Y Cyfarfod Llawn

Plenary

02/03/2022

Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.

In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.

Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:29, gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair. 

The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:29, with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.

Datganiad gan y Llywydd
Statement by the Llywydd

Croeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn. Cyn inni ddechrau, dwi angen nodi ychydig o bwyntiau. Cynhelir y cyfarfod hwn ar ffurf hybrid, gyda rhai Aelodau yn y Siambr ac eraill yn ymuno drwy gyswllt fideo. Bydd yr holl Aelodau sy'n cymryd rhan yn nhrafodion y Senedd, ble bynnag y bônt, yn cael eu trin yn gyfartal. Mae Cyfarfod Llawn a gynhelir drwy gynhadledd fideo, yn unol â Rheolau Sefydlog Senedd Cymru, yn gyfystyr â thrafodion y Senedd at ddibenion Deddf Llywodraeth Cymru 2006. Bydd rhai o ddarpariaethau Rheol Sefydlog 34 yn gymwys ar gyfer Cyfarfod Llawn heddiw, ac mae'r rheini wedi eu nodi ar eich agenda.

Welcome to this Plenary session. Before we begin, I want to set out a few points. This meeting will be held in a hybrid format, with some Members in the Senedd Chamber and others joining by video-conference. All Members participating in proceedings of the Senedd, wherever they may be, will be treated equally. A Plenary meeting held using video-conference, in accordance with the Standing Orders of the Welsh Parliament, constitutes Senedd proceedings for the purposes of the Government of Wales Act 2006. Some of the provisions of Standing Order 34 will apply for today's Plenary meeting, and these are noted on your agenda.

13:30
1. Cwestiynau i’r Gweinidog Newid Hinsawdd
1. Questions to the Minister for Climate Change

Eitem 1 yw'r cwestiynau i'r Gweinidog Newid Hinsawdd, ac mae cwestiwn 1 gan Peter Fox ac i'w ateb gan y Dirprwy Weinidog. Peter Fox.

Item 1 is questions to the Minister for Climate Change, and the first question is from Peter Fox and to be answered by the Deputy Minister. Peter Fox.

Llifogydd ar yr A4042
Flooding on the A4042

1. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i leihau'r perygl o lifogydd ar yr A4042 ger pont Llanelen? OQ57710

1. What action is the Welsh Government taking to reduce the risk of flooding on the A4042 at Llanellen bridge? OQ57710

Thank you. In recent years, we've improved the existing drainage at Llanellen to help with quickening recovery and the reopening time frame for the A4042 in the event of flooding. This year, we will also be conducting a Welsh transport appraisal guidance stage 1 to identify longer term options to help address the flooding issues.

Diolch. Yn y blynyddoedd diwethaf, rydym wedi gwella'r systemau draenio presennol yn Llanelen i helpu i gyflymu adferiad a'r amserlen ar gyfer ailagor yr A4042 pan fydd llifogydd yn digwydd. Eleni, byddwn hefyd yn cyflawni cam 1 arweiniad ar arfarnu trafnidiaeth Cymru i nodi opsiynau mwy hirdymor i helpu i fynd i'r afael â'r problemau llifogydd.

Thank you, Minister, for the response and, yes, the A4042, of which Llanellen bridge is a part, is a trunk road vital to the movement of vehicles across Monmouthshire. It's even more important to enable patients now to access the Grange University Hospital from north Gwent and south Powys. 

Now, as I know, Minister, you're aware, flooding at Llanellen bridge has been a perennial problem. Indeed, the bridge was closed yet again, due to flooding as a result of recent storms that hit the UK just recently. Not only does this result in disruption for residents, but it also creates longer journey times, as I mentioned, for ambulances to the Grange and, for medical emergencies such as that, a delay can have serious consequences.

I welcome the WelTAG process, which I think is going to be happening tomorrow, and I'll be joining that as a stakeholder and I do welcome that. Therefore, can I ask if the Welsh Government is committed to finding a permanent solution to the problem and that the issue will be swiftly tackled once potential mitigation measures have been identified? I say that because WelTAG processes can take many years, and the importance of that needs to be addressed pretty quickly.

Diolch am eich ymateb, Weinidog, ac ydy, mae’r A4042, y mae pont Llanelen yn rhan ohoni, yn gefnffordd hanfodol i gerbydau symud ar draws sir Fynwy. Mae'n bwysicach byth erbyn hyn gan ei bod yn galluogi cleifion i gyrraedd i Ysbyty Athrofaol y Faenor o ogledd Gwent a de Powys.

Nawr, fel y gwn eich bod chi'n gwybod, Weinidog, mae llifogydd ger pont Llanelen wedi bod yn broblem barhaus. Yn wir, caewyd y bont unwaith eto yn sgil llifogydd o ganlyniad i'r stormydd a welodd y DU yn ddiweddar iawn. Nid yn unig fod hyn yn tarfu ar drigolion, ond mae hefyd yn cynyddu amseroedd teithio ambiwlansys i ysbyty'r Faenor, fel y nodais, ac mewn argyfyngau meddygol o'r fath, gall oedi arwain at ganlyniadau difrifol.

Rwy'n croesawu proses yr arweiniad ar arfarnu trafnidiaeth Cymru, a fydd yn digwydd yfory, rwy'n credu, a byddaf yn ymuno fel rhanddeiliad ac rwy’n croesawu hynny. Felly, a gaf fi ofyn a yw Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i ddod o hyd i ateb parhaol i'r broblem, ac a fyddwch yn mynd i'r afael â'r broblem ar unwaith ar ôl i'r mesurau lliniaru posibl gael eu nodi? Dywedaf hynny gan y gall prosesau'r arweiniad ar arfarnu trafnidiaeth Cymru gymryd blynyddoedd lawer, ac mae'n bwysig mynd i’r afael â hynny'n gyflym.

Well, yes, as the Member notes, the bridge at Llanellen is a recognised flood-sensitivity site and does sometimes close during storm events or heavy rainfall. The situation has improved there after drainage work was carried out and the road has now opened quicker than previously because of that work. 

The WelTAG process, as you know, is meant to be an open-minded process—it's not meant to start with an outcome in mind. And that's one of the problems we've seen consistently with the way it works, and that's one of the changes we want to bring about—to identify transport problems and work through solutions. But, as you say, the workshop is beginning tomorrow, so let's see where that process takes us.

We do recognise, of course, that, with increasing flooding and wild weather as a result of climate change, we're going to see more storm events and more infrastructure vulnerable to the effects of the weather. And I'm sure Members will have noted the report on Monday from the United Nations Intergovernmental Panel on Climate Change, which was a sobering and alarming read, and it told us the situation with climate change was worse than we thought and that there is a rapidly narrowing window of opportunity to build a more climate-resilient society. And one of the questions we have to ask is how we protect our infrastructure in such a context. We have a resilient roads fund this year of £18.5 million. We've asked the National Infrastructure Commission, as part of the partnership agreement with Plaid Cymru, to assess how to minimise flood impact on infrastructure, and the roads review is also looking at the role of maintenance and of infrastructure to deal with the changing climate.

Wel, ydy, fel y mae’r Aelod yn nodi, mae’r bont yn Llanelen yn safle y cydnabyddir ei bod yn agored i lifogydd, ac mae'n cau weithiau pan fo stormydd neu law trwm. Mae’r sefyllfa yno wedi gwella ar ôl gwaith draenio, ac mae’r ffordd bellach wedi ailagor yn gynt nag yn y gorffennol o ganlyniad i'r gwaith hwnnw.

Mae proses yr arweiniad ar arfarnu trafnidiaeth Cymru, fel y gwyddoch, i fod yn broses feddwl agored—ni ddylai ddechrau gyda chanlyniad mewn golwg. A dyna un o'r problemau a welsom yn gyson o ran y ffordd y mae'n gweithio, a dyna un o'r newidiadau yr ydym am eu sicrhau—nodi problemau trafnidiaeth a gweithio drwy atebion. Ond fel y dywedwch, mae’r gweithdy'n dechrau yfory, felly gadewch inni weld i ble mae’r broses honno yn ein harwain.

Gyda llifogydd a thywydd garw cynyddol o ganlyniad i newid hinsawdd, rydym yn cydnabod, wrth gwrs, y byddwn yn gweld mwy o stormydd a mwy o seilwaith yn agored i effeithiau'r tywydd. Ac rwy'n siŵr y bydd yr Aelodau wedi nodi'r adroddiad ddydd Llun gan Banel Rhynglywodraethol y Cenhedloedd Unedig ar y Newid yn yr Hinsawdd, a oedd yn adroddiad sobreiddiol a brawychus, ac a ddywedai wrthym fod y sefyllfa gyda newid hinsawdd yn waeth nag a feddyliom, a bod y cyfle i adeiladu cymdeithas â mwy o allu i wrthsefyll y newid yn yr hinsawdd yn prysur ddiflannu. Ac un o’r cwestiynau y mae’n rhaid inni eu gofyn yw sut y mae diogelu ein seilwaith mewn cyd-destun o’r fath. Mae gennym gronfa ffyrdd cydnerth o £18.5 miliwn eleni. Rydym wedi gofyn i’r Comisiwn Seilwaith Cenedlaethol, fel rhan o’r cytundeb cydweithio â Phlaid Cymru, asesu sut i leihau effaith llifogydd ar seilwaith, ac mae’r adolygiad ffyrdd hefyd yn edrych ar rôl cynnal a chadw a rôl seilwaith wrth fynd i’r afael â’r newid yn yr hinsawdd.

Seilwaith Trafnidiaeth
Transport Infrastructure

2. Sut mae Llywodraeth Cymru yn gwella seilwaith trafnidiaeth yn Alun a Glannau Dyfrdwy? OQ57715

2. How is the Welsh Government improving transport infrastructure in Alyn and Deeside? OQ57715

Thank you. Our multimillion-pound north Wales metro programme will transform rail, bus and active travel services across the area. I have also announced a north Wales transport commission that will develop a pipeline of transport schemes for north Wales, including Alyn and Deeside.

Diolch. Bydd ein rhaglen gwerth miliynau o bunnoedd ar gyfer metro gogledd Cymru yn trawsnewid gwasanaethau rheilffyrdd, bysiau a theithio llesol ar draws yr ardal. Rwyf hefyd wedi cyhoeddi comisiwn trafnidiaeth gogledd Cymru a fydd yn datblygu llif o gynlluniau trafnidiaeth ar gyfer gogledd Cymru, gan gynnwys Alun a Glannau Dyfrdwy.

I'm grateful to the Minister for that response, and, of course, we await the outcome of the roads review you mentioned in the previous question and the decision on the red route in Deeside. Now, of course, the red route was conceived to reduce air pollution in recognition that residents need solutions to this very dangerous problem. If, for example, the red route were not to proceed, the expectation from me and the residents of Alyn and Deeside is that the money allocated to it should be spent tackling air pollution in Deeside, as I believe the case was when the M4 relief road was decided against in Newport. So, can I ask you, therefore, Deputy Minister, what consideration have you given to ring-fencing this money for the area where it originally was allocated to, to be spent on new projects that will help address this very Deeside-specific issue?

Diolch i’r Gweinidog am ei ymateb, ac wrth gwrs, rydym yn aros am ganlyniad yr adolygiad ffyrdd y sonioch chi amdano yn y cwestiwn blaenorol a’r penderfyniad ar y llwybr coch yng Nglannau Dyfrdwy. Nawr, wrth gwrs, bwriad y llwybr coch oedd lleihau llygredd aer gan gydnabod bod angen atebion ar drigolion i'r broblem beryglus hon. Pe na bai’r llwybr coch yn mynd rhagddo, er enghraifft, byddwn i a thrigolion Alun a Glannau Dyfrdwy yn disgwyl y dylid gwario’r arian a ddyrannwyd iddo ar fynd i’r afael â llygredd aer yng Nglannau Dyfrdwy, fel a ddigwyddodd, rwy'n credu, pan wnaed y penderfyniad yn erbyn ffordd liniaru’r M4 yng Nghasnewydd. A gaf fi ofyn i chi, felly, Ddirprwy Weinidog, pa ystyriaeth a roddwyd gennych i glustnodi’r arian hwn ar gyfer yr ardal lle cafodd ei ddyrannu’n wreiddiol, i’w wario ar brosiectau newydd a fydd yn helpu i fynd i’r afael â’r broblem hon sy’n benodol iawn i Lannau Dyfrdwy?

13:35

Thank you. As you say, the roads review is looking at the red route, along with 54 other schemes, and it's doing that methodically, and it will report in the summer. So, we shouldn't second-guess what the outcome of that process will be, because I'm assuming there will be road schemes going ahead, but I'm also assuming that a large number of them will not be. So, it's entirely reasonable to anticipate what would happen in that scenario. I think I'd just point to him, on the funding point of view, that this is estimated to be a £300 million scheme; we don't have £300 million sitting in our budget, waiting to be spent on this scheme. Indeed, the whole point of the Burns review into the M4 was to find the solution that cost half the price of the proposed M4 and which still addressed the congestion issue. So, what I'm hoping, through the roads review and the Burns commission for north Wales, is that we'll identify transport solutions to problems that are compatible with our climate change commitments, as well as addressing local transport problems, but we need to do it in a way that makes best use of the funding we have available, bearing in mind that I was just telling the Chamber about the grave situation we have with climate change.

Now, there is significant investment going into north Wales, into public transport improvements. From this May, we'll have an increasing number of services on the borderlands line, between Wrexham and Bidston, to two per hour. We'll have a new hourly service between Liverpool and Llandudno from December 2023, and, from December 2024, a new service every two hours between Liverpool and Cardiff, and an hourly service between Shrewsbury and Liverpool. So, I think, after a long and patient wait for the people of north Wales, the infrastructure investment we're putting in is now bearing fruit. The key task for the Burns commission is to stitch that together, because we want people to feel that the easiest way to get around is public transport for the majority of journeys. That's not the reality for most people at the moment, and our exam question is: how do we get that to change?

Diolch. Fel y dywedwch, mae’r adolygiad ffyrdd yn ystyried y llwybr coch, ynghyd â 54 o gynlluniau eraill, ac mae’n gwneud hynny mewn dull trefnus, a bydd yn adrodd yn yr haf. Felly, ni ddylem geisio dyfalu beth fydd canlyniad y broses honno, gan fy mod yn cymryd y bydd rhai cynlluniau ffyrdd yn mynd rhagddynt, ond rwyf hefyd yn cymryd na fydd nifer fawr ohonynt yn gwneud hynny. Felly, mae'n gwbl resymol meddwl am beth fyddai'n digwydd yn y sefyllfa honno. Credaf fy mod am ei atgoffa, o ran ariannu, yr amcangyfrifir y bydd hwn yn gynllun £300 miliwn; nid oes gennym £300 miliwn yn ein cyllideb yn aros i gael ei wario ar y cynllun hwn. Yn wir, holl ddiben adolygiad Burns i’r M4 oedd dod o hyd i ateb a oedd yn costio hanner cymaint â'r M4 arfaethedig ac a oedd yn dal i fynd i’r afael â'r broblem tagfeydd. Felly, yr hyn rwy'n ei obeithio, drwy'r adolygiad ffyrdd a chomisiwn Burns ar gyfer gogledd Cymru, yw y byddwn yn nodi atebion trafnidiaeth i broblemau sy'n gydnaws â'n hymrwymiadau newid hinsawdd, yn ogystal â mynd i'r afael â phroblemau trafnidiaeth lleol, ond mae angen inni wneud hynny mewn ffordd sy’n gwneud y defnydd gorau o’r cyllid sydd ar gael i ni, gan gofio fy mod newydd fod yn sôn wrth y Siambr am y sefyllfa ddifrifol rydym ynddi gyda newid hinsawdd.

Nawr, mae buddsoddiad sylweddol yn mynd i ogledd Cymru, i wella trafnidiaeth gyhoeddus. O fis Mai, bydd nifer y gwasanaethau ar lein y gororau, rhwng Wrecsam a Bidston, yn cynyddu i ddau bob awr. Bydd gennym wasanaeth bob awr newydd rhwng Lerpwl a Llandudno o fis Rhagfyr 2023, ac o fis Rhagfyr 2024, gwasanaeth newydd bob dwy awr rhwng Lerpwl a Chaerdydd, a gwasanaeth bob awr rhwng Amwythig a Lerpwl. Felly, ar ôl i bobl y gogledd fod aros yn hir ac amyneddgar, credaf fod y buddsoddiad rydym yn ei wneud yn y seilwaith bellach yn dwyn ffrwyth. Y dasg allweddol i gomisiwn Burns yw gosod hynny at ei gilydd, gan ein bod am i bobl deimlo mai’r ffordd hawsaf o fynd o le i le yw drwy drafnidiaeth gyhoeddus ar gyfer y rhan fwyaf o deithiau. Nid dyna’r realiti i’r rhan fwyaf o bobl ar hyn o bryd, a’r cwestiwn i ni yw: sut y mae newid hynny?

The prospectus issued in 2016 by the Growth Track 360 partnership—a cross-border alliance of business, political and public sector leaders, including the North Wales Economic Ambition Board and the Mersey Dee Alliance—stated that being able to link into HS2 would reduce congestion, improve business logistics and attract investment and jobs. And in January, the Growth Track 360 partnership welcomed the introduction of the UK High Speed Rail (Crewe-Manchester) Bill, which will facilitate the construction of HS2, where confirmed plans include the new junction north of Crewe station that they had called for. In fact, their vice-chair, leader of Flintshire County Council, said,

'Our industrial, commercial and tourism destinations would receive a tremendous boost through enhanced direct rail connectivity with London, Manchester and Manchester Airport provided by HS2 if our local lines are upgraded at the same time.'

But when the chair of the all-party parliamentary group on Mersey Dee north Wales raised a similar issue in the House of Commons—the Vale of Clwyd MP, Dr James Davies—he got quite an encouraging response from the relevant UK Minister, who said that they would engage positively with the union connectivity review, which included connections between Wales and Northern Ireland, published last November. So, what engagement are you having with all these various agencies, to capitalise on the opportunities that they're all seeking, and the general welcome they've all given to January's announcement?

Roedd y prosbectws a gyhoeddwyd yn 2016 gan bartneriaeth Growth Track 360—cynghrair drawsffiniol o arweinwyr busnes, gwleidyddol a'r sector cyhoeddus, gan gynnwys Bwrdd Uchelgais Economaidd Gogledd Cymru a Chynghrair Mersi a’r Ddyfrdwy—yn nodi y byddai gallu cysylltu â HS2 yn lleihau tagfeydd, yn gwella logisteg busnes ac yn denu buddsoddiad a swyddi. Ac ym mis Ionawr, croesawodd partneriaeth Growth Track 360 Fil Rheilffyrdd Cyflym (Crewe-Manceinion) y DU, a fydd yn hwyluso’r gwaith o adeiladu HS2, lle mae cynlluniau a gadarnhawyd yn cynnwys y gyffordd newydd yr oeddent wedi galw amdani i’r gogledd o orsaf Crewe. Mewn gwirionedd, dywedodd eu his-gadeirydd, arweinydd Cyngor Sir y Fflint,

'Byddai ein cyrchfannau diwydiannol, masnachol a thwristiaeth yn cael hwb aruthrol yn sgil gwella cysylltedd rheilffordd uniongyrchol â Llundain, Manceinion a Maes Awyr Manceinion fel y byddai HS2 yn ei gynnig pe bai ein rheilffyrdd lleol yn cael eu huwchraddio ar yr un pryd.'

Ond pan gododd cadeirydd y grŵp seneddol hollbleidiol ar gyfer Glannau Mersi Dyfrdwy gogledd Cymru fater tebyg yn Nhŷ’r Cyffredin—Aelod Seneddol Dyffryn Clwyd, Dr James Davies—cafodd ymateb eithaf calonogol gan Weinidog perthnasol y DU, a ddywedodd y byddent yn ymgysylltu’n gadarnhaol â’r adolygiad o gysylltedd yr undeb, a oedd yn cynnwys cysylltiadau rhwng Cymru a Gogledd Iwerddon, a gyhoeddwyd fis Tachwedd diwethaf. Felly, pa ymgysylltiad sydd rhyngoch a'r holl asiantaethau amrywiol hyn, i fanteisio ar y cyfleoedd y mae pob un ohonynt yn ceisio'u sicrhau, a'r croeso cyffredinol y mae pob un ohonynt wedi'i roi i gyhoeddiad mis Ionawr?

Well, I was pleased that Growth Track 360 warmly welcomed the announcement of the north Wales transport commission, and that responds both to the recommendation of the roads review and to the union connectivity review by Sir Peter Hendy, which called for a multimodal study across north Wales. Obviously, part of that work will be looking at how rail services in the north can connect through to HS2, if and when it arrives, though I think we should be all concerned about the lack of investment in Wales by the UK Government on rail and the lack of a Barnett consequential from the money from HS2. I note he's optimistic in pointing to the benefits to the north of having some connectivity into a line in England, but there is no benefit directly for passengers in Wales, or for infrastructure in Wales, and that should concern us all, across all parties.

Wel, roeddwn yn falch fod Growth Track 360 wedi rhoi croeso cynnes i gyhoeddiad comisiwn trafnidiaeth gogledd Cymru, ac mae hwnnw'n ymateb i argymhelliad yr adolygiad ffyrdd ac i'r adolygiad o gysylltedd yr undeb gan Syr Peter Hendy, a oedd yn galw am astudiaeth aml-ddull ar draws gogledd Cymru. Yn amlwg, bydd rhan o'r gwaith hwnnw'n ymwneud ag edrych ar sut y gall gwasanaethau rheilffordd yn y gogledd gysylltu â HS2, os a phan fydd yn cyrraedd, er y credaf y dylai pob un ohonom fod yn bryderus ynglŷn â'r diffyg buddsoddiad yng Nghymru gan Lywodraeth y DU mewn perthynas â rheilffyrdd, a'r diffyg cyllid canlyniadol Barnett yn sgil arian HS2. Sylwaf ei fod yn optimistaidd wrth dynnu sylw at fanteision i’r gogledd o ganlyniad i rywfaint o gysylltedd â rheilffordd yn Lloegr, ond nid oes unrhyw fudd uniongyrchol i deithwyr yng Nghymru, nac i'r seilwaith yng Nghymru, a dylai hynny beri pryder i bob un ohonom, o bob plaid.

Cwestiynau Heb Rybudd gan Lefarwyr y Pleidiau
Questions Without Notice from Party Spokespeople

Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau, ac yn gyntaf y prynhawn yma, llefarydd y Ceidwadwyr, Natasha Asghar.

Questions now from the party spokespeople. First of all this afternoon, the Conservative spokesperson, Natasha Asghar.

Thank you, Presiding Officer. Deputy Minister, last week, the economy Minister unveiled the Welsh Government's national space strategy, outlining its ambition to achieve a 5 per cent share of the UK space sector, which would equate to £2 billion a year for the Welsh economy. The strategy is focused on growing the potential of current and future developments in the space sector here in Wales, including space launch training and experience capability, together with the testing and evaluation of new, greener propulsion technologies at Llanbedr. It's clear this announcement calls into question the decision of your roads review panel to cancel the proposed Llanbedr bypass, wasting £1.7 million of taxpayers' money in the process. As the criteria influencing the decision have now surely changed, will you now agree to reconsider this matter and ask the panel to review its decision in view of the potential economic benefits for the area and the whole of Wales?

Diolch, Lywydd. Ddirprwy Weinidog, yr wythnos diwethaf, cyhoeddodd Gweinidog yr economi strategaeth ofod genedlaethol Llywodraeth Cymru, gan amlinellu ei huchelgais i sicrhau cyfran o 5 y cant o sector gofod y DU, a fyddai’n cyfateb i £2 biliwn y flwyddyn i economi Cymru. Mae’r strategaeth yn canolbwyntio ar dyfu potensial datblygiadau ar hyn o bryd ac yn y dyfodol yn y sector gofod yma yng Nghymru, gan gynnwys gallu hyfforddi a phrofi lansio i'r gofod, ynghyd â phrofi a gwerthuso technolegau gyriant gwyrddach newydd yn Llanbedr. Mae’n amlwg fod y cyhoeddiad hwn yn bwrw amheuaeth ar benderfyniad eich panel adolygu ffyrdd i ganslo ffordd osgoi arfaethedig Llanbedr, gan wastraffu £1.7 miliwn o arian trethdalwyr yn y broses. Gan fod y meini prawf sy’n dylanwadu ar y penderfyniad yn sicr o fod wedi newid bellach, a wnewch chi gytuno nawr i ailystyried y mater hwn a gofyn i’r panel adolygu ei benderfyniad o ystyried y manteision economaidd posibl i’r ardal ac i Gymru gyfan?

13:40

Well, again, I will just tell Natasha Asghar what I said to the Chamber at the beginning: the panel report on climate change that was published on Monday said the situation facing all of us is worse than they thought—it is at the upper end of the projections of the impact of global warming and the catastrophic impact that will have on our economy and our society. It said we have already been impacted, changes locked in, and there is now a rapidly narrowing window of opportunity to build a climate-resilient society. I think we should all take that seriously. We can't de-link these things because we want to score political points about a different issue. The roads review panel, as part of its criteria, looked at the impact of climate change on transport and the pipeline of projects we had, and concluded the Llanbedr scheme was not consistent with the Wales transport strategy and was not consistent with achieving net zero. Now, I don't think that can be lightly set aside. 

If you read the panel report on the airfield, it did show, in terms of access to that site, there were other options, and we have committed to work with Gwynedd council to explore those options to see what can be done. But we still come back to the fundamental point: climate change has profound and far-reaching consequences for us all, and we need to start reflecting that in the decisions we make. It's no good the Conservatives signing up to targets when every single time a decision is made as a consequence of those targets, they call for a different approach. It's not consistent. 

Wel, unwaith eto, dywedaf wrth Natasha Asghar yr hyn a ddywedais wrth y Siambr ar y dechrau: dywedai adroddiad y panel ar newid hinsawdd a gyhoeddwyd ddydd Llun fod y sefyllfa sy'n wynebu pob un ohonom yn waeth nag a feddylient—mae ar ben uchaf yr amcanestyniadau o effaith cynhesu byd-eang a’r effaith drychinebus a gaiff hynny ar ein heconomi a’n cymdeithas. Dywedai ein bod eisoes wedi cael ein heffeithio, fod y newidiadau'n ddiwrthdro, a bod y cyfle i adeiladu cymdeithas â mwy o allu i wrthsefyll newid hinsawdd yn prysur ddiflannu. Credaf y dylai pob un ohonom fod o ddifrif ynglŷn â hynny. Ni allwn ddatgysylltu’r pethau hyn am ein bod am sgorio pwyntiau gwleidyddol am fater gwahanol. Edrychodd y panel adolygu ffyrdd, fel rhan o’u meini prawf, ar effaith newid hinsawdd ar drafnidiaeth a’r llif o brosiectau sydd gennym, a daethant i’r casgliad nad oedd cynllun Llanbedr yn gydnaws â strategaeth drafnidiaeth Cymru, ac nad oedd yn gydnaws â chyflawni sero net. Nawr, ni chredaf y gellir anwybyddu hynny ar chwarae bach.

Os darllenwch adroddiad y panel ar y maes awyr, o ran mynediad i’r safle hwnnw, dangosai fod opsiynau eraill i'w cael, ac rydym wedi ymrwymo i weithio gyda chyngor Gwynedd i archwilio’r opsiynau hynny i weld beth y gellir ei wneud. Ond rydym yn dal i ddod yn ôl at y pwynt sylfaenol: mae canlyniadau dwys ac arwyddocaol i bawb ohonom yn sgil newid hinsawdd, ac mae angen inni ddechrau adlewyrchu hynny yn y penderfyniadau a wnawn. Nid yw o unrhyw werth i'r Ceidwadwyr ymrwymo i dargedau pan fyddant yn galw am ddull gwahanol o fynd ati bob tro y gwneir penderfyniad o ganlyniad i'r targedau hynny. Nid yw'n gyson.

Okay. Thank you, Deputy Minister. I can assure you we are all concerned about climate change. There's no denying that, and I think my colleagues across this bench, and even in Westminster, will agree with me on that. However, having seen the information that was released by the Minister for Economy, it was clear that some of the areas that were in question are protected, so that causes a concern for us as to how this is actually going to be made a reality. 

Coming to my second question, I've already mentioned the cancellation of the Llanbedr bypass wasting £1.7 million of taxpayers' money on a few occasions now in this Chamber. Since then, the roads review panel has cancelled plans to remove the roundabouts at junctions 15 and 16 on the A55, wasting nearly £9 million. So, Deputy Minister, so far your policy has poured £10.5 million of taxpayers' money down the drain, and there are still more than 50 projects to improve Wales's road infrastructure under review at present. I've asked the question before and make no apology for asking it again, as I do not believe that the information is readily available to me or others. So, in the interests of transparency and accountability, if the roads review panel were to cancel each and every single one of the projects currently under review, what would be the total amount of money already spent that would be lost? Thanks. 

Iawn. Diolch, Ddirprwy Weinidog. Gallaf eich sicrhau bod pob un ohonom yn pryderu am newid hinsawdd. Nid oes modd ei wadu, a chredaf y bydd fy nghyd-Aelodau ar y fainc hon, a hyd yn oed yn San Steffan, yn cytuno â mi ar hynny. Fodd bynnag, ar ôl gweld y wybodaeth a gyhoeddwyd gan Weinidog yr Economi, roedd yn amlwg fod rhai o’r meysydd dan sylw wedi’u diogelu, felly mae hynny’n peri pryder i ni ynglŷn â sut y bydd hyn yn cael ei wireddu.

Gan ddod at fy ail gwestiwn, rwyf eisoes wedi sôn am ganslo ffordd osgoi Llanbedr gan wastraffu £1.7 miliwn o arian trethdalwyr ar sawl achlysur bellach yn y Siambr hon. Ers hynny, mae’r panel adolygu ffyrdd wedi canslo cynlluniau i gael gwared ar y cylchfannau ar gyffyrdd 15 ac 16 ar yr A55, gan wastraffu bron i £9 miliwn. Felly, Ddirprwy Weinidog, hyd yn hyn, mae eich polisi wedi arllwys £10.5 miliwn o arian trethdalwyr i lawr y draen, ac mae mwy na 50 o brosiectau i wella seilwaith ffyrdd Cymru yn cael eu hadolygu ar hyn o bryd. Rwyf wedi gofyn y cwestiwn o'r blaen ac nid wyf yn ymddiheuro am ei ofyn eto, gan nad wyf yn credu bod y wybodaeth ar gael yn hawdd i mi nac i eraill. Felly, er mwyn sicrhau tryloywder ac atebolrwydd, pe bai’r panel adolygu ffyrdd yn canslo pob un o’r prosiectau sy’n cael eu hadolygu ar hyn o bryd, beth fyddai cyfanswm yr arian sydd wedi'i wario eisoes a fyddai’n cael ei golli? Diolch.

Well, the roads review panel hasn't reached a conclusion yet, other than on two schemes it was asked to fast track. On both of those schemes, it's published the rationale for why, on balance, those were the best decisions to go forward. Clearly, schemes have had money invested in them. Many of the investments in the A55 junctions, for example, as we've already discussed in the Chamber but I'm happy to repeat it, were on studies that would be still be useful to the Burns commission in the north for its future work. So, it's not wasted; it has been redirected. 

But, at some point, we need to pull a handbrake on schemes, because the logic of her position is we keep investing in schemes because some investment's been put in regardless of their impact on carbon emissions, regardless of their impact on air quality, regardless of their impact on congestion and climate change. And I don't think that is consistent with what the science is telling us, for needing to look afresh and to take different action. At the heart of this is that all of us have to confront the fact the science is telling us we need to change direction, and changing direction has consequences. 

Wel, nid yw'r panel adolygu ffyrdd wedi dod i gasgliad eto, ac eithrio ar ddau gynllun y gofynnwyd iddynt eu rhoi ar lwybr carlam. Ac ar gyfer y ddau gynllun, maent wedi cyhoeddi'r rheswm pam, at ei gilydd, mai dyna'r penderfyniad gorau wrth symud ymlaen. Yn amlwg, mae arian wedi’i fuddsoddi mewn cynlluniau. Fel rydym wedi'i drafod eisoes yn y Siambr, ond rwy’n fwy na pharod i’w ailadrodd, roedd llawer o’r buddsoddiadau yng nghyffyrdd yr A55, er enghraifft, ar gyfer astudiaethau a fyddai’n dal i fod yn ddefnyddiol i gomisiwn Burns yn y gogledd ar gyfer ei waith yn y dyfodol. Felly, nid yw wedi'i wastraffu; mae wedi'i ailgyfeirio.

Ond ar ryw bwynt, mae angen inni ddod â chynlluniau i ben, oherwydd rhesymeg ei safbwynt yw ein bod yn parhau i fuddsoddi mewn cynlluniau am fod rhywfaint o fuddsoddiad wedi'i wneud, ni waeth beth fo'u heffaith ar allyriadau carbon, ni waeth beth fo'u heffaith ar ansawdd aer, ni waeth beth fo'u heffaith ar dagfeydd a newid hinsawdd. Ac ni chredaf fod hynny'n gydnaws â'r hyn y mae'r wyddoniaeth yn ei ddweud wrthym am yr angen i edrych o'r newydd a rhoi camau gwahanol ar waith. Wrth wraidd hyn, mae'n rhaid i bob un ohonom wynebu'r ffaith bod gwyddoniaeth yn dweud wrthym fod angen inni newid cyfeiriad, ac mae canlyniadau i newid cyfeiriad.

Okay. Deputy Minister, you were recently reported as saying that electric buses—this will be something that I know you'll enjoy [Laughter.]—should be made in Wales instead of being imported from China, expressing the wish to see an electric bus factory opened here to create greener jobs. In response, Andy Palmer, the chief executive of Switch Mobility, one of the handful of UK-based companies already making electric buses, said he had approached the Welsh Government to build a factory but had received no traction. Recently, electric buses have been bought from China by bus companies in Newport and Cardiff, which is great news. Bus operators have claimed the plan to move the whole of Wales's bus fleet to zero-emission vehicles by 2035 needs a nationwide funding plan, but Wales does not have a Government-run fund to help them with the cost of green vehicles infrastructure, unlike England and Scotland. John Dowie, the director of partnerships of First UK, which owns First Cymru, said it's time for Wales to set up its own scheme that's suited to Welsh circumstances and drive its own agenda, not just wait to pick up the crumbs from England. Deputy Minister, when will you bring forward a funding scheme to support the transition to electric buses in Wales, as they have done in England and Scotland? Thank you.

Iawn. Ddirprwy Weinidog, dywedir eich bod wedi dweud yn ddiweddar y dylai bysiau trydan—bydd hyn yn rhywbeth y gwn y byddwch yn ei fwynhau [Chwerthin.]—y dylai bysiau trydan gael eu gwneud yng Nghymru yn hytrach na chael eu mewnforio o Tsieina, gan fynegi dymuniad i agor ffatri fysiau trydan yma i greu swyddi gwyrddach. Mewn ymateb, dywedodd Andy Palmer, prif weithredwr Switch Mobility, un o’r llond llaw o gwmnïau yn y DU sydd eisoes yn gwneud bysiau trydan, ei fod wedi cysylltu â Llywodraeth Cymru ynghylch adeiladu ffatri ond nad yw wedi gwneud fawr o gynnydd. Yn ddiweddar, mae cwmnïau bysiau yng Nghasnewydd a Chaerdydd wedi prynu bysiau trydan o Tsieina, sy’n newyddion gwych. Mae gweithredwyr bysiau wedi honni bod angen cynllun ariannu cenedlaethol ar gyfer y cynllun i newid fflyd fysiau Cymru gyfan yn gerbydau allyriadau sero erbyn 2035, ond nid oes gan Gymru gronfa a reolir gan y Llywodraeth i’w helpu gyda chost seilwaith cerbydau gwyrdd, yn wahanol i Loegr a'r Alban. Dywedodd John Dowie, cyfarwyddwr partneriaethau First UK, sy’n berchen ar First Cymru, ei bod yn bryd i Gymru sefydlu ei chynllun ei hun sy’n addas ar gyfer amgylchiadau Cymru a llywio ei hagenda ei hun, yn hytrach nag aros i godi briwsion Lloegr. Ddirprwy Weinidog, pa bryd y byddwch yn cyflwyno cynllun ariannu i gefnogi’r newid i fysiau trydan yng Nghymru, fel y maent wedi’i wneud yn Lloegr a’r Alban? Diolch.

13:45

Well, as Natasha Asghar has already very generously noted, we are investing in the transition to electric buses, particularly in Cardiff and Newport, where they have municipally owned bus companies. I want to do two things to make systemic change, rather than simply making announcements that please the industry. The first is to design a bus system that is coherent and where investment from Wales doesn't leak out. Now, at the moment, we have a fragmented commercial privatised system, where private bus companies are expecting the taxpayer to fund their capital, and then they'd pocket the profit and then don't give us services that are coherent and give people a chance to shift transport modes. That needs fixing, and that's what's going to be addressed in the forthcoming bus White Paper.

Secondly, I want a domestic industry to produce electric buses, and I think there is an economic opportunity for Wales. Rather than investing significant sums—hundreds of millions of pounds—to buy Chinese buses there's a chance to develop a Welsh and British bus industry. You mentioned an investor there. What we don't want is simply to fall back into the inward investment model. There's a chance to build local companies here; build the missing middle that we've often talked about. I set up a taskforce, led by James Davies, the chair and chief exec of Industry Wales, to look at how we can aggregate demand. At the moment, there are a lot of order books coming through the public sector. If we bring them together, pool our orders, there's a chance for a Welsh industry to emerge, and that's the work that we're doing.

Wel, fel y mae Natasha Asghar eisoes wedi nodi’n garedig iawn, rydym yn buddsoddi yn y newid i fysiau trydan, yn enwedig yng Nghaerdydd a Chasnewydd, lle mae ganddynt gwmnïau bysiau sy'n eiddo dinesig. Hoffwn wneud dau beth i sicrhau newid systemig, yn hytrach na gwneud cyhoeddiadau sy’n plesio’r diwydiant yn unig. Y cyntaf yw dylunio system fysiau sy'n gydlynol, lle nad yw buddsoddiad o Gymru yn diferu allan o'r wlad. Nawr, ar hyn o bryd, mae gennym system breifat fasnachol dameidiog, lle mae cwmnïau bysiau preifat yn disgwyl i'r trethdalwr ariannu eu cyfalaf, ac yna maent yn pocedu'r elw heb roi gwasanaethau cydlynol i ni na rhoi cyfle i bobl newid dulliau trafnidiaeth. Mae angen unioni hynny, a dyna fydd dan sylw yn y Papur Gwyn ar fysiau sydd ar y ffordd.

Yn ail, hoffwn weld diwydiant domestig yn cynhyrchu bysiau trydan, a chredaf fod yma gyfle economaidd i Gymru. Yn hytrach na buddsoddi symiau sylweddol—cannoedd o filiynau o bunnoedd—i brynu bysiau o Tsieina, mae cyfle yma i ddatblygu diwydiant bysiau Cymreig a Phrydeinig. Fe sonioch chi am fuddsoddwr. Yr hyn nad ydym am ei wneud yw dychwelyd at y model mewnfuddsoddi. Mae cyfle yma i adeiladu cwmnïau lleol; adeiladu'r canol coll yr ydym wedi sôn amdano'n fynych. Sefydlais dasglu, dan arweiniad James Davies, cadeirydd a phrif weithredwr Diwydiant Cymru, i archwilio sut y gallwn gydgrynhoi'r galw. Ar hyn o bryd, mae llawer o lyfrau archebion yn dod drwy’r sector cyhoeddus. Os down â hwy ynghyd, a chronni ein harchebion, mae cyfle i ddiwydiant Cymreig ddatblygu, a dyna'r gwaith yr ydym yn ei wneud.

Llefarydd Plaid Cymru nawr, Mabon ap Gwynfor.  

Plaid Cymru spokesperson, Mabon ap Gwynfor. 

Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Mae Canolfan Cydweithredol Cymru newydd ryddhau adroddiad sydd yn galw ar i'r Llywodraeth gyflwyno Deddf grymuso a pherchnogaeth gymunedol er mwyn cynorthwyo grwpiau cymunedol i ddatblygu tai fforddiadwy parhaol yn eu cymunedau. Mae'r adroddiad yn dangos sut mae'r system dai presennol, o dan reolaeth y farchnad agored, yn methu pobl a chymunedau Cymru. Wrth fod prisiau tai yn codi'n sylweddol ar draws Cymru a diffyg tai fforddiadwy go iawn i bobl leol, gall polisïau’r ganolfan gydweithredol chwarae rhan bwysig wrth i ni edrych i sicrhau tai cymunedol o dan berchnogaeth leol. Mae'r adroddiad yn galw ar y Llywodraeth i sefydlu comisiwn i annog meddwl arloesol ar berchnogaeth leol o dir ac asedau yng Nghymru, i gyflwyno Deddf grymuso a pherchnogaeth leol, i ddatblygu bas data neu gofrestr o berchnogaeth tir, i sefydlu cronfa cymorth ariannol ar gyfer prosiectau tai sy'n cael eu harwain yn gymunedol, ac i ddatblygu proses ffurfiol ar gyfer trosglwyddo asedau cymunedol.

Ydy'r Gweinidog yn cytuno y byddai cynlluniau o'r fath o fudd i bobl Cymru? Ac a wnaiff hi ystyried cynnwys argymhellion y ganolfan gydweithredol fel rhan o raglen ddeddfwriaethol y Llywodraeth? A gobeithio hefyd y byddwch chi yn cytuno â mi fod y gallu i gymunedau lwyddo i ddelifro ymrwymiadau tai yn ddibynnol ar argaeledd tir fyddai'n galluogi grwpiau i adeiladu tai cymunedol. Pa gamau mae'r Llywodraeth yn eu cymryd i gofrestru perchnogaeth tir ac adnabod tir sydd yn addas at ddatblygu anghenion cymunedol? 

Thank you very much, Llywydd. The Wales Co-operative Centre has just released a report that calls on the Government to introduce a community ownership and empowerment Act to assist local community groups to develop permanent affordable housing in their communities. The report demonstrates how the current housing system, controlled by the open market, is failing people and communities in Wales. As house prices rise significantly across Wales and there's a lack of real affordable housing for local people, then the policies of the co-operative centre can play an important role as we look to ensure locally owned community housing. The report calls on the Government to establish a commission to encourage innovative thinking on local ownership of land and assets in Wales, to introduce a local ownership and empowerment Act, to develop a database or register of land ownership, to establish a financial support fund for housing projects that are led on a community level, and to develop a formal process for transferring community assets.

Does the Minister agree that such proposals would benefit the people of Wales? And will she consider including the recommendations of the co-operative centre as part of the Government's legislative programme? And I hope you would also agree with me that the ability of communities to to deliver housing commitments is dependent on the availability of land that will enable groups to build community housing. So, what steps is the Government taking to register land ownership and to identify land that is appropriate for developing community needs? 

Apologies, I lost a little bit of the translation there, but I got the gist of it, I think, so, forgive me if I haven't got a nuance, especially right at the end there. I don't know why it suddenly cut out for some reason. So, we absolutely welcome the work done by the co-operative centre. We absolutely agree that community-led housing is very much part of the housing solution in Wales and absolutely will contribute towards the delivery of our 20,000 social homes target. We've already reaffirmed that through the programme for government: our commitment to support co-operative housing, community-led initiatives and community land trusts. And I'm very pleased to be able to say that, just last week, we've been able to increase the grant to the co-op centre in order to facilitate a lot of this work. So, really pleased to have been able to do that.

The absolute core principle, as Mabon says, is to enable people to take more control of how their housing is delivered and managed. So, our support through the Communities Creating Homes programme, which is delivered by the Wales Co-operative Centre, has engaged and supported 64 groups since the start of the programme, in 2019, so far. There are also a number of opportunities available at the moment, particularly in rural communities, and I am pleased the current programme for support has influenced policies, including our Nest scheme, and it links to wider Welsh Government policies and programmes to provide real opportunities to overcome some of the barriers facing community-led groups.

But I agree that more needs to be done to facilitate this and to embed it, if you like, in the culture that we want to have. We're doing a piece of ongoing work to explore what additional support is needed through a future community-led housing programme. We've also been in discussions with the Wales Co-operative Centre regarding funding for community groups for several months now, and I'm looking forward to hearing the outcomes of those discussions as well. We meet very regularly—I meet with them, and my officials meet very regularly—with the Wales Co-operative Centre.

I welcome the report, but some of it—. Unfortunately, we haven't had an interaction over it yet, so I'll be looking forward to having that interaction. So, for example, it's clearly an expensive duplication of effort for Welsh Government to mimic the work of the UK Land Registry, but there's a real validity in making the available information much more readily accessible to community groups, and we're doing a big piece of work with DataMapWales that will help realise the ambitions laid out in the report for that, for example. There are a number of things where I'll be wanting to go through the report and just point out where we are, where we're happy to accept the recommendation, and where we've already actually taken some steps towards doing what's recommended there.

I'm really happy as well to have been able to facilitate community land trusts and co-operative housing with a registered social landlord partner to access the social housing grant, and I'm sure the Member is aware of the Solva community land trust, which we're looking at as a sort of pilot to see how well that works. We have a number of other groups doing it as well. So, in principle, I completely agree. We need to work through some of the detail to make sure that we've got the best bang for our buck—sorry, a terrible cliche, but you see where I'm going. We're also, as it happens, doing some of it, but not quite in the way the report sets out. So, in principle, we're absolutely on board with that, and I'm really keen to see as large a number of people come together in co-operative housing as we can manage in Wales. 

Mae'n ddrwg gennyf, collais ychydig o'r cyfieithiad, ond fe gefais yr hanfodion, rwy'n credu, felly maddeuwch i mi os nad wyf wedi deall ychydig o'r manylion, yn enwedig ar y diwedd. Nid wyf yn gwybod pam y methodd yn sydyn am ryw reswm. Felly, rydym yn sicr yn croesawu’r gwaith a wnaed gan y ganolfan gydweithredol. Rydym yn cytuno’n llwyr fod tai a arweinir gan y gymuned yn rhan fawr iawn o’r ateb tai yng Nghymru, ac y byddant yn sicr yn cyfrannu at gyflawni ein targed o 20,000 o gartrefi cymdeithasol. Rydym eisoes wedi ailddatgan hynny drwy’r rhaglen lywodraethu: ein hymrwymiad i gefnogi tai cydweithredol, mentrau a arweinir gan y gymuned ac ymddiriedolaethau tir cymunedol. Ac rwy'n falch iawn o allu dweud ein bod wedi gallu cynyddu'r grant i'r ganolfan gydweithredol yr wythnos diwethaf er mwyn hwyluso llawer o'r gwaith hwn. Felly, rwy'n falch iawn o fod wedi gallu gwneud hynny.

Yr egwyddor graidd hollbwysig, fel y dywed Mabon, yw galluogi pobl i gymryd mwy o reolaeth ar sut y caiff eu tai eu darparu a’u rheoli. Felly, mae ein cymorth drwy raglen Cymunedau’n Creu Cartrefi, a ddarperir gan Ganolfan Cydweithredol Cymru, wedi cynnwys a chefnogi 64 o grwpiau hyd yma ers dechrau’r rhaglen yn 2019. Ceir nifer o gyfleoedd ar hyn o bryd hefyd, yn enwedig mewn cymunedau gwledig, ac rwy’n falch fod y rhaglen gymorth gyfredol wedi dylanwadu ar bolisïau, gan gynnwys ein cynllun Nyth, ac mae’n cysylltu â pholisïau a rhaglenni ehangach Llywodraeth Cymru i ddarparu cyfleoedd go iawn i oresgyn rhai o’r rhwystrau sy’n wynebu grwpiau a arweinir gan y gymuned.

Ond cytunaf fod angen gwneud mwy i hwyluso hyn a’i ymgorffori, os mynnwch, yn y diwylliant yr hoffem ei weld. Rydym yn gwneud gwaith parhaus i archwilio pa gymorth ychwanegol sydd ei angen drwy raglen tai a arweinir gan y gymuned yn y dyfodol. Rydym hefyd wedi bod yn cynnal trafodaethau gyda Chanolfan Cydweithredol Cymru ynghylch cyllid ar gyfer grwpiau cymunedol ers sawl mis bellach, ac edrychaf ymlaen at glywed canlyniadau’r trafodaethau hynny hefyd. Rydym yn cyfarfod yn rheolaidd iawn—rwy’n cyfarfod, ac mae fy swyddogion yn cyfarfod yn rheolaidd iawn—â Chanolfan Cydweithredol Cymru.

Rwy'n croesawu'r adroddiad, ond mae rhywfaint ohono—. Yn anffodus, nid ydym wedi rhyngweithio yn ei gylch eto, felly edrychaf ymlaen at y rhyngweithio hwnnw. Felly, er enghraifft, mae i Lywodraeth Cymru efelychu gwaith Cofrestrfa Tir y DU yn amlwg yn dyblygu ymdrech drud, ond mae sicrhau bod yr wybodaeth ar gael yn llawer haws i grwpiau cymunedol yn werthfawr iawn, ac rydym yn gwneud gwaith gyda MapDataCymru a fydd yn helpu i wireddu’r uchelgeisiau a nodir yn yr adroddiad ar gyfer hynny, er enghraifft. Mae nifer o bethau lle byddaf am fynd drwy'r adroddiad i nodi lle'r ydym arni gyda hwy, lle'r ydym yn hapus i dderbyn yr argymhelliad, a lle'r ydym eisoes wedi rhoi camau ar waith tuag at wneud yr hyn a argymhellir.

Rwy’n falch iawn hefyd o fod wedi gallu hwyluso'r ffordd i ymddiriedolaethau tir cymunedol a thai cydweithredol gyda phartner sy'n landlord cymdeithasol cofrestredig gael mynediad at y grant tai cymdeithasol, ac rwy’n siŵr fod yr Aelod yn ymwybodol o ymddiriedolaeth tir cymunedol Solfach, gan ein bod yn edrych ar hwnnw fel rhyw fath o gynllun peilot i weld pa mor dda y mae'n gweithio. Mae gennym nifer o grwpiau eraill yn gwneud hyn hefyd. Felly, mewn egwyddor, rwy’n cytuno’n llwyr. Mae angen inni weithio drwy rai o'r manylion i sicrhau ein bod yn cael gwerth am arian—mae'n ddrwg gennyf, ystrydeb ofnadwy, ond rydych yn deall yr hyn rwy'n ceisio'i ddweud. Rydym hefyd, fel y mae'n digwydd, yn gwneud rhywfaint o hyn, ond nid yn union fel y mae'r adroddiad yn ei nodi. Felly, mewn egwyddor, rydym yn gwbl gefnogol i hynny, ac rwy'n awyddus iawn i weld cymaint o bobl ag y gallwn ymdopi â hwy yn dod at ei gilydd yn y maes tai cydweithredol yng Nghymru.

13:50

Diolch yn fawr iawn i'r Gweinidog am yr ateb yna ac, i'r record, hoffwn ddiolch i Vikki Howells am gyflwyno'r adroddiad yn y grŵp trawsbleidiol y bore yma. Mae yna gefnogaeth drawsbleidiol i ddatblygu cynllun o'r fath, ac felly dwi'n edrych ymlaen i weld y camau fydd yn cael eu cymryd i'r perwyl yma.

Os caf i fynd ymlaen i retroffitio, os gwelwch yn dda. Mae tlodi tanwydd yn broblem anferthol, fel rydych chi'n gwybod, ar draws Cymru, ac rydw innau'n gwybod fel Aelod dros Ddwyfor Meirionnydd am effaith andwyol tlodi tanwydd ar y cymunedau yno. Mae gennym ni'r stoc dai hynaf yng ngorllewin Ewrop ac maen nhw ymhlith y tai lleiaf effeithiol o ran ynni. Mae hyn yn arwain at lawer o bobl yn gorfod dewis rhwng gwresogi eu tai neu gael bwyd—dewis na ddylai neb orfod ei wynebu. Mae prisiau tanwydd ar eu huchaf ac mae'r cap ar bris ynni am gynyddu 54 y cant o 1 Ebrill, fel rydych chi'n gwybod. Mae'r rhai hynny ar dariff rhagosodedig sy'n talu trwy ddebyd uniongyrchol am weld cynnydd o rhwng £693 a £1,971 y flwyddyn ar gyfartaledd. Bydd hyn yn gwthio dros 0.25 miliwn o bobl yng Nghymru i fewn i dlodi tanwydd. 

Mae angen inni fynd i'r afael â thlodi tanwydd rŵan, yn fwy nag erioed, drwy ymateb i'r argyfwng a gwella effeithlonrwydd ynni tai. Hefyd, mae'n werth nodi bod 10 y cant o allyriadau carbon Cymru yn dod o anheddau preswyl, a bydd datrys tlodi tanwydd yn ein cynorthwyo i fynd i frwydo yn erbyn newid hinsawdd. Mae'r sector tai cymdeithasol am fod yn allweddol wrth inni ddadgarboneiddio ein tai a sicrhau bod y budd economaidd o wneud hynny yn aros yng Nghymru. Mae'n her sydd angen ei gweithredu o fewn y 10 mlynedd nesaf. Bydd y Gweinidog yn gwerthfawrogi, wrth gwrs, na fydd dadgarboneiddio tai yn medru cael ei weithredu heb y cyfuniad cywir o grantiau, cyllid preifat, safonau rheoleiddio a llwybr clir—road map—wedi cael ei osod. 

Mae'r gyllideb derfynol—

I thank the Minister for that response and, for the record, I'd like to thank Vikki Howells for presenting the report in the cross-party group this morning. There is cross-party support for developing such proposals, and therefore I look forward to seeing the steps that will be taken to that end. 

If I could move on to retrofitting, please. Fuel poverty is a huge problem across Wales, as you know, and as a Member for Dwyfor Meirionnydd I am aware of the detrimental impact of fuel poverty on communities there. We have the oldest housing stock in western Europe and they are among the least efficient homes in terms of energy. This leads to many people having to choose between heating their homes or eating—a choice that no-one should face. The price of fuel is at its highest and the cap on energy prices is to increase by 54 per cent from 1 April, as you know. Those on a default tariff who pay by direct debit will see an increase of between £693 and £1,971 on average per annum. This will push over 0.25 million people in Wales into fuel poverty. 

We need to tackle fuel poverty now, more than ever, by responding to the crisis and improving energy efficiency in homes. It's worth noting too that 10 per cent of carbon emissions in Wales come from residential property, and solving fuel poverty will help us to fight climate change too. The social housing sector will be crucial as we decarbonise our homes and ensure that the economic benefits of doing that remain in Wales. It's a challenge that we need to face over the next 10 years. The Minister will appreciate, of course, that decarbonisation of homes can't be implemented without the right combination of grants, private funding, regulatory standards and a clear road map set out. 

The final budget—

Rwy'n dod ato rŵan, diolch yn fawr iawn am eich amynedd. 

Mae'r gyllideb derfynol—

I'm coming to it now, thank you for your patience. 

The final budget—

—yn neilltuo £35 miliwn yn ychwanegol o'r cyfalaf trafodiadau ariannol—y financial transactions capital—i arbrofi a datblygu modelau ariannu newydd er mwyn helpu cyflymu maint a pha mor sydyn y gellir dadgarboneiddio tai yng Nghymru. A all y Gweinidog gadarnhau os bydd y sector tai cymdeithasol yn medru cael mynediad neu fudd o'r ariannu yma—[Torri ar draws.]

—sets aside an additional £35 million from financial transactions capital to experiment and develop new funding models in order to assist with accelerating the scale and how quickly we can decarbonise housing in Wales. Can the Minister confirm whether the social housing sector will be able to access or benefit from that funding—[Interruption.]

Later on, maybe. Later on.

Yn nes ymlaen, efallai. Yn nes ymlaen.

A sut bydd y gronfa yn cael ei defnyddio er mwyn medru cyflymu'r polisi a'r ariannu dadgarboneiddio tai?

And how will the fund be used in order to accelerate the policy and the funding for the decarbonisation of housing?

Yes. I'm very tempted to just say 'yes' and sit down. [Laughter.]

Absolutely, we've already done something in Wales that has not been done in the rest of the UK, and that is, through the Welsh housing quality standard, we've brought all our social housing up to energy performance certificate D, which is a long way up from where it was before. We were repeatedly told that that wouldn't be possible when we started on that journey, so I'm delighted to say that, with one exception, which we've accepted for COVID reasons, everyone else has done it, and that one exception will have finished that process by the end of this year now.

So, we're in discussion with our councils and social landlords already about what the Welsh housing quality standard 2 will look like, and what will be expected, whether we'll be asking them to bring housing up to EPC B or A, what we will do with the housing that can't be brought up to that standard and what other measures can be brought to bear. We're also learning the lessons from the Welsh housing quality standard 1, because for the vast majority of homes it was very successful, but for some homes it was not successful and it led to some problems with condensation and damp, which I know Members will be familiar with, and I certainly am in my own constituency. So, we've learned that lesson. We've put the optimised retrofit programme in place to figure out what each house in Wales actually needs, so what combination of insulation type, tech, roof type and so on is required to get properties up to the highest EPC rating that they can achieve.

We also haven't yet announced the successor to the Arbed scheme. The Arbed scheme was very good for many people in fuel poverty in Wales, because it replaced very inefficient boilers with much more efficient ones, but they were still gas and they were still contributing to carbon, so we don't want to do that, but it's not sufficient to just say, 'We'll give you an air source heat pump,' because, as I've said many times in this Chamber, you may as well be heating the field behind your house for some houses. So, we need that combination.

As we did with the Welsh housing quality standard, we will overskill the workforce through the social housing projects, so that we can then offer grants to people in the private sector, knowing what will suit their type of house and knowing that we will get good value for money. I think I'm about to be asked a question on the order paper by another Member of the Plaid group about some of the issues we've had, and what we are trying to do is learn the lessons there, so that we aren't fitting the wrong type of tech solution to the wrong kind of property. So, these things are always very successful for the vast majority of people who have them, but then we have had problems with some housing, so we're trying to learn those lessons and to make sure that we get the right solution in the right place. So, we'll be shortly announcing the new Welsh housing quality standard to bring that up.

There's a piece of work to do in the private rented sector to make sure that we have the right incentives, so people don't just come out of the sector but bring their houses up to quality, which I've mentioned many times, and there are a range of other things that we can do for owner-occupiers, including using carrots and sticks in the local tax system, which we'll want to bring to the floor of the Senedd.

Iawn. Rwy'n cael fy nhemtio'n fawr i ddweud 'ie' ac eistedd. [Chwerthin.]

Yn bendant, rydym eisoes wedi gwneud rhywbeth yng Nghymru nad ydynt wedi’i wneud yng ngweddill y DU, sef sicrhau, drwy safon ansawdd tai Cymru, fod ein holl dai cymdeithasol yn cyrraedd lefel D y dystysgrif perfformiad ynni, EPC, sy’n uwch o lawer na'r hyn yr arferai fod. Dywedwyd wrthym dro ar ôl tro na fyddai hynny’n bosibl wrth inni ddechrau ar y daith honno, felly rwy’n falch iawn o ddweud, gydag un eithriad, ac rydym wedi’i dderbyn am resymau COVID, fod pawb arall wedi cyflawni hyn, a bydd yr un eithriad hwnnw wedi gorffen y broses honno erbyn diwedd y flwyddyn hon.

Felly, rydym eisoes yn cael trafodaethau â'n cynghorau a'n landlordiaid cymdeithasol ynghylch sut beth fydd safon ansawdd tai Cymru 2, a beth fydd yn ddisgwyliedig, a fyddwn yn gofyn iddynt gynyddu lefelau EPC tai i B neu A, beth fyddwn yn ei wneud gyda'r tai na ellir eu codi i'r safon honno a pha fesurau eraill y gellir eu rhoi ar waith. Rydym hefyd yn dysgu’r gwersi o safon ansawdd tai Cymru 1, oherwydd ar gyfer y rhan helaethaf o gartrefi, roedd yn llwyddiannus iawn, ond i rai cartrefi, nid oedd yn llwyddiannus ac arweiniodd at broblemau gydag anwedd dŵr a lleithder, y gwn y bydd yr Aelodau'n gyfarwydd â hwy, ac rwy'n sicr yn gyfarwydd â hwy yn fy etholaeth fy hun. Felly, rydym wedi dysgu’r wers honno. Rydym wedi rhoi’r rhaglen ôl-osod er mwyn optimeiddio ar waith i ganfod beth sydd ei angen ar bob tŷ yng Nghymru, felly pa gyfuniad o’r math o insiwleiddio, technoleg, y math o do ac ati sy’n ofynnol fel bod eiddo'n cyrraedd y sgôr EPC uchaf y gallant ei chyflawni.

Nid ydym ychwaith wedi cyhoeddi cynllun i olynu cynllun Arbed eto. Roedd cynllun Arbed yn dda iawn i lawer o bobl mewn tlodi tanwydd yng Nghymru, am ei fod yn darparu boeleri llawer mwy effeithlon yn lle rhai aneffeithlon iawn, ond roeddent yn dal i fod yn foeleri nwy ac roeddent yn dal i gyfrannu allyriadau carbon, felly nid ydym am wneud hynny, ond nid yw’n ddigon dweud, 'Fe rown ni bwmp gwres ffynhonnell aer i chi,’ oherwydd, fel rwyf wedi’i ddweud droeon yn y Siambr hon, mae hynny cystal â gwresogi’r cae y tu ôl i’ch tŷ ar gyfer rhai tai. Felly, mae angen y cyfuniad hwnnw arnom.

Fel y gwnaethom gyda safon ansawdd tai Cymru, byddwn yn gorsgilio’r gweithlu drwy’r prosiectau tai cymdeithasol, fel y gallwn gynnig grantiau i bobl yn y sector preifat wedyn, gan wybod beth fydd yn gweddu i’w math o dŷ a gwybod y byddwn yn cael gwerth da am arian. Credaf fod Aelod arall o grŵp Plaid Cymru ar fin gofyn cwestiwn ar y papur trefn i mi ynglŷn â rhai o'r problemau a gawsom, a'r hyn y ceisiwn ei wneud yw dysgu'r gwersi hynny, fel nad ydym yn gosod y math anghywir o ateb technolegol yn y math anghywir o eiddo. Felly, mae’r pethau hyn bob amser yn llwyddiannus iawn i’r rhan fwyaf o bobl sy'n eu cael, ond wedyn rydym wedi cael problemau gyda rhai tai, felly rydym yn ceisio dysgu’r gwersi hynny a sicrhau ein bod yn darparu'r ateb iawn yn y lle iawn. Felly, cyn bo hir, byddwn yn cyhoeddi safon ansawdd tai newydd Cymru er mwyn gwella hynny.

Mae gwaith i'w wneud yn y sector rhentu preifat i sicrhau bod gennym y cymelliadau cywir, fel nad yw pobl yn dod allan o'r sector ond yn sicrhau bod eu tai yn cyrraedd y safon, fel rwyf wedi'i nodi droeon, ac mae amrywiaeth o bethau eraill y gallwn eu gwneud ar gyfer perchen-feddianwyr, gan gynnwys defnyddio dull abwyd a ffon yn y system dreth leol, y byddwn am eu cyflwyno ar lawr y Senedd.

13:55
Cynllun Arbed 2
The Arbed 2 Scheme

3. A wnaiff y Gweinidog roi diweddariad am gynllun Arbed 2 yn Arfon? OQ57712

3. Will the Minister provide an update on the Arbed 2 scheme in Arfon? OQ57712

Diolch, Siân. Seven hundred and forty-two households in Arfon benefited from home energy efficiency improvements under the Arbed 2 scheme, estimated to have saved them on average around £300 on their domestic energy bills annually.

Diolch, Siân. Mae 742 o gartrefi yn Arfon wedi elwa o welliannau effeithlonrwydd ynni cartref o dan gynllun Arbed 2, ac amcangyfrifir bod hynny wedi arbed oddeutu £300 ar gyfartaledd iddynt ar eu biliau ynni domestig blynyddol.

Diolch yn fawr iawn, ond rydych chi yn gwybod am y problemau sydd wedi codi efo'r cynllun hefyd, a dwi yn diolch ichi am eich cefnogaeth efo hyn cyn belled. Dwi ar hyn o bryd yn helpu—

Thank you very much, but you will be aware of the problems that have arisen with the scheme, and I do thank you for your support on this to date. I am currently helping—

Bydd yn rhaid i fi dorri ar eich traws, Siân Gwenllian. Rŷn ni'n cael problem gyda'r cyfieithu ar hyn o bryd—

I will have to interrupt you there, Siân Gwenllian. We're having some difficulty with the interpretation at the moment—

It's intermittent. I can hear it sometimes, and not—

Mae'n mynd a dod. Gallaf ei glywed weithiau, ac nid—

Okay, we'll take a technical break in order to sort the—. No, that's absolutely fine. So, we're going to take a short technical break now.

Iawn, fe gymerwn seibiant technegol er mwyn datrys y—. Na, mae hynny'n hollol iawn. Felly, fe gymerwn seibiant technegol byr yn awr.

Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 13:58.

Ailymgynullodd y Senedd am 13:59, gyda'r Llywydd yn y Gadair.

Plenary was suspended at 13:58.

The Senedd reconvened at 13:59, with the Llywydd in the Chair.

Reit, fe fedrwn ni ailgychwyn nawr, a gwnaf i ofyn i Siân Gwenllian i ofyn ei chwestiwn atodol i'r Gweinidog. Siân Gwenllian.

Okay, we can restart, and I'll ask Siân Gwenllian to ask her supplementary question to the Minister. Siân Gwenllian.

Diolch ichi am eich cefnogaeth efo'r mater yma, achos rydych chi yn gwybod bod yna nifer o broblemau wedi bod yn codi yn fy etholaeth i. Dwi yn dal i helpu nifer o etholwyr efo ceisiadau am iawndal gan y contractwyr neu'r cwmnïau gwarant, ond does yna'r un o'r achosion yma wedi cyrraedd pen ei daith yn llwyddiannus hyd yma, ac mae yna o leiaf pum achos dwi'n gwybod amdanyn nhw yn wynebu sefyllfa lle mae'r cwmni adeiladu a'r cwmni gwarant wedi mynd i'r wal, felly does yna ddim iawndal ar eu cyfer nhw. Er mai cynllun gwahanol sydd wedi achosi problemau yn ardal Maesteg, dwi yn credu bod Llywodraeth Cymru yn mynd i roi cymorth i etholwyr sydd mewn sefyllfa debyg iawn i fy etholwyr i yn Arfon yn yr ardal honno. Cynllun gwahanol ydy hwnna, ie, ond yr un ydy'r egwyddor, sef y dylid rhoi cymorth i bobl lle mae'r cwmnïau adeiladu a'r cwmnïau gwarant wedi mynd i'r wal. Cynlluniau Llywodraeth oedd y rhain; cynllun Llywodraeth Cymru oedd Arbed 2, ac fe gymerodd bobl ran yn y cynlluniau ar argymhelliad y Llywodraeth. Felly, os ydy pobl ardal Maesteg i gael ad-daliad, onid ydy hi'n deg disgwyl i bobl yn fy etholaeth i gael eu trin yn gydradd a'u bod hwythau hefyd yn cael arian er mwyn adfer eu cartrefi?

Thank you very much for your support with this issue, because you will be aware that there have been a number of problems arising in my constituency. I am continuing to assist a number of constituents with requests for compensation from the contractors or the guarantee firms, but none of these cases has successfully reached conclusion as of yet, and there are at least five cases that I'm aware of that face a situation where the construction company and the guarantee firm has gone bust, and therefore there is no compensation for them. Although it's a different scheme that has caused problems in the Maesteg area, I do think that the Welsh Government is going to be assisting constituents in a very similar situation to those in my constituency in Arfon in that particular area. That's a different programme, yes, but the principle is the same, namely that support should be provided where the construction companies and the guarantee firms have gone bust. These were Government programmes; Arbed 2 was a Welsh Government programme, and people participated in the schemes at the recommendation of the Government. So, if people in the Maesteg area are to be given compensation, isn't it fair to expect people in my constituency to be treated equally and that they too should be provided with funding in order to restore their homes?

14:00

Diolch, Siân. I have some sympathy with what you're saying, obviously. What we've been doing, as you know, is working with Fortem Energy Services, the scheme manager for Arbed 2, to review the position of all residents who benefited from the external wall insulation and ensure that they're aware of the process for redress where issues have arisen. Because what we're trying to do is make sure that people do take the routes for redress where they're still available to them. So, we make sure that where the company is still there, if they're at fault in the installation, they pick up the price for that, and similarly with the guarantor.

