyw weithredu, a galwodd ar Lywodraeth Cymru i gefnogi porthladd Caergybi. Diolch ichi am gefnogi gogledd Cymru a gwaith gwych Virginia Crosbie AS, wrth gwrs.

Wrth gwrs, mae ein cynnig heddiw'n ymwneud â stiwardiaeth wael ar economi Cymru gan Lywodraethau Llafur Cymru olynol. [Torri ar draws.] Wel, rwy'n llongyfarch Carolyn Thomas ar ei hyfdra'n dargyfeirio'r bai am fethiant Llywodraeth Lafur Cymru. Mae'n llusgo Cymru o waelod y pentwr economaidd a rhyddhau ei hysbryd entrepreneuraidd mawr. 

Cyfeiriodd Janet Finch-Saunders at stiwardiaeth wael ar economi Cymru gan Lafur, a adawodd Gymru gyda'r lefel isaf o incwm gwario yn y DU. Cyfeiriodd at ymrwymiad y Prif Weinidog i Wylfa Newydd ar Ynys Môn, lle mae 23 mlynedd o Lywodraeth Lafur Cymru wedi gadael lefelau ffyniant ar eu hisaf yng Nghymru, ar ychydig o dan hanner y lefelau yng Nghaerdydd. Dywedodd nad oes esgus i Gymru beidio â bod yn rhan uchelgeisiol, arloesol o'r Deyrnas Unedig.

Mabon ap Gwynfor: mwy o'r mantra cenedlaetholgar—dealladwy, ond efallai'n bradychu gwir hanes ac etifeddiaeth ein pobl, y Prydeinwyr hanesyddol a'u tynged i uno tiroedd Prydain. Darllenwch Y Mabinogi. Fel y dywedodd, fodd bynnag, pobl sy'n creu cyfoeth, ac nid yw pobl Cymru'n dwp; maent mor alluog ag unrhyw un arall i redeg economi sefydlog—sy'n gwbl gywir. Fodd bynnag, dywedodd fod economi Cymru yn wahanol i economi Llundain. Mae'n wir, ond nid yw'n wahanol i economi nifer o ranbarthau mewn rhannau eraill o'r DU.

Tynnodd Sam Rowlands sylw at y ffaith bod Llafur yn methu yng ngogledd Cymru, gan greu rhaniad rhwng y gogledd a'r de, gydag economi'r gogledd ar ei hôl hi o'i chymharu â gweddill Cymru, ac fel enghraifft, soniodd am y diffyg buddsoddi ym metro gogledd Cymru—dim ond £50 miliwn o'i gymharu â £750 miliwn ym metro de Cymru. A soniodd am yr angen i hyrwyddo chwaraeon yn y gogledd a phwysigrwydd twristiaeth i economi Cymru, drwy gynnal 140,000 o swyddi, a beirniadodd eto y safbwynt gwrth-fusnes, sy'n achosi i rai busnesau ei chael hi'n anodd yng Nghymru.

Mike Hedges—dylech fod draw yma, Mike. Roeddwn wrth fy modd gyda'ch araith; byddwn yn cytuno â 90 y cant ohoni—pwysigrwydd mynediad at fuddsoddiad a chyfalaf menter a diwylliant o ddysgu gydol oes a systemau trafnidiaeth effeithlon, annog cwmnïau i ddod i'n trefi a'n dinasoedd. Rydych chi'n llygad eich lle.

Y Gweinidog, Vaughan Gething: rwy'n cytuno ag ef pan ddywedodd nad yw'n cytuno mai annibyniaeth yw'r ateb. Dywedodd wedyn fod diweithdra yng Nghymru yn is na chyfradd y DU ond methodd nodi bod lefel cyflogaeth yng Nghymru yn is na Lloegr, yr Alban a'r Deyrnas Unedig. Nododd sut yr oedd Llywodraeth Cymru wedi gwario'r arian a gafodd gan Lywodraeth y DU, ond yna dywedodd ei fod am gael mwy—gan wario bob amser ar beidio â datrys y problemau sy'n effeithio ar Gymru, a mynnu mwy drwy'r amser. Er bod Llywodraeth Lafur Cymru wedi cael biliynau o arian yr UE, a oedd i fod i gau'r bwlch ffyniant yng Nghymru a rhwng Cymru a gweddill y DU, mae'r bylchau hyn wedi dyfnhau. Fodd bynnag, er mai dros dro yn unig y bwriadwyd i'r cyllid hwn fodoli, mae Llywodraeth Lafur Cymru yn ei ddefnyddio i sybsideiddio yn hytrach na thargedu achosion dwfn tangyflawniad economaidd, ac amddifadedd cymdeithasol yn ei sgil, mewn rhannau helaeth o Gymru, gan ei chamddisgrifio fel ffynhonnell barhaol o gyllid, a chadw'r bobl i lawr ac yn ddibynnol.

