Y Cyfarfod Llawn

Plenary

25/01/2022

Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.

In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.

Cyfarfu'r Senedd drwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair. 

The Senedd met by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.

Datganiad gan y Llwydd
Statement by the Llywydd

Prynhawn da, bawb, a chroeso i'r Cyfarfod Llawn. Cyn inni ddechrau, dwi angen nodi ychydig o bwyntiau. Mae Cyfarfod Llawn a gynhelir drwy gynhadledd fideo, yn unol â Rheolau Sefydlog Senedd Cymru, yn gyfystyr â thrafodion y Senedd at ddibenion Deddf Llywodraeth Cymru 2006. Bydd rhai o ddarpariaethau Rheol Sefydlog 34 yn gymwys ar gyfer y cyfarfod yma, ac mae'r rheini wedi eu nodi ar eich agenda. A dwi eisiau atgoffa'r Aelodau fod y Rheolau Sefydlog sy'n ymwneud â threfn yn y Cyfarfod Llawn yn berthnasol i'r cyfarfod yma. 

Cyn inni gychwyn heddiw, a gaf i gymryd y cyfle i ddymuno pen-blwydd hapus yn 100 oed i un o'n cymdogion ni yma ym Mae Caerdydd, sef Urdd Gobaith Cymru, ac un o fudiadau ieuenctid mwyaf Ewrop? Ac os na fuasem ni fel Senedd yn cwrdd yn rhithiol heddiw, yna mi fyddwn i wedi eisiau i'r holl Aelodau i sefyll ar eu traed nawr a chydganu:

'Hei, Mistar Urdd, yn dy goch, gwyn a gwyrdd, / Mae hwyl i'w gael ym mhobman yn dy gwmni.' 

Ond, gan ein bod ni'n rhithiol, ac ar ôl i fi 'embarrass-o' fy hunan yn llwyr yn fanna, mi wnawn ni jest ddymuno'n dda i'r Urdd am y ganrif nesaf, a diolch iddyn nhw am bopeth maen nhw wedi'i gyflawni ar gyfer ein pobl ifanc ni. 

Good afternoon and welcome to this Plenary session. Before we begin, I want to set out a few points. A Plenary meeting held by video-conference, in accordance with the Standing Orders of the Welsh Parliament, constitutes Senedd proceedings for the purposes of the Government of Wales Act 2006. Some of the provisions of Standing Order 34 will apply for today's Plenary meeting, and these are noted on your agenda. And I would remind Members that Standing Orders relating to order in Plenary meetings apply to this meeting.

Before we begin today, may I take this opportunity to wish one of our neighbours here in Cardiff Bay a very happy hundredth birthday—Urdd Gobaith Cymru, one of Europe's largest youth organisations? And if we as a Senedd weren't meeting virtually today, I would have wanted all Members to have stood and to have sung: 

'Hei, Mistar Urdd, yn dy goch, gwyn a gwyrdd, / Mae hwyl i'w gael ym mhobman yn dy gwmni.'

But, as we are meeting virtually, and having embarrassed myself completely there, we will wish the Urdd well for the next century and thank them for everything that they've achieved for our young people. 

1. Cwestiynau i'r Prif Weinidog
1. Questions to the First Minister

Felly, mi wnaf i symud ymlaen nawr, yn sydyn iawn, i gwestiynau i'r Prif Weinidog, ac mae'r cwestiwn cyntaf y prynhawn yma gan Llyr Gruffydd. 

So, we'll move on very swiftly now to questions to the First Minister, and the first question this afternoon is from Llyr Gruffydd. 

Difrod gan Lifogydd
Flood Damage

Diolch, Llywydd. Wnaf i ddim canu'r cwestiwn, dwi'n ofni. 

1. Pa gefnogaeth y mae Llywodraeth Cymru yn ei ddarparu i atal difrod gan lifogydd mewn cymunedau yn y gogledd yn sgil newid hinsawdd? OQ57533

Thank you, Llywydd. I won't sing the question, I'm afraid. 

1. What support does the Welsh Government provide to prevent flood damage resulting from climate change in communities in north Wales? OQ57533

Llywydd, yn unol â'r cytundeb cydweithio, mae ein cyllideb ddrafft yn nodi cynnydd mewn cyllid cyfalaf a chyllid refeniw i amddiffyn rhag llifogydd ac amddiffyn yr arfordir ledled Cymru, wrth inni ymateb i heriau’r newid yn yr hinsawdd.

Llywydd, in line with the co-operation agreement, our draft budget sets out increases in both capital and revenue funding for flood and coastal defences across Wales, as we respond to the challenges of climate change.

Diolch am yr ateb. Mae'n dda clywed hynny. Wrth gwrs, un rhwystredigaeth yw ein bod ni'n cymryd gymaint o amser yn aml iawn i fynd i'r afael ag adfer is-adeiledd. Yn y cyfamser, yn aml iawn, mae'r difrod yn gallu gwaethygu, ac mae'r gost yn y pen draw yn mynd yn fwy. Dwi'n meddwl am enghreifftiau fel y B5606 yn Newbridge ger Wrecsam. Mae dros flwyddyn nawr ers i'r difrod ddigwydd yn fanna. A phont Llannerch yn Nhrefnant yn Sir Ddinbych, lle mae yna flwyddyn hefyd ers i'r difrod ddigwydd i'r bont yn fanna. Ac yn y ddau achos, wrth gwrs, mae trigolion lleol, pan oedden nhw'n gallu cwblhau teithiau byr, nawr yn gorfod cwblhau teithiau hir eithriadol gan fod yr is-adeiledd wedi'i golli, ac mae hynny'n dod â chost o safbwynt ôl-troed carbon hefyd. 

Felly, a gaf i wneud cais ar i'r Llywodraeth edrych yn fuan, yn ogystal, wrth gwrs, ag edrych yn ffafriol, ar geisiadau gan yr awdurdodau lleol am fuddsoddiad i adfer y ddwy enghraifft yna o is-adeiledd sydd wedi cael eu colli oherwydd llifogydd a newid hinsawdd, oherwydd nid yn unig y mae'r oedi yn golygu bydd y gwaith yna'n costio mwy yn ariannol, ond mae hefyd yn golygu bod yna gost uwch o safbwynt newid hinsawdd?

Thank you for that response. It's good to hear that. Of course, one frustration is that it takes so long, very often, to deal with repairing infrastructure. In the meantime, the damage can become worse, and the costs can increase. I'm thinking of examples such as the B5606 in Newbridge near Wrexham. It's over a year now since the damage was done there. And Llannerch bridge in Trefnant, Denbighshire, where it's been a year since the damage occurred to the bridge there. In both cases, local residents, when they used to be able to complete short journeys, now have to take very long journeys because the infrastructure's been lost, and that brings a cost in terms of the carbon footprint too. 

So, can I make a request that the Government looks urgently and favourably at requests from local authorities for investment to restore those two examples of infrastructure lost as a result of flood damage and climate change, because the delays mean not only that the work will be more expensive in financial terms, but that there is a higher cost in terms of climate change too?

Wel, Llywydd, diolch i Llyr Gruffydd am y cwestiynau. Un o'r rhesymau pam rŷn ni wedi rhoi mwy o refeniw i mewn i'r system yw i helpu awdurdodau lleol i baratoi ceisiadau am arian i wneud gwaith ble mae'r gwaith yn angenrheidiol. Ac rŷn ni'n cydnabod y ffaith bod yr awdurdodau lleol wedi cael trafferth i roi popeth gyda'i gilydd, i roi pethau i mewn i ni. Er enghraifft, dwi ddim yn gyfarwydd gyda'r enghraifft roedd Llyr Gruffydd yn cyfeirio ati yn Wrecsam, ond dwi yn gyfarwydd gyda phont Llannerch, ac, ar hyn o bryd, dŷn ni ddim wedi derbyn cais oddi wrth y cyngor lleol.

So, beth rŷn ni wedi gwneud yw nid jest gynyddu arian ar yr ochr cyfalaf i wneud y gwaith, ond y refeniw hefyd i helpu awdurdodau lleol a phobl eraill i baratoi at y gwaith, i roi ceisiadau at ei gilydd, i'w rhoi nhw i mewn i ni, a thrwy wneud hynny, i gyflymu'r broses sydd gyda ni i gyd. 

Well, Llywydd, I thank Llyr Gruffydd for those questions. One of the reasons why we have provided more revenue in the system is to help local authorities to prepare bids for funding to carry out work where that work is necessary. And we recognise the fact that local authorities have had difficulty in bringing everything together and submitting their bids to us. For example, I'm not familiar with the example that Llyr Gruffydd referred to in Wrexham, but I am familiar with Llannerch bridge, and, at the moment, we haven't received a bid from the local council there. 

So, what we have done is not only increase capital funding to carry out that work, but we've also provided revenue to help local authorities and others to prepare for that work, to put their bids together so they can be submitted to us, and in so doing, to accelerate the process that we have. 