But, you're quite right; in recognition of the plight of householders elsewhere, for other UK schemes where both the construction company and the guarantor are no longer available because they've gone out of business or for a variety of other complicated reasons, we have agreed to work with the councils there to fund remedial works and some compensations—mostly remedial works, though—for those, as well as in Caerphilly for works at Bryn Carno. I'm more than happy to explore with you whether that would be something we could ask the local council with you to see whether they would be happy to do that. But I can emphasise that we do want people to pursue all of the remedies available to them through the normal routes first, and I know you've been working on that. So, if you want to send me details of that, I'm more than happy to have a conversation with the council and yourself about whether there's anything further we can do.

Diolch, Siân. Mae gennyf rywfaint o gydymdeimlad â'r hyn yr ydych yn ei ddweud, yn amlwg. Fel y gwyddoch, buom yn gweithio gyda Fortem Energy Services, rheolwr cynllun Arbed 2, i adolygu sefyllfa'r holl breswylwyr a elwodd o'r inswleiddio waliau allanol a sicrhau eu bod yn ymwybodol o brosesau unioni lle mae problemau wedi codi. Oherwydd yr hyn y ceisiwn ei wneud yw sicrhau bod pobl yn dilyn camau unioni lle mae'r llwybrau hynny'n dal i fod ar gael iddynt. Felly, rydym yn sicrhau, lle mae'r cwmni'n dal i fod yno, os ydynt ar fai yn y modd y cyflawnwyd y gwaith gosod, mai hwy sy'n talu'r pris am hynny, ac yn yr un modd gyda'r gwarantwr.

Ond rydych chi'n llygad eich lle; i gydnabod sefyllfa deiliaid tai mewn mannau eraill, ar gyfer cynlluniau eraill yn y DU lle nad yw'r cwmni adeiladu a'r gwarantwr ar gael mwyach am eu bod wedi rhoi'r gorau i'r busnes neu am amrywiaeth o resymau cymhleth eraill, rydym wedi cytuno i weithio gyda'r cynghorau yno i ariannu gwaith adferol a pheth iawndal—gwaith adferol yn bennaf, serch hynny—i'r rheini, yn ogystal ag yng Nghaerffili ar gyfer gwaith ym Mryn Carno. Rwy'n fwy na pharod i archwilio gyda chi i weld a fyddai hynny'n rhywbeth y gallem ei ofyn i'r cyngor lleol i weld a fyddent yn hapus i wneud hynny. Ond gallaf bwysleisio ein bod am i bobl fynd ar drywydd yr holl rwymedïau sydd ar gael iddynt drwy'r llwybrau arferol yn gyntaf, a gwn eich bod wedi bod yn gweithio ar hynny. Felly, os ydych am anfon manylion am hynny ataf, rwy'n fwy na pharod i gael sgwrs gyda chi a'r cyngor i weld a oes unrhyw beth pellach y gallwn ei wneud.

Thank you to the Member for Arfon for raising this really important question, because like her, residents have been in touch sharing their disaster stories, really, of the scheme in some of their properties. Minister, you highlighted some of the money that has been made available to Bridgend council, for example, and I'd hope that Gwynedd Council would want to work with you and others to support those residents. The question I have is about future schemes. You talked right at the start, I think, about lessons learnt for future schemes. I wonder if you think there's a greater role for councils to play in identifying these properties and supporting home owners for similar schemes in the future.

Diolch i'r Aelod dros Arfon am godi'r cwestiwn pwysig hwn, oherwydd fel hithau, mae trigolion wedi bod mewn cysylltiad yn rhannu eu straeon trychinebus am y cynllun yn eu heiddo. Weinidog, fe wnaethoch dynnu sylw at rywfaint o'r arian sydd ar gael i gyngor Pen-y-bont ar Ogwr, er enghraifft, a byddwn yn gobeithio y byddai Cyngor Gwynedd am weithio gyda chi ac eraill i gefnogi'r trigolion hynny. Mae'r cwestiwn sydd gennyf yn ymwneud â chynlluniau yn y dyfodol. Fe sonioch chi'n briodol ar y dechrau, rwy'n credu, am y gwersi a ddysgwyd ar gyfer cynlluniau yn y dyfodol. Tybed a ydych chi'n credu bod mwy o rôl i gynghorau ei chwarae yn nodi'r eiddo hyn ac yn cefnogi perchnogion cartrefi ar gyfer cynlluniau tebyg yn y dyfodol.

I absolutely do think that. One of the issues we've had is where we have had small construction companies that have gone out of business as a result or the guarantor scheme has gone down. So, we'll certainly be looking to explore guarantor schemes where the council acts as the ultimate guarantor, but we want to be very careful that we're not transferring a liability and a risk that properly sits with the private sector into the public sector for no reason, and letting people off the hook. I can't emphasise enough that we want people to pursue the private routes that they have all the way to the end, and we have a number of advice services in place to help people do that. I do think that where people have exhausted that avenue there must be some further avenue for them to get remedial works. I can't emphasise enough, though, that what we're talking about are remedial works, and not compensation, because those are two very different things. So, this is to put your house into the position it ought to have been in if the works were correctly done in the first place, and no doubt there will be some element there about bills and all the rest of it. We're very keen that people are put into that position, because the whole point of the scheme was to put people in a position where their house was well insulated and their fuel bills were reduced, and what we don't want is a house continuing to emit carbon and have high energy costs despite having benefited from one of these schemes. We are absolutely looking exactly at that in designing both the Arbed 2 scheme and a number of other schemes we're looking at.

Rwy'n bendant yn credu hynny. Un o'r problemau a gawsom yw lle'r ydym wedi cael cwmnïau adeiladu bach yn rhoi'r gorau i'r busnes o ganlyniad neu lle mae'r cynllun gwarantu wedi methu. Felly, byddwn yn sicr yn ceisio archwilio cynlluniau gwarantu lle mae'r cyngor yn gweithredu fel y gwarantwr terfynol, ond rydym am fod yn ofalus iawn nad ydym yn trosglwyddo atebolrwydd a risg a ddylai fod ar ysgwyddau'r sector preifat i'r sector cyhoeddus am ddim rheswm, a gadael i bobl beidio â gorfod wynebu canlyniadau. Ni allaf bwysleisio digon ein bod am i bobl ddilyn y llwybrau preifat sydd ganddynt yr holl ffordd i'r pen draw, ac mae gennym nifer o wasanaethau cynghori ar waith i helpu pobl i wneud hynny. Lle mae pobl wedi disbyddu'r llwybr hwnnw, credaf fod yn rhaid cael rhyw lwybr pellach iddynt ei ddilyn er mwyn cael gwaith adferol wedi'i wneud. Fodd bynnag, ni allaf bwysleisio digon mai'r hyn yr ydym yn sôn amdano yw gwaith adferol, ac nid iawndal, oherwydd mae'r rheini'n ddau beth gwahanol iawn. Felly, mae hyn yn golygu rhoi eich tŷ yn y sefyllfa y dylai fod wedi bod ynddi pe bai'r gwaith wedi cael ei wneud yn gywir yn y lle cyntaf, ac mae'n siŵr y bydd rhyw elfen yno'n ymwneud â biliau ac yn y blaen. Rydym yn awyddus iawn i bobl gael eu rhoi yn y sefyllfa honno, oherwydd holl bwynt y cynllun oedd rhoi pobl mewn sefyllfa lle'r oedd eu tŷ wedi'i inswleiddio'n dda a'u biliau tanwydd wedi'u lleihau, a'r hyn nad ydym am ei weld yw tŷ sy'n parhau i allyrru carbon a chreu costau ynni uchel er ei fod wedi elwa o un o'r cynlluniau hyn. Rydym yn edrych yn fanwl ar hynny wrth lunio cynllun Arbed 2 a nifer o gynlluniau eraill yr ydym yn edrych arnynt.

Thank you very much. I do apologise, Presiding Officer. Thank you very much. Deputy Minister, if you're serious about combating climate change and tackling the frequent delays on our railways—

Diolch yn fawr iawn. Mae'n ddrwg gennyf, Lywydd. Diolch yn fawr iawn. Ddirprwy Weinidog, os ydych o ddifrif ynghylch mynd i'r afael â newid hinsawdd a dileu'r oedi mynych ar ein rheilffyrdd—

14:05

You need to read the question on the order paper first.

Mae angen i chi ddarllen y cwestiwn ar y papur trefn yn gyntaf.

Datgarboneiddio Trafnidiaeth
Decarbonisation of Transport

4. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i gefnogi datgarboneiddio trafnidiaeth? OQ57685

4. What action is the Welsh Government taking to support the decarbonisation of transport? OQ57685

Thank you, and it's nice to hear from you again. 'Llwybr Newydd', the Wales transport strategy, sets out how we will reduce carbon emissions by encouraging more active travel, greater use of public transport as well as supporting the uptake of low-emissions vehicles.

Diolch, ac mae'n braf clywed gennych eto. Mae 'Llwybr Newydd', strategaeth drafnidiaeth Cymru, yn nodi sut y byddwn yn lleihau allyriadau carbon drwy annog teithio mwy llesol, mwy o ddefnydd o drafnidiaeth gyhoeddus yn ogystal â chefnogi'r defnydd o gerbydau allyriadau isel.

Thank you, Deputy Minister. Deputy Minister, if you're serious about combating climate change and tacking the frequent delays on our railways, you must ensure Wales has a modern rail service. However, your own Government's figures show that 69 per cent of Transport for Wales trains are over 30 years old, and 44 per cent are 35 years or older. This presents an opportunity to replace our ageing trains with hydrogen trains, which are currently being trialled in Germany. This zero-emission train emits low levels of noise, with exhausts being only steam and condensed water, enabling us to meet climate change targets. So, can I ask, Deputy Minister, what consideration have you given and what discussions have you had with regard to decarbonising transport in Wales by replacing our ageing trains with hydrogen trains to improve rail services and improve the environment? Thank you.

Diolch, Ddirprwy Weinidog. Ddirprwy Weinidog, os ydych chi o ddifrif ynglŷn â mynd i'r afael â newid hinsawdd a dileu'r oedi mynych ar ein rheilffyrdd, rhaid ichi sicrhau bod gan Gymru wasanaeth rheilffordd modern. Fodd bynnag, mae ffigurau eich Llywodraeth eich hun yn dangos bod 69 y cant o drenau Trafnidiaeth Cymru dros 30 oed, a bod 44 y cant yn 35 oed neu'n hŷn. Dyma gyfle i gael trenau hydrogen yn lle ein trenau sy'n heneiddio, trenau hydrogen fel sy'n cael eu treialu yn yr Almaen ar hyn o bryd. Mae'r trên di-allyriad hwn yn creu lefelau isel o sŵn, gyda dim ond ager ac anwedd dŵr yn unig yn cael ei allyrru, rhywbeth a fyddai'n ein galluogi i gyrraedd targedau newid hinsawdd. Felly, a gaf fi ofyn, Ddirprwy Weinidog, pa ystyriaeth a roddwyd gennych a pha drafodaethau a gawsoch ynghylch datgarboneiddio trafnidiaeth yng Nghymru drwy gael trenau hydrogen yn lle ein trenau sy'n heneiddio er mwyn gwella gwasanaethau rheilffyrdd a gwella'r amgylchedd? Diolch.

Thank you. I've seen the latest disingenuous social media campaign on this by the Welsh Conservatives about the record over 20 years. Let me just say—[Interruption.] Andrew R.T. Davies says he's telling the people what's right. Well, first of all, you need to explain what the devolution settlement is. I'm happy for my officials to arrange a briefing session for Members of the Conservative Party to explain what is devolved and what is not devolved and how the Barnett formula works. That might be an instructive exercise for them. [Interruption.] Llywydd, it's hard to hear—even through his mask, the Member is still quite loud. [Interruption.] What I don't like is glib social media campaigns that hide the truth, which is that the UK Government is underfunding the Welsh passengers. That's the truth, Andrew R.T. Davies. Over the last—[Interruption.] Llywydd, please, this is not a conversation. I've been asked a question, I'm trying to give an answer with a running commentary from the man in the mask. For the last 20 years—

Diolch. Rwyf wedi gweld yr ymgyrch anonest ddiweddaraf ar y cyfryngau cymdeithasol ar hyn gan y Ceidwadwyr Cymreig ynglŷn â'r record dros 20 mlynedd. Gadewch imi ddweud—[Torri ar draws.] Mae Andrew R.T. Davies yn dweud ei fod yn dweud wrth y bobl beth sy'n gywir. Wel, yn gyntaf oll, mae angen ichi egluro beth yw'r setliad datganoli. Rwy'n hapus i fy swyddogion drefnu sesiwn friffio i Aelodau'r Blaid Geidwadol i egluro'r hyn sydd wedi'i ddatganoli a'r hyn nad yw wedi'i ddatganoli a sut y mae fformiwla Barnett yn gweithio. Gallai hynny fod yn ymarfer addysgiadol iddynt. [Torri ar draws.] Lywydd, mae'n anodd clywed—hyd yn oed drwy ei fasg, mae'r Aelod yn dal i fod yn eithaf uchel ei gloch. [Torri ar draws.] Yr hyn nad wyf yn ei hoffi yw ymgyrchoedd slic ar y cyfryngau cymdeithasol sy'n cuddio'r gwirionedd, sef bod Llywodraeth y DU yn tanariannu teithwyr Cymru. Dyna'r gwir, Andrew R.T. Davies. Dros y—[Torri ar draws.] Lywydd, os gwelwch yn dda, nid sgwrs yw hon. Gofynnwyd cwestiwn i mi, rwy'n ceisio rhoi ateb gyda sylwebaeth fyw gan y dyn yn y masg. Am yr 20 mlynedd diwethaf—

All men are in masks. Let's stop the references to masks, please, and let's allow the Deputy Minister to answer the question that was asked of him.

Mae pob dyn mewn masg. Gadewch inni roi'r gorau i'r cyfeiriadau at fasgiau, os gwelwch yn dda, a gadewch inni ganiatáu i'r Dirprwy Weinidog ateb y cwestiwn a ofynnwyd iddo.

Over the last 20 years, Llywydd, for 12 of which the Conservatives have been in power in the UK, where rail infrastructure is not devolved, Wales has received less than 2 per cent of the £102 billion that the UK Government has spent on rail enhancement. We have 20 per cent of the level crossings across England and Wales, we have 11 per cent of the stations, we have 11 per cent of the rail track, we have 5 per cent of the population, and yet we only get 2 per cent of the funding. Forty-one per cent of the rail track in England is electrified, 2 per cent of the rail track in Wales is electrified. What's made it worse is that the Department for Transport comparability factor used for Barnett formula calculations for Wales has dropped from 89 per cent to 36 per cent. This means there's less money for Wales, despite significant increases in rail spending for England. That is fundamentally wrong, something that the Conservatives on the Welsh affairs select committee have recognised, and in a cross-party effort have said the UK Government needs to make sure that HS2 spending is Barnettised properly across the UK, and Wales gets its 5 per cent share. I've heard nothing from the Conservative benches, despite me asking several times for a cross-party effort on that, and I would still welcome it, instead of making cheap shots and not directing blame where blame is. [Interruption.] Llywydd, it is an unacceptable intervention from the Conservative benches, and it's a shame I have to draw attention to it. Despite that, we are investing £800 million on a new fleet of trains that will serve 95 per cent of passenger journeys across Wales from 2024. The first of those are already being tested, and will begin serving passengers in north Wales this year.

Dros yr 20 mlynedd diwethaf, Lywydd, gyda'r Ceidwadwyr wedi bod mewn grym yn y DU am 12 ohonynt, lle nad yw seilwaith rheilffyrdd wedi'i ddatganoli, mae Cymru wedi cael llai na 2 y cant o'r £102 biliwn y mae Llywodraeth y DU wedi'i wario ar wella'r rheilffyrdd. Mae gennym 20 y cant o'r croesfannau rheilffordd ar draws Cymru a Lloegr, mae gennym 11 y cant o'r gorsafoedd, mae gennym 11 y cant o'r trac rheilffordd, mae gennym 5 y cant o'r boblogaeth, ac eto dim ond 2 y cant o'r cyllid a gawn. Mae 41 y cant o'r trac rheilffordd yn Lloegr wedi'i drydaneiddio, mae 2 y cant o'r trac rheilffordd yng Nghymru wedi'i drydaneiddio. Yr hyn sydd wedi'i wneud yn waeth yw bod ffactor cymharedd yr Adran Drafnidiaeth a ddefnyddir ar gyfer cyfrifiadau fformiwla Barnett ar gyfer Cymru wedi gostwng o 89 y cant i 36 y cant. Golyga hyn fod llai o arian i Gymru, er gwaethaf cynnydd sylweddol mewn gwariant ar y rheilffyrdd ar gyfer Lloegr. Mae hynny'n gwbl anghywir, ac yn rhywbeth y mae'r Ceidwadwyr ar y pwyllgor dethol ar faterion Cymreig wedi'i gydnabod, ac mewn ymdrech drawsbleidiol wedi dweud bod angen i Lywodraeth y DU sicrhau bod gwariant HS2 yn cael ei Farnetteiddio'n briodol ledled y DU, a bod Cymru'n cael ei chyfran o 5 y cant. Nid wyf wedi clywed dim oddi ar feinciau'r Ceidwadwyr, er imi ofyn sawl gwaith am ymdrech drawsbleidiol ar hynny, a byddwn yn dal i'w chroesawu, yn hytrach na gwneud sylwadau hawdd a pheidio â beio'r rhai y dylid eu beio. [Torri ar draws.] Lywydd, mae'n ymyriad annerbyniol gan feinciau'r Ceidwadwyr, ac mae'n drueni fod yn rhaid imi dynnu sylw ato. Er gwaethaf hynny, rydym yn buddsoddi £800 miliwn ar fflyd newydd o drenau a fydd yn gwasanaethu 95 y cant o deithiau teithwyr ledled Cymru o 2024 ymlaen. Mae'r cyntaf o'r rheini eisoes yn cael eu treialu, a byddant yn dechrau gwasanaethu teithwyr yng ngogledd Cymru eleni.

Deputy Minister, as you know, a key element of the south Wales metro, funded by a Welsh Labour Government, will be the introduction of cleaner, greener, environmentally friendly electric tram-trains on the core Valley lines, including between Aberdare, in my own constituency, and the capital. What assessment has the Welsh Government made of the impact that these trains will have on reducing our carbon emissions?

Ddirprwy Weinidog, fel y gwyddoch, un o elfennau allweddol metro de Cymru, a ariennir gan Lywodraeth Lafur Cymru, fydd cyflwyno trenau tram trydan glanach, gwyrddach, ecogyfeillgar ar reilffyrdd craidd y Cymoedd, gan gynnwys rhwng Aberdâr, yn fy etholaeth i, a'r brifddinas. Pa asesiad y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o'r effaith y bydd y trenau hyn yn ei chael ar leihau ein hallyriadau carbon?

A modern metro system is an integral part of a joined-up public transport system. It's a part, it's only a part, and there needs to be other parts as well. We need to integrate the bus services, which are the workhorse of the public transport system and carry the majority of people, along with active travel for that final bit of the journey. We know that over half of all car journeys are under five miles. These are currently being driven, clearly, and they could be done by foot and by bike. A system that links all these up into a modern metro system has significant potential, along with behaviour change interventions, to achieve modal shift, which is part of our transport strategy and part of our net-zero plan. The vision of the metro is to provide a turn-up-and-go service. People will do the easiest thing to do. Currently, we have designed a system where the easiest thing to do is to drive, and we need to change that so the easiest thing to do is to use public transport and active travel. The investment we're seeing in the south Wales metro, which is the largest civil engineering project of its kind in Wales at the moment—over the next few years we'll begin to see the manifestation of that in a major way—will be a significant step forward alongside the other measures that we're working on.

Mae system metro fodern yn rhan annatod o system drafnidiaeth gyhoeddus gydgysylltiedig. Rhan ydyw, dim ond rhan, ac mae angen rhannau eraill hefyd. Mae angen inni integreiddio'r gwasanaethau bysiau, sy'n cario baich trymaf y system trafnidiaeth gyhoeddus ac sy'n cludo'r rhan fwyaf o bobl, ynghyd â theithio llesol ar gyfer y rhan olaf o'r daith. Gwyddom fod dros hanner yr holl deithiau car o dan bum milltir o hyd. Caiff y milltiroedd hyn eu gwneud yn y car ar hyn o bryd, yn amlwg, a gellid eu gwneud ar droed ac ar feic. Mae gan system sy'n cysylltu'r rhain i gyd â system metro fodern botensial sylweddol, gydag ymyriadau newid ymddygiad, i sicrhau newid i ddulliau teithio, sy'n rhan o'n strategaeth drafnidiaeth ac yn rhan o'n cynllun sero net. Gweledigaeth y metro yw darparu gwasanaeth cyrraedd a mynd. Bydd pobl yn gwneud y peth hawsaf i'w wneud. Ar hyn o bryd, rydym wedi cynllunio system sy'n golygu mai'r peth hawsaf i'w wneud yw gyrru, ac mae angen inni newid hynny fel mai'r peth hawsaf i'w wneud yw defnyddio trafnidiaeth gyhoeddus a theithio llesol. Bydd y buddsoddiad a welwn ym metro de Cymru, sef y prosiect peirianneg sifil mwyaf o'i fath yng Nghymru ar hyn o bryd—dros y blynyddoedd nesaf byddwn yn dechrau gweld hynny'n cael ei amlygu'n helaeth—yn gam sylweddol ymlaen ochr yn ochr â'r mesurau eraill yr ydym yn gweithio arnynt.

14:10
Allyriadau Carbon
Carbon Emissions

5. Pa gymorth y mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu ei roi i gwmnïau yn sir Benfro i’w helpu i leihau eu hallyriadau carbon? OQ57722

5. What support does the Welsh Government plan to give to companies in Pembrokeshire to help them reduce their carbon emissions? OQ57722

Diolch, Cefin. The Welsh Government offers a wide range of support to help businesses reduce their environmental impact. This includes our Business Wales resource efficiency advisers, who, since 2016, have supported 170 Pembrokeshire businesses in improving their environmental sustainability strategies.

Diolch, Cefin. Mae Llywodraeth Cymru yn cynnig ystod eang o gymorth i helpu busnesau i leihau eu heffaith amgylcheddol. Mae hyn yn cynnwys ein cynghorwyr effeithlonrwydd adnoddau Busnes Cymru, sydd, ers 2016, wedi cynorthwyo 170 o fusnesau sir Benfro i wella eu strategaethau cynaliadwyedd amgylcheddol.

Diolch yn fawr iawn, Weinidog. Ychydig o wythnosau yn ôl, ces i'r pleser o gwrdd ag awdurdod porthladd Aberdaugleddau a chael cyfarfod buddiol iawn ynglŷn â'u cynlluniau nhw ar gyfer y dyfodol. Daeth hi i'r amlwg yn y cyfarfod hwnnw, wrth i Gymru geisio cynyddu ei hymdrechion i gyrraedd ei thargedau net zero wrth fanteisio i'r eithaf, wrth gwrs, ar gyfleoedd twf gwyrdd, bod angen i'r prif gyflogwyr olew a nwy yn sir Benfro drawsnewid o'u sectorau traddodiadol er mwyn lleihau allyriadau carbon a datblygu diwydiannau gwyrdd newydd o gwmpas porthladd Aberdaugleddau, er enghraifft, sy'n cynnal dros 4,000 o swyddi da yn lleol. Felly, yn ogystal â phroject morol Doc Penfro, sy'n rhan o fargen ddinesig bae Abertawe, fel y gwyddoch chi, a wnewch chi amlinellu a yw Llywodraeth Cymru'n barod i fuddsoddi ymhellach ac yn uniongyrchol mewn rhai o'r technolegau megis hydrogen a gwynt o'r môr, a hefyd cynlluniau i ddal carbon, carbon capture, er mwyn darparu swyddi gwyrdd yn ardal sir Benfro gan ddatgloi cyfle posibl gwerth £5 biliwn i'r rhanbarth ac i Gymru?

Thank you very much, Minister. A few weeks ago, I had the pleasure of meeting the port authority in Milford Haven, and had a very beneficial meeting about their plans for the future. It emerged during that meeting that as Wales seeks to increase its efforts to meet its net-zero targets while taking great advantage of the green growth opportunities, it's evident that the main oil and gas employers in Pembrokeshire need to transform from their traditional sectors in order to reduce their carbon emissions and develop new green industries around the port, for example, which sustains 4,000 good jobs locally. So, as well as the Pembroke Dock marine project, which is part of the Swansea bay city deal, as you know, will you outline whether the Welsh Government is ready to invest further, and directly, in some of the technologies, such as hydrogen and offshore wind and carbon capture schemes, in order to provide green jobs in the Pembrokeshire area and unlock possible opportunities worth £5 billion for the region and for Wales?

Yes, absolutely. I'm very happy to do just that, because we're very keen to unlock those green jobs. You will know that our Net Zero Wales plan highlights how we're looking to reduce emissions whilst delivering those wider benefits that you've just outlined. At this point in time we've provided £6 million of environmental protection scheme grant support to Valero, to assist its decarbonisation efforts. That's locked £120 million of investment in the installation of a cogen plant to reduce emissions and take them off grid. We've provided a raft of innovation support, including £100,000 to pump prime the Milford Haven Energy Kingdom project development, which has leveraged in £4.5 million of UKRI funding. As you said, Cefin Campbell, Pembrokeshire businesses play an important role in the south Wales industrial cluster. One of those businesses, RWE, has launched a net-zero centre to maximise the potential of hydrogen, floating offshore wind and carbon capture, and I was very pleased to speak at the ports conference highlighting their efforts. The Welsh Government is funding a £100,000 phase 2 feasibility study for the supply of green hydrogen into Pembrokeshire and Milford Haven, using the ERM Dolphyn offshore wind floating hydrogen production technology.

These companies are all key to the Celtic sea cluster and our emphasis on the offshore renewable industry. We've also got the decarbonisation and COVID challenge fund open to food and drink businesses, so outside of the energy business itself, to seek to aid recovery within the Welsh food and drink sector, which has been adversely affected by the pandemic. We also offer a range of general business advice, information and signposting, as well as specialist strands of advice such as resource efficiency and signposting on green policies to reduce carbon emissions across Wales through Business Wales, and a number of Pembrokeshire businesses have got in touch with us over that. And the last one to just highlight is the Milford Haven Energy Kingdom project in Pembrokeshire, which is that £4.5 million project, which shows the vital role hydrogen can play in a decarbonised energy future. I just wanted to highlight that one point, because that's the key—the transfer over from fossil fuels to a different kind of technology that protects the very highly skilled jobs that are part of that Pembrokeshire cluster.

Yn sicr. Rwy'n hapus iawn i wneud hynny, oherwydd rydym yn awyddus iawn i sicrhau'r swyddi gwyrdd hynny. Fe fyddwch yn gwybod bod ein cynllun Cymru Sero Net yn tynnu sylw at sut yr ydym yn awyddus i leihau allyriadau gan gyflawni'r manteision ehangach yr ydych newydd eu hamlinellu. Ar hyn o bryd rydym wedi darparu £6 miliwn o gymorth grant cynllun diogelu'r amgylchedd i Valero, i gynorthwyo eu hymdrechion datgarboneiddio. Mae hynny wedi sicrhau £120 miliwn o fuddsoddiad i osod safle cydgynhyrchu i leihau allyriadau a'u tynnu oddi ar y grid. Rydym wedi darparu ystod o gymorth arloesi, gan gynnwys £100,000 o arian sefydlu ar gyfer datblygiad prosiect Milford Haven: Energy Kingdom, sydd wedi ysgogi £4.5 miliwn o gyllid DU a Gweriniaeth Iwerddon. Fel y dywedoch chi, Cefin Campbell, mae busnesau sir Benfro yn chwarae rhan bwysig yng nghlwstwr diwydiannol de Cymru. Mae un o'r busnesau hynny, RWE, wedi lansio canolfan sero net i wneud y mwyaf o botensial hydrogen, gwynt arnofiol ar y môr a dal carbon, ac roeddwn yn falch iawn o siarad yng nghynhadledd y porthladdoedd i dynnu sylw at eu hymdrechion. Mae Llywodraeth Cymru yn ariannu astudiaeth ddichonoldeb cam 2 gwerth £100,000 ar gyfer cyflenwi hydrogen gwyrdd i sir Benfro ac Aberdaugleddau, gan ddefnyddio technoleg cynhyrchu hydrogen gwynt arnofiol ar y môr ERM Dolphyn.

Mae'r cwmnïau hyn i gyd yn allweddol i glwstwr y môr Celtaidd a'n pwyslais ar y diwydiant ynni adnewyddadwy ar y môr. Mae gennym hefyd y gronfa her datgarboneiddio a COVID sy'n agored i fusnesau bwyd a diod, felly y tu hwnt i'r busnes ynni ei hun, i geisio helpu adferiad yn sector bwyd a diod Cymru, yr effeithiodd y pandemig yn andwyol arno. Rydym hefyd yn cynnig amrywiaeth o gyngor busnes, gwybodaeth a chyfeirio cyffredinol, yn ogystal â meysydd cyngor arbenigol megis effeithlonrwydd adnoddau a chyfeirio at bolisïau gwyrdd i leihau allyriadau carbon ledled Cymru drwy Busnes Cymru, ac mae nifer o fusnesau sir Benfro wedi cysylltu â ni ynglŷn â hynny. A'r un olaf i dynnu sylw ato yw prosiect Milford Haven: Energy Kingdom yn sir Benfro, sef y prosiect £4.5 miliwn hwnnw, sy'n dangos y rôl hanfodol y gall hydrogen ei chwarae mewn dyfodol ynni wedi'i ddatgarboneiddio. Roeddwn am dynnu sylw at yr un pwynt hwnnw, oherwydd dyna'r allwedd—trosglwyddo o danwydd ffosil i fath gwahanol o dechnoleg sy'n diogelu'r swyddi medrus iawn sy'n rhan o'r clwstwr hwnnw yn sir Benfro.

Minister, earlier this year I had the pleasure of visiting the National House Building Council award-winning Pludds Meadow development in Laugharne, in my constituency of Carmarthen West and South Pembrokeshire, a site operated by Salem Construction, who are producing high-quality, energy-efficient homes on the outskirts of one of Carmarthenshire's most famous towns. The builders had a real desire to minimise their carbon footprint, using local staff and items such as air source heat pumps to heat their homes. Will you outline what support the Welsh Government is providing to businesses such as Salem Construction to help reduce their carbon emissions even further, both through the way in which their businesses are run and by continuing to produce homes that emit a small carbon footprint? Diolch.

Weinidog, yn gynharach eleni cefais y pleser o ymweld â datblygiad arobryn Pludds Meadow y Cyngor Cenedlaethol Adeiladu Tai yn Nhalacharn yn fy etholaeth i, Gorllewin Caerfyrddin a De Sir Benfro, safle a weithredir gan Salem Construction, sy'n cynhyrchu cartrefi ansawdd uchel sy'n defnyddio ynni'n effeithlon ar gyrion un o drefi enwocaf sir Gaerfyrddin. Roedd yr adeiladwyr yn awyddus iawn i leihau eu hôl troed carbon, gan ddefnyddio staff lleol ac eitemau fel pympiau gwres ffynhonnell aer i wresogi eu cartrefi. A wnewch chi amlinellu pa gymorth y mae Llywodraeth Cymru yn ei roi i fusnesau fel Salem Construction i helpu i leihau eu hallyriadau carbon hyd yn oed ymhellach, drwy'r ffordd y caiff eu busnesau eu rhedeg a thrwy barhau i gynhyrchu cartrefi sy'n creu ôl troed carbon bach? Diolch.

14:15

Yes, we absolutely welcome the move by a large number of small and medium-sized producers right across Wales to low-carbon housing. We will also be bringing forward changes to our building regulations—my colleague Lee Waters will be bringing forward changes to the building regulations to make sure that the building regulations for everyone are at that sort of standard, and I'm very happy to have the way led for us by a number of SME companies, such as the one you mentioned there. 

We provide a wide range of general business advice through Business Wales, as I've just said in answer to Cefin Campbell, which includes resource efficiency, support on green policies to reduce emissions and so on. We also are very happy to work with any green housing supplier to help us use them to build our social housing and to build out mixed-tenure estates so that we have similar housing right across the piece, so that we don't have people going into fuel poverty in the future. And we also are very keen—. Again, the Deputy Minister and I have a construction forum, which is a housing sub-group, and we are very keen to have SMEs such as the one you mentioned come along to that construction forum to share good practice and to hear about a range of other loans and other opportunities we have—stalled sites funds and so on—to bring forward land for development that will allow the SMEs that build such lovely housing to access funding to bring further developments into use in Wales as fast as possible. 

Rydym yn croesawu'n llwyr y symudiad gan nifer fawr o gynhyrchwyr bach a chanolig eu maint ledled Cymru tuag at dai carbon isel. Byddwn hefyd yn cyflwyno newidiadau i'n rheoliadau adeiladu—bydd fy nghyd-Aelod, Lee Waters, yn cyflwyno newidiadau i'r rheoliadau adeiladu i sicrhau eu bod yn cyrraedd y safon honno ar gyfer pawb, ac rwy'n hapus iawn i weld nifer o gwmnïau BBaChau, fel yr un y sonioch chi amdano, yn arwain y ffordd. 

Fel rwyf newydd ei ddweud wrth ateb Cefin Campbell, rydym yn darparu ystod eang o gyngor busnes cyffredinol drwy Busnes Cymru, sy'n cynnwys effeithlonrwydd adnoddau, cymorth ar bolisïau gwyrdd i leihau allyriadau ac yn y blaen. Rydym hefyd yn hapus iawn i weithio gydag unrhyw gyflenwr tai gwyrdd i'n helpu i'w defnyddio i adeiladu ein tai cymdeithasol ac i adeiladu ystadau deiliadaeth gymysg fel bod gennym dai tebyg ym mhob man, fel nad oes gennym bobl yn wynebu tlodi tanwydd yn y dyfodol. Ac rydym hefyd yn awyddus iawn—. Unwaith eto, mae gan y Dirprwy Weinidog a minnau fforwm adeiladu, sy'n is-grŵp tai, ac rydym yn awyddus iawn i gael busnesau bach a chanolig fel yr un y sonioch chi amdano yn dod i'r fforwm adeiladu i rannu arferion da ac i glywed am amrywiaeth o fenthyciadau a chyfleoedd eraill sydd gennym—cronfeydd safleoedd segur ac yn y blaen—i gyflwyno tir i'w ddatblygu a fydd yn caniatáu i'r BBaChau sy'n adeiladu tai mor hyfryd gael gafael ar gyllid i sicrhau bod datblygiadau pellach yn cael eu defnyddio yng Nghymru cyn gynted â phosibl. 

Llygredd Aer
Air Pollution

6. Sut y bydd Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda chynghorau lleol i fynd i'r afael â llygredd aer? OQ57721

6. How will the Welsh Government work with local councils to tackle air pollution? OQ57721

Thank you. We've recently launched a local air-quality management support fund to help authorities tackle air pollution, and have awarded over £350,000 for this financial year. The grant supports action on the ground and we'll continue to work collaboratively with local authorities to deliver cleaner air for Wales.

Diolch. Yn ddiweddar, rydym wedi lansio cronfa cymorth rheoli ansawdd aer lleol i helpu awdurdodau i fynd i'r afael â llygredd aer, ac rydym wedi dyrannu dros £350,000 ar gyfer y flwyddyn ariannol hon. Mae'r grant yn cefnogi gwaith ar lawr gwlad a byddwn yn parhau i gydweithio ag awdurdodau lleol i sicrhau aer glanach i Gymru.

Thank you for that, Minister. It is crucially important that we get our policies to tackle air pollution right, given the effect on public health, respiratory conditions and other health conditions and, of course, the effect on our environment. And I think these problems are particularly acute in our more disadvantaged communities. So, the sooner we get practical policies in place that are going to make a real difference the better. And I think one example of that is the conversion of our taxi fleets to electric vehicles or certainly more environmentally friendly fuels. And I just wonder, within the money that's been made available, Minister, that you describe and the joint working between Welsh Government and local authorities, to what extent there's an assessment of the state of readiness of our local authorities to make these practical improvements and to work with them to make those positive differences as quickly as possible. Because it really is an urgent problem for our communities, and the sooner we get these practical improvements in place, the sooner public health and our environment will benefit. 

Diolch ichi am hynny, Weinidog. Mae'n hollbwysig ein bod yn cael ein polisïau i fynd i'r afael â llygredd aer yn iawn, o ystyried yr effaith ar iechyd y cyhoedd, cyflyrau anadlol a chyflyrau iechyd eraill ac wrth gwrs, yr effaith ar ein hamgylchedd. A chredaf fod y problemau hyn yn arbennig o ddifrifol yn ein cymunedau mwy difreintiedig. Felly, gorau po gyntaf y cawn bolisïau ymarferol ar waith sy'n mynd i wneud gwahaniaeth go iawn. A chredaf mai un enghraifft o hynny yw newid ein fflydoedd tacsis yn gerbydau trydan, neu ddefnyddio tanwydd mwy ecogyfeillgar yn sicr. Ac o fewn yr arian sydd ar gael, Weinidog, ac a ddisgrifiwyd gennych a'r cydweithio rhwng Llywodraeth Cymru ac awdurdodau lleol, tybed i ba raddau y ceir asesiad o ba mor barod yw ein hawdurdodau lleol ar gyfer gwneud y gwelliannau ymarferol hyn a gweithio gyda hwy i wneud gwahaniaethau cadarnhaol cyn gynted â phosibl. Oherwydd mae'n broblem sy'n rhaid cael ateb iddi ar frys i'n cymunedau, a pho gyntaf y cawn y gwelliannau ymarferol hyn ar waith, cyntaf oll y bydd iechyd y cyhoedd a'n hamgylchedd yn elwa. 

We already are working on practical improvements. The example in Newport of free bus travel for the month of March is a perfect example of a practical scheme to trial something to see what impact it has, to see whether or not the cost of it is justified by the benefits of it, to see what the uptake is, to understand what the barriers are, to further inform our work as we look to achieve modal shift. There are further practical examples in Newport on active travel, with the Burns delivery unit and the independent board chaired by Simon Gibson to deliver the Burns plan—and we saw the interim report of the Burns board recently, and I met John Griffiths and his colleague from Newport West in Newport to discuss it—where we are seeing significant work on a pipeline of schemes for Newport now, which will result in very large investment for the city for active travel. So, I think there are two examples there of practical schemes already under way. 

John Griffiths also mentions what we can do to encourage taxis to convert to electric vehicles and, as he knows, we currently have a pilot of a 'try before you buy' scheme in the Cardiff capital region, in Pembrokeshire and in Denbighshire, to incentivise taxi drivers to try electric vehicles with a view to them then buying them. We're going to be evaluating that to decide whether or not that is the best use of our scarce resource, given the way the market is already moving; it is already competitive to buy an electric car versus a new petrol car. And we'll be evaluating those projects and taking a further view of what other practical schemes we can do, as we develop our clean air plan and bring forward legislation.

Rydym eisoes yn gweithio ar welliannau ymarferol. Mae'r enghraifft yng Nghasnewydd o deithio am ddim ar fysiau ar gyfer mis Mawrth yn enghraifft berffaith o gynllun ymarferol i dreialu rhywbeth i weld pa effaith y mae'n ei chael, i weld a yw'r manteision yn cyfiawnhau'r gost ai peidio, i weld beth yw'r nifer sy'n manteisio arno, i ddeall beth yw'r rhwystrau, i lywio ein gwaith ymhellach wrth i ni geisio sicrhau newid i ddulliau teithio. Mae enghreifftiau ymarferol pellach yng Nghasnewydd o deithio llesol, gydag uned gyflawni Burns a'r bwrdd annibynnol dan gadeiryddiaeth Simon Gibson i gyflawni cynllun Burns—a gwelsom adroddiad interim bwrdd Burns yn ddiweddar, a chyfarfûm â John Griffiths a'i gydweithiwr o Orllewin Casnewydd yng Nghasnewydd i'w drafod—lle'r ydym yn gweld gwaith sylweddol ar lif o gynlluniau ar gyfer Casnewydd yn awr, a fydd yn arwain at fuddsoddiad mawr iawn i'r ddinas ar gyfer teithio llesol. Felly, credaf fod dwy enghraifft yno o gynlluniau ymarferol sydd eisoes ar y gweill. 

Mae John Griffiths hefyd yn sôn am yr hyn y gallwn ei wneud i annog tacsis i newid i gerbydau trydan ac fel y gŵyr, mae gennym gynllun peilot ar hyn o bryd ar gyfer 'rhoi cynnig arni cyn prynu' ym mhrifddinas-ranbarth Caerdydd, yn sir Benfro ac yn sir Ddinbych, i gymell gyrwyr tacsis i roi cynnig ar gerbydau trydan gyda'r bwriad o'u gweld yn eu prynu wedyn. Byddwn yn gwerthuso hynny er mwyn penderfynu ai dyna'r defnydd gorau o'n hadnoddau prin ai peidio, o ystyried y ffordd y mae'r farchnad eisoes yn symud; mae eisoes yn gystadleuol i brynu car trydan yn hytrach na char petrol newydd. A byddwn yn gwerthuso'r prosiectau hynny ac yn edrych ymhellach ar ba gynlluniau ymarferol eraill y gallwn eu gwneud, wrth inni ddatblygu ein cynllun aer glân a chyflwyno deddfwriaeth.

14:20
Ynni Adnewyddadwy
Renewable Energy

7. Pa drafodaethau y mae'r Gweinidog wedi'u cael gyda Gweinidog yr Economi am hyrwyddo manteision economaidd cynhyrchu ynni adnewyddadwy yng ngogledd Cymru? OQ57690

7. What discussions has the Minister had with the Minister for Economy on promoting the economic benefits from renewable energy production in north Wales? OQ57690

I certainly recognise the substantial economic opportunity north Wales can realise from renewable energy. I'm working with the Minister for Economy and other Cabinet colleagues to capture the benefits from our energy transition, including through the regional energy strategy and the north Wales economic framework.

Rwy'n sicr yn cydnabod y cyfle economaidd sylweddol y gall gogledd Cymru ei sicrhau o ynni adnewyddadwy. Rwy'n gweithio gyda Gweinidog yr Economi a chyd-aelodau eraill o'r Cabinet i grynhoi'r manteision o newid ein hynni, gan gynnwys drwy'r strategaeth ynni ranbarthol a fframwaith economaidd gogledd Cymru.

Thank you very much, Minister, for your response, and I'm really pleased to hear that you too see the opportunities that renewable energy has for us in north Wales and Wales as a whole. If we're ambitious enough, we could see a transformation in our economy through the green economy that's right in front of us. As I'm sure you're aware, there are a number of significant renewable energy projects popping up all over north Wales at the moment, whether it's wind, solar or marine energy projects. One of my concerns, though, is us not realising the full opportunity and potential we could take from those. So, from making sure that our docks are properly utilised and that jobs can be created there, whether it's at Holyhead, Mostyn or elsewhere on the north Wales coast, and not losing those jobs to perhaps the docks at Liverpool or elsewhere—. So, I just want to hear a bit more about how you plan to ensure that some specific sites are being well utilised, that apprenticeships are being driven in north Wales and that young people, especially, have opportunities for great jobs in the region off the back of these projects.

Diolch yn fawr iawn am eich ymateb, Weinidog, ac rwy'n falch iawn o glywed eich bod chi hefyd yn gweld y cyfleoedd sydd gan ynni adnewyddadwy i'w cynnig i ni yng ngogledd Cymru a Chymru gyfan. Os ydym yn ddigon uchelgeisiol, gallem weld trawsnewid ein heconomi drwy'r economi werdd sydd yno o'n blaenau. Fel y gwyddoch, rwy'n siŵr, mae nifer o brosiectau ynni adnewyddadwy sylweddol yn ymddangos ledled gogledd Cymru ar hyn o bryd, boed yn brosiectau ynni gwynt, solar neu forol. Un o'r pethau sy'n peri pryder i mi, serch hynny, yw nad ydym yn gwireddu'r cyfle a'r potensial llawn y gallem ei gael o'r rheini. Felly, o sicrhau bod ein dociau'n cael eu defnyddio'n briodol ac y gellir creu swyddi yno, boed hynny yng Nghaergybi, Mostyn neu rywle arall ar arfordir gogledd Cymru, a pheidio â cholli'r swyddi hynny i'r dociau yn Lerpwl, efallai, neu rywle arall—. Felly, rwyf am glywed ychydig mwy ynglŷn â sut y bwriadwch sicrhau bod rhai safleoedd penodol yn cael eu defnyddio'n dda, bod prentisiaethau'n cael eu hyrwyddo yng ngogledd Cymru a bod pobl ifanc yn enwedig yn cael cyfleoedd i gael swyddi gwych yn y rhanbarth yn sgil y prosiectau hyn.

I absolutely agree entirely with you there, Sam Rowlands. There are significant opportunities from optimising the social value of our natural resources, including through the generation of local clean energy. And as you rightly identify, it's not the quantity of renewables being developed that generates the wealth but the development of all the local ownership structures, supply chains and employment opportunities that come with it. So, we've initiated, funded and supported four regional energy strategies that will start to identify the scale of change needed to achieve the low-carbon energy system. The strategies are all co-developed by the regional partnerships and are accompanied by an economic assessment of how to lever in the most social value out of the undoubted renewable largesse that we have right across Wales.

The vision presented within the north Wales energy strategy is estimated to result in an additional 24,400 net jobs and associated increase in gross value added of around £2.4 billion in the period to 2035, compared to business as usual. And that is absolutely associated with the delivery of accelerated deployment of renewable electricity-generation technologies and enhanced levels of energy efficiency to go with it. It estimates that there'll be over 1,200 more growth jobs associated with the provision of low-carbon heating technologies in that scenario, associated with a further £192 million of GVA. 

So, I absolutely agree with you it's absolutely incumbent on all of us to work towards making sure that we emphasise community ownership, or some proportion of community ownership where possible, and by community ownership that can also include local authority ownership and Government ownership where appropriate to assist communities to get a foothold in the ownership structure. But it also includes making sure that we have the right skills base to attract the right jobs here, so that we have not just the maintenance and renewal jobs, but the engineering, design and construction jobs that come with them—the top-end jobs and the management jobs that come with that as well. So, absolutely on the same page as you, and we're working very hard with our regional partnerships to ensure just that. 

Rwy'n cytuno'n llwyr â chi, Sam Rowlands. Ceir cyfleoedd sylweddol i sicrhau'r gwerth cymdeithasol gorau posibl o'n hadnoddau naturiol, gan gynnwys drwy gynhyrchu ynni glân lleol. Ac fel y nodwch yn gywir, nid faint o ynni adnewyddadwy sy'n cael ei ddatblygu sy'n creu'r cyfoeth ond datblygu'r holl strwythurau perchnogaeth leol, cadwyni cyflenwi a chyfleoedd cyflogaeth sy'n dod gyda hynny. Felly, rydym wedi cychwyn, wedi ariannu ac wedi cefnogi pedair strategaeth ynni ranbarthol a fydd yn dechrau nodi graddfa'r newid sydd ei angen i gyflawni'r system ynni carbon isel. Mae'r strategaethau i gyd wedi'u cyd-ddatblygu gan y partneriaethau rhanbarthol ac maent yn cynnwys asesiad economaidd o sut i ysgogi'r gwerth cymdeithasol mwyaf o'r buddion adnewyddadwy diamheuol sydd gennym ledled Cymru.

Amcangyfrifir bod y weledigaeth a gyflwynir yn strategaeth ynni gogledd Cymru yn mynd i arwain at 24,400 o swyddi net ychwanegol a chynnydd cysylltiedig yn y gwerth ychwanegol gros o tua £2.4 biliwn yn y cyfnod hyd at 2035, o'i gymharu â busnes fel arfer. Ac mae hynny'n gwbl gysylltiedig â darparu technolegau cynhyrchu trydan adnewyddadwy yn gyflymach a lefelau uwch o effeithlonrwydd ynni i fynd gyda hynny. Mae'n amcangyfrif y bydd dros 1,200 yn fwy o swyddi twf yn gysylltiedig â darparu technolegau gwresogi carbon isel mewn senario o'r fath, yn gysylltiedig â £192 miliwn arall o werth ychwanegol gros. 

Felly, rwy'n cytuno'n llwyr â chi ei bod yn ddyletswydd ddiamheuol ar bob un ohonom i weithio tuag at sicrhau ein bod yn pwysleisio perchnogaeth gymunedol, neu ryw gyfran o berchnogaeth gymunedol lle y bo'n bosibl, a pherchnogaeth gymunedol a all hefyd gynnwys perchnogaeth awdurdodau lleol a pherchnogaeth y Llywodraeth lle y bo'n briodol i gynorthwyo cymunedau i gael troedle yn y strwythur perchnogaeth. Ond mae hefyd yn cynnwys sicrhau bod gennym y sylfaen sgiliau gywir i ddenu'r swyddi cywir yma, fel nad y swyddi cynnal a chadw ac adnewyddu yn unig sydd gennym, ond y swyddi peirianneg, cynllunio ac adeiladu sy'n dod gyda hwy—y swyddi pen uchaf a'r swyddi rheoli sy'n dod gyda hynny hefyd. Felly, rwy'n cytuno'n llwyr â chi, ac rydym yn gweithio'n galed iawn gyda'n partneriaethau rhanbarthol i sicrhau hynny. 

Llifogydd yng Ngorllewin De Cymru
Flooding in South Wales West

8. Sut mae Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda Dŵr Cymru i liniaru perygl llifogydd yng Ngorllewin De Cymru? OQ57683

8. How is the Welsh Government working with Welsh Water to mitigate flood risks in South Wales West? OQ57683

Thank you, Tom. The Welsh Government funds risk-management authorities, such as local authorities and Natural Resources Wales, to reduce flood risk. Dŵr Cymru Welsh Water are responsible for managing their own sewerage assets. We encourage all parties to work collaboratively to address the risk of flooding to all our communities.

Diolch, Tom. Mae Llywodraeth Cymru yn ariannu awdurdodau rheoli risg, megis awdurdodau lleol a Cyfoeth Naturiol Cymru, i leihau perygl llifogydd. Dŵr Cymru sy'n gyfrifol am reoli eu hasedau carthffosiaeth eu hunain. Rydym yn annog pob parti i gydweithio i fynd i'r afael â pherygl llifogydd i'n holl gymunedau.

Thank you, Minister, for that answer. You may be aware of the decision made by Welsh Water to close the Vardre bridge that spans the River Tawe at Clydach in my region. A structural survey undertaken by Welsh Water three years ago found that the bridge was unsafe and instead of repairing it, they simply closed the bridge. Local residents have contacted me to say they're concerned that now debris is building up and forming a dam that could lead to serious flood issues in the area, particularly as the river is known to rise to meet the bridge during heavy rainfall. The closure of the bridge is also causing significant disruption in the community. For example, Vardre Rugby Football Club use this bridge to access their pitches for their players and supporters, and they're now forced to take a detour of over a mile from their changing rooms to their pitch. The rugby club also were active in the community and cleared the debris around when it was in use, but now it's closed they're unable to do that, and therefore that causes that flooding concern in the community I mentioned earlier.

So, can I ask the Minister what value you expect Welsh Water to place on the importance of an asset to a community when considering what action it takes on it? Also, what maintenance and flood-prevention work do you expect Welsh Water to undertake on an asset like that, which is closed to the public? Finally, will you seek clarification from Welsh Water on behalf of the people of Clydach on their future plans for the Vardre bridge and whether they'll consider either maintaining or reopening the bridge, on which so many of the residents of that community rely? 

Diolch am eich ateb, Weinidog. Efallai eich bod yn ymwybodol o'r penderfyniad a wnaed gan Dŵr Cymru i gau pont Faerdre sy'n croesi Afon Tawe yng Nghlydach yn fy rhanbarth i. Canfu arolwg strwythurol a gynhaliwyd gan Dŵr Cymru dair blynedd yn ôl nad oedd y bont yn ddiogel ac yn hytrach na'i hatgyweirio, fe wnaethant gau'r bont. Mae trigolion lleol wedi cysylltu â mi i ddweud eu bod yn pryderu bod malurion bellach yn cronni ac yn ffurfio argae a allai arwain at broblemau llifogydd difrifol yn yr ardal, yn enwedig gan y gwyddys bod yr afon yn codi i gwrdd â'r bont yn ystod glaw trwm. Mae cau'r bont hefyd yn achosi aflonyddwch sylweddol yn y gymuned. Er enghraifft, mae Clwb Rygbi Faerdre yn defnyddio'r bont i'w chwaraewyr a'u cefnogwyr allu cyrraedd eu caeau, ac maent bellach yn gorfod teithio dros filltir o'u hystafelloedd newid i'r cae. Roedd y clwb rygbi hefyd yn weithgar yn y gymuned ac yn clirio'r malurion pan gâi'r bont ei defnyddio, ond gan ei bod bellach wedi'i chau, ni allant wneud hynny, a dyna, felly, sy'n achosi'r pryder llifogydd yn y gymuned y soniais amdano'n gynharach.

Felly, a gaf fi ofyn i'r Gweinidog pa werth y disgwyliwch i Dŵr Cymru ei roi ar bwysigrwydd ased i gymuned wrth ystyried pa gamau y mae'n mynd i'w cymryd? Hefyd, pa waith cynnal a chadw ac atal llifogydd y disgwyliwch i Dŵr Cymru ei wneud ar ased o'r fath sydd ar gau i'r cyhoedd? Yn olaf, a wnewch chi ofyn am eglurhad gan Dŵr Cymru ar ran pobl Clydach ynglŷn â'u cynlluniau ar gyfer pont Faerdre yn y dyfodol ac a wnânt ystyried cadw neu ailagor y bont y mae cynifer o drigolion y gymuned honno'n dibynnu arni? 

14:25

I'd expect Welsh Water to take into account a hierarchy of issues. The first is to prevent flooding. That's absolutely the first—loss of limb or life and to prevent flooding; that's the first thing they have to do. So, if they're looking at a building up of debris around the bridge and so on, they are expected to clean that out. They are expected to work in conjunction with Natural Resources Wales and the local authorities, and other agencies with responsibility for that, including—I don't know the example you give, but including the riparian owners and so on, to make sure that that is in an optimal condition to cope with any additional storm and so on. So, that's the first thing they need to do. Then the second thing they need to do is to make sure that all local amenities are recovered as fast as possible and to make sure that they do that in as timely a way as possible.

I'm not familiar with the incident you're talking about, so I'd encourage you to write in to me with details of the incident, and then I can look at the specifics for you. But, in general, obviously, the first thing is to prevent the flooding and loss of life and limb, then to make sure that infrastructure assets are as safe as they can be, and then to ensure that amenities are recovered as soon as possible.

Byddwn yn disgwyl i Dŵr Cymru ystyried hierarchaeth o bethau. Y cyntaf yw atal llifogydd. Dyna'r cyntaf yn bendant iawn—atal anaf neu golli bywyd ac atal llifogydd; dyna'r peth cyntaf y mae'n rhaid iddynt ei wneud. Felly, os ydynt yn edrych ar falurion yn cronni o amgylch y bont ac yn y blaen, mae disgwyl iddynt ei glirio. Mae disgwyl iddynt weithio ar y cyd â Cyfoeth Naturiol Cymru a'r awdurdodau lleol, ac asiantaethau eraill sy'n gyfrifol am hynny, gan gynnwys—nid wyf yn gwybod am yr enghraifft a roddwch, ond gan gynnwys perchnogion y glannau ac yn y blaen, i sicrhau bod y rheini yn y cyflwr gorau posibl i ymdopi ag unrhyw stormydd ychwanegol ac yn y blaen. Felly, dyna'r peth cyntaf y mae angen iddynt ei wneud. Wedyn, yr ail beth y mae angen iddynt ei wneud yw sicrhau bod yr holl amwynderau lleol yn cael eu hadfer mor gyflym â phosibl a sicrhau eu bod yn gwneud hynny mewn ffordd mor amserol â phosibl.

Nid wyf yn gyfarwydd â'r digwyddiad a nodwch, felly byddwn yn eich annog i ysgrifennu ataf gyda manylion y digwyddiad, a gallaf edrych wedyn ar y manylion ar eich cyfer. Ond yn gyffredinol, y peth cyntaf, yn amlwg, yw atal llifogydd ac anaf a cholli bywyd, wedyn sicrhau bod asedau seilwaith mor ddiogel ag y gallant fod, ac yna sicrhau bod amwynderau'n cael eu hadfer cyn gynted â phosibl.

2. Cwestiynau i Weinidog y Gymraeg ac Addysg
2. Questions to the Minister for Education and Welsh Language

Yr eitem nesaf, felly, yw'r cwestiynau i Weinidog y Gymraeg ac Addysg, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Delyth Jewell.

The next item is questions to the Minister for Education and the Welsh Language, and the first question is from Delyth Jewell.

Targedau Cymraeg 2050
Cymraeg 2050 Targets

1. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad ar gynnydd tuag at gyflawni'r targedau a nodir yn 'Cymraeg 2050'? OQ57717

1. Will the Minister make a statement on progress with achieving targets set out in 'Cymraeg 2050', please? OQ57717

Ddoe cyhoeddais adroddiad blynyddol 'Cymraeg 2050' ar gyfer blwyddyn ariannol 2020-21. Mae'n nodi cynnydd yn erbyn ein targedau. Pan fydd canlyniadau cyfrifiad 2021 wedi'u cyhoeddi, byddwn yn ailedrych ar y taflwybr ystadegol tua'r filiwn, fel yr addewais fis Gorffennaf y llynedd wrth gyhoeddi ein rhaglen waith ar gyfer 2021-26.

Yesterday I published the 'Cymraeg 2050' annual report for the 2020-21 financial year, which shows progress against our targets. Once the results of the 2021 census have been published, we'll revisit the statistical trajectory towards a million Welsh speakers, as I promised last July when I launched our work programme for 2021-26.

Diolch, Weinidog. Mae'r Gymraeg yn perthyn i bawb, dim ots os ydyn ni'n siarad yr iaith ai peidio.

Thank you, Minister. The Welsh language belongs to us all, whether we speak it or not.

But unpleasant commentary recently has sought to reawaken divides over Welsh. Jeremy Bowen, Jonathan Meades and others have rightly been criticised, but this could, ironically, be an opportunity, because the Government's plans with 'Cymraeg 2050' could centre not only on increasing the numbers of people who speak Welsh, as vital as that is, but centre also on creating favourable conditions. Surely, part of this has to entail increasing the sense of ownership that non-Welsh speakers feel for this language that enriches all of us in society. Some of the fiercest campaigners I know for Welsh-medium education are the very people who were denied the chance to learn Welsh when they were little. So, Minister, how do you think that Government plans and targets can work in concert with the need to increase this level of support for Welsh among those who can't speak it? How can we ensure that everyone living in Wales and everyone who feels this sense of belonging to Wales—that they feel that the language, too, belongs to them and that they have a part to play in its story?

Ond mae sylwadau annymunol yn ddiweddar wedi ceisio ail-greu rhaniadau ynghylch y Gymraeg. Mae Jeremy Bowen, Jonathan Meades ac eraill wedi cael eu beirniadu'n briodol, ond gallai hyn, yn eironig, fod yn gyfle, oherwydd gallai cynlluniau'r Llywodraeth gyda 'Cymraeg 2050' ganolbwyntio nid yn unig ar gynyddu nifer y bobl sy'n siarad Cymraeg, er mor hanfodol yw hynny, ond gallent ganolbwyntio hefyd ar greu amodau ffafriol. Rhaid mai rhan o hyn yw cynyddu'r ymdeimlad o berchnogaeth y mae'r di-Gymraeg yn ei deimlo ar yr iaith sy'n cyfoethogi pob un ohonom mewn cymdeithas. Mae rhai o'r ymgyrchwyr mwyaf brwd y gwn amdanynt dros addysg Gymraeg yn bobl a gafodd eu hamddifadu o'r cyfle i ddysgu Cymraeg pan oeddent yn ifanc. Felly, Weinidog, sut y credwch chi y gall cynlluniau a thargedau'r Llywodraeth weithio ar y cyd â'r angen i gynyddu'r lefel hon o gefnogaeth i'r Gymraeg ymhlith y rhai na allant ei siarad? Sut y gallwn sicrhau bod pawb sy'n byw yng Nghymru a phawb sy'n teimlo'r ymdeimlad hwn o berthyn i Gymru—eu bod yn teimlo bod yr iaith, hefyd, yn perthyn iddynt hwy a bod ganddynt ran i'w chwarae yn ei stori?

I would, if I may, just associate myself entirely with the sentiment in the question; I couldn't agree more with the world view that you've described in your question. It is fantastic that 86 per cent of adults in Wales have pride in the Welsh language, whether they speak it or not. Just let that statistic sink in; it's fantastic as a sort of starting point for the analysis.

I think one of the things we must do is make sure, as I was saying in the statement yesterday, that we encourage everybody, even if they have a word or two of Welsh, and most people in Wales have a word or two of the language, just to use them, because, actually, it's by creating the use of Welsh, even in that small way, in the public space that we'll help each other along that journey.

There are lots of people who feel put off by, maybe, feeling their Welsh isn't what they would like it to be, and I think we should, actually, change the expectation and say, 'Use the Welsh that you have got; learn a few more words and use a bit more every day.' In that way, we'll make real progress towards the million Welsh speakers and doubling the use of Welsh every day.

Os caf, hoffwn ategu'r teimlad yn y cwestiwn yn llwyr; rwy'n cytuno'n llwyr â'r hyn a ddisgrifiwyd gennych yn eich cwestiwn. Mae'n wych fod gan 86 y cant o oedolion Cymru ymdeimlad o falchder ynghylch y Gymraeg, boed yn ei siarad ai peidio. Ystyriwch yr ystadegyn hwnnw; mae'n wych fel rhyw fath o fan cychwyn ar gyfer y dadansoddiad.

Fel y dywedais yn y datganiad ddoe, credaf mai un o'r pethau y mae'n rhaid inni ei wneud yw sicrhau ein bod yn annog pawb, hyd yn oed os mai gair neu ddau o Gymraeg sydd ganddynt, ac mae gan y rhan fwyaf o bobl yng Nghymru air neu ddau o'r iaith, i ddefnyddio'r geiriau hynny, oherwydd, mewn gwirionedd, drwy greu'r defnydd o'r Gymraeg yn gyhoeddus, hyd yn oed yn y ffordd fach hon, y byddwn yn helpu ein gilydd ar hyd y daith honno.

Mae llawer o bobl yn teimlo, efallai, nad yw eu Cymraeg cystal ag yr hoffent iddi fod, a chredaf y dylem newid y disgwyliad a dweud, 'Defnyddiwch y Gymraeg sydd gennych; dysgwch ychydig bach mwy o eiriau a defnyddiwch ychydig bach mwy bob dydd.' Drwy wneud hynny, byddwn yn gwneud cynnydd gwirioneddol tuag at y miliwn o siaradwyr Cymraeg ac yn dyblu'r defnydd o'r Gymraeg bob dydd.

'Cymraeg 2050' acknowledges the importance of Welsh-speaking communities as places that facilitate the use of the language in every aspect of everyday life. However, with the Welsh Government only delivering 4,616 of the 12,000 new homes required annually in Wales, there is a huge shortage of houses for our youngest generations to remain in their home towns or villages. In fact, a cumulative total of 14,240 young people in the 20 to 29 age group left four Welsh counties between 2012 and 2016. [Interruption.] The consultation on the Welsh language communities housing plan highlighted that you are considering options to help local people to access affordable housing. Minister, many Welsh-language young people are from farms and, as such, their families do own land. Technical advice note 6 allows for new isolated residential development in the open countryside for rural enterprise workers, but have you ever considered undertaking some discussions with the Minister for Climate Change to maybe expand—[Interruption.] Yes, you could do it now.

Mae 'Cymraeg 2050' yn cydnabod pwysigrwydd cymunedau Cymraeg eu hiaith fel lleoedd sy'n hwyluso'r defnydd o'r iaith ym mhob agwedd ar fywyd bob dydd. Fodd bynnag, gyda Llywodraeth Cymru ond yn darparu 4,616 o'r 12,000 o gartrefi newydd sydd eu hangen bob blwyddyn yng Nghymru, mae prinder enfawr o dai i'n cenedlaethau ieuengaf allu aros yn eu trefi neu eu pentrefi eu hunain. Yn wir, gadawodd cyfanswm cronnol o 14,240 o bobl ifanc yn y grŵp oedran 20 i 29 bedair sir yng Nghymru rhwng 2012 a 2016. [Torri ar draws.] Amlygodd yr ymgynghoriad ar gynllun tai cymunedau Cymraeg eich bod yn ystyried opsiynau i helpu pobl leol i gael gafael ar dai fforddiadwy. Weinidog, mae llawer o bobl ifanc Cymraeg eu hiaith yn dod o ffermydd ac fel y cyfryw, mae eu teuluoedd yn berchen ar dir. Mae nodyn cyngor technegol 6 yn caniatáu datblygiad preswyl newydd ar ei ben ei hun mewn ardal wledig agored i weithwyr mentrau gwledig, ond a ydych erioed wedi ystyried cynnal trafodaethau gyda'r Gweinidog Newid Hinsawdd i ehangu efallai—[Torri ar draws.] Ie, gallech ei wneud yn awr.

14:30

Allow the Member to carry on with her question. I'm sure she's coming to it very soon. 

Gadewch i'r Aelod barhau â'i chwestiwn. Rwy'n siŵr ei bod yn dod ato'n fuan. 

I am. To expand on TAN 6 that maybe children of farmers can more easily gain planning permission to build homes on their own family land. Diolch.

Ydw. Ymhelaethu ar TAN 6 fel y gall plant ffermwyr ei chael yn haws sicrhau caniatâd cynllunio i adeiladu cartrefi ar dir eu teuluoedd eu hunain. Diolch.

Well, I think the question was a model of cross-Government scrutiny, in terms—[Interruption.]—in terms of its breadth and its scope, which is commendable. I think somewhat at odds with the comments I heard the Member made this morning about the proposals that the Government are bringing forward in relation to council tax to the benefit of some of those communities that she identifies rightly in her question—[Interruption.] That she identifies rightly in her question—

Wel, credaf fod y cwestiwn yn fodel o graffu trawslywodraethol, o ran—[Torri ar draws.]—o ran ei ehangder a'i gwmpas, sy'n ganmoladwy. Rwy'n credu, braidd yn groes i'r sylwadau y clywais yr Aelod yn eu gwneud y bore yma am y cynigion y mae'r Llywodraeth yn eu cyflwyno mewn perthynas â'r dreth gyngor er budd rhai o'r cymunedau y mae'n eu nodi'n briodol yn ei chwestiwn—[Torri ar draws.] Y mae'n eu nodi'n briodol yn ei chwestiwn—

—as being a particular concern for many of us in this Chamber. I know from the discussions that we've had in a private setting that she shares many of those concerns as well. I would dispute the figures that you've given in relation to housing provision, and I know my colleague here, the Minister for Climate Change, is passionately disputing them as well to my side here. But I welcome her commitment to making sure that our Welsh-speaking communities, where Welsh is a main language, retain their vibrancy and their prosperity into the future. I hope she's taken the opportunity of responding to the consultation that closed during last week and I'll look forward to reading her comments if she has.

—fel pryder penodol i lawer ohonom yn y Siambr hon. Gwn o'r trafodaethau a gawsom mewn lleoliad preifat ei bod yn rhannu llawer o'r pryderon hynny hefyd. Byddwn yn anghytuno â'r ffigurau a roddwyd gennych mewn perthynas â darpariaeth tai, a gwn fod fy nghyd-Aelod yma, y Gweinidog Newid Hinsawdd, yn anghytuno'n angerddol â hwy wrth fy ochr i yma hefyd. Ond rwy'n croesawu ei hymrwymiad i sicrhau bod ein cymunedau Cymraeg, lle mae'r Gymraeg yn brif iaith, yn cadw eu bywiogrwydd a'u ffyniant yn y dyfodol. Rwy'n gobeithio ei bod wedi manteisio ar y cyfle i ymateb i'r ymgynghoriad a ddaeth i ben yn ystod yr wythnos ddiwethaf a byddaf yn edrych ymlaen at ddarllen ei sylwadau os yw hi wedi gwneud hynny.

Anghydfod Pensiwn Sefydliadau Addysg Uwch
Higher Education Institution Pension Dispute

2. Pa drafodaethau y mae’r Gweinidog wedi'u cael i ddatrys yr anghydfod pensiwn mewn sefydliadau addysg uwch yng Nghymru? OQ57697

2. What discussions has the Minister had to resolve the pension dispute in higher education institutions in Wales? OQ57697

Mae prifysgolion wrth gwrs yn gyrff annibynnol ar y Llywodraeth, ac yn gyfrifol felly am eu materion gweinyddol eu hunain. Does gan Weinidogion Llywodraeth Cymru ddim awdurdod i ymyrryd yn y trafodaethau hynny ond, wrth gwrs, rŷn ni'n gobeithio y byddan nhw'n cyrraedd diweddglo hapus. 