Mae gan Gymru 5 y cant o boblogaeth y DU, ond ar ôl 23 mlynedd o Lywodraeth Lafur yng Nghymru, dim ond 3.4 y cant o gyfoeth y DU y mae'n ei gynhyrchu o hyd. Cymru sydd â'r allbwn isaf y pen ac mae'n codi llai o refeniw y pen nag unrhyw wlad arall yn y DU—

17:20

I am going to remind you of the time. I've been quite generous already.

Rwy'n mynd i'ch atgoffa am yr amser. Rwyf wedi bod yn eithaf hael yn barod.

No, that's okay. If you can bring your contribution to a close now, Mark.

Na, mae'n iawn. Os gallwch ddod â'ch cyfraniad i ben yn awr, Mark.

Wales has the highest business rate in Great Britain, and only one business in the FTSE 100.

I'll conclude: the Welsh Government is ignoring warnings by the united voice of the key Welsh tourism industry that its proposals for them have not being based on a full economic impact study and will shut down many locally run businesses. Their only effective economic policy is being economical with the truth. Nothing will change unless Ministers in Cardiff Bay stop dictating policy and start working with businesses and industry leaders in genuine equal partnership to drive the sustainable change so desperately needed, rather than condemning them to a subservient relationship and seeing them too often disinvest and go elsewhere.

Cymru sydd â'r ardrethi busnes uchaf ym Mhrydain, a dim ond un busnes yn y FTSE 100.

Rwy'n dod i ben: mae Llywodraeth Cymru yn anwybyddu rhybuddion gan lais unedig y diwydiant twristiaeth allweddol yng Nghymru nad yw ei chynigion ar eu cyfer wedi bod yn seiliedig ar astudiaeth lawn o'r effaith economaidd ac y byddant yn arwain at gau llawer o fusnesau lleol. Eu hunig bolisi economaidd effeithiol yw bod yn ddarbodus gyda'r gwirionedd. Ni fydd dim yn newid oni fydd Gweinidogion ym Mae Caerdydd yn rhoi'r gorau i bennu polisi ac yn dechrau gweithio gyda busnesau ac arweinwyr diwydiant mewn partneriaeth wirioneddol gyfartal i sbarduno'r newid cynaliadwy y mae cymaint o'i angen, yn hytrach na'u condemnio i berthynas wasaidd a'u gweld yn rhy aml yn dadfuddsoddi ac yn mynd i rywle arall.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Mae yna wrthwynebiad, felly byddwn ni'n cymryd y bleidlais yn ystod y cyfnod pleidleisio ar y cynnig yna.

The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] There is objection, therefore we will defer voting on the motion until voting time.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

Dyma ni'n cyrraedd y cyfnod pleidleisio. Fe fyddwn ni'n cymryd toriad technegol byr i baratoi ar gyfer y bleidlais.

We now reach voting time and we'll take a short technical break to prepare for the votes.

Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 17:24.

Ailymgynullodd y Senedd am 17:26, gyda'r Llywydd yn y Gadair.

Plenary was suspended at 17:24.

The Senedd reconvened at 17:26, with the Llywydd in the Chair.

17:25
8. Cyfnod Pleidleisio
8. Voting Time

Dyma ni'n cyrraedd y cyfnod pleidleisio, felly, ac mae'r bleidlais gyntaf ar ddadl y Ceidwadwyr Cymreig ar gymunedau lleol. Dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig, a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 15, neb yn ymatal, 36 yn erbyn. Mae'r cynnig wedi'i wrthod.

That brings us to voting time. The first vote is on the Welsh Conservatives' debate on local communities, and I call for a vote on the motion, tabled in the name of Darren Millar. Open the vote. Close the vote. In favour 15, no abstentions, 36 against. The motion is therefore not agreed. 

Eitem 6. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig - Cymunedau Lleol. Cynnig heb ei ddiwygio: O blaid: 15, Yn erbyn: 36, Ymatal: 0

Gwrthodwyd y cynnig

Item 6. Welsh Conservatives Debate - Local Communities. Motion without amendment: For: 15, Against: 36, Abstain: 0

Motion has been rejected

Gwelliant 1 sydd nesaf, ac os bydd gwelliant 1 yn cael ei dderbyn, yna bydd gwelliant 2 yn cael ei ddad-ddethol. Dwi'n galw am bleidlais, felly, ar welliant 1, a gyflwynwyd yn enw Lesley Griffiths. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 26, 10 yn ymatal, 15 yn erbyn. Ac felly mae gwelliant 1 wedi'i dderbyn.