First Minister, many seaside resorts across north Wales are, as you will know, exposed to flood risk, including Towyn and Kinmel Bay in my own constituency. Now, there are plans to improve the sea defences in Towyn and Kinmel Bay, as part of the coastal risk management programme. But the proposals that have been developed by Conwy County Borough Council to date are pretty unattractive in comparison to some of the schemes elsewhere in north Wales, including in Colwyn Bay and neighbouring Rhyl, and they just do not seem to reflect the important status of Towyn and Kinmel Bay to the visitor economy. So, First Minister, can I ask you what assurances can you provide to the constituents in Clwyd West in terms of the ability of the Welsh Government to work now with Conwy County Borough Council to bring forward new coastal defence flood protection improvements in the Towyn and Kinmel Bay area that will not only improve flood protection but also enhance the coastline, improve access to our local beaches, and make these resorts more attractive for locals and visitors alike, so that they can achieve blue flag status once the works are completed?

Prif Weinidog, mae llawer o gyrchfannau glan môr ar draws y gogledd, fel y gwyddoch chi, yn agored i berygl llifogydd, gan gynnwys Tywyn a Bae Cinmel yn fy etholaeth i. Nawr, ceir cynlluniau i wella'r amddiffynfeydd môr yn Nhywyn a Bae Cinmel, yn rhan o'r rhaglen rheoli risg arfordirol. Ond mae'r cynigion a ddatblygwyd gan Gyngor Bwrdeistref Sirol Conwy hyd yma yn eithaf anneniadol o'u cymharu â rhai o'r cynlluniau mewn rhannau eraill o'r gogledd, gan gynnwys ym Mae Colwyn a'r Rhyl cyfagos, ac nid yw'n ymddangos eu bod nhw'n adlewyrchu statws pwysig Tywyn a Bae Cinmel i'r economi ymwelwyr. Felly, Prif Weinidog, a gaf i ofyn i chi pa sicrwydd y gallwch chi ei roi i'r etholwyr yng Ngorllewin Clwyd o ran gallu Llywodraeth Cymru i weithio gyda Chyngor Bwrdeistref Sirol Conwy nawr i gyflwyno gwelliannau newydd i amddiffynfeydd rhag llifogydd arfordirol yn ardal Tywyn a Bae Cinmel a fydd nid yn unig yn gwella diogelwch rhag llifogydd ond hefyd yn gwella'r arfordir, yn gwella mynediad at ein traethau lleol, ac yn gwneud y cyrchfannau hyn yn fwy deniadol i bobl leol ac ymwelwyr hefyd, fel y gallan nhw ennill statws baner las ar ôl i'r gwaith gael ei gwblhau?

13:35

I thank Darren Millar for that question, Llywydd. He raises a number of important issues. He's right, of course—Conwy County Borough Council is the flood risk management authority for those stretches of the coast, Kinmel Bay to Llanddulas, and the other stretches that he mentioned. As I said in my answer to Llyr Gruffydd, one of the reasons we have increased the revenue side of our budget is to allow local authorities to have some more capacity to develop the schemes that they then put forward for funding. There are 10 coastal risk management programme schemes across north Wales, and the money is set aside—£190 million, I believe, in total—to allow all those schemes to go ahead.

There's an issue that the Member raises that I think is quite a tricky one. The money that is put aside for the coastal risk management programme has to focus on protecting communities and businesses, and so on, from floods—coastal flooding. And it's not primarily there, therefore, to increase the attractiveness of areas, or to attract tourism, but, of course, those are really important considerations when these schemes are being designed. Now, there are tensions, therefore, sometimes in bringing different funding streams together, to make sure that, when work is being carried out, it does the main thing—protecting communities from flood and coastal flooding risks. But the considerations that Darren Millar raises about how those works then impact upon the attractiveness of an area and contribute to its economy more widely are important ones. And I'll make sure that that point is relayed to the people who are responsible for overseeing the programmes.

Diolch i Darren Millar am y cwestiwn yna, Llywydd. Mae'n codi nifer o faterion pwysig. Mae'n iawn, wrth gwrs—Cyngor Bwrdeistref Sirol Conwy yw'r awdurdod rheoli perygl llifogydd ar gyfer y rhannau hynny o'r arfordir, Bae Cinmel i Landdulas, a'r rhannau eraill y soniodd amdanyn nhw. Fel y dywedais i yn fy ateb i Llyr Gruffydd, un o'r rhesymau yr ydym ni wedi cynyddu ochr refeniw ein cyllideb yw i ganiatáu i awdurdodau lleol gael mwy o gapasiti i ddatblygu'r cynlluniau y maen nhw'n eu cyflwyno ar gyfer cyllid wedyn. Ceir 10 cynllun rhaglen rheoli risg arfordirol ar draws y gogledd, ac mae'r arian wedi'i neilltuo—cyfanswm o £190 miliwn, rwy'n credu—i alluogi'r holl gynlluniau hynny i gael eu cyflawni.

Mae mater y mae'r Aelod yn ei godi sy'n un eithaf anodd, yn fy marn i. Mae'n rhaid i'r arian sy'n cael ei neilltuo ar gyfer y rhaglen rheoli perygl arfordirol ganolbwyntio ar ddiogelu cymunedau a busnesau, ac yn y blaen, rhag llifogydd—llifogydd arfordirol. Ac nid yw yno yn bennaf, felly, i gynyddu pa mor ddeniadol yw ardaloedd, nac i ddenu twristiaeth, ond, wrth gwrs, mae'r rheini yn ystyriaethau pwysig iawn pan fydd y cynlluniau hyn yn cael eu dylunio. Nawr, ceir tensiynau, felly, weithiau o ran dod â gwahanol ffrydiau ariannu at ei gilydd, i wneud yn siŵr, pan fydd gwaith yn cael ei wneud, ei fod yn gwneud y prif beth—diogelu cymunedau rhag peryglon llifogydd a llifogydd arfordirol. Ond mae'r ystyriaethau y mae Darren Millar yn eu codi ynghylch sut mae'r gwaith hwnnw yn effeithio wedyn ar ba mor ddeniadol yw ardal ac yn cyfrannu at ei heconomi yn ehangach yn rhai pwysig. A byddaf yn gwneud yn siŵr bod y pwynt hwnnw yn cael ei gyfleu i'r bobl sy'n gyfrifol am oruchwylio'r rhaglenni.

First Minister, I welcome the Welsh Government's recent announcement of a free tree for every household. Constituents have asked me to enquire whether it will be possible for households to join together and to plant their trees in communal spaces, to create mini forests and, in some cases, to help soak up surface water in communal areas that could possibly otherwise lead to the flooding of homes.

Prif Weinidog, rwy'n croesawu cyhoeddiad diweddar Llywodraeth Cymru o goeden am ddim i bob aelwyd. Mae etholwyr wedi gofyn i mi holi a fydd yn bosibl i aelwydydd ymuno â'i gilydd a phlannu eu coed mewn mannau cymunedol, i greu coedwigoedd bach ac, mewn rhai achosion, i helpu i amsugno dŵr wyneb mewn ardaloedd cymunedol a allai, o bosibl, arwain at lifogydd i gartrefi fel arall.

I thank Ken Skates for that, Llywydd. He makes an important point—that tree planting is part of the natural flood defences that we are keen to promote as a Welsh Government. I thank him for drawing attention to our scheme to encourage tree planting by every citizen here in Wales. Ken Skates will know, Llywydd, that the scheme has two components: households will be able to choose a tree themselves and plant it in their own garden, or they will be able to make their tree part of a communal effort. That part of the scheme will be led by the Woodland Trust. I think it's great to hear that there are communities in touch with their local Senedd Member asking how they can act together through this scheme to make a difference of the sort that Ken outlined. In February, a dedicated page will be published by the Woodland Trust—a web page—and then those groups will be able to be in touch with the Woodland Trust and see how that great opportunity for more tree planting can be put to use in that collective way and make a difference in flooding and in other community amenities.

Diolch i Ken Skates am hynna, Llywydd. Mae'n gwneud pwynt pwysig—bod plannu coed yn rhan o'r amddiffynfeydd rhag llifogydd naturiol yr ydym ni'n awyddus i'w hyrwyddo fel Llywodraeth Cymru. Diolch iddo am dynnu sylw at ein cynllun i annog pob dinesydd yma yng Nghymru i blannu coed. Bydd Ken Skates yn gwybod, Llywydd, bod dwy elfen i'r cynllun: bydd aelwydydd yn gallu dewis coeden eu hunain a'i phlannu yn eu gardd eu hunain, neu byddan nhw'n gallu gwneud eu coeden yn rhan o ymdrech gymunedol. Bydd y rhan honno o'r cynllun yn cael ei harwain gan Coed Cadw. Rwy'n credu ei bod hi'n wych clywed bod cymunedau mewn cysylltiad â'u Haelod o'r Senedd lleol yn gofyn sut y gallan nhw weithredu gyda'i gilydd drwy'r cynllun hwn i wneud gwahaniaeth o'r math a amlinellodd Ken. Ym mis Chwefror, bydd tudalen bwrpasol yn cael ei chyhoeddi gan Coed Cadw—tudalen we—ac yna bydd y grwpiau hynny yn gallu bod mewn cysylltiad â Coed Cadw a gweld sut y gellir manteisio ar y cyfle gwych hwnnw i blannu mwy o goed yn y ffordd gyfunol honno a gwneud gwahaniaeth o ran llifogydd ac amwynderau cymunedol eraill.