Universities of course are autonomous bodies, independent of Government, and they are responsible for their own administrative affairs. The Welsh Government Ministers have no authority to intervene in those discussions, but we hope they will reach a happy conclusion. 

Diolch yn fawr iawn, Weinidog. Braint oedd cyfarfod â rhai o’r streicwyr heddiw ar risiau’r Senedd ac roedden nhw'n canmol fy nghyfeillion i Sioned Williams a Mike Hedges am y gefnogaeth y maent wedi’i rhoi iddyn nhw.

Dylai pensiwn teg fod yn hawl sylfaenol i bob gweithiwr yng Nghymru, ac mae’r ffaith eu bod nhw'n torri pensiynau diwedd cyflogaeth gan 35 y cant yn hollol warthus, a hynny wedi'i seilio ar dystiolaeth sydd wedi'i dyddio bellach. Mae’r wybodaeth newydd yn dangos bod y deficit yn y pensiwn wedi torri yn ddifrifol yn ystod y pandemig, ac mae ffigurau cyllideb prifysgolion wedi bod yn iachus iawn, gyda nifer y myfyrwyr sy’n mynd i brifysgolion wedi aros yn gyson a chynyddu. Mae hynny’n dangos safon y gweithwyr sydd gyda ni yn y system addysg uwch.

Dwi'n derbyn yr hyn rŷch chi'n ei ddweud, bod prifysgolion a sefydliadau addysg uwch eraill yn annibynnol, ond mae yna ddylanwad gyda chi, Weinidog, a dwi'n gobeithio y byddech yn gwneud mwy na jest dymuno’n dda, ac yn defnyddio eich dylanwad i ysgrifennu at yr is-gangellorion, dangos eich cefnogaeth chi i weithwyr y system addysg uwch a dweud wrth yr is-gangellorion fod yn rhaid iddyn nhw ddod yn ôl at y bwrdd i negodi. Diolch yn fawr.

Thank you very much, Minister. It was a privilege to meet some of the strikers on the steps of the Senedd today and they praised my colleagues Sioned Williams and Mike Hedges for the support that they've shown them. 

A fair pension should be a fundamental right for every worker in Wales, and the fact that they are cutting end-of-employment pensions by 35 per cent is disgraceful, and that is based on dated evidence. The more up-to-date information shows that the pension deficit has fallen significantly during the pandemic, and the universities' budgets have been healthy, with the number of students attending universities remaining consistent and increasing, indeed, which shows the quality of the workforce we have in higher education. 

Now I accept what you say, namely that universities and higher education institutions are independent, but you do have influence, Minister, and I hope that you would do more than wish them well, and that you would use that influence to write to the vice-chancellors, showing your support to the workforce in HE and inform the vice-chancellors that they do have to come back to the table to negotiate. Thank you.

Wel, roeddwn i eisoes wedi gwneud fy nisgwyliadau’n glir i’r sector. Mae'n bwysig bod y negodiadau sy'n digwydd yn cyrraedd setliad sy'n adlewyrchu cyfraniad a buddiannau'r staff. Mae hynny'n bwysig o ran y gallu i sicrhau darpariaeth addysg uwch, ond hefyd o ran sicrhau ein bod yn gallu denu pobl i mewn—myfyrwyr ac i ddysgu hefyd. Rwyf hefyd wedi esbonio bod angen bod yn dryloyw ac yn atebol o ran y penderfyniadau sy'n cael eu gwneud a'r incwm sy'n dod i mewn i'n prifysgolion ni. Felly, rwyf wir yn gobeithio y bydd hyn yn gallu cyrraedd diweddglo sydd yn adlewyrchu buddiannau’r staff hefyd.

Well, I've already made my expectations clear to the sector. It's important that the negotiations do reach a settlement that reflects the contribution and the interests of the staff. That's very important in terms of ensuring HE provision, but also in ensuring that we can attract people—students and teaching staff as well. But I've also explained that we need to be transparent and accountable in terms of the decisions made and the income coming to universities. So, I do hope that this will be able to reach an outcome that can reflect the interests of the staff as well.

We all want to see a resolution to this dispute, Minister, and I do understand, obviously, that higher education is an autonomous body and they are responsible for the negotiations in this particular aspect. Students have had a lot of disruption to their education over the last couple of years with COVID and now industrial action. We're in a critical window for most students, who have to have dissertations in by April, to get their marks ready for their degrees, hopefully. Would you support, where facilities have been withdrawn and services have been withdrawn to students, that they should be reimbursed? Because, obviously, students have paid in to those universities in expectation of tutorial time and face-to-face educational time, and if there's industrial action happening in the HE sector that isn't being provided and, in any other sector, you'd expect some recompense. So, would you support reimbursing students who haven't had that service provided to them?

Rydym i gyd eisiau gweld datrys yr anghydfod hwn, Weinidog, a deallaf, yn amlwg, fod addysg uwch yn gorff annibynnol a'u bod yn gyfrifol am y trafodaethau ar yr agwedd benodol hon. Mae llawer o darfu wedi bod ar addysg myfyrwyr dros yr ychydig flynyddoedd diwethaf gyda COVID a gweithredu diwydiannol yn awr. Rydym mewn cyfnod tyngedfennol i'r rhan fwyaf o fyfyrwyr, sy'n gorfod cwblhau eu traethodau hir erbyn mis Ebrill, i gael eu marciau'n barod ar gyfer eu graddau, gobeithio. Lle cafodd cyfleusterau eu cau a lle cafodd gwasanaethau eu tynnu'n ôl i fyfyrwyr, a fyddech yn cefnogi y dylid eu had-dalu? Oherwydd, yn amlwg, mae myfyrwyr wedi talu'r prifysgolion hynny gan ddisgwyl amser tiwtorial ac amser addysgol wyneb yn wyneb, ac os oes gweithredu diwydiannol yn digwydd yn y sector addysg uwch nad yw'n cael ei ddarparu, ac mewn unrhyw sector arall, byddech yn disgwyl rhywfaint o ad-daliad. Felly, a fyddech yn cefnogi ad-dalu myfyrwyr nad ydynt wedi cael y gwasanaeth hwnnw wedi'i ddarparu iddynt?

14:35

Well, universities have provided a range of different means by which students can continue their education, even in the very, very challenging circumstances of the last two years, in fact. And that has involved offering a blended approach, which I'm sure none of us would want to see as the norm, but it has been a way in which students' experience has been able to be maintained, with, I think, some innovation in some campuses in particular. Where students feel that they have a particular concern about a particular course, then they have recourse through their student unions—I'd encourage them to take that up—and through the universities themselves.

Wel, mae prifysgolion wedi darparu ystod o wahanol ffyrdd y gall myfyrwyr barhau â'u haddysg, hyd yn oed yn amgylchiadau heriol iawn y ddwy flynedd ddiwethaf mewn gwirionedd. Ac mae hynny wedi golygu cynnig dull cyfunol, ac rwy'n siŵr na fyddai'r un ohonom eisiau ei weld fel y norm, ond mae wedi bod yn ffordd o gynnal profiad myfyrwyr, a hynny gyda rhywfaint o arloesedd ar rai campysau yn arbennig, rwy'n credu. Lle mae myfyrwyr yn teimlo bod ganddynt bryder penodol am gwrs penodol, mae ganddynt hawl i'w drafod â'u hundebau myfyrwyr—byddwn yn eu hannog i wneud hynny—a thrwy'r prifysgolion eu hunain.

Cwestiynau Heb Rybudd gan Lefarwyr y Pleidiau
Questions Without Notice from Party Spokespeople

Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Laura Jones.

Questions now from the party spokespeople. The Conservative spokesperson, Laura Jones.

Diolch, Llywydd. Minister, I think we both share a desire for education to be futureproof in Wales, especially at a time post-Brexit, which is presenting and will present so many international opportunities going forward. We need to ensure that pupils from Wales have the very best chances and are truly able to compete on a global stage. I spoke recently in the Chamber about the benefits of providing both modern and international languages across our educational settings, so I won't repeat. And it seems clear, from the money that the Welsh Government have put into this aspect of learning, that you acknowledge those benefits also, Minister. So, I'm wondering how, even though you've ploughed a total of £5.7 million into your Welsh Government's Global Futures programme, with the funding increased 71.8 per cent since 2015, GCSE entries in French and German have declined by 41.2 per cent and 45 per cent respectively. By contrast, in England, there were noticeable increases in French and English from 2019-20. And for the first time since records began, in England, Spanish attracted over 100,000 entries—almost double the 2005 total. It is clear that, in comparison, Minister, something in the Global Futures programme is failing. Could you please explain to the Senedd how any new moneys for this failing programme are going to reverse this downward trend? Thank you.

Diolch, Lywydd. Weinidog, credaf fod y ddau ohonom yn rhannu awydd i ddiogelu addysg ar gyfer y dyfodol yng Nghymru, yn enwedig ar ôl Brexit, sy'n cyflwyno ac a fydd yn cyflwyno cynifer o gyfleoedd rhyngwladol wrth symud ymlaen. Mae angen inni sicrhau bod disgyblion o Gymru yn cael y cyfleoedd gorau a'u bod yn gallu cystadlu ar lwyfan byd-eang. Siaradais yn ddiweddar yn y Siambr am fanteision darparu ieithoedd modern a rhyngwladol ar draws ein lleoliadau addysgol, felly ni wnaf ailadrodd hynny. Ac mae'n ymddangos yn glir, o'r arian y mae Llywodraeth Cymru wedi'i neilltuo ar gyfer yr agwedd hon ar ddysgu, eich bod yn cydnabod y manteision hynny hefyd, Weinidog. Felly, er eich bod wedi darparu cyfanswm o £5.7 miliwn i raglen Dyfodol Byd-eang Llywodraeth Cymru, a chynyddu'r cyllid 71.8 y cant ers 2015, tybed sut y mae nifer y cofrestriadau TGAU mewn Ffrangeg ac Almaeneg wedi gostwng 41.2 y cant a 45 y cant yn y drefn honno. Mewn cyferbyniad, yn Lloegr, cafwyd cynnydd amlwg yn Ffrangeg a Saesneg o 2019-20. Ac am y tro cyntaf ers dechrau cadw cofnodion, yn Lloegr, denodd Sbaeneg dros 100,000 o gofrestriadau—bron i ddwbl cyfanswm 2005. Mae'n amlwg, mewn cymhariaeth, Weinidog, fod rhywbeth yn y rhaglen Dyfodol Byd-eang yn methu. A allech chi egluro i'r Senedd sut y bydd unrhyw arian newydd ar gyfer y rhaglen aflwyddiannus hon yn gwrthdroi'r gostyngiad hwn? Diolch.

Well, I would dispute the impression that the question gives, I'm afraid, which is that this is a Wales-specific challenge. That doesn't make it any less of a challenge in Wales, but it does tell us something about the nature of the challenge, which is that there's a picture of a general decline, actually, in modern foreign languages right across the UK. So, I think it's an unhappy situation that all four parts of the UK have to wrestle with. I do think that the work that partners through the Global Futures programme have been doing has—. The focus of that has been to promote and to raise the profile of modern foreign languages in schools in Wales generally. We are working with Estyn, with the regional consortia, with universities, with Qualifications Wales, and, in that mix, there's a wealth of experience and resources in addition to support our schools in Wales. But I think one of the key opportunities for us, as we bring forward the new curriculum, and the reform to our qualifications, is to widen the choice available to our learners, and I think that extra flexibility we anticipate will help us in this challenge as well.

Wel, byddwn yn anghytuno â'r argraff y mae'r cwestiwn yn ei roi, mae arnaf ofn, sef bod hon yn her sy'n benodol i Gymru. Nid yw hynny'n ei wneud yn llai o her yng Nghymru, ond mae'n dweud rhywbeth wrthym am natur yr her, sef bod dirywiad cyffredinol, mewn gwirionedd, mewn ieithoedd tramor modern ledled y DU. Felly, rwy'n credu ei bod yn sefyllfa drist y mae'n rhaid i bob un o bedair gwlad y DU ymgodymu â hi. Credaf fod y gwaith y mae partneriaid wedi bod yn ei wneud drwy'r rhaglen Dyfodol Byd-eang—. Ffocws y rhaglen honno oedd hyrwyddo a chodi proffil ieithoedd tramor modern mewn ysgolion yng Nghymru yn gyffredinol. Rydym yn gweithio gydag Estyn, gyda'r consortia rhanbarthol, gyda phrifysgolion, gyda Cymwysterau Cymru, ac yn y cymysgedd hwnnw, mae cyfoeth o brofiad ac adnoddau i gefnogi ein hysgolion yng Nghymru. Ond rwy'n credu mai un o'r cyfleoedd allweddol, wrth inni gyflwyno'r cwricwlwm newydd, a diwygio ein cymwysterau, yw ehangu'r dewis sydd ar gael i'n dysgwyr, a chredaf y bydd yr hyblygrwydd ychwanegol a ragwelwn yn ein helpu gyda'r her hon hefyd.

Thank you, Minister. I'll just repeat: by contrast, in England, there were noticeable increases in French and Spanish from 2019-20, and that, since records began, Spanish has increased to 100,000 plus. It's completely different to our numbers, which are declining. Also, we have seen the modern foreign language teachers numbers in German and French decline by 14 per cent and 15 per cent respectively over the last five, six years. Is one of the causes of the Global Futures programme failing the lack of teachers coming forward, and, if so, what steps are you doing to rectify that, please, particularly, as you said, because the new curriculum presents us with so many opportunities, as does, potentially, changing the school day? So, we need to have these teachers in place so people are able to have those modern language opportunities if they desire, going forward. Thank you.

Diolch, Weinidog. Rwyf am ailadrodd: mewn cyferbyniad, yn Lloegr, cafwyd cynnydd amlwg mewn Ffrangeg a Sbaeneg o 2019-20, ac ers dechrau cadw cofnodion, mae Sbaeneg wedi cynyddu i 100,000 a mwy. Mae'n hollol wahanol i'n niferoedd ni, sy'n gostwng. Hefyd, rydym wedi gweld niferoedd athrawon ieithoedd tramor modern mewn Almaeneg a Ffrangeg yn gostwng 14 y cant a 15 y cant yn y drefn honno dros y pum, chwe blynedd diwethaf. Ai un o'r rhesymau pam fod y rhaglen Dyfodol Byd-eang yn methu yw prinder athrawon, ac, os felly, pa gamau yr ydych yn eu cymryd i unioni hynny, os gwelwch yn dda, yn benodol, fel y dywedoch chi, am fod y cwricwlwm newydd yn rhoi cynifer o gyfleoedd i ni, fel y mae newid y diwrnod ysgol o bosibl? Felly, mae angen inni gael yr athrawon hyn ar waith fel y gall pobl fanteisio ar y cyfleoedd hynny ym maes ieithoedd modern os dymunant, wrth symud ymlaen. Diolch.

I agree with the challenge that the Member describes in terms of recruitment. We have, of course, got an incentive scheme to encourage teachers into subjects such as some of the ones that she's referred to, which have been challenging in terms of recruitment in the past. And actually, those schemes do in fact lead to beneficial outcomes. I do think that it's a mix of challenges, really. One of the aspects of our education reform that I think may have a bearing on how this could look different in the future is the internationalisation of the education system generally in Wales through the Taith programme, which, although probably the focus has been on higher education, also benefits further education, schools as well, and youth services. So, I think there's a very exciting opportunity as part of that to raise the profile in our schools, alongside the new curriculum, of the importance of modern foreign languages, as well as the teaching of Welsh, of course. 

Rwy'n cytuno â'r her y mae'r Aelod yn ei disgrifio o ran recriwtio. Wrth gwrs, mae gennym gynllun cymhelliant i annog athrawon i bynciau fel y rhai y cyfeirir atynt, sydd wedi bod yn heriol o ran recriwtio yn y gorffennol. Ac mewn gwirionedd, mae'r cynlluniau hynny'n arwain at ganlyniadau buddiol. Rwy'n credu bod cymysgedd o heriau, mewn gwirionedd. Un o'r agweddau ar ddiwygio addysg a allai effeithio ar sut y gallai hyn edrych yn wahanol yn y dyfodol yw rhyngwladoli'r system addysg yn gyffredinol yng Nghymru drwy'r rhaglen Taith, sydd, er bod y ffocws wedi bod ar addysg uwch, hefyd o fudd i addysg bellach, ysgolion hefyd, a gwasanaethau ieuenctid. Felly, rwy'n credu bod cyfle cyffrous iawn yn rhan o hynny i godi proffil pwysigrwydd ieithoedd tramor modern yn ein hysgolion, ochr yn ochr â'r cwricwlwm newydd, yn ogystal ag addysgu'r Gymraeg, wrth gwrs. 

14:40

Thank you, Minister. Now moving to a more sobering subject, but an important one to address today, Minister, the situation in Ukraine is heartbreaking, and certainly not something I'm sure any of us thought we'd ever see again in Europe. It was made clear yesterday that we all want to see Wales as a refuge for Ukrainian refugees fleeing the conflict. In order to accommodate the children and give them the education they need and deserve when they are here, we need to be prepared. 

Minister, with a general lack of teachers across Wales, and a large number of schools oversubscribed, what steps are you taking to ensure that we are able to welcome these children into our Welsh education system with open arms?

Diolch, Weinidog. Nawr, gan symud i bwnc mwy sobreiddiol, ond un pwysig i fynd i'r afael ag ef heddiw, Weinidog, mae'r sefyllfa yn Wcráin yn dorcalonnus, ac yn sicr nid yw'n rhywbeth yr oedd unrhyw un ohonom yn meddwl y byddem byth yn ei weld eto yn Ewrop, rwy'n siŵr. Fe'i gwnaed yn glir ddoe ein bod ni i gyd eisiau gweld Cymru fel lloches i ffoaduriaid Wcráin sy'n dianc rhag y gwrthdaro. Er mwyn darparu ar gyfer y plant a darparu'r addysg y maent ei hangen ac yn ei haeddu pan fyddant yma, mae angen inni fod yn barod. 

Weinidog, gyda phrinder athrawon cyffredinol ledled Cymru, a nifer fawr o ysgolion yn llawn, pa gamau yr ydych yn eu cymryd i sicrhau ein bod yn gallu croesawu'r plant hyn i'n system addysg yng Nghymru gyda breichiau agored?

Well, I dispute the point that the Member makes in terms of the general lack of teachers in our system. I don't think that's a remotely fair reflection of the situation that we are in, but I would associate myself with the sentiment in her question about how important it is for us in Wales to be able to extend our welcome to those leaving and fleeing Ukraine. And the Member will have heard the points that the First Minister made yesterday in the Chamber in relation to our ambitions as a nation in relation to that, and you may also have heard the comments that there are discussions with local government partners in relation to how we can work together to make sure that we are best placed to welcome those who may move here—and we hope that they do—and that will be part of those discussions. 

Wel, rwy'n anghytuno â'r pwynt y mae'r Aelod yn ei wneud ynghylch prinder cyffredinol o athrawon yn ein system. Nid wyf yn credu bod hwnnw'n adlewyrchiad teg o'r sefyllfa yr ydym ynddi o bell ffordd, ond byddwn yn cytuno â'r teimlad yn ei chwestiwn ynghylch pa mor bwysig yw hi ein bod ni yng Nghymru yn gallu estyn ein croeso i'r rhai sy'n gadael ac yn ffoi o Wcráin. A bydd yr Aelod wedi clywed y pwyntiau a wnaeth y Prif Weinidog ddoe yn y Siambr mewn perthynas â'n huchelgeisiau fel cenedl yn y cyd-destun hwnnw, ac efallai eich bod hefyd wedi clywed bod trafodaethau gyda phartneriaid llywodraeth leol ynglŷn â sut y gallwn gydweithio i sicrhau ein bod yn y sefyllfa orau i groesawu'r rhai a allai symud yma—ac rydym yn gobeithio y byddant yn gwneud hynny—a bydd hynny'n rhan o'r trafodaethau hynny. 

Llefarydd Plaid Cymru, Sioned Williams. 

Plaid Cymru spokesperson, Sioned Williams. 

Diolch, Llywydd, a hoffwn ddatgan diddordeb bod fy ngŵr yn gweithio i Brifysgol Abertawe. 

Thank you, Llywydd, and I'd like to declare an interest that my husband works for Swansea University. 

Today, students from Wales are taking part in a strike organised by the National Union of Students, and the aim of the strike is to imagine a new vision for education, and is also a show of support for the industrial action taken by members of University and College Union, which has seen staff at Swansea University and the Open University in Wales strike over insecure contracts, unfair workloads and cuts to their pensions. This new vision of accessible and fully-funded higher and further education, with proper pay, pensions and conditions for staff is something we desperately need.

On 28 January, the UK Government's universities Minister announced that the repayment threshold and interest rate thresholds applying to plan 2 and plan 3 student loans would be frozen in 2022-23. The thresholds have previously risen with average earnings. The Institute for Fiscal Studies has said this effectively constitutes a tax rise by stealth on graduates.

Minister, you have confirmed that the freeze would apply to Welsh graduates, despite education policy and significant parts of the student finance system being devolved. The Welsh Government seem powerless to oppose this freeze, which will add hundreds of pounds on to the tax bills of Welsh graduates already facing the effects of the cost-of-living crisis, and this isn't the only area where students are facing increasing costs. The average student rent in Wales has risen by 29 per cent in the last three years, which now, in fact, means it now takes 60 per cent of the maximum student support package in Wales, and all the while we know students are facing a rise in energy bills as a result of the incoming price cap increase. 

So, can I ask the Minister what the Welsh Government is doing to support students and graduates during the cost-of-living crisis? Diolch. 

Heddiw, mae myfyrwyr o Gymru yn cymryd rhan mewn streic a drefnwyd gan Undeb Cenedlaethol y Myfyrwyr, a nod y streic yw dychmygu gweledigaeth newydd ar gyfer addysg, ac mae hefyd yn dangos cefnogaeth i'r camau diwydiannol a gymerwyd gan aelodau'r Undeb Prifysgolion a Cholegau, lle mae staff ym Mhrifysgol Abertawe a'r Brifysgol Agored yng Nghymru yn mynd ar streic ynghylch contractau ansicr, llwyth gwaith annheg a thoriadau i'w pensiynau. Mae'r weledigaeth newydd hon o addysg uwch ac addysg bellach hygyrch wedi'i hariannu'n llawn, gyda chyflogau, pensiynau ac amodau priodol i staff yn rhywbeth y mae arnom ei angen yn ddirfawr.

Ar 28 Ionawr, cyhoeddodd Gweinidog prifysgolion Llywodraeth y DU y byddai'r trothwy ad-dalu a throthwyon cyfradd llog sy'n gymwys i fenthyciadau myfyrwyr cynllun 2 a chynllun 3 yn cael eu rhewi yn 2022-23. Mae'r trothwyon wedi codi gydag enillion cyfartalog yn y gorffennol. Mae'r Sefydliad Astudiaethau Cyllid wedi dweud bod hwn, i bob pwrpas, yn gynnydd treth llechwraidd ar raddedigion.

Weinidog, rydych wedi cadarnhau y byddai'r rhewi'n berthnasol i raddedigion o Gymru, er bod polisi addysg a rhannau sylweddol o'r system cyllid myfyrwyr wedi'u datganoli. Mae'n ymddangos bod Llywodraeth Cymru yn ddi-rym i wrthwynebu'r rhewi hwn, a fydd yn ychwanegu cannoedd o bunnoedd at filiau treth graddedigion Cymru sydd eisoes yn wynebu effeithiau'r argyfwng costau byw, ac nid dyma'r unig faes lle mae myfyrwyr yn wynebu costau cynyddol. Mae rhent cyfartalog myfyrwyr yng Nghymru wedi codi 29 y cant yn ystod y tair blynedd diwethaf, sy'n golygu ei fod bellach yn mynd â 60 y cant o uchafswm y pecyn cymorth i fyfyrwyr yng Nghymru, a hyn oll er ein bod yn gwybod bod myfyrwyr yn wynebu cynnydd mewn biliau ynni o ganlyniad i'r cynnydd arfaethedig yn y cap ar brisiau. 

Felly, a gaf fi ofyn i'r Gweinidog beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gefnogi myfyrwyr a graddedigion yn ystod yr argyfwng costau byw? Diolch. 

Can I just comment on the first point that the Member makes in relation to our ambitions for the education system in Wales? And I agree with her that the principle that underpins the higher education system in Wales is much more progressive than the ones that she was describing as happening over the border in terms of student finance. She will obviously know that every Welsh full-time undergraduate student receives a minimum of £1,000-worth of grant and additional support, regardless of where they choose to study in the UK, and we have a more progressive policy in relation to part-time study as well. 

I think a less remarked, or a less often spoken about, difference that we have in Wales as well is that the Welsh Government makes provision to cancel up to £1,500 of maintenance loan debt for each student that starts repayment. That's the only part of the UK that does that, and we're very proud of having a more progressive system of finance here in Wales. 

In relation to the point that she made about the loan threshold, which I made a written statement about in the last week or so, part of the challenge that we face here in Wales is that, whereas a lot of the powers sit in our hands in relation to student finance, the implementation of a different policy on the ground is not in our hands. That's a question for Her Majesty's Revenue and Customs in many respects and other non-devolved bodies. And, when a policy decision is made, as it was in this case, at very short notice, it provides really no room to be able to respond to it in a different way here in Wales. She will have seen, though, in the last few days a range of other proposals that have come out from the UK Government in relation to student finance reform, and I have asked officials to work with Treasury officials and UK Government officials to see what better room for manoeuvre we can have in Wales so that we can make different choices here than those that are made in very different circumstances across the border. 

A gaf fi wneud sylwadau ar y pwynt cyntaf y mae'r Aelod yn ei wneud mewn perthynas â'n huchelgeisiau ar gyfer y system addysg yng Nghymru? Ac rwy'n cytuno â hi fod yr egwyddor sy'n sail i'r system addysg uwch yng Nghymru yn llawer mwy blaengar na'r hyn a ddywedai sy'n digwydd dros y ffin mewn perthynas â chyllid myfyrwyr. Mae'n amlwg y bydd yn gwybod bod pob myfyriwr israddedig amser llawn yng Nghymru yn cael gwerth o leiaf £1,000 o grant a chymorth ychwanegol, lle bynnag y dewisant astudio yn y DU, ac mae gennym bolisi mwy blaengar mewn perthynas ag astudio rhan-amser hefyd. 

Un gwahaniaeth llai amlwg, neu un sy'n cael ei drafod yn llai aml, sydd gennym yng Nghymru hefyd yw bod Llywodraeth Cymru yn gwneud darpariaeth i ganslo hyd at £1,500 o ddyled benthyciadau cynhaliaeth ar gyfer pob myfyriwr sy'n dechrau ad-dalu. Cymru yw'r unig ran o'r DU sy'n gwneud hynny, ac rydym yn falch iawn o gael system gyllido fwy blaengar yma yng Nghymru. 

Ar y pwynt a wnaeth am y trothwy benthyciadau, y gwneuthum ddatganiad ysgrifenedig amdano yn ystod yr wythnos neu ddwy ddiwethaf, rhan o'r her a wynebwn yma yng Nghymru, er bod llawer o'r pwerau yn ein dwylo ni mewn perthynas â chyllid myfyrwyr, yw nad yw'r gallu i weithredu polisi gwahanol ar lawr gwlad yn ein dwylo ni. Mae hwnnw'n gwestiwn i Gyllid a Thollau Ei Mawrhydi mewn sawl ffordd a chyrff eraill nad ydynt wedi'u datganoli. A phan wneir penderfyniad polisi ar fyr rybudd fel yn yr achos hwn, nid yw'n bosibl ymateb iddo mewn ffordd wahanol yma yng Nghymru mewn gwirionedd. Fodd bynnag, yn ystod y dyddiau diwethaf, bydd wedi gweld ystod o gynigion eraill a gyflwynwyd gan Lywodraeth y DU mewn perthynas â diwygio cyllid myfyrwyr, ac rwyf wedi gofyn i swyddogion weithio gyda swyddogion y Trysorlys a swyddogion Llywodraeth y DU i weld faint o le sydd gennym i symud yng Nghymru fel y gallwn wneud dewisiadau gwahanol i'r rhai a wneir mewn amgylchiadau gwahanol iawn dros y ffin.  

14:45

Diolch, Weinidog. Qualifications Wales was established in August 2015, and is an independent regulatory body set up to ensure that qualifications are effective for meeting the reasonable needs of learners in Wales and to promote public confidence in qualifications and the Welsh qualifications system. Qualifications Wales must produce an annual report detailing how it has exercised its functions. However, there is no legal requirement for Qualifications Wales to be reviewed independently after a set time frame. The current arrangements do not allow for regular independent review to ensure that the body is working in the best interests of the education sector and has the appropriate powers to fulfil its purpose, especially when we think now of the substantial changes currently being made to qualifications and GCSEs that we've seen recently. 

In England, Ofqual employs a standards advisory board, made up of independent assessment specialists, to review research and make recommendations on maintaining standards. Similarly, the Scottish Qualifications Authority Act 2002 ensured that an advisory council was established as a part of the SQA. This council provides consistent advice to SQA and Scottish Ministers and allows for incidental or supplementary provision as Scottish Ministers think fit. So, I'd be interested to hear whether the Minister agrees it would be beneficial for Qualifications Wales to follow these examples of statutory governance structures and to be regularly and independently reviewed to help meet the core aims of the body. Diolch.  

Diolch, Weinidog. Sefydlwyd Cymwysterau Cymru ym mis Awst 2015, ac mae'n gorff rheoleiddio annibynnol a sefydlwyd i sicrhau bod cymwysterau'n effeithiol ar gyfer diwallu anghenion rhesymol dysgwyr yng Nghymru ac i hyrwyddo hyder y cyhoedd mewn cymwysterau a system gymwysterau Cymru. Rhaid i Cymwysterau Cymru lunio adroddiad blynyddol sy'n nodi sut y mae wedi arfer ei swyddogaethau. Fodd bynnag, nid oes gofyniad cyfreithiol i Cymwysterau Cymru gael ei adolygu'n annibynnol ar ôl cyfnod penodol o amser. Nid yw'r trefniadau presennol yn caniatáu adolygiad annibynnol rheolaidd i sicrhau bod y corff yn gweithio er lles gorau'r sector addysg a bod ganddo'r pwerau priodol i gyflawni ei ddiben, yn enwedig pan fyddwn yn meddwl yn awr am y newidiadau sylweddol sy'n cael eu gwneud ar hyn o bryd i gymwysterau a TGAU fel y gwelsom yn ddiweddar. 

Yn Lloegr, mae Ofqual yn defnyddio bwrdd cynghori ar safonau, sy'n cynnwys arbenigwyr asesu annibynnol, i adolygu ymchwil a gwneud argymhellion ar gynnal safonau. Yn yr un modd, sicrhaodd Deddf Awdurdod Cymwysterau'r Alban 2002 fod cyngor ymgynghorol yn cael ei sefydlu fel rhan o Awdurdod Cymwysterau'r Alban. Mae'r cyngor hwn yn rhoi cyngor cyson i Awdurdod Cymwysterau'r Alban a Gweinidogion yr Alban ac yn caniatáu darpariaeth gysylltiedig neu atodol fel y gwêl Gweinidogion yr Alban yn dda. Felly, byddai'n dda gennyf glywed a yw'r Gweinidog yn cytuno y byddai'n fuddiol i Cymwysterau Cymru ddilyn yr enghreifftiau hyn o strwythurau llywodraethu statudol a chael eu hadolygu'n rheolaidd ac yn annibynnol i helpu i gyflawni nodau craidd y corff. Diolch.  

Well, I will need to remind myself in a different context of the statutory underpinning of some of the points that the Member raises in her question and some of the particular questions of detail around governance that she refers to, and I'm very happy to do that. But what I would say at the moment is that there is a very significant programme of reform under way in relation to qualifications in Wales, where I know, in the discussions that we've had in the co-operation agreement, we have a common ambition that there is an ambitious and radical set of reforms to our qualifications in Wales to reflect the new curriculum, but also to reflect the changing landscape in the vocational qualification world, for example. And there are a number of opportunities that we all have at this point in time to engage with Qualifications Wales to help shape some of that, so that the work that they undertake on our behalf commonly best reflects the needs of learners in Wales. So, I would encourage anybody with an interest in how those qualifications work in the real world and the benefit they bring to our learners to engage. There's a real opportunity for us all to do that now. 

Wel, bydd angen imi atgoffa fy hun mewn cyd-destun gwahanol o sylfaen statudol rhai o'r pwyntiau y mae'r Aelod yn eu codi yn ei chwestiwn a rhai o'r cwestiynau penodol ynghylch y manylion llywodraethu y mae'n cyfeirio atynt, ac rwy'n hapus iawn i wneud hynny. Ond yr hyn y byddwn yn ei ddweud ar hyn o bryd yw bod rhaglen ddiwygio sylweddol iawn ar y gweill mewn perthynas â chymwysterau yng Nghymru, lle rwy'n gwybod, yn y trafodaethau a gawsom yn y cytundeb cydweithio, fod gennym uchelgais gyffredin i gael cyfres uchelgeisiol a radical o ddiwygiadau i'n cymwysterau yng Nghymru i adlewyrchu'r cwricwlwm newydd, ond hefyd i adlewyrchu'r dirwedd newidiol yn y byd cymwysterau galwedigaethol, er enghraifft. Ac mae gan bob un ohonom nifer o gyfleoedd ar hyn o bryd i ymgysylltu â Cymwysterau Cymru i helpu i lunio rhywfaint o hynny, fel bod y gwaith y maent yn ei wneud ar ein rhan yn adlewyrchu anghenion dysgwyr yng Nghymru yn y ffordd orau sy'n bosibl. Felly, byddwn yn annog unrhyw un sydd â diddordeb yn y ffordd y mae'r cymwysterau hynny'n gweithio yn y byd go iawn a'r budd y maent yn ei ddarparu i'n dysgwyr i ymgysylltu. Mae cyfle gwirioneddol i ni i gyd wneud hynny yn awr. 

Data Biometrig
Biometric Data

3. Pa asesiad y mae'r Gweinidog wedi'i wneud o gasglu a defnyddio data biometrig disgyblion mewn ysgolion? OQ57698

3. What assessment has the Minister made of the collection and use of pupils' biometric data in schools? OQ57698

From our meeting in December, you will, I know, be aware that we can't legally prevent schools from collecting and using biometric data. However, as a consequence of the discussions and the issues that the Member helped us understand better, officials are currently revising the guidance for schools and local authorities to ensure that where data is collected and used, it is done in the appropriate way.

O'n cyfarfod ym mis Rhagfyr, rwy'n gwybod y byddwch yn ymwybodol na allwn atal ysgolion yn gyfreithiol rhag casglu a defnyddio data biometrig. Fodd bynnag, o ganlyniad i'r trafodaethau a'r materion y mae'r Aelod wedi ein helpu i'w deall yn well, mae swyddogion wrthi'n adolygu'r canllawiau i ysgolion ac awdurdodau lleol er mwyn sicrhau, pan gaiff data ei gasglu a'i ddefnyddio, ei fod yn cael ei wneud yn y ffordd briodol.

Thank you. In March 2020, the European Data Protection Board imposed a fine on a Polish school for using biometric data, or fingerprints, for 680 children in the school canteen in exchange for their school meals. Whilst it was noted that the school had received written consent from parents, the board stressed that biometric data was not essential for lunchtime practices. They could not carry out means that do interfere with children's privacy. Minister, you can imagine my horror when it was brought to my attention that these same practices are taking place in schools across Bridgend and Porthcawl and all over Wales. Even more worryingly, the use of biometric data is being sold to schools and parents by unscrupulous companies as a safer option. Minister, I cannot emphasise this enough: it is not safe or proportionate. Passwords and PIN codes can be reset. Once your biometric data is compromised, it is compromised for life. It stops the children, for the rest of their lives, being able to use their fingerprint for security reasons. We're also teaching our children and normalising them using their bodies in exchange for meals as part of a transaction in our schools everywhere. I believe this topic needs a debate of its own, but, in the meantime, will the Minister ensure that data protection is a priority for this Government and ensure that, at the very least, children do not fall victim to data breaches as emerging technologies enter our schools?

Diolch. Ym mis Mawrth 2020, gosododd Bwrdd Diogelu Data Ewrop ddirwy ar ysgol Bwylaidd am ddefnyddio data biometrig, neu olion bysedd, ar gyfer 680 o blant yn ffreutur yr ysgol yn gyfnewid am eu prydau ysgol. Er y nodwyd bod yr ysgol wedi cael caniatâd ysgrifenedig gan rieni, pwysleisiodd y bwrdd nad oedd data biometrig yn hanfodol ar gyfer arferion amser cinio. Ni chaent ddefnyddio dulliau sy'n ymyrryd â phreifatrwydd plant. Weinidog, gallwch ddychmygu fy arswyd pan gefais wybod bod yr un arferion hyn yn digwydd mewn ysgolion ledled Pen-y-bont ar Ogwr a Phorthcawl a ledled Cymru. Yn fwy pryderus fyth, mae'r defnydd o ddata biometrig yn cael ei werthu i ysgolion a rhieni gan gwmnïau diegwyddor fel opsiwn mwy diogel. Weinidog, ni allaf bwysleisio hyn ddigon: nid yw'n ddiogel nac yn gymesur. Gellir ailosod cyfrineiriau a chodau PIN. Pan fydd eich data biometrig wedi ei beryglu, mae wedi ei beryglu am oes. Mae'n atal y plant, am weddill eu hoes, rhag gallu defnyddio eu holion bysedd am resymau diogelwch. Rydym hefyd yn addysgu ein plant ac yn normaleiddio'r arfer o ddefnyddio eu cyrff yn gyfnewid am brydau bwyd fel rhan o drafodiad yn ein hysgolion ym mhobman. Credaf fod angen dadl ei hun ar y pwnc hwn, ond yn y cyfamser, a wnaiff y Gweinidog sicrhau bod diogelu data yn flaenoriaeth i'r Llywodraeth hon a sicrhau, fan lleiaf, nad yw plant yn dioddef yn sgil tramgwyddau data wrth i dechnolegau sy'n dod i'r amlwg gyrraedd ein hysgolion?

14:50

This is a very, very important matter, and I absolutely applaud the Member for her consistent and, if I may say so, expert advocacy of this issue, both in the Chamber and beyond. Schools have the option, as she says in her question, to use biometric systems as one of the authentication methods that they use to provide, for example, cashless catering in the context of free school meals and so on. That has helped remove some of the stigma.

However, as I say, as a consequence of the discussions that we've had, officials have been engaging with the Information Commissioner's Office, the Children's Commissioner for Wales, as well as the Biometrics Commissioner for England and Wales, in order to revise that guidance. The guidance will include detailed information regarding schools' obligations in relation to data protection, impact assessments and, importantly, children's rights impact assessments prior to making a decision to introduce a biometric system. It'll be published on our website and it'll be available to parents, to carers, and to young people themselves. The privacy of young learners is absolutely fundamental, and the guidance will reinforce the message that participation in a biometric system is not mandatory and that parents and carers must provide written consent before any biometric data can be collected. And I hope she would welcome the fact as well that a child-friendly version of the guidance will also be published so that children and young people in Wales understand their own rights to privacy in how they engage with these kinds of questions in schools. We'll be seeking direct feedback from young learners later this month regarding the content of that guidance.

Mae hwn yn fater pwysig iawn, ac rwy'n cymeradwyo'r Aelod yn llwyr am hyrwyddo'r mater yn gyson, ac os caf ddweud, mewn modd mor arbenigol, yn y Siambr a thu hwnt. Mae gan ysgolion opsiwn, fel y dywed yn ei chwestiwn, i ddefnyddio systemau biometrig fel un o'r dulliau dilysu a ddefnyddiant i ddarparu, er enghraifft, arlwyo heb arian yng nghyd-destun prydau ysgol am ddim ac yn y blaen. Mae hynny wedi helpu i ddileu rhywfaint o'r stigma.

Fodd bynnag, fel y dywedais, o ganlyniad i'r trafodaethau a gawsom, mae swyddogion wedi bod yn ymgysylltu â Swyddfa'r Comisiynydd Gwybodaeth, Comisiynydd Plant Cymru, yn ogystal â Chomisiynydd Biometreg Cymru a Lloegr, er mwyn diwygio'r canllawiau hynny. Bydd y canllawiau'n cynnwys gwybodaeth fanwl am rwymedigaethau ysgolion mewn perthynas â diogelu data, asesiadau effaith ac, yn hollbwysig, asesiadau o'r effaith ar hawliau plant cyn gwneud penderfyniad i gyflwyno system fiometrig. Bydd yn cael ei gyhoeddi ar ein gwefan a bydd ar gael i rieni, i ofalwyr, ac i bobl ifanc eu hunain. Mae preifatrwydd dysgwyr ifanc yn gwbl hanfodol, a bydd y canllawiau'n atgyfnerthu'r neges nad yw cymryd rhan mewn system fiometrig yn orfodol a bod yn rhaid i rieni a gofalwyr roi caniatâd ysgrifenedig cyn y gellir casglu unrhyw ddata biometrig. Ac rwy'n gobeithio y byddai'n croesawu'r ffaith hefyd y bydd fersiwn addas i blant o'r canllawiau yn cael ei chyhoeddi hefyd fel bod plant a phobl ifanc yng Nghymru yn deall eu hawliau eu hunain i breifatrwydd yn y ffordd y maent yn ymdrin â'r mathau hyn o gwestiynau mewn ysgolion. Byddwn yn gofyn am adborth uniongyrchol gan ddysgwyr ifanc yn ddiweddarach y mis hwn ynghylch cynnwys y canllawiau hynny.

Minister, I've seen the benefit of biometric data in schools, as a local authority councillor. It was introduced to help reduce the stigma around free school meals. When everyone is using the same queue and the same payment system, it does reduce the potential for bullying and harassment. However, some parents and children and rightly worried and concerned about the use of the biometric data and where their details are being stored and whether they are very secure. So, Minister, will you take this opportunity to reassure parents and concerned individuals about the risks of data breaches following the installation of biometric devices, and can you confirm whether there have been any data breaches in schools or colleges across Wales? Diolch, Llywydd.

Weinidog, rwyf wedi gweld budd data biometrig mewn ysgolion, fel cynghorydd awdurdod lleol. Fe'i cyflwynwyd i helpu i leihau'r stigma ynghylch prydau ysgol am ddim. Pan fo pawb yn defnyddio'r un ciw a'r un system dalu, mae'n lleihau'r perygl o fwlio ac aflonyddu. Fodd bynnag, mae rhai rhieni a phlant yn poeni, ac yn poeni'n briodol, ynglŷn â'r defnydd o'r data biometrig a lle mae eu manylion yn cael eu storio ac a ydynt yn ddiogel. Felly, Weinidog, a wnewch chi achub ar y cyfle hwn i dawelu meddwl rhieni ac unigolion pryderus ynghylch risg tramgwyddau data yn dilyn gosod dyfeisiau biometrig, ac a allwch chi gadarnhau a fu unrhyw achosion o dramgwyddau data mewn ysgolion neu golegau ledled Cymru? Diolch, Lywydd.

I thank James Evans for that question. I refer him to the answer I gave to Sarah Murphy a moment ago in relation to that. I'm not aware of any schools or colleges in Wales using the newer biometric technology such as facial recognition systems, for example, but I will reassure him, as I did with Sarah Murphy, that the guidance will set out for schools and parents and carers, but also for learners, the framework of rights and their entitlements in relation to this. Also, in an area where the technology is often changing very rapidly, we will undertake to keep that proactively under review as new technologies emerge.

Diolch i James Evans am y cwestiwn hwnnw. Fe'i cyfeiriaf at yr ateb a roddais i Sarah Murphy eiliad yn ôl mewn perthynas â hynny. Nid wyf yn ymwybodol o unrhyw ysgolion neu golegau yng Nghymru sy'n defnyddio'r dechnoleg fiometrig fwy newydd megis systemau adnabod wynebau, er enghraifft, ond rwy'n ei sicrhau, fel y gwneuthum gyda Sarah Murphy, y bydd y canllawiau'n nodi ar gyfer ysgolion a rhieni a gofalwyr, ond hefyd ar gyfer dysgwyr, y fframwaith hawliau a'u hawliau mewn perthynas â hyn. Hefyd, mewn maes lle mae'r dechnoleg yn aml yn newid yn gyflym iawn, byddwn yn ymrwymo i adolygu hynny'n rhagweithiol wrth i dechnolegau newydd ddod i'r amlwg.

Myfyrwyr Iechyd a Gofal Cymdeithasol
Health and Social Care Students

4. Sut mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi myfyrwyr addysg uwch sy'n dymuno astudio iechyd a gofal cymdeithasol yng Nghymru? OQ57716

4. How is the Welsh Government supporting higher education students wishing to study health and social care in Wales? OQ57716

Our generous student support package and the NHS Wales bursary scheme enables students in these fields, along with our institutional investment in high-cost subjects, including medicine and dentistry. We are committed to establishing the north Wales medical school, which will complement existing high-quality medical education in Wales.   

Mae ein pecyn cymorth hael i fyfyrwyr a chynllun bwrsariaeth GIG Cymru yn galluogi myfyrwyr yn y meysydd hyn, ynghyd â'n buddsoddiad sefydliadol mewn pynciau cost uchel, gan gynnwys meddygaeth a deintyddiaeth. Rydym wedi ymrwymo i sefydlu ysgol feddygol gogledd Cymru, a fydd yn ategu'r addysg feddygol o ansawdd uchel sy'n bodoli eisoes yng Nghymru.   

I'm grateful to the Minister for that answer. The coronavirus pandemic has shown us all just how important and key social workers are, and if we are to encourage people into the social work profession I think we need a parity of bursary with the NHS bursary you mentioned. People who look to go through this training are often older and they're often from a very diverse background. I had the pleasure of meeting a few of those this afternoon, and they really do need this bursary. Minister, you'll be aware of a petition currently going through the Senedd committee's process, and that calls for removing all barriers to entering the profession and it calls for a parity of the bursary and a parity of esteem in that offer. Can you commit to that parity of bursary and, if so, when?

Rwy'n ddiolchgar i'r Gweinidog am yr ateb hwnnw. Mae'r pandemig coronafeirws wedi dangos i bawb ohonom pa mor bwysig ac allweddol yw gweithwyr cymdeithasol, ac os ydym am annog pobl i ymuno â'r proffesiwn gwaith cymdeithasol, rwy'n credu bod angen bwrsariaeth sy'n gydradd â bwrsariaeth y GIG y sonioch chi amdani. Mae pobl sydd am ymgymryd â'r hyfforddiant hwn yn aml yn hŷn ac maent yn aml o gefndir amrywiol iawn. Cefais y pleser o gwrdd ag ychydig o'r rheini y prynhawn yma, ac mae gwir angen y fwrsariaeth hon arnynt. Weinidog, fe fyddwch yn ymwybodol o ddeiseb sy'n mynd drwy broses pwyllgor y Senedd ar hyn o bryd, ac mae honno'n galw am ddileu'r holl rwystrau sy'n atal unigolion rhag cael mynediad at y proffesiwn ac mae'n galw am gydraddoldeb i'r fwrsariaeth a pharch cyfartal yn y cynnig hwnnw. A wnewch chi ymrwymo i sicrhau cydraddoldeb i'r fwrsariaeth ac os felly, pryd?

Well, as the Member says, social work students are unable to access the NHS bursary, but they can access the social work bursary through Social Care Wales, and that provides them with funding towards the cost of their living and tuition fees. Obviously, I'm aware of the representations, including those to which the Member refers, that the bursary funding doesn't provide the same level of funding as its NHS counterpart, and we are currently reviewing and assessing our options with respect to the funding of social work training. From 2022-23, all postgraduate social work students in receipt of the bursary will now be able to access the reduced student finance loan, which closes a loophole that has prevented them from receiving that kind of loan prior to now.

Wel, fel y dywed yr Aelod, nid yw myfyrwyr gwaith cymdeithasol yn gallu cael mynediad at fwrsariaeth y GIG, ond gallant gael mynediad at y fwrsariaeth gwaith cymdeithasol drwy Gofal Cymdeithasol Cymru, ac mae hwnnw'n rhoi cyllid iddynt tuag at gost eu ffioedd byw a dysgu. Yn amlwg, rwy'n ymwybodol o'r sylwadau, gan gynnwys y rhai y mae'r Aelod yn cyfeirio atynt, nad yw'r cyllid bwrsariaeth yn darparu'r un lefel o gyllid â bwrsariaeth gyfatebol y GIG, ac rydym wrthi'n adolygu ac yn asesu ein hopsiynau mewn perthynas ag ariannu hyfforddiant gwaith cymdeithasol. O 2022-23, bydd pob myfyriwr gwaith cymdeithasol ôl-raddedig sy'n derbyn y fwrsariaeth yn gallu cael benthyciad cyllid myfyrwyr ar gyfradd is, sy'n cau bwlch sydd wedi eu hatal rhag cael y math hwnnw o fenthyciad cyn hyn.

14:55

Minister, we need to do all we can to encourage more young people to consider studying for a career in health and social care in Wales, particularly in north Wales, as you mentioned before, to prevent this brain drain that we often talk about. No amount of money will solve the crisis facing health and social care. It's not a shortage of funds causing our growing waiting lists; it's a shortage of people. So, what steps are you taking to encourage more people into STEM subjects? And what discussions have you had with Welsh universities regarding steps they can take to make it easier for Welsh students to study in this field?

Weinidog, mae angen inni wneud popeth yn ein gallu i annog mwy o bobl ifanc i ystyried astudio ar gyfer gyrfa ym maes iechyd a gofal cymdeithasol yng Nghymru, yn enwedig yn y gogledd, fel y sonioch chi o'r blaen, i atal y draen dawn y soniwn amdano'n aml. Ni fydd unrhyw swm o arian yn datrys yr argyfwng sy'n wynebu iechyd a gofal cymdeithasol. Nid prinder arian sy'n achosi ein rhestrau aros cynyddol ond prinder pobl. Felly, pa gamau a gymerwch i annog mwy o bobl i astudio pynciau STEM? A pha drafodaethau a gawsoch gyda phrifysgolion Cymru ynghylch y camau y gallant eu cymryd i'w gwneud yn haws i fyfyrwyr o Gymru astudio yn y maes hwn?

There is a range of interventions, on which I worked together with my colleague the Minister for Economy, in schools in relation to this, and there is a need to make sure that the STEM subjects are accessible and attractive to all students, actually. There is sometimes gender bias within those subjects. So, I certainly think there is more that we can all do in that regard.

Some of the reforms I was just talking about—reforms to qualifications in the future—are designed specifically to open up greater opportunities for a wider range of GCSEs, many of which are STEM-adjacent subjects, for example in the fields of engineering and manufacturing. I think that will create a different culture and different set of expectations within our schools, and open up greater opportunities for people to study STEM or STEM-relevant subjects.

Ceir amrywiaeth o ymyriadau, y gweithiais arnynt gyda fy nghyd-Aelod, Gweinidog yr Economi, mewn ysgolion mewn perthynas â hyn, ac mae angen sicrhau bod y pynciau STEM yn hygyrch ac yn ddeniadol i bob myfyriwr. Weithiau mae gogwydd rhywedd o fewn y pynciau hynny. Felly, credaf yn sicr fod mwy y gallwn i gyd ei wneud yn hynny o beth.

Mae rhai o'r diwygiadau y soniais amdanynt yn awr—diwygiadau i gymwysterau yn y dyfodol—wedi'u cynllunio'n benodol i agor mwy o gyfleoedd ar gyfer ystod ehangach o gymwysterau TGAU, gyda llawer ohonynt yn bynciau agos i STEM, er enghraifft ym meysydd peirianneg a gweithgynhyrchu. Credaf y bydd hynny'n creu diwylliant gwahanol a chyfres wahanol o ddisgwyliadau yn ein hysgolion, ac yn creu mwy o gyfleoedd i bobl astudio pynciau STEM neu bynciau sy'n berthnasol i STEM.

Darpariaeth Blynyddoedd Cynnar Cyfrwng Cymraeg
Early Years Welsh-medium Provision

5. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i wella mynediad at ddarpariaeth blynyddoedd cynnar cyfrwng Cymraeg? OQ57713

5. What action is Welsh Government taking to improve access to Welsh-medium early years provision? OQ57713

Working with partners, including local authorities and Mudiad Meithrin, we are making significant investment in Welsh-medium early years provision via our capital grants, the Sefydlu a Symud programme, and our investment in the workforce. We also fund Welsh-medium places through Flying Start, the childcare offer, and our early education provision.

Gan weithio gyda phartneriaid, yn cynnwys awdurdodau lleol a Mudiad Meithrin, rydym yn buddsoddi'n sylweddol mewn darpariaeth blynyddoedd cynnar cyfrwng Cymraeg drwy ein grantiau cyfalaf, y rhaglen Sefydlu a Symud, a'n buddsoddiad yn y gweithlu. Rydym hefyd yn ariannu lleoedd cyfrwng Cymraeg drwy Dechrau'n Deg, y cynnig gofal plant, a'n darpariaeth addysg gynnar.

Thank you, Minister, for that answer. Now, Cynon valley has a number of flourishing meithrins, in Penderyn, Aberdare, Mountain Ash and Abercynon, and it is important that they are sustainable and can access suitably qualified staff. The extra financial support from Welsh Government for meithrins that you announced a little while ago is of course very welcome, and I know you referred to Cam wrth Gam in your statement on St David's Day yesterday, setting out the ambition of the Government to nurture the Welsh language. But can you provide a little more information on how Welsh Government is working to encourage, promote and support people into careers in Welsh-medium childcare?

Diolch am yr ateb hwnnw, Weinidog. Nawr, mae gan Gwm Cynon nifer o gylchoedd meithrin llewyrchus, ym Mhenderyn, Aberdâr, Aberpennar ac Abercynon, ac mae'n bwysig eu bod yn gynaliadwy ac yn gallu cael gafael ar staff sydd â chymwysterau addas. Mae'r cymorth ariannol ychwanegol gan Lywodraeth Cymru i gylchoedd meithrin a gyhoeddwyd gennych ychydig yn ôl i'w groesawu'n fawr wrth gwrs, a gwn ichi gyfeirio at Cam wrth Gam yn eich datganiad ar Ddydd Gŵyl Dewi ddoe, yn nodi uchelgais y Llywodraeth i feithrin y Gymraeg. Ond a allwch chi ddarparu ychydig mwy o wybodaeth ynglŷn â sut y mae Llywodraeth Cymru yn gweithio i annog, hyrwyddo a chefnogi pobl i ddilyn gyrfaoedd ym maes gofal plant cyfrwng Cymraeg?

I thank the Member for that really important supplementary question. The last meeting I had before coming into the Chamber today was in fact with the Deputy Minister for Social Services, who was reviewing the 10-year workforce plan for the sector, and identifying with her what more we can do to encourage young people into Welsh language provision in early years settings more broadly. But there is a broad and varied programme of support in place for the childcare, play-work and early years workforce in relation to learning and improving Welsh, which includes programmes like Camau, which is an online, entry level self-study course, and accessing workplace learning. There are also a number of options open to people considering joining the childcare sector, with apprenticeships and full and part-time courses available both in Welsh and in English. We're aware, obviously, as her question implies, that the number undertaking those courses through the medium of Welsh is lower than we want them to be, and we'll be working to improve this over the course of the Senedd term.

Diolch i'r Aelod am y cwestiwn atodol pwysig hwnnw. Y cyfarfod diwethaf a gefais cyn dod i'r Siambr heddiw mewn gwirionedd oedd cyfarfod gyda'r Dirprwy Weinidog Gwasanaethau Cymdeithasol, a oedd yn adolygu'r cynllun gweithlu 10 mlynedd ar gyfer y sector, a bûm yn nodi gyda hi beth arall y gallwn ei wneud i annog pobl ifanc i  leoliadau blynyddoedd cynnar cyfrwng Cymraeg yn ehangach. Ond mae rhaglen eang ac amrywiol o gymorth ar waith ar gyfer y gweithlu gofal plant, gwaith chwarae a blynyddoedd cynnar mewn perthynas â dysgu a gwella'r Gymraeg, sy'n cynnwys rhaglenni fel Camau, sef cwrs hunan-astudio lefel mynediad ar-lein, a chael mynediad at ddysgu yn y gweithle. Mae nifer o opsiynau ar gael hefyd i bobl sy'n ystyried ymuno â'r sector gofal plant, gyda phrentisiaethau a chyrsiau amser llawn a rhan-amser ar gael yn Gymraeg ac yn Saesneg. Rydym yn ymwybodol, yn amlwg, fel y mae ei chwestiwn yn awgrymu, fod y nifer sy'n dilyn y cyrsiau hynny drwy gyfrwng y Gymraeg yn is nag yr hoffem iddynt fod, a byddwn yn gweithio i wella hyn yn ystod tymor y Senedd.

Gweinidog, ddoe cyhoeddodd Llywodraeth Cymru gyllid ar gyfer 11 o brojectau cyfalaf i ehangu addysg cyfrwng Cymraeg, a dwi'n falch o weld £2.5 miliwn yn cael ei ddyrannu i Ysgol Caer Elen yn fy etholaeth i, i ariannu 60 o leoedd cyfrwng Cymraeg ychwanegol i blant yn y tymor hir. Mae'r cyllid hwn i'w groesawu ac yn sicr o helpu gwella mynediad i addysg cyfrwng Cymraeg yn sir Benfro, er mae hi yn hynod o bwysig bod plant yn gallu cael mynediad i ddarpariaeth blynyddoedd cynnar cyfrwng Cymraeg ym mhob rhan o'r sir. Felly, a allwch chi ein diweddaru ni ar y trafodaethau rŷch chi wedi eu cael gyda Chyngor Sir Penfro ynglŷn â gwella mynediad i addysg cyfrwng Cymraeg? Ac a allwch chi hefyd ddweud wrthym ni pa drafodaethau sydd wedi’u cynnal gyda Mudiad Meithrin, sydd hefyd yn chwarae rhan bwysig iawn wrth gyflwyno teuluoedd i’r Gymraeg drwy gynlluniau Cylch Ti a Fi a Chlwb Cwtsh, er enghraifft?

Minister, yesterday the Welsh Government announced funding for 11 capital projects to expand Welsh-medium education, and I am pleased to see £2.5 million being allocated to Ysgol Caer Elen in my constituency to fund an additional 60 Welsh-medium placements for children in the longer term. This funding is to be welcomed and certainly will help to improve access to Welsh-medium education in Pembrokeshire, although it is very important that children can access early years provision through the medium of Welsh in all parts of the county. So, can you provide us with an update on the discussions that you've had with Pembrokeshire County Council on improving access to Welsh-medium education? And can you also tell us what discussions have taken place with Mudiad Meithrin, who also played an important part in introducing families to the Welsh language through the Cylch Ti a Fi and Clwb Cwtsh schemes, for example?

15:00

Wrth gwrs, mae’r awdurdod wedi cyflwyno’r cynllun strategol addysg Gymraeg yn ddiweddar i fi er mwyn cymeradwyo. Rwy'n edrych ar hynny ar hyn o bryd. Mae pob awdurdod yng Nghymru wedi cael gofyniad i fod yn uchelgeisiol ynglŷn â'r hyn maen nhw'n darparu o ran addysg Gymraeg dros y ddegawd nesaf. Dyma'r tro cyntaf i ni allu symud i gynllun dros ddegawd, a dwi'n credu bydd hynny'n hwyluso'r cynllunio ieithyddol, yn cynnwys ein hysgolion ni, wrth gwrs, ond hefyd y blynyddoedd cynnar.

Mae gennym ni gynllun o fuddsoddiad gyda Mudiad Meithrin dros dymor y Senedd hon. Rŷn ni wedi cyrraedd y nod diweddaraf o ryw 43. Mae 12 yn cael eu hagor yn y flwyddyn ariannol hon fel rhan o 60 dros dymor y Senedd hon hefyd. Rŷn ni'n gwybod bod y siawns y bydd rhywun yn mynd ymlaen i addysg Gymraeg lawer yn uwch os ydyn nhw wedi bod mewn addysg blynyddoedd cynnar Cymraeg hefyd, felly rwy’n rhannu gyda'r Aelod y flaenoriaeth i hynny.

Of course, the authority has introduced the Welsh in education strategic plan for me to approve, and I'm looking at that at the moment. Every authority in Wales has been asked to be ambitious in terms of what they provide in terms of Welsh-medium education through the next decade. For the first time, we can go to a 10-year plan and I think that that will facilitate linguistic planning, including our schools, of course, but also the early years.

We have an investment scheme with Mudiad Meithrin over this Senedd term. We've reached the latest aim of 43. Twelve are being opened in this financial year as part of 60 over this Senedd term. We know that the chance that someone will go forward to Welsh-medium education is much higher if they've been in Welsh-medium early years education, so I do share with the Member that priority.

Cyfranogiad mewn Chwaraeon
Participation in Sport

6. Pa gyngor a chymorth y mae Llywodraeth Cymru'n eu darparu i ysgolion i sicrhau bod cyfranogiad mewn chwaraeon ar gael i bob myfyriwr? OQ57711

6. What advice and support does the Welsh Government provide to schools to ensure that participation in sport is available to all students? OQ57711

We are committed to supporting the physical health and well-being of all learners in Wales. That is why the promotion of the lifelong benefits of physical health, including sport, is a mandatory part of every curriculum in every school and setting in Wales for three to 16-year-olds.

Rydym wedi ymrwymo i gefnogi iechyd corfforol a lles holl ddysgwyr Cymru. Dyna pam fod hyrwyddo manteision gydol oes iechyd corfforol, gan gynnwys chwaraeon, yn rhan orfodol o bob cwricwlwm ym mhob ysgol a lleoliad yng Nghymru ar gyfer dysgwyr tair i 16 oed.

Thank you, Minister. Thanks for that response. Minister, you will already be aware that the UK's chief medical officers have recently published the first ever guidelines on physical activity for disabled children and young people. It is now recommended that disabled young people take part in around 20 minutes of exercise a day and strength and balance activities three times a week. These guidelines will go some way in helping to support disabled children and young people to improve their physical and mental health, as well as closing the wider health gap between disabled and non-disabled people. However, it's important that schools and other educational facilities help to facilitate participation in sport and physical activity for all students, and that can be quite difficult when there's a lack of appropriate equipment and facilities, and a very crowded curriculum.

Minister, what discussions have you and your officials had about the impact of the new guidance on the teaching of sports in schools, and what more support can the Welsh Government provide to schools to ensure that they have the equipment needed so that all children and young people have equal access to sport and physical activity?

Diolch, Weinidog. Diolch am eich ymateb. Weinidog, fe fyddwch eisoes yn ymwybodol fod prif swyddogion meddygol y DU wedi cyhoeddi’r canllawiau cyntaf erioed yn ddiweddar ar weithgarwch corfforol i blant a phobl ifanc anabl. Argymhellir bellach fod pobl ifanc anabl yn cymryd rhan mewn oddeutu 20 munud o ymarfer corff y dydd, a gweithgareddau cryfder a chydbwysedd deirgwaith yr wythnos. Bydd y canllawiau hyn yn cyfrannu rhywfaint at y gwaith o gefnogi plant a phobl ifanc anabl i wella eu hiechyd corfforol a meddyliol, yn ogystal â chau’r bwlch iechyd ehangach rhwng pobl anabl a phobl nad ydynt yn anabl. Fodd bynnag, mae'n bwysig fod ysgolion a chyfleusterau addysgol eraill yn helpu i hwyluso cyfranogiad mewn chwaraeon a gweithgarwch corfforol i bob dysgwr, a gall hynny fod yn eithaf anodd pan fo diffyg offer a chyfleusterau priodol, a'r cwricwlwm yn orlawn.

Weinidog, pa drafodaethau rydych chi a’ch swyddogion wedi’u cael ynglŷn ag effaith y canllawiau newydd ar addysgu chwaraeon mewn ysgolion, a pha gymorth arall y gall Llywodraeth Cymru ei ddarparu i ysgolion i sicrhau bod ganddynt y cyfarpar sydd ei angen fel bod pob plentyn a pherson ifanc yn cael mynediad cyfartal at chwaraeon a gweithgarwch corfforol?

Officials are considering that in the way that you imply in your question at the moment. I completely agree with the point that you're making, that it's vital that access to sporting activities and physical activities in schools are available and accessible to all our learners. I think that's a principle that underpins the importance of health and well-being in our new curriculum, and I made a speech a couple of weeks ago where I was keen to emphasise that the curriculum is a curriculum for all our learners, and so it needs to be regarded in that way, and we will look at what more we can do in terms of professional learning and resources to make sure that that part of the curriculum is as inclusive as it possibly can be.

Mae swyddogion yn ystyried hynny yn y ffordd rydych yn ei hawgrymu yn eich cwestiwn ar hyn o bryd. Cytunaf yn llwyr â'r pwynt a wnewch, sef ei bod yn hanfodol fod mynediad at weithgareddau chwaraeon a gweithgareddau corfforol mewn ysgolion ar gael ac yn hygyrch i'n holl ddysgwyr. Credaf fod honno’n egwyddor sy’n ategu pwysigrwydd iechyd a lles yn ein cwricwlwm newydd, a gwneuthum araith ychydig wythnosau yn ôl lle roeddwn yn awyddus i bwysleisio bod y cwricwlwm yn gwricwlwm i’n holl ddysgwyr, ac felly mae angen meddwl amdano yn y ffordd honno, a byddwn yn edrych ar beth arall y gallwn ei wneud o ran dysgu proffesiynol ac adnoddau i sicrhau bod y rhan honno o’r cwricwlwm mor gynhwysol ag y gall fod.

COVID-19 has disrupted almost every part of our lives, but for many young people, they've missed out on those crucial first opportunities to take part in sports that interest and excite them, and these are some of the most important formative years. We all know the benefits that sports can bring to both the physical and mental well-being of our young people, and we must ensure that children do not miss out on those benefits for years to come because of the pandemic.

What role does the Minister see our schools having in making sure that our youngest generation still get these opportunities, and what more can we do to encourage more participation in school sports?

Mae COVID-19 wedi amharu ar bron bob rhan o’n bywydau, ond i lawer o bobl ifanc, maent wedi colli'r cyfleoedd cyntaf hollbwysig hynny i gymryd rhan mewn chwaraeon sy’n eu diddori a’u cyffroi, a dyma rai o’r blynyddoedd ffurfiannol pwysicaf. Mae pob un ohonom yn ymwybodol o'r manteision y gall chwaraeon eu creu i les corfforol a meddyliol ein pobl ifanc, ac mae'n rhaid inni sicrhau nad yw plant yn colli’r manteision hynny am flynyddoedd i ddod oherwydd y pandemig.

Pa rôl y mae’r Gweinidog yn gweld ein hysgolion yn ei chwarae wrth sicrhau bod ein cenhedlaeth ieuengaf yn dal i gael y cyfleoedd hyn, a beth arall y gallwn ei wneud i annog mwy o gyfranogiad mewn chwaraeon mewn ysgolion?

I think schools have a very, very important role in making those opportunities available, and the mandatory expectation for physical health in the new curriculum from September onwards I think reflects the important role that schools have to play in that. We work hard in the Government to continue to ensure that all schools can offer that range of high-quality sport and physical activity opportunities.

You will have heard the Deputy Minister yesterday talking about the new 'Healthy Weight: Healthy Wales' strategy, but also that daily active offer as part of that strategic approach for all our learners, and part of that is around making sure that all our children and young people have access to settings where physical and mental health remains a priority. And so, making sure that the curriculum provides an outcomes-focused programme through the Welsh network of healthy school schemes will be an important contribution to that; the daily active offer, which I've mentioned as well, together with work that we do with Sport Wales and other third sector organisations to ensure that every child has access to sport and physical activity opportunities. She will also know about the winter of well-being package that has been rolled out over the last few weeks, and, obviously, an important part of that is providing additional sessions around the school day to promote physical, mental and emotional well-being, both in English and in Welsh.

Credaf fod gan ysgolion rôl bwysig iawn yn sicrhau bod y cyfleoedd hynny ar gael, a chredaf fod y disgwyliad gorfodol ar gyfer iechyd corfforol yn y cwricwlwm newydd o fis Medi ymlaen yn adlewyrchu'r rôl bwysig sydd gan ysgolion i'w chwarae yn hynny. Rydym yn gweithio’n galed yn y Llywodraeth i barhau i sicrhau y gall pob ysgol gynnig yr ystod honno o gyfleoedd chwaraeon a gweithgarwch corfforol o ansawdd uchel.