We'll move now to amendment 1. If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected. I call for a vote on amendment 1, tabled in the name of Lesley Griffiths. Open the vote. Close the vote. In favour 26, 10 abstentions, 15 against. And therefore amendment 1 is agreed.

Eitem 6. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig - Cymunedau Lleol. Gwelliant 1, cyflwynwyd yn enw Lesley Griffiths: O blaid: 26, Yn erbyn: 15, Ymatal: 10

Derbyniwyd y gwelliant

Item 6. Welsh Conservatives debate - Local Communities. Amendment 1, tabled in the name of Lesley Griffiths: For: 26, Against: 15, Abstain: 10

Amendment has been agreed

Cafodd gwelliant 2 ei ddad-ddethol.

Amendment 2 deselected.

Ac mae'r bleidlais nesaf ar y cynnig wedi'i ddiwygio.

The next vote is on the motion as amended.

Cynnig NDM7922 fel y'i diwygiwyd:

Cynnig bod y Senedd:

Yn cydnabod bod Llywodraeth Cymru wedi gweithredu i amddiffyn cymunedau ledled Cymru rhag methiant Llywodraeth y DU i gymryd yr argyfwng costau byw o ddifrif a'i gwrthodiad i wrthdroi’r toriad niweidiol i gredyd cynhwysol. 

Motion NDM7922 as amended:

To propose that the Senedd:

Recognises the Welsh Government has acted to protect communities across Wales from the UK Government’s failure to take seriously the cost-of-living crisis and its refusal to reverse its harmful cut to universal credit. 

Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 36, neb yn ymatal, 15 yn erbyn. Felly, mae'r cynnig wedi'i ddiwygio wedi'i dderbyn.

Open the vote. Close the vote. In favour 36, no abstentions, 15 against. Therefore, the motion as amended is agreed.

Eitem 6. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig. Cymunedau Lleol. Cynnig wedi'i ddiwygio: O blaid: 36, Yn erbyn: 15, Ymatal: 0

Derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd

Item 6. Welsh Conservatives debate. Local Communities. Motion as amended: For: 36, Against: 15, Abstain: 0

Motion as amended has been agreed

Mae'r bleidlais nesaf ar ddadl y Ceidwadwyr Cymreig ar economi Cymru. A dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig, a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Agor y bleidlais. O blaid 15, neb yn ymatal, 36 yn erbyn. Ac felly mae'r cynnig yna wedi'i wrthod.

The next vote is on the Welsh Conservatives' debate on the Welsh economy. And I call for a vote on the motion, tabled in the name of Darren Millar. Open the vote. Close the vote. In favour 15, no abstentions, 36 against. And therefore the motion is not agreed.

Eitem 7. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig - Economi Cymru. Cynnig heb ei ddiwygio: O blaid: 15, Yn erbyn: 36, Ymatal: 0

Gwrthodwyd y cynnig

Item 7. Welsh Conservatives debate - The Welsh economy. Motion without amendment: For: 15, Against: 36, Abstain: 0

Motion has been rejected

Gwelliant 1 fydd nesaf, a'r gwelliant hwnnw wedi'i gyflwyno gan Siân Gwenllian. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 10, neb yn ymatal, 41 yn erbyn. Ac felly mae'r gwelliant yna wedi cael ei wrthod.

We'll move now to amendment 1. That amendment was tabled in the name of Siân Gwenllian. Open the vote. Close the vote. In favour 10, no abstentions, 41 against. And therefore the amendment is not agreed. 

Eitem 7. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig - Economi Cymru. Gwelliant 1, cyflwynwyd yn enw Siân Gwenllian: O blaid: 10, Yn erbyn: 41, Ymatal: 0

Gwrthodwyd y gwelliant

Item 7. Welsh Conservatives debate - The Welsh economy. Amendment 1, tabled in the name of Siân Gwenllian: For: 10, Against: 41, Abstain: 0

Amendment has been rejected

Felly, mae'r cynnig wedi'i wrthod, a'r gwelliant wedi'i wrthod, ac felly does yna ddim pleidlais arall. Ac felly, dyna ni'n dod at ddiwedd y pleidleisio a diwedd ein gwaith ni am y dydd heddiw.

And therefore the motion was rejected, as was the amendment, and so there will be no further votes. That concludes voting for today and brings our business to an end.

Daeth y cyfarfod i ben am 17:29.

The meeting ended at 17:29.