13:40

Mae cwestiwn 2 [OQ57495] wedi ei dynnu yn ôl. Cwestiwn 3 sydd nesaf, felly, gan Delyth Jewell. 

Question 2 [OQ57495] is withdrawn. Question 3 is next, from Delyth Jewell. 

Addysg Gymraeg yn Nwyrain De Cymru
Welsh-medium Education in South Wales East

3. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am ddyfodol addysg Gymraeg yn Nwyrain De Cymru? OQ57532

3. Will the First Minister make a statement on the future of Welsh-medium education in South Wales East? OQ57532

Diolch yn fawr i Delyth Jewell am y cwestiwn, Llywydd. Mae’r galw am addysg Gymraeg yn parhau’n uchel yn y rhanbarth. Mae’r awdurdodau lleol ar fin cyflwyno i Weinidogion Cymru eu cynlluniau 10 mlynedd yn gosod mas sut maent yn bwriadu tyfu addysg Gymraeg yn lleol mewn ymateb i’r uchelgais yn 'Cymraeg 2050'.

Thank you very much to Delyth Jewell for that question, Llywydd. Demand for Welsh-medium education remains high in the region. The local authorities are about to present to Welsh Ministers their 10-year plan, setting out how they intend to grow Welsh-medium education locally in response to the ambition set out in 'Cymraeg 2050'.

Wel, diolch am hwnna. Mae'r strategaeth 2050 yn cyfeirio at gynyddu'r gyfran o bob grŵp ysgol sy'n cael addysg drwy'r Gymraeg o 22 y cant erbyn 2031. Mae yna siroedd yn y de-ddwyrain lle nad oes ysgol uwchradd Gymraeg o gwbl. Ond, hyd yn oed gydag ysgolion cynradd, mae yna lefydd sydd ar eu colled. Ers cau adeilad Ysgol Gymraeg Rhyd-y-Grug ym Mynwent y Crynwyr, neu Quakers Yard, does dim ysgol Gymraeg amlwg i blant oedran cynradd sy'n byw yn y pentref, nac yn Nhreharris yn sir Merthyr, nac ychwaith yn Nelson, sydd jest dros y ffin yng Nghaerffili. Gallai ysgol gynradd yn yr ardal yna wasanaethu nifer fawr iawn o ddisgyblion: plant sydd naill ai yn teithio yn bell iawn ar fws bob bore a phob nos, neu sydd ddim yn gallu mynychu ysgol Gymraeg. Rwy'n deall bod cyfrifoldeb ar gynghorau fan hyn, ond, Prif Weinidog, mae plant a theuluoedd yn colli cyfle euraidd i gael mynediad hawdd at addysg Gymraeg. A fyddech chi'n gallu cymryd cyfrifoldeb a gweithio ar y cyd â chynghorau, yn enwedig i'w cael nhw i weithio ar y cyd hefyd, i ffeindio ffyrdd o sicrhau bod plant yn Nelson a Mynwent y Crynwyr yn gallu cael mynediad hawdd at addysg Gymraeg? 

Well, thank you very much for that. The 'Cymraeg 2050' strategy does refer to increasing the proportion of each school year group receiving Welsh-medium education from 22 per cent by 2031. There are counties in the south-east where there isn't a single Welsh-medium secondary school. But, even in the primary sector, there are areas that are missing out. Since the closure of the Ysgol Gymraeg Rhyd-y-Grug site in Quakers Yard, there is no convenient Welsh-medium school for primary pupils living in the village. The same is true of Treharris in the county of Merthyr, and Nelson, just over the border in Caerphilly. A primary school in that area could serve a large number of pupils: children who either travel long distances on a bus every morning and every afternoon, or who can't access Welsh-medium education. I understand that councils have a responsibility here, but, First Minister, children and families are missing out on a golden opportunity to access Welsh-medium education. Could you take this forward, First Minister, and work with the councils and encourage them to work together to find ways to ensure that children in Nelson and Quakers Yard can have easy access to Welsh-medium education? 

Wel, diolch yn fawr, i Delyth Jewell am y cwestiwn ychwanegol, Llywydd. Ac mae'n wych i gael y cwestiwn ar y diwrnod ble rydym yn dathlu canmlwyddiant yr Urdd, sydd wedi gwneud cymaint o waith i hybu'r iaith gyda phobl ifanc. Fel dwi wedi clywed pan ydw i wedi sgwrsio gyda swyddogion sy'n gweithio ar y cynlluniau strategol Cymraeg mewn addysg, maen nhw wedi dod i mewn gyda'r uchelgais roeddem ni'n edrych i'w weld yn y cynlluniau newydd. Ac, wrth gwrs, mae hwnna yn ymateb i beth roedd Delyth Jewell yn ei ddweud—treial tyfu'r Gymraeg ym mhob rhan o'r rhanbarth, ond ledled Cymru hefyd, yn enwedig gydag ysgolion cynradd. Dwi ddim wedi gweld y cynlluniau eto. Maen nhw'n dod i'r Gweinidogion yn ystod yr wythnos sydd i ddod, a dwi'n edrych ymlaen at weld cynlluniau ym mhob awdurdod lleol yn rhanbarth Dwyrain De Cymru i weld beth maen nhw'n gallu gwneud er mwyn gwneud mwy i dynnu mwy o blant i mewn i addysg drwy gyfrwng y Gymraeg.

Pan fyddwn ni'n siarad am ysgolion uwchradd, beth rydyn ni'n gobeithio  gweld yw awdurdodau lleol yn cydweithio—ble dydyn nhw ddim yn gallu gwneud darpariaeth jest ar eu pen eu hunain, i gydweithio gydag awdurdodau lleol eraill i gael addysg uwchradd i blant sy'n gyfleus iddyn nhw, ac o'r safon ble rydyn ni'n gallu gweld yr iaith yn parhau i gynyddu. 

Well, I thank Delyth Jewell for that supplementary question. And it's wonderful to have such a question on the day where we are celebrating the centenary of the Urdd, which, of course, has done so much work to promote the Welsh language among young people. As I've heard when I've been in conversation with officials working on the Welsh in education strategic plans, they have developed the ambition that we were hoping to see in the new plans. And, of course, that does respond to the comments made by Delyth Jewell. We are trying to develop the Welsh language in all parts of the region, and throughout the whole of Wales too, particularly with primary schools. I haven't personally seen the WESPs yet. They will be submitted to Ministers in the coming week, and I do look forward to seeing plans in each and every local authority in the South East Wales region to see what more can be done to bring more children into Welsh-medium education.

When we look at the secondary sector, what we want to see is local authorities collaborating. Where they can't make provision alone, then, they should seek to collaborate with other local authorities in order to deliver Welsh-medium secondary education, which is convenient for children and of a quality where we see the Welsh language continuing to develop. 

May I just declare that I am still a Monmouthsire county councillor? Thank you for that answer to Delyth's supplementary, First Minister. And, further to that, can I just say that providing more Welsh-medium school places across Wales is critical to achieving the Welsh Government's target of 1 million Welsh speakers by 2050. So, I am sure the First Minister will join me in welcoming the news that Monmouthshire County Council's ambitious 10-year plan to double the Welsh-medium school places across the county. Access to Welsh-medium schools in some rural areas is really difficult, and the distance that some would have to travel often deters parents from choosing a Welsh language school for their children. In many rural constituencies across Wales, transport options still remain one of the biggest barriers to parents sending their children to Welsh-medium schools. First Minister, will you and your Government please relook at the current transport requirements and needs for children wishing to attend Welsh-medium education in rural areas across Wales to ensure it is sufficient to meet the needs of parents, children and local authorities? Will you look to invest in this area to ensure, alongside our local authorities, that transport no longer means a barrier to take up Welsh-medium education? Thank you.

A gaf i ddatgan fy mod i'n dal i fod yn gynghorydd yn Sir Fynwy? Diolch am yr ateb yna i gwestiwn atodol Delyth, Prif Weinidog. Ac, i ychwanegu at hynny, a gaf i ddweud bod darparu mwy o leoedd mewn ysgolion cyfrwng Cymraeg ledled Cymru yn hanfodol i gyrraedd targed Llywodraeth Cymru o filiwn o siaradwyr Cymraeg erbyn 2050. Felly, rwy'n siŵr y gwnaiff y Prif Weinidog ymuno â mi i groesawu'r newyddion am gynllun 10 mlynedd uchelgeisiol Cyngor Sir Fynwy i ddyblu'r lleoedd mewn ysgolion cyfrwng Cymraeg ledled y sir. Mae mynediad at ysgolion cyfrwng Cymraeg mewn rhai ardaloedd gwledig yn anodd iawn, ac mae'r pellter y byddai'n rhaid i rai deithio yn aml yn atal rhieni rhag dewis ysgol Gymraeg i'w plant. Mewn llawer o etholaethau gwledig ledled Cymru, opsiynau trafnidiaeth yw un o'r rhwystrau mwyaf o hyd sy'n atal rhieni rhag anfon eu plant i ysgolion cyfrwng Cymraeg. Prif Weinidog, a wnewch chi a'ch Llywodraeth ailystyried y gofynion a'r anghenion trafnidiaeth presennol ar gyfer plant sy'n dymuno mynychu addysg cyfrwng Cymraeg mewn ardaloedd gwledig ledled Cymru i sicrhau eu bod yn ddigonol i ddiwallu anghenion rhieni, plant ac awdurdodau lleol? A wnewch chi geisio buddsoddi yn y maes hwn i sicrhau, ochr yn ochr â'n hawdurdodau lleol, nad yw trafnidiaeth yn golygu rhwystr i ymgymryd ag addysg cyfrwng Cymraeg mwyach? Diolch.