Byddwch wedi clywed y Dirprwy Weinidog yn sôn ddoe am y strategaeth newydd 'Pwysau Iach: Cymru Iach’, ond hefyd y cynnig gweithredol dyddiol hwnnw fel rhan o’r dull strategol ar gyfer ein holl ddysgwyr, ac mae rhan o hynny’n ymwneud â sicrhau bod ein holl blant a phobl ifanc yn cael mynediad i leoliadau lle mae iechyd corfforol a meddyliol yn parhau i fod yn flaenoriaeth. Ac felly, bydd sicrhau bod y cwricwlwm yn darparu rhaglen sy’n canolbwyntio ar ganlyniadau drwy rwydwaith Cymru o gynlluniau ysgolion iach yn gyfraniad pwysig at hynny; y cynnig gweithredol dyddiol rwyf wedi sôn amdano hefyd, ynghyd â gwaith a wnawn gyda Chwaraeon Cymru a sefydliadau eraill yn y trydydd sector i sicrhau bod pob plentyn yn cael mynediad at gyfleoedd chwaraeon a gweithgarwch corfforol. Bydd hefyd yn ymwybodol o'r pecyn gaeaf llawn lles sydd wedi’i gyflwyno’n raddol dros yr ychydig wythnosau diwethaf, ac yn amlwg, rhan bwysig o hwnnw yw darparu sesiynau ychwanegol o amgylch y diwrnod ysgol i hybu llesiant corfforol, meddyliol ac emosiynol, yn Gymraeg ac yn Saesneg.

15:05
Rhaglen Ysgolion a Cholegau'r Unfed Ganrif ar Hugain
The Twenty-first Century Schools and Colleges Programme

7. A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am raglen ysgolion a cholegau'r unfed ganrif ar hugain yn Abertawe? OQ57682

7. Will the Minister provide an update on the twenty-first century schools and colleges programme in Swansea? OQ57682

I'm pleased that Swansea's proposed £150 million school estate investment continues to move at pace, with four projects already completed. This means more than £38 million has been invested in schools in Swansea during second-wave investment through the sustainable communities for learning programme. 

Rwy'n falch fod buddsoddiad arfaethedig gwerth £150 miliwn Abertawe yn yr ystad ysgolion yn parhau i wneud cynnydd cyflym, gyda phedwar prosiect eisoes wedi'u cwblhau. Golyga hyn fod mwy na £38 miliwn wedi'i fuddsoddi mewn ysgolion yn Abertawe yn ystod ail don y buddsoddiad drwy raglen cymunedau cynaliadwy ar gyfer dysgu.

Can I thank the Minister for that response? Last month, I attended the official opening of the new Tan-y-lan school, where my grandchildren attend, and this month, I will be attending the opening of the new Tirdeunaw school. Of the six comprehensive schools in Swansea, three have been rebuilt on the same site, one completely refurbished and one is a relatively new school. The only school that's only had emergency work done on it is Bishop Vaughan, the local Catholic school. Will the Minister meet with the Catholic Education Service, Swansea Council and the school to discuss a way of rebuilding the school on the current site?

A gaf fi ddiolch i’r Gweinidog am ei ymateb? Fis diwethaf, bûm yn agoriad swyddogol ysgol newydd Tan-y-lan, ysgol fy wyrion, a’r mis hwn, byddaf yn mynd i agoriad ysgol newydd Tirdeunaw. O'r chwe ysgol gyfun yn Abertawe, mae tair wedi'u hailadeiladu ar yr un safle, un wedi'i hadnewyddu'n llwyr ac un yn ysgol gymharol newydd. Yr unig ysgol sydd wedi cael gwaith brys arni yn unig yw Ysgol yr Esgob Vaughan, yr ysgol Gatholig leol. A wnaiff y Gweinidog gyfarfod â Gwasanaeth Addysg yr Eglwys Gatholig, Cyngor Abertawe a’r ysgol i drafod ffordd o ailadeiladu’r ysgol ar y safle presennol?

I'm hoping to join you at the opening of the Tirdeunaw school, in fact, so I look forward to that opportunity. Obviously, we're aware that a number of voluntary-aided schools are in need of replacement and refurbishment, and my officials continue to work with local authorities and diocesan authorities to look at the funding options available. I will, in fact, be meeting with representatives from the Catholic Education Service and the diocesan directors of education next week to discuss the challenges that the sector faces, and I'd be very happy to meet with Swansea Council and schools' representatives to specifically discuss the issue that the Member has raised.

Rwy’n gobeithio ymuno â chi yn agoriad ysgol Tirdeunaw a dweud y gwir, felly edrychaf ymlaen at y cyfle hwnnw. Yn amlwg, rydym yn ymwybodol fod angen adnewyddu ac ailadeiladu nifer o ysgolion gwirfoddol a gynorthwyir, ac mae fy swyddogion yn parhau i weithio gydag awdurdodau lleol ac awdurdodau esgobaethol i archwilio'r opsiynau ariannu sydd ar gael. Byddaf yn cyfarfod, mewn gwirionedd, â chynrychiolwyr o Wasanaeth Addysg yr Eglwys Gatholig a'r cyfarwyddwyr addysg esgobaethol yr wythnos nesaf i drafod yr heriau y mae’r sector yn eu hwynebu, ac rwy'n fwy na pharod i gyfarfod â Chyngor Abertawe a chynrychiolwyr ysgolion yn benodol er mwyn trafod y mater y mae’r Aelod wedi’i godi.

Y Prawf Gyrru Theori yn Gymraeg
The Driving Theory Test in Welsh

8. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad ynglŷn ag argaeledd deunydd adolygu ar gyfer y prawf gyrru theori yn Gymraeg? OQ57689

8. Will the Minister make a statement on the availability of revision material for the driving theory test in Welsh? OQ57689

Mae swyddfa Comisiynydd y Gymraeg wedi bod yn ymchwilio i'r mater hwn. Dim ond cyhoeddiadau y mae'r Driver and Vehicle Standards Agency yn eu cynhyrchu sy'n berthnasol i'w cynllun iaith. Felly, ar hyn o bryd, nid yw'r deunydd ymarfer ar gael yn y Gymraeg, ond byddaf i'n parhau i weithio gyda swyddfa'r comisiynydd i geisio datrysiad i hyn.

The Welsh Language Commissioner's office has investigated this matter. Only publications produced by the Driver and Vehicle Standards Agency are covered by their Welsh language scheme. So, as it stands, the revision material is not available in Welsh, but I will continue to work with the commissioner's office to seek a resolution to this.

Diolch yn fawr iawn. Dwi wedi bod yn trio cael datrysiad i hyn drwy'r DVSA a drwy ofyn am gefnogaeth Llywodraeth Cymru ers rhyw wyth mlynedd, dwi'n meddwl, erbyn hyn. Mae o mor rhwystredig. Yn syml iawn, mae croeso ichi wneud prawf theori'n Gymraeg, ond does yna ddim deunydd ymarfer ar-lein, ffug brofion ac ati, ar gael o gwbl. Dwi'n gwybod am lawer oedd eisiau gwneud prawf theori yn Gymraeg, ond wnaeth ddewis gwneud yn Saesneg oherwydd hyn, a dwi'n gallu deall pam. Dwi'n gwybod hefyd am rai sy'n teimlo eu bod nhw wedi bod dan anfantais wedyn oherwydd nad oedd y prawf yn eu hiaith gyntaf.

Rŵan, mi gafodd Cai Phillips, cyn-Aelod o'r Senedd Ieuenctid, afael ar ffigurau drwy gais rhyddid gwybodaeth yn dangos bod 382 o bobl wedi gwneud prawf gyrru ymarferol yn Gymraeg yn 2018-19, ond dim ond 53 wnaeth y prawf theori yn Gymraeg. Mae'r patrwm yr un fath mewn blynyddoedd eraill hefyd. Ac fel rydyn ni wedi'i glywed, mae'r DVSA yn dweud, 'Dim ni sydd angen gwneud hyn; mater i'r sector breifat ydy o a does yna ddim cystadleuaeth am y Gymraeg.' Ond allwn ni ddim gadael hyn i lawr i rymoedd y farchnad, mae angen ymyrraeth.

Rŵan, mae cyn-Weinidogion, ac fel rydyn ni wedi'i glywed, Comisiynydd y Gymraeg, wedi dweud eu bod nhw'n rhannu fy anfodlonrwydd i, ond plis gawn ni fwy o ymrwymiad na'r ychydig eiriau yna, er mor bositif ydyn nhw, i bwyso ar y DVSA ac yn wir i weithio ar y DVSA—i weithio efo nhw—a pheidio ag ildio rŵan tan mae hyn yn newid, nid yn unig oherwydd ei fod o'n bwysig o ran egwyddor, ond oherwydd yr angen ymarferol am y profion yma?

Thank you very much. I've been trying to find a resolution to this through the DVSA and by asking for Welsh Government support for around eight years now. It is so frustrating. Quite simply, you are welcome to take your theory test through the medium of Welsh, but there is no revision material online or mock tests and so on. There's nothing available. I know of many who wanted to take their theory test in Welsh, but chose to take the English test because of this, and I can fully understand why. And I also know of some who feel that they had been disadvantaged because the test wasn't in their first language.

Now, Cai Phillips, a former Member of the Youth Parliament, got figures through a freedom of information request that show that 382 people had done the practical driving test in Welsh in 2018-19, but only 53 did the theory test in Welsh. The pattern is similar in other years. And as we have heard, the DVSA say, 'Well, it's not our responsibility; it's a matter for the private sector and there is no competition for Welsh.' But we can't leave this to market forces, we need intervention.

Now, former Ministers and the Welsh Language Commissioner, as we've heard, have said that they share my dissatisfaction with this situation, but please can we have a greater commitment than those few words, Minister, despite how positive they are, to put pressure on the DVSA and, indeed, to work on the DVSA—work with them—and not to give in until this changes, not only because it's important as a matter of principle, but also because of the practical need for these tests?

Wel, mae'r Aelod yn dweud bod hyn yn rhwystredig, mae e'n rhwystredig. Mae'n sefyllfa bryderus iawn, byddwn i'n dweud. Mae pobl yn amlwg yn mynd i edrych ar argaeledd deunydd adolygu Cymraeg pan fyddan nhw'n penderfynu pa ffordd i ddewis gwneud eu prawf. Felly, mae hynny'n risg amlwg, fyddwn i'n dweud, ac mae'n hen bryd i'r DVSA gydnabod eu cyfrifoldebau yn y maes hwn a darparu deunydd yn y Gymraeg hefyd. Felly, does dim diffyg eglurder ynglŷn â beth yw'r gofyniad a beth yw cyfrifoldeb y DVSA yn hyn o beth.

Fel y gwnaeth yr Aelod grybwyll, mae'r mater wedi cael ei drafod sawl gwaith ar hyd y blynyddoedd, fan hyn ac mewn mannau eraill. Dyw agwedd y DVSA ar y mater ddim wedi newid, ac yn sgil hynny mae swyddogion y comisiynydd am drafod hyn gyda Chyngor Llyfrau Cymru i weld a oes opsiynau amgen y gallan nhw ein cynorthwyo ni gyda nhw yn hyn o beth. Bydd swyddfa'r comisiynydd hefyd yn trafod y mater gyda swyddfa Ysgrifennydd Gwladol Cymru. Rwy'n awyddus i gefnogi gwaith y comisiynydd yn hyn o beth gan fod ymchwiliad yn digwydd. Felly, byddaf i eisiau gweithio ar y cyd â nhw i weld beth mwy y gallwn ni ei wneud i annog y corff i wella ei wasanaethau Cymraeg. Byddaf i'n codi'r mater gyda'r dirprwy gomisiynydd pan fyddaf yn ei gweld hi nesaf. Ond, mae'n ddigon clir beth yw cyfrifoldeb y DVSA yn hyn o beth.

The Member says that this is frustrating, well, it is frustrating. It is a situation that causes great concern, I would say. People are going to look at the availability of Welsh revision materials when they decide how to take their tests. So, that's an obvious risk, I would say, and it's about time that the DVSA fulfilled their responsibilities and provided Welsh language materials as well. So, there is no lack of clarity in terms of what the requirement is and what the responsibility of the DVSA is in this sense.

As the Member mentioned, the issue has been discussed several times over the years, here and in other places. The attitude of the DVSA on this issue hasn't changed and, because of that, the Welsh Language Commissioner's officials want to discuss this with the Books Council of Wales to see whether there are alternative options that we can explore in this sense. The commissioner's office will discuss this with the office of the Secretary of State for Wales as well. I am eager to back the commissioner's work in this area because an investigation is under way. So, I want to collaborate with them to see what more we can do to encourage the body to improve its Welsh language services. I will be raising the issue with the deputy commissioner when I next meet her. But, it's quite clear what the responsibility of the DVSA is in this context.

15:10
3. Cwestiynau Amserol
3. Topical Questions

Y cwestiwn amserol sydd nesaf, ac mae'r cwestiwn i'w ateb gan y Gweinidog materion gwledig ac i'w ofyn gan Mabon ap Gwynfor.

The topical question is next, to be answered by the Minister for rural affairs and to be asked by Mabon ap Gwynfor.

Cytundeb Masnach y Deyrnas Gyfunol ac Aotearoa (Seland Newydd)
The United Kingdom and Aotearoa (New Zealand) Trade Agreement

1. Pa asesiad mae'r Llywodraeth wedi ei wneud o effaith cytundeb masnach y Deyrnas Gyfunol ac Aotearoa (Seland Newydd) ar amaethyddiaeth yng Nghymru? TQ602

1. What assessment has the Government made of the impact of the United Kingdom and Aotearoa (New Zealand) trade agreement on agriculture in Wales? TQ602

We've worked with our industry stakeholders to identify the impacts on Welsh agriculture. This work underpinned our representations to the UK Government that any trade deal must not disadvantage Welsh farmers or compromise our high animal and environmental standards.

Rydym wedi gweithio gyda'n rhanddeiliaid yn y diwydiant i nodi'r effeithiau ar amaethyddiaeth yng Nghymru. Roedd y gwaith hwn yn sail i’n sylwadau i Lywodraeth y DU na ddylai unrhyw gytundeb masnach roi ffermwyr Cymru o dan anfantais na pheryglu ein safonau anifeiliaid ac amgylcheddol uchel.

Diolch yn fawr iawn i'r Gweinidog am yr ateb yna. Rŵan, beth bynnag ydy sbin Llywodraeth Geidwadol San Steffan, y gwir ydy y bydd y cytundeb yma yn gadael ffermwyr Cymru ar fympwy marchnad nad sydd ganddyn nhw unrhyw reolaeth drosto. Os bydd rhywbeth yn newid yn y farchnad gig oen, yn arbennig o safbwynt Tsieina neu'r Unol Daleithiau, yna bydd llawer iawn mwy o gig o Seland Newydd yn cyrraedd y glannau yma neu'r Undeb Ewropeaidd, gan danseilio ein ffermwyr ni. Heb dariff, does gan ffermwyr Cymru ddim dweud a dim byd i'w hamddiffyn. Mae Plaid Cymru wedi rhybuddio ers talwm y bydd y cytundebau masnach yma yn cael effaith andwyol ar ffermwyr Cymru. Mae Undeb Amaethwyr Cymru wedi rhagamcan y bydd effaith y cytundeb gydag Awstralia, er enghraifft, yn arwain at gwymp o £29 miliwn yn GVA diwydiant cig coch Cymru. Tra nad ydy o'n bosib inni wneud yr un rhagamcangyfrifon ar gyfer cytundeb efo Seland Newydd, mae'r data sydd ar gael yn awgrymu y bydd effaith y ddau gytundeb yma yn arwain at gwymp o rywle oddeutu £50 miliwn yn GVA marchnad cig coch Cymru.

Hoffwn i ofyn i chi fel Gweinidog, felly: ydych chi'n credu bod hyn yn bris sydd yn werth ei dalu? Mae ffermwyr Cymru'n fwy agored i niwed a ddaw o gytundeb gwael na ffermwyr eraill y wladwriaeth hon. Hefyd, ydy'r Gweinidog yn cytuno â fi fod angen i Lywodraeth San Steffan gynnal asesiad llawn o'r cytundebau masnach yma ar ffermwyr Cymru?

I thank the Minister for that response. Now, whatever the spin of the Conservative Government in Westminster, the truth is that this trade agreement will leave Welsh farmers at the whim of a market that they have no control over. If something changes in the lamb market, particularly in terms of China or the United States, then there will be far more New Zealand lamb reaching these shores or going into the European Union, undermining our farmers. Without a tariff, Welsh farmers have no say and no protection. Plaid Cymru has warned for some time that these trade agreements will have a detrimental impact on Welsh farmers. The Farmers Union of Wales has suggested that the impact of the agreement with Australia, for example, will lead to a reduction of £29 million in the red meat GVA in Wales. Whilst it's not possible for us to make the same forecasts for the agreement with New Zealand, the data available suggests that the impact of both these agreements will lead to a decline of somewhere in the region of £50 million in the GVA of the red meat market in Wales.

So, I would like to ask you as Minister whether you believe that this is a price worth paying. Welsh farmers are more vulnerable to a bad agreement than other farmers in this state. Also, does the Minister agree with me that the Westminster Government needs to hold a full assessment of these trade agreements and their impact on Welsh farmers?

Yes, I do. I think it is that cumulative impact, because it's very clear to us and probably to your party, and certainly to the stakeholders we spoke to, that one of the things we were very concerned about with the Australia deal is that it would set a precedent and you can see now with the New Zealand deal that that is absolutely the case. So, I do think that an assessment is needed. Now the deal has been signed, obviously our officials and I need to scrutinise that next chapter. But we warned them; this is what we told them would happen. We're very concerned about the animal health and welfare standards and the environmental standards. I think New Zealand have very similar standards to us, if not higher, perhaps, in some cases, where Australia certainly doesn't. But it is that cumulative impact—you know, what's the next trade deal going to do? So, I think it is important that we monitor it very carefully. We repeatedly raised concerns with the UK Government about this, but I'm afraid they haven't listened to us.

Ydw. Credaf mai'r effaith gronnol honno ydyw, gan ei bod yn amlwg iawn i ni, ac i’ch plaid chithau yn ôl pob tebyg, ac yn sicr i’r rhanddeiliaid y buom yn siarad â hwy, mai un o’r pethau yr oeddem yn bryderus iawn yn eu cylch gyda chytundeb Awstralia yw y byddai’n gosod cynsail a gallwch weld bellach gyda chytundeb Seland Newydd fod hynny'n gwbl wir. Felly, credaf fod angen asesiad. Gyda'r cytundeb wedi'i lofnodi bellach, yn amlwg, mae angen i'n swyddogion a minnau graffu ar y bennod nesaf honno. Ond fe wnaethom eu rhybuddio; dyma y gwnaethom ddweud wrthynt fyddai'n digwydd. Rydym yn bryderus iawn am y safonau iechyd a lles anifeiliaid a'r safonau amgylcheddol. Credaf fod gan Seland Newydd safonau tebyg iawn i ni, os nad yn uwch mewn rhai achosion efallai, lle nad oes gan Awstralia, yn sicr. Ond yr effaith gronnol honno ydyw—wyddoch chi, beth y mae'r cytundeb masnach nesaf yn mynd i'w wneud? Felly, credaf ei bod yn bwysig inni ei fonitro'n ofalus iawn. Rydym wedi mynegi pryderon am hyn dro ar ôl tro gyda Llywodraeth y DU, ond mae arnaf ofn nad ydynt wedi gwrando arnom.

Minister, I'm grateful to the Member for Dwyfor Meirionnydd for bringing this question forward today, but it is important to note and remember that this trade deal is worth much more and is much broader than agriculture alone. This isn't spin—[Interruption.] This isn't spin, as the Member said. This deal is the most advanced agreement that New Zealand has signed with any nation bar Australia. Despite the chuntering of the Member from Blaenau Gwent on the back benches, it is one of the most environmentally green deals ever, confirming commitments to the Paris agreement and net zero. It will liberalise tariffs on the largest list of environmental goods in any free trade agreement to date and encourage trade and see investment in low-carbon services and technology. It will also ensure that produce not able to be grown or produced here in Wales, such as Marlborough sauvignon blanc, manuka honey and kiwifruit, become more affordable to Welsh consumers. At the current time, 210 Welsh businesses export goods to the value of £23 million—[Interruption.] They may wish to shut me down, however these are the facts, Llywydd.

Weinidog, rwy’n ddiolchgar i’r Aelod dros Ddwyfor Meirionnydd am gyflwyno’r cwestiwn hwn heddiw, ond mae’n bwysig nodi a chofio bod y fargen fasnach hon yn werth llawer mwy ac yn llawer ehangach nag amaethyddiaeth yn unig. Nid sbin yw hyn—[Torri ar draws.] Nid sbin yw hyn, fel y dywedodd yr Aelod. Y cytundeb hwn yw'r cytundeb mwyaf datblygedig y mae Seland Newydd wedi'i lofnodi gydag unrhyw genedl ac eithrio Awstralia. Er gwaethaf grwgnach yr Aelod o Flaenau Gwent ar y meinciau cefn, mae’n un o’r cytundebau mwyaf amgylcheddol wyrdd erioed, sy'n cadarnhau ymrwymiadau i gytundeb Paris a sero net. Bydd yn rhyddfrydoli tariffau ar y rhestr fwyaf o nwyddau amgylcheddol mewn unrhyw gytundeb masnach rydd hyd yma ac yn annog masnach ac yn arwain at fuddsoddiad mewn technoleg a gwasanaethau carbon isel. Bydd hefyd yn sicrhau bod cynnyrch na ellir ei dyfu na’i gynhyrchu yma yng Nghymru, fel sauvignon blanc Marlborough, mêl manuka a ffrwythau ciwi, yn dod yn fwy fforddiadwy i brynwyr Cymru. Ar hyn o bryd, mae 210 o fusnesau Cymru yn allforio gwerth £23 miliwn o nwyddau—[Torri ar draws.] Efallai eu bod am imi dawelu, ond dyma’r ffeithiau, Lywydd.

15:15

No, you won't be shut down unless I say so, and you can carry on, in my opinion.

Na, ni fydd raid ichi dawelu oni bai fy mod i'n dweud hynny, a gallwch barhau, yn fy marn i.

Diolch i ti, Llywydd. At this time, 210 Welsh businesses export goods to the value of £23 million to the New Zealand market, and the indication is that, across the whole of the UK, the value of this relationship is likely to increase by almost 60 per cent. While I understand the agricultural industry's concerns that Wales will be flooded with an influx of New Zealand lamb, we already know that New Zealand do not even use half of the quota that they are allowed to export under existing rules. In fact, New Zealand sheep meat exports to the UK have fallen by nearly a half over the last decade. With Wales currently exporting agri-produce to the value of £1.8 million to New Zealand, and £23 million of export in total, could I ask the Minister what plans she has to help the Welsh agricultural sector further grow this market, and what discussions is she having with Cabinet colleagues to ensure that we make full advantage of this trade deal with New Zealand?

Diolch, Lywydd. Ar hyn o bryd, mae 210 o fusnesau Cymru yn allforio gwerth £23 miliwn o nwyddau i farchnad Seland Newydd, ac mae’r arwyddion yn nodi, ar draws y DU gyfan, fod gwerth y berthynas hon yn debygol o gynyddu bron 60 y cant. Er fy mod yn deall pryderon y diwydiant amaethyddol y bydd Cymru yn cael ei gorlethu gan gig oen o Seland Newydd, rydym eisoes yn gwybod nad yw Seland Newydd hyd yn oed yn defnyddio hanner y cwota y caniateir iddynt ei allforio o dan y rheolau presennol. Mewn gwirionedd, mae allforion cig defaid Seland Newydd i’r DU wedi gostwng bron i hanner dros y degawd diwethaf. Gyda Chymru ar hyn o bryd yn allforio gwerth £1.8 miliwn o gynnyrch amaethyddol i Seland Newydd, a £23 miliwn o allforion at ei gilydd, a gaf fi ofyn i’r Gweinidog pa gynlluniau sydd ganddi i helpu sector amaethyddol Cymru i dyfu’r farchnad hon ymhellach, a pha drafodaethau y mae'n eu cael gyda chyd-Aelodau o'r Cabinet i sicrhau ein bod yn manteisio’n llawn ar y cytundeb masnach hwn â Seland Newydd?

The Member does a sterling job in putting a very positive spin on this trade deal. The question I was asked—[Interruption.]

Mae’r Aelod yn gwneud gwaith rhagorol yn rhoi sbin cadarnhaol iawn ar y cytundeb masnach hwn. Y cwestiwn a ofynnwyd i mi—[Torri ar draws.]

Let the Minister respond, please.

Gadewch i’r Gweinidog ymateb, os gwelwch yn dda.

The question I was asked was about the impact on agriculture, and you will appreciate that's where I've had my focus. It is important that we do look at how we can expand our exports. You will be aware that the Minister for Economy is currently in Dubai at Expo 2020, where, yesterday, for St David's Day, Welsh food and drink was promoted on the UK pavilion for the whole day. We've just had Gulfood, where Welsh Government supported eight food and drink companies, and we're continuing to work with Hybu Cig Cymru to make sure that we do expand new markets for our very high-quality Welsh lamb and beef. But that does not take away the concerns that we have about the New Zealand trade deal. You are quite right; New Zealand doesn't currently meet its tariff-free quotas for lamb, and that's primarily due to the costs and the distance of exporting to the UK, as compared to the far nearer and obviously larger Chinese market. But there is a risk that New Zealand will pivot away from China, in particular due to current trade friction. Of course, New Zealand does, as I say, send the majority of its beef, for instance, to China and the United States. These are large markets that will still demand the majority of exports, but it's the cumulative impact that we are particularly concerned about.

Roedd y cwestiwn a ofynnwyd i mi'n ymwneud â’r effaith ar amaethyddiaeth, ac fe fyddwch yn deall mai ar hynny y bûm yn canolbwyntio. Mae'n bwysig ein bod yn edrych ar sut y gallwn ehangu ein hallforion. Fe fyddwch yn ymwybodol fod Gweinidog yr Economi yn Dubai yn Expo 2020 ar hyn o bryd, lle cafodd bwyd a diod o Gymru ei hyrwyddo, ddoe, am y diwrnod cyfan, ar gyfer Dydd Gŵyl Dewi, ym mhafiliwn y DU. Rydym newydd gael Gulfood, lle'r oedd Llywodraeth Cymru yn cefnogi wyth cwmni bwyd a diod, ac rydym yn parhau i weithio gyda Hybu Cig Cymru i sicrhau ein bod yn ehangu marchnadoedd newydd ar gyfer ein cig oen a’n cig eidion o Gymru, sydd o safon uchel iawn. Ond nid yw hynny’n lleddfu'r pryderon sydd gennym am gytundeb masnach Seland Newydd. Rydych yn llygad eich lle; nid yw Seland Newydd yn cyrraedd eu cwotâu di-dariff ar gyfer cig oen ar hyn o bryd, a hynny’n bennaf oherwydd y costau a phellter allforio i’r DU, o gymharu â marchnad Tsieina, sy’n llawer agosach, ac yn amlwg, yn fwy. Ond mae perygl y bydd Seland Newydd yn troi oddi wrth Tsieina, yn enwedig oherwydd y gwrthdaro masnachu presennol. Wrth gwrs, mae Seland Newydd, fel y dywedaf, yn anfon y rhan fwyaf o'u cig eidion, er enghraifft, i Tsieina a'r Unol Daleithiau. Mae'r rhain yn farchnadoedd mawr a fydd yn dal i fynnu'r rhan fwyaf o allforion, ond rydym yn pryderu'n fwyaf arbennig am yr effaith gronnol.

I'm grateful to take part in this question, and I thank Mabon for laying it. Unlike Samuel Kurtz, who will try to defend the indefensible, and has swallowed, obviously, the little black book or whatever it is he's been given to do that, I don't feel quite so assured, and I'm sure the farmers in my area and his area won't feel quite so assured either. It is a fact—let's keep to the facts here—that Australian animal welfare is lower. [Interruption.] This now is, you're quite right, a New Zealand trade deal. We all know that there is a high dependency in our area on exporting Welsh lamb, and it is, in my view, the best lamb in the world; there is no question about that. But we can't ignore the fact that there is going to be a cumulative effect of all these trade deals. It doesn't matter how you try to talk it up. And that in itself will have a negative impact on the farmers here in the UK, particularly here in Wales. Brexit was supposed to deliver freedom. Well, it isn't going to deliver much freedom for these farmers when they haven't got any money in their pockets. So, my question to you, Minister, is: above and beyond what the Welsh Government is already doing to support Welsh farmers, which is much more than the UK Government, by the way, what more is the Welsh Government able to do, considering that the budget for farmers has already been decreased by excessive amounts of money, so that Welsh Labour ensures the future of Welsh farming here in Wales, unlike the Tory Government who are determined to destroy it? 

Rwy’n ddiolchgar am gael cymryd rhan yn y cwestiwn hwn, a diolch i Mabon am ei ofyn. Yn wahanol i Samuel Kurtz, a fydd yn ceisio amddiffyn yr anghyfiawnadwy, ac sydd wedi llyncu, yn amlwg, y llyfr bach du neu beth bynnag a roddwyd iddo i wneud hynny, nid wyf yn teimlo mor sicr, ac rwy'n siŵr na fydd y ffermwyr yn fy ardal a'i ardal yntau'n teimlo mor sicr ychwaith. Mae'n ffaith—gadewch inni gadw at y ffeithiau yma—fod lles anifeiliaid Awstralia yn is. [Torri ar draws.] Rydych yn llygad eich lle, cytundeb masnach Seland Newydd yw hwn bellach. Gŵyr pob un ohonom fod cryn ddibyniaeth yn ein hardal ar allforio cig oen o Gymru, ac yn fy marn i, dyna yw'r cig oen gorau yn y byd; nid oes unrhyw amheuaeth ynglŷn â hynny. Ond ni allwn anwybyddu'r ffaith y bydd yr holl gytundebau masnach hyn yn cael effaith gronnol. Nid oes ots faint y ceisiwch ei gyfiawnhau. A bydd hynny ynddo’i hun yn cael effaith negyddol ar y ffermwyr yma yn y DU, yn enwedig yma yng Nghymru. Roedd Brexit i fod i sicrhau rhyddid. Wel, nid yw'n mynd i sicrhau llawer o ryddid i'r ffermwyr hyn pan nad oes ganddynt unrhyw arian yn eu pocedi. Felly, fy nghwestiwn i chi, Weinidog, yw: y tu hwnt i’r hyn y mae Llywodraeth Cymru eisoes yn ei wneud i gefnogi ffermwyr Cymru, sy’n llawer mwy na Llywodraeth y DU gyda llaw, beth arall y gall Llywodraeth Cymru ei wneud, o gofio bod y gyllideb i ffermwyr eisoes wedi’i lleihau lawer gormod, fel bod Llafur Cymru yn sicrhau dyfodol ffermio yma yng Nghymru, yn wahanol i’r Llywodraeth Dorïaidd sy’n benderfynol o’i ddinistrio?

15:20

Joyce Watson makes some very important points. The UK Government, however the Tories over there defend them, cannot pretend that they've ever supported farmers in the deals that they have brought forward since we've left the European Union, and you only have to look at my budget to see how much money farmers have lost from the UK Government in their funding to the Welsh Government. The Member will be aware that work is well under way to bring forward an agriculture Bill this year. That will ensure our future plans take into account the potential impacts of trade deals. That's something I've been very keen for officials to work through. What we want to do is make agriculture much more resilient and competitive. And, of course, we've always said, haven't we, that our rural communities are so important for our culture, for our heritage of Wales and, of course, for the Welsh language, and farmers are right at the heart of that.

Mae Joyce Watson yn gwneud pwyntiau pwysig iawn. Ni all Llywodraeth y DU, ni waeth faint y mae’r Torïaid yn eu hamddiffyn, gymryd arnynt eu bod erioed wedi cefnogi ffermwyr yn y cytundebau y maent wedi’u cyflwyno ers inni adael yr Undeb Ewropeaidd, ac nid oes ond rhaid ichi edrych ar fy nghyllideb i weld faint o arian y mae ffermwyr wedi’i golli gan Lywodraeth y DU yn eu cyllid i Lywodraeth Cymru. Bydd yr Aelod yn ymwybodol fod gwaith yn mynd rhagddo ar gyflwyno Bil amaethyddiaeth eleni. Bydd hynny’n sicrhau bod ein cynlluniau yn y dyfodol yn ystyried effeithiau posibl cytundebau masnach. Mae hynny'n rhywbeth rwyf wedi bod yn awyddus iawn i swyddogion weithio drwyddo. Yr hyn yr ydym am ei wneud yw gwneud amaethyddiaeth yn llawer mwy gwydn a chystadleuol, ac wrth gwrs, rydym wedi dweud bob amser, onid ydym, fod ein cymunedau gwledig mor bwysig i'n diwylliant, i'n treftadaeth yng Nghymru, ac wrth gwrs, i'r iaith Gymraeg, ac mae ffermwyr yn ganolog i hynny.

4. Datganiadau 90 eiliad
4. 90-second Statements

Yr eitem nesaf yw'r datganiadau 90 eiliad. Un sydd heddiw, a hwnnw gan Rhun ap Iorwerth.

The next item is 90-second statements. There's one today, and that's by Rhun ap Iorwerth.

Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Heddiw, dwi eisiau talu teyrnged i griw bad achub Trearddur.

Thank you very much, Llywydd. Today, I want to pay tribute to the lifeboat crew of Trearddur Bay.

Today, the Trearddur Bay RNLI lifeboat station and crew make history by becoming the first station ever to receive a silver gallantry medal for a rescue onboard a B-class Atlantic 85 inshore lifeboat. Cast your minds back to the storms of May last year. As most of us took shelter, the crew of the Atlantic 85 were called into action, launching at the very limits of the boat’s capabilities, in gale force 9 winds, to rescue a surfer in trouble. They found her at the mouth of the bay, within a few metres of the jagged rock face, struggling to keep her head above water. The prestigious silver accolade goes to helm Lee Duncan in recognition of his leadership, seamanship and exemplary boat handling. He manoeuvred the boat with amazing precision and timing to reach the casualty, allowing the crew to quickly recover her from the water. As well as Lee Duncan’s silver award, bronze medals are being given to the volunteer crew, Dafydd Griffiths, Leigh McCann and Michael Doran, recognising their courage. I met Dafydd at the station a few days after the rescue, and he described it as one of the worst incidents he’d seen in over 20 years of RNLI volunteering. The entire Trearddur Bay team involved in the rescue are recognised with a chief executive’s commendation. The crew don’t do what they do for recognition, but this is a very public reminder of the bravery and the selflessness of RNLI volunteers everywhere. 

Heddiw, mae gorsaf bad achub a chriw Sefydliad Cenedlaethol Brenhinol y Badau Achub Bae Trearddur yn creu hanes, gan mai hwy yw'r orsaf gyntaf erioed i dderbyn medal dewrder arian am achubiad ar fwrdd bad achub y glannau dosbarth B Atlantic 85. Meddyliwch yn ôl at stormydd mis Mai y llynedd. Wrth i'r rhan fwyaf ohonom gysgodi, galwyd criw'r Atlantic 85 allan, gan lansio ar derfyn eithaf gallu'r cwch, mewn gwyntoedd cryfion grym 9, i achub syrffiwr mewn trafferth. Daethant o hyd iddi yng ngheg y bae, o fewn ychydig fetrau i wyneb garw'r graig, yn ceisio cadw'i phen uwchben y dŵr. Mae'r wobr arian fawreddog yn mynd i'r llywiwr, Lee Duncan, i gydnabod ei arweinyddiaeth, ei forwriaeth a'i waith llywio cwch rhagorol. Llywiodd y cwch yn gywir eithriadol a chydag amseru rhyfeddol i gyrraedd yr unigolyn mewn trafferth, gan ganiatáu i'r criw ei hachub o'r dŵr yn gyflym. Yn ogystal â gwobr arian Lee Duncan, rhoddir medalau efydd i’r criw gwirfoddol, Dafydd Griffiths, Leigh McCann a Michael Doran, i gydnabod eu dewrder. Cyfarfûm â Dafydd yn yr orsaf ychydig ddyddiau ar ôl yr achubiad, ac fe'i disgrifiodd fel un o’r digwyddiadau gwaethaf a welodd mewn dros 20 mlynedd o wirfoddoli gyda Sefydliad Cenedlaethol Brenhinol y Badau Achub. Mae tîm cyfan Bae Trearddur a fu'n rhan o'r achubiad yn cael eu cydnabod gyda chymeradwyaeth y prif weithredwr. Nid yw’r criw yn gwneud yr hyn a wnânt er mwyn cael cydnabyddiaeth, ond mae hyn yn fodd o atgoffa'r cyhoedd am ddewrder ac anhunanoldeb gwirfoddolwyr Sefydliad Cenedlaethol Brenhinol y Badau Achub ym mhobman.

Mae Ynys Môn yn falch ac yn ddiolchgar iawn, iawn i chi.

Ynys Môn is proud and very grateful to you.

Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.

The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.

5. Dadl ar Gynnig Deddfwriaethol gan Aelod: Alun Davies (Blaenau Gwent)—Effaith gorlifoedd stormydd
5. Debate on a Member's Legislative Proposal: Alun Davies (Blaenau Gwent)—The impact of storm overflows

Eitem 5 sydd nesaf, dadl ar gynnig deddfwriaethol gan Aelod, effaith gorlifoedd stormydd. Galwaf ar Alun Davies i wneud y cynnig.

Item 5 is next, a debate on a Member's legislative proposal, the impact of storm overflows. I call on Alun Davies to move the motion.

Cynnig NDM7833 Alun Davies

Cynnig bod y Senedd:

1. Yn nodi cynnig ar gyfer Bil i leihau effaith andwyol gorlifoedd stormydd.

2. Yn nodi mai diben y Bil fyddai:

a) gosod dyletswydd ar ymgymerwr carthffosiaeth y mae ei ardal yn gyfan gwbl neu'n bennaf yng Nghymru i sicrhau gostyngiad cynyddol yn effaith andwyol gollyngiadau o orlifoedd stormydd yr ymgymerwr;

b) lleihau effeithiau andwyol gollyngiadau carthion ar yr amgylchedd ac ar iechyd y cyhoedd;

c) ei gwneud yn bosibl i'r ddyletswydd ar ymgymerwr carthffosiaeth gael ei gorfodi gan Weinidogion Cymru neu gan yr Awdurdod gyda chydsyniad awdurdodiad cyffredinol a roddir gan Weinidogion Cymru, neu'n unol â hynny. 

Motion NDM7833 Alun Davies

To propose that the Senedd:

1. Notes a proposal for a Bill to reduce the adverse impact of storm overflows.

2. Notes that the purpose of the Bill would be to:

a) place a duty on a sewerage undertaker whose area is wholly or mainly in Wales to secure a progressive reduction in the adverse impact of discharges from the undertaker's storm overflows;

b) to reduce adverse impacts of sewerage discharges on both the environment and on public health;

c) make the duty on a sewerage undertaker enforceable by the Welsh Ministers or by the authority with the consent of, or in accordance with a general authorisation given by, the Welsh Ministers. 

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

I'm grateful to you, Deputy Presiding Officer, and I'm grateful for the opportunity to bring forward this legislative proposal. Members who have had the opportunity to note the legislation I propose—well, those eagle-eyed Members, certainly—will note a certain familiarity with the wording. It is, of course, the wording that was accepted as an amendment in the House of Lords last October. When I brought forward this piece of legislation last October, it was with the intention of seeking to understand where does Wales stand, what is the legislative and statutory framework for the management of releases into watercourses in Wales, because I think we do need to fully understand. I'm glad the Minister herself is answering this debate, because I think it would be very useful for us to understand the statutory framework that exists in Wales. I should say that since I brought this forward, I understand that the climate change committee as well has taken an opportunity to look at this subject, and I think we're all looking forward to reading the report of that committee.

My concern is that the framework that currently exists in order to regulate this part of the statute book is somewhat complex. I question whether it is fit for purpose, and I look forward to the Minister providing us with the reassurance that it is. To my understanding, the current legislative framework is largely established by, first of all, the Water Industry Act 1991, but then the Water Act 2003 and the Water Environment (Water Framework Directive) (England and Wales) Regulations 2017, which provide for the primary mechanism for assessing and managing the water environment. These regulations then place a statutory duty on Welsh Ministers to prevent deterioration and to improve all water bodies to 'good' status by 2027. I'd be grateful for the Minister's confirmation that she is committed to meeting that objective.

Rwy’n ddiolchgar i chi, Ddirprwy Lywydd, ac rwy’n ddiolchgar am y cyfle i gyflwyno’r cynnig deddfwriaethol hwn. Bydd Aelodau sydd wedi cael cyfle i nodi’r ddeddfwriaeth rwy'n ei chynnig—wel, yr Aelodau craff hynny, yn sicr—yn nodi rhywbeth cyfarwydd am y geiriad. Dyma’r geiriad, wrth gwrs, a dderbyniwyd fel gwelliant yn Nhŷ’r Arglwyddi fis Hydref diwethaf. Pan gyflwynais y cynnig deddfwriaethol hwn fis Hydref diwethaf, gwneuthum hynny gyda'r bwriad o geisio deall beth yw sefyllfa Cymru, beth yw’r fframwaith deddfwriaethol a statudol ar gyfer rheoli gollyngiadau i gyrsiau dŵr yng Nghymru, gan y credaf fod angen inni ddeall hynny'n iawn. Rwy’n falch fod y Gweinidog ei hun yn ymateb i'r ddadl hon, gan y credaf y byddai’n ddefnyddiol iawn inni ddeall y fframwaith statudol sy’n bodoli yng Nghymru. Dylwn ddweud, ers imi gyflwyno hyn, fy mod yn deall bod y pwyllgor newid hinsawdd hefyd wedi manteisio ar y cyfle i edrych ar y pwnc, a chredaf fod pob un ohonom yn edrych ymlaen at ddarllen adroddiad y pwyllgor hwnnw.

Fy mhryder yw bod y fframwaith sy’n bodoli ar hyn o bryd er mwyn rheoleiddio’r rhan hon o’r llyfr statud braidd yn gymhleth. Rwy’n cwestiynu a yw’n addas at y diben, ac edrychaf ymlaen at weld y Gweinidog yn rhoi sicrwydd i ni ei fod. Yn ôl yr hyn a ddeallaf, mae’r fframwaith deddfwriaethol presennol wedi’i sefydlu i raddau helaeth gan, yn gyntaf oll, Deddf y Diwydiant Dŵr 1991, ond wedyn, Deddf Dŵr 2003 a Rheoliadau’r Amgylchedd Dŵr (Y Gyfarwyddeb Fframwaith Dŵr) (Cymru a Lloegr) 2017, sy’n darparu ar gyfer y mecanwaith sylfaenol ar gyfer asesu a rheoli'r amgylchedd dŵr. Mae’r rheoliadau hyn wedyn yn gosod dyletswydd statudol ar Weinidogion Cymru i atal dirywiad ac i wella pob corff dŵr i statws ‘da’ erbyn 2027. Byddwn yn ddiolchgar am gadarnhad y Gweinidog ei bod wedi ymrwymo i gyflawni’r amcan hwnnw.

We also know that Natural Resources Wales prepares river basin management plans for each of the three river basin districts in Wales, and these plans should impact water quality and they should set environmental objectives and implement a programme of measures to protect and improve the environment. Whilst I welcome the fact that NRW does have the ability and should set these management plans, it's difficult to note without disappointment that although they were consulted upon three years ago, no final plans have yet been published. I think that is a real source of disappointment and also concern for us. Given this somewhat complex statutory environment, I wonder why the Welsh Government sought to exclude Wales from some of the proposals in the Environment Act 2021, which gained Royal Assent last November.

In normal times, I would always argue—and the Minister has heard me argue this—that there should be a distinct statute book for Wales where the legislation that affects Wales can be found and easily accessed. One of the criticisms made, of course, about the statute book by the former Lord Chief Justice Thomas in his commission's report is that it's very difficult to access and understand where Welsh law sits. The reason for that is complexity, and one of the reasons for the complexity is the fact that Welsh law sits in more than one place. It sometimes sits in a number of different places, which means that it's difficult to understand, not just for ourselves but also for lawyers, judges and legal professionals. That is a fair and reasonable criticism to make. I wish to understand where we are in Wales at the moment, what is the statutory framework, and how does that deliver the objectives that I think we will all share on all sides of the Chamber today and across the country. We all want to see river water quality improved, we want to see watercourse quality improve, we want to see water bodies' quality improved, and we want a statutory framework that's understandable, that's easy to appreciate and to understand, and that can then be delivered by the bodies, individuals, organisations and businesses that are affected by it.

What I don't want to do this afternoon is to criticise either the current water companies that we have in Wales or those people who provide for discharges to watercourses, because that isn't the purpose of what I'm proposing today. What I do want to do is to ensure that we have a statutory framework in place to regulate discharges to watercourses and water bodies, and then we can have the debate and the discussion about how we deliver the improvement in water quality, because that then enables us to deliver that in all sorts of different ways.

I think one of the things that's really affected a lot of us—. As somebody who grew up in the Valleys of south Wales, in Tredegar, I well remember the Sirhowy river when I was a child, which was filthy, and I don't think we can put too fine a point on it. That water contained almost anything you can imagine. I remember telling friends of mine who lived 'down the country', as we used to say, down in Llangynidr and elsewhere, that, 'Our rivers are better than yours because they've got more colour in them' and, 'It's a terrible river because you can see the bottom of it'. I think those days are gone, and I hope they have gone, but what we need now is a statutory framework that will ensure that moving forward we're all able to guarantee water quality wherever we live in Wales, and that we're able to have a statutory framework that we can all understand as well. Thank you very much.

Gwyddom hefyd fod Cyfoeth Naturiol Cymru yn paratoi cynlluniau rheoli basn afonydd ar gyfer pob un o’r tair ardal basn afon yng Nghymru, a dylai’r cynlluniau hyn effeithio ar ansawdd dŵr a dylent osod amcanion amgylcheddol a gweithredu rhaglen o fesurau i warchod a gwella’r amgylchedd. Er fy mod yn croesawu’r ffaith bod gan CNC y gallu ac y dylai osod y cynlluniau rheoli hyn, mae’n anodd nodi heb siom, er yr ymgynghorwyd arnynt dair blynedd yn ôl, nad oes unrhyw gynlluniau terfynol wedi’u cyhoeddi eto. Credaf fod hynny’n destun cryn siom, a  phryder hefyd i ni. O ystyried yr amgylchedd statudol braidd yn gymhleth hwn, tybed pam y ceisiodd Llywodraeth Cymru eithrio Cymru o rai o’r cynigion yn Neddf yr Amgylchedd 2021, a gafodd Gydsyniad Brenhinol fis Tachwedd diwethaf.

Ar adegau arferol, byddwn bob amser yn dadlau—ac mae’r Gweinidog wedi fy nghlywed yn dadlau—y dylid cael llyfr statud ar wahân i Gymru lle gellir dod o hyd i’r ddeddfwriaeth sy’n effeithio ar Gymru a chael mynediad hawdd ati. Un feirniadaeth a wnaed, wrth gwrs, am y llyfr statud gan y cyn Arglwydd Brif Ustus Thomas yn adroddiad ei gomisiwn yw ei bod yn anodd iawn cael mynediad at gyfraith Cymru a deall lle mae'n bodoli. Y rheswm am hynny yw cymhlethdod, ac un o’r rhesymau dros y cymhlethdod yw’r ffaith bod cyfraith Cymru yn bodoli mewn mwy nag un lle. Weithiau, mae'n bodoli mewn nifer o wahanol leoedd, sy'n golygu ei bod yn anodd ei deall, nid yn unig i ni ond hefyd i gyfreithwyr, barnwyr a gweithwyr cyfreithiol proffesiynol. Mae honno’n feirniadaeth deg a rhesymol i’w gwneud. Hoffwn ddeall ble rydym arni yng Nghymru ar hyn o bryd, beth yw’r fframwaith statudol, a sut y mae hynny’n cyflawni’r amcanion y credaf y bydd pob un ohonom yn eu rhannu ar bob ochr i’r Siambr heddiw a ledled y wlad. Mae pob un ohonom yn awyddus i weld ansawdd dŵr afonydd yn gwella, rydym am weld ansawdd cyrsiau dŵr yn gwella, rydym am weld ansawdd cyrff dŵr yn gwella, ac rydym am gael fframwaith statudol sy’n ddealladwy, sy’n hawdd ei werthfawrogi a’i ddeall, ac y gellir ei roi ar waith wedyn gan y cyrff, yr unigolion, y sefydliadau a'r busnesau y mae'n effeithio arnynt.

Yr hyn nad wyf am ei wneud y prynhawn yma yw beirniadu naill ai’r cwmnïau dŵr sydd gennym yng Nghymru ar hyn o bryd, neu’r bobl sy’n darparu ar gyfer gollyngiadau i gyrsiau dŵr, gan nad dyna yw diben yr hyn rwy'n ei gynnig heddiw. Yr hyn rwyf am ei wneud yw sicrhau bod gennym fframwaith statudol ar waith i reoleiddio gollyngiadau i gyrsiau dŵr a chyrff dŵr, ac yna gallwn gael y ddadl a’r drafodaeth ynglŷn â sut y cyflawnwn y gwelliant mewn ansawdd dŵr, gan fod hynny wedyn yn galluogi inni gyflawni hynny mewn pob math o wahanol ffyrdd.

Credaf mai un o'r pethau sydd wir wedi effeithio'n wirioneddol ar lawer ohonom—. Fel rhywun a fagwyd yng Nghymoedd de Cymru, yn Nhredegar, rwy'n cofio afon Sirhywi pan oeddwn yn blentyn, ac roedd yn fudr, a siarad yn blwmp ac yn blaen. Roedd y dŵr hwnnw'n cynnwys unrhyw beth y gallech ei ddychmygu, bron iawn. Cofiaf ddweud wrth ffrindiau i mi a oedd yn byw ‘lawr yn y wlad’, fel yr arferem ei ddweud, i lawr yn Llangynidr a lleoedd eraill, fod ‘Ein hafonydd ni’n well na’ch rhai chi gan fod mwy o liw ynddynt’, ac ‘Mae’n afon ofnadwy gan y gallwch weld ei gwaelod'. Credaf fod y dyddiau hynny wedi mynd, ac rwy'n gobeithio eu bod wedi mynd, ond yr hyn sydd ei angen arnom yn awr yw fframwaith statudol a fydd yn sicrhau, wrth symud ymlaen, fod pob un ohonom yn gallu gwarantu ansawdd dŵr lle bynnag yr ydym yn byw yng Nghymru, a’n bod yn gallu cael fframwaith statudol y gall pob un ohonom ei ddeall hefyd. Diolch yn fawr iawn.

15:30

I'd like to thank Alun Davies MS for what I consider to be an exceptional legislative proposal. Now, whilst the Minister for Rural Affairs and North Wales is targeting all farmers in relation to water pollution through the Water Resources (Control of Agricultural Pollution) (Wales) Regulations 2021, Welsh Water and other water companies are effectively responsible for too many water pollution incidents and simply they are allowed to get away with it, and it is not being addressed. Too often, in my own constituency, I can think of incidents where hundreds and hundreds of fish died and were found dead as a result of water pollution incidents, and local anglers bringing this to my attention. I then contact the water companies and, indeed, NRW, but the speed by which they work is simply not fast enough. Last year I worked on a case that highlighted the fact that despite Welsh Water being aware of hydraulic overload flooding issues at a lay-by in Capel Curig during heavy rain, and that's been happening since 2004, it still remains the case, almost two decades later, that the organisation simply cannot justify a permanent solution to the flooding issues.

According to the Consumer Council for Wales it is important to understand that if the flooding has been caused by the public sewer, the sewerage provider is responsible for fixing the problem. Additionally, with regard to sewerage undertakers, the following is noted in section 94(1)(a) of the Water Industry Act 1991:

'It shall be the duty of every sewerage undertaker...to provide, improve and extend such a system of public sewers (whether inside its area or elsewhere) and so to cleanse and maintain those sewers and any lateral drains which belong to or vest in the undertaker as to ensure that that area is and continues to be effectually drained'.

I actually do believe, and it's understandable—no-one is not saying it is—that they are failing, currently, to meet that duty due to finance issues. We need to undertake a frank discussion with the organisation to establish exactly what it would take to ensure that their infrastructure operates in an effective way that does not harm the environment. And I have to say, in all fairness to Dŵr Cymru, when they've had issues, it can be—. I think Welsh Government have a part to play here, Minister. I think we all, as Members, should be doing more to highlight the problem that plastic wipes that are flushed down the toilet—the negative impact that has. I quite often retweet Dŵr Cymru notices asking people not to put these things in the toilet, because they are really causing heavy pollution, heavy blockages and, you know, our—

Hoffwn ddiolch i Alun Davies AS am yr hyn yr ystyriaf ei fod yn gynnig deddfwriaethol eithriadol. Nawr, er bod y Gweinidog Materion Gwledig a Gogledd Cymru yn targedu pob ffermwr mewn perthynas â llygredd dŵr drwy Reoliadau Adnoddau Dŵr (Rheoli Llygredd Amaethyddol) (Cymru) 2021, Dŵr Cymru a chwmnïau dŵr eraill sy'n gyfrifol i bob pwrpas am ormod o ddigwyddiadau llygredd dŵr a chaniateir iddynt wneud hynny heb orfod wynebu unrhyw ganlyniadau, ac nid yw'r mater yn cael sylw. Yn rhy aml, yn fy etholaeth i, gallaf feddwl am ddigwyddiadau lle bu farw cannoedd ar gannoedd o bysgod o ganlyniad i ddigwyddiadau llygredd dŵr, a physgotwyr lleol sy'n tynnu fy sylw atynt. Yna, rwy'n cysylltu â'r cwmnïau dŵr ac CNC yn wir, ond nid ydynt yn gweithio'n ddigon cyflym. Y llynedd, gweithiais ar achos a oedd yn tynnu sylw at y ffaith, er bod Dŵr Cymru'n ymwybodol o broblemau llifogydd yn deillio o orlifo hydrolig mewn cilfan yng Nghapel Curig yn ystod glaw trwm, a bod hynny wedi bod yn digwydd ers 2004, ei bod hi'n dal yn wir, bron i ddau ddegawd yn ddiweddarach, na all y sefydliad gyfiawnhau ateb parhaol i'r problemau llifogydd.

Yn ôl Cyngor Defnyddwyr Cymru mae'n bwysig deall, os yw'r llifogydd wedi'u hachosi gan y garthffos gyhoeddus, mai'r darparwr carthffosiaeth sy'n gyfrifol am ddatrys y broblem. Yn ogystal, mewn perthynas ag ymgymerwyr carthffosiaeth, nodir y canlynol yn adran 94(1)(a) o Ddeddf Diwydiant Dŵr 1991:

'Bydd yn ddyletswydd ar bob ymgymerwr carthffosiaeth... i ddarparu, gwella ac ymestyn system o garthffosydd cyhoeddus o'r fath (boed yn eu hardal neu rywle arall) ac felly i lanhau a chynnal y carthffosydd hynny ac unrhyw ddraeniau ochrol sy'n eiddo i'r ymgymerwr, neu a freiniwyd iddo, er mwyn sicrhau bod yr ardal yn cael ei draenio'n effeithiol ac yn parhau i gael ei draenio'n effeithiol'.

Credaf mewn gwirionedd, ac mae'n ddealladwy—nid oes neb yn dweud fel arall—eu bod yn methu cyflawni'r ddyletswydd honno ar hyn o bryd oherwydd problemau ariannol. Mae angen inni gynnal trafodaeth onest gyda'r sefydliad i ganfod yn union beth sydd ei angen i sicrhau bod eu seilwaith yn gweithredu mewn ffordd effeithiol nad yw'n niweidio'r amgylchedd. Ac mae'n rhaid imi ddweud, er tegwch i Dŵr Cymru, pan fu ganddynt broblemau, y gall fod—. Credaf fod gan Lywodraeth Cymru ran i'w chwarae yma, Weinidog. Credaf y dylai pob un ohonom, fel Aelodau, wneud mwy i dynnu sylw at y broblem fod clytiau plastig sy'n cael eu fflysio i lawr y toiled—yr effaith negyddol a gaiff hynny. Rwy'n aml iawn yn ail-drydar hysbysiadau Dŵr Cymru yn gofyn i bobl beidio â rhoi'r pethau hyn yn y toiled, oherwydd maent yn achosi llygredd trwm, rhwystrau trwm, ac yn gwneud—

Can the Member conclude now—[Inaudible.]?

A wnaiff yr Aelod ddirwyn i ben yn awr—[Anghlywadwy.]?

—rivers to be unhealthy. Okay, that's it. Thank you.

—ein hafonydd yn afiach. Iawn, dyna ni. Diolch.

Diolch i'r Aelod dros Flaenau Gwent am gyflwyno'r cynnig deddfwriaethol yma. Mae nifer o etholwyr wedi cysylltu efo fi, fel llawer o Aelodau eraill dwi'n gwybod, yn poeni am garthffosiaeth yn cael ei gollwng i'r dyfroedd o orlifoedd storm cyfuno neu combined sewer overflows—llawer ohonyn nhw'n cefnogi'n benodol yr alwad gan Surfers Against Sewage i roi'r gorau'n llwyr i ryddhau carthffosiaeth i'r môr erbyn 2030. Mae'r bobl yma—maen nhw'n cynnwys nofwyr, maen nhw'n cynnwys syrffwyr, pobl hefyd sy'n cael eu hannog i fynd i'r môr er mwyn eu llesiant a'u hiechyd. A'r pryder ydy bod gan yr arferion ar hyn o bryd nid yn unig oblygiadau amgylcheddol amlwg, ond hefyd eu bod yn cynrychioli peryg uniongyrchol i ddiogelwch defnyddwyr. Mi oedd un syrffiwr wir eisiau cymryd mantais o ddiwrnod da o donnau, fel dŷn ni'n ei gael o gwmpas Ynys Môn yn aml, ond yn dweud wrthyf i, 'Dwi ddim yn siŵr iawn pa mor sâl fyddaf i os bydda i'n mynd i syrffio.'

Wrth edrych i mewn i'r mater, un peth ddaeth yn amlwg i fi oedd mai dim ond yn ystod beth fyddech chi'n ei alw'n dymor arferol nofio mae monitro dŵr yn digwydd, ac nid yn y gaeaf pan fo yna botensial i gyfraddau gollwng CSO fod yn uwch, wrth gwrs, ac yn amlach hefyd oherwydd tywydd gwlypach. Ac o gynrychioli etholaeth sy'n ynys, mi allaf i ddweud wrthych chi fod pobl yn mynd i'r dŵr bob amser o'r flwyddyn, ac, yn wir, bod rhai o'r tonnau gorau ar gyfer syrffio yn dod yng nghanol y gaeaf. Mae ishio edrych ar eu pennau nhw, os ydych chi'n gofyn i fi—mae o'n edrych yn oer iawn—ond mae yna bobl yn mwynhau. Dwi'n mwynhau eu gwylio nhw hefyd.

Ond mi ofynnaf i i'r Aelod, ydy o'n cyd-fynd â'r angen am fonitro o gwmpas y flwyddyn, ac ydy hynny'n rhywbeth y byddai'r Bil y mae o'n ei gynnig yn ei gyflawni? Efallai y gall y Gweinidog hefyd wneud sylw ar yr angen i ymestyn y monitro tymhorol presennol. Mi fyddai'n help mawr i etholwyr, yn sicr, wrth wneud dewisiadau ar ba un ai i fynd i'r dŵr ai peidio, a dwi hefyd yn meddwl y byddai o'n helpu efo nod y ddeddfwriaeth arfaethedig yma hefyd. A dwi'n hapus iawn i gefnogi hyn.

Thank you to the Member for Blaenau Gwent for introducing this legislative proposal. A number of constituents have been in touch with me, as is the case for many other Members I know, expressing concerns about sewage being spilt into our waters from storm overflows—many of them supporting the call by Surfers Against Sewage to stop the release of sewage into the seas by 2030. These people include swimmers, surfers and also people who are encouraged to use the seas for their health and well-being. And the concern is that the current practices not only have clear environmental implications, but they also represent a direct risk to the health of people using our waters. There was one surfer who truly wanted to take advantage of a good day of waves, as we have around Anglesey very often, but told me, 'I'm not sure how ill I will be if I do go surfing.'

In looking into the issue, one thing that became clear to me was that it's only during the usual swimming season that water monitoring actually happens, and it doesn't happen in winter when there is potential for CSO spills to be higher, of course, and often because of wetter weather. And representing an island constituency, I can tell you that people do use our beaches and waters at all times of the year, and some of the best surfing waves come in midwinter. You need to actually look at them very closely, if you ask me—it looks very cold—but some people do enjoy that, and I enjoy watching them, I have to say.

But I will ask the Member whether he would agree on the need for monitoring 12 months of the year, and is that something that the Bill that he proposes would deliver? And perhaps the Minister could also comment on the need to extend the current seasonal monitoring. It would be of great help to constituents in making choices as to whether they do go swimming or surfing or not, and I think it would aid with the objectives of the proposed legislation too. And I'm happy to support it.

15:35

Can I also thank my colleague Alun Davies for tabling this important piece of legislation? It is something I will support on behalf of my constituents who live in the lower Swansea valley. There is serious pollution in the River Tawe, especially as it travels through Swansea en route to the sea. The Tawe has discharge from the Trebanos treatment works, and waste materials such as parts of trees and plastic are also there causing pollution. Anglers are concerned about untreated human waste entering a river where children regularly play. I'm told that there is evidence of eutrophication on the River Tawe. My constituents feel there is inadequate action by Natural Resources Wales, and they are the ones who think there's no action at all by NRW.

According to Welsh Water, when there is heavy rainfall, too much water can get into the sewer, meaning it has to be released back into rivers or the sea without the usual treatment. This is going back to the nineteenth century. Welsh Water have said they are permitted to operate sewers in this way by Natural Resources Wales, and the practice is unlikely to cause environmental damage. Well, if it's unlikely to cause environmental damage, the question has to be, why do they not discharge all sewage directly into the rivers and into the sea, if there's no environmental damage being caused? I'm unconvinced that there's no environmental damage; my constituents are certainly unconvinced there's no environmental damage.

Local anglers say the river still smells foul days after heavy rainfall has ceased, and that is a public health concern. They're also concerned that the sewage can cause excessive algae growth, which could upset the river's ecosystem. And I don't think that we always think about rivers in terms of their ecosystem, but, like everywhere else, they are very prone to one thing happening that can cause serious problems. And we have rivers that are almost dead because of the algae growing in them, and that's something we don't want to see happening.

If there was a storm and you get lots of water in the drain, the storm storage part of the sewer fills up and discharges into the river. It should stop when the storm stops. But here the issue continues for up to 36 hours after the storm, caused by excessive surface water getting into the sewer. There is a lack of investment in storm water storage, and the only solution is more money being spent. The only way we're going to get more money spent is making it a legal requirement. That's why I support Alun Davies's proposal.

We want to reduce the impact of sewage discharge on both the environment and on public health, and we need to place a duty on a sewerage undertaker, enforceable in law, to not discharge untreated sewage. If they can get away with it, why would they engage in treating it? We need to support this because it's for the benefit of anyone of us who lives near a river.

A gaf fi ddiolch hefyd i fy nghyd-Aelod, Alun Davies, am gynnig y ddeddfwriaeth bwysig hon? Mae'n rhywbeth y byddaf yn ei gefnogi ar ran fy etholwyr sy'n byw yng nghwm Tawe isaf. Mae llygredd difrifol yn Afon Tawe, yn enwedig wrth iddi deithio drwy Abertawe ar y ffordd i'r môr. Mae'r Tawe'n cario gollyngiadau o waith trin dŵr gwastraff Trebannws, ac mae deunyddiau gwastraff fel rhannau o goed a phlastig yno hefyd yn achosi llygredd. Mae pysgotwyr yn pryderu am wastraff dynol heb ei drin sy'n mynd i afon lle mae plant yn chwarae'n rheolaidd. Dywedir wrthyf fod tystiolaeth o ewtroffigedd yn Afon Tawe. Mae fy etholwyr yn teimlo nad oes digon o weithredu gan Cyfoeth Naturiol Cymru, a cheir rhai sy'n credu nad oes unrhyw weithredu o gwbl gan CNC.

Yn ôl Dŵr Cymru, pan fo glaw trwm, gall gormod o ddŵr fynd i mewn i'r garthffos, sy'n golygu bod rhaid ei ryddhau yn ôl i afonydd neu'r môr heb y driniaeth arferol. Mae hyn yn mynd yn ôl i'r bedwaredd ganrif ar bymtheg. Mae Dŵr Cymru wedi dweud eu bod wedi cael caniatâd i weithredu carthffosydd fel hyn gan Cyfoeth Naturiol Cymru, a bod yr arfer yn annhebygol o achosi niwed amgylcheddol. Wel, os yw'n annhebygol o achosi niwed amgylcheddol, rhaid gofyn y cwestiwn, pam nad ydynt yn gollwng pob carthion yn uniongyrchol i'r afonydd ac i'r môr, os nad oes unrhyw niwed amgylcheddol yn cael ei achosi? Nid wyf yn argyhoeddedig nad oes unrhyw niwed amgylcheddol; mae fy etholwyr yn sicr heb eu hargyhoeddi nad oes unrhyw niwed amgylcheddol.

Mae pysgotwyr lleol yn dweud bod yr afon yn dal i ddrewi ddyddiau ar ôl i law trwm ddod i ben, ac mae hynny'n bryder o ran iechyd y cyhoedd. Maent hefyd yn pryderu y gall y carthion achosi tyfiant gormodol o algâu, a allai amharu ar ecosystem yr afon. Ac nid wyf yn credu ein bod bob amser yn meddwl am ecosystemau afonydd, ond fel ym mhob man arall, maent yn agored iawn i un peth sy'n digwydd a all achosi problemau difrifol. Ac mae gennym afonydd sydd bron â bod wedi marw oherwydd yr algâu sy'n tyfu ynddynt, ac mae hynny'n rhywbeth nad ydym am ei weld yn digwydd.

Os oes storm yn digwydd a'ch bod yn cael llawer o ddŵr yn y draen, mae'r rhan storio dŵr storm o'r garthffos yn llenwi ac yn gollwng i mewn i'r afon. Dylai ddod i ben pan fydd y storm yn dod i ben. Ond yma mae'r broblem yn parhau am hyd at 36 awr ar ôl y storm, am fod gorlif dŵr wyneb yn mynd i mewn i'r garthffos. Ni cheir digon o fuddsoddi mewn dulliau storio dŵr storm, a'r unig ateb yw gwario mwy o arian. Yr unig ffordd y gallwn sicrhau bod mwy o arian yn cael ei wario yw drwy ei wneud yn ofyniad cyfreithiol. Dyna pam fy mod yn cefnogi cynnig Alun Davies.

Rydym am leihau effaith gollyngiadau carthion ar yr amgylchedd ac ar iechyd y cyhoedd, ac mae angen inni osod dyletswydd ar ymgymerwyr carthffosiaeth, y gellir ei orfodi yn y gyfraith, i beidio â gollwng carthion heb eu trin. Os gallant osgoi cosb, pam y byddent yn mynd ati i'w drin? Mae angen inni gefnogi hyn oherwydd mae er budd unrhyw un ohonom sy'n byw wrth ymyl afon.

Can I thank the Member for Blaenau Gwent for bringing this forward, and for his introductory speech, which captured so many things that I think we'll all agree with? There's no doubt about it, sewage discharge is very important and very topical; I think there is little that occupies my inbox more than this at the moment, especially in our area. Recent statistics have shown that raw sewage was dumped into Welsh rivers more than 100,000 times, for almost 900,000 hours, during 2020. In fact, Tintern, in my own constituency, saw some of the highest numbers of sewage releases in south-east Wales in 2020, recording 263 releases over 1,489 hours. These are absolutely staggering numbers.

The River Usk is particularly affected by this issue. It has experienced a number of release events in recent years, over and above those that have happened due to high rainfall, and that is the big bone of contention. Last year we know an investigation by Panorama—we all saw it—found that the Aberbaiden treatment plant in Usk illegally dumped untreated sewage into the River Usk on 12 consecutive days in December 2020. And it was discovered that there was also a Welsh Water-owned sewage overflow pipe into the River Usk that didn't have a permit. Now, I know these issues have since been looked into and are being worked on by Welsh Water. However, concerns remain as to how fast the required sewage disposal infrastructure can be put in place to mitigate against sewage discharge, and that's all across Wales. So, there is also concern and frustration expressed regularly, certainly by constituents, that our regulators are not taking robust enough action on those who knowingly pollute, and that includes water companies. 