13:45

I'm hoping the First Minister will have heard that well enough to answer. There was a problem with your microphone, so if we can have that checked technically before you contribute next time, but I think it was clear enough, just about, wasn't it, First Minister?

Rwy'n gobeithio y bydd y Prif Weinidog wedi clywed hynna yn ddigon da i'w ateb. Roedd problem gyda'ch meicroffon, felly os gallwn ni wirio hynny yn dechnegol cyn i chi gyfrannu y tro nesaf, ond rwy'n credu ei fod yn ddigon clir, braidd, onid oedd, Prif Weinidog?

Yes, diolch, Llywydd. I thank the Member for that question. Of course, I do welcome very much the growth in Welsh-medium provision in the county of Monmouth and congratulate those who are involved in fostering that growth. It's not that long ago the National Eisteddfod was held very successfully in the county, where Laura Jones's colleague Peter Fox did a great deal to promote that possibility and to make that a success. So, where there is strong local leadership, even in parts of Wales where the language isn't the strongest, we can still achieve very significant growth.

I recognise the points that the Member makes, of course, about the convenience of education through the medium of Welsh and the need to make sure that travel is considered when those plans are being made, and I can assure her that the Ministers responsible—the Minister for education and the Minister with responsibility for transport, Lee Waters—were discussing at the Cabinet only this week ways in which we can deal with some of the complexities that are there in school transport, and put that to work to support our ambitious plans for growing the number of young people receiving education through the medium of Welsh in order to reach our 2050 target.

Oedd, diolch, Llywydd. Diolch i'r Aelod am y cwestiwn yna. Wrth gwrs, rwy'n croesawu yn fawr y twf i'r ddarpariaeth cyfrwng Cymraeg yn Sir Fynwy ac yn llongyfarch y rhai sy'n gysylltiedig â meithrin y twf hwnnw. Nid mor bell yn ôl â hynny cynhaliwyd yr Eisteddfod Genedlaethol yn llwyddiannus iawn yn y sir, lle gwnaeth cydweithiwr Laura Jones, Peter Fox, lawer iawn i hyrwyddo'r posibilrwydd hwnnw a gwneud hynny yn llwyddiant. Felly, pan fo arweinyddiaeth leol gref, hyd yn oed mewn rhannau o Gymru lle nad yw'r iaith gryfaf, gallwn ddal i sicrhau twf sylweddol iawn.

Rwy'n cydnabod y pwyntiau y mae'r Aelod yn eu gwneud, wrth gwrs, am gyfleustra addysg drwy gyfrwng y Gymraeg a'r angen i wneud yn siŵr bod teithio yn cael ei ystyried pan fydd y cynlluniau hynny yn cael eu gwneud, a gallaf ei sicrhau bod y Gweinidogion sy'n gyfrifol—y Gweinidog addysg a'r Gweinidog sy'n gyfrifol am drafnidiaeth, Lee Waters—yn trafod yn y Cabinet yr wythnos hon ffyrdd y gallwn ni ddelio â rhai o'r cymhlethdodau sy'n bodoli o ran cludiant i'r ysgol, a rhoi hynny ar waith i gefnogi ein cynlluniau uchelgeisiol ar gyfer cynyddu nifer y bobl ifanc sy'n derbyn addysg drwy gyfrwng y Gymraeg er mwyn cyrraedd ein targed yn 2050.

Cwestiynau Heb Rybudd gan Arweinwyr y Pleidiau
Questions Without Notice from the Party Leaders

Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Ac ar ran y Ceidwadwyr heddiw, Paul Davies. 

Questions now from the party leaders. And on behalf of the Welsh Conservatives today, Paul Davies.

Diolch, Llywydd. Cyn ein bod ni'n symud ymlaen i ofyn cwestiynau i'r Prif Weinidog, hoffwn i ategu'ch sylwadau chi, Llywydd, wrth ddymuno pen-blwydd hapus iawn i'r Urdd, sydd wedi ac sydd yn dal i gyfrannu'n enfawr i'n treftadaeth, i'n hiaith, i'n pobl ifanc ni ac i'n bywyd pob dydd ni. Felly, pen-blwydd hapus iawn.

Thank you, Llywydd. Before I move to questions to the First Minister, I would like to echo your comments in wishing a very happy birthday to the Urdd, who have and continue to make a huge contribution to our language, our heritage, our young people and to our daily life. So, a very happy birthday.

First Minister, around 20 per cent of people in Wales are on a waiting list for non-urgent treatment, of which 1 in 4 of those patients have been waiting over a year for treatment, and more than 42,000 people have now been waiting for treatment since November 2019. Now, last week, the health Minister warned that figures are likely to get worse before they get better. Therefore, in light of the health Minister's remarks a few days ago, can you tell us what modelling the Welsh Government has done in relation to waiting time figures? Because it's vital that, as a Government, you look at the worst-case scenarios so that health boards are able to plan the delivery of services in their regions more effectively. And is the health Minister right that waiting times are likely to get worse?

Prif Weinidog, mae tua 20 y cant o bobl yng Nghymru ar restr aros am driniaeth nad yw'n fater brys, ac mae 1 o bob 4 o'r cleifion hynny wedi bod yn aros dros flwyddyn am driniaeth, ac mae dros 42,000 o bobl bellach wedi bod yn aros am driniaeth ers mis Tachwedd 2019. Nawr, yr wythnos diwethaf, rhybuddiodd y Gweinidog iechyd bod ffigurau yn debygol o waethygu cyn iddyn nhw wella. Felly, yng ngoleuni sylwadau'r Gweinidog iechyd ychydig ddiwrnodau yn ôl, a allwch chi ddweud wrthym ni pa fodelu y mae Llywodraeth Cymru wedi ei wneud o ran ffigurau amseroedd aros? Oherwydd mae'n hanfodol eich bod chi, fel Llywodraeth, yn edrych ar y senarios gwaethaf fel bod byrddau iechyd yn gallu cynllunio'r gwaith o ddarparu gwasanaethau yn eu rhanbarthau yn fwy effeithiol. Ac a yw'r Gweinidog iechyd yn iawn bod amseroedd aros yn debygol o waethygu?

Llywydd, I think the health Minister is right that, in the short run, we're yet to see in the figures published so far the impact of the omicron wave and the need to divert health service resources to the vaccination programme carried out during December. So, I think the health Minister, through the modelling that is carried out, was simply warning people that the difficult position that will be facing the NHS is going to get worse before it gets better. But the Member Paul Davies will have seen the British Medical Association in Wales saying that, even in the figures published last week, there are the first signs of recovery, and that is underpinned by modelling, modelling carried out by health boards, modelling carried out across specialities, backed up very often by national arrangements, for example in orthopaedics, to make sure that we are trying our best to match new capacity to deal with the pent-up demand that has grown over the last 20 months. And there are a series of ways in which health boards will be planning to do that—maximising their own capacity, carrying out more lists at weekends, looking to co-operate across borders with other health boards and across the border into England, for those counties and health boards that sit along that border, and then to be able to see the tide turn on the lists that have built up over the last COVID-dominated period.

Llywydd, rwy'n credu bod y Gweinidog iechyd yn iawn, yn y byrdymor, nad ydym ni wedi gweld eto yn y ffigurau a gyhoeddwyd hyd yma effaith y don omicron a'r angen i ddargyfeirio adnoddau'r gwasanaeth iechyd i'r rhaglen frechu a gynhaliwyd yn ystod mis Rhagfyr. Felly, rwy'n credu bod y Gweinidog iechyd, drwy'r modelu sy'n cael ei wneud, yn rhybuddio pobl y bydd y sefyllfa anodd a fydd yn wynebu'r GIG yn gwaethygu cyn iddi wella. Ond bydd yr Aelod Paul Davies wedi gweld Cymdeithas Feddygol Prydain yng Nghymru yn dweud, hyd yn oed yn y ffigurau a gyhoeddwyd yr wythnos diwethaf, bod arwyddion cyntaf o adferiad, ac mae hynny wedi'i seilio ar fodelu, modelu a wnaed gan fyrddau iechyd, modelu a wnaed ar draws arbenigeddau, wedi'i gefnogi yn aml iawn gan drefniadau cenedlaethol, er enghraifft ym maes orthopedeg, i wneud yn siŵr ein bod ni'n gwneud ein gorau i gyfateb capasiti newydd i ddelio â'r galw cynyddol sydd wedi tyfu dros yr 20 mis diwethaf. A cheir cyfres o ffyrdd y bydd byrddau iechyd yn bwriadu gwneud hynny—gwneud y mwyaf o'u capasiti eu hunain, cyflawni mwy o restrau ar benwythnosau, ceisio cydweithredu ar draws ffiniau â byrddau iechyd eraill a thros y ffin i Loegr, i'r siroedd a'r byrddau iechyd hynny sydd wedi'u lleoli ar hyd y ffin honno, ac yna gallu gweld y trai yn troi ar y rhestrau sydd wedi datblygu dros y cyfnod diwethaf pan oedd COVID yn goruchafu.

13:50

First Minister, the health Minister has said that we are still in a situation where there are very real restrictions within our hospitals because of COVID, and so your own comments last week that we are past the peak, and the situation has improved significantly, should mean that, following the December figures, waiting times should start to come down. In the meantime it's vital that patients attending NHS sites are not at risk of contracting COVID-19. You'll have seen the damning hospital inspection report into Prince Charles Hospital last month, which found that the arrangements for the prevention and control of infection within the emergency department and clinical decisions unit did not protect patients, members of the public and staff. That report also found significant failings in adhering to local and national guidelines, and staff themselves made it clear that they were worried about contracting COVID-19 and concerned about their patients. So, First Minister, what urgent steps is the Welsh Government taking to address the issues highlighted in that report? And more widely, can you tell us what is being done to ensure that arrangements for the prevention and control of infection in all hospitals actually protect patients and staff?

Prif Weinidog, mae'r Gweinidog iechyd wedi dweud ein bod ni yn dal mewn sefyllfa lle mae cyfyngiadau gwirioneddol iawn yn ein hysbytai oherwydd COVID, ac felly dylai eich sylwadau eich hun yr wythnos diwethaf ein bod ni heibio'r brig, a bod y sefyllfa wedi gwella yn sylweddol, olygu, yn dilyn ffigurau mis Rhagfyr, y dylai amseroedd aros ddechrau lleihau. Yn y cyfamser, mae'n hanfodol nad yw cleifion sy'n mynd i safleoedd GIG mewn perygl o ddal COVID-19. Byddwch wedi gweld yr adroddiad arolygu ysbyty damniol ar Ysbyty'r Tywysog Charles fis diwethaf, a ganfu nad oedd y trefniadau ar gyfer atal a rheoli heintiau yn yr adran achosion brys a'r uned penderfyniadau clinigol yn diogelu cleifion, aelodau'r cyhoedd a staff. Canfu'r adroddiad hwnnw hefyd fethiannau sylweddol o ran cadw at ganllawiau lleol a chenedlaethol, ac fe'i gwnaed yn eglur gan y staff eu hunain eu bod nhw'n poeni am ddal COVID-19 ac yn bryderus am eu cleifion. Felly, Prif Weinidog, pa gamau brys y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i fynd i'r afael â'r materion y tynnwyd sylw atyn nhw yn yr adroddiad hwnnw? Ac yn ehangach, a allwch chi ddweud wrthym ni beth sy'n cael ei wneud i sicrhau bod trefniadau ar gyfer atal a rheoli heintiau ym mhob ysbyty yn diogelu cleifion a staff mewn gwirionedd?

Llywydd, what Paul Davies said at the beginning points to the whole dilemma here, doesn't it? Hospitals continue to have to deal with very significant numbers of patients who have contracted coronavirus—over 1,000 beds still in the NHS are in that position—with hospitals having to divide themselves into red zones and green zones, with staff still having to wear personal protective equipment, with all the time that that takes and the impact that it has on productivity, the need for deep cleaning of sites and operating theatres between patients, particularly if you're operating where COVID is known to be part of that patient's condition. The health service isn't in a quick way going to be able to carry on as though none of that were happening. There's going to be a long tail of impact on the health service, and I'm afraid that the actions that the health board are taking that would slow down productivity inevitably are exactly the ones that Paul Davies points to, which protect from transmission of coronavirus within the hospital environment.

Now, I saw the report into the Merthyr position, and it was an issue that was raised by members of staff themselves. And where the Healthcare Inspectorate Wales report says that the plans by the local health board to improve that position came into them in a way that gave confidence that those things would now improve.

You can be sure that, right across the NHS, staff work tirelessly to try to prevent COVID from circulating within the hospital. The single biggest contribution we can make to that is to go on driving down rates in the community, because this is a virus that finds its way into vulnerable settings wherever those settings are to be found, and the more coronavirus circulates in the community, the harder it is to prevent that virus from moving in, whether it's into a prison setting, a care home setting, a hospital setting. Closed settings are where the virus thrives, and the biggest contribution we can all make to preventing the virus from circulating in the hospital is to reduce its circulation in the community.

Llywydd, mae'r hyn a ddywedodd Paul Davies ar y dechrau yn cyfeirio at y cyfyng-gyngor cyfan yma, onid yw? Mae ysbytai yn parhau i orfod delio â nifer sylweddol iawn o gleifion sydd wedi dal coronafeirws—mae dros 1,000 o welyau yn y GIG yn dal i fod yn y sefyllfa honno—ac ysbytai yn gorfod rhannu eu hunain yn barthau coch a pharthau gwyrdd, a staff yn dal i orfod gwisgo cyfarpar diogelu personol, gyda'r holl amser y mae hynny'n ei gymryd a'r effaith y mae'n ei chael ar gynhyrchiant, yr angen i lanhau safleoedd a theatrau llawdriniaethau yn ddwys rhwng cleifion, yn enwedig os ydych chi'n gweithredu lle mae'n hysbys bod COVID yn rhan o gyflwr y claf hwnnw. Nid yw'r gwasanaeth iechyd mewn ffordd gyflym yn mynd i allu parhau fel pe na bai dim o hynny yn digwydd. Bydd sgil-effaith faith ar y gwasanaeth iechyd, ac mae arnaf ofn mai'r camau y mae'r bwrdd iechyd yn eu cymryd a fyddai'n arafu cynhyrchiant yn anochel yw'r union rai y mae Paul Davies yn cyfeirio atyn nhw, sy'n diogelu rhag trosglwyddiad coronafeirws o fewn amgylchedd yr ysbyty.

Nawr, gwelais i'r adroddiad ar sefyllfa Merthyr, ac roedd yn fater a godwyd gan aelodau staff eu hunain. A lle mae adroddiad Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru yn dweud bod y cynlluniau gan y bwrdd iechyd lleol i wella'r sefyllfa honno wedi dod atyn nhw mewn ffordd a oedd yn rhoi hyder y byddai'r pethau hynny yn gwella nawr.

Gallwch fod yn siŵr bod staff, ar draws y GIG cyfan, yn gweithio yn ddiflino i geisio atal COVID rhag cylchredeg yn yr ysbyty. Yr un cyfraniad mwyaf y gallwn ni ei wneud at hynny yw parhau i ostwng cyfraddau yn y gymuned, oherwydd mae hwn yn feirws sy'n canfod ei ffordd i leoliadau agored i niwed lle bynnag y mae'r lleoliadau hynny i'w canfod, a pho fwyaf y mae coronafeirws yn cylchredeg yn y gymuned, yr anoddaf yw atal y feirws hwnnw rhag symud i mewn, pa un a yw hynny i leoliad carchar, i leoliad cartref gofal, i ysbyty. Lleoliadau caeedig yw lle mae'r feirws yn ffynnu, a'r cyfraniad mwyaf y gallwn ni i gyd ei wneud i atal y feirws rhag cylchredeg yn yr ysbyty yw lleihau ei gylchrediad yn y gymuned.

First Minister, clearly this report is another reason why a Wales-wide COVID inquiry is needed, so that issues like this can be scrutinised fully and questions answered over how these failings came to be. Patients have the right to feel safe in a hospital setting, and yet, as this report shows, there are risks of cross-infections, and in some cases patients were at risk. According to recent figures, nearly a quarter of people who died from coronavirus in Wales were infected in hospital, and despite Ministers consistently telling us they were learning lessons and implementing stronger protocols, the Prince Charles report shows that patients are still being put at risk. It's now come to light, thanks to the COVID-19 Bereaved Families for Justice Group—Cymru, that there was a Welsh Government 'lessons learned' report following the SARS outbreak in 2004, where the Welsh Government committed to an audit and allocation of funding to rectify the lack of isolation facilities. So, First Minister, did that audit happen, and did Welsh hospitals receive the right support to modernise their settings to fight airborne viruses between 2004 and the start of the COVID pandemic? If that is the case, then why are some health boards telling families that a lack of isolation facilities compromised their ability to keep patients safe? And given the calls now for a Wales-wide inquiry from organisations, from politicians and from families across Wales, what will it finally take for the Welsh Government to agree to a Wales-wide inquiry, so that families can get justice and we can finally get answers in relation to decisions taken here in Wales by your Government?