As we're all aware, the release of sewage into the natural environment, as we've already heard, even when absolutely unavoidable, results in pollution and reduces water quality, as well as harming wildlife, and it's clear, then, that more action is needed to cut down on such incidents across Wales. However, I realise that there isn't an easy fix, and that companies are taking some action to reduce the impact of overflows on the environment. For example, I'm aware that Welsh Water have been working with NRW to identify CSOs that do not have a permit so they can be regularised and put into the improvement programme. But there is more to do, and that is why I'm supporting the proposed Bill set out by Alun Davies. There needs to be more of an onus on water companies to take steps to ensure that the release of sewage is an exception rather than the norm. Diolch, Dirprwy Lywydd. 

A gaf fi ddiolch i'r Aelod dros Flaenau Gwent am gyflwyno hyn, ac am ei araith ragarweiniol, a nododd gymaint o bethau y credaf y byddwn i gyd yn cytuno â hwy? Nid oes amheuaeth fod gollyngiadau carthion yn bwysig iawn ac yn amserol iawn; credaf nad oes llawer o bethau eraill yn mynd â mwy o le yn fy mewnflwch na hyn ar hyn o bryd, yn enwedig yn ein hardal ni. Dangosodd ystadegau diweddar fod carthion amrwd wedi'u gollwng i afonydd Cymru dros 100,000 o weithiau, am bron i 900,000 o oriau, yn ystod 2020. Yn wir, gwelodd Tyndyrn, yn fy etholaeth i, rai o'r niferoedd uchaf o ollyngiadau carthion yn ne-ddwyrain Cymru yn 2020, a chofnodwyd 263 o ollyngiadau dros 1,489 awr. Mae'r rhain yn niferoedd hollol syfrdanol.

Mae'r mater hwn yn effeithio'n arbennig ar Afon Wysg. Mae wedi profi nifer o ddigwyddiadau gollwng carthion yn ystod y blynyddoedd diwethaf, yn ychwanegol at y rhai sydd wedi digwydd oherwydd glawiad uchel, a dyna asgwrn y gynnen. Y llynedd gwyddom fod ymchwiliad gan Panorama—fe'i gwelwyd gan bawb ohonom—fod gwaith trin dŵr gwastraff Aberbaiden ym Mrynbuga wedi gollwng carthion heb eu trin yn anghyfreithlon i Afon Wysg ar 12 diwrnod yn olynol ym mis Rhagfyr 2020. A chanfuwyd hefyd nad oedd trwydded wedi'i rhoi ar gyfer pibell orlifo carthion sy'n eiddo i Ddŵr Cymru i Afon Wysg. Nawr, gwn fod y materion hyn wedi cael eu harchwilio ers hynny a bod Dŵr Cymru yn gweithio arnynt. Fodd bynnag, erys pryderon ynghylch pa mor gyflym y gellir rhoi'r seilwaith gwaredu carthion gofynnol ar waith i liniaru effaith gollyngiadau carthion, a hynny ledled Cymru. Felly, mynegir pryder a rhwystredigaeth yn rheolaidd, yn sicr gan etholwyr, nad yw ein rheoleiddwyr yn rhoi camau digon cadarn ar waith yn erbyn y rhai sy'n llygru'n fwriadol, ac mae hynny'n cynnwys cwmnïau dŵr. 

Fel y gŵyr pawb ohonom, mae gollwng carthion i'r amgylchedd naturiol, fel y clywsom eisoes, hyd yn oed pan nad oes unrhyw fodd o osgoi hynny, yn arwain at lygredd ac yn lleihau ansawdd dŵr, yn ogystal â niweidio bywyd gwyllt, ac mae'n amlwg, felly, fod angen mwy o weithredu i gyfyngu ar ddigwyddiadau o'r fath ledled Cymru. Fodd bynnag, rwy'n sylweddoli nad oes ateb hawdd, a bod cwmnïau'n rhoi rhai camau ar waith i leihau effaith gorlifo ar yr amgylchedd. Er enghraifft, rwy'n ymwybodol fod Dŵr Cymru wedi bod yn gweithio gyda CNC i nodi gorlifoedd carthffosiaeth cyfunol heb drwydded ar eu cyfer fel y gellir eu rheoleiddio a'u cynnwys yn y rhaglen wella. Ond mae mwy i'w wneud, a dyna pam rwy'n cefnogi'r Bil arfaethedig a ddisgrifiwyd gan Alun Davies. Mae angen i gwmnïau dŵr ysgwyddo mwy o gyfrifoldeb dros roi camau ar waith i sicrhau mai eithriadau yn hytrach na'r drefn arferol yw gollyngiadau carthion. Diolch, Ddirprwy Lywydd. 

15:40

Dwi jest eisiau cyfrannu i'r ddadl yma fel Cadeirydd y Pwyllgor Newid Hinsawdd, Amgylchedd a Seilwaith, jest i roi gwybod i'r Senedd am y gwaith mae'r pwyllgor yn ei wneud yn y maes yma.

Mae amlder gollyngiadau carthion a'u heffaith ar amgylchedd ac iechyd y cyhoedd wrth gwrs yn faes, fel rŷn ni'n clywed, sy'n peri pryder difrifol i'r cyhoedd. Ac mewn ymateb i'r pryder hwn, ac yn sgil datblygiadau sylweddol yn Lloegr, fel y clywon ni amdanyn nhw yn y sylwadau agoriadol, fe benderfynodd y pwyllgor gynnal ymchwiliad byr i orlifoedd stormydd. 

Diben yr ymchwiliad oedd deall yn well faint o garthion sy'n cael eu gollwng yng Nghymru, ac edrych ar y camau sy'n cael eu cymryd gan gwmnïau dŵr, gan reoleiddwyr ac, wrth gwrs, Llywodraeth Cymru, i geisio lleihau yr achosion yna. Mae'r pwyllgor wrthi'n cwblhau ein hadroddiad terfynol ar hyn o bryd, ac mi fydd hwnnw'n cael ei gyhoeddi y mis yma, ac er na fyddwn am ragweld canfyddiadau yr adroddiad yna ar y foment yma, mi liciwn i dynnu sylw at rai o'r materion a drafodwyd gennym ni yn ystod ein hymchwiliad. 

Nawr, mi ddylai gorlifoedd stormydd weithredu yn anaml ac mewn tywydd eithriadol yn unig. Ond, wrth gwrs, fel rŷn wedi clywed, dyw hynny, yn anffodus, ddim yn wir ar hyn o bryd. Yn lle hynny, rŷn ni'n clywed adroddiadau rheolaidd am ollyngiadau mewn afonydd ledled Cymru, ac mae'r data diweddaraf yn dangos bod carthion wedi'u gollwng i'n hafonydd fwy na 105,000 o weithiau yn 2020 yn unig—105,000 o weithiau mewn un flwyddyn. Ac mae hyn yn awgrymu, wrth gwrs, fod problem sylweddol. 

Ond beth sy'n cael ei wneud i fynd i'r afael â'r sefyllfa? Roedd cwmnïau dŵr yn awyddus i dynnu sylw at y ffaith, wrth gwrs, nad gollyngiadau carthion o orlifoedd stormydd yw prif achos llygredd afonydd yng Nghymru. Ac er bod hynny yn wir, wrth gwrs, mae'n rhaid inni beidio â defnyddio hynny fel esgus i beidio ag ymateb yn gryf i'r broblem. Waeth beth fo'u cyfraniad nhw i gyflwr gwael afonydd, mae gollyngiadau carthion, ar hyn o bryd, ar lefel annerbyniol.

Nawr, yn ystod ein hymchwiliad ni, fe glywon ni adroddiadau am welliannau mewn tryloywder ynghylch gorlifoedd stormydd yn ystod y blynyddoedd diwethaf, a hynny ar ôl cyflwyno dull o fonitro hyd digwyddiad ac adrodd blynyddol. Ond, eto, mae lle i wella o hyd. Soniwyd am y drefn reoleiddio a gorfodi bresennol ar gyfer gorlifoedd stormydd, gan gynnwys dull Cyfoeth Naturiol Cymru o ymchwilio i achosion o lygredd carthion. Nawr, mae'n rhaid i Gyfoeth Naturiol Cymru allu ymateb yn brydlon ac yn effeithiol i bob achos o lygru afonydd, waeth beth fo'i ffynhonnell. Ac rŷn ni'n gwybod o brofiad diweddar, yn anffodus, nad yw hynny yn digwydd.

Fe glywon ni fod Llywodraeth Cymru a'i phartneriaid wedi sefydlu tasglu pwrpasol i ystyried y ffordd orau o fynd i'r afael ag effaith gorlifoedd stormydd. Ac mae hwn, wrth gwrs, yn ddatblygiad i'w groesawu'n fawr. Mi fydd y tasglu yn cyhoeddi map ffordd ar gyfer gorlifoedd stormydd yn fuan, ac wedyn mi fydd yna gynllun gweithredu yn dilyn yn ystod y misoedd nesaf.

A fydd y camau hyn yn ddigon i fynd i'r afael â'r broblem? Wel, amser a ddengys, ond mae'r cyhoedd wedi gwneud eu safbwynt nhw yn glir ar hyn, ac maen nhw am weld gwelliant sylweddol ar frys. Ac, fel pwyllgor, mi fyddwn ni'n parhau i adolygu hyn i wneud yn siŵr bod Llywodraeth Cymru, y cwmnïau dŵr a'r rheoleiddwyr i gyd yn cyflawni, nid yn unig i amddiffyn yr amgylchedd, ond hefyd i amddiffyn iechyd cyhoeddus. 

I just want to contribute to this debate as Chair of the Climate Change, Environment and Infrastructure Committee, just to take the opportunity to inform the Senedd of the committee's recent work in this area.

The frequency of sewage spills and their impact on the environment and public health is an area, as we've heard, of serious public concern. And in response to this concern, and on the back of significant developments in England, as we've heard in the opening remarks, the committee decided to hold a short inquiry on storm overflows.

The purpose of our inquiry was to better understand the extent of sewage spills in Wales and to look at the action being taken by water companies, by regulators and, of course, by the Welsh Government to try and reduce them. The committee is in the process of finalising its report at present, which we will publish later this month. And while I wouldn't want to pre-empt the findings of the report, I'd like to highlight some of the issues that we covered during our inquiry.

Storm overflows should operate infrequently and in exceptional weather conditions only. But, of course, as we've heard, that is not the case at the moment. Instead of that, we hear regular reports of sewage spills in rivers across Wales, and the latest data shows that sewage was discharged into our rivers more than 105,000 times in 2020 alone—105,000 times in one year. And that does suggest, of course, that there is a significant problem.

But what's being done to address this? Water companies were keen to highlight the fact, of course, that sewage spills from storm overflows are not the main cause of river pollution in Wales. And while that is true, we shouldn't use that as an excuse to not respond strongly to this problem. And regardless of their contribution to poor river health, sewage spills are at an unacceptable level.

Now, during our inquiry, we heard reports of improvements in transparency around storm overflows in recent years following the introduction of event duration monitoring and annual reporting. But, again, there is room for further improvement. We touched upon the current regulatory and enforcement regime for storm overflows, including NRW's approach to investigating incidents of sewage pollution. Now, NRW must be able to respond promptly and effectively to all cases of river pollution, regardless of their source, and we know from recent experience that that simply isn't the case.

We heard the Welsh Government and its partners have established a dedicated taskforce to consider how best to tackle the impact of storm overflows, and this, of course, is a very welcome development. The taskforce will be publishing a road map for storm overflows shortly, and then there will be an action plan following in the coming months.

Will these steps be enough to address the problem? Well, only time will tell, but the public has made its position clear on this, and it wants to see a significant and urgent improvement. And, as a committee, we will be keeping this under review to ensure that the Welsh Government and the water companies and the regulators are all delivering, not only to protect our environment, but also to protect public health. 

15:45

I'm grateful to the Member for Blaenau Gwent for bringing forward this Member's legislative proposal, as I myself had an incredibly similar MLP on improving inland water qualities here in Wales. And it's reassuring to know that, while there may be potential disagreement over the semantics and finer points of the policy, it is, in fact, an issue that does generate cross-party support. And as he so eloquently said in opening this debate, it hasn't escaped his attention that there are similarities between his legislative proposal and that of the UK Government's Environment Bill, which sees a duty to ensure water companies secure a progressive reduction in the adverse impacts of discharges from storm overflows. I think it's encouraging that, when there is a good idea, regardless of which side of the political divide it comes from, it is acknowledged as such, and I'm sure Members in this Siambr will be aware of the repeated emphasis that no one side has a monopoly on good ideas, and, therefore, I will be voting in favour of this proposal.

I'd like to take the opportunity, like the Member for Ynys Môn, to pay tribute to Surfers Against Sewage for their work in highlighting and combating the discharge of sewage into the sea at beaches across Wales. Many Members may be aware of the targeted e-mails to elected Members when a combined sewer overflow—a CSO—has discharged sewage into a water at a specific location. Surfers Against Sewage have estimated that, between 1 October 2020 and 30 September 2021, 5,517 sewage discharge notifications were issued by water companies warning of sewage pollution impacting designated bathing waters in England and Wales. Of these, 3,328 discharge notifications were issued during the bathing season of 15 May to 30 September. So, based on the widely accepted advice not to swim in sewage-polluted waters for 48 hours following a discharge, this means 16 per cent of swimmable days during the bathing season have been lost due to sewage pollution events.

It would also be remiss of me, as shadow rural affairs Minister, not to mention agriculture and agricultural pollution. It is my belief that for too long the agricultural sector has been unfairly targeted as the sole and lone polluter of our waterways. The industry wants to improve and do better by the environment and by our waterways, but it is not they alone who are responsible for water pollution incidents. So, that's another reason why I lend my support to this proposal, as it aims to reduce the sewage discharges in our waterways, which, I believe, will bring about positive improvements to the quality of water, our environment and to public health. Diolch. 

Rwy'n ddiolchgar i'r Aelod dros Flaenau Gwent am gyflwyno'r cynnig deddfwriaethol hwn gan Aelod, gan fod cynnig deddfwriaethol gan Aelod hynod debyg wedi bod gennyf fi ar wella ansawdd dŵr mewndirol yma yng Nghymru. Ac er y gallai fod anghytundeb posibl ynghylch semanteg a manylion y polisi, mae'n galonogol gwybod ei fod yn fater sy'n ennyn cefnogaeth drawsbleidiol mewn gwirionedd. Ac fel y dywedodd mor huawdl wrth agor y ddadl, mae wedi nodi bod tebygrwydd rhwng ei gynnig deddfwriaethol a Bil Amgylchedd Llywodraeth y DU, sy'n creu dyletswydd i sicrhau bod cwmnïau dŵr yn sicrhau gostyngiad cynyddol yn effeithiau andwyol gollyngiadau o orlifoedd stormydd. Credaf ei bod yn galonogol, pan fydd syniad yn un da, ni waeth o ba ochr i'r rhaniad gwleidyddol y daw, ei fod yn cael ei gydnabod felly, ac rwy'n siŵr y bydd yr Aelodau yn y Siambr hon yn ymwybodol o'r hyn a ailadroddir yn fynych, nad oes gan yr un ochr fonopoli ar syniadau da, ac felly, byddaf yn pleidleisio o blaid y cynnig hwn.

Hoffwn fanteisio ar y cyfle, fel yr Aelod dros Ynys Môn, i dalu teyrnged i Surfers Against Sewage am eu gwaith yn amlygu ac yn gwrthsefyll gollyngiadau carthion i'r môr ar draethau ledled Cymru. Efallai y bydd llawer o'r Aelodau'n ymwybodol o'r negeseuon e-bost a dargedir at Aelodau etholedig pan fydd gorlif carthffosiaeth cyfunol wedi gollwng carthion i ddŵr mewn lleoliad penodol. Mae Surfers Against Sewage wedi amcangyfrif, rhwng 1 Hydref 2020 a 30 Medi 2021, fod 5,517 o hysbysiadau gollwng carthion wedi'u cyhoeddi gan gwmnïau dŵr yn rhybuddio am lygredd carthion sy'n effeithio ar ddyfroedd ymdrochi dynodedig yng Nghymru a Lloegr. O'r rhain, cyhoeddwyd 3,328 o hysbysiadau gollwng carthion yn ystod y tymor ymdrochi rhwng 15 Mai a 30 Medi. Felly, yn seiliedig ar y cyngor a dderbynnir yn eang i beidio â nofio mewn dyfroedd sydd wedi'u llygru gan garthion am 48 awr ar ôl iddynt gael eu gollwng, mae hyn yn golygu bod 16 y cant o'r diwrnodau nofio posibl yn ystod y tymor ymdrochi wedi'u colli oherwydd digwyddiadau llygredd carthion.

Byddwn ar fai hefyd, fel Gweinidog materion gwledig yr wrthblaid, pe na bawn yn sôn am amaethyddiaeth a llygredd amaethyddol. Yn fy marn i, mae'r sector amaethyddol wedi'i dargedu'n annheg fel unig lygrydd ein dyfrffyrdd ers gormod o amser. Mae'r diwydiant eisiau gwella a gwneud yn well er mwyn yr amgylchedd ac er mwyn ein dyfrffyrdd, ond nid hwy yn unig sy'n gyfrifol am ddigwyddiadau llygredd dŵr. Felly, dyna reswm arall pam fy mod yn cefnogi'r cynnig hwn, wrth iddo anelu at leihau'r gollyngiadau carthion yn ein dyfrffyrdd, ac arwain, yn fy marn i, at welliannau cadarnhaol i ansawdd dŵr, ein hamgylchedd ac i iechyd y cyhoedd. Diolch. 

Galwaf ar y Gweinidog Newid Hinsawdd, Julie James. 

I call on the Minister for Climate Change, Julie James. 

Diolch, Dirprwy Lywydd. As all Members have said, there's been a lot of media coverage recently about water quality and sewage discharges into waterways, and, as Alun pointed out in his submission, the UK Government has legislated to set targets for water companies in England to reduce these. But there is a widespread perception that this is the main cause of poor water quality, but, actually, as most people have acknowledged in the Chamber today, numerous factors contribute to poor water quality, including agricultural pollution, private drainage misconnections, septic tank overflows and a variety of other issues.

I've recently met with—in fact, it was Monday evening that I met with—Ofwat, and they've told me that 35 water bodies have been identified where intermittent sewage discharges are partially contributing to the reason for not achieving good ecological status under the Water Environment (Water Framework Directive) (England and Wales) Regulations 2017, and they are also failing for other reasons. So, Ofwat is going to be conducting a review of how many of the combined sewage outlets were discharged, and, if so, were they discharged in combination with a storm event or another river spate event and, if so, why, and, if not, why not. So, it will be very interesting to see the outcome of Ofwat's review of whether or not water companies are using correctly the powers that they have in order to use the discharge properly. And just to remind people that the storm overflows at waste water treatment works—there are a lot of acronyms in this, so I'm trying to say them all out—perform an essential role to prevent the works from becoming overwhelmed during periods of heavy rain, which would have the effect of the sewage backing up into domestic properties. So, let's just be clear how important it is that that doesn't happen and the public health issues that that would then incur.

So, Welsh Water does have—. We have two water companies in Wales, just to be clear, and both of them have all of the rights and responsibilities under our environment Act and our future generations Act, some of which is being duplicated in England. But also, some of the—. Alun directly asked me why we didn't go in with the English legislation, and the answer is because we have a much more holistic understanding of what's causing spates in rivers, including some of the catchment area issues, and we're very focused on having as much natural flood protection and natural sewage protection as possible, and not just developing concrete channels to channel the water away towards the sea and so on. So, I'm very keen that we develop solutions that suit the ecology and particular river circumstances in Wales. 

But, just to be clear, Dŵr Cymru obviously has the vast majority of the infrastructure in Wales, and they've installed event duration monitoring on 99 per cent of their storm overflow assets and the remainder will have them installed by the end of this year, by next year. All relevant data is available on the website, so you can see exactly what's happened with those. They are required to provide a summary of spill data from their monitors to NRW on an annual basis, and they provide real-time storm overflow alerts all year around at key bathing sites. So, already, in conjunction with Surfers Against Sewage, Dŵr Cymru allows registered users, through the Surfers Against Sewage safer seas campaign, to get real-time information on when a storm overflow begins to operate, how long it operates for and when it stops. So, anyone who wants to go bathing in the rivers can pick that information up, and it is really useful to have that if you're into wild water swimming, and I should declare an interest and say I definitely am into that. So, I have an acute understanding of the need to understand what exactly is happening. 

And just to be clear, that should not happen unless the river is in spate, so in the middle of a big storm like a few of the ones we've had over the last few weeks. And that river would not be suitable for swimming in if it was in spate. You would not want to see people trying to go wild water swimming in a river that's in spate, that's coming up above its banks and so on. So, those are the circumstances, and only then should the storm overflows be being used. So, that's what the Ofwat investigation is going to be looking at to see whether those two things are in conjunction.

We also work closely with NRW to monitor and, where necessary, improve water quality of rivers across Wales. Dirprwy Lywydd, we have a very large number of things that we're doing, which I will run over my time if I try to read out, but included in them are the nutrient management boards that we have set up for various rivers, the SAC rivers, in Wales. We do have a piece of work going on with NRW to understand exactly how many incidents they attend—they attend the great majority of pollution incidents—how much the unit cost for that is, and what we can do to improve that so that all incidents reported by the public are attended. But, even when attending and an instant sample has been taken, it has not always been possible to identify the offender of the pollution incident, even where we've got relevant samples collected immediately. So, it is important to make sure that we have a whole series of measures in place to make sure that pollution incidents don't occur in the first place, as well as that we have sewers that are fit for purpose.

The other thing to say is that we have a large number of other things that we're looking to do. So, I know that the Conservatives are very keen to see this water quality done, and I welcome that, but of course one of the things that we're doing is including our underwater drainage system work in this, where we're getting all our new housing developments to put in that underwater drainage. The whole purpose of that is to prevent those sewers from overflowing back into the sewers that were built in Victorian times and not built for the numbers of houses that are on them. So, again, as my colleague Lee Waters said a number of times earlier in questions, you can't separate these things out. We have a climate emergency, it is causing extreme weather events, the extreme weather events need to be coped with inside our sewage system, inside our housing developments, inside our commercial developments, and at the waste water treatment works.

So, Alun, I'm going to be bringing forward legislation later on. I'm very happy to work with you on it to make sure that we do legislate for our sustainable drainage and waste water management systems and that we put those drainage and waste water management plans and we put those on a statutory footing. I absolutely intend to do that during this Senedd term. But the issue is that we have to do that inside the holistic framework that we need to control both pollution incidents and sewage outflow incidents along our rivers, to make sure that we capture both of those, and that—forgive the terrible cliché—upstream of that, inside the housing and commercial developments that we put in place, we have the right drainage and sewage solutions in place for those in the first place, so we're not overloading the system in the first place. Diolch.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Fel y dywedodd pob Aelod, bu llawer o sylw yn y cyfryngau yn ddiweddar am ansawdd dŵr a gollyngiadau carthion i ddyfrffyrdd, ac fel y nododd Alun yn ei gyflwyniad, mae Llywodraeth y DU wedi deddfu i osod targedau i gwmnïau dŵr yn Lloegr i leihau'r rhain. Ond ceir canfyddiad cyffredinol mai dyma brif achos ansawdd dŵr gwael, ond mewn gwirionedd, fel y mae'r rhan fwyaf o bobl wedi cydnabod yn y Siambr heddiw, mae nifer o ffactorau'n cyfrannu at ansawdd dŵr gwael, gan gynnwys llygredd amaethyddol, cysylltiadau draeniau preifat diffygiol, gorlif tanciau carthion ac amrywiaeth o broblemau eraill.

Yn ddiweddar—nos Lun mewn gwirionedd—cyfarfûm ag Ofwat, ac maent wedi dweud wrthyf fod 35 o gyrff dŵr wedi'u nodi lle mae gollyngiadau carthion ysbeidiol yn cyfrannu'n rhannol at y rheswm dros beidio â chyflawni statws ecolegol da o dan Reoliadau'r Amgylchedd Dŵr (Cyfarwyddeb Fframwaith Dŵr) (Cymru a Lloegr) 2017, ac maent hefyd yn methu am resymau eraill. Felly, bydd Ofwat yn cynnal adolygiad o faint o'r gorlifoedd carthffosiaeth cyfunol a ollyngwyd, ac os felly, a gawsant eu gollwng ar y cyd â digwyddiad storm neu ddigwyddiad arall pan fo'r afon yn ei llif ac os felly, pam, ac os na, pam ddim. Felly, bydd canlyniad adolygiad Ofwat yn ddiddorol iawn i weld a yw cwmnïau dŵr yn defnyddio'r pwerau sydd ganddynt yn gywir er mwyn defnyddio'r gollyngiad yn iawn ai peidio. Ac i atgoffa pobl fod y gorlifoedd stormydd mewn gwaith trin dŵr gwastraff—mae llawer o acronymau yn hyn, felly rwy'n ceisio dweud yr enwau llawn—yn cyflawni rôl hanfodol i atal y gwaith rhag cael ei lethu yn ystod cyfnodau o law trwm, a fyddai'n gwneud i'r carthion weithio'n ôl i eiddo domestig. Felly, gadewch inni fod yn glir pa mor bwysig yw hi nad yw hynny'n digwydd a'r problemau iechyd cyhoeddus a fyddai'n codi o hynny.

Felly, mae gan Dŵr Cymru—. Mae gennym ddau gwmni dŵr yng Nghymru, i fod yn glir, ac mae gan y ddau ohonynt yr holl hawliau a chyfrifoldebau o dan ein Deddf yr amgylchedd a Deddf cenedlaethau'r dyfodol, gyda pheth ohono'n cael ei ddyblygu yn Lloegr. Ond hefyd, peth o'r—. Gofynnodd Alun yn uniongyrchol i mi pam na wnaethom fynd gyda deddfwriaeth Lloegr, a'r ateb yw bod gennym ddealltwriaeth lawer mwy cyfannol o'r hyn sy'n achosi llif mewn afonydd, gan gynnwys rhai o'r problemau gyda dalgylchoedd afon, ac rydym yn canolbwyntio'n fawr ar gael cymaint â phosibl o ddiogelwch naturiol rhag llifogydd a diogelwch naturiol rhag carthion, ac nid dim ond datblygu sianeli concrid i sianelu'r dŵr i ffwrdd tuag at y môr ac yn y blaen. Felly, rwy'n awyddus iawn inni ddatblygu atebion sy'n gweddu i ecoleg ac amgylchiadau penodol afonydd yng Nghymru. 

Ond i fod yn glir, mae'n amlwg mai Dŵr Cymru sydd â'r mwyafrif helaeth o'r seilwaith yng Nghymru, ac maent wedi gosod dulliau monitro hyd digwyddiadau ar 99 y cant o'u hasedau gorlifoedd stormydd a byddant wedi'u gosod ar y gweddill erbyn diwedd y flwyddyn, erbyn y flwyddyn nesaf. Mae'r holl ddata perthnasol ar gael ar y wefan, felly gallwch weld beth yn union sydd wedi digwydd gyda'r rheini. Mae'n ofynnol iddynt ddarparu crynodeb o ddata gollyngiadau o'u monitorau i CNC yn flynyddol, ac maent yn darparu rhybuddion gorlifoedd stormydd amser real drwy gydol y flwyddyn mewn safleoedd ymdrochi allweddol. Felly, eisoes, ar y cyd â Surfers Against Sewage, mae Dŵr Cymru yn caniatáu i ddefnyddwyr cofrestredig, drwy ymgyrch moroedd diogelach Surfers Against Sewage, gael gwybodaeth amser real ynghylch pryd y mae gorlif storm yn dechrau gweithredu, am ba hyd y mae'n gweithredu a phryd y daw i ben. Felly, gall unrhyw un sydd am fynd i ymdrochi yn yr afonydd gael yr wybodaeth honno, ac mae'n ddefnyddiol iawn ei chael os ydych yn nofiwr dŵr gwyllt, a dylwn ddatgan diddordeb a dweud fy mod yn bendant yn un o'r rheini. Felly, mae gennyf ddealltwriaeth dda o'r angen i ddeall beth yn union sy'n digwydd. 

Ac i fod yn glir, ni ddylai hynny ddigwydd oni bai bod yr afon yn ei llif, felly ynghanol storm fawr fel ambell un o'r rhai a gawsom dros yr wythnosau diwethaf. Ac ni fyddai'r afon honno'n addas ar gyfer nofio ynddi pe bai yn ei llif. Ni fyddech am weld pobl yn ceisio mynd i nofio dŵr gwyllt mewn afon sydd yn ei llif, sy'n codi uwchben ei glannau ac yn y blaen. Felly, dyna'r amgylchiadau, a dyna'r unig adeg y dylid defnyddio gorlifoedd stormydd. Felly, dyna fydd ymchwiliad Ofwat yn edrych arno i weld a yw'r ddau beth hynny'n cydgysylltu.

Rydym hefyd yn gweithio'n agos gyda CNC i fonitro, a lle y bo angen, i wella ansawdd dŵr afonydd ledled Cymru. Ddirprwy Lywydd, mae gennym nifer fawr iawn o bethau yr ydym yn eu gwneud, a byddaf yn mynd dros fy amser os ceisiaf eu darllen, ond wedi'u cynnwys ynddynt mae'r byrddau rheoli maethynnau a sefydlwyd gennym ar gyfer gwahanol afonydd, yr afonydd sy'n ardaloedd cadwraeth arbennig, yng Nghymru. Mae gennym waith yn mynd rhagddo gyda CNC i ddeall faint yn union o ddigwyddiadau y maent yn eu mynychu—maent yn mynychu'r mwyafrif helaeth o ddigwyddiadau llygredd—faint yw cost yr uned ar gyfer hynny, a'r hyn y gallwn ei wneud i wella hynny fel bod yr holl ddigwyddiadau y mae'r cyhoedd yn adrodd amdanynt yn cael eu mynychu. Ond hyd yn oed wrth fynychu a bod sampl wedi'i chymryd ar unwaith, nid yw bob amser wedi bod yn bosibl gwybod pwy yw troseddwr y digwyddiad llygredd, hyd yn oed pan fydd gennym samplau perthnasol wedi'u casglu ar unwaith. Felly, mae'n bwysig sicrhau bod gennym gyfres gyfan o fesurau ar waith i sicrhau nad yw digwyddiadau llygredd yn digwydd yn y lle cyntaf, yn ogystal â bod gennym garthffosydd sy'n addas i'r diben.

Y peth arall i'w ddweud yw bod gennym nifer fawr o bethau eraill yr ydym yn awyddus i'w gwneud. Felly, gwn fod y Ceidwadwyr yn awyddus iawn i weld yr ansawdd dŵr yn cael ei wneud, ac rwy'n croesawu hynny, ond wrth gwrs un o'r pethau a wnawn yw cynnwys ein gwaith ar system ddraenio tanddwr yn hyn o beth, lle'r ydym yn cael ein holl ddatblygiadau tai newydd i roi draeniad tanddwr o'r fath ynddynt. Holl bwrpas hynny yw atal y carthffosydd hynny rhag gorlifo'n ôl i'r systemau carthffosiaeth a adeiladwyd yn oes Fictoria ac nad ydynt wedi'u hadeiladu ar gyfer y niferoedd o dai sydd arnynt. Felly, unwaith eto, fel y dywedodd fy nghyd-Aelod Lee Waters nifer o weithiau'n gynharach yn ystod y cwestiynau, ni allwch wahanu'r pethau hyn. Mae gennym argyfwng hinsawdd, mae'n achosi tywydd eithafol, mae angen ymdopi â'r tywydd eithafol yn ein system garthffosiaeth, yn ein datblygiadau tai, yn ein datblygiadau masnachol, ac yn y gwaith trin dŵr gwastraff.

Felly, Alun, byddaf yn cyflwyno deddfwriaeth yn nes ymlaen. Rwy'n hapus iawn i weithio gyda chi arni i sicrhau ein bod yn deddfu ar gyfer ein systemau draenio a rheoli dŵr gwastraff cynaliadwy a'n bod yn rhoi'r cynlluniau draenio a rheoli dŵr gwastraff hynny ar sail statudol. Rwy'n sicr yn bwriadu gwneud hynny yn ystod tymor y Senedd hon. Ond mae'n rhaid inni wneud hynny o fewn y fframwaith cyfannol sydd ei angen i reoli digwyddiadau llygredd a rheoli digwyddiadau all-lif carthion ar hyd ein hafonydd, er mwyn sicrhau ein bod yn gwneud y ddau beth, ac yn y datblygiadau tai a datblygiadau masnachol a roddwn ar waith, fod gennym yr atebion draenio a charthffosiaeth cywir ar gyfer y rheini ar y cychwyn, fel nad ydym yn gorlwytho'r system yn y lle cyntaf. Diolch.

15:50

I'm grateful to you, Deputy Presiding Officer. I'm grateful to all Members who've participated in our debate, or our conversation, actually—it felt more like a conversation between individuals rather than a more formal debate. I'm grateful to Janet Finch-Saunders for the way in which she described some of the impacts of plastic waste, and it played straight into some of the points that were made by Mike Hedges, talking about the importance of an ecosystem within a river, and to look at it then in the way that the Minister suggested, in a holistic sense.

When we debate and we discuss these matters together, the points made by Rhun ap Iorwerth in terms of the monitoring—. I do agree with you, very much so, that we need to look at how we monitor and we understand the impact of human activities in the widest sense on the water ecosystem, and we need to do that through the year to have the understanding of that whole impact on the ecosystem. I understand, and I'm familiar, clearly, with the Usk and the Wye, as you'd imagine, Peter, and one of the really, really traumatic issues I look at sometimes is the impact on the Wye at the moment. I think the Wye and Usk Foundation provided us with a route-map for how we manage water quality over a period of time. I'm not sure where we've gone wrong on that, and I would like to look again at that. I hope that the Minister will be able to work with Llyr and the committee on the undertakings she's given this afternoon, because, as Sam Kurtz pointed out quite rightly, there is at times a lot more that unites us than defends us—divides us, sorry.

Deputy Presiding Officer, in closing, I was reminded during the debate of a walk I took with the Member for Pontypridd and the Member for Ogmore along the Taff in Ponty, and we spoke about how the town was turning again to the river, and, in the conversation we had, I repeated an observation from a friend of mine in Tredegar who mentioned that, as the industrial revolution took hold in the development of our Valleys communities particularly, we turned our backs on our rivers. The rivers were put into culverts or the rivers were tarmacked over or concreted over and developed and forgotten about. The towns and the people turned their backs on the river. I hope, Minister, that that isn't what we would do here today. What you said in replying to the motion, to the debate, about the holistic approach is exactly the point that I think would unite the Chamber in support of the work that you're doing, and I hope that, over the coming Senedd, we will be able to see the legislation—

Rwy'n ddiolchgar ichi, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n ddiolchgar i'r holl Aelodau sydd wedi cymryd rhan yn ein dadl, neu ein sgwrs—roedd yn teimlo'n debycach i sgwrs rhwng unigolion yn hytrach na dadl fwy ffurfiol. Rwy'n ddiolchgar i Janet Finch-Saunders am y ffordd y disgrifiodd rai o effeithiau gwastraff plastig, ac roedd yn adleisio rhai o'r pwyntiau a wnaed gan Mike Hedges, yn sôn am bwysigrwydd ecosystem o fewn afon, ac i edrych arno felly yn y ffordd yr awgrymodd y Gweinidog, mewn ffordd gyfannol.

Pan drafodwn y materion hyn gyda'n gilydd, y pwyntiau a wnaed gan Rhun ap Iorwerth am y monitro—. Rwy'n cytuno â chi, yn bendant iawn, fod angen inni edrych ar sut yr awn ati i fonitro a deall effaith gweithgareddau dynol yn yr ystyr ehangaf ar yr ecosystem ddŵr, ac mae angen inni wneud hynny drwy'r flwyddyn i gael dealltwriaeth o'r holl effaith ar yr ecosystem. Rwy'n deall, ac rwy'n gyfarwydd, yn amlwg, ag Afon Wysg ac Afon Gwy, fel y byddech chi'n ei ddychmygu, Peter, ac un o'r pethau gwirioneddol drawmatig rwy'n edrych arno weithiau yw'r effaith ar Afon Gwy ar hyn o bryd. Rwy'n credu bod Sefydliad Gwy ac Wysg wedi rhoi cynllun i ni ar gyfer sut i reoli ansawdd dŵr dros gyfnod o amser. Nid wyf yn siŵr lle'r ydym wedi mynd o'i le ar hynny, a hoffwn edrych eto ar hynny. Rwy'n gobeithio y bydd y Gweinidog yn gallu gweithio gyda Llyr a'r pwyllgor ar yr ymrwymiadau a roddwyd ganddi y prynhawn yma, oherwydd, fel y nododd Sam Kurtz yn gwbl briodol, ar adegau ceir llawer mwy sy'n ein huno nag sy'n ein rhannu.

Ddirprwy Lywydd, wrth gloi, cefais fy atgoffa yn ystod y ddadl am daith gerdded a wneuthum gyda'r Aelod dros Bontypridd a'r Aelod dros Ogwr ar hyd y Taf ym Mhontypridd, a buom yn siarad ynglŷn â sut yr oedd y dref yn troi eto at yr afon, ac yn y sgwrs a gawsom, ailadroddais sylw gan ffrind i mi yn Nhredegar a soniodd, wrth i'r chwyldro diwydiannol fwrw gwraidd yn natblygiad cymunedau'r Cymoedd yn arbennig, ein bod wedi troi ein cefnau ar ein hafonydd. Rhoddwyd yr afonydd mewn cwlfertau neu gosodwyd tarmac neu goncrid drostynt a'u datblygu a'u hanghofio. Trodd y trefi a'r bobl eu cefnau ar yr afon. Weinidog, gobeithio nad dyna a wnawn yma heddiw. Yr hyn a ddywedoch chi wrth ymateb i'r cynnig, i'r ddadl, am y dull cyfannol yw'r union bwynt y credaf y byddai'n uno'r Siambr i gefnogi'r gwaith a wnewch, a gobeithio y byddwn, dros y Senedd sydd i ddod, yn gallu gweld y ddeddfwriaeth—

15:55

—that you suggested, Minister, and I hope that the relevant committee, in taking forward this work, will be able to recommend to this Senedd that we enact that legislation, and together all of us deliver the sort of framework that we require to take care of our rivers for future generations. Thank you very much.

—a awgrymwyd gennych, Weinidog, a gobeithio y bydd y pwyllgor perthnasol, wrth fwrw ymlaen â'r gwaith hwn, yn gallu argymell i'r Senedd ein bod yn deddfu ar y ddeddfwriaeth honno, a chyda'n gilydd fod pob un ohonom yn darparu'r math o fframwaith sydd ei angen arnom i ofalu am ein hafonydd ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol. Diolch yn fawr iawn.

Y cwestiwn yw: a ddylid nodi'r cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

The proposal is to note the motion. Does any Member object? No. Therefore, the motion is agreed in accordance with Standing Order 12.36.

Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.

6. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig: Gwneud Dydd Gŵyl Dewi yn ŵyl banc
6. Welsh Conservatives Debate: Making Saint David's Day a bank holiday

Eitem 6, dadl y Ceidwadwyr Cymreig, gwneud Dydd Gŵyl Dewi yn ŵyl banc. Galwaf ar Tom Giffard i wneud y cynnig.

We move now to item 6, Welsh Conservatives debate, making St David's Day a bank holiday. I call on Tom Giffard to move the motion.

Cynnig NDM7932 Darren Millar, Lesley Griffiths, Siân Gwenllian, Jane Dodds

Cefnogwyd gan Natasha Asghar, Peter Fox

Cynnig bod y Senedd:

1. Yn credu y dylai Dydd Gŵyl Dewi fod yn ŵyl banc.

Motion NDM7932 Darren Millar, Lesley Griffiths, Siân Gwenllian, Jane Dodds

Supported by Natasha Asghar, Peter Fox

To propose that the Senedd:

1. Believes that Saint David’s Day should be a bank holiday.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Diolch yn fawr iawn i chi, Dirprwy Lywydd. Can I start by wishing you and everyone in this Chamber a very happy St David's Day? I am not a day late; I'm 364 days early instead. [Laughter.] There you go.

It's a real honour for me to open this Welsh Conservative debate today, tabled in the name of Darren Millar, and today's debate is simply one line, and it's that this Senedd

'Believes that Saint David's Day should be a bank holiday.'

To that end, I'm delighted to see that Members from Plaid Cymru, the Labour Party and Jane Dodds have all co-submitted this motion too. I really hope that the result of this debate today will be a true cross-party consensus on making our national day a bank holiday.

On that point—and I really didn't want to make a party political point today, but I felt I had to respond—I was really disappointed to see the education Minister yesterday in the media say that the Welsh Government had a long-standing campaign and that he was delighted to see the Welsh Conservatives lend their support. I remind the Minister—and it's disappointing that he's not here—that the Welsh Conservatives here in the Senedd have been calling for it for over a decade. [Interruption.] Well, I was very interested to see how long standing that Welsh Government support had been, so I looked back through the Record of Proceedings and I noted that, in 2018, Julie James, who was in Government at that time, said in a Plenary meeting, and I quote,

'I don't think we have any plans at all to make St David's Day a national public holiday'.

That was four years ago, so I'm delighted that the Welsh Government is now supporting the Welsh Conservatives' long-standing campaign. But, nevertheless, in the spirit of cross-party co-operation, I digress. But it's not only the 60 of us sat in this Chamber and on Zoom who think St David's Day should be a bank holiday, this is something that Welsh people support too. Not only did 10,000 people recently sign a petition calling for St David's Day to become a bank holiday, but a BBC Wales poll showed that 87 per cent of people in Wales also supported the idea. 

We also know there are significant economic benefits to the day becoming a bank holiday. According to the Centre for Economics and Business Research, retail sales are traditionally boosted by 15 per cent for a bank holiday, with hospitality and catering boosted by 20 per cent. And, after facing tough measures and trying to bounce back from the pandemic, wouldn't it be a welcome change for these industries to have that long-term added benefit to them as well? There would be huge economic benefits for Wales if it were to happen. A 2018 study found that giving a bank holiday gave UK small shops an average extra boost of £253 in profit. That could boost the Welsh economy by millions of pounds. And, in 2019, before coronavirus struck, two bank holidays gave a boost of £118 million to small and medium-sized businesses in the UK. 

And I think there are huge cultural benefits too, and a bank holiday on our national day gives us the opportunity to promote Wales to the rest of the world. Several organisations have already given their staff a St David's Day bank holiday, including Snowdonia National Park Authority. I believe that celebrations of this day shouldn't be just limited to those people, but all people across Wales. I also think that this bank holiday would be a fitting way to celebrate our heritage and our culture, alongside that economic and tourism boost—giving that industry a well-earned boost after the pandemic. Public holidays allow people to have additional recreational time, which typically helps create a positive impact on tourism and hospitality, and it would be a really welcome stimulus to the tourism industry, as bank holidays add around £50 million to tourism alone for the UK economy.

The Welsh Conservatives believe that a St David's Day bank holiday would draw thousands of visitors to our country to mark our special day, providing the Welsh economy and tourism with that big boost. And it works: a Scottish Parliament consultation found that respondents were supportive of the idea that the St Andrew's Day bank holiday boosted tourism in Scotland. St David's Day being made into a bank holiday is a fitting way to show the culture and history to the world. Campaigns such as Love Wales, Love Taste are helping to champion St David's Day across Wales and the rest of the UK, to celebrate Welsh food and drink. [Interruption.] I'm sitting next to the Member for the Vale of Clwyd, who is a keen advocate of the Denbigh plum. [Laughter.] There we go. It's nice for someone else to get that in the Record of Proceedings for a change.

We should be celebrating all that Wales has to offer and allow for as many people as possible to experience Wales's rich culture and history, and having a bank holiday would only help to champion those values. Yesterday, St David's Day was celebrated across the world by the Welsh diaspora. The Wales in London Society hosted a dinner at the Guildhall; the New York Welsh society celebrated at the Liberty NYC bar, in the shadow of the Empire State Building; and the Kansai St David's Society in Osaka, Japan, are hosting a week of virtual events that celebrate Wales. After the impact of COVID disruptions, isn't it great to see that celebrations are finally getting back to normal after a lengthy break, both in Wales and across the world? St David's Day is the perfect opportunity to enhance our country's global reputation, forging links with a wide range of people from all corners of the world. 

People all across Wales should be able to enjoy a bank holiday on St David's Day, and it would be a wonderful moment for our country to celebrate and unite around our heritage and our culture. Those in Scotland and Northern Ireland have a bank holiday to celebrate their patron saints, with the Scottish Parliament making it a bank holiday in 2006, and the Northern Ireland Assembly in 2000. And I now believe that it's time for Wales to follow suit and have the same for our patron saint.

Diolch yn fawr iawn i chi, Ddirprwy Lywydd. A gaf fi ddechrau drwy ddymuno Dydd Gŵyl Dewi hapus iawn i chi a phawb yn y Siambr hon? Nid wyf ddiwrnod yn hwyr; rwyf 364 diwrnod yn gynnar yn lle hynny. [Chwerthin.] Dyna ni.

Mae'n anrhydedd wirioneddol i mi agor y ddadl hon gan y Ceidwadwyr Cymreig heddiw, dadl a gyflwynwyd yn enw Darren Millar, ac un linell yn unig sydd i'r ddadl heddiw, sef bod y Senedd hon

'Yn credu y dylai Dydd Gŵyl Dewi fod yn ŵyl banc.'

I'r perwyl hwnnw, rwy'n falch iawn o weld bod Aelodau o Blaid Cymru, y Blaid Lafur a Jane Dodds oll wedi cyd-gyflwyno'r cynnig hwn hefyd. Rwy'n gobeithio'n fawr mai canlyniad y ddadl hon heddiw fydd consensws trawsbleidiol gwirioneddol ar wneud ein diwrnod cenedlaethol yn ŵyl banc.

Ar y pwynt hwnnw—ac nid oeddwn am wneud pwynt pleidiol heddiw, ond teimlais fod yn rhaid imi ymateb—siom oedd gweld y Gweinidog addysg ddoe ar y cyfryngau yn dweud bod gan Lywodraeth Cymru ymgyrch hirsefydlog a'i fod yn falch iawn o weld y Ceidwadwyr Cymreig yn rhoi eu cefnogaeth. Rwy'n atgoffa'r Gweinidog—ac mae'n siomedig nad yw yma—fod y Ceidwadwyr Cymreig yma yn y Senedd wedi bod yn galw amdano ers dros ddegawd. [Torri ar draws.] Wel, roedd yn ddiddorol iawn gweld pa mor hirsefydlog oedd cefnogaeth Llywodraeth Cymru, felly edrychais yn ôl drwy Gofnod y Trafodion a nodais fod Julie James, yn 2018, a oedd yn aelod o'r Llywodraeth ar y pryd, wedi dweud mewn Cyfarfod Llawn, ac rwy'n dyfynnu,

'nid wyf yn credu bod gennym ni unrhyw gynlluniau o gwbl i wneud Dydd Gŵyl Dewi yn ŵyl gyhoeddus genedlaethol'.

Bedair blynedd yn ôl oedd hynny, felly rwyf wrth fy modd fod Llywodraeth Cymru bellach yn cefnogi ymgyrch hirsefydlog y Ceidwadwyr Cymreig. Ond serch hynny, mewn ysbryd o gydweithrediad trawsbleidiol, rwy'n crwydro. Ond nid y 60 ohonom sy'n eistedd yn y Siambr hon ac ar Zoom yn unig sy'n credu y dylai Dydd Gŵyl Dewi fod yn ŵyl banc, mae hyn yn rhywbeth y mae pobl Cymru yn ei gefnogi hefyd. Nid yn unig fod 10,000 o bobl wedi llofnodi deiseb yn ddiweddar yn galw am wneud Dydd Gŵyl Dewi yn ŵyl banc, dangosodd arolwg barn gan BBC Wales hefyd fod 87 y cant o bobl Cymru yn cefnogi'r syniad. 

Gwyddom hefyd fod manteision economaidd sylweddol o wneud y diwrnod yn ŵyl banc. Yn ôl y Ganolfan Economeg ac Ymchwil Busnes, yn draddodiadol caiff gwerthiant siopau hwb o 15 y cant ar ŵyl banc, gyda lletygarwch ac arlwyo yn cael hwb o 20 y cant. Ac ar ôl wynebu mesurau anodd a cheisio ymadfer ar ôl y pandemig, oni fyddai'n newid i'w groesawu i'r diwydiannau hyn gael y budd ychwanegol hirdymor hwnnw hefyd? Byddai manteision economaidd enfawr i Gymru pe bai'n digwydd. Canfu astudiaeth yn 2018 fod rhoi gŵyl banc yn rhoi hwb ychwanegol o £253 o elw ar gyfartaledd i siopau bach y DU. Gallai hynny roi hwb o filiynau o bunnoedd i economi Cymru. Ac yn 2019, cyn i'r coronafeirws daro, rhoddodd dau ŵyl banc hwb o £118 miliwn i fusnesau bach a chanolig eu maint yn y DU. 

A chredaf fod manteision diwylliannol enfawr hefyd, ac mae gŵyl banc ar ein diwrnod cenedlaethol yn rhoi cyfle inni hyrwyddo Cymru i weddill y byd. Mae sawl sefydliad eisoes wedi rhoi gŵyl banc Dydd Gŵyl Dewi i'w staff, gan gynnwys Awdurdod Parc Cenedlaethol Eryri. Credaf na ddylai dathliadau'r diwrnod hwn fod yn gyfyngedig i'r bobl hynny yn unig, ond i bawb ledled Cymru. Credaf hefyd y byddai'r ŵyl banc hon yn ffordd addas o ddathlu ein treftadaeth a'n diwylliant, ochr yn ochr â'r hwb i'r economi a thwristiaeth—gan roi hwb mawr ei angen i'r diwydiant hwnnw ar ôl y pandemig. Mae gwyliau cyhoeddus yn caniatáu i bobl gael amser hamdden ychwanegol, sydd fel arfer yn helpu i greu effaith gadarnhaol ar dwristiaeth a lletygarwch, a byddai'n ysgogiad gwirioneddol i'r diwydiant twristiaeth, gan fod gwyliau banc yn ychwanegu tua £50 miliwn at dwristiaeth yn unig yn economi'r DU.

Mae'r Ceidwadwyr Cymreig yn credu y byddai gŵyl banc Dydd Gŵyl Dewi yn denu miloedd o ymwelwyr i'n gwlad i nodi ein diwrnod arbennig, gan roi hwb mawr i economi a thwristiaeth Cymru. Ac mae'n gweithio: canfu ymgynghoriad gan Senedd yr Alban fod ymatebwyr yn cefnogi'r syniad fod gŵyl banc Dydd Gŵyl Sant Andrew yn hybu twristiaeth yn yr Alban. Mae gwneud Dydd Gŵyl Dewi yn ŵyl banc yn ffordd addas o ddangos y diwylliant a'r hanes i'r byd. Mae ymgyrchoedd fel Caru Cymru, Caru Blas yn helpu i hyrwyddo Dydd Gŵyl Dewi ledled Cymru a gweddill y DU, i ddathlu bwyd a diod o Gymru. [Torri ar draws.] Rwy'n eistedd wrth ymyl yr Aelod dros Ddyffryn Clwyd, sy'n eiriolwr brwd dros eirin Dinbych. [Chwerthin.] Dyna ni. Mae'n braf i rywun arall gael hynny yng Nghofnod y Trafodion am newid.

Dylem fod yn dathlu popeth sydd gan Gymru i'w gynnig a chaniatáu i gynifer o bobl â phosibl brofi diwylliant a hanes cyfoethog Cymru, a byddai cael gŵyl banc yn helpu i hyrwyddo'r gwerthoedd hynny. Ddoe, dathlwyd Dydd Gŵyl Dewi ar draws y byd gan y diaspora Cymreig. Cynhaliodd Cymdeithas Cymru yn Llundain ginio yn y Guildhall; dathlodd cymdeithas Cymry Efrog Newydd ym mar Liberty NYC, yng nghysgod adeilad yr Empire State; ac mae Cymdeithas Dewi Sant Kansai yn Osaka, Japan, yn cynnal wythnos o ddigwyddiadau rhithwir sy'n dathlu Cymru. Ar ôl effaith amhariadau COVID, onid yw'n wych gweld bod dathliadau'n ymadfer o'r diwedd ar ôl seibiant hir, yng Nghymru ac ar draws y byd? Mae Dydd Gŵyl Dewi yn gyfle perffaith i wella enw da ein gwlad yn fyd-eang, gan greu cysylltiadau ag amrywiaeth eang o bobl o bob cwr o'r byd. 

Dylai pobl ledled Cymru allu mwynhau gŵyl banc ar Ddydd Gŵyl Dewi, a byddai'n foment wych i'n gwlad allu dathlu ac uno o amgylch ein treftadaeth a'n diwylliant. Mae gan bobl yr Alban a Gogledd Iwerddon ŵyl banc i ddathlu eu nawddseintiau, gyda Senedd yr Alban wedi ei wneud yn ŵyl banc yn 2006, a Chynulliad Gogledd Iwerddon yn 2000. A chredaf yn awr ei bod yn bryd i Gymru ddilyn eu hesiampl a chael yr un peth i'n nawddsant ni.

Ond mae'n bwysig inni gofio nad yr unig reswm inni gael gŵyl banc yw bod eraill yn cael un hefyd, ond ei bod yn ddiwrnod i fyfyrio ar ein diwylliant a'n treftadaeth. Gall hwn fod yn ddiwrnod lle rydyn ni'n meddwl beth mae'n ei olygu i fod yn Gymreig yn y flwyddyn 2022. Ac, i fi, nid yr ateb yw cawl, rygbi neu ddreigiau, ond Cymru fodern a chymunedau ar draws y wlad—cymunedau sy'n tynnu at ei gilydd pan fydd amseroedd yn anodd. Y Gymru dwi'n ei adnabod yw'r Gymru a ddeliodd â'r coronafeirws drwy fynd i'r siopau ar ran eu cymdogion; mae'r Gymru dwi'n ei hadnabod yn un sy'n sefydlu grwpiau cymunedol i helpu ei gilydd gyda phethau fel iechyd meddwl, er enghraifft; ac mae'r Gymru dwi'n ei hadnabod yn un sy'n sefyll mewn undod gyda phobl yn Wcráin. Wrth gwrs, rydyn ni'n dal i fod yn wlad beirdd a chantorion, ond rydyn ni hefyd yn wlad ag empathi. 

But it is important that we bear in mind that it's not the only reason to have a bank holiday, that others have them too, but that it's a day when we can consider our culture and our heritage. This could be a day when we consider what it means to be Welsh in the year 2022. And, for me, the answer isn't cawl, rugby or dragons, but a modern Wales, and communities across the nation—communities who come together when times are tough. The Wales that I recognise is the Wales that dealt with coronavirus by going shopping on behalf of their neighbours; the Wales that I recognise is one that establishes community groups to help each other with things like mental health, for example; and the Wales that I recognise is one that stands united with the people of Ukraine. Of course, we are still the land of bards and song, but we are also a land of empathy. 

So, I'm really proud to be Welsh and I know that Wales has so much to offer the world, and I'm relentlessly optimistic about its future too. And I'll end by quoting our Prime Minister, who said yesterday,

'In short it is Wales and the Welsh who make the UK what it is today.'

And I couldn't agree more. 

Felly, rwy'n falch iawn o fod yn Gymro a gwn fod gan Gymru gymaint i'w gynnig i'r byd, ac rwy'n obeithiol iawn am ei dyfodol hefyd. A hoffwn gloi drwy ddyfynnu Prif Weinidog y DU, a ddywedodd ddoe,

'Yn fyr, Cymru a'r Cymry sy'n gwneud y DU yr hyn ydyw heddiw.'

Ac rwy'n cytuno'n llwyr. 

16:05

Diolch yn fawr i'r Torïaid am ddod â'r ddadl yma ger bron, ond hoffwn i ddechrau heddiw trwy eich hebrwng yn ôl ar daith hanesyddol—nid nôl i oes Dewi a'r seintiau cynnar, ond yn ddigon pell yn ôl i gyfnod pan oedd Tom Giffard yn gwisgo trywser byrion yr ysgol gynradd, i Gareth Davies yn bwyta'r Denbigh plum ar lin ei fam, i Jack Sargeant heb farf ac i fi gyda mwy o wallt ar dop fy mhen. Ie, nôl 22 o flynyddoedd i Ddydd Gŵyl Dewi cyntaf Cynulliad Cenedlaethol Cymru. Yn y Siambr yn Nhŷ Hywel, fe wnaeth fy nhad arwain dadl yn cynnig bod Dydd Gŵyl Dewi yn dod yn ŵyl y banc. Dywedodd hyn wrth agor y ddadl 22 a diwrnod o flynyddoedd yn ôl: 

'Mae Dydd Gŵyl Dewi Sant yn fwy na dathliad. Hwn yw ein diwrnod cenedlaethol a’r diwrnod pan yr ydym ni, pobl Cymru, gartref ac ar draws y byd yn gallu dathlu ein gorffennol a’n presennol a chael hwb ar gyfer ein hymdrechion yn y dyfodol.'

Fe gafodd y cynnig gefnogaeth unfrydol lot bellach yn ôl na degawd, Tom Giffard. Fe gafodd e gefnogaeth unfrydol y Cynulliad, cefnogaeth o bob plaid, gan gynnwys y Ceidwadwyr Cymreig. Ond, yn 2002, wedi oedi a llusgo traed, fe wrthododd Paul Murphy, yr Ysgrifennydd Gwladol, gais y Cynulliad. Yn 2005, rŷm ni bellach nawr yn ail dymor y Cynulliad, a Peter Hain nawr yn Ysgrifennydd Gwladol. Fe ofynnodd fy nhad am ddiweddariad oddi wrth Rhodri Morgan. Ateb Rhodri oedd: 

I thank the Conservatives for bringing this debate before us, but I'd like to start today by taking you back on a history tour—not back to the age of David and the early saints, but far enough back to a time when Tom Giffard was wearing the short trousers of primary school and Gareth Davies was eating the Denbigh plum on his mother's lap, when Jack Sargeant had no beard and when I had a lot more hair on my head. Yes, 22 years ago to the first St David's Day at the National Assembly for Wales. In the Chamber in Tŷ Hywel, my father led a debate proposing that St David's Day become a bank holiday. He said this in opening the debate 22 years and a day ago:  

'St David’s Day is more than a celebration. It is our national day and the day when we, the people of Wales, at home and the world over, can celebrate our past and present and charge our batteries for future endeavours.'

The proposal received unanimous support a lot longer ago than a decade, Tom Giffard. It had the unanimous support of the Assembly, support from all parties, including the Welsh Conservatives. But, in 2002, following delays and the dragging of feet, Paul Murphy, the Secretary of State, rejected the Assembly's request. And in 2005, with the Assembly now in its second term, and with Peter Hain as Secretary of State, my father asked for an update from Rhodri Morgan, and Rhodri's answer was:

'Westminster has rejected the Assembly's request, but negotiations are still ongoing.' Well, I don't know if they're still ongoing—

'Mae San Steffan wedi gwrthod cais y Cynulliad, ond mae'r trafodaethau'n parhau.' Wel, nid wyf yn gwybod a ydynt yn parhau—

—nawr, ond dŷn nhw ddim wedi bod yn llwyddiannus iawn hyd yn hyn, ydyn nhw?

Ac yn 2021, wedi cais gan Gyngor Gwynedd, gwrthodwyd rhoi gŵyl y banc i Gymru gan Lywodraeth San Steffan. Déjà vu, groundhog day—galwch e beth y mynnwch chi—but we've been here before. Er llais unedig y Cynulliad a'r Senedd ar y mater yma, nid ydym wedi symud ymlaen o gwbl mewn 22 o flynyddoedd. Llywodraethau San Steffan o ba bynnag liw—Llafur, Ceidwadwyr, hyd yn oed y Democratiaid Rhyddfrydol—a dim un ohonyn nhw wedi rhoi Gŵyl Ddewi yn ŵyl y banc. Pum Prif Weinidog, saith Ysgrifenydd Gwladol, i gyd wedi dweud 'na'. Nid problem bleidiol yw hon. Gwelwn heddiw, fel 22 o flynyddoedd yn ôl, gefnogaeth drawsbleidiol unfrydol yn y Senedd hon. Y broblem yw San Steffan. Dro ar ôl tro, rŷm ni'n cael ein hanwybyddu.

—now, but they haven't been very successful so far, have they? 

And again in 2021, following a request by Gwynedd Council, the proposal to give Wales a bank holiday was rejected by the Westminster Government. Deja vu, groundhog day—call it what you like—but we've been here before. Despite the united voice of the Assembly and the Senedd on this issue, we've not made any progress in 22 years. Westminster Governments of every stripe—Labour, Conservative and even Liberal Democrats—and none of them have designated St David's Day as a bank holiday. Five Prime Ministers, seven Secretaries of State, all have said 'no'. This is not a partisan problem. We see today, as we saw 22 years ago, unanimous cross-party support in this Senedd. The problem is Westminster. Time and time again, we are being ignored. 

If the United Kingdom is a union of equals, as the muscular unionists and the not-so-muscular unionists like to throw around, then there would be parity between the nations—an equal opportunity for us to celebrate, to dance, to sing and to rest on the day of our patron saint. And as Tom Giffard said, during the past 22 years, Scotland and Northern Ireland have created extra bank holidays to celebrate their patron saints, and I hope our English neighbours will do the same soon. We're not asking for—.

Os yw'r Deyrnas Unedig yn undeb o genhedloedd cydradd, fel y mae'r unoliaethwyr cyhyrog a'r unoliaethwyr nad ydynt mor gyhyrog yn hoff o'i ddweud, byddai cydraddoldeb rhwng y cenhedloedd—cyfle cyfartal i ni ddathlu, dawnsio, canu a gorffwys ar ddiwrnod ein nawddsant. Ac fel y dywedodd Tom Giffard, yn ystod y 22 mlynedd diwethaf, mae'r Alban a Gogledd Iwerddon wedi creu gwyliau banc ychwanegol i ddathlu eu nawddseintiau, ac rwy'n gobeithio y bydd ein cymdogion yn Lloegr yn gwneud yr un peth yn fuan. Nid ydym yn gofyn am—.

I hesitate to stop you in full flow, but you say it's not the parties that are the problem, but Westminster. Would you therefore agree with me that rather than pass motions and send these requests to Westminster, these powers should be here for us to determine and for us to decide?

Nid wyf eisiau torri traws ar eich anterth, ond rydych yn dweud nad y pleidiau yw'r broblem, ond San Steffan. A fyddech felly'n cytuno â mi, yn hytrach na phasio cynigion ac anfon y ceisiadau hyn i San Steffan, y dylai'r pwerau hyn fod yma i ni benderfynu arnynt?

Funny you say that, Alun, as my next sentence will be, 'For Wales needs to be able to decide when we have our own bank holidays.' [Laughter.

Rhyfedd ichi ddweud hynny, Alun, oherwydd fy mrawddeg nesaf oedd, 'Mae angen i Gymru allu penderfynu pryd y cawn ein gwyliau banc ein hunain.' [Chwerthin.]  

Yn lle hynny, rydym fel Oliver Twist, onid ydym ni, yn ysgwyd, yn mynd gyda'n powlen gardota yn gobeithio am ryw friwsionyn. Wel, dylem ni ddim mynd ar gardod ar Lywodraeth arall i sicrhau bod gŵyl ein nawddsant yn ŵyl y banc. Hyfryd oedd clywed Tom Giffard yn siarad Cymraeg ar Radio Cymru ddoe, hyfryd clywed ti'n siarad Cymraeg heddiw—dal ati, gyfaill, gwna fe eto—ond roeddwn i'n gresynu dy fod wedyn wedi dweud ar Radio Cymru y dylid symud un o wyliau banc mis Mai ar gyfer 1 Mawrth. Wel, mwy o wyliau banc sydd eu hangen arnom, Tom, nid cadw'r status quo; creu cyfartaledd gyda'n cyfeillion yn yr Alban a Gogledd Iwerddon, gydag 11 yn yr Alban, 10 yng Ngogledd Iwerddon ond dim ond wyth yng Nghymru a Lloegr. Pam? Dydy hynny ddim yn gwneud dim synnwyr.

Dwi'n credu y gall Llywodraeth Cymru ddilyn yn ôl traed Cyngor Gwynedd a chreu gŵyl y banc de facto yma yng Nghymru. Mae arweiniad Cyngor Gwynedd wedi arwain at y parc cenedlaethol yn Eryri, Cyngor Tref Aberystwyth a nifer o fudiadau'r trydydd sector yn rhoi gŵyl y banc i'w gweithwyr.

Gadewch imi ddweud: mae llawer wedi newid ers y ddadl ar ŵyl y banc yn y flwyddyn 2000, yn gyfansoddiadol ond hefyd, wrth reswm, i ni yn bersonol—cyfnodau llon a chyfnodau lleddf; cyfnodau o ennill ac o golli. Wedi’r cyfan, mae 22 o flynyddoedd yn gyfnod hir. Yn y cyfnod yna, mae fy nhad i—.

Instead of that, we're like Oliver Twist, aren't we, holding out our begging bowls, hoping for a few crumbs. Well, we should not have to rely on the charity of another Government to ensure that the day of our patron saint is a bank holiday. It was lovely to hear Tom Giffard speaking Welsh on Radio Cymru yesterday morning, and lovely to hear you speak Welsh today—stick with it, friend, do it again—but I regretted the fact that you then said on Radio Cymru that a bank holiday from May should be moved to 1 March. Well, more bank holidays are what are needed, Tom, not the status quo; creating equality with our friends in Scotland and Northern Ireland. There are 11 in Scotland, 10 in Northern Ireland, but only eight in England and Wales. Why? It doesn't make any sense.

I believe that the Welsh Government can follow in the footsteps of Gwynedd Council and designate a de facto bank holiday here in Wales. The leadership of Gwynedd Council has led to Snowdonia national park, Aberystwyth Town Council and a number of third sector organisations giving their workers a bank holiday.

Let me say that a lot has changed since the St David's Day debate in 2000, constitutionally and, of course, for us, personally—happy times and sad times; times of gain and times of loss. After all, 22 years is a long time. During that time, my father—.

I'll finish with this now, Dirprwy Lywydd.

Rwy'n dirwyn i ben yn awr, Ddirprwy Lywydd.

Yn y cyfnod yna, mae fy nhad i wedi colli'r gallu i siarad yn llwyr, ond mae ei eiriau, a thrwy hynny ei lais, yn parhau. Terfynodd ei araith drwy ddyfynnu geiriau anfarwol ein nawddsant,

'Frodyr a chwiorydd, byddwch lawen a chedwch eich ffydd a'ch cred, a gwnewch y pethau bychain.'

Aeth fy nhad, Ddirprwy Lywydd, ymlaen yn bellach i ddweud:

'Sylwch ar y geiriau "byddwch lawen", sydd yn golygu dathlu, mwynhau a, phwy a ŵyr, cael diwrnod o wyliau efallai? Pwy ydym ni i anwybyddu dymuniadau'r gŵr mawr?'

Wel, gyfeillion, 22 o flynyddoedd yn ddiweddarach, nid yn unig y mae dymuniadau'r gŵr mawr, Dewi Sant, wedi cael eu hanwybyddu, ond hefyd, dro ar ôl tro—

During that time, my father has lost the ability to speak entirely, but his words, and through them his voice, remain. He ended his speech by quoting the last words of our patron saint,

'Brothers and sisters, rejoice and keep your faith and your belief, and do the little things.'

My father, Deputy Presiding Officer, went further by saying this:

'Note the words "byddwch lawen", which mean celebrate, be joyful and, who knows, maybe even take the day off? Who are we to ignore the great man’s wishes?'

Well, friends, 22 years on, not only have the wishes of the great man, St David, been ignored, but also, time and time again—

16:10

—llais unfrydol y Cynulliad a’r Senedd. Mawr obeithiaf, gyfeillion, na fyddwn yn ôl mewn 22 o flynyddoedd yn cael yr un ddadl. Diolch yn fawr.

—the unanimous voice of the Assembly and the Senedd. I sincerely hope, friends, that we will not be back here in another 22 years having the same debate. Thank you very much.

I'r record, dwi'n Gymro balch.

To start, I am a proud Welshman.