Prif Weinidog, mae'n amlwg bod yr adroddiad hwn yn rheswm arall pam mae angen ymchwiliad COVID Cymru gyfan, fel y gellir craffu'n llawn ar faterion fel hyn ac ateb cwestiynau ynghylch sut y digwyddodd y methiannau hyn. Mae gan gleifion yr hawl i deimlo'n ddiogel mewn ysbyty, ac eto, fel y mae'r adroddiad hwn yn ei ddangos, ceir perygl o draws-heintio, ac roedd cleifion mewn perygl mewn rhai achosion. Yn ôl ffigurau diweddar, cafodd bron i chwarter y bobl a fu farw o coronafeirws yng Nghymru eu heintio yn yr ysbyty, ac er i Weinidogion ddweud wrthym ni yn gyson eu bod nhw'n dysgu gwersi ac yn rhoi protocolau cryfach ar waith, mae adroddiad Ysbyty'r Tywysog Charles yn dangos bod cleifion yn dal i gael eu peryglu. Mae wedi dod i'r amlwg bellach, diolch i Grŵp Teuluoedd mewn Profedigaeth COVID-19 dros Gyfiawnder—Cymru, bod adroddiad 'gwersi a ddysgwyd' gan Lywodraeth Cymru yn dilyn yr achosion o SARS yn 2004, lle ymrwymodd Llywodraeth Cymru i archwilio a dyrannu cyllid i wneud iawn am y diffyg cyfleusterau ynysu. Felly, Prif Weinidog, a ddigwyddodd yr archwiliad hwnnw, ac a gafodd ysbytai Cymru y gefnogaeth gywir i foderneiddio eu lleoliadau i ymladd feirysau a drosglwyddir drwy'r awyr rhwng 2004 a dechrau pandemig COVID? Os felly, pam mae rhai byrddau iechyd yn dweud wrth deuluoedd bod diffyg cyfleusterau ynysu wedi peryglu eu gallu i gadw cleifion yn ddiogel? Ac o ystyried y galwadau bellach am ymchwiliad Cymru gyfan gan sefydliadau, gan wleidyddion a chan deuluoedd ledled Cymru, beth fydd yn ei gymryd o'r diwedd i Lywodraeth Cymru gytuno i ymchwiliad Cymru gyfan, fel y gall teuluoedd gael cyfiawnder ac y gallwn ni gael atebion o'r diwedd o ran penderfyniadau a wnaed yma yng Nghymru gan eich Llywodraeth chi?

13:55

Well, Llywydd, I've answered this question from Members from the Conservative Party time and time and time again, and I'm not intending to just repeat what I've said to them on those many occasions. What would it take for us to have a Wales-wide inquiry would be for me to lose faith, as he clearly has already, in the Prime Minister's ability to deliver the inquiry that he has promised. Now, if I come to his lack of confidence in the Prime Minister's willingness to do that, then I would have to think again about arrangements here in Wales. So far, as I've also explained many times in the past, the Welsh Government has had an opportunity to be involved in the appointment of the judge, Judge Hallett, who will lead the independent UK-wide inquiry, and I was satisfied with that appointment. I'm very glad that she is someone who has a very strong understanding of the devolved context and will bring an ability to ensure that that inquiry does focus on experiences here in Wales.

There is another hurdle to pass in the next few days, when I hope that we will see the draft terms of reference. They're with the judge still at the moment. Welsh Government, through our officials, have contributed to the development of those terms of reference. The Prime Minister has promised there will be a more formal opportunity for us to comment on them once Judge Hallett has completed her consideration. I will want to see that those terms of reference guarantee that the experience here in Wales will be properly and fully explored by that inquiry. And then there will be a further set of issues that I will need to be satisfied about, about the way in which the inquiry itself will go about its business. I will expect the inquiry to have access to expertise about Wales. I will expect it to have hearings here, directly in Wales, to make sure that it can collect the experiences, the views and the questions of people in Wales who will want that inquiry to be able to make the best sense it can of the experience of families, patients, staff here in Wales during the pandemic. They will only get those answers, I believe, when they are able to explore what happened here in Wales within that wider and sometimes shaping UK context. That is why I believe that that remains the best way of getting answers that people will wish to see from an inquiry about what happened here in Wales. And no doubt that will include the other questions that the Member has raised this afternoon. 

Wel, Llywydd, rwyf i wedi ateb y cwestiwn hwn gan Aelodau o'r Blaid Geidwadol dro ar ôl tro, ac nid wyf i'n bwriadu ailadrodd yr hyn yr wyf i wedi ei ddweud wrthyn nhw ar yr achlysuron lawer hynny. Yr hyn y byddai'n ei gymryd i ni gael ymchwiliad Cymru gyfan fyddai i mi golli ffydd, fel y mae ef wedi ei wneud eisoes, yn amlwg, yng ngallu Prif Weinidog y DU i ddarparu'r ymchwiliad y mae wedi ei addo. Nawr, os byddaf yn dod at y diffyg hyder sydd ganddo ym mharodrwydd Prif Weinidog y DU i wneud hynny, yna byddai'n rhaid i mi feddwl eto am y trefniadau yma yng Nghymru. Hyd yn hyn, fel yr wyf i hefyd wedi ei esbonio droeon yn y gorffennol, mae Llywodraeth Cymru wedi cael cyfle i fod yn rhan o benodiad y barnwr, y Barnwr Hallett, a fydd yn arwain ymchwiliad annibynnol y DU gyfan, ac roeddwn i'n fodlon â'r penodiad hwnnw. Rwy'n falch iawn ei bod hi'n rhywun sydd â dealltwriaeth gref iawn o'r cyd-destun datganoledig a bydd yn dod â'r gallu i sicrhau bod yr ymchwiliad hwnnw yn canolbwyntio ar brofiadau yma yng Nghymru.

Ceir rhwystr arall i'w basio yn ystod y dyddiau nesaf, pan rwy'n gobeithio y byddwn ni'n gweld y cylch gorchwyl drafft. Mae gyda'r barnwr o hyd ar hyn o bryd. Mae Llywodraeth Cymru, drwy ein swyddogion, wedi cyfrannu at ddatblygu'r cylch gorchwyl hwnnw. Mae Prif Weinidog y DU wedi addo y bydd cyfle mwy ffurfiol i ni wneud sylwadau arnyn nhw ar ôl i'r Barnwr Hallett gwblhau ei hystyriaeth. Byddaf eisiau gweld bod y cylch gorchwyl hwnnw yn sicrhau y bydd y profiad yma yng Nghymru yn cael ei archwilio yn briodol ac yn llawn gan yr ymchwiliad hwnnw. Ac yna bydd cyfres arall o faterion y bydd angen i mi fod yn fodlon â nhw, ynglŷn â'r ffordd y bydd yr ymchwiliad ei hun yn ymgymryd â'i waith. Byddaf yn disgwyl i'r ymchwiliad gael mynediad at arbenigedd am Gymru. Byddaf yn disgwyl iddo gael gwrandawiadau yma, yn uniongyrchol yng Nghymru, i wneud yn siŵr y gall gasglu profiadau, safbwyntiau a chwestiynau pobl yng Nghymru a fydd eisiau i'r ymchwiliad hwnnw allu gwneud y synnwyr gorau y gall o brofiad teuluoedd, cleifion, staff yma yng Nghymru yn ystod y pandemig. Ni fyddan nhw ond yn cael yr atebion hynny, yn fy marn i, pan fyddan nhw'n gallu archwilio'r hyn a ddigwyddodd yma yng Nghymru o fewn y cyd-destun ehangach ac weithiau'n llunio cyd-destun y DU hwnnw. Dyna pam rwy'n credu mai dyna'r ffordd orau o hyd o gael atebion y bydd pobl yn dymuno eu gweld o ymchwiliad i'r hyn a ddigwyddodd yma yng Nghymru. Ac nid oes amheuaeth y bydd hynny yn cynnwys y cwestiynau eraill y mae'r Aelod wedi eu codi y prynhawn yma.

Llywydd, a gaf innau hefyd longyfarch Urdd Gobaith Cymru ar ran Plaid Cymru am eu canmlwyddiant a hefyd am eu llwyddiant gyda'r ddwy record byd? A diolch iddyn nhw am eu cyfraniad anhygoel i fywyd Cymru dros y ganrif sydd wedi mynd, a hefyd diolch iddyn nhw am roi esgus ichi ddangos eich doniau cerddorol o'r gadair y prynhawn yma. Ond, ymlaen at y craffu.

Llywydd, may I also congratulate Urdd Gobaith Cymru on behalf of Plaid Cymru as they reach their centenary, and also on their success with the two world records? And I'd like to thank them for their incredible contribution to Welsh life over the past century, and also thank them for giving you an excuse to show your musical talents here this afternoon. But, on to scrutiny. 

First Minister, there has been much discussion recently about living with COVID. It's important to remember, when we hear that phrase, of course, that according to the Office for National Statistics, almost 60,000 in Wales are living with long COVID. Long COVID or post-COVID-19 syndrome involves a wide range of symptoms, but the most consistent feature, as we know, is a form of severe persistent fatigue that can be completely debilitating. The three occupational groups that are most affected, according to official statistics, are social care, teaching and healthcare—people who have put themselves on the front line to serve others and are now paying the price for their diligence. Does the First Minister agree with me that COVID-19 should now be classified as an occupational disease, as it already has been in eight European countries, as well as in Canada and South Africa, and that those who have contracted long COVID as a chronic disease through exposure at work should be entitled to compensation? 

Prif Weinidog, bu llawer o drafod yn ddiweddar ynghylch byw gyda COVID. Mae'n bwysig cofio, pan fyddwn ni'n clywed yr ymadrodd hwnnw, wrth gwrs, bod bron i 60,000 yng Nghymru, yn ôl y Swyddfa Ystadegau Gwladol, yn byw gyda COVID hir. Mae COVID hir neu syndrom ôl-COVID-19 yn cynnwys amrywiaeth eang o symptomau, ond y nodwedd fwyaf cyson, fel y gwyddom ni, yw math o flinder parhaus difrifol a all fod yn gwbl wanychol. Y tri grŵp galwedigaethol sy'n cael eu heffeithio fwyaf, yn ôl ystadegau swyddogol, yw gofal cymdeithasol, addysgu a gofal iechyd—pobl sydd wedi rhoi eu hunain ar y rheng flaen i wasanaethu eraill ac sydd bellach yn talu'r pris am eu diwydrwydd. A yw'r Prif Weinidog yn cytuno â mi y dylid dosbarthu COVID-19 fel clefyd galwedigaethol bellach, fel sydd wedi digwydd eisoes mewn wyth gwlad yn Ewrop, yn ogystal ag yng Nghanada a De Affrica, ac y dylai fod gan y rhai sydd wedi dal COVID hir fel clefyd cronig drwy gael eu hamlygu yn y gwaith hawl i iawndal?

14:00

Well, Llywydd, that would not be a matter for Ministers, I think, to take such a decision without the advice they would need, and I've seen no advice directly of that sort. But I do agree with what Adam Price has said about the importance of long COVID. The Office for National Statistics figures that I think he was relying on do indeed show 58,000 people living in private households in Wales experiencing the symptoms of COVID four weeks after first contracting the disease, and in nearly a third of those, or around a third of those, people still experiencing those symptoms a year after having had the acute episode.

So, one of the reasons why I feel so frustrated when I hear primarily Conservative politicians talk glibly about living with coronavirus, as though it were some sort of trivial matter, is that we know that the more people who contract coronavirus in the community, even when it may be mild for most people, a proportion of them will end up living with long COVID, and the more people who are contracting the disease, the more people with long COVID there will be. And that is not something to be set aside as though it simply didn't count for anything.  

Wel, Llywydd, ni fyddai hwnnw yn fater i Weinidogion, yn fy marn i, i wneud penderfyniad o'r fath heb y cyngor y byddai ei angen arnyn nhw, ac nid wyf i wedi gweld unrhyw gyngor yn uniongyrchol o'r math hwnnw. Ond rwy'n cytuno â'r hyn y mae Adam Price wedi ei ddweud am bwysigrwydd COVID hir. Mae ffigurau'r Swyddfa Ystadegau Gwladol yr wyf i'n credu ei fod yn dibynnu arnyn nhw yn dangos yn wir fod 58,000 o bobl sy'n byw mewn cartrefi preifat yng Nghymru yn dioddef symptomau COVID bedair wythnos ar ôl dal y clefyd am y tro cyntaf, ac mewn bron i draean o'r rheini, neu tua thraean o'r rheini, mae pobl yn dal i ddioddef y symptomau hynny flwyddyn ar ôl cael y digwyddiad acíwt.

Felly, un o'r rhesymau pam yr wyf i'n teimlo mor rhwystredig pan fyddaf yn clywed gwleidyddion Ceidwadol yn bennaf yn siarad yn rhwydd am fyw gyda coronafeirws, fel pe bai'n rhyw fath o fater dibwys, yw ein bod ni'n gwybod mai po fwyaf y bobl sy'n dal coronafeirws yn y gymuned, hyd yn oed pan fydd yn ysgafn i'r rhan fwyaf o bobl, bydd cyfran ohonyn nhw yn byw gyda COVID hir yn y pen draw, a po fwyaf y bobl sy'n dal y clefyd, y mwyaf o bobl y bydd yna sydd â COVID hir. Ac nid yw hynny yn rhywbeth i roi o'r neilltu fel pe na bai'n cyfrif am ddim.

Specialist clinics for long COVID-19 have so far been established in Canada, the United States, England, Germany, Belgium, France, Spain, Norway, and, in Italy, the national institute of health there has recently recommended the creation of post-COVID out-patient clinics in their country too. The consistent view among patients is that it's unfair to expect GPs to provide the necessary support for a condition that requires specialist intervention and whose treatment requires a strong link to translational research that can only be provided by dedicated clinics, the absence of which is forcing many people currently to go private. That would be wrong in any case, but it's especially wrong when Office for National Statistics figures show that long COVID is twice as prevalent amongst the most deprived. Is the Welsh Government prepared to rethink its approach and set up specialist clinics that patients and medical experts internationally are increasingly calling for?  

Hyd yma, mae clinigau arbenigol ar gyfer COVID-19 hir wedi cael eu sefydlu yng Nghanada, yr Unol Daleithiau, Lloegr, yr Almaen, Gwlad Belg, Ffrainc, Sbaen, Norwy, ac, yn yr Eidal, mae'r sefydliad iechyd cenedlaethol yno wedi argymell yn ddiweddar y dylid creu clinigau cleifion allanol ôl-COVID yn eu gwlad hwythau hefyd. Y farn gyson ymhlith cleifion yw ei bod hi'n annheg disgwyl i feddygon teulu ddarparu'r cymorth angenrheidiol ar gyfer cyflwr sydd angen ymyrraeth arbenigol ac y mae ei drin yn gofyn am gysylltiad cryf ag ymchwil trosiadol na ellir ond ei ddarparu gan glinigau penodedig, ac y mae ei absenoldeb yn gorfodi llawer o bobl i fynd yn breifat ar hyn o bryd. Byddai hynny yn anghywir beth bynnag, ond mae'n arbennig o anghywir pan fo ffigurau'r Swyddfa Ystadegau Gwladol yn dangos bod COVID hir ddwywaith mor gyffredin ymhlith y rhai mwyaf difreintiedig. A yw Llywodraeth Cymru yn barod i ailystyried ei dull gweithredu a sefydlu clinigau arbenigol y mae cleifion ac arbenigwyr meddygol yn rhyngwladol yn galw fwyfwy amdanyn nhw?

Well, I think there are many downsides to that strategy. I don't have the evidence that the Member refers to; I don't know what he means by many people going private, and I certainly don't recognise the view that it is generally held by patients that GPs are not the right people to provide the help that they need. The English centres are now so overwhelmed by referrals that there are waiting lists as long as long COVID. So, simply setting up a centre is by no means guaranteed to provide the solution that patients need. And I've always believed that if you are suffering from long COVID—. Adam Price was right when he said that 51 per cent of those people report that really debilitating fatigue is the primary symptom. Now, if you've got really debilitating fatigue and you're told that, in order to get treatment, you have to make a long journey from where you live to a specialist centre far away, I'm not certain that that is the best answer to your condition. 

So, the approach we have in Wales is that we want to make sure that our primary care clinicians are as well equipped as they can be to respond to as many people successfully close to their own homes, because of the nature of the condition, and then, where there are people who need a more specialist form of treatment, to be able to provide that through the NHS as well. I'm just not yet convinced that the idea of centres is the right answer for Wales. 

Wel, rwy'n credu bod llawer o anfanteision i'r strategaeth honno. Nid yw'r dystiolaeth y mae'r Aelod yn cyfeirio ati gen i; nid wyf i'n gwybod beth mae'n ei olygu wrth ddweud bod llawer o bobl yn mynd yn breifat, ac yn sicr nid wyf i'n cydnabod y safbwynt bod cleifion o'r farn gyffredinol nad meddygon teulu yw'r bobl iawn i ddarparu'r cymorth sydd ei angen arnyn nhw. Mae'r canolfannau yn Lloegr wedi eu gorlethu gymaint gan atgyfeiriadau erbyn hyn bod rhestrau aros mor hir â COVID hir. Felly, nid yw cymryd y cam syml o sefydlu canolfan o bell ffordd yn sicr yn rhoi'r ateb sydd ei angen ar gleifion. Ac rwyf i wedi credu erioed, os ydych chi'n dioddef o COVID hir—. Roedd Adam Price yn iawn pan ddywedodd bod 51 y cant o'r bobl hynny yn dweud mai blinder gwanychol iawn yw'r prif symptom. Nawr, os oes gennych chi flinder gwanychol iawn ac y dywedir wrthych chi bod yn rhaid i chi wneud taith hir o ble’r ydych chi'n byw i ganolfan arbenigol ymhell i ffwrdd er mwyn cael triniaeth, nid wyf i'n sicr mai dyna'r ateb gorau i'ch cyflwr.

Felly, y dull gweithredu sydd gennym ni yng Nghymru yw ein bod ni eisiau gwneud yn siŵr bod ein clinigwyr gofal sylfaenol mor barod â phosibl i ymateb i gynifer o bobl â phosibl yn llwyddiannus yn agos at eu cartrefi eu hunain, oherwydd natur y cyflwr, ac yna, pan fydd pobl sydd angen math mwy arbenigol o driniaeth, gallu darparu honno drwy'r GIG hefyd. Nid wyf i wedi fy argyhoeddi eto mai'r syniad o ganolfannau yw'r ateb cywir i Gymru.