As a proud Welshman, I do echo the words of Rhys ab Owen and his father in what he just said there. This is a really welcome debate today, and it is great to see that the motion is laid by all parties of the Senedd. I do hope that the UK Government are not only listening, but that they are listening with an intention to make sure that we can make this decision here in our Parliament.

Tom Giffard, you're right: we don't have enough bank holidays, as Rhys ab Owen echoed. What better day to have an extra bank holiday than on St David's Day? It's a great opportunity to celebrate Wales, but also, for many, just to get some time back.

But it's worth remembering, Dirprwy Lywydd, that not everyone gets a bank holiday off, and we should be looking further at improving ways to improve their work-life balance as well. Members will know that I'm a keen advocate of a four-day week, because I recognise that giving people time back offers a benefit in productivity. We recognise that we work the longest hours in Europe, yet we have a lower productivity rate than most.

For those wondering in these conversations today whom to thank in the past for those bank holidays that we have here in the United Kingdom, it's the trade unions. My message today to Members across the Chamber and to the people of Wales is to join a union; join the fight in solidarity with our comrades for a better work-life balance.

Deputy Presiding Officer, I won't test your patience, as others have in this debate, but can I please finish on this comment by endorsing our bold leader—our bold First Minister—and his message just yesterday, where he called for random acts of Welshness? By that, he meant good deeds. Spread the act of Welshness and spread the act of kindness, whether that's eating a leek, planting a Denbigh plum tree, drinking some Wrexham Lager or whatever it is you might do. But, please, spread that Welshness and spread that kindness, friends, on St David's Day and every single day across the year. Diolch yn fawr.

Fel Cymro balch, rwy'n ategu geiriau Rhys ab Owen a'i dad yn yr hyn y mae newydd ei ddweud. Mae hon yn ddadl sydd i'w chroesawu'n fawr heddiw, ac mae'n wych gweld bod y cynnig wedi ei gyflwyno gan holl bleidiau'r Senedd. Rwy'n gobeithio bod Llywodraeth y DU yn gwrando, ac yn gwrando gyda bwriad i sicrhau y gallwn wneud y penderfyniad hwn yma yn ein Senedd ni.

Tom Giffard, rydych yn iawn: nid oes gennym ddigon o wyliau banc, fel yr ategodd Rhys ab Owen. Pa ddiwrnod gwell i gael gŵyl banc ychwanegol nag ar Ddydd Gŵyl Dewi? Mae'n gyfle gwych i ddathlu Cymru, ond hefyd, i lawer, dim ond i gael peth amser yn ôl.

Ond mae'n werth cofio, Ddirprwy Lywydd, nad yw pawb yn cael gwyliau ar ŵyl banc, a dylem fod yn edrych ar wella ffyrdd o wella eu cydbwysedd rhwng bywyd a gwaith hwythau hefyd. Bydd yr Aelodau'n gwybod fy mod yn cefnogi wythnos pedwar diwrnod, oherwydd rwy'n cydnabod bod rhoi amser yn ôl i bobl yn cynnig budd mewn cynhyrchiant. Rydym yn cydnabod ein bod yn gweithio'r oriau hwyaf yn Ewrop, ac eto mae ein cynhyrchiant yn is na'r rhan fwyaf.

I'r rhai sy'n meddwl yn y sgyrsiau hyn heddiw pwy y dylent ddiolch iddynt yn y gorffennol am greu'r gwyliau banc sydd gennym yma yn y Deyrnas Unedig, yr undebau llafur ydynt. Fy neges heddiw i Aelodau ar draws y Siambr ac i bobl Cymru yw ymunwch ag undeb; ymunwch â'r frwydr mewn undod â'n cydweithwyr am well cydbwysedd rhwng bywyd a gwaith.

Ddirprwy Lywydd, nid wyf am brofi eich amynedd, fel y mae eraill wedi'i wneud yn y ddadl hon, ond a gaf fi orffen drwy gymeradwyo ein harweinydd beiddgar—ein Prif Weinidog beiddgar—a'i neges ddoe ddiwethaf, pan alwodd am wneud y pethau bychain Cymreig? Wrth hynny, yr hyn a olygai oedd gweithredoedd da. Lledaenwch y pethau bychain Cymreig a lledaenwch garedigrwydd, boed hynny drwy fwyta cennin, plannu coeden eirin Dinbych, yfed Wrexham Lager neu beth bynnag y gallech chi ei wneud. Ond os gwelwch yn dda, lledaenwch y Cymreictod hwnnw a lledaenwch y caredigrwydd hwnnw, ffrindiau, ar Ddydd Gŵyl Dewi a phob dydd drwy gydol y flwyddyn. Diolch yn fawr.

My thanks to Darren Millar for tabling this afternoon's motion. Members of the Siambr who follow me on social media will know that this is a cause that I am incredibly passionate about. Like Rhys ab Owen, I sincerely hope we're not still here in 22 years' time debating this very topic. However, I don't wish to use my brief remarks this afternoon to dwell on the politics. I'd rather talk about the many things that make Wales and the Welsh great and worthy of a national bank holiday, to celebrate and recognise the enormous contribution that our people, culture, and history have made to not only the United Kingdom but to the world.

Firstly, our culture and our sense of hiraeth, our nation's belonging and our longing for our nation, the notion that no matter how far from Wales you are your ears will prick up when you hear a word or two of Welsh or a Welsh accent. You'll inevitably have mutual friends or acquaintances. I saw this first-hand when, as a teenager, I visited the Gambia in Africa. One morning, I heard 'bore da' from one of the local Gambian tour guides, Mustapha Bojang, who would end up showcasing his beautiful country to us, and he had friends in Saundersfoot. And from our eisteddfodau and cymanfa ganus or even the Urdd's jamborees, our history of storytelling, singing and of coming together to revel in our culture is a cornerstone of what makes Wales great. 

Speaking of 'great' brings me on to my second point, which is our sport, a source of social cohesion and national ambition. Wales is the homeland of an undisputed boxing champion, a Tour de France winner, Grand Slam victors, Grand Slam darts winners, and champion Olympic gold medallists. Our sport is a tool for tackling poor mental health and a leverage for inward investment. Without doubt, sport has transformed lives and enhanced communities across Wales. And whilst we may be a small nation, we always seem to find ourselves punching well above our weight and defying the odds—not bad for a nation with just over 3 million people. But this brings me back to that sense of cohesion, belonging and community. Our sporting heroes are amongst us here in Wales, not faraway idols. I believe we're closer to our sports superstars than many other countries, and so we share in their victories and their defeats more so than some other nations.

This brings me on to my third point, our community. Speaking today and having witnessed our response to the war and conflict in Ukraine, it is unquestionable that Wales in 2022 is an open, tolerant and compassionate nation, whose humanity and empathy exist beyond our own borders and communities. And that is exactly what makes Wales so incredibly special. Our spirit of community is entrenched in every institution, every tradition, and every practice. It marks the very foundations of this very Senedd, and it is a characteristic that each and every one of us in this Siambr share.

This brings me on to my fourth point, our long and rich history of Welsh men and women serving in our armed forces. We are all aware of our deep historical tradition and commitment in the Welsh armed forces, a tradition that has seen the Royal Welsh battlegroup deployed to Estonia to support our European and NATO allies in efforts to support Ukraine and fight back against aggression. As well as those serving, Wales is a proud home to a number of veterans, and just yesterday it was announced by the UK Government that Colonel James Phillips was appointed Wales's first ever veterans commissioner, someone who our veterans can rely on to enhance support and scrutinise Government policy.

Diolch i Darren Millar am gyflwyno'r cynnig y prynhawn yma. Bydd Aelodau'r Siambr sy'n fy nilyn ar y cyfryngau cymdeithasol yn gwybod bod hwn yn achos rwy'n hynod angerddol yn ei gylch. Fel Rhys ab Owen, rwy'n mawr obeithio na fyddwn yn dal i fod yma ymhen 22 mlynedd yn trafod y pwnc hwn. Fodd bynnag, nid wyf am ddefnyddio fy sylwadau byr y prynhawn yma yn trafod y wleidyddiaeth. Byddai'n well gennyf sôn am y pethau niferus sy'n gwneud Cymru a'r Cymry'n wych ac yn deilwng o ŵyl banc genedlaethol, i ddathlu a chydnabod y cyfraniad enfawr y mae ein pobl, ein diwylliant a'n hanes wedi'i wneud nid yn unig i'r Deyrnas Unedig ond i'r byd.

Yn gyntaf, ein diwylliant a'n hymdeimlad o hiraeth, o berthyn i'n cenedl a'n hiraeth am ein gwlad, y syniad, ni waeth pa mor bell o Gymru y boch, y bydd eich clustiau'n codi pan glywch air neu ddau o Gymraeg neu acen Gymreig. Mae'n anochel y bydd gennych ffrindiau neu gydnabod yn gyffredin. Gwelais hyn yn uniongyrchol pan ymwelais â Gambia yn Affrica yn fy arddegau. Un bore, clywais 'bore da' gan un o'r tywyswyr teithiau Gambiaidd lleol, Mustapha Bojang, a fyddai'n mynd ati i arddangos ei wlad brydferth i ni, ac roedd ganddo ffrindiau yn Saundersfoot. Ac o'n heisteddfodau a'n cymanfaoedd canu neu hyd yn oed jamborïau'r Urdd, mae ein hanes o adrodd straeon, canu a dod at ein gilydd i fwynhau ein diwylliant yn gonglfaen i'r hyn sy'n gwneud Cymru'n wych. 

Mae siarad am 'wychder' yn dod â mi at fy ail bwynt, sef ein chwaraeon, sy'n ffynhonnell cydlyniant cymdeithasol ac uchelgais cenedlaethol. Mae Cymru'n gartref i bencampwr bocsio, enillydd Tour de France, buddugwyr y Gamp Lawn, enillwyr Camp Lawn y dartiau, a phencampwyr medalau aur Olympaidd. Mae ein chwaraeon yn arf i fynd i'r afael ag iechyd meddwl gwael ac yn denu mewnfuddsoddiad. Heb os, mae chwaraeon wedi trawsnewid bywydau a gwella cymunedau ledled Cymru. Ac er mai cenedl fach ydym ni, mae'n ymddangos ein bod bob amser yn gwneud yn well na'r disgwyl—nad yw'n ffôl i genedl gydag ychydig dros 3 miliwn o bobl. Ond daw hyn â mi'n ôl at yr ymdeimlad hwnnw o gydlyniant, o berthyn ac o gymuned. Mae ein harwyr chwaraeon yn ein plith yma yng Nghymru, ac nid yn eilunod pell. Credaf ein bod yn agosach at ein sêr chwaraeon na llawer o wledydd eraill, ac felly rydym yn rhannu eu buddugoliaethau a'u maeddiadau i raddau mwy na rhai gwledydd eraill.

Daw hyn â mi at fy nhrydydd pwynt, ein cymuned. Wrth siarad heddiw ac ar ôl gweld ein hymateb i'r rhyfel a'r gwrthdaro yn Wcráin, mae'n ddiamau bod Cymru yn 2022 yn genedl agored, oddefgar a thosturiol, y mae ei dyngarwch a'i hempathi yn bodoli y tu hwnt i'n ffiniau a'n cymunedau ein hunain. A dyna'n union sy'n gwneud Cymru mor anhygoel o arbennig. Mae ein hysbryd cymunedol wedi'i wreiddio ym mhob sefydliad, pob traddodiad, a phob arfer. Mae'n rhan o sylfeini'r union Senedd hon, ac mae'n nodwedd y mae pob un ohonom yn y Siambr hon yn ei rhannu.

Daw hyn â mi at fy mhedwerydd pwynt, ein hanes hir a chyfoethog o Gymry sy'n gwasanaethu yn ein lluoedd arfog. Rydym i gyd yn ymwybodol o'n hymrwymiad a'n traddodiad hanesyddol dwfn yn lluoedd arfog Cymru, traddodiad sydd wedi gweld uned frwydro Frenhinol Cymru yn cael ei hanfon i Estonia i gefnogi ein cynghreiriaid Ewropeaidd a NATO mewn ymdrechion i gefnogi Wcráin ac ymladd yn ôl yn erbyn ymddygiad ymosodol. Yn ogystal â'r rhai sy'n gwasanaethu, mae Cymru'n gartref balch i nifer o gyn-filwyr, a ddoe ddiwethaf cyhoeddwyd gan Lywodraeth y DU fod Cyrnol James Phillips wedi'i benodi'n gomisiynydd cyn-filwyr cyntaf erioed Cymru, rhywun y gall ein cyn-filwyr ddibynnu arno i wella cefnogaeth a chraffu ar bolisi'r Llywodraeth.

Ac yn olaf, fy mhumed pwynt, ein hiaith. Mae pawb yn siarad ein hiaith gyda balchder, a dyna yn union y pwynt: mae'r iaith Gymraeg i bawb ac mae'n chwarae rhan hollbwysig yn ein treftadaeth, ein hanes, a'n diwylliant. Ddoe, sefais yma a siarad am sut mae hunaniaeth cenedl nid yn unig yn seiliedig ar ddiwylliant a thraddodiad, ond cymuned hefyd.

And finally, my fifth point, our language. Everyone speaks the language with pride, and that's the exact point: the Welsh language belongs to everyone and it plays a crucial role in our heritage, our history and our culture. Yesterday, I stood here and talked about how a nation's identity is not only based on culture and tradition, but also on community.

As I finish, I reflect on the words of Laugharne's most famous son, Dylan Thomas, who said of Wales, 'The land of my fathers? My fathers can have it!' Dare I say it, Dirprwy Lywydd, the Welsh poet is as wrong now as he was then. Indeed, Wales is the best place on earth, and I believe it is only right that we have a national holiday to reflect and recognise that. Diolch.

Wrth i mi ddirwyn i ben, rwy'n myfyrio ar eiriau mab enwocaf Talacharn, Dylan Thomas, a ddywedodd am Gymru, 'Gwlad fy nhadau? Gall fy nhadau ei chael!' Mentraf ddweud, Ddirprwy Lywydd, fod y bardd Cymreig mor anghywir yn awr ag yr oedd bryd hynny. Yn wir, Cymru yw'r lle gorau ar y ddaear, a chredaf ei bod yn iawn inni gael gwyliau cenedlaethol i adlewyrchu a chydnabod hynny. Diolch.

16:15

A gaf i ddweud diolch yn fawr iawn hefyd i'r Torïaid am gyflwyno hyn, a hefyd diolch i Tom am ddechrau'r ddadl yma? Gwych eich clywed chi'n siarad Cymraeg. Diolch yn fawr iawn am hynny.

May I thank the Conservatives for bringing this issue forward, and thank Tom for opening this debate? It was wonderful to hear you make a contribution in Welsh. Thank you for that.

We can have a little competition, I think, between ourselves in the Welsh liberals and Welsh Labour, because bank holidays were actually first introduced in 1871 by Sir John Lubbock, who was a Liberal MP who drafted the Bank Holidays Bill. However, I would pay tribute to the trade unions, who have absolutely embedded in our culture that sense that we need a work-life balance. COVID, as we've all learned, haven't we, has actually made us rethink our lives in terms of what's important to us, and maybe what's not so important to us now, which is about not working our socks off, but having that time with our family and our friends and our communities is actually what's important. As we've heard—and again, Jack has mentioned this—it's really important we remember all of those people who work through bank holidays and through weekends as well. We need to pay tribute to them—our care workers, our shop workers, our factory workers, those working in health. We need to make sure that they are properly supported and compensated as well.

We all remember, those of us who were at school, those eisteddfods, those Dydd Gŵyl Dewis where we would dress up. For me, my hat, when I was about six years old, was actually bigger than me. We all remember those eisteddfods that we would have throughout the day as children, and we would be celebrating Dydd Gŵyl Dewi. That's what we need to think about in terms of us moving forward. We've heard that Wales is the most amazing country. We've got the Welsh language, we've got plygains. Don't forget, in mid and west Wales, we have those celebrations of plygain, which is about singing. We've got sheep. We've got sheep that beat any other country in the world. We've got our culture. We've got sport, we've got so much more. We need to make sure that the world and this country knows that we are proud to be Welsh, and that's why we need a Welsh bank holiday that is about St David's Day. Diolch yn fawr iawn.

Gallwn gael cystadleuaeth fach, rwy'n credu, rhyngom ni, Ddemocratiaid Rhyddfrydol Cymru, a Llafur Cymru, oherwydd cyflwynwyd gwyliau banc am y tro cyntaf ym 1871 gan Syr John Lubbock, a oedd yn AS Rhyddfrydol a ddrafftiodd y Bil Gwyliau Banc. Fodd bynnag, hoffwn dalu teyrnged i'r undebau llafur, sydd wedi gwreiddio'r ymdeimlad yn ein diwylliant fod arnom angen cydbwysedd rhwng bywyd a gwaith. Mae COVID, fel rydym i gyd wedi'i ddysgu, onid ydym, wedi gwneud inni ailfeddwl am ein bywydau o ran yr hyn sy'n bwysig i ni, a'r hyn nad yw mor bwysig i ni yn awr efallai, ac nid yw'n ymwneud â gweithio'n ddiddiwedd, ond yn hytrach, treulio amser gyda'n teuluoedd a'n ffrindiau a'n cymunedau sy'n bwysig mewn gwirionedd. Fel y clywsom—ac eto, mae Jack wedi sôn am hyn—mae'n bwysig iawn ein bod yn cofio'r holl bobl sy'n gweithio ar wyliau banc ac ar benwythnosau hefyd. Mae angen inni dalu teyrnged iddynt—ein gweithwyr gofal, ein gweithwyr siopau, ein gweithwyr ffatri, y rhai sy'n gweithio ym maes iechyd. Mae angen inni sicrhau eu bod hwy'n cael eu cefnogi a'u talu'n briodol hefyd.

Mae pawb ohonom yn cofio, y rhai ohonom a oedd yn yr ysgol, yr eisteddfodau, y Dyddiau Gŵyl Dewi pan fyddem yn gwisgo i fyny. I mi, roedd fy het, pan oeddwn tua chwech oed, yn fwy na mi mewn gwirionedd. Rydym i gyd yn cofio'r eisteddfodau y byddem yn eu cael drwy gydol y dydd yn blant, a byddem yn dathlu Dydd Gŵyl Dewi. Dyna sydd angen inni feddwl amdano wrth symud ymlaen. Clywsom fod Cymru'n wlad wirioneddol wych. Mae gennym y Gymraeg, mae gennym ganu plygain. Cofiwch, yng nghanolbarth a gorllewin Cymru, fod gennym ddathliadau plygain, sy'n ymwneud â chanu. Mae gennym ddefaid. Mae gennym ddefaid gwell nag unrhyw wlad arall yn y byd. Mae gennym ein diwylliant. Mae gennym chwaraeon, mae gennym gymaint mwy. Mae angen inni sicrhau bod y byd a'r wlad hon yn gwybod ein bod yn falch o fod yn Gymry, a dyna pam ein bod angen gŵyl banc Gymreig ar gyfer Dydd Gŵyl Dewi. Diolch yn fawr iawn.

16:20

St David is our country's patron saint, whose good deeds and actions continue to inspire many across our whole society. St David’s Day also marks a day of national festivity across Wales and in Welsh communities around the world. Creating a bank holiday to mark this occasion would allow our communities time to reflect and celebrate our history and culture and the important role both have played in the wider formation and culture of our United Kingdom.

Given that this is something that is already done in both Scotland and Northern Ireland, it is only fitting that Wales should be given the same opportunity. Whilst we are undeniably a family of nations, it is also right that each member is given this opportunity to cherish and celebrate its own history. In fact, many organisations, such as the Snowdonia National Park Authority, already do give their staff a day off to mark St David’s Day. For the first time this year, St David's Commercial, a property business in the constituency of my colleague Darren Millar, has given their staff the day off. So, that shows that businesses are now starting to acknowledge this.

Communities from all four corners of our society hold grand events and activities to mark the day. In Cardiff, there was a parade through the city followed by the singing of the Welsh national anthem. In Denbigh, local shops redecorated to mark the event. Flintshire has been holding a fortnight of activities in celebration of St David’s Day. I know that the deputy mayor of Llandudno attended a parade in Colwyn Bay, again in the constituency of my colleague Darren Millar. So, it is only right that a bank holiday is created to support these ongoing efforts and also to encourage more communities to mark this important national date.

There is also a compelling economic case for this bank holiday. As I'm sure many Members are aware, small and medium businesses, especially those operating in our valuable tourism, hospitality and retail sectors, face considerable challenges during the early months of the year. A bank holiday on 1 March would provide a warmly welcomed economic boost during a challenging financial quarter. According to a service that tracks card payments, two bank holidays in 2019 gave a boost of £118 million to British small and medium businesses.

Additionally, the Centre for Economics and Business Research claims that retail sales are traditionally boosted by around 15 per cent on a bank holiday, while hospitality sees a greater increase of 20 per cent compared to a weekend. As such, providing a bank holiday earlier on in the year would provide a much-needed economic boost to businesses, these businesses that form the backbone of our Welsh economy. And, as our colleague Jane Dodds has said, it will specifically support industries that have been so badly hit by the pandemic. Therefore, it is my great pleasure to add my support to this motion, which requests that the UK Government mark St David's Day as a bank holiday. Diolch.

Dewi Sant yw nawddsant ein gwlad, ac mae ei weithredoedd da yn parhau i ysbrydoli llawer ar draws ein cymdeithas gyfan. Mae Dydd Gŵyl Dewi hefyd yn nodi diwrnod gŵyl genedlaethol ledled Cymru a chymunedau Cymreig ledled y byd. Byddai creu gŵyl banc i nodi'r achlysur hwn yn rhoi amser i'n cymunedau fyfyrio a dathlu ein hanes a'n diwylliant a'r rôl bwysig y mae'r ddau wedi'i chwarae yn ffurfiant a diwylliant ehangach ein Teyrnas Unedig.

Gan fod hyn yn rhywbeth sydd eisoes yn cael ei wneud yn yr Alban a Gogledd Iwerddon, mae'n briodol iawn y dylid rhoi'r un cyfle i Gymru. Er ein bod yn sicr yn deulu o genhedloedd, mae'n iawn hefyd fod pob aelod yn cael y cyfle hwn i fwynhau a dathlu ei hanes ei hun. Yn wir, mae llawer o sefydliadau, megis Awdurdod Parc Cenedlaethol Eryri, eisoes yn rhoi diwrnod o wyliau i'w staff i nodi Dydd Gŵyl Dewi. Am y tro cyntaf eleni, mae St David's Commercial, busnes eiddo yn etholaeth fy nghyd-Aelod, Darren Millar, wedi rhoi diwrnod o wyliau i'w staff. Felly, mae hynny'n dangos bod busnesau bellach yn dechrau cydnabod hyn.

Mae cymunedau o bob cwr o'n cymdeithas yn cynnal digwyddiadau a gweithgareddau mawreddog i nodi'r diwrnod. Yng Nghaerdydd, cafwyd gorymdaith drwy'r ddinas cyn canu anthem genedlaethol Cymru. Yn Ninbych, ailaddurnwyd siopau lleol i nodi'r digwyddiad. Mae sir y Fflint wedi bod yn cynnal pythefnos o weithgareddau i ddathlu Dydd Gŵyl Dewi. Gwn fod dirprwy faer Llandudno wedi mynychu gorymdaith ym Mae Colwyn, unwaith eto yn etholaeth fy nghyd-Aelod, Darren Millar. Felly, nid yw ond yn iawn creu gŵyl banc i gefnogi'r ymdrechion parhaus hyn a hefyd i annog mwy o gymunedau i nodi'r dyddiad cenedlaethol pwysig hwn.

Mae achos economaidd cadarn hefyd dros y gwyliau banc hwn. Fel y gŵyr llawer o'r Aelodau, rwy'n siŵr, mae busnesau bach a chanolig, yn enwedig y rhai sy'n gweithredu yn ein sectorau twristiaeth, lletygarwch a manwerthu gwerthfawr, yn wynebu heriau sylweddol yn ystod misoedd cynnar y flwyddyn. Byddai gŵyl banc ar 1 Mawrth yn rhoi hwb economaidd i'w groesawu'n fawr yn ystod chwarter ariannol heriol. Yn ôl gwasanaeth sy'n olrhain taliadau cardiau, rhoddodd dau wyliau banc yn 2019 hwb o £118 miliwn i fusnesau bach a chanolig Prydain.

Yn ogystal, mae'r Ganolfan Economeg ac Ymchwil Busnes yn honni bod gwerthiant siopau yn draddodiadol yn cael hwb o tua 15 y cant ar ŵyl banc, tra bod lletygarwch yn gweld cynnydd o 20 y cant o'i gymharu â phenwythnos. Fel y cyfryw, byddai darparu gŵyl banc yn gynharach yn y flwyddyn yn rhoi hwb economaidd mawr ei angen i fusnesau sy'n asgwrn cefn i economi Cymru. Ac fel y dywedodd ein cyd-Aelod, Jane Dodds, bydd yn cefnogi diwydiannau sydd wedi dioddef cymaint yn sgil y pandemig yn arbennig. Felly, mae'n bleser mawr gennyf ychwanegu fy nghefnogaeth i'r cynnig hwn, sy'n gofyn i Lywodraeth y DU nodi Dydd Gŵyl Dewi fel gŵyl banc. Diolch.

16:25

I fully support the proposal that St David's Day should be a bank holiday here in Wales, and I'd like to thank my colleague Tom Giffard for leading the debate here in the Senedd today. A bank holiday on our national day will bring our nation together to celebrate our history, our achievements, our distinct culture and our diversity.

As someone born and bred as well as living in Newport, you may not find this surprising, however I'm sure that my late father would have been supporting this motion today, just as Jack Sargeant's would have as well. My father was not born in Wales, but he chose to make Wales his home, and perhaps was the biggest advocate of Wales that I've ever met. Aside from that, he felt it has immense potential in all aspects of life, from the economy to education and transport as well. He wanted to create a better Wales for everyone and was committed to bringing our diverse communities together. A bank holiday on St David's Day would give people all across Wales, whether they were born here or not, the chance to unite in appreciation and celebration of the place that we all call home. As Jane Dodds said, it would give us a chance to pay tribute to our heroes and, as International Women's Day is coming up, our sheroes from Wales. As Janet Finch-Saunders stated, it would be a time to reflect on and celebrate our history. 

I know that one of the arguments put forward against this proposal is the cost to the economy. However, let's be clear: this motion is not about creating a new bank holiday, it's about moving one existing bank holiday, either May Day or the spring bank holiday, from May to March, so we can celebrate our patron saint's day. As Rhys ab Owen said earlier, other devolved nations in the UK already are doing this. The Northern Ireland Assembly made St Patrick's Day a bank holiday back in 2000, with the Scottish Parliament doing the same for St Andrew's Day in 2006. Why should the people of Wales be denied the same privilege? There is widespread support amongst the public for such a move. A BBC Wales poll in 2006 actually stated that 87 per cent support for the idea was there, and over 10,000 people had signed a recent petition in favour of the proposal.

It's also pleasing that this motion has received support from all parties represented in the Senedd today. It would also send a strong signal to Welsh expatriates and those who are proud of their Welsh heritage who live in other parts of the UK, or who live abroad, that they can celebrate with us on this very special day every year. There are Welsh societies in places as widespread as London, as Sam Kurtz mentioned in his contribution, Africa, New York, and, as Tom Giffard said, in Osaka as well. It was great to see the son of the Republican Senator for Utah and former candidate for President of the United States, Mitt Romney, wearing the Wales rugby shirt before the match against England. This clearly demonstrates his pride in his Welsh heritage on his mother's side, Ann Romney being the granddaughter of a miner from the Valleys.

Therefore, Deputy Presiding Officer, the power to make St David's Day a bank holiday does not reside here, but with the UK Government at Westminster. This motion, if passed, would enable us to work constructively with Westminster to secure a St David's Day bank holiday for Wales. I urge the Senedd to speak with one voice to bring this change about. Thank you very much.

Rwy'n llwyr gefnogi'r cynnig y dylai Dydd Gŵyl Dewi fod yn ŵyl banc yma yng Nghymru, a hoffwn ddiolch i fy nghyd-Aelod, Tom Giffard, am arwain y ddadl yma yn y Senedd heddiw. Bydd gŵyl banc ar ein diwrnod cenedlaethol yn dod â'n cenedl ynghyd i ddathlu ein hanes, ein cyflawniadau, ein diwylliant unigryw a'n hamrywiaeth.

Fel rhywun a anwyd ac a fagwyd ac sy'n byw yng Nghasnewydd, efallai na fydd hyn yn syndod i chi, ond rwy'n siŵr y byddai fy niweddar dad wedi cefnogi'r cynnig hwn heddiw, yn union fel y byddai tad Jack Sargeant wedi'i wneud hefyd. Ni chafodd fy nhad ei eni yng Nghymru, ond dewisodd wneud Cymru'n gartref iddo, ac efallai mai ef oedd y dadleuwr mwyaf brwd dros Gymru imi erioed gwrdd ag ef. Ar wahân i hynny, teimlai fod ganddi botensial aruthrol ym mhob agwedd ar fywyd, o'r economi i addysg a thrafnidiaeth hefyd. Roedd eisiau creu Cymru well i bawb ac roedd yn ymrwymedig i ddod â'n cymunedau amrywiol at ei gilydd. Byddai gŵyl banc ar Ddydd Gŵyl Dewi yn rhoi cyfle i bobl ledled Cymru, boed wedi eu geni yma neu beidio, uno i werthfawrogi a dathlu'r lle yr ydym i gyd yn ei alw'n gartref. Fel y dywedodd Jane Dodds, byddai'n rhoi cyfle inni dalu teyrnged i'n harwyr ac wrth i Ddiwrnod Rhyngwladol y Menywod agosáu, ein harwyr benywaidd o Gymru. Fel y dywedodd Janet Finch-Saunders, byddai'n amser i fyfyrio ar ein hanes a'i ddathlu. 

Gwn mai un o'r dadleuon a gyflwynwyd yn erbyn y cynnig hwn yw'r gost i'r economi. Fodd bynnag, gadewch inni fod yn glir: nid yw'r cynnig hwn yn ymwneud â chreu gŵyl banc newydd, mae'n ymwneud â symud un gŵyl banc sy'n bodoli eisoes, naill ai Calan Mai neu ŵyl banc y gwanwyn, o fis Mai i fis Mawrth, fel y gallwn ddathlu diwrnod ein nawddsant. Fel y dywedodd Rhys ab Owen yn gynharach, mae gwledydd datganoledig eraill yn y DU eisoes yn gwneud hyn. Gwnaeth Cynulliad Gogledd Iwerddon Ddydd Sant Padrig yn ŵyl banc yn ôl yn 2000, a gwnaeth Senedd yr Alban yr un peth ar gyfer Dydd Sant Andrew yn 2006. Pam y dylid amddifadu pobl Cymru o'r un fraint? Ceir cefnogaeth eang ymhlith y cyhoedd i gam o'r fath. Nododd arolwg barn gan BBC Wales yn 2006 fod 87 y cant yn cefnogi'r syniad, ac mae dros 10,000 o bobl wedi arwyddo deiseb ddiweddar o blaid yr argymhelliad.

Mae hefyd yn braf fod y cynnig hwn wedi cael cefnogaeth gan bob plaid a gynrychiolir yn y Senedd heddiw. Byddai hefyd yn anfon neges gref i'r Cymry ar wasgar a'r rhai sy'n falch o'u treftadaeth Gymreig sy'n byw mewn rhannau eraill o'r DU, neu sy'n byw dramor, y gallant ddathlu gyda ni ar y diwrnod arbennig hwn bob blwyddyn. Ceir cymdeithasau Cymreig mewn mannau mor bell oddi wrth ei gilydd â Llundain ac Affrica, fel y soniodd Sam Kurtz yn ei gyfraniad, yn Efrog Newydd, ac fel y dywedodd Tom Giffard, yn Osaka hefyd. Roedd yn wych gweld mab y Seneddwr Gweriniaethol dros Utah a chyn-ymgeisydd am Arlywyddiaeth yr Unol Daleithiau, Mitt Romney, yn gwisgo crys rygbi Cymru cyn y gêm yn erbyn Lloegr. Mae hyn yn dangos ei falchder yn ei dreftadaeth Gymreig ar ochr ei fam, Ann Romney, a oedd yn wyres i löwr o'r Cymoedd.

Felly, Ddirprwy Lywydd, nid oes gennym bŵer yma i wneud Dydd Gŵyl Dewi yn ŵyl banc; mae'r pŵer gyda Llywodraeth y DU yn San Steffan. Byddai'r cynnig hwn, os caiff ei basio, yn ein galluogi i weithio'n adeiladol gyda San Steffan i sicrhau gŵyl banc Dydd Gŵyl Dewi i Gymru. Rwy'n annog y Senedd i siarad ag un llais i sicrhau'r newid hwn. Diolch yn fawr iawn.

Galwaf ar y Cwnsler Cyffredinol a Gweinidog y Cyfansoddiad, Mick Antoniw.

I call on the Counsel General and Minister for the Constitution, Mick Antoniw.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Mae'r hyn sydd wedi digwydd yn Wcráin dros yr wythnos diwethaf yn peri gofid mawr. Mae wedi pwysleisio pa mor bwysig yw gallu dathlu eich bod chi'n genedl, a pha gyfle gwell inni ddathlu yma yng Nghymru nag ar Ddydd Gŵyl Dewi? Dyma sut rydyn ni'n dathlu ein bod ni'n wlad sy'n cefnogi gwledydd eraill hefyd. Rydyn ni'n dangos ein bod ni'n sefyll fel un gyda phobl o wledydd eraill ar draws y byd. Ddoe, roedd gweld daffodil Cymru ochr yn ochr â blodyn yr haul Wcráin yn dangos ein bod ni'n mynnu ein lle fel cenedl ymhlith cenhedloedd eraill y byd. Ac mae Llywodraeth Cymru yn falch o wneud hyn. Bob blwyddyn, rydyn ni'n hybu Cymru a'i diwylliant arbennig gyda gwahanol weithgareddau adeg Dydd Gŵyl Dewi. Bob blwyddyn hefyd, mae'r mater o gael diwrnod o wyliau cyhoeddus ar Ddydd Gŵyl Dewi yn codi. Dylai Aelodau fod yn gwbl sicr o farn Llywodraeth Cymru am y mater hwn. Mae'n rhywbeth rydyn ni wedi bod yn dadlau dros ei wneud ers dechrau datganoli, fwy neu lai.

Thank you, Deputy Presiding Officer. What's happened in Ukraine over the last week has caused huge concern. It's emphasised how important it is to be able to celebrate your nationhood, and what better opportunity for us to celebrate here than on St David's Day? This is how we celebrate that we are a nation that supports other nations too. We demonstrate that we stand shoulder to shoulder with those of other nations across the world. Yesterday, seeing the Welsh daffodil alongside the Ukrainian sunflower showed that we insist on our place as a nation among other nations of the world. And the Welsh Government is proud to do this. Every year, we promote Wales and its special culture with various activities around St David's Day. Every year, the issue of creating a public holiday on St David's Day arises. Members can be assured of the view of the Welsh Government on this issue. It is something that we have been arguing for since the beginning of devolution, more or less.

There is widespread public support, as indeed there is across the parties in this Chamber, for making St David's Day a holiday here in Wales. However, the creation of bank holidays in England and Wales is not a devolved matter. In order to create St David's Day as a bank holiday, 1 March would need to be added to the list of existing bank holidays included in the Banking and Financial Dealings Act 1971. This is currently within the gift of the UK Government.

Many Members will be aware that we have, on more than one occasion, asked the UK Government either to create St David's Day as a public holiday or to transfer the power to enable us to do it ourselves. Unfortunately, our requests have been refused—

Ceir cefnogaeth eang ymhlith y cyhoedd, fel sydd ar draws y pleidiau yn y Siambr hon, i wneud Dydd Gŵyl Dewi yn ŵyl yma yng Nghymru. Fodd bynnag, nid yw creu gwyliau banc yng Nghymru a Lloegr yn fater sydd wedi'i ddatganoli. Er mwyn gwneud Dydd Gŵyl Dewi yn ŵyl banc, byddai angen ychwanegu 1 Mawrth at y rhestr o wyliau banc presennol a gynhwysir yn Neddf Bancio a Thrafodion Ariannol 1971. Mae'r pŵer hwn yn nwylo Llywodraeth y DU ar hyn o bryd.

Bydd llawer o'r Aelodau'n ymwybodol ein bod, ar fwy nag un achlysur, wedi gofyn i Lywodraeth y DU naill ai greu Dydd Gŵyl Dewi yn ŵyl gyhoeddus neu drosglwyddo'r pŵer i'n galluogi ni i wneud hynny ein hunain. Yn anffodus, gwrthodwyd ein ceisiadau—

16:30

Thank you for giving way, and I associate myself with the remarks you made in your opening remarks as well, as I'm sure we all do. 

Would he be interested to know that on 1 March 2016, a Bill was presented on the floor of Parliament by Mark Williams, who was then the MP for Ceredigion? It was called the Devolution (Bank Holidays) (Wales) Bill. I was proud to be one of the co-supporters of that, along with Members of Plaid Cymru, Liberals and other Members of the House. We were unable on that occasion to actually secure any Conservative support, but it sounds like we're getting there. If we're unsuccessful in persuading the UK Government to actually bring forward their own proposal, would he then seek cross-party support, not just in this Chamber, but actually with the support of colleagues of Conservative Members, to devolve the powers to Wales?

Diolch am ildio, ac rwy’n cysylltu fy hun â’r sylwadau a wnaethoch yn eich sylwadau agoriadol hefyd, fel y mae pawb ohonom, rwy’n siŵr.

A fyddai ganddo ddiddordeb mewn gwybod bod Bil wedi’i gyflwyno ar lawr Senedd y DU ar 1 Mawrth 2016 gan Mark Williams, yr Aelod Seneddol dros Geredigion ar y pryd? Fe’i galwyd yn Fil Datganoli (Gwyliau Banc) (Cymru). Roeddwn yn falch o fod yn un o'i gyd-gefnogwyr, ynghyd ag Aelodau o Blaid Cymru, y Democratiaid Rhyddfrydol ac Aelodau eraill o’r Tŷ. Y tro hwnnw, ni allwyd sicrhau unrhyw gefnogaeth gan y Ceidwadwyr, ond ymddengys ein bod yn gwneud cynnydd. Pe na byddem yn llwyddo i berswadio Llywodraeth y DU i gyflwyno eu cynnig eu hunain, a fyddai wedyn yn ceisio cefnogaeth drawsbleidiol, nid yn unig yn y Siambr hon, ond gyda chefnogaeth cyd-Aelodau Ceidwadol, i ddatganoli’r pwerau i Gymru?

I certainly would support that proposal and, of course, we do recall that it was one of the things that we requested in the 2017 Wales Act that was declined. I will come to that perhaps in a moment, but I thank you for the point that you've made, and I'm sure it represents the cross-party feeling in this Chamber, and I believe, actually, across Wales.

Whilst Scotland and Northern Ireland, of course, both enjoy the privilege of being able to celebrate their national days with a public holiday, we're at a loss as to why that privilege is denied to us. There is no logical reason for our request not to be granted, but there are plenty of good reasons why it should. A public holiday would enable people, both residents and visitors, to celebrate and learn more about the rich cultural heritage of our nation, it would encourage tourism, potentially boosting the economy, particularly in those parts of Wales whose economy is largely dependent on visitors, and it would provide a much-needed opportunity for leisure and relaxation, just as we turn the corner of the seasons and move into spring. And it is worth remembering, of course, that the declaration of a bank holiday has no legal effect. It does not mean that shops and businesses have to shut on that day. However, there's also nothing to stop organisations from closing or having a half day on St David's Day, which would have a similar effect as creating a bank holiday on St David's Day. That would be a matter for organisations to determine themselves. Indeed, Gwynedd County Council has already given public servants across the county a day off on 1 March. 

For our part, as Welsh Government, we are happy to reiterate and confirm our wholehearted support for the creation of St David's Day as a bank holiday and we will continue to assert the case for the devolution of powers to the Senedd and to Welsh Ministers to make it so. And as soon as the Conservative UK Government devolve this responsibility to us, we can proceed with making St David's Day a bank holiday.

Byddwn yn sicr yn cefnogi’r cynnig hwnnw, ac wrth gwrs, rydym yn cofio ei fod yn un o’r pethau y gofynnwyd amdanynt yn Neddf Cymru 2017 a gafodd eu gwrthod. Dof at hynny mewn eiliad efallai, ond diolch am y pwynt a wnaethoch, ac rwy’n siŵr ei fod yn cynrychioli’r teimlad trawsbleidiol yn y Siambr hon, a ledled Cymru mewn gwirionedd.

Tra bo'r Alban a Gogledd Iwerddon, wrth gwrs, yn mwynhau’r fraint o allu dathlu eu dyddiau cenedlaethol gyda gwyliau cyhoeddus, ni allwn ddeall pam y cawn ni ein hamddifadu o'r fraint honno. Nid oes unrhyw reswm rhesymegol dros beidio â chaniatáu ein cais, ond mae digon o resymau da pam y dylid ei ganiatáu. Byddai gwyliau cyhoeddus yn galluogi pobl, yn breswylwyr ac yn ymwelwyr, i ddathlu a dysgu mwy am dreftadaeth ddiwylliannol gyfoethog ein gwlad, byddai’n annog twristiaeth, yn rhoi hwb posibl i’r economi, yn enwedig yn y rhannau hynny o Gymru y mae eu heconomi yn dibynnu i raddau helaeth ar ymwelwyr, a byddai’n rhoi cyfleoedd hamdden a chyfleoedd ymlacio mawr eu hangen, wrth inni droi cornel y tymhorau a symud i mewn i’r gwanwyn. Ac mae'n werth cofio, wrth gwrs, nad yw datgan gŵyl banc yn cael unrhyw effaith gyfreithiol. Nid yw'n golygu bod yn rhaid i siopau a busnesau gau ar y diwrnod hwnnw. Fodd bynnag, nid oes unrhyw beth ychwaith i atal sefydliadau rhag cau neu gael hanner diwrnod ar Ddydd Gŵyl Dewi, a fyddai’n cael effaith debyg i greu gŵyl banc ar Ddydd Gŵyl Dewi. Mater i sefydliadau benderfynu arno eu hunain fyddai hynny. Yn wir, mae Cyngor Sir Gwynedd eisoes wedi rhoi diwrnod o wyliau i weision cyhoeddus ar draws y sir ar 1 Mawrth.

O’n rhan ni, fel Llywodraeth Cymru, rydym yn fwy na pharod i ailddatgan a chadarnhau ein cefnogaeth lawn i wneud Dydd Gŵyl Dewi yn ŵyl banc, a byddwn yn parhau i ddadlau’r achos dros ddatganoli pwerau i’r Senedd ac i Weinidogion Cymru allu gwneud hynny. A chyn gynted ag y bydd Llywodraeth Geidwadol y DU yn datganoli’r cyfrifoldeb hwn i ni, gallwn fynd ati i wneud Dydd Gŵyl Dewi yn ŵyl banc.

Diolch, Deputy Llywydd, and many thanks to everybody who's contributed to this really important debate today. And can I thank my colleague Tom Giffard for opening up and for putting me to shame, because I'm afraid I'm not going to be able to speak Welsh as Tom did? And I congratulate you on your progress and I hope to emulate you some time in the future.

Countries right across the world rightly celebrate their immense pride in their identities. One way many of us do this is by celebrating our patron saint, as we've already heard. Perhaps one of the most successful dates in the calendar is St Patrick's Day, and when I mention this date, what comes to your mind? Because what springs to my mind is the very best of Irish culture and all that it conjures up, from music to dance to greenery to happiness—[Interruption.]—and Guinness, indeed. And surprisingly, the success of St Patrick's bank holiday has projected Ireland onto the global stage, where literally millions across the world celebrate Irish culture. Culture propels the very best in a nation, doesn't it, to widen the audience, and this is something that people, rightly, bravely guard? The epitome of what I've just said is the country of Ukraine, which the Counsel General referred to; we've all seen the powerful and emotional scenes of Ukrainians defending their country fiercely. Their identity, their land, their culture and their history is so precious to them that thousands are ready to lay down their lives for their country, such is the strength of identity and pride, and we saw and heard a lot of that yesterday. 

Here in Wales our sense of pride and passion is no less. We are blessed with so much, aren't we? Equal to anywhere in the world, our culture, our language and our history, coupled with the beauty of our landscape, our mountains and coast, castles and food, and add to that the red roaring dragon, our sporting heroes and global icons and we can be justly proud. With all these ingredients, the argument for St David's Day being accorded a bank holiday is obvious. In a nutshell, it's a fitting way to celebrate the heritage and culture of Wales, as well as a welcome boost for our businesses. And a BBC poll conducted in 2006, as we've heard already from somebody, showed that 87 per cent supported the idea. And today's debate is unusual, in that the Senedd speaks with one unequivocal voice: St David's Day should be made a bank holiday. As my colleagues have stressed—

Diolch, Ddirprwy Lywydd, a llawer o ddiolch i bawb sydd wedi cyfrannu at y ddadl hynod bwysig hon heddiw. Ac a gaf fi ddiolch i fy nghyd-Aelod Tom Giffard am agor ac am godi cywilydd arnaf, gan fod arnaf ofn nad wyf yn mynd i allu siarad Cymraeg fel y gwnaeth Tom? Ac rwy’n eich llongyfarch ar eich cynnydd, ac yn gobeithio eich efelychu rywbryd yn y dyfodol.

Mae gwledydd ledled y byd, yn gwbl briodol, yn dathlu eu balchder aruthrol yn eu hunaniaeth. Un ffordd y mae llawer ohonom yn gwneud hyn yw drwy ddathlu ein nawddsant, fel y clywsom eisoes. Efallai mai un o’r dyddiadau mwyaf llwyddiannus yn y calendr yw Dydd Sant Padrig, a phan grybwyllaf y dyddiad hwn, beth sy’n dod i’ch meddwl? Oherwydd yr hyn a ddaw i fy meddwl i yw'r gorau o ddiwylliant Gwyddelig a phopeth a ddaw yn ei sgil, o gerddoriaeth i ddawns i wyrddni i hapusrwydd—[Torri ar draws.]—a Guinness, yn wir. Ac er syndod, mae llwyddiant gŵyl banc Sant Padrig wedi rhoi Iwerddon ar y llwyfan byd-eang, lle mae miliynau o bobl yn llythrennol ledled y byd yn dathlu'r diwylliant Gwyddelig. Mae diwylliant yn ysgogi'r gorau mewn cenedl, onid yw, i ehangu'r gynulleidfa, ac mae hyn yn rhywbeth y mae pobl, a hynny'n gwbl briodol, yn ei warchod yn ddewr? Ymgorfforiad o'r hyn rwyf newydd ei ddweud yw Wcráin, y cyfeiriodd y Cwnsler Cyffredinol ati; mae pob un ohonom wedi gweld y lluniau pwerus ac emosiynol o bobl Wcráin yn amddiffyn eu gwlad yn ffyrnig. Mae eu hunaniaeth, eu tir, eu diwylliant a’u hanes mor werthfawr iddynt fel bod miloedd yn barod i fentro'u bywydau dros eu gwlad, gan fod eu hunaniaeth a'u balchder mor gryf, a gwelsom a chlywsom lawer o hynny ddoe.

Yma yng Nghymru, nid yw ein teimlad o falchder ac angerdd yn ddim llai. Rydym wedi ein bendithio â chymaint, onid ydym? Gystal ag unrhyw le yn y byd, mae ein diwylliant, ein hiaith a’n hanes, ynghyd â harddwch ein tirwedd, ein mynyddoedd a’n harfordir, cestyll a bwyd, yn ogystal â'r ddraig goch sy'n rhuo, ein harwyr ym myd y campau ac eiconau byd-eang, ac mae gennym bob rheswm dros fod yn falch. Gyda'r holl gynhwysion hyn, mae'r ddadl o blaid cael gŵyl banc ar Ddydd Gŵyl Dewi yn amlwg. Yn y bôn, mae’n ffordd addas o ddathlu treftadaeth a diwylliant Cymru, yn ogystal â bod yn hwb calonogol i’n busnesau. Ac fel y clywsom eisoes gan rywun, dangosodd arolwg barn gan y BBC a gynhaliwyd yn 2006 fod 87 y cant yn cefnogi'r syniad. Ac mae dadl heddiw yn anarferol, yn yr ystyr fod y Senedd yn siarad ag un llais diamwys: dylid gwneud Dydd Gŵyl Dewi yn ŵyl banc. Fel y mae fy nghyd-Aelodau wedi pwysleisio—

16:35

Will you take an intervention, please?

A wnewch chi dderbyn ymyriad, os gwelwch yn dda?

Thank you so much for doing that. In light of what you've said and in hearing what Huw Irranca-Davies has also said, I wonder if you and your colleagues will take the message back to your colleagues in Westminster that this is what we want and that you will be powering this through. Diolch.

Diolch yn fawr. Yng ngoleuni’r hyn yr ydych wedi’i ddweud ac wrth glywed yr hyn y mae Huw Irranca-Davies wedi’i ddweud hefyd, tybed a wnewch chi a’ch cyd-Aelodau gyfleu’r neges i’ch cymheiriaid yn San Steffan mai dyma yw ein dymuniad ac y byddwch yn sicrhau bod hyn yn digwydd. Diolch.

Well, thank you very much. I'm hoping that many Welsh MPs listen to this today and we will make sure that the voices of all of us are heard loud and clear as we champion this cause even further. Can I thank—[Interruption.] In the spirit of debate, I'll continue to be optimistic.

Thank you for your comment, Tom, and for your depth of introduction again. It was really helpful, just reminding us of the Conservative support for this over many years—indeed, a decade. And thanks, Rhys, for taking us on that history trip of 22 years ago—that important time when your father came and was in this Chamber and was calling for this. I'm sure he'll be proud that you're here talking and sharing the need for this today. I welcome that. And, yes, let's be joyful and let's celebrate this day. Jack, the UK Government needs to listen—we know that and we've got to make that case, because it is important that we have our identity here. And, Sam, I hope you'll be here in 22 years—[Laughter.]—because you're a young man with so much to offer that I'm sure you'll be occupying senior positions here in the future. [Interruption.] And I'm sure that Mustapha Bojang—is that right—will be also proud if he sees you here when he visits Saundersfoot next. And, Jane, you reminded us of that deeper historical journey as well. This is a debate that has been going on for many years, indeed, almost centuries. And, Janet, we need to allow our communities to celebrate—it is so important that they have the opportunity to do this, as others do across the world. And, Natasha, we know that your father, Oscar, would've been passionate today and would've been a passionate supporter, a true Welshman in supporting everything we have here today.

Counsel General, thank you for your words and the support that the Welsh Government continues to provide to try and make this happen. And as I shared, we will, where we can, try to do what we can to make sure that this happens. Diolch yn fawr.

Wel, diolch yn fawr iawn. Rwy'n gobeithio y bydd llawer o ASau Cymru yn gwrando ar hyn heddiw a byddwn yn sicrhau bod lleisiau pob un ohonom yn cael eu clywed yn uchel ac yn glir wrth inni hyrwyddo'r achos hwn ymhellach. A gaf fi ddiolch—[Torri ar draws.] Yn ysbryd y ddadl, rwyf am barhau i fod yn optimistaidd.

Diolch am eich sylw, Tom, ac am ddyfnder eich cyflwyniad unwaith eto. Roedd yn ddefnyddiol iawn, yn ein hatgoffa am gefnogaeth y Ceidwadwyr i hyn dros nifer o flynyddoedd—degawd yn wir. A diolch, Rhys, am fynd â ni ar y daith hanes honno i 22 mlynedd yn ôl—yr adeg bwysig pan ddaeth eich tad i'r Siambr hon a galw am hyn. Rwy'n siŵr y bydd yn falch eich bod yma'n siarad ac yn rhannu'r angen am hyn heddiw. Rwy'n croesawu hynny. Ac ie, gadewch inni fod yn llawen a gadewch inni ddathlu'r diwrnod hwn. Jack, mae angen i Lywodraeth y DU wrando—gwyddom hynny ac mae'n rhaid inni ddadlau'r achos hwnnw, gan ei bod yn bwysig fod gennym ein hunaniaeth yma. A Sam, rwy'n gobeithio y byddwch chi yma mewn 22 mlynedd—[Chwerthin.]—gan eich bod yn ddyn ifanc â chymaint i’w gynnig, rwy’n siŵr y byddwch mewn swyddi uwch yma yn y dyfodol. [Torri ar draws.] Ac rwy’n siŵr y bydd Mustapha Bojang—a yw hynny’n gywir—yn falch hefyd os bydd yn eich gweld yma pan fydd yn ymweld â Saundersfoot nesaf. A Jane, fe wnaethoch ein hatgoffa o'r daith hanesyddol ddyfnach honno hefyd. Mae hon yn ddadl sydd wedi bod yn mynd rhagddi ers blynyddoedd lawer, ers canrifoedd, bron. A Janet, mae angen inni ganiatáu i'n cymunedau ddathlu—mae mor bwysig eu bod yn cael cyfle i wneud hyn, fel eraill ledled y byd. A Natasha, gwyddom y byddai eich tad, Oscar, wedi bod yn angerddol heddiw ac y byddai wedi bod yn gefnogwr brwd, yn Gymro go iawn wrth gefnogi popeth sydd gennym yma heddiw.

Gwnsler Cyffredinol, diolch am eich geiriau a’r gefnogaeth y mae Llywodraeth Cymru yn parhau i’w darparu i geisio gwireddu hyn. Ac fel y rhannais, lle y gallwn, fe fyddwn yn ceisio gwneud yr hyn a allwn i sicrhau bod hyn yn digwydd. Diolch yn fawr.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Dwi ddim yn gweld gwrthwynebiad. Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36. 

The proposal is to agree the motion. Does any Member object? I don't see any objection. The motion is therefore agreed in accordance with Standing Order 12.36.

Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.

7. Dadl Plaid Cymru: Anhwylderau bwyta
7. Plaid Cymru Debate: Eating disorders

Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliant 1 yn enw Lesley Griffiths, a gwelliant 2 yn enw Darren Millar. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliant 2 ei ddad-ddethol.

The following amendments have been selected: amendment 1 in the name of Lesley Griffiths, and amendment 2 in the name of Darren Millar. If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected.

Eitem 7: dadl Plaid Cymru ar anhwylderau bwyta. Galwaf ar Rhun ap Iorwerth i wneud y cynnig.

Item 7 is the Plaid Cymru debate on eating disorders. I call on Rhun ap Iorwerth to move the motion.

Cynnig NDM7934 Sian Gwenllian

Cynnig bod y Senedd:

1. Yn nodi bod Wythnos Ymwybyddiaeth Anhwylderau Bwyta 2022 yn digwydd rhwng 28 Chwefror a 6 Mawrth 2022.

2. Yn nodi 'Adolygiad o Wasanaeth Anhwylderau Bwyta Llywodraeth Cymru 2018' ac adolygiad diweddar Beat, 'Adolygiad Gwnaeth Anhwylder Bwyta yng Nghymru—3 blynedd yn ddiweddarach'.

3. Yn credu bod gwelliannau mewn gwasanaethau anhwylderau bwyta yn ystod y tair blynedd diwethaf wedi bod yn anwastad, gan barhau â'r annhegwch a nodwyd yn yr adolygiad.

4. Yn gresynu at y ffaith bod triniaeth i'r rhai yr effeithir arnynt yng Nghymru yn amrywio'n fawr yn dibynnu ar oedran, diagnosis a lleoliad.

5. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i:

a) ymrwymo i gynyddu'r adnoddau a ddyrennir i iechyd meddwl o flwyddyn i flwyddyn yn ystod y pum mlynedd nesaf a dwyn byrddau iechyd i gyfrif am eu buddsoddiad mewn gwasanaethau anhwylderau bwyta;

b) cyhoeddi fframwaith newydd ar gyfer gwasanaethau anhwylderau bwyta sy'n cynnwys amserlenni ar gyfer cyflawni targedau, gan ganolbwyntio ar:

i) ymyrraeth gynnar ac atal;

ii) gofal integredig;

iii) cymorth i deuluoedd a gofalwyr eraill;

iv) buddsoddi yn y gweithlu, gan gynnwys cymorth ar gyfer lles staff;

c) ailsefydlu a chynnal arweinyddiaeth glinigol dros ddarparu gwasanaethau anhwylderau bwyta ar lefel genedlaethol;

d) ariannu archwiliad clinigol anhwylderau bwyta i sicrhau bod pob bwrdd iechyd yn casglu ac yn adrodd ar set safonol a chynhwysfawr o ddata o ansawdd uchel. 

Motion NDM7934 Sian Gwenllian

To propose that the Senedd:

1. Notes that Eating Disorders Awareness Week 2022 takes place from 28 February to 6 March 2022.

2. Notes the 'Welsh Government Eating Disorder Service Review 2018' and Beat’s recent 'Welsh Eating Disorder Service Review—3 Years On' report.

3. Believes that improvements in eating disorder services in the last three years have been uneven, continuing the inequity documented by the review.

4. Regrets that treatment for those affected in Wales varies greatly depending on age, diagnosis and location.

5. Calls on the Welsh Government to:

a) commit to increasing the resources allocated to mental health year on year over the course of the next five years and holding health boards to account over their investment in eating disorders services;

b) publish a new framework for eating disorder services that contains timelines for the achievement of targets, focussing on:

i) early intervention and prevention;

ii) integrated care;

iii) support for families and other carers;

iv) investment in the workforce, including support for staff wellbeing;

c) re-establish and maintain clinical leadership over eating disorder service provision at a national level.

d) fund an eating disorders clinical audit to ensure that all health boards collect and report a standard and comprehensive set of high-quality data.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

16:40

Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd, a dwi'n falch o allu cyflwyno'r cynnig yma yn ffurfiol. Mae o'n rhywbeth sy'n bwysig i gymaint o bobl a theuluoedd ar draws Cymru. Mae o leiaf 60,000 o bobl yng Nghymru yn dioddef o ryw fath o anhwylder bwyta. Mae yna nifer o anhwylderau gwahanol: bwlimia, anorecsia, binge-eating disorder, a sawl math arall—bob un yn golygu heriau dwys a difrifol i'r rheini sy'n dioddef ohonyn nhw. Mae o'n costio bywydau. Anorecsia sydd â'r gyfradd farwolaeth uchaf o unrhyw afiechyd meddwl. Mae anhwylderau'n gallu arwain at bob mathau o gymhlethdodau a salwch corfforol hefyd.

Ond mae posib cynnig triniaeth, ac mae pobl yn gallu gwella ar ôl dioddef anhwylder bwyta. Maen nhw yn gwella, ac mae gallu cynnig y driniaeth gywir a'r gefnogaeth gywir ar yr amser cywir yn hanfodol. Mae oedi triniaeth yn dwysáu dioddefaint yr unigolion a'r rheini sy'n gofalu amdanyn nhw. Mae hefyd yn debyg o arwain at gostau llawer uwch i'r NHS. Felly, unwaith eto, dŷn ni'n sôn am faes lle mae ymyrraeth gynnar a thriniaeth gynnar yn dod ag enillion ar sawl lefel.

Nid cyd-ddigwyddiad ydy ein bod ni wedi dewis heddiw i gynnal y ddadl yma. Mae'n Wythnos Ymwybyddiaeth Anhwylderau Bwyta, a thema'r wythnos ymwybyddiaeth eleni, yn digwydd bod, ydy cynyddu dealltwriaeth o anhwylderau bwyta o fewn hyfforddiant meddygol. Mae cymaint o bobl yn dibynnu ar gyswllt efo meddyg teulu neu efo gofal sylfaenol er mwyn adnabod arwyddion o anhwylder bwyta—dechrau proses o ddiagnosis a thriniaeth. Ond eto, ar gyfartaledd, llai na dwy awr o hyfforddiant mae myfyrwyr meddygol yng Nghymru yn ei gael ar faterion yn ymwneud ag anhwylderau bwyta. Does dim amheuaeth, dwi ddim yn meddwl, fod y gwendid yna o fewn y broses hyfforddi wedi arwain at arafwch mewn mynediad at driniaeth i lawer o unigolion.

Mae'n dda adrodd bod yr elusen Beat yn meddwl eu bod nhw'n ennill tir ar hyn a bod ein dwy ysgol feddygol bresennol ni wedi ymateb yn gadarnhaol i'w cwestiynau nhw am ymestyn y lefel o hyfforddiant yn y dyfodol. A dwi'n siŵr y bydd y drydedd ysgol feddygol lawn ym Mangor hefyd eisiau cefnogi y fenter yma.

Thank you very much, Deputy Llywydd, and I'm pleased to move this motion formally. It is something that is so very important to many people and families across Wales. At least 60,000 people in Wales suffer some sort of eating disorder. There are a number of different disorders—bulimia, anorexia binge-eating disorder, a number of others—and every one poses some grave challenges to those suffering. It costs lives. Anorexia has the highest mortality rate of any mental health problem. Disorders can lead to all sorts of complications and physical disorders too.

But there is treatment available, and people can recover, having suffered eating disorders. They do recover, and providing the right treatment and the right support at the right time is crucial. Delays in treatment can intensify suffering for the victims and those who care for them. It can lead to much higher costs for the NHS too. So, once again, we're talking about an area where early intervention and early treatment bring benefits on a number of different levels.

It's no coincidence that we've chosen today for this debate—it is Eating Disorders Awareness Week, and the theme of the week this year is increasing understanding of eating disorders within medical training. There are so many people who rely on contact with their GP or with primary care in order to identify the signs of eating disorders, and the beginning of that diagnostic process and leading to treatment. But, on average, there is less than two hours of training provided to medical students in Wales on issues related to eating disorders. There is no doubt that that weakness within the training process has led to delays in treatment for many individuals.

It is good to be able to report that the charity Beat think that they are making ground on this, and that the two medical schools have responded positively to their questions on extending the level of training for the future. And I'm sure that the third full medical school in Bangor will also want to support this initiative.

Back in the spring of 2018, Welsh Government commissioned an independent review of eating disorders services, as they were then, and that review, submitted to the Government in late 2018, found a system geared towards providing care for those who had already become severely ill rather than on early intervention. It found significant variation in the availability and quality of eating disorders treatment across Wales; gaps between services rather than care that was integrated; often families weren't being informed, weren't being supported or empowered through the process of treatment.

The review set out an ambitious vision of a world-class service focused on prevention and early intervention, identifying and providing quality treatment before people become severely ill in every part of Wales. So, where are we now? What did Beat find in its three-years-on review? Well, whilst some progress has been made in expanding and improving eating disorder services over that three-year period, Beat would argue that this has been uneven, continuing the inequity documented by that original eating disorders services review. I'll tell you about one young woman who saw her GP in my constituency, and found the GP to be very sympathetic and understanding and eager to help, but who told her, 'Please register where you're at university', because that GP had no faith in the likelihood that her young patient would be able to access support at her home address. And that is totally, totally unacceptable.

The eating disorders services review called for treatment to be accessible at an early stage, with the removal of referral or eligibility criteria. In some areas, new specialist teams based in child and adolescent mental health services had been established, some health boards had developed or expanded adult community eating disorders services. But, in some areas, access to specialist treatment is still restricted to those who have already become severely ill and isn't available for those with certain types of eating disorders, such as binge-eating disorder.

So, our motion today calls specifically for an end to that variation in service provision, another postcode lottery that is putting sufferers in some parts of Wales in particular at a disadvantage. Welsh Government's amendment deletes that, and instead points to a general commitment to continue the improvements of eating disorder services across Wales, and I haven't denied that there have been improvements.

There is reference in the Government's amendment to the need for increased investment. Again, our motion calls for that too, but where the Government's amendment is vague, the motion calls for specific actions to ensure that an increase in mental health funding happens year on year in a five-year drive, as we portray it, to push up the resources available for treatment of eating disorders among other mental health issues.

We call for more to be done to hold health boards to account for their investments in eating disorders, but, crucially, we dig down, we call for the publication of a new framework for eating disorder services, including timelines and targets, and we'll support the Conservative amendment, which addresses the issue of timescales and timely reporting too. We need a clear map, a clear map towards providing that early invention that I said is so important.

There are significant gaps in the data that health boards currently provide on waiting times. There doesn't appear to be a standardised system in place across Wales to consistently measure and report the full waiting time from initial referral, if that referral takes place at all early enough, to the start of specialist treatment.

We need to prioritise prevention too. There needs to be a focus on investing in the workforce. And on integrated care, the eating disorder service review explained that early intervention and evidence-based treatment require an integrated approach with good communication and collaboration between services. In Beat's survey of health and care professionals and volunteers, lack of integrated or collaborative working with other health or social care services and lack of integrated, collaborative working with schools, colleges and universities were commonly identified as restricting the ability of their teams and their services to meet the current demand for eating disorder treatment. There is such a long way to go.

Yn ôl yng ngwanwyn 2018, comisiynodd Llywodraeth Cymru adolygiad annibynnol o wasanaethau anhwylderau bwyta, fel y'u gelwid bryd hynny, a chanfu’r adolygiad hwnnw, a gyflwynwyd i’r Llywodraeth ar ddiwedd 2018, system wedi’i hanelu at ddarparu gofal i’r rheini a oedd eisoes yn ddifrifol wael yn hytrach nag ymyrraeth gynnar. Canfu amrywiaeth sylweddol yn argaeledd ac ansawdd triniaeth anhwylderau bwyta ledled Cymru; bylchau rhwng gwasanaethau yn hytrach na gofal integredig; yn aml, nid oedd teuluoedd yn cael gwybodaeth, ni chaent eu cefnogi na'u grymuso drwy broses y driniaeth.

Amlinellodd yr adolygiad weledigaeth uchelgeisiol ar gyfer gwasanaeth o'r radd flaenaf a ganolbwyntiai ar atal ac ymyrraeth gynnar, gan nodi a darparu triniaeth o safon cyn i bobl fynd yn ddifrifol wael ym mhob rhan o Gymru. Felly, ble rydym arni bellach? Beth a ddarganfu Beat yn eu hadolygiad dair blynedd yn ddiweddarach? Wel, er y gwnaed rhywfaint o gynnydd ar ehangu a gwella gwasanaethau anhwylderau bwyta dros y cyfnod hwnnw o dair blynedd, byddai Beat yn dadlau ei fod wedi bod yn anwastad, gan barhau â'r anghydraddoldeb a gofnodwyd gan yr adolygiad gwreiddiol o wasanaethau anhwylderau bwyta. Rwyf am sôn wrthych am un fenyw ifanc a welodd ei meddyg teulu yn fy etholaeth, ac roedd y meddyg teulu'n llawn cydymdeimlad a dealltwriaeth ac yn awyddus i helpu, ond dywedodd wrthi, 'Cofrestrwch yn y man lle'r ydych yn y brifysgol', gan nad oedd gan y meddyg teulu unrhyw ffydd yn y tebygolrwydd y byddai ei chlaf ifanc yn gallu cael cymorth yn ei chyfeiriad cartref. Ac mae hynny’n gwbl annerbyniol.

Galwodd yr adolygiad o wasanaethau anhwylderau bwyta am i driniaeth fod yn hygyrch yn gynnar, gan ddileu'r meini prawf cymhwysedd neu atgyfeirio. Mewn rhai ardaloedd, roedd timau arbenigol newydd wedi’u sefydlu yng ngwasanaethau iechyd meddwl plant a’r glasoed, roedd rhai byrddau iechyd wedi datblygu neu ehangu gwasanaethau anhwylderau bwyta cymunedol i oedolion. Ond mewn rhai ardaloedd, mae mynediad at driniaeth arbenigol yn dal i fod yn gyfyngedig i'r rheini sydd eisoes yn ddifrifol wael ac nid yw ar gael i bobl â mathau penodol o anhwylderau bwyta, megis anhwylder gorfwyta mewn pyliau.

Felly, mae ein cynnig heddiw yn galw’n benodol am roi diwedd ar yr amrywio yn y modd y darperir gwasanaethau, loteri cod post arall sy’n rhoi dioddefwyr mewn rhai rhannau penodol o Gymru o dan anfantais. Mae gwelliant Llywodraeth Cymru yn dileu hynny, ac yn hytrach, yn nodi ymrwymiad cyffredinol i barhau â’r gwelliannau i wasanaethau anhwylderau bwyta ledled Cymru, ac nid wyf wedi gwadu y gwnaed gwelliannau.

Mae cyfeiriad yng ngwelliant y Llywodraeth at yr angen am ragor o fuddsoddiad. Unwaith eto, mae ein cynnig yn galw am hynny hefyd, ond lle mae gwelliant y Llywodraeth yn amwys, mae’r cynnig yn galw am gamau gweithredu penodol i sicrhau bod cynnydd mewn cyllid iechyd meddwl yn digwydd flwyddyn ar ôl blwyddyn mewn ymgyrch bum mlynedd, fel rydym yn ei disgrifio, i gynyddu’r adnoddau sydd ar gael i drin anhwylderau bwyta ymhlith materion iechyd meddwl eraill.

Rydym yn galw am wneud mwy i ddwyn byrddau iechyd i gyfrif am eu buddsoddiadau mewn anhwylderau bwyta, ond yn hollbwysig, rydym yn mynd ymhellach, rydym yn galw am gyhoeddi fframwaith newydd ar gyfer gwasanaethau anhwylderau bwyta, gan gynnwys amserlenni a thargedau, a byddwn yn cefnogi gwelliant y Ceidwadwyr, sy’n mynd i’r afael â mater amserlenni ac adrodd amserol hefyd. Mae arnom angen cynllun clir, map clir tuag at ddarparu’r ymyrraeth gynnar honno y dywedais ei bod mor bwysig.

Ceir bylchau sylweddol yn y data y mae byrddau iechyd yn ei ddarparu ar amseroedd aros ar hyn o bryd. Nid yw'n ymddangos bod system safonol ar waith ledled Cymru i fesur ac adrodd yn gyson ar yr amser aros llawn rhwng yr atgyfeirio cychwynnol, os bydd atgyfeirio'n digwydd yn ddigon cynnar o gwbl, a dechrau triniaeth arbenigol.

Mae angen inni flaenoriaethu atal hefyd. Mae angen canolbwyntio ar fuddsoddi yn y gweithlu. Ac ar ofal integredig, esboniodd yr adolygiad o wasanaethau anhwylderau bwyta fod angen dull integredig gyda chyfathrebu a chydweithio da rhwng gwasanaethau er mwyn darparu ymyrraeth gynnar a thriniaeth ar sail tystiolaeth. Yn arolwg Beat o weithwyr proffesiynol a gwirfoddolwyr ym maes iechyd a gofal, nodwyd bod diffyg gweithio integredig neu gydweithredol gyda gwasanaethau iechyd neu ofal cymdeithasol eraill a diffyg cydweithredu integredig ag ysgolion, colegau a phrifysgolion yn aml yn cyfyngu ar allu eu timau a’u gwasanaethau i ateb y galw presennol am driniaeth anhwylderau bwyta. Mae cymaint o ffordd i fynd.

16:45

Daeth y Llywydd i’r Gadair.

The Llywydd took the Chair.

Mi glywn ni fwy gan rai o fy nghyd-Aelodau i am wahanol elfennau o'r hyn rydyn ni a Beat a dioddefwyr a'u teuluoedd yn galw amdano, a dwi'n edrych ymlaen at glywed cyfraniadau pellach o ar draws y pleidiau.

Rydyn ni'n gytûn yma ar yr egwyddorion, rydyn ni'n gytûn yma yn y Senedd ar yr angen i flaenoriaethu triniaeth iechyd meddwl, ond mor bwysig ag ydy undod o'r math yna, geiriau cadarnhaol a chefnogaeth i egwyddor, rhaid inni gofio ein bod ni angen trawsnewid gwasanaethau. Dydy'r geiriau ynddyn nhw eu hunain ddim yn ddigon. Gadewch inni ddefnyddio heddiw fel carreg filltir bwysig yn y broses o drawsnewid gwasanaethau i'r rheini sydd yn dioddef.

We'll hear more from my fellow Members on different aspects of what we and Beat and those who are suffering and their families are calling for, and I look forward to hearing further contributions from all parties.

We are agreed here on the principles, we are agreed in the Senedd on the need to prioritise mental health treatment, but, as important as that unity is and as important as positive words and support for principles are, we must also bear in mind that we need to transform services. The words in and of themselves are not enough. Let's use today as an important milestone in the process of transforming services for those who are suffering.

Rwyf wedi dethol y ddau welliant i'r cynnig. Os derbynnir gwelliant 1, bydd gwelliant 2 yn cael ei ddad-ddethol. Rwy'n galw ar y Dirprwy Weinidog Iechyd Meddwl a Llesiant, Lynne Neagle, i gynnig yn ffurfiol welliant 1.

I have selected the two amendments to the motion. If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected. I call on the Deputy Minister for Mental Health and Well-being, Lynne Neagle, to formally move amendment 1.

Gwelliant 1—Lesley Griffiths

Dileu popeth ar ôl pwynt 2 a rhoi yn ei le:

Yn cydnabod bod darparu gwasanaethau anhwylderau bwyta sy'n diwallu'r ystod o anghenion yn her; bod y pandemig wedi effeithio'n anghymesur ar wasanaethau; a bod angen gwneud gwelliannau.

Yn galw ar Lywodraeth Cymru i:

a) ymrwymo i barhau i wella gwasanaethau anhwylderau bwyta ledled Cymru, gyda mwy o fuddsoddiad i gefnogi hyn;

b) cryfhau'r arweinyddiaeth glinigol sydd ei hangen i yrru'r gwelliannau.

Amendment 1—Lesley Griffiths

Delete all after point 2 and replace with:

Recognises the challenge of providing eating disorder services that meet the range of needs; that services have been disproportionately impacted by the pandemic; and that improvements need to be made.

Calls on the Welsh Government to:

a) commit to continue the improvement of eating disorder services across Wales, with increased investment to support this;

b) strengthen the clinical leadership required to drive these improvements.

Cynigiwyd gwelliant 1.

Amendment 1 moved.

Diolch. Galwaf nawr ar James Evans i gynnig gwelliant 2, a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. James Evans.

Thank you. And I call now on James Evans to move amendment 2, tabled in the name of Darren Millar. James Evans.

Gwelliant 2—Darren Millar

Ychwanegu is-bwynt newydd ar ddiwedd pwynt 5:

pennu targedau a chyhoeddi ystadegau misol ar amseroedd aros ar gyfer triniaeth iechyd meddwl, gan gynnwys materion fel anhwylderau bwyta.  

Amendment 2—Darren Millar

Add as new sub-point at end of point 5:

establish targets and publish monthly statistics on waiting times for mental health treatment, including issues such as eating disorders.

Cynigiwyd gwelliant 2.

Amendment 2 moved.

I move amendment 2. Diolch, Llywydd, and I move the amendment in the name of my colleague Darren Millar. I'd like to thank Plaid Cymru and Rhun for bringing this important debate forward today on eating disorders. This is an issue that affects so many people right across our society. It does not discriminate, and it can affect anyone. This week is Eating Disorders Awareness Week, and it's right that we highlight this problem and do all that we can to help those who are affected by an eating disorder. I just want to pay tribute to my colleague Mark Isherwood, who will be talking later on in this debate, and the work he has done around raising the importance of this topic.

Eating disorders are a serious mental illness and can lead to devastating consequences for those affected. They don't just affect the person, but they have a wider impact on families, health services and the wider society. Around 1.25 million people in the UK have an eating disorder, and we in this place can do what we can today to support them. As Rhun has said, there are many types of eating disorder, including binge eating, bulimia, anorexia and others. Eating disorders are killers, with anorexia having the highest death rate of any mental illness, and one in six people with binge eating disorders trying to take their own life. People suffering with eating disorders more often than not develop serious physical health problems like heart disease, osteoporosis, and their overall quality of life is diminished. However, treatment and recovery is possible and early access to the right care and support can change someone's life. Early intervention provides the best chance for that person to start on the road to recovery. Any delays in receiving treatment and support prolongs the suffering for individuals, their friends and their families. It also increases long-term costs on the NHS. As I've said, early intervention and prevention is better than curing any problem at crisis point. I've set up my own mental health working group since I've been here, and I'm hearing first-hand from young people right across Wales just how many younger people are suffering with eating disorders and that there are far more external influences that are negatively affecting their mental state than many politicians in this Chamber realise.

COVID-19—that has had a huge impact on people affected by eating disorders. A university survey of people with eating disorders conducted in 2020 stated nine out of 10 respondents said their symptoms had gotten worse as a result of the pandemic, and support services, the great work that Beat do, experienced a 300 per cent rise in the number of people reaching out for help. So, we must put more support into those services to help people who require care. 

So, what needs to change and what can we do here to help those affected? In the Conservative group, we agree with this motion proposed by Plaid Cymru and we look forward to supporting your motion with our amendment later on, as we need to establish targets, publish monthly statistics on waiting times for mental health treatment, including eating disorders, and we need to provide specialist care in people's communities and not make people travel across the border for the help and support they need, losing their family, friends and support networks. 

Llywydd, the Welsh Government amendment, I believe, is not good enough, and it's a shame that they have sought to water down this debate. I think the motion put forward by Plaid Cymru is a very good motion, and it's a shame the Government have done this again. But, wider than this motion, I hope that the Minister, in responding to this debate, can outline what the Government is doing to improve medical training on eating disorders, to ensure that our GPs and medical professionals know how to spot and treat eating disorders, and what wider work the Welsh Government is doing on research to understand more about eating disorders and what causes them. 

Today, Members, we have the opportunity to stand with those who are suffering with eating disorders, to say that, 'We support you, and we will do all we can to ensure you get the quality of care you deserve.' I encourage all Members to support the motion later on tonight. Diolch, Llywydd.

Rwy'n cynnig gwelliant 2. Diolch, Lywydd, ac rwy'n cynnig y gwelliant yn enw fy nghyd-Aelod, Darren Millar. Hoffwn ddiolch i Blaid Cymru a Rhun am gyflwyno’r ddadl bwysig hon heddiw ar anhwylderau bwyta. Mae hwn yn fater sy’n effeithio ar gynifer o bobl ar draws ein cymdeithas. Nid yw'n gwahaniaethu, a gall effeithio ar unrhyw un. Mae’r wythnos hon yn Wythnos Ymwybyddiaeth Anhwylderau Bwyta, ac mae’n iawn ein bod yn tynnu sylw at y broblem hon ac yn gwneud popeth a allwn i helpu’r rheini y mae anhwylder bwyta'n effeithio arnynt. Hoffwn dalu teyrnged i fy nghyd-Aelod, Mark Isherwood, a fydd yn siarad yn nes ymlaen yn y ddadl hon, a’r gwaith y mae wedi’i wneud yn tynnu sylw at bwysigrwydd y pwnc hwn.

Mae anhwylderau bwyta'n salwch meddwl difrifol, a gallant arwain at ganlyniadau dinistriol i'r rheini yr effeithir arnynt. Maent yn effeithio ar yr unigolyn, ond maent yn cael effaith ehangach ar deuluoedd, gwasanaethau iechyd a’r gymdeithas ehangach hefyd. Mae gan oddeutu 1.25 miliwn o bobl yn y DU anhwylder bwyta, a gallwn ni yn y lle hwn wneud yr hyn a allwn heddiw i’w cefnogi. Fel y dywedodd Rhun, mae sawl math o anhwylder bwyta, gan gynnwys gorfwyta mewn pyliau, bwlimia, anorecsia ac eraill. Mae anhwylderau bwyta'n lladd, anorecsia sydd â’r gyfradd farwolaethau uchaf o unrhyw salwch meddwl, ac mae un o bob chwech o bobl ag anhwylder bwyta mewn pyliau yn ceisio lladd eu hunain. Mae pobl sy'n dioddef ag anhwylderau bwyta, yn amlach na pheidio, yn datblygu problemau iechyd corfforol difrifol fel clefyd y galon, osteoporosis, ac mae ansawdd eu bywyd yn waeth yn gyffredinol. Fodd bynnag, mae triniaeth a gwellhad yn bosibl, a gall mynediad cynnar at y gofal a’r cymorth cywir newid bywyd rhywun. Ymyrraeth gynnar sy'n rhoi'r cyfle gorau i'r unigolyn ddechrau ar y llwybr tuag at wellhad. Mae unrhyw oedi cyn derbyn triniaeth a chefnogaeth yn ymestyn y dioddefaint i unigolion, eu ffrindiau a'u teuluoedd. Mae hefyd yn cynyddu costau hirdymor y GIG. Fel y dywedais, mae atal ac ymyrraeth gynnar yn well na gwella unrhyw broblem wedi iddi droi'n argyfwng. Rwyf wedi sefydlu fy ngweithgor iechyd meddwl fy hun ers imi fod yma, ac rwy’n clywed yn uniongyrchol gan bobl ifanc ledled Cymru faint o bobl iau sy’n dioddef ag anhwylderau bwyta, a bod llawer mwy o ddylanwadau allanol yn effeithio’n negyddol ar eu cyflwr meddwl nag y mae llawer o wleidyddion yn y Siambr hon yn ei feddwl.

COVID-19—mae hynny wedi cael effaith enfawr ar bobl yr effeithir arnynt gan anhwylderau bwyta. Nododd arolwg prifysgol o bobl ag anhwylderau bwyta a gynhaliwyd yn 2020 fod naw o bob 10 o ymatebwyr wedi dweud bod eu symptomau wedi gwaethygu o ganlyniad i’r pandemig, a bod gwasanaethau cymorth, y gwaith gwych y mae Beat yn ei wneud, wedi gweld cynnydd o 300 y cant yn nifer y bobl sy'n gofyn am gymorth. Felly, mae'n rhaid inni roi mwy o gymorth i'r gwasanaethau hynny er mwyn helpu pobl sydd angen gofal.

Felly, beth sydd angen ei newid, a beth y gallwn ei wneud yma i helpu'r rheini yr effeithir arnynt? Yn y grŵp Ceidwadol, rydym yn cytuno â’r cynnig hwn a gynigiwyd gan Blaid Cymru, ac edrychwn ymlaen at gefnogi eich cynnig gyda’n gwelliant yn nes ymlaen, gan fod angen inni sefydlu targedau, cyhoeddi ystadegau misol ar amseroedd aros am driniaeth iechyd meddwl, gan gynnwys anhwylderau bwyta, ac mae angen inni ddarparu gofal arbenigol yng nghymunedau pobl a pheidio â gwneud i bobl deithio dros y ffin i gael yr help a’r cymorth sydd ei angen arnynt, gan golli eu teulu, eu ffrindiau a’u rhwydweithiau cymorth.

Lywydd, ni chredaf fod gwelliant Llywodraeth Cymru yn ddigon da, ac mae’n drueni eu bod wedi ceisio glastwreiddio'r ddadl hon. Credaf fod y cynnig a gyflwynwyd gan Blaid Cymru yn gynnig da iawn, ac mae’n drueni fod y Llywodraeth wedi gwneud hyn unwaith eto. Ond y tu hwnt i’r cynnig hwn, rwy'n gobeithio y gall y Gweinidog, wrth ymateb i’r ddadl hon, amlinellu’r hyn y mae’r Llywodraeth yn ei wneud i wella hyfforddiant meddygol ar anhwylderau bwyta, i sicrhau bod ein meddygon teulu a'n gweithwyr meddygol proffesiynol yn gwybod sut i nodi a thrin anhwylderau bwyta, a pha waith ehangach y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud ar ymchwil i ddeall mwy am anhwylderau bwyta a'r hyn sy’n eu hachosi.

Heddiw, Aelodau, mae gennym gyfle i sefyll gyda’r rheini sy’n dioddef o anhwylderau bwyta, i ddweud, 'Rydym yn eich cefnogi, ac fe wnawn bopeth a allwn i sicrhau eich bod yn cael gofal o’r ansawdd yr ydych yn ei haeddu.’ Rwy’n annog pob Aelod i gefnogi’r cynnig yn ddiweddarach heno. Diolch, Lywydd.

16:50

I'm grateful to Rhun for opening today's debate and outlining why we as a group wanted to table this important motion today. And, as has already been referenced, it's timely that we're able to do so during Eating Disorders Awareness Week, which once again provides a spotlight on an issue that affects so many. I'd also like to put on record my appreciation of the work of Beat, who work tirelessly to raise awareness, as well as providing direct support to those that are suffering. 

As has been previously outlined, there are a number of factors that have impacted progress since the review, ranging from limited and uneven investment in eating disorder services, workforce challenges, as well as, of course, the impact of COVID-19. So, the question today is: how can we finally make progress on these issues? In 2009, the Welsh Government published 'Eating Disorders—A Framework for Wales', which helped steer the development of services in the years that followed. The terms of reference for the service review referred to publishing a new framework in 2019, and so far the Welsh Government has only set out initial high-level priorities for eating disorder services. The Welsh Government's 'Together for Mental Health' 2019-2022 strategy commits it to work with service users, carers and health boards to develop a new model of service in response to the recent independent review.

The Welsh Government needs to publish a new framework or model for eating disorder services that contains timelines for the achievement of each milestone, which should focus on early intervention and prevention, integrated care, support for families and other carers and investment in the workforce, including support for staff well-being. The publication of such a framework or model would demonstrate a renewed commitment from the Welsh Government to ensuring that the eating disorder service review shapes future services in Wales. The adoption of an ambitious, long-term vision for eating disorder services would also very likely play a key role in staff recruitment as well as, crucially, retention.

In order to make the implementation of a new framework or service model achievable, changes are needed to ensure sufficient and equitable investment in eating disorder services across Wales. A community child and adolescent mental health services clinician told Beat that, if the Welsh Government wants this development, they need to be very clear and directive to the health boards.

The Welsh Government should specify a minimum spend on eating disorders from the service improvement funding that it allocates to health boards, and hold health boards to account over their investment in eating disorders.

As has been noted, including yesterday in the Chamber, we know that 78 per cent of patients referred to the specialist child and adolescent mental health services are left waiting for over four weeks for their first appointment, and waiting times for mental health services for young people are now the worst on record. These are young people who have been deemed to require urgent, specialist treatment, and yet they’re being made to wait over a month to even be seen. We must have robust provision in place so that patients can receive the best possible treatment at the earliest opportunity, before their situation worsens.

The national clinical lead for eating disorders has provided valuable support to health boards, services and clinicians across Wales. The extent of the challenges facing services and continued variation in service provision across Wales underlines the importance of a central resource to help guide improvements. The Welsh Government should make the position of national clinical lead for eating disorders a permanent post. And during 2021 the national clinical lead has often consulted with people that have lived experience of eating disorders to help inform her work and that of health boards. This must now be built on to ensure that the voices of patients and families are always heard in the development of services, both at the national and local levels.

Beat found that there are significant gaps in the data on eating disorders that is collated by health boards. If this continues, it will limit the ability to monitor progress and deliver accountability. An eating disorders audit is expected to be commissioned in 2022, and at present this audit is only due to cover England, but it could be extended to also cover Wales.

The Welsh Government should fund an eating disorders clinical audit as part of efforts to ensure that all health boards collect and report a standard and comprehensive set of high-quality data. I hope that we can work cross-party to achieve this motion today. Diolch.

Rwy’n ddiolchgar i Rhun am agor y ddadl heddiw ac am amlinellu pam ein bod ni fel grŵp yn awyddus i gyflwyno’r cynnig pwysig hwn heddiw. Ac fel y crybwyllwyd eisoes, mae'n amserol ein bod yn gallu gwneud hynny yn ystod Wythnos Ymwybyddiaeth Anhwylderau Bwyta, sydd unwaith eto yn rhoi sylw i fater sy'n effeithio ar gynifer o bobl. Hoffwn gofnodi hefyd fy ngwerthfawrogiad o waith Beat, sy’n gweithio’n ddiflino i godi ymwybyddiaeth, yn ogystal â darparu cymorth uniongyrchol i’r rheini sy’n dioddef.

Fel yr amlinellwyd eisoes, mae nifer o ffactorau wedi effeithio ar gynnydd ers yr adolygiad, gan amrywio o fuddsoddiad cyfyngedig ac anwastad mewn gwasanaethau anhwylderau bwyta, heriau'r gweithlu, yn ogystal, wrth gwrs, ag effaith COVID-19. Felly, y cwestiwn heddiw yw: sut y gallwn wneud cynnydd o'r diwedd ar y materion hyn? Yn 2009, cyhoeddodd Llywodraeth Cymru 'Fframwaith Anhwylderau Bwyta Cymru', a helpodd i lywio'r gwaith o ddatblygu gwasanaethau yn y blynyddoedd canlynol. Roedd cylch gorchwyl yr adolygiad gwasanaeth yn cyfeirio at gyhoeddi fframwaith newydd yn 2019, a hyd yn hyn, dim ond blaenoriaethau lefel uchel cychwynnol ar gyfer gwasanaethau anhwylderau bwyta y mae Llywodraeth Cymru wedi’u nodi. Mae strategaeth ‘Law yn Llaw at Iechyd Meddwl’ Llywodraeth Cymru ar gyfer 2019-2022 yn ei hymrwymo i weithio gyda defnyddwyr gwasanaethau, gofalwyr a byrddau iechyd i ddatblygu model gwasanaeth newydd mewn ymateb i’r adolygiad annibynnol diweddar.

Mae angen i Lywodraeth Cymru gyhoeddi fframwaith neu fodel newydd ar gyfer gwasanaethau anhwylderau bwyta sy’n cynnwys amserlenni ar gyfer cyflawni pob carreg filltir, a ddylai ganolbwyntio ar atal ac ymyrraeth gynnar, gofal integredig, cymorth i deuluoedd a gofalwyr eraill a buddsoddiad yn y gweithlu, gan gynnwys cymorth ar gyfer lles staff. Byddai cyhoeddi fframwaith neu fodel o’r fath yn dangos ymrwymiad o’r newydd gan Lywodraeth Cymru i sicrhau bod yr adolygiad o wasanaethau anhwylderau bwyta yn llywio gwasanaethau’r dyfodol yng Nghymru. Byddai mabwysiadu gweledigaeth uchelgeisiol, hirdymor ar gyfer gwasanaethau anhwylderau bwyta hefyd yn debygol iawn o chwarae rhan allweddol wrth recriwtio staff, yn ogystal â chadw staff, sy'n hollbwysig.

Er mwyn sicrhau bod gweithredu fframwaith neu fodel gwasanaeth newydd yn gyraeddadwy, mae angen newidiadau i sicrhau buddsoddiad digonol a theg mewn gwasanaethau anhwylderau bwyta ledled Cymru. Dywedodd clinigydd gwasanaethau iechyd meddwl cymunedol plant a’r glasoed wrth Beat, os yw Llywodraeth Cymru yn dymuno gweld y datblygiad hwn, fod angen iddynt fod yn glir ac yn gyfarwyddiadol iawn gyda'r byrddau iechyd.

Dylai Llywodraeth Cymru bennu isafswm gwariant ar anhwylderau bwyta o’r cyllid gwella gwasanaethau y mae’n ei ddyrannu i fyrddau iechyd, a dwyn byrddau iechyd i gyfrif mewn perthynas â'u buddsoddiad mewn anhwylderau bwyta.

Fel a nodwyd, gan gynnwys ddoe yn y Siambr, gwyddom fod 78 y cant o gleifion a atgyfeirir at wasanaethau iechyd meddwl arbenigol plant a’r glasoed yn aros am dros bedair wythnos am eu hapwyntiad cyntaf, ac mae amseroedd aros am wasanaethau iechyd meddwl pobl ifanc yn waeth nag a gofnodwyd erioed erbyn hyn. Pobl ifanc yr ystyrir eu bod angen triniaeth frys, arbenigol yw'r rhain, ond cânt eu gorfodi i aros dros fis i gael eu gweld hyd yn oed. Mae'n rhaid inni gael darpariaeth gadarn ar waith fel y gall cleifion gael y driniaeth orau bosibl cyn gynted â phosibl, cyn i’w sefyllfa waethygu.

Mae’r arweinydd clinigol cenedlaethol ar gyfer anhwylderau bwyta wedi darparu cymorth gwerthfawr i fyrddau iechyd, gwasanaethau a chlinigwyr ledled Cymru. Mae maint yr heriau sy'n wynebu gwasanaethau a'r amrywio parhaus yn y gwasanaethau a ddarperir ledled Cymru yn tanlinellu pwysigrwydd adnodd canolog i helpu i lywio gwelliannau. Dylai Llywodraeth Cymru wneud swydd arweinydd clinigol cenedlaethol ar gyfer anhwylderau bwyta yn swydd barhaol. Ac yn 2021, ymgynghorodd yr arweinydd clinigol cenedlaethol yn aml â phobl â phrofiad bywyd o anhwylderau bwyta i helpu i lywio ei gwaith a gwaith y byrddau iechyd. Mae'n rhaid adeiladu ar hyn yn awr i sicrhau bod lleisiau cleifion a theuluoedd yn cael eu clywed bob amser wrth ddatblygu gwasanaethau, ar lefel genedlaethol a lleol.

Canfu Beat fod bylchau sylweddol yn y data sy'n cael ei goladu gan fyrddau iechyd ar anhwylderau bwyta. Os bydd hyn yn parhau, bydd yn cyfyngu ar y gallu i fonitro cynnydd a sicrhau atebolrwydd. Disgwylir i archwiliad anhwylderau bwyta gael ei gomisiynu yn 2022, ac ar hyn o bryd, dim ond Lloegr sydd i'w gynnwys yn yr archwiliad hwn, ond gellid ei ymestyn i gynnwys Cymru hefyd.

Dylai Llywodraeth Cymru ariannu archwiliad clinigol o anhwylderau bwyta fel rhan o ymdrechion i sicrhau bod pob bwrdd iechyd yn casglu ac yn adrodd ar set ddata safonol a chynhwysfawr o ansawdd uchel. Rwy'n gobeithio y gallwn weithio’n drawsbleidiol i gyflawni’r cynnig hwn heddiw. Diolch.

16:55

There is much better understanding of eating disorders now than there was 50 years ago. I can recall siblings of friends of mine just desperately struggling to understand what they could do, and the medical profession didn't really know what to do beyond force-feeding people who were determined to starve themselves to death.

So, we are now much better equipped to deal with this, and there's also much less stigma attached to it. Very high profile sufferers, like Diana Spencer, the Princess of Wales, make it much more likely that young people will come forward and seek help, but we are a very long way from where we need to be. I think the 2018 review is a perfectly good summary of the problem and the steps that needed to be taken. So, it was disappointing that no formal response was given to that excellent report until September 2019, and it took a further 15 months to recruit a clinical lead for eating disorders. We hear from Beat that this individual has had a very positive impact since her arrival, and obviously that is a positive development. But there are many, many obstacles and difficulties here, which we really do need to be honest about.

One of my constituents, who developed a serious eating disorder during lockdown, was initially hospitalised on a CAMHS ward, then she was discharged because there was a COVID outbreak, and then pretty much left to her own devices, and unfortunately she was told that the nearest hospital where she could go for a specialist eating disorder service was in Wiltshire. There was nothing available in Wales. I appreciate that we were in the middle of a pandemic, but unfortunately she attempted to take her own life, and fortunately was saved by the University Hospital of Wales at the Heath, and now is a fantastic campaigner for ensuring that other people don't have to go through what she went through, so I pay full credit to her.

So, we absolutely can see from the Beat review that the disorder was given rocket boosters by the pandemic. We can see the figures that they quote: a 300 per cent rise in the number of people seeking help compared to pre pandemic, and a 50 per cent increase in referrals in at least two health boards. So, there really are far more patients presenting who need help than there are clinicians to support them.

But we have to start at the beginning. We have to have schools being much more aware of when the signs are appearing. My constituent makes really good points on this front. This really is a very complicated subject. This is the reverse side to the statement we had yesterday on the obesity strategy. How many schools are actively or passively conniving with the problem by encouraging young people to skip lunch due to a lack of time, or lack of space in the dining room to make it a pleasant experience rather than one you want to escape and go and hide somewhere else for? Obviously, that has a major impact on students' learning, as well as long-term potential problems for their relationship with food.

So, that is definitely the place where we need to start, but we also need GPs to be much more aware of what the signs are, so that they will take this seriously and not simply be pushing people from pillar to post. Because it simply isn't good enough to be going to one service and then being told, 'Oh, we've got to weigh you', and then you go to the clinical service and, 'We've got to weigh you.' People get the impression that they've got to become sicker before they can get any attention. Well, that's absolutely the reverse of the way that we need to address the health service. So, I think that person-centred approach, no wrong door, and not having to tell your story 65 times before you can get anywhere.

So, there are some very serious challenges, which I'm sure the Deputy Minister is considering, but we need to know what we are going to do to recruit more psychiatrists, more paediatricians and other medical specialists. Beat says there may be less of them than there were before the 2018 review. This means we are absolutely in the wrong place, not where we need to be. We need to have a recruitment and retention challenge that will ensure that those that we do manage to recruit, that we retain them and we don't burn them out. So, I'm very interested to hear what the Minister has to say, but this is a really serious issue, and I thank Plaid for bringing it forward.

Ceir llawer gwell dealltwriaeth o anhwylderau bwyta erbyn hyn nag a oedd 50 mlynedd yn ôl. Gallaf gofio brodyr a chwiorydd ffrindiau i mi yn ei chael hi'n anodd deall beth y gallent ei wneud, ac nid oedd y proffesiwn meddygol yn gwybod yn iawn beth i'w wneud y tu hwnt i orfodi bwyd ar bobl a oedd yn benderfynol o lwgu eu hunain i farwolaeth.

Felly, rydym bellach mewn sefyllfa well o lawer i ymdrin â hyn, ac mae llawer llai o stigma ynghlwm wrtho hefyd. Mae dioddefwyr enwog iawn, fel Diana Spencer, Tywysoges Cymru, yn ei gwneud yn llawer mwy tebygol y bydd pobl ifanc yn gofyn am gymorth, ond rydym ymhell iawn o lle y mae angen inni fod. Credaf fod adolygiad 2018 yn grynodeb da o’r broblem a’r camau yr oedd angen eu cymryd. Felly, roedd yn siomedig na roddwyd unrhyw ymateb ffurfiol i’r adroddiad rhagorol hwnnw tan fis Medi 2019, a chymerodd 15 mis arall i recriwtio arweinydd clinigol ar gyfer anhwylderau bwyta. Clywn gan Beat fod yr unigolyn dan sylw wedi cael effaith gadarnhaol iawn ers iddi ddechrau ar y gwaith, sy’n ddatblygiad cadarnhaol wrth gwrs. Ond mae llawer iawn o rwystrau ac anawsterau yma, ac mae gwir angen inni fod yn onest ynglŷn â hynny.

Cafodd un o fy etholwyr, a ddatblygodd anhwylder bwyta difrifol yn ystod y cyfyngiadau symud, ei derbyn i'r ysbyty i ward CAMHS yn y lle cyntaf, cyn cael ei rhyddhau oherwydd ymchwydd o achosion COVID, ac yna cafodd ei gadael ar ei phen ei hun fwy neu lai, ac yn anffodus, dywedwyd wrthi fod yr ysbyty agosaf lle gallai fynd am wasanaeth anhwylderau bwyta arbenigol yn Wiltshire. Nid oedd unrhyw beth ar gael yng Nghymru. Rwy'n derbyn ein bod ynghanol pandemig ar y pryd, ond yn anffodus, fe geisiodd ladd ei hun, ac yn ffodus, cafodd ei hachub gan Ysbyty Athrofaol Cymru yn y Mynydd Bychan, ac mae bellach yn ymgyrchydd gwych dros sicrhau nad yw pobl eraill yn gorfod wynebu'r hyn a wynebodd hi, felly rwy'n rhoi pob clod iddi.

Felly, yn sicr, gallwn weld o adolygiad Beat fod y pandemig wedi rhoi gwynt dan adain yr anhwylder. Gallwn weld y ffigurau y maent yn eu dyfynnu: cynnydd o 300 y cant yn nifer y bobl sy’n ceisio cymorth o gymharu â’r cyfnod cyn y pandemig, a chynnydd o 50 y cant mewn atgyfeiriadau mewn o leiaf ddau fwrdd iechyd. Felly, mae llawer mwy o gleifion angen cymorth nag sydd o glinigwyr i'w cefnogi.

Ond mae'n rhaid inni ddechrau yn y dechrau. Mae'n rhaid inni sicrhau bod ysgolion yn llawer mwy ymwybodol o'r arwyddion pan fyddant yn ymddangos. Mae fy etholwr yn gwneud pwyntiau da iawn ar hyn. Mae'n fater cymhleth iawn. Dyma’r ochr arall i’r datganiad a gawsom ddoe ar y strategaeth gordewdra. Faint o ysgolion sy'n cyfrannu'n weithredol neu'n oddefol at y broblem drwy annog pobl ifanc i beidio â chael cinio oherwydd diffyg amser, neu ddiffyg lle yn yr ystafell fwyta i'w wneud yn brofiad dymunol yn hytrach nag un y byddwch yn dymuno dianc rhagddo a mynd i guddio yn rhywle arall? Yn amlwg, mae hynny’n cael effaith fawr ar ddysgu myfyrwyr, yn ogystal â phroblemau hirdymor posibl i’w perthynas â bwyd.

Felly, yn sicr, dyna lle y mae angen inni ddechrau, ond mae angen i feddygon teulu fod yn llawer mwy ymwybodol o'r arwyddion hefyd, fel eu bod o ddifrif ynglŷn â hyn yn hytrach na gwthio pobl o bared i bost. Oherwydd nid yw'n ddigon da mynd at un gwasanaeth a chlywed, 'O, mae'n rhaid inni eich pwyso', a mynd at y gwasanaeth clinigol wedyn, sy'n dweud 'Mae'n rhaid inni eich pwyso.' Mae pobl yn cael yr argraff fod yn rhaid iddynt fynd yn salach cyn y gallant gael unrhyw sylw. Wel, mae hynny'n gwbl groes i'r ffordd y mae angen inni ymdrin â'r gwasanaeth iechyd. Felly, credaf fod angen dull sy’n canolbwyntio ar yr unigolyn, dim drws anghywir, a pheidio â gorfod dweud eich stori 65 o weithiau cyn i chi allu cyrraedd unman.

Felly, ceir rhai heriau difrifol iawn, ac rwy'n siŵr fod y Dirprwy Weinidog yn eu hystyried, ond mae angen inni wybod beth a wnawn i recriwtio mwy o seiciatryddion, mwy o bediatregwyr ac arbenigwyr meddygol eraill. Dywed Beat y gallai fod llai ohonynt nag a oedd cyn adolygiad 2018. Golyga hyn ein bod yn y man cwbl anghywir, nid lle mae angen inni fod. Mae angen inni gael her recriwtio a chadw staff a fydd yn sicrhau ein bod yn cadw'r rheini y llwyddwn i’w recriwtio ac nad ydym yn eu gorweithio. Felly, mae gennyf gryn ddiddordeb mewn clywed yr hyn sydd gan y Gweinidog i’w ddweud, ond mae hwn yn fater difrifol iawn, a diolch i Blaid Cymru am ei gyflwyno.

17:00

We do know more about it, but we still have a very long way to go, and there are more and more, as we have heard, nuances and types of eating disorder coming to light every day. We do know, given the stats that we've heard this afternoon, that anorexia has the highest mortality rate of any mental illness, 60,000 people in Wales have an eating disorder, and we do know shockingly little, still, about this area of ill health. And major advances are needed in our understanding of what causes eating disorders in the first place, how to prevent them developing and how best to treat them.

Through research, we have come to learn of these different eating disorders, the way they take hold. Awareness of orthorexia, for example, which is an unhealthy obsession with eating pure food, is growing and developing. But, without research funding, eating disorders will continue to represent a significant public health issue, devastating lives, as we've heard, while also leading, of course, to high costs for the NHS. Research into eating disorders is not only necessary but is a prudent investment, because often chances for early intervention, as we've heard, are missed, treatments are then not always effective or properly tailored and, as a result, many patients are admitted for expensive hospital treatment, including in some cases to the specialist units in England, which takes a toll on the individual, of course, as well as the services themselves.

In 2020-21, the all-party parliamentary group on eating disorders conducted an inquiry into research funding across the UK, including Wales, and the inquiry found that, despite the prevalence and severity of eating disorders, they receive very little research funding. The total UK investment in terms of grant funding amounted to just £1.13 per person affected per year between 2009 and 2019. And between 2015 and 2019, just 1 per cent of the UK's already severely limited mental health research funding went towards research on eating disorders. This despite people with eating disorders accounting for around 9 per cent of the total number of people with a mental health condition in the UK.

The inquiry also found that a historic lack of investment has led to a vicious cycle. There are few active researchers and research centres looking at this, and therefore very little research is published. And this has helped stigmatising attitudes persist, which reinforce the small capacity of the field and its lack of funding. A funding target for the UK eating disorder research field should, as an absolute minimum, be based on parity within mental health research, and the Welsh Government should work with partners within and beyond our borders to help realise this aim. 

Gwyddom fwy amdano, ond mae gennym ffordd bell iawn i fynd o hyd, ac mae mwy a mwy, fel y clywsom, o amrywiadau a mathau o anhwylder bwyta yn dod i'r amlwg bob dydd. O ystyried yr ystadegau a glywsom y prynhawn yma, gwyddom mai anorecsia sydd â'r gyfradd farwolaethau uchaf ar gyfer unrhyw salwch meddwl, mae gan 60,000 o bobl yng Nghymru anhwylder bwyta, ac ychydig iawn a wyddom o hyd, am y maes afiechyd hwn. Ac mae angen datblygiadau mawr yn ein dealltwriaeth o'r hyn sy'n achosi anhwylderau bwyta yn y lle cyntaf, sut i'w hatal rhag datblygu a'r ffordd orau o'u trin.

Drwy ymchwil, rydym wedi dod i ddysgu am y gwahanol anhwylderau bwyta hyn, y ffordd y maent yn dechrau ac yn datblygu. Mae ymwybyddiaeth o orthorecsia, er enghraifft, sy'n obsesiwn afiach gyda bwyta bwyd pur, yn tyfu ac yn datblygu. Ond heb gyllid ymchwil, bydd anhwylderau bwyta yn parhau i fod yn broblem iechyd cyhoeddus sylweddol, gan ddinistrio bywydau, fel y clywsom, ac arwain, wrth gwrs, at gostau uchel i'r GIG. Mae ymchwil i anhwylderau bwyta nid yn unig yn angenrheidiol ond mae'n fuddsoddiad doeth, oherwydd yn aml collir cyfleoedd i ymyrryd yn gynnar, fel y clywsom, gan olygu nad yw triniaethau bob amser yn effeithiol nac yn cael eu teilwra'n briodol ac o ganlyniad, derbynnir llawer o gleifion am driniaeth ddrud mewn ysbyty, gan gynnwys mewn unedau arbenigol yn Lloegr mewn rhai achosion, sy'n effeithio ar yr unigolyn, wrth gwrs, yn ogystal â'r gwasanaethau eu hunain.

Yn 2020-21, cynhaliodd y grŵp seneddol hollbleidiol ar anhwylderau bwyta ymchwiliad i gyllid ymchwil ledled y DU, gan gynnwys Cymru, a chanfu'r ymchwiliad, er gwaethaf nifer yr achosion a difrifoldeb anhwylderau bwyta, mai ychydig iawn o gyllid a roddir tuag at ymchwil yn y maes. Cyfanswm buddsoddiad y DU o gyllid grant oedd £1.13 y pen y flwyddyn i'r rhai yr effeithiwyd arnynt rhwng 2009 a 2019. A rhwng 2015 a 2019, dim ond 1 y cant o gyllid ymchwil iechyd meddwl y DU, a oedd eisoes yn gyfyngedig iawn, a aeth tuag at ymchwil ar anhwylderau bwyta. Mae hyn er bod pobl ag anhwylderau bwyta oddeutu 9 y cant o gyfanswm nifer y bobl sydd â chyflwr iechyd meddwl yn y DU.

Canfu'r ymchwiliad hefyd fod diffyg buddsoddiad hanesyddol wedi arwain at gylch dieflig. Prin yw'r ymchwilwyr a'r canolfannau ymchwil sy'n edrych yn weithredol ar hyn, ac felly ychydig iawn o ymchwil a gyhoeddwyd. Ac mae hyn wedi helpu i stigmateiddio agweddau, sy'n atgyfnerthu capasiti bach y maes a'i ddiffyg cyllid. Dylai targed ariannu ar gyfer maes ymchwil anhwylderau bwyta y DU fod yn seiliedig, fan lleiaf, ar gydraddoldeb o fewn ymchwil iechyd meddwl, a dylai Llywodraeth Cymru weithio gyda phartneriaid o fewn a thu hwnt i'n ffiniau i helpu i wireddu'r nod hwn. 

Mae cysylltiad clir rhwng anhwylderau bwyta a'r cyfryngau cymdeithasol a'r cyfryngau ehangach. Yn aml, gall apiau sy'n newid ymddangosiad siâp a maint corff arwain at waethygu anhwylderau bwyta, drwy annog a normaleiddio syniad afrealistig o'r hyn sy'n dderbyniol o ran ymddangosiad corfforol. Mae pwysau ar ddylanwadwyr cyfryngau cymdeithasol i olygu eu postiau, ac mae algorithmau'n gwobrwyo'r rhai sydd â chynnwys cyfryngau cymdeithasol sy'n denu sylw drwy gyfrwng delweddau o berffeithrwydd honedig, delweddau sydd yn bwydo diwylliant sy'n gwrthod amrywiaeth a realiti. Mae hyn yn arwain pobl ifanc yn enwedig at ddod i'r casgliad dealladwy bod yn rhaid iddynt ail-greu'r delweddau ffug yma o berffeithrwydd maen nhw'n gweld ar eu cyfrifon.

Rhaid inni felly gwneud mwy i ddathlu amrywiaeth a herio'r diwylliant gwrthdroëdig a'i negeseuon peryglus sy'n medru cael eu trosglwyddo i ddefnyddwyr cyfryngau cymdeithasol drwy'r delweddau hyn. Rwy'n gobeithio y bydd y cwricwlwm newydd yn rhoi lle digonol ar gyfer sicrhau bod gan bobl ifanc ddealltwriaeth o sut mae delweddau ystrydebol o gyrff perffaith wedi datblygu ac yn cael eu hannog gan y cyfryngau cymdeithasol, ac, o ddeall, yn cael yr hyder i herio a'r gallu i osgoi y niwed a ddaw yn sgil hyn. Yn ogystal, mae angen gweld y Llywodraeth yn gweithio gyda chwmnïau cyfryngau cymdeithasol i leihau effaith y llwyfannau hyn ar bobl Cymru o ran sbarduno a dwysáu anhwylderau bwyta.

Ystyriwyd anhwylderau bwyta ers tro, yn hanesyddol, yn salwch i fenywod—agwedd rhagfarnllyd sy'n gallu arwain at ddiffygion o ran triniaeth, yn ogystal â diagnosis, gan y gellir anwybyddu neu gamddehongli symptomau a allai fod yn gysylltiedig ag anhwylderau bwyta mewn dynion neu bobl LHDTC+. Yn wir, mae un astudiaeth wedi canfod bod rhyw 40 y cant o ddynion sy'n dioddef o anhwylder bwyta yn derbyn camddiagnosis, a bod y rhan fwyaf o'u symptomau yn cael eu cambriodoli i orbryder. Mae ymchwil hefyd yn dangos bod unigolion o wahanol hunaniaethau rhywedd yn profi effaith eu anhwylderau bwyta mewn modd gwahanol.

Mae hyn i gyd eto'n arddangos yr angen am fframwaith newydd sy'n ystyried y daith unigol mae bob person ag anhwylder bwyta yn ei chymryd, a bod angen cyllid, ymchwil ac atebolrwydd i atal achos ac effeithiau'r anhwylderau dinistriol ac arteithiol hyn—anhwylderau y gellir eu hatal. Diolch.

There is a clear link between eating disorders and social media and the wider media. Often, apps that change the appearance of the shape and size of the body can lead to the exacerbation of eating disorders, by encouraging and normalising an unrealistic notion of what is acceptable in terms of physical appearance. There is pressure on social media influencers to edit their posts, and algorithms reward those with social media content that attracts attention through images of alleged perfection, images that feed a culture that rejects diversity and reality. This leads young people in particular to the understandable conclusion that they have to replicate the false images of perfection that they see on their accounts.

We therefore have to do more to celebrate diversity and challenge the perverse culture and its dangerous messages that can be transmitted to social media users through these images. I hope the new curriculum will provide sufficient space for ensuring that young people have an understanding of how stereotypical images of perfect bodies have developed and how they're encouraged by social media, and, in understanding this, will have the confidence to challenge this and avoid the harm that can come from this. In addition, we need to see action from the Government working with social media companies to reduce the impact of these platforms on the people of Wales in terms of triggering and intensifying eating disorders. 

Eating disorders have long been considered, historically, a female illness—a prejudiced attitude that can lead to deficiencies in terms of treatment and diagnosis, as it's possible to ignore or misinterpret symptoms that may be related to an eating disorder in men or LGBTQ+ people. Indeed, one study found that about 40 per cent of men who suffer from an eating disorder are misdiagnosed, and that the majority of their symptoms are wrongly attributed to anxiety. Research also shows that individuals of different gender identities experience the impact of their eating disorders in different ways.

All of this again points to the need for a new framework that considers the individual journey of each person with an eating disorder, and that there is a need for funding, research and accountability to prevent the cause and effects of these devastating and traumatic disorders—disorders that are preventable. Thank you.

17:10

I'm afraid I've been quite busy with my pen scribbling out contributions that have already been made, because the speaking notes that I prepared this morning have already been covered. So, to avoid repeating what's already been said—

Mae arnaf ofn fy mod wedi bod yn eithaf prysur gyda fy meiro yn tynnu llinell drwy gyfraniadau sydd eisoes wedi'u gwneud, oherwydd mae'r nodiadau a baratoais y bore yma eisoes wedi cael sylw. Felly, er mwyn osgoi ailadrodd yr hyn sydd eisoes wedi'i ddweud—

It's always a great idea at that point to scribble out rather than repeat what's already been said. 

Mae bob amser yn syniad gwych i roi llinell drwy'r hyn sydd eisoes wedi'i ddweud yn hytrach na'i ailadrodd. 

Yes, but I'll just note at this point that I think the fundamental reality of the situation is that people in everyone's constituency or region will suffer with an eating disorder, and I've got a lot of experience in my 11-year NHS career working in community mental health teams of treating people with eating disorders, and I'm fully, fully aware of all the issues that surround it. But, I'm afraid all of my contribution has already been covered, so, to avoid repeating, I'll leave it there. Diolch, Llywydd.

Ydy, ond fe wnaf nodi yn awr fy mod yn credu mai realiti sylfaenol y sefyllfa yw y bydd pobl yn etholaeth neu ranbarth pawb yn dioddef gydag anhwylder bwyta, ac mae gennyf lawer o brofiad yn fy ngyrfa 11 mlynedd gyda'r GIG yn gweithio mewn timau iechyd meddwl cymunedol o drin pobl ag anhwylderau bwyta, ac rwy'n gwbl ymwybodol o'r holl faterion sydd ynghlwm wrth hynny. Ond mae arnaf ofn fod fy holl gyfraniad eisoes wedi'i grybwyll, felly, er mwyn osgoi ailadrodd, rwyf am ei gadael yn y fan honno. Diolch, Lywydd.

I commend you for it, yes. Mark Isherwood. It gives your fellow Member Mark Isherwood time to contribute now.

Rwy'n eich cymeradwyo am hynny, ydw. Mark Isherwood. Mae'n rhoi amser i'ch cyd-Aelod, Mark Isherwood, gyfrannu yn awr.

Diolch, Llywydd. That's caught me out a little bit. At the risk of repeating some elements, I'll go forward. But speaking here in January, I challenged the Deputy Minister for Mental Health and Well-being over actions to ensure faster and equitable progress in improving eating disorder services across Wales. I highlighted findings in eating disorder charity Beat's 'The Welsh Eating Disorder Service Review: 3 years on' report, published that week, and called on the Welsh Government to support the report's recommendations. The Welsh Government's eating disorder service review in 2018 set out an ambitious vision on early intervention, evidence-based treatment and support for families, with eating disorder charity Beat playing a key role in the review.

But, their report published in January found that progress towards achieving that vision had varied widely across Wales, and when I asked the Deputy Minister whether the Welsh Government, in line with Beat's recommendations, would publish a new service model or framework, including timescales, to set out what they expect from health boards, and if so, when she would expect this to happen, she replied that the Welsh Government would be using Beat's report to inform their work going forward. We therefore need to know where, when and how. 

As this motion states,

'improvements in eating disorder services in the last three years have been uneven, continuing the inequity documented by the review',

and

'treatment for those affected in Wales varies greatly depending on age, diagnosis and location.'

When I met Beat's national officer for Wales in early January, ahead of publication of their three-years-on report, she told me that Beat had been calling for the full implementation of the 28 eating disorder service review's recommendations since it was first published by the Welsh Government. These included the allocation of sufficient funding, workforce and staff training, accompanied by an implementation plan and timescales for when the recommendations will be fully implemented across Wales. I therefore again urge Members who genuinely care about this issue to vote in favour of our amendment calling on the Welsh Government to,

'establish targets and publish monthly statistics on waiting times for mental health treatment, including issues such as eating disorders.'

As with so much else, without this, the Welsh Government's designer fortifications will lack foundations.

It must also be emphasised that Beat's campaign theme this year, 'Worth More Than 2 Hours', is about the current lack of training on eating disorders for students studying at medical school. Their top key policy ask in Wales for this Eating Disorders Awareness Week 2022 is for eating disorders to be appropriately taught and assessed at all medical schools, and for all junior doctors to gain clinical experience during foundation training, where learning about eating disorders is generally overlooked in medical training, with severe consequences for the prognosis and safety of patients.  

When I met Beat's national officer in early January, we also discussed the need to strengthen the connection between eating disorder services and other specialist services including autism and diabetes, increased waiting times for specialist treatment, with people becoming vulnerable in the meantime, and the need for both early intervention and greater support for families. She subsequently sent me further details about avoidant/restrictive food intake disorder, or ARFID, and how it can co-occur with other conditions such as autism. ARFID is a condition characterised by the person avoiding certain foods or types of food, having restricted intake in terms of overall amount eaten, or both. Someone might be avoiding and/or restricting their intake for a number of different reasons, including sensitivity to the taste, texture, smell or appearance of certain types of food, or only being able to eat foods at a certain temperature. This can lead to sensory-based avoidance or restriction of intake. As Beat state, ARFID can be present on its own or it can co-occur with other conditions, most commonly anxiety disorders, autism and attention deficit hyperactivity disorder. As Beat's 'The Welsh Eating Disorder Service Review: 3 years on' report states, the eating disorder service review explained that

'early intervention and evidence-based treatment require an integrated approach, with good communication and collaboration between services.'

In particular, it focused on improving integration between eating disorder services, primary care, weight management services, diabetes services, autism and neurodevelopmental services, mental health services and the voluntary and community sector. However, their survey of health and care professionals and volunteers found a lack of integrated, collaborative working with other health or social care services and a lack of integrated, collaborative working with schools, colleges and universities,

'restricting the ability of their teams/services to meet the current demand for eating disorder treatment.'

That was in January. If the Welsh Government is sincere, it must commit to the real action this motion calls for accordingly.

Diolch, Lywydd. Mae hynny'n fy rhoi mewn lle anodd, braidd. Os caf fentro ailadrodd rhai pethau, fe wnaf symud ymlaen. Ond wrth siarad yma ym mis Ionawr, heriais y Dirprwy Weinidog Iechyd Meddwl a Lles ynghylch camau gweithredu i sicrhau cynnydd cyflymach a chyfartal ar wella gwasanaethau anhwylderau bwyta ledled Cymru. Tynnais sylw at ganfyddiadau adroddiad 'Adolygiad Gwasanaeth Anhwylder Bwyta yng Nghymru: 3 blynedd yn ddiweddarach' yr elusen anhwylderau bwyta, Beat, a gyhoeddwyd yr wythnos honno, a galwais ar Lywodraeth Cymru i gefnogi argymhellion yr adroddiad. Nododd adolygiad gwasanaeth anhwylderau bwyta Llywodraeth Cymru yn 2018 weledigaeth uchelgeisiol ar gyfer ymyrraeth gynnar, triniaeth yn seiliedig ar dystiolaeth a chymorth i deuluoedd, gyda'r elusen anhwylder bwyta Beat yn chwarae rhan allweddol yn yr adolygiad.

Ond canfu eu hadroddiad a gyhoeddwyd ym mis Ionawr fod y cynnydd tuag at gyflawni'r weledigaeth honno wedi amrywio'n fawr ledled Cymru, a phan ofynnais i'r Dirprwy Weinidog a fyddai Llywodraeth Cymru, yn unol ag argymhellion Beat, yn cyhoeddi model neu fframwaith gwasanaeth newydd, gan gynnwys amserlenni, i nodi'r hyn y maent yn ei ddisgwyl gan y byrddau iechyd, ac os felly, pryd y byddai'n disgwyl i hynny ddigwydd, atebodd y byddai Llywodraeth Cymru yn defnyddio adroddiad Beat i lywio eu gwaith wrth symud ymlaen. Felly, mae angen inni wybod lle, pryd a sut.

Fel y dywed y cynnig hwn, mae

'gwelliannau mewn gwasanaethau anhwylderau bwyta yn ystod y tair blynedd diwethaf wedi bod yn anwastad, gan barhau â'r annhegwch a nodwyd yn yr adolygiad',

ac mae

'triniaeth i'r rhai yr effeithir arnynt yng Nghymru yn amrywio'n fawr yn dibynnu ar oedran, diagnosis a lleoliad.'

Pan gyfarfûm â swyddog cenedlaethol Beat ar gyfer Cymru ddechrau mis Ionawr, cyn cyhoeddi eu hadroddiad ar y tair blynedd diwethaf, dywedodd wrthyf fod Beat wedi bod yn galw am weithredu 28 argymhelliad yr adolygiad o'r gwasanaeth anhwylder bwyta yn llawn ers iddo gael ei gyhoeddi gyntaf gan Lywodraeth Cymru. Roedd y rhain yn cynnwys dyrannu digon o gyllid, hyfforddiant i'r gweithlu a staff, ynghyd â chynllun gweithredu ac amserlenni ar gyfer gweithredu'r argymhellion yn llawn ledled Cymru. Felly, unwaith eto rwy'n annog Aelodau sy'n poeni'n wirioneddol am y mater hwn i bleidleisio o blaid ein gwelliant yn galw ar Lywodraeth Cymru i,

'[b]ennu targedau a chyhoeddi ystadegau misol ar amseroedd aros ar gyfer triniaeth iechyd meddwl, gan gynnwys materion fel anhwylderau bwyta.'

Fel gyda chymaint arall, heb hyn, ni fydd sylfaen i gynlluniau Llywodraeth Cymru.

Rhaid pwysleisio hefyd fod thema ymgyrch Beat eleni, 'Worth More Than 2 Hours', yn ymwneud â'r diffyg hyfforddiant presennol ar anhwylderau bwyta i fyfyrwyr sy'n astudio mewn ysgolion meddygol. Yr hyn y gofynnant amdano'n bennaf fel polisi allweddol yng Nghymru ar gyfer Wythnos Ymwybyddiaeth Anhwylderau Bwyta 2022 yw i anhwylderau bwyta gael eu haddysgu a'u hasesu'n briodol ym mhob ysgol feddygol, ac i bob meddyg iau gael profiad clinigol yn ystod ei hyfforddiant sylfaen, lle mae dysgu am anhwylderau bwyta yn cael ei anwybyddu at ei gilydd mewn hyfforddiant meddygol, gyda chanlyniadau difrifol i brognosis a diogelwch cleifion.  

Pan gyfarfûm â swyddog cenedlaethol Beat ddechrau mis Ionawr, trafodwyd hefyd yr angen i gryfhau'r cysylltiad rhwng gwasanaethau anhwylderau bwyta a gwasanaethau arbenigol eraill gan gynnwys awtistiaeth a diabetes, amseroedd aros cynyddol am driniaeth arbenigol, gyda phobl yn dod yn agored i niwed yn y cyfamser, a'r angen am ymyrraeth gynnar a mwy o gymorth i deuluoedd. Wedi hynny, anfonodd ragor o fanylion ataf am anhwylder osgoi/cyfyngu ar fwyd, neu ARFID, a sut y gall gyd-ddigwydd â chyflyrau eraill fel awtistiaeth. Mae ARFID yn gyflwr lle mae'r unigolyn yn osgoi bwydydd neu fathau penodol o fwyd, yn cyfyngu ar faint y mae'n ei fwyta, neu'r ddau. Gallai rhywun fod yn osgoi a/neu'n cyfyngu ar yr hyn y maent yn ei fwyta am nifer o resymau gwahanol, gan gynnwys sensitifrwydd i flas, gwead, arogl neu olwg mathau penodol o fwyd, neu ond yn gallu bwyta bwydydd ar dymheredd penodol. Gall hyn arwain at osgoi neu gyfyngu ar y bwyd sy'n cael ei fwyta yn seiliedig ar y synhwyrau. Fel y dywed Beat, gall ARFID fod yn bresennol ar ei ben ei hun neu gall gyd-ddigwydd â chyflyrau eraill, anhwylderau gorbryder, awtistiaeth ac anhwylder diffyg canolbwyntio a gorfywiogrwydd yn fwyaf cyffredin. Fel y dywed adroddiad 'Adolygiad Gwasanaeth Anhwylder Bwyta yng Nghymru: 3 blynedd yn ddiweddarach', eglurodd yr adolygiad o'r gwasanaeth anhwylderau bwyta

'[f]od ymyrraeth gynnar a thriniaeth sy’n seiliedig ar dystiolaeth yn gofyn am ddull integredig, gyda gwasanaethau’n cyfathrebu a chydweithio’n dda â’i gilydd.'

Yn benodol, canolbwyntiai ar wella integreiddio rhwng gwasanaethau anhwylderau bwyta, gofal sylfaenol, gwasanaethau rheoli pwysau, gwasanaethau diabetes, awtistiaeth a gwasanaethau niwroddatblygiadol, gwasanaethau iechyd meddwl a'r sector gwirfoddol a chymunedol. Fodd bynnag, canfu eu harolwg o weithwyr iechyd a gofal proffesiynol a gwirfoddolwyr ddiffyg cydweithio integredig gyda gwasanaethau iechyd neu ofal cymdeithasol eraill a diffyg cydweithio integredig gydag ysgolion, colegau a phrifysgolion, gan rwystro

'gallu’r timau/gwasanaethau i fodloni’r galw presennol am driniaeth anhwylder bwyta.'

Roedd hynny ym mis Ionawr. Os yw Llywodraeth Cymru o ddifrif, rhaid iddi ymrwymo i'r camau gwirioneddol y mae'r cynnig hwn yn galw amdanynt yn unol â hynny.

17:15

Y Dirprwy Weinidog nawr i gyfrannu i'r ddadl—Lynne Neagle.

I call on the Deputy Minister to contribute to the debate—Lynne Neagle.

Thank you, Llywydd. I'd like to thank all Members today for their contributions and for bringing forward this debate on such an important topic. There is much in this motion I agree with. I am acutely aware that improvements need to be made to eating disorder services and I am sincerely committed to driving this forward. I also welcome the spotlight that Eating Disorders Awareness Week gives to the impact that eating disorders have on individuals, their families and their friends. We all have a role to play to support and encourage people to access appropriate support.

Jenny Rathbone said that we need to be honest, and I agree. The 2018 independent review was important, but some of their recommendations were aspirational, providing a long-term vision of services. Our engagement with services since the publication of the review has demonstrated their commitment to improvement, and whilst there is universal support for the high-level aspiration within the review, there is more to do to shape the service model and approach that best fits our service in Wales, and clinical buy-in for that model is absolutely crucial. I will continue to prioritise eating disorder services in my own ministerial work, including scrutinising the improvement progress in meetings with vice-chairs. I also welcome the review by Beat and look forward to working with partners to improve the full breadth of support needed for people with eating disorders, not just NHS services.

Whilst I share the frustration about the pace of these improvements, we do need to recognise the pressure services have been under for the last 18 to 24 months. Eating disorder services have been disproportionately impacted by the pandemic, needing to focus on immediate pressures to ensure services provide a safe and appropriate response for those who need them. With unprecedented levels of demand, higher acuity and more complex patients, prioritisation based on clinical need has been more challenging for our workforce. I'd like to personally thank all of the NHS staff working in eating disorder services, who continue to do all they can to meet patient needs in this most challenging of times. I also recognise the increased demand that has been placed on the third sector as a result of the pandemic, and the vital role the sector has played.

Despite these pressures, there is progress. I visited two eating disorder teams last week in Betsi Cadwaladr University Health Board, and saw the work they are doing to improve support in the community and to prevent young people being placed out of area. Whilst describing the key challenges they'd experienced throughout the pandemic, they demonstrated a child-centred and system-wide approach, using a mix of skills to deliver services—the type of service we all want to see across Wales. Our additional and recurrent investment has led to an increase in workforce numbers in specialist ED services, and we have provided additional training for staff. There has also been extensive work to engage those with lived experience and their families and friends across LHB-led eating disorder services, and I am determined that this engagement will underpin our plans for future improvement.

At a national level, we responded quickly to the increased pressure and demand that we saw at the start of the pandemic, and significantly strengthened a range of tier 0/1 support. This support provides early open access to help and advice, with specific support for eating disorders through our significant investment in the Beat helpline and their other services. Our additional investment in Beat provided over 7,000 support sessions in Wales during 2021. These are sessions not just targeted at those living with eating disorders, but also friends and family, who are so key to supporting individuals through diagnosis and treatment. We have also taken concerted action to raise awareness of and interest in eating disorders amongst medical professionals. I give way to Rhun ap Iorwerth.

Diolch, Lywydd. Hoffwn ddiolch i'r holl Aelodau heddiw am eu cyfraniadau ac am gyflwyno'r ddadl hon ar bwnc mor bwysig. Mae llawer yn y cynnig hwn rwy'n cytuno ag ef. Rwy'n ymwybodol iawn fod angen gwneud gwelliannau i wasanaethau anhwylderau bwyta ac rwyf wedi ymrwymo'n ddiffuant i hyrwyddo hyn. Rwyf hefyd yn croesawu'r sylw y mae Wythnos Ymwybyddiaeth Anhwylderau Bwyta yn ei roi i'r effaith y mae anhwylderau bwyta yn ei chael ar unigolion, eu teuluoedd a'u ffrindiau. Mae gan bob un ohonom ran i'w chwarae yn cefnogi ac annog pobl i ddod o hyd i gymorth priodol.

Dywedodd Jenny Rathbone fod angen inni fod yn onest, ac rwy'n cytuno. Roedd adolygiad annibynnol 2018 yn bwysig, ond roedd rhai o'u hargymhellion yn uchelgeisiol, gan ddarparu gweledigaeth hirdymor o wasanaethau. Mae ein hymgysylltiad â gwasanaethau ers cyhoeddi'r adolygiad wedi dangos eu hymrwymiad i wella, ac er bod cefnogaeth gyffredinol i'r dyhead mawr yn yr adolygiad, mae mwy i'w wneud i lunio'r model gwasanaeth a'r dull gweithredu sy'n gweddu orau i'n gwasanaeth yng Nghymru, ac mae cefnogaeth glinigol i'r model hwnnw yn gwbl hanfodol. Byddaf yn parhau i flaenoriaethu gwasanaethau anhwylderau bwyta yn fy ngwaith gweinidogol fy hun, gan gynnwys craffu ar y cynnydd mewn cyfarfodydd gydag is-gadeiryddion. Rwyf hefyd yn croesawu'r adolygiad gan Beat ac yn edrych ymlaen at weithio gyda phartneriaid i wella'r ystod lawn o gymorth sydd ei angen ar bobl ag anhwylderau bwyta, nid gwasanaethau'r GIG yn unig.

Er fy mod yn rhannu'r rhwystredigaeth ynghylch cyflymder y gwelliannau hyn, mae angen inni gydnabod y pwysau ar wasanaethau yn y 18 i 24 mis diwethaf. Mae'r pandemig wedi effeithio'n anghymesur ar wasanaethau anhwylderau bwyta, gyda'r angen i ganolbwyntio ar bwysau uniongyrchol i sicrhau bod gwasanaethau'n darparu ymateb diogel a phriodol i'r rhai sydd ei angen. Gyda lefelau digynsail o alw, problemau mwy difrifol a chleifion mwy cymhleth, mae blaenoriaethu'n seiliedig ar angen clinigol wedi bod yn fwy heriol i'n gweithlu. Hoffwn ddiolch yn bersonol i holl staff y GIG sy'n gweithio ym maes gwasanaethau anhwylderau bwyta, sy'n parhau i wneud popeth yn eu gallu i ddiwallu anghenion cleifion yn y cyfnod eithriadol o heriol hwn. Rwyf hefyd yn cydnabod y galw cynyddol ar y trydydd sector o ganlyniad i'r pandemig, a'r rôl hanfodol y mae'r sector wedi'i chwarae.

Er gwaethaf y pwysau hwn, mae cynnydd i'w weld. Ymwelais â dau dîm anhwylder bwyta yr wythnos diwethaf ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr, a gwelais y gwaith y maent yn ei wneud ar wella'r gefnogaeth yn y gymuned ac i atal pobl ifanc rhag cael eu lleoli y tu allan i'r ardal. Wrth ddisgrifio'r heriau allweddol yr oeddent wedi'u profi drwy gydol y pandemig, roeddent yn dangos dull gweithredu sy'n canolbwyntio ar y plentyn ac ar draws y system gyfan, gan ddefnyddio cymysgedd o sgiliau i ddarparu gwasanaethau—y math o wasanaeth yr ydym i gyd am ei weld ledled Cymru. Mae ein buddsoddiad ychwanegol a rheolaidd wedi arwain at gynyddu'r gweithlu gwasanaethau anhwylderau bwyta arbenigol, ac rydym wedi darparu hyfforddiant ychwanegol i staff. Gwnaed gwaith helaeth hefyd ar ymgysylltu â'r rhai sydd â phrofiad bywyd a'u teuluoedd a'u ffrindiau ar draws gwasanaethau anhwylderau bwyta a arweinir gan y bwrdd iechyd lleol, ac rwy'n benderfynol y bydd yr ymgysylltu hwn yn sail i'n cynlluniau ar gyfer gwella yn y dyfodol.

Ar lefel genedlaethol, gwnaethom ymateb yn gyflym i'r pwysau a'r galw cynyddol a welsom ar ddechrau'r pandemig, a chryfhau ystod o gymorth haen 0/1 yn sylweddol. Mae'r cymorth hwn yn darparu mynediad agored cynnar i gymorth a chyngor, gyda chymorth penodol ar gyfer anhwylderau bwyta drwy ein buddsoddiad sylweddol yn llinell gymorth Beat a'u gwasanaethau eraill. Darparodd ein buddsoddiad ychwanegol yn Beat dros 7,000 o sesiynau cymorth yng Nghymru yn ystod 2021. Sesiynau yw'r rhain sydd nid yn unig wedi'u targedu at y rhai sy'n byw gydag anhwylderau bwyta, ond ffrindiau a theulu yn ogystal, sydd mor allweddol i gefnogi unigolion drwy ddiagnosis a thriniaeth. Rydym hefyd wedi cymryd camau ar y cyd i godi ymwybyddiaeth o anhwylderau bwyta ymhlith gweithwyr meddygol proffesiynol ac i ysgogi diddordeb ynddynt. Fe ildiaf i Rhun ap Iorwerth.

17:20

Thank you very much for taking an intervention, and I apologise in advance if it's a premature intervention. I can't wait until the end of your comments, for obvious reasons, because it will be too late then to ask a question. I don't disagree with anything you have said so far. I have recognised that there have been gains, and the three-year review by Beat recognised that there have been gains. Whilst I appreciate you saying that there is much you agree with in Plaid Cymru's motion today, will you be explaining what it is exactly that you're disagreeing with in the motion? Because we have heard nothing but common ground now, and no reason as yet why you would not support our motion.

Diolch yn fawr iawn am gymryd ymyriad, ac rwy'n ymddiheuro ymlaen llaw os yw'n ymyriad cynamserol. Ni allaf aros tan ddiwedd eich sylwadau, am resymau amlwg, oherwydd bydd yn rhy hwyr wedyn i ofyn cwestiwn. Nid wyf yn anghytuno ag unrhyw beth a ddywedoch chi hyd yn hyn. Rwyf wedi cydnabod y bu enillion, ac roedd yr adolygiad tair blynedd gan Beat yn cydnabod y bu enillion. Er fy mod yn sylweddoli eich bod yn dweud bod llawer y cytunwch ag ef yng nghynnig Plaid Cymru heddiw, a wnewch chi egluro beth yn union yr anghytunwch ag ef yn y cynnig? Oherwydd nid ydym wedi clywed dim byd ond tir cyffredin yn awr, a dim rheswm hyd yma pam na fyddech yn cefnogi ein cynnig.

Thank you for that intervention. I am conscious of time, Rhun, but I think the key bone of contention, really, is the need for a new framework, because we know exactly where we need to get to in eating disorder services. There is clear NICE guidance that we have to ensure is met. We're also putting in place new clinical governance arrangements, and there will be a work plan below that. So, I suppose, in summary, that is where our key difference is—that we don't see the need for a separate framework, because that work is already in hand.

As I said, we've taken action to raise awareness of eating disorders, and that includes the development of clinical resources for GPs and paediatric clinicians, to increase understanding and interest in this speciality, to assist with identifying the signs, assessing eating disorders, and accessing appropriate referral pathways. Building on our previous investment, I have been clear that we must continue to prioritise eating disorder services, with the increased funding from the additional £50 million we have secured for mental health in 2022-23. This is significant additional and recurrent funding for mental health services that increases the baseline funding to support services to meet changing mental health needs as a result of COVID.

However, funding is just part of the solution. Recruitment into specialist ED services remains a challenge. We must continue to develop a sustainable workforce for mental health services in Wales. Workforce issues impact across mental health services, and that's why we've commissioned Health Education and Improvement Wales and Social Care Wales to develop a strategic mental health workforce plan for Wales. We are currently consulting on this plan, and I can't emphasise enough how important it is to engage with this consultation, including to ensure we have the right future provision to support those living with an eating disorder.

We also recognise the need to have comprehensive data, and our ongoing work to develop a mental health core data set will improve data across mental health services, including eating disorder services. Following the omicron variant, we are now at the point where we need to reset and recover mental health services, which we must remember have remained available throughout the pandemic. Of course this includes eating disorders, and my officials are already working with the NHS collaborative to reset the NHS eating disorder network's work plan to support the improvement of eating disorder services. As a matter of priority, this will include strengthening the national clinical leadership to drive this change. Without delaying the improvement work that is already under way, we want to implement an ED network model in Wales that can make the transformational improvement that we all want to see for these services.

As we emerge from COVID, we will also test the progress that has already been made against the priorities that were set for services based on the independent review. This will give us a clear picture of progress to date on where each health board is on its improvement journey. Based on this, health boards will now be asked to refresh their current plans with clear milestones to reconfigure services towards earlier intervention, to meet the NICE standards and to achieve a four-week waiting time. The NICE quality standards are evidence based and set out six quality areas. They are supported by key stakeholders and we will use these as our framework to support improvement, rather than developing a separate framework of our own. Members will also wish to note that we have been in discussions since the summer of 2021 with a key partner to schedule a formal national clinical audit for eating disorder services covering England and Wales, and I'm happy to update Members further on that in due course.

I recognise today that we have focused on NHS services, and that is only part of the transformation that we need. Eating disorders are complex and the risk factors are varied. We are working with schools on healthy eating and body image workshops through our whole-school approach, and it is so important to me that we are able to intervene in an early way and at a critical point in the development of young people. I remain absolutely committed to driving forward the change needed in our specialist eating disorder services, but we all have a role to play in the transformational system-wide changes that are needed to reduce the complex risk factors that cause eating disorders. This is not something that the NHS can or should do alone. Diolch.

Diolch ichi am yr ymyriad hwnnw. Rwy'n ymwybodol o'r amser, Rhun, ond credaf mai prif asgwrn y gynnen, mewn gwirionedd, yw'r angen am fframwaith newydd, oherwydd gwyddom yn union lle y mae angen inni ei gyrraedd gyda gwasanaethau anhwylderau bwyta. Ceir canllawiau NICE clir y mae'n rhaid inni sicrhau eu bod yn cael eu bodloni. Rydym hefyd yn sefydlu trefniadau llywodraethu clinigol newydd, a bydd cynllun gwaith yn dod o dan hynny. Felly, i grynhoi, mae'n debyg mai dyna yw'r gwahaniaeth allweddol—nad ydym yn gweld yr angen am fframwaith ar wahân, oherwydd mae'r gwaith hwnnw eisoes ar y gweill.

Fel y dywedais, rydym wedi cymryd camau i godi ymwybyddiaeth o anhwylderau bwyta, ac mae hynny'n cynnwys datblygu adnoddau clinigol ar gyfer meddygon teulu a chlinigwyr pediatrig, cynyddu dealltwriaeth a diddordeb yn yr arbenigedd hwn, helpu i nodi'r arwyddion, asesu anhwylderau bwyta, a chael mynediad at lwybrau atgyfeirio priodol. Gan adeiladu ar ein buddsoddiad blaenorol, rwyf wedi bod yn glir fod yn rhaid inni barhau i flaenoriaethu gwasanaethau anhwylderau bwyta, gyda'r cyllid cynyddol o'r £50 miliwn ychwanegol a neilltuwyd ar gyfer iechyd meddwl yn 2022-23. Mae hwn yn gyllid ychwanegol a rheolaidd sylweddol ar gyfer gwasanaethau iechyd meddwl sy'n cynyddu'r cyllid sylfaenol i gefnogi gwasanaethau er mwyn diwallu anghenion iechyd meddwl sy'n newid o ganlyniad i COVID.

Fodd bynnag, dim ond rhan o'r ateb yw cyllid. Mae recriwtio i wasanaethau anhwylderau bwyta arbenigol yn parhau i fod yn her. Rhaid inni barhau i ddatblygu gweithlu cynaliadwy ar gyfer gwasanaethau iechyd meddwl yng Nghymru. Mae materion yn ymwneud â'r gweithlu yn effeithio ar wasanaethau iechyd meddwl, a dyna pam ein bod wedi comisiynu Addysg a Gwella Iechyd Cymru a Gofal Cymdeithasol Cymru i ddatblygu cynllun gweithlu iechyd meddwl strategol i Gymru. Rydym wrthi'n ymgynghori ar y cynllun ar hyn o bryd, ac ni allaf bwysleisio digon pa mor bwysig yw cymryd rhan yn yr ymgynghoriad hwn, gan gynnwys sicrhau bod gennym y ddarpariaeth gywir yn y dyfodol i gefnogi'r rhai sy'n byw gydag anhwylder bwyta.

Rydym hefyd yn cydnabod yr angen i gael data cynhwysfawr, a bydd ein gwaith parhaus ar ddatblygu set ddata graidd iechyd meddwl yn gwella data ar draws y gwasanaethau iechyd meddwl, gan gynnwys gwasanaethau anhwylderau bwyta. Yn dilyn yr amrywiolyn omicron, rydym bellach wedi cyrraedd y pwynt lle mae angen inni ailosod ac adfer gwasanaethau iechyd meddwl, ac mae'n rhaid inni gofio eu bod wedi parhau i fod ar gael drwy gydol y pandemig. Wrth gwrs, mae hyn yn cynnwys anhwylderau bwyta, ac mae fy swyddogion eisoes yn gweithio gyda'r GIG ar y cyd i ailosod cynllun gwaith rhwydwaith anhwylderau bwyta'r GIG i gefnogi'r gwaith o wella gwasanaethau anhwylderau bwyta. Fel mater o flaenoriaeth, bydd hyn yn cynnwys cryfhau'r arweinyddiaeth glinigol genedlaethol i sbarduno'r newid hwn. Heb oedi'r gwaith gwella sydd eisoes ar y gweill, rydym am weithredu model rhwydwaith anhwylderau bwyta yng Nghymru a all wneud y gwelliant trawsnewidiol y mae pob un ohonom am ei weld ar gyfer y gwasanaethau hyn.

Wrth inni gefnu ar COVID, byddwn hefyd yn profi'r cynnydd sydd eisoes wedi'i wneud yn erbyn y blaenoriaethau a bennwyd ar gyfer gwasanaethau yn seiliedig ar yr adolygiad annibynnol. Bydd hyn yn rhoi darlun clir i ni o'r cynnydd hyd yma o lle y mae pob bwrdd iechyd arni ar ei daith wella. Yn seiliedig ar hyn, gofynnir yn awr i fyrddau iechyd adnewyddu eu cynlluniau presennol gyda cherrig milltir clir i ailgyflunio gwasanaethau tuag at ymyrraeth gynharach, bodloni safonau NICE a chyflawni amser aros o bedair wythnos. Mae safonau ansawdd NICE yn seiliedig ar dystiolaeth ac yn nodi chwe maes ansawdd. Fe'u cefnogir gan randdeiliaid allweddol a byddwn yn defnyddio'r rhain fel ein fframwaith i gefnogi gwelliant, yn hytrach na datblygu fframwaith ar wahân ein hunain. Bydd yr Aelodau hefyd am nodi ein bod wedi bod mewn trafodaethau ers haf 2021 gyda phartner allweddol i drefnu archwiliad clinigol cenedlaethol ffurfiol ar gyfer gwasanaethau anhwylderau bwyta ar gyfer Cymru a Lloegr, ac rwy'n hapus i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau am hynny maes o law.

Rwy'n cydnabod heddiw ein bod wedi canolbwyntio ar wasanaethau'r GIG, ac nid yw hynny ond yn rhan o'r newid sydd ei angen arnom. Mae anhwylderau bwyta yn gymhleth ac mae'r ffactorau risg yn amrywio. Rydym yn gweithio gydag ysgolion ar weithdai bwyta'n iach a delwedd y corff drwy ein dull ysgol gyfan, ac mae mor bwysig i mi ein bod yn gallu ymyrryd yn gynnar ac ar bwynt tyngedfennol yn natblygiad pobl ifanc. Rwy'n parhau'n gwbl ymrwymedig i hyrwyddo'r newid sydd ei angen yn ein gwasanaethau anhwylderau bwyta arbenigol, ond mae gan bob un ohonom ran i'w chwarae yn y newidiadau trawsnewidiol system gyfan sydd eu hangen i leihau'r ffactorau risg cymhleth sy'n achosi anhwylderau bwyta. Nid yw hyn yn rhywbeth y gall neu y dylai'r GIG ei wneud ar ei ben ei hun. Diolch.

17:25

Rhun ap Iorwerth nawr i ymateb i'r ddadl.

Rhun ap Iorwerth to reply to the debate.

Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Diolch i’r Dirprwy Weinidog am ei hymateb hi i’r ddadl a diolch i bawb sydd wedi cymryd rhan yn y drafodaeth y prynhawn yma. Fel dwi'n dweud, mae yna gytundeb yma ar yr angen i gryfhau gwasanaethau. Dwi'n falch fy mod i wedi cael y cyfle i ymyrryd ar sylwadau'r Dirprwy Weinidog a gofyn yn union beth oedd ei gwrthwynebiad hi i’r cynnig sydd o'n blaenau ni, achos rŵan, rydyn ni yn deall.

Thank you very much, Llywydd, and thank you to the Deputy Minister for her response to the debate and thanks to everyone who's participated in this afternoon's discussion. As I've said, there is agreement on the need to strengthen services, and I'm pleased that I did have an opportunity to intervene on the Deputy Minister's comment and to ask what exactly her objection was to the proposal before us, because now we understand. 

The key bone of contention is the need for a new framework, because this is work that's already in hand. It's not us saying that we need a new framework, it is Beat; it is the leading organisation that understands where the deficiencies are in current provision for those suffering from eating disorders in Wales. I tend to listen to those who understand, in the same way as I work with and listen to the cancer charities when they're pushing for and asking for a new cancer plan. When Beat tells me, 'You know what? The frameworks that we currently have; they're not really doing it for us, we need to build something new', I think that is a clear message to us that we need to move in that direction.

Prif asgwrn y gynnen yw'r angen am fframwaith newydd, oherwydd mae hwn yn waith sydd eisoes ar y gweill. Nid ni sy'n dweud bod angen fframwaith newydd arnom, Beat sy'n dweud hynny; dyma'r sefydliad blaenllaw sy'n deall lle mae'r diffygion yn y ddarpariaeth bresennol i'r rhai sy'n dioddef o anhwylderau bwyta yng Nghymru. Rwy'n tueddu i wrando ar y rhai sy'n deall, yn yr un modd ag y gweithiaf gyda'r elusennau canser ac y gwrandawaf arnynt pan fyddant yn pwyso ac yn gofyn am gynllun canser newydd. Pan fydd Beat yn dweud wrthyf, 'Wyddoch chi beth? Nid yw'r fframweithiau sydd gennym ar hyn o bryd yn gweithio i ni mewn gwirionedd, mae angen inni adeiladu rhywbeth newydd', credaf fod honno'n neges glir fod angen inni symud i'r cyfeiriad hwnnw.

Mae yna sylwadau craff wedi cael eu gwneud o feinciau Llafur a'r Ceidwadwyr. Mi wnaf i fframio yr ychydig sylwadau sydd gen i ar ôl o gwmpas yr hyn ddywedwyd wrthyf i gan un dioddefwr anhwylderau bwyta. Mi fyddwch chi'n gwybod fy mod i wedi bod yn gwneud gwaith yn ddiweddar yn siarad efo pobl ifanc ynglŷn â mynediad at wasanaethau iechyd meddwl yn gyffredinol. Roedd y person yma wedi aros blwyddyn i gael dechrau cyfres o sesiynau cymorth ar gyfer anhwylderau bwyta, ac roeddwn i'n gwerthfawrogi ac yn gallu uniaethu yn y cyd-destun yma efo sylwadau yr Aelod dros Ganol Caerdydd, yn dweud na ddylem ni fod yn caniatáu bod drws anghywir i'w gnocio arno fo, ac na ddylai pobl ddim gorfod egluro eu hunain dro ar ôl tro fel oedd y person ifanc yma wedi gorfod ei wneud: 'Dwi newydd gael fy "discharge-io" o ofal gwasanaeth iechyd meddwl sylfaenol ar ôl disgwyl 12 mis amdano fo. Dwi dim ond wedi cael rhyw wyth i 10 sesiwn. Dwi wedi dysgu dipyn bach, ond dwi rŵan yn dal i stryglo a dwi ar fy mhen fy hun rŵan. Os dwi eisiau gofal eto, dwi'n gorfod 'apply-io' eto efo'r meddyg teulu a disgwyl yn hir iawn eto.' Dydy hi ddim yn dderbyniol, o fewn y fframweithiau presennol sydd gennym ni, fod ein pobl ifanc ni, a phobl o bob oed, yn teimlo mai dyna'r mathau o rwystrau sydd yn eu herbyn nhw. Mae'n rhaid inni gael modelau clir yn eu lle ar gyfer darparu'r ymyrraeth gynnar yma. Mae'n mynd yn ei blaen: 'Ffurf o broblem iechyd meddwl ydy o.' A dwi'n meddwl am sylwadau Sioned yn fan hyn ynglŷn â delweddau, cyfryngau cymdeithasol a phwysau cymdeithasol ac ati. 'Oherwydd y gymdeithas rydyn ni'n byw ynddi rŵan, mae ymddygiad anhwylderau bwyta weithiau'n cael ei normaleiddio, weithiau hyd yn oed yn cael ei gomplimentio', meddai'r person ifanc yma. Ond anhwylder iechyd meddwl ydy o, ac mae'n rhaid i bethau gael eu cymryd ychydig bach mwy o ddifrif.

Pan fo rhywun yn teimlo dyw anhwylder sydd yn fwrn ar eu bywydau nhw ddim yn cael ei gymryd o ddifrif, mae hynny hefyd yn neges inni bosib bod yna rywbeth o'i le yn y fframweithiau rydyn ni'n gweithio oddi mewn iddyn nhw. Felly, er mwyn i bawb gael yr help maen nhw ei angen, mor gyflym ag y maen nhw ei angen o, mae'n rhaid rhoi mwy o sylw i roi'r patrymau a'r gofal sydd yn angenrheidiol mewn lle. 

Dwi'n gofyn ichi heddiw gefnogi cynnig Plaid Cymru sydd yn benodol yn yr hyn mae o'n gofyn amdano fo, a chefnogi gwelliant 2 hefyd sydd yn ychwanegu'r angen yma am dargedau fel ein bod ni'n gallu mesur y cerrig milltir wrth inni eu cyrraedd nhw. Fel y dywedais i, dydy cytundeb ynddo fo'i hun ar yr angen i wneud pethau'n well ddim yn golygu bod y map gennym ni ar sut i gyrraedd at y pwynt yma. Cefnogwch y cynnig yma heddiw fel datganiad ein bod ni o ddifrif ynglŷn â symud tuag at y math o ddarpariaeth mae poblogaeth Cymru ei hangen.

There have been some wise comments made from Labour and Conservative benches. I will frame my remaining comments around what I was told by one sufferer of an eating disorder. You will know that I've been doing work recently, speaking to young people about access to mental health services more generally. This individual had waited 12 months to start a series of support sessions for eating disorders, and I appreciated and could identify in this context with the comments made by the Member for Cardiff Central, who said that we shouldn't allow there to be a wrong door, and people shouldn't have to explain themselves time and time again as this young person had to do: 'I've just been discharged from primary mental health services after waiting 12 months for it. I've only had eight to 10 sessions. I have learnt a little, but I'm still struggling and I'm alone now. If I want further care, then I have to apply again through my GP and wait a very long time again.' Those are her comments. It's not acceptable within the current frameworks that our young people, and people of all ages, feel that those are the kinds of barriers facing them. We do have to have clear models in place to provide that early intervention. She goes on: 'It is a mental health problem.' And I think of Sioned's comments in this context in terms of social media and social pressures in terms of images. 'Because of the society we live in now, behaviours around eating disorders are normalised, even complimented.' Those were the comments of this young person. But it is a mental health problem, and things do have to be taken more seriously.

When one thinks that an illness that is a burden on their lives isn't taken seriously, that's also a message for us that there may be something wrong with the frameworks that we're working within. So, in order for everyone to get the help that they need as swiftly as they need it, then we must give more attention to getting the right systems in place.

I'm asking you today to support the Plaid Cymru motion that is very specific in what it requests. We support amendment 2 too that recommends targets so we can identify the milestones as we reach them. As I said, an agreement on the need to do things better in and of itself doesn't mean that we have the road map as to how we get to that point. So, support this motion today as a statement that we are serious about moving towards the kind of provision that the population of Wales needs.

17:30

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae yna wrthwynebiad, ac felly dwi'n gohirio'r bleidlais tan y cyfnod pleidleisio.

The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] Yes, there is objection, and therefore I defer voting until voting time.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

Bydd hynny'n dilyn egwyl fer y bydd angen inni ei chymryd nawr ar gyfer paratoi'n dechnegol ar gyfer y bleidlais. Felly, egwyl yn gyntaf.

That will follow a short break that we will need to take now to prepare technically for that vote. So, we'll take a short break first.

Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 17:32.

Ailymgynullodd y Senedd am 17:35, gyda'r Llywydd yn y Gadair.

Plenary was suspended at 17:32.

The Senedd reconvened at 17:35, with the Llywydd in the Chair.

17:35
8. Cyfnod Pleidleisio
8. Voting Time

Dyma ni'n cyrraedd y cyfnod pleidleisio. Mae'r bleidlais y prynhawn yma ar ddadl Plaid Cymru ar anhwylderau bwyta. Dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Siân Gwenllian. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 12, neb yn ymatal a 40 yn erbyn. Felly, mae'r cynnig wedi'i wrthod.

That brings us to voting time. The vote this afternoon will be on the Plaid Cymru debate on eating disorders. I call for a vote on the motion, tabled in the name of Siân Gwenllian. Open the vote. Close the vote. In favour 12, no abstentions and 40 against. Therefore, the motion is not agreed.

Eitem 7. Dadl Plaid Cymru - Anhwylderau bwyta. Cynnig heb ei ddiwygio: O blaid: 12, Yn erbyn: 40, Ymatal: 0

Gwrthodwyd y cynnig

Item 7. Plaid Cymru debate - Eating disorders. Motion without amendment: For: 12, Against: 40, Abstain: 0

Motion has been rejected

Gwelliant 1 fydd nesaf, ac os derbynnir gwelliant 1, bydd gwelliant 2 yn cael ei ddad-ddethol. Dwi'n galw am bleidlais ar welliant 1 a gyflwynwyd yn enw Lesley Griffiths. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 26, neb yn ymatal a 26 yn erbyn. Ac felly mae'r bleidlais ar hyn o bryd yn gyfartal ac fe fydd yn rhaid i fi fwrw fy mhleidlais yn erbyn—[Torri ar draws.]

The next vote is on amendment 1, and if amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected. I call for a vote on amendment 1, tabled in the name of Lesley Griffiths. Open the vote. Close the vote. In favour 26, no abstentions and 26 against. And therefore the vote is tied and therefore I will need to exercise my casting vote against the amendment—[Interruption.]

Yes. I know which way, but I was expecting it to come up in front of me.

Ie. Gwn pa ffordd, ond roeddwn yn disgwyl iddo ymddangos o fy mlaen.

Felly, dwi'n bwrw fy mhleidlais yn erbyn y gwelliant. Felly, canlyniad y bleidlais ar welliant 1 yw: o blaid 26, neb yn ymatal a 27 yn erbyn. Felly, mae'r gwelliant wedi'i wrthod.

So, I exercise my casting vote against the amendment. And the result of the vote on amendment 1 is: in favour 26, no abstentions and 27 against. Therefore, the amendment is not agreed.

Eitem 7. Dadl Plaid Cymru. Gwelliant 1, cyflwynwyd yn enw Lesley Griffiths: O blaid: 26, Yn erbyn: 26, Ymatal: 0

Gan fod nifer y pleidleisiau yn gyfartal, defnyddiodd y Cadeirydd ei phleidlais fwrw yn unol â Rheol Sefydlog 6.20(ii).

Gwrthodwyd y gwelliant

Item 7. Plaid Cymru debate. Amendment 1, tabled in the name of Lesley Griffiths: For: 26, Against: 26, Abstain: 0

As there was an equality of votes, the Chair used her casting vote in accordance with Standing Order 6.20(ii).

Amendment has been rejected

Gwelliant 2 fydd nesaf—gwelliant 2, wedi'i gyflwyno gan Darren Millar. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. Mi oedd y bleidlais yna unwaith eto yn gyfartal—26 o blaid, 26 yn erbyn—ac felly dwi'n defnyddio fy mhleidlais fwrw yn erbyn y gwelliant. Felly, canlyniad y bleidlais yn derfynol ar welliant 2 yw bod 26 o blaid, neb yn ymatal a 27 yn erbyn. Felly, mae'r gwelliant wedi'i wrthod. Dyw'r cynnig na'r gwelliannau wedi'u derbyn, ac felly, does dim byd wedi'i dderbyn. 

We'll now move to amendment 2. I call for a vote on amendment 2, tabled in the name of Darren Millar. Open the vote. Close the vote. The vote again was tied—26 in favour and 26 against—and therefore I exercise my casting vote against the amendment. Therefore, the final result of the vote on amendment 2 is that there were 26 in favour, no abstentions and 27 against. And therefore the amendment is not agreed. Neither the motion nor the amendments have been agreed and therefore nothing is agreed. 

Eitem 7. Dadl Plaid Cymru. Gwelliant 2, cyflwynwyd yn enw Darren Millar: O blaid: 26, Yn erbyn: 26, Ymatal: 0

Gan fod nifer y pleidleisiau yn gyfartal, defnyddiodd y Cadeirydd ei phleidlais fwrw yn unol â Rheol Sefydlog 6.20(ii).

Gwrthodwyd y gwelliant

Item 7. Plaid Cymru debate. Amendment 2, tabled in the name of Darren Millar: For: 26, Against: 26, Abstain: 0

As there was an equality of votes, the Chair used her casting vote in accordance with Standing Order 6.20(ii).

Amendment has been rejected

Dyna ddiwedd ar ein pleidleisio ni y prynhawn yma.

That concludes voting for this afternoon.

9. Dadl Fer: Chwaraeon yng Nghasnewydd: cefnogi clybiau a digwyddiadau chwaraeon cymunedol yn y ddinas
9. Short Debate: Sport in Newport: Supporting community sport clubs and events in the city

Fe fyddwn ni nawr yn symud ymlaen i'r ddadl fer. Os gall y rhai ohonoch chi sy'n gadael y Siambr wneud hynny'n dawel.

We will now move on to the short debate. If those of you who are leaving the Chamber could do so quietly.

Those of you who are leaving the Chamber, if you can do so quietly and quickly. I'm about to call John Griffiths to introduce his short debate. I think we're quiet enough now, John, for you to carry on. John Griffiths. 

Y rheini ohonoch sy'n gadael y Siambr, os gallwch wneud hynny'n dawel ac yn gyflym. Rwyf ar fin galw ar John Griffiths i gyflwyno ei ddadl fer. Rwy'n credu ein bod ni'n ddigon tawel yn awr, John, i chi barhau. John Griffiths. 

Diolch, Llywydd. Llywydd, in 1963, almost 60 years ago, Newport Rugby Football Club entertained the All Blacks at Rodney Parade. And against the odds, Bryn Meredith's side who, up to that point, had been in indifferent form, beat a New Zealand team regarded as one of the best of its generation. Still to this day the game is talked about, and I'm sure it will be on the minds of many when they attend the Newport Rugby Football Club hall of fame dinner later this month. That history I think is indicative that Newport has a very proud sporting history and, I am sure, a very bright and positive sporting future as well.

Diolch, Lywydd. Lywydd, ym 1963, bron i 60 mlynedd yn ôl, gwahoddodd Clwb Rygbi Casnewydd yr All Blacks i Rodney Parade. Ac yn groes i'r disgwyl, fe wnaeth tîm Bryn Meredith nad oeddent wedi disgleirio rhyw lawer cyn y pwynt hwnnw, guro tîm o Seland Newydd a gâi ei ystyried yn un o'r goreuon yn ei gyfnod. Hyd heddiw siaradir am y gêm, ac rwy'n siŵr y bydd ar feddyliau nifer o bobl pan fyddant yn mynychu cinio oriel anfarwolion Clwb Rygbi Casnewydd yn ddiweddarach y mis hwn. Mae'r hanes hwnnw, yn fy marn i, yn dangos bod gan Gasnewydd hanes balch iawn yn y byd chwaraeon, yn ogystal â dyfodol disglair a chadarnhaol iawn hefyd yn y byd chwaraeon, rwy'n siŵr.

Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i'r Gadair.

The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.

17:40

The bedrock to sport in Newport, really, is the facilities and the grass-roots commitment the city enjoys. And the facilities at Newport Live are very important; they are some of the best in Wales. The swimming pool, the tennis centre, the Geraint Thomas National Velodrome of Wales and the international sports village activity as a whole, including the athletics track and the use thereof by Newport County Association Football Club in terms of the stadium.

The Geraint Thomas velodrome, Llywydd, obviously renamed after the Tour de France winner in 2018, one of our most famous Welsh sporting exports, will see the national track cycling championships from tomorrow. That velodrome is the only indoor venue of its kind across the whole of Wales, and it's where the team GB Olympians have previously trained. I'm very much looking forward to going along to spectate at the national track cycling championships this week, and hopefully meet some of the riders, as well as helping to make presentations. I think this event does highlight what a great sporting city Newport still is in the present day and how passionate the city is about sport, whether it's football, athletics, cricket, rugby, or a host of other sporting endeavours. And it's really good to have this opportunity this evening to highlight much good work that's taking place locally.

Perhaps I could start with rugby and football, Llywydd, and we have that proud history of Newport Rugby Football Club and, of course, the Dragons in terms of professional rugby. And they do a lot of very good work in the community, linking with grass-roots sporting community organisations, and taking a wide view of their remit, linking with Welsh Government campaigns, linking with Newport City Council, and a host of other voluntary organisations.

Newport County do similarly. They've done a lot of really good work with mental health, and men's mental health in particular, in recent times, being at the very forefront of professional football clubs and how they link with the health agenda around the challenge—the great challenge—of mental health that we all face at the current time. And they have a very active community arm that does much good work with schools and with grass-roots communities in Newport. County in the community is very, very important, and I'll return to that later.

Newport Cricket Club as well, Llywydd, is another headline in terms of what we have in the city, and they're based at the international sports village, another part of that great geographical location for sport in the city. Like the majority of groups and organisations, Newport Cricket Club has obviously been impacted by COVID-19 over the last two years, and because of changes at the sports village, the facilities they use for cricket sessions during the winter months were not permissible for a period of time, and that impacted on their ability to run junior and senior sessions, with players having to go elsewhere, to Cardiff and Ebbw Vale, to train. I've met with the Knight brothers, Mike and David, who are mainstays of Newport Cricket Club, to discuss these matters, and I really would like to put on record the amazing commitment that those brothers and all the volunteers around them have in terms of taking forward cricket on a voluntary basis, and making sure that it's available in Newport still for juniors, for women, for girls, for the men's senior teams, for ethnic minorities. It's a very wide-ranging offer that Newport Cricket Club have.

And key to taking forward their endeavours would be a new indoor training facility, new indoor nets. And I know that the Deputy Minister for sport is aware of their ambitions to take forward that project and that development, and it really would enable local talent to continue to flourish and that very inclusive agenda that Newport Cricket Club has to prosper. So, I hope very much we will see Welsh Government, Sport Wales, as well as Cricket Wales and Glamorgan, who played their Second XI games at Newport, all supporting this initiative, and, of course, Newport Live itself, recognising that Newport Cricket Club is one of the most diverse and inclusive clubs, not just in Wales, but across the whole of the UK. And the importance of that indoor facility would just be so—. It would allow so much more to develop, were it to go ahead. So, I hope, Deputy Minister, you will meet with representatives of the club, including the Knight brothers, to discuss their ambitions in more detail.

Sylfaen chwaraeon yng Nghasnewydd, mewn gwirionedd, yw'r cyfleusterau a'r ymrwymiad ar lawr gwlad a welir yn y ddinas. Ac mae cyfleusterau Casnewydd Fyw yn bwysig iawn; maent ymhlith rhai o'r goreuon yng Nghymru. Y pwll nofio, y ganolfan tenis, Felodrom Cenedlaethol Cymru Geraint Thomas a gweithgaredd y pentref chwaraeon rhyngwladol yn ei gyfanrwydd, gan gynnwys y trac athletau a'r defnydd ohono gan Glwb Pêl-droed Casnewydd fel stadiwm.

Lywydd, o yfory ymlaen cynhelir y pencampwriaethau beicio trac cenedlaethol yn felodrom Geraint Thomas, a ailenwyd wrth gwrs ar ôl enillydd Tour de France yn 2018, un o'n hallforion chwaraeon mwyaf enwog yng Nghymru. Y felodrom hwnnw yw'r unig leoliad dan do o'i fath ar draws Cymru gyfan, a dyma lle y bu tîm Olympiaid Prydain yn hyfforddi o'r blaen. Rwy'n edrych ymlaen yn fawr at fynd draw i weld y pencampwriaethau beicio trac cenedlaethol yr wythnos hon, gan obeithio cyfarfod â rhai o'r beicwyr, yn ogystal â helpu i wneud cyflwyniadau. Rwy'n credu bod y digwyddiad hwn yn dangos pa mor wych yw dinas Casnewydd yn dal i fod yn y byd chwaraeon hyd heddiw a pha mor angerddol yw'r ddinas ynglŷn â chwaraeon, boed yn bêl-droed, yn athletau, yn griced, yn rygbi, neu'n llu o gampau chwaraeon eraill. Ac mae'n dda iawn cael cyfle heno i dynnu sylw at lawer o waith da sy'n digwydd yn lleol.

Efallai y caf ddechrau gyda rygbi a phêl-droed, Lywydd, ac mae gennym hanes balch Clwb Rygbi Casnewydd a'r Dreigiau wrth gwrs yn y byd rygbi proffesiynol. Ac maent yn gwneud llawer o waith da iawn yn y gymuned, drwy gysylltu â sefydliadau y gymuned chwaraeon ar lawr gwlad, a chan edrych yn eang ar eu cylch gwaith, drwy gysylltu ag ymgyrchoedd Llywodraeth Cymru, â Chyngor Dinas Casnewydd, a llu o sefydliadau gwirfoddol eraill.

Mae Clwb Pêl-droed Casnewydd yn gwneud pethau tebyg. Maent wedi gwneud llawer o waith da iawn gydag iechyd meddwl, ac iechyd meddwl dynion yn arbennig, yn ddiweddar, ar flaen y gad ymhlith clybiau pêl-droed proffesiynol a sut y maent yn cysylltu â'r agenda iechyd mewn perthynas â her—her fawr—iechyd meddwl yr ydym i gyd yn ei hwynebu ar hyn o bryd. Ac mae ganddynt gangen gymunedol weithgar iawn sy'n gwneud llawer o waith da gydag ysgolion a chyda chymunedau ar lawr gwlad yng Nghasnewydd. Mae County in the Community yn bwysig iawn, a byddaf yn dychwelyd ato yn nes ymlaen.

Lywydd, mae Clwb Criced Casnewydd hefyd yn bennawd arall o ran yr hyn sydd gennym yn y ddinas, ac maent wedi'u lleoli yn y pentref chwaraeon rhyngwladol, rhan arall o'r lleoliad daearyddol gwych hwnnw ar gyfer chwaraeon yn y ddinas. Fel y rhan fwyaf o grwpiau a sefydliadau, mae'n amlwg fod COVID-19 wedi effeithio ar Glwb Criced Casnewydd dros y ddwy flynedd ddiwethaf, ac oherwydd newidiadau yn y pentref chwaraeon, ni chaniatawyd defnydd o'r cyfleusterau a ddefnyddir ganddynt ar gyfer sesiynau criced yn ystod misoedd y gaeaf am gyfnod, ac effeithiodd hynny ar eu gallu i gynnal sesiynau plant ac oedolion, gyda chwaraewyr yn gorfod mynd i rywle arall, i Gaerdydd a Glyn Ebwy, i hyfforddi. Rwyf wedi cwrdd â'r brodyr Knight, Mike a David, prif gynheiliaid Clwb Criced Casnewydd, i drafod y materion hyn, a hoffwn gofnodi'r ymrwymiad anhygoel sydd gan y brodyr a'r holl wirfoddolwyr o'u cwmpas i hyrwyddo criced ar sail wirfoddol, a sicrhau ei fod yn dal i fod ar gael yng Nghasnewydd i blant iau, i fenywod, i ferched, i uwch dimau'r dynion, i leiafrifoedd ethnig. Mae'r hyn y mae Clwb Criced Casnewydd yn ei gynnig yn eang iawn.

A byddai cyfleuster hyfforddi dan do newydd, rhwydi dan do newydd, yn allweddol iddynt allu bwrw ymlaen â'u hymdrechion. A gwn fod y Dirprwy Weinidog chwaraeon yn ymwybodol o'u huchelgais i ddatblygu'r prosiect hwnnw a'r datblygiad hwnnw, a byddai'n galluogi talent leol i barhau i ddisgleirio a'r agenda gynhwysol iawn honno sydd gan Glwb Criced Casnewydd i ffynnu. Felly, rwy'n gobeithio'n fawr y gwelwn Lywodraeth Cymru, Chwaraeon Cymru, yn ogystal â Criced Cymru a Morgannwg, a chwaraeodd eu gemau Ail XI yng Nghasnewydd, i gyd yn cefnogi'r fenter hon, ac wrth gwrs, Casnewydd Fyw ei hun, gan gydnabod mai Clwb Criced Casnewydd yw un o'r clybiau mwyaf amrywiol a chynhwysol, nid yn unig yng Nghymru, ond ar draws y DU gyfan. A byddai pwysigrwydd y cyfleuster dan do hwnnw mor—. Byddai'n caniatáu i gymaint mwy ddatblygu, pe bai'n mynd yn ei flaen. Felly, Ddirprwy Weinidog, rwy'n gobeithio y byddwch yn cyfarfod â chynrychiolwyr y clwb, gan gynnwys y brodyr Knight, i drafod eu huchelgeisiau'n fanylach.

Parkrun Wales and the way that it operates in Newport is another indication of just how active and enthusiastic and energetic the local population is. And the two parkruns in Newport, one at the Riverfront and one at Tredegar House in my colleague Jayne Bryant's constituency, are really well supported, and they enable much to take place to encourage fitness and good health in Wales, for example, through the Couch to 5K programme and the links with local GP surgeries to make sure that people know that one way forward in terms of good health is to get on board with that preventative agenda and link with the parkruns and all that they enable in Newport, in our city.

Last October, I tabled a statement of opinion about the importance of this activity, and I was very pleased that it had support from Senedd Members right across the Senedd. I hope again, Deputy Minister, that Welsh Government, health boards and other organisations will continue to commit to work with Parkrun Cymru and local parkruns like those in Newport to proactively promote preventative health initiatives and just understand the importance of that and how we need to move increasingly on to that footing. I'm sure, Deputy Minister, you would be able to tell us about discussions you are having to do just that.

Of course, we mention some of the key players, some of the key organisations in terms of sport in Newport, but all of this relies on grass-roots sport and must link with grass-roots sport, and it's that host of clubs, with all the volunteers that make them possible, in football, in rugby, in cricket, in athletics, that really do show that passion for sport in Newport as a city. I know very well just how many of those organisations, just how many families, just how many young people, just how many women, ethnic minorities are involved in that endeavour and in making all of that possible.

Across Newport, County in the Community, that charitable and community arm of Newport County, deliver the Premier League Kicks sessions in some of the most deprived parts of the city. They use sport to tackle anti-social behaviour, increase female participation and provide inclusive opportunities for those who live with disability. In Ringland in Newport East, they have engaged with over 100 young people in free sessions and have been supported by the Police and Crime Commissioner for Gwent, Jeff Cuthbert. Similar to Newport Cricket Club, in the winter months, they provide those opportunities, continuing throughout the year. But I know there have been problems—problems with lack of lighting and clean facilities.

And that project that County in the Community are taking forward in Ringland has highlighted to me that, even as regeneration of our communities is ongoing, it sometimes seems that sporting facilities are not at the forefront of that, when they really need to be. I know, Deputy Minister, that we have projects in Newport to build on our sporting history to link with the new health and well-being centre in the Ringland, Park, and Newport East, a facility that would include a GP surgery, dental services, family and therapy facilities, pharmacy, midwifery services, community nurses and adult social care. As part of that development, we should take the opportunity to improve sporting facilities in the area, making those crucial links with health. So, I wondered, Deputy Minister, if this is something, along with the Minister for health, the health board and the city council, together with other key stakeholders, that you could ensure is explored.

Just finally from me this evening, I'd like to highlight the Newport half marathon, which is taking place on Sunday, and again does much to put sport and physical activity at the forefront of what's happening locally and in the minds of local people. It's organised, of course, by St David's Hospice Care, which is an incredibly important organisation in Newport—does so much good work for local families around end-of-life care, and through the half marathon raises an awful lot of crucial money and also enables runners to raise money for a host of other crucial charities and obviously gets lots of people getting more active and fit in Newport and beyond.

Last year, the race wasn't able to take place in its usual format and was virtual because of COVID-19, but, this Sunday, so many runners, including myself, will take part, and I very much look forward to it. The event has grown and grown over the years—it's bigger and better year after year, and it will continue to build. Deputy Minister, I know it's now a little bit late in the day to sign up, but I'm sure the organisers would be really grateful to hear you give your support to this event on Sunday. I hope that just what I've been able to outline in what is always a limited period of time does give a flavour of some of what is going on in Newport and just how keen and passionate Newport is at the grass-roots and professional level to take a full part in sport in Wales and to make sure it develops ever more strongly as we move forward. Diolch yn fawr.

Mae Parkrun Cymru a'r ffordd y mae'n gweithredu yng Nghasnewydd yn arwydd arall o ba mor weithgar a brwdfrydig ac egnïol yw'r boblogaeth leol. Ac mae'r ddau parkrun yng Nghasnewydd, un yng Nglan yr Afon ac un yn Nhŷ Tredegar yn etholaeth fy nghyd-Aelod Jayne Bryant, yn ennyn cefnogaeth dda iawn, ac maent yn ei gwneud hi'n bosibl i lawer ddigwydd er mwyn annog ffitrwydd ac iechyd da yng Nghymru, er enghraifft drwy'r rhaglen Couch to 5K a'r cysylltiadau â meddygfeydd lleol i sicrhau bod pobl yn gwybod mai un ffordd ymlaen tuag at iechyd da yw dilyn yr agenda ataliol honno a chysylltu â'r digwyddiadau parkrun a'r cyfan y maent yn ei alluogi yng Nghasnewydd, yn ein dinas.

Fis Hydref diwethaf, cyflwynais ddatganiad barn ar bwysigrwydd y gweithgaredd hwn, ac roeddwn yn falch iawn ei fod wedi cael cefnogaeth gan Aelodau'r Senedd ar draws y Senedd. Rwy'n gobeithio eto, Ddirprwy Weinidog, y bydd Llywodraeth Cymru, byrddau iechyd a sefydliadau eraill yn parhau i ymrwymo i weithio gyda Parkrun Cymru a digwyddiadau parkrun lleol fel y rhai yng Nghasnewydd i hyrwyddo mentrau iechyd ataliol yn rhagweithiol a deall pwysigrwydd hynny a sut y mae angen inni symud ymlaen fwyfwy i'r sylfaen honno. Ddirprwy Weinidog, rwy'n siŵr y byddech yn gallu dweud wrthym am y trafodaethau yr ydych yn eu cael i wneud hynny.

Wrth gwrs, rydym yn sôn am rai o'r chwaraewyr allweddol, rhai o'r sefydliadau allweddol yn y byd chwaraeon yng Nghasnewydd, ond mae hyn i gyd yn dibynnu ar chwaraeon ar lawr gwlad ac mae'n rhaid iddynt gysylltu â chwaraeon ar lawr gwlad, a'r llu o glybiau, gyda'r holl wirfoddolwyr sy'n eu gwneud yn bosibl, mewn pêl-droed, mewn rygbi, mewn criced, mewn athletau, sy'n dangos yr angerdd ynghylch chwaraeon yng Nghasnewydd fel dinas. Gwn yn iawn faint o'r sefydliadau hynny, faint o deuluoedd, faint o bobl ifanc, faint o fenywod, lleiafrifoedd ethnig sy'n rhan o'r ymdrech honno i wneud hyn oll yn bosibl.

Ledled Casnewydd, mae County in the Community, cangen elusennol a chymunedol Clwb Pêl-droed Casnewydd, yn cyflwyno sesiynau Premier League Kicks yn rhai o rannau mwyaf difreintiedig y ddinas. Maent yn defnyddio chwaraeon i fynd i'r afael ag ymddygiad gwrthgymdeithasol, cynyddu cyfranogiad menywod a darparu cyfleoedd cynhwysol i'r rhai sy'n byw gydag anabledd. Yn Ringland yn Nwyrain Casnewydd, maent wedi ymgysylltu â dros 100 o bobl ifanc mewn sesiynau am ddim ac wedi cael eu cefnogi gan Gomisiynydd Heddlu a Throseddu Gwent, Jeff Cuthbert. Yn debyg i Glwb Criced Casnewydd, yn ystod misoedd y gaeaf, maent yn darparu'r cyfleoedd hynny, gan barhau drwy gydol y flwyddyn. Ond rwy'n gwybod bod problemau wedi bod—problemau gyda diffyg goleuadau a chyfleusterau glân.

Ac mae'r prosiect y mae County in the Community yn ei ddatblygu yn Ringland wedi dangos i mi, hyd yn oed wrth i'r broses o adfywio ein cymunedau fynd rhagddi, ei bod weithiau'n ymddangos nad yw cyfleusterau chwaraeon yn flaenllaw yn hynny o beth, pan fo gwir angen iddynt fod. Ddirprwy Weinidog, gwn fod gennym brosiectau yng Nghasnewydd i adeiladu ar ein hanes chwaraeon i gysylltu â'r ganolfan iechyd a lles newydd yn Ringland, Parc a Dwyrain Casnewydd, cyfleuster a fyddai'n cynnwys meddygfa, gwasanaethau deintyddol, cyfleusterau i deuluoedd a therapi, fferylliaeth, gwasanaethau bydwreigiaeth, nyrsys cymunedol a gofal cymdeithasol i oedolion. Yn rhan o'r datblygiad hwnnw, dylem fanteisio ar y cyfle i wella cyfleusterau chwaraeon yn yr ardal, gan wneud cysylltiadau hollbwysig ag iechyd. Felly, roeddwn yn meddwl tybed, Ddirprwy Weinidog, a yw hyn yn rhywbeth y gallech chi, gyda'r Gweinidog iechyd, y bwrdd iechyd a chyngor y ddinas, ynghyd â rhanddeiliaid allweddol eraill, sicrhau ei fod yn cael ei archwilio.

Yn olaf gennyf fi heno, hoffwn dynnu sylw at hanner marathon Casnewydd, sy'n cael ei gynnal ddydd Sul, ac unwaith eto mae'n gwneud llawer i roi chwaraeon a gweithgarwch corfforol ar flaen yr hyn sy'n digwydd yn lleol ac ym meddyliau pobl leol. Mae wedi'i drefnu, wrth gwrs, gan Ofal Hosbis Dewi Sant, sy'n sefydliad hynod bwysig yng Nghasnewydd—yn gwneud cymaint o waith da i deuluoedd lleol gyda gofal diwedd oes, a thrwy'r hanner marathon, mae'n codi llawer iawn o arian hanfodol ac yn galluogi rhedwyr i godi arian ar gyfer llu o elusennau hanfodol eraill ac yn amlwg, mae'n cael llawer o bobl i ddod yn fwy egnïol a heini yng Nghasnewydd a thu hwnt.

Y llynedd, nid oedd modd cynnal y ras ar ei ffurf arferol ac roedd yn rhithwir oherwydd COVID-19, ond ddydd Sul, bydd cymaint o redwyr yn cymryd rhan, gan fy nghynnwys i, ac rwy'n edrych ymlaen yn fawr. Mae'r digwyddiad wedi tyfu a thyfu dros y blynyddoedd—mae'n fwy ac yn well o un flwyddyn i'r llall, a bydd yn parhau i ddatblygu. Ddirprwy Weinidog, rwy'n gwybod ei bod ychydig yn hwyr i gofrestru erbyn hyn, ond rwy'n siŵr y byddai'r trefnwyr yn falch iawn o'ch clywed yn rhoi eich cefnogaeth i'r digwyddiad ddydd Sul. Rwy'n gobeithio bod yr hyn y gallais ei amlinellu mewn amser cyfyngedig yn rhoi blas o rywfaint o'r hyn sy'n digwydd yng Nghasnewydd a pha mor frwd ac angerddol yw Casnewydd ar lawr gwlad ac ar y lefel broffesiynol ynglŷn â chymryd rhan lawn mewn chwaraeon yng Nghymru a sicrhau bod hynny'n datblygu'n gryfach byth wrth inni symud ymlaen. Diolch yn fawr.

17:50

I'd like to thank my good friend John Griffiths for raising this today and for allowing me a minute of his time. Newport has a rich history of contributing to the sporting fabric of Wales. Our grass-roots clubs, such as the ones John has mentioned, have nurtured and supported so much talent. Even before beating the All Blacks in 1963, we had Arthur 'Monkey' Gould, who is considered to be the first superstar of Welsh and world rugby, who was in the Invincibles team in the nineteenth century, to the likes of Tony Pulis and Mike Flynn and their impact on football, Christian Malcolm who was a world-class sprinter and now a world-class coach, and Mica Moore and her achievements in the bobsleigh. Newportonians have always played their part. 

More recently, I've been really encouraged to see Newport sportsmen and women use their platform and their roots to change mindsets and inspire our communities—people like Ashton Hewitt and Leon Brown of the Dragons in Wales. Ashton is currently doing so much to try and tackle racism and discrimination in rugby and sport generally, and society, and both players are proud ambassadors of the Positive Futures programme, aiming at inspiring young people to engage in positive activities and to emulate their sporting achievements. Newport has a sporting pedigree it can be proud of. So much of that is down to the commitment and support of those at community level. Long may that continue. 

Hoffwn ddiolch i fy nghyfaill, John Griffiths, am godi hyn heddiw ac am ganiatáu munud o'i amser i mi. Mae gan Gasnewydd hanes cyfoethog o gyfrannu at wead chwaraeon Cymru. Mae ein clybiau ar lawr gwlad, fel y rhai y mae John wedi sôn amdanynt, wedi meithrin a chefnogi cymaint o dalent. Hyd yn oed cyn curo'r All Blacks ym 1963, roedd gennym Arthur 'Monkey' Gould, yr ystyrid mai ef oedd seren gyntaf rygbi Cymru a'r byd, ac a oedd yn nhîm yr Invincibles yn y bedwaredd ganrif ar bymtheg, i rai fel Tony Pulis a Mike Flynn a'u heffaith ar bêl-droed, Christian Malcolm a oedd yn rhedwr o'r radd flaenaf ac sydd bellach yn hyfforddwr o'r radd flaenaf, a Mica Moore a'i llwyddiannau bobsledio. Mae pobl Casnewydd bob amser wedi chwarae eu rhan. 

Yn fwy diweddar, cefais fy nghalonogi'n fawr wrth weld mabolgampwyr Casnewydd yn defnyddio eu llwyfan a'u gwreiddiau i newid meddylfryd ac ysbrydoli ein cymunedau—pobl fel Ashton Hewitt a Leon Brown o'r Dreigiau yng Nghymru. Ar hyn o bryd mae Ashton yn gwneud cymaint i geisio trechu hiliaeth a gwahaniaethu mewn rygbi a chwaraeon yn gyffredinol, ac yn y gymdeithas, ac mae'r ddau chwaraewr yn llysgenhadon balch i'r rhaglen Dyfodol Cadarnhaol, gyda'r nod o ysbrydoli pobl ifanc i gymryd rhan mewn gweithgareddau cadarnhaol ac i efelychu eu cyflawniadau yn y byd chwaraeon. Mae gan Gasnewydd enw da am chwaraeon y gall fod yn falch ohono. Mae cymaint o hynny'n deillio o ymrwymiad a chefnogaeth pobl ar lefel gymunedol. Hir y parhaed. 

Galwaf ar Ddirprwy Weinidog y celfyddydau a chwaraeon i ymateb i'r ddadl—Dawn Bowden.

I call on the Deputy Minister for arts and sport to reply to the debate—Dawn Bowden.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Can I thank John for leading the debate this afternoon and for Jayne's contribution as well? I recognise John's passion for sport and leisure, and Jayne's, actually—she's a big rugby and football fan, I know—but certainly John has always been a strong champion for the various clubs and sporting facilities in his constituency, and I think he enunciated that quite eloquently this afternoon, or this evening.

I'd just like to start my response by stating that supporting our community sports clubs and events across Wales is a priority for this Government at both elite level and community level. Investing in our nation's sports facilities is also a personal commitment of mine, so that we can unlock more of our potential talent as a nation. Our investment at elite level, investing in world-class sports facilities to support our nation's sporting success on the global stage, is key to inspiring the next generation.

In Newport and the surrounding areas, I'd like to think that we can unearth this generation to emulate the likes of Olympian sprinters Christian Malcolm, who Jayne has already mentioned, and Jamie Baulch; Commonwealth gold medallist boxer Sean McGoldrick; Paralympian archer Pippa Britton, a world medallist and a key member of the Sport Wales board; Kyron Duke, a Para world silver medallist in javelin and shotput; footballer Chris Gunter, with more than 100 international caps for Wales; Paralympic gold-medal swimmer Liz Johnson; rugby players Taine Basham and Aaron Wainwright; or Cerys Hale, one of our groundbreaking women, who's recently received a Welsh international rugby contract. I could go on, but I think it's fair to say that Newport has produced its share of Welsh talent over the years, and I'm sure that that will continue. 

Diolch, Ddirprwy Lywydd. A gaf fi ddiolch i John am arwain y ddadl y prynhawn yma ac am gyfraniad Jayne hefyd? Rwy'n cydnabod angerdd John am chwaraeon a hamdden, a Jayne, mewn gwirionedd—mae'n gefnogwr rygbi a phêl-droed mawr, rwy'n gwybod—ond yn sicr mae John bob amser wedi bod yn gadarn ei gefnogaeth i'r gwahanol glybiau a chyfleusterau chwaraeon yn ei etholaeth, a chredaf ei fod wedi cyfleu hynny'n huawdl iawn y prynhawn yma, neu heno.

Hoffwn ddechrau fy ymateb drwy ddweud bod cefnogi ein clybiau a'n digwyddiadau chwaraeon cymunedol ledled Cymru yn flaenoriaeth i'r Llywodraeth hon ar lefel elitaidd a chymunedol. Mae buddsoddi yng cyfleusterau chwaraeon ein gwlad hefyd yn ymrwymiad personol i mi, fel y gallwn ddatblygu mwy o'n talent fel cenedl. Mae ein buddsoddiad ar lefel elitaidd, buddsoddi mewn cyfleusterau chwaraeon o'r radd flaenaf i gefnogi llwyddiant chwaraeon ein gwlad ar y llwyfan byd-eang, yn allweddol i ysbrydoli'r genhedlaeth nesaf.

Yng Nghasnewydd a'r ardaloedd cyfagos, hoffwn feddwl y gallwn ddatblygu'r genhedlaeth hon i efelychu sbrintwyr Olympaidd tebyg i Christian Malcolm, y mae Jayne eisoes wedi sôn amdano, a Jamie Baulch; y bocsiwr a enillodd fedal aur yng Ngemau'r Gymanwlad, Sean McGoldrick; y saethwr Paralympaidd, Pippa Britton, enillydd medal byd ac aelod allweddol o fwrdd Chwaraeon Cymru; Kyron Duke, a enillodd fedal arian Baralympaidd ar y waywffon a thaflu maen; y pêl-droediwr, Chris Gunter, gyda mwy na 100 o gapiau rhyngwladol dros Gymru; y nofiwr a enillodd fedal aur Baralympaidd, Liz Johnson; y chwaraewyr rygbi, Taine Basham ac Aaron Wainwright; neu Cerys Hale, un o'n menywod arloesol, sydd wedi derbyn cytundeb rygbi rhyngwladol yn ddiweddar i chwarae dros Gymru. Gallwn barhau, ond credaf ei bod yn deg dweud bod Casnewydd wedi cynhyrchu ei chyfran deg o dalent Cymru dros y blynyddoedd, ac rwy'n siŵr y bydd hynny'n parhau. 

I must also add that Newport has been the training base for some outstanding athletes: Paralympians Jordan Howe, Rhys Jones and James Ledger, all trained by Christian Malcolm in the city; and many cyclists who have trained at the Geraint Thomas national velodrome, including Paralympic silver medallist James Ball. And at this point I'd like to personally wish those who've been selected to the upcoming Commonwealth Games in Birmingham the best of luck, and look forward to seeing them compete and, hopefully, bringing medals back with them.

But we must look to support and enable that next generation now, and our commitment is to invest in new and existing facilities that really improve the foundation of our community sports, and that's why, as recently as last month, I announced a further £4.5 million capital funding this year to support this commitment, bringing our total investment in 2021-22 to more than £13.2 million. Some of those investments have been made in Newport, such as providing new high-performance facilities at Parc Golf Club, enabling disabled access at Beechwood bowls club, contributing to enabling girls and women's boxing classes at St Michael's Boxing Club, and upgrading the training lights at Rogerstone rugby club, just to name a few.

And as John highlighted in his contribution, Newport Cricket Club are looking at the options for new facilities, and I know that they have been encouraged to speak to Cricket Wales and to Sport Wales to discuss this, and my officials will be more than happy to make those introductions if needed.

But, of course, we must not forget the world-class facilities that we already have in Newport, and John again has mentioned some of those, but we have the Celtic Manor, which hosted the 2010 Ryder Cup and, again, I mention the Geraint Thomas national velodrome, which, as John mentioned, this week is hosting the National Track Championships. Without these attractive and accessible facilities, we can't hope to grow participation across sports, particularly amongst under-represented groups, and this is the key to supporting our children's development and taking forward access to sport, such as investing in girls' and women's sport.

The funding we provide to Sport Wales and the national governing bodies of sport is only part of the picture, though. We've also invested in the Newport half marathon and the Newport marathon over the past few years, hosting large numbers of runners, including John, as he's already mentioned. I hear you're going to be running it again for the ninth year in a row, I think, John. So, that's quite an achievement. I don't know whether you're aiming for a Commonwealth qualifying time or something, but the best of luck to you, anyway, on Sunday. And these events, of course, bring in supporters and spectators, promoting the city as a magnificent sports venue, and contributing significantly to the local economy. This week, Newport is also hosting the Welsh snooker open, attracting some of the world's best players to the city, including Ukrainian teenager Iulian Boiko, who must be applauded for competing through this difficult personal time, and Hong Kong's Ng On-yee, the first woman to compete in the tournament.

Throughout the pandemic, over the past two years, the Welsh Government has also provided significant support to professional sport teams in Newport—the Dragons and Newport County—to protect them from the full impact of COVID restrictions through the spectator sport fund. We've supported them to offset the loss of income from supporters and enabled them to be competitive in their respective leagues. And it's, of course, good to see, as, again, John outlined, the action taken by organisations such as the Dragons and Newport County, and the work that they do to support their community.

So, looking to the future, Dirprwy Lywydd, we have already committed £24 million of capital funding to Sport Wales over the next three years and, from my perspective, that's only the starting point of our ambition, and we'll be looking to build on that initial investment, year on year, across the whole of Wales, and not just Newport, by the way. So, it's vital that we make facilities for our sport and physical activities accessible to everyone if we're going to unleash the benefits of sport for everyone in Wales, from the grass roots to elite sportspeople. Modern, accessible and sustainable facilities are crucial to encourage people back into sport or into sport. 

The education estate, through our schools and colleges, also provides an important platform for our sporting facilities. Our sustainable communities for learning programme, formerly the twenty-first century schools programme, has a significant role to play in providing sports facilities. Newport local authority has benefited from such investments, which have enabled them to progress projects that include sports and community facilities. We've provided investment in the newly established Ysgol Gyfun Gwent Is Coed, the special school at Ysgol Bryn Derw, and Bassaleg School, whose facilities are all available for the wider community use. At ysgol Is Coed, funding has helped provide a full-size, under-18s, floodlit 3G sports pitch, a large main hall with a separate canteen and dining space, whilst in Bassaleg School, investment has helped provide a full-size, floodlit 3G rugby pitch and a smaller, under-16s 3G football pitch.

And, of course, the health, social and economic value of sport is widely recognised, which is why Welsh Government continues to invest in sport through the preventative power of sport. John mentioned parkruns within that context, and I absolutely agree with him on that, because the preventative power of sport also includes social prescribing, where we would liaise closely with colleagues in public health and work in collaboration to provide opportunities for sports organisations and clubs to contribute and participate in any way possible to such an important programme for government commitment.

But to return to the main plank of the debate, the commitment to grass-roots sports is, without doubt, the basic building block for our wider success as a nation on the world stage. So, the Welsh Government will continue to invest in sports facilities across Wales in a sustainable and globally responsible way to ensure equal access and to support our talented athletes and coaches wherever they live and whatever their background. We have already had positive and constructive dialogue with some of our national partners about delivering those objectives together, and I look forward to further discussions in the near future. Diolch yn fawr. 

Rhaid imi ychwanegu hefyd fod Casnewydd wedi bod yn ganolfan hyfforddi i athletwyr rhagorol: y Paralympiaid Jordan Howe, Rhys Jones a James Ledger, i gyd wedi'u hyfforddi gan Christian Malcolm yn y ddinas; a llawer o feicwyr sydd wedi hyfforddi yn felodrom cenedlaethol Geraint Thomas, gan gynnwys James Ball, enillydd medal arian Baralympaidd. Ac yn y fan hon, hoffwn ddymuno pob lwc i'r rhai a ddewiswyd i gymryd rhan yng Ngemau'r Gymanwlad sydd i ddod yn Birmingham, ac edrychaf ymlaen at eu gweld yn cystadlu, ac yn dod â medalau yn ôl gyda hwy, gobeithio.

Ond rhaid inni geisio cefnogi a galluogi'r genhedlaeth nesaf yn awr, a'n hymrwymiad yw buddsoddi mewn cyfleusterau newydd a rhai sy'n bodoli'n barod i wella sylfaen ein chwaraeon cymunedol, a dyna pam, mor ddiweddar â'r mis diwethaf, y cyhoeddais £4.5 miliwn o gyllid cyfalaf pellach eleni i gefnogi'r ymrwymiad hwn, gan ddod â chyfanswm ein buddsoddiad yn 2021-22 i fwy na £13.2 miliwn. Mae rhai o'r buddsoddiadau hynny wedi'u gwneud yng Nghasnewydd, megis darparu cyfleusterau perfformiad uchel newydd yng Nghlwb Golff Parc, galluogi mynediad i'r anabl yng nghlwb bowls Beechwood, cyfrannu at alluogi dosbarthiadau bocsio i ferched a menywod yng Nghlwb Bocsio St Michael, ac uwchraddio'r goleuadau hyfforddi yng nghlwb rygbi Tŷ-du, i enwi ond ychydig o'r rhain.

Ac fel y nododd John yn ei gyfraniad, mae Clwb Criced Casnewydd yn edrych ar yr opsiynau ar gyfer cyfleusterau newydd, a gwn eu bod wedi cael eu hannog i siarad â Criced Cymru a Chwaraeon Cymru i drafod hyn, a bydd fy swyddogion yn fwy na pharod i wneud y cyflwyniadau hynny os oes angen.

Ond wrth gwrs, rhaid inni beidio ag anghofio'r cyfleusterau o'r radd flaenaf sydd gennym eisoes yng Nghasnewydd, ac mae John eto wedi sôn am rai o'r rheini, ond mae gennym y Celtic Manor, a gynhaliodd Gwpan Ryder 2010 ac unwaith eto, nodaf felodrom cenedlaethol Geraint Thomas, sydd, fel y soniodd John, yn cynnal y Bencampwriaeth Beicio Trac Cenedlaethol yr wythnos hon. Heb y cyfleusterau deniadol a hygyrch hyn, ni allwn obeithio cynyddu cyfranogiad ar draws y campau, yn enwedig ymhlith grwpiau heb gynrychiolaeth ddigonol, a dyma'r allwedd i gefnogi datblygiad ein plant a datblygu mynediad at chwaraeon, megis buddsoddi mewn chwaraeon merched a menywod.

Fodd bynnag, dim ond rhan o'r darlun yw'r cyllid a ddarparwn i Chwaraeon Cymru a chyrff llywodraethu cenedlaethol chwaraeon. Rydym hefyd wedi buddsoddi yn hanner marathon Casnewydd a marathon Casnewydd dros y blynyddoedd diwethaf, gan groesawu niferoedd mawr o redwyr, gan gynnwys John, fel y soniodd eisoes. Rwy'n clywed eich bod yn mynd i'w redeg eto am y nawfed flwyddyn yn olynol, rwy'n meddwl, John. Felly, mae honno'n dipyn o gamp. Nid wyf yn gwybod a ydych chi'n anelu at amser cymhwyso ar gyfer Gemau'r Gymanwlad neu rywbeth, ond pob lwc i chi ddydd Sul, beth bynnag. Ac mae'r digwyddiadau hyn, wrth gwrs, yn dod â chefnogwyr a gwylwyr i mewn, gan hyrwyddo'r ddinas fel lleoliad chwaraeon gwych, a chyfrannu'n sylweddol at yr economi leol. Yr wythnos hon, mae Casnewydd hefyd yn cynnal cystadleuaeth snwcer agored Cymru, gan ddenu rhai o chwaraewyr gorau'r byd i'r ddinas, yn cynnwys Iulian Boiko, dyn ifanc yn ei arddegau o Wcráin y mae'n rhaid ei ganmol am gystadlu ar yr adeg anodd hon iddo'n bersonol, a Ng On-yee o Hong Kong, y fenyw gyntaf i gystadlu yn y gystadleuaeth.

Drwy gydol y pandemig, dros y ddwy flynedd ddiwethaf, mae Llywodraeth Cymru hefyd wedi rhoi cymorth sylweddol i dimau chwaraeon proffesiynol yng Nghasnewydd—y Dreigiau a Chlwb Pêl-droed Casnewydd—i'w diogelu rhag effaith lawn cyfyngiadau COVID drwy'r gronfa chwaraeon gwylwyr. Rydym wedi rhoi cymorth iddynt i wrthbwyso colli incwm gan gefnogwyr a'u galluogi i fod yn gystadleuol yn eu priod gynghreiriau. Ac mae'n dda gweld, wrth gwrs, fel yr amlinellodd John unwaith eto, y camau a gymerwyd gan sefydliadau fel y Dreigiau a Chlwb Pêl-droed Casnewydd, a'r gwaith a wnânt i gefnogi eu cymuned.

Felly, gan edrych i'r dyfodol, Ddirprwy Lywydd, rydym eisoes wedi ymrwymo £24 miliwn o gyllid cyfalaf i Chwaraeon Cymru dros y tair blynedd nesaf ac o'm rhan i, dim ond man cychwyn ein huchelgais yw hynny, a byddwn yn ceisio adeiladu ar y buddsoddiad cychwynnol hwnnw, flwyddyn ar ôl blwyddyn, ledled Cymru gyfan, ac nid Casnewydd yn unig, gyda llaw. Felly, mae'n hanfodol ein bod yn gwneud cyfleusterau ar gyfer ein chwaraeon a'n gweithgareddau corfforol yn hygyrch i bawb os ydym am ryddhau manteision chwaraeon i bawb yng Nghymru, o'r rhai sy'n cymryd rhan mewn chwaraeon ar lawr gwlad i'r rhai ar lefel elît. Mae cyfleusterau modern, hygyrch a chynaliadwy yn hanfodol i annog pobl i ddychwelyd at chwaraeon neu i ddechrau cymryd rhan mewn chwaraeon. 

Mae'r ystad addysg, drwy ein hysgolion a'n colegau, hefyd yn darparu llwyfan pwysig ar gyfer ein cyfleusterau chwaraeon. Mae gan ein rhaglen cymunedau cynaliadwy ar gyfer dysgu, rhaglen ysgolion yr unfed ganrif ar hugain yn flaenorol, ran bwysig i'w chwarae yn darparu cyfleusterau chwaraeon. Mae awdurdod lleol Casnewydd wedi elwa ar fuddsoddiadau o'r fath, sydd wedi eu galluogi i ddatblygu prosiectau sy'n cynnwys cyfleusterau cymunedol a chwaraeon. Rydym wedi darparu buddsoddiad yn Ysgol Gyfun Gwent Is Coed sydd newydd ei sefydlu, ysgol arbennig Ysgol Bryn Derw, ac Ysgol Basaleg, y mae ei chyfleusterau i gyd ar gael at ddefnydd ehangach y gymuned. Yn ysgol Is Coed, mae cyllid wedi helpu i ddarparu cae chwaraeon 3G maint llawn dan lifoleuadau i rai dan 18 oed, prif neuadd fawr gyda ffreutur a lle bwyta ar wahân, ac yn Ysgol Basaleg, mae buddsoddiad wedi helpu i ddarparu cae rygbi 3G maint llawn dan lifoleuadau a chae pêl-droed 3G llai o faint i rai dan 16 oed.

Ac wrth gwrs, mae gwerth chwaraeon i iechyd, y gymdeithas a'r economi wedi ei gydnabod yn eang, a dyna pam y mae Llywodraeth Cymru yn parhau i fuddsoddi mewn chwaraeon drwy bŵer ataliol chwaraeon. Soniodd John am ddigwyddiadau parkrun yn y cyd-destun hwnnw, ac rwy'n cytuno'n llwyr ag ef ar hynny, oherwydd mae pŵer ataliol chwaraeon hefyd yn cynnwys presgripsiynu cymdeithasol, lle byddem yn cysylltu'n agos â chydweithwyr ym maes iechyd y cyhoedd ac yn gweithio ar y cyd i ddarparu cyfleoedd i sefydliadau a chlybiau chwaraeon gyfrannu a chymryd rhan mewn unrhyw ffordd bosibl i wireddu ymrwymiad mor bwysig yn y rhaglen lywodraethu.

Ond i ddychwelyd at brif elfen y ddadl, yr ymrwymiad i chwaraeon ar lawr gwlad, heb amheuaeth, yw carreg sylfaen ein llwyddiant ehangach fel gwlad ar lwyfan y byd. Felly, bydd Llywodraeth Cymru yn parhau i fuddsoddi mewn cyfleusterau chwaraeon ledled Cymru mewn ffordd gynaliadwy sy'n gyfrifol ar lefel fyd-eang i sicrhau mynediad cyfartal ac i gefnogi ein hathletwyr a'n hyfforddwyr talentog lle bynnag y maent yn byw a beth bynnag fo'u cefndir. Rydym eisoes wedi cael deialog gadarnhaol ac adeiladol gyda rhai o'n partneriaid cenedlaethol ynghylch cyflawni'r amcanion hynny gyda'n gilydd, ac edrychaf ymlaen at drafodaethau pellach yn y dyfodol agos. Diolch yn fawr. 

18:00

Diolch i bawb. Daw hynny â thrafodion heddiw i ben.

Thank you, all. That brings today's proceedings to a close. 

Daeth y cyfarfod i ben am 18:02.

The meeting ended at 18:02.