I think the consensus view, certainly amongst the international experts that I've been reading, is shifting towards a complementary strategy, which obviously has a role for primary care, but complements that with these specialist clinics in a condition where knowledge is fast developing. Now, estimates around the world suggest that between 10 per cent and 20 per cent of children who contract COVID-19 develop paediatric long COVID, and, using ONS figures, it is possible to estimate that well over 5,000 children in Wales currently are suffering this condition. If the Welsh Government is not prepared to set up specialist clinics for adults, for the reasons the First Minister has outlined, is it at least prepared to do so for children whose entire lives risk being scarred if they do not get the fastest possible diagnosis, the best medical advice and the most effective treatment, based on the latest knowledge? Surely, after what this generation of young people have already gone through, they deserve nothing less.

Rwy'n credu bod y farn gonsensws, yn sicr ymhlith yr arbenigwyr rhyngwladol yr wyf i wedi bod yn eu darllen, yn symud tuag at strategaeth ategol, y mae'n amlwg sydd â rhan i'w chwarae ar gyfer gofal sylfaenol, ond sy'n ategu hynny gyda'r clinigau arbenigol hyn mewn cyflwr lle mae gwybodaeth yn datblygu yn gyflym. Nawr, mae amcangyfrifon ledled y byd yn awgrymu bod rhwng 10 y cant ac 20 y cant o blant sy'n dal COVID-19 yn datblygu COVID hir pediatrig, a chan ddefnyddio ffigurau'r Swyddfa Ystadegau Gwladol, mae'n bosibl amcangyfrif bod ymhell dros 5,000 o blant yng Nghymru yn dioddef o'r cyflwr hwn ar hyn o bryd. Os nad yw Llywodraeth Cymru yn barod i sefydlu clinigau arbenigol ar gyfer oedolion, am y rhesymau y mae'r Prif Weinidog wedi eu hamlinellu, a yw o leiaf yn barod i wneud hynny ar gyfer plant y mae eu bywydau cyfan mewn perygl o gael eu difetha os na chânt y diagnosis cyflymaf posibl, y cyngor meddygol gorau a'r driniaeth fwyaf effeithiol, yn seiliedig ar yr wybodaeth ddiweddaraf? Siawns nad yw'r genhedlaeth hon o bobl ifanc, ar ôl yr hyn y maen nhw wedi bod drwyddo eisoes, yn haeddu dim llai.

14:05

Let me begin, Llywydd, by agreeing with something that Adam Price said, because I don't think—. I didn't meant to characterise this discussion as though the Welsh Government's mind was closed on all of this, because he is right that knowledge is developing all the time. Research studies are reporting all the time. There are 19 high-quality COVID studies currently under way, and Wales is involved in quite a lot of them. So, we are continuing to follow the outcome of that debate, and if there are different forms of provision that the developing knowledge suggests that we ought to provide here in Wales, then of course that is what we will think of doing. I was reflecting, and I still do reflect, that the current state of knowledge does not lead me to believe that putting our major focus on specialist centres is the best way of getting the best help to most people. Now, as far as children are concerned, one of the problems here is that there still is no agreed definition—no agreed clinical definition—amongst the royal colleges and others who are responsible for that of what long COVID in children is meant to be. How would you make a diagnosis? How would you identify somebody? It's difficult when the definition itself is not agreed.

Now, we remain in close contact with the Royal College of Paediatrics and Child Health on this matter. The numbers that we know of, that are reported, of children with long COVID in Wales remain low. And you can extrapolate numbers in the way that the leader of Plaid Cymru did, but the number of children actually in the system identified as suffering from long COVID is not as high as that extrapolation would suggest. Health boards are treating those children in accordance with their specific needs. Now, we have a long COVID expert group here in Wales, and it now has a sub-group, looking specifically at how we treat children with long COVID, and there's a seminar that has been organised for 7 February for clinicians who are involved in the treatment of children to come together and to share experiences and to help us to develop our approach to providing services for them. Just as Adam Price said, Llywydd, our state of knowledge and understanding is developing, generally, all the time in relation to long COVID. I think that is particularly true of children, where knowledge and understanding probably still has quite a lot of ground to make up before we can be certain about the best ways in which those young people's needs can be met.

Gadewch i mi ddechrau, Llywydd, trwy gytuno â rhywbeth a ddywedodd Adam Price, oherwydd nid wyf i'n meddwl—. Nid fy mwriad i oedd nodweddu'r drafodaeth hon fel pe bai meddwl Llywodraeth Cymru yn gaeedig o ran hyn i gyd, oherwydd mae'n iawn bod gwybodaeth yn datblygu drwy'r amser. Mae astudiaethau ymchwil yn adrodd drwy'r amser. Mae 19 o astudiaethau COVID o ansawdd uchel ar y gweill ar hyn o bryd, ac mae Cymru yn cymryd rhan mewn cryn dipyn ohonyn nhw. Felly, rydym ni'n parhau i ddilyn canlyniad y ddadl honno, ac os oes gwahanol fathau o ddarpariaeth y mae'r wybodaeth sy'n datblygu yn awgrymu y dylem ni eu darparu yma yng Nghymru, yna wrth gwrs dyna'r hyn y byddwn ni'n ystyried ei wneud. Roeddwn i'n myfyrio, ac rwy'n dal i fyfyrio, nad yw'r sefyllfa bresennol o ran gwybodaeth yn fy arwain i gredu mai rhoi ein prif bwyslais ar ganolfannau arbenigol yw'r ffordd orau o gael y cymorth gorau i'r rhan fwyaf o bobl. Nawr, o ran plant, un o'r problemau yma yw nad oes diffiniad y cytunwyd arno o hyd—dim diffiniad clinigol y cytunwyd arno—ymhlith y colegau brenhinol ac eraill sy'n gyfrifol am yr hyn yw COVID hir mewn plant i fod. Sut fyddech chi'n gwneud diagnosis? Sut fyddech chi'n nodi rhywun? Mae'n anodd pan nad yw'r diffiniad ei hun wedi'i gytuno.

Nawr, rydym ni'n dal i fod mewn cysylltiad agos â'r Coleg Brenhinol Pediatreg ac Iechyd Plant ar y mater hwn. Mae'r niferoedd yr ydym ni'n gwybod amdanyn nhw, sy'n cael eu hadrodd, o blant sydd â COVID hir yng Nghymru yn dal i fod yn isel. A gallwch allosod niferoedd yn y ffordd y gwnaeth arweinydd Plaid Cymru, ond nid yw nifer y plant yn y system mewn gwirionedd y nodwyd eu bod nhw'n dioddef o COVID hir mor uchel ag y byddai'r allosod hwnnw yn ei awgrymu. Mae byrddau iechyd yn trin y plant hynny yn unol â'u hanghenion penodol. Nawr, mae gennym ni grŵp arbenigol ar COVID hir yma yng Nghymru, ac mae ganddo is-grŵp erbyn hyn, sy'n edrych yn benodol ar sut rydym ni'n trin plant â COVID hir, a cheir seminar a drefnwyd ar gyfer 7 Chwefror i glinigwyr sy'n ymwneud â thrin plant ddod at ei gilydd a rhannu profiadau a'n helpu i ddatblygu ein dull o ddarparu gwasanaethau ar eu cyfer. Yn union fel y dywedodd Adam Price, Llywydd, mae ein sefyllfa o ran gwybodaeth a dealltwriaeth yn datblygu, yn gyffredinol, drwy'r amser o ran COVID hir. Rwy'n credu bod hynny yn arbennig o wir am blant, lle mae'n debyg bod gan wybodaeth a dealltwriaeth gryn dipyn o dir i'w ennill cyn y gallwn ni fod yn sicr am y ffyrdd gorau o ddiwallu anghenion y bobl ifanc hynny.

10 Mlwyddiant Llwybr Arfordir Cymru
10 Years Of The Wales Coast Path

4. Pa gynlluniau sydd gan Lywodraeth Cymru i nodi 10 mlwyddiant llwybr arfordir Cymru? OQ57530

4. What plans does the Welsh Government have to mark 10 years of the Wales coast path? OQ57530

I thank John Griffiths, Llywydd. Plans for the Wales coastal path anniversary are well advanced. In all parts of Wales, new ideas to reach new audiences will celebrate this iconic achievement of the devolution era, including, of course, new opportunities for walking by people of all ages and abilities.

Diolch i John Griffiths, Llywydd. Mae cynlluniau ar gyfer pen-blwydd llwybr arfordir Cymru yn ddatblygedig iawn. Ym mhob rhan o Gymru, bydd syniadau newydd i gyrraedd cynulleidfaoedd newydd yn dathlu'r llwyddiant eiconig hwn o'r cyfnod datganoli, gan gynnwys, wrth gwrs, cyfleoedd newydd i bobl o bob oed a gallu cerdded.

First Minister, it was a great privilege for me as environment Minister at the time to open our wonderful Wales coast path, and, since then, local authorities, volunteers and others have worked hard to maintain and improve it. There are circular walks connecting it to local communities, and software apps signposting walkers to heritage features, points of interest, food, drink and accommodation. It's very important for visitor spend and tourism, so important to our economy, and of course it's important for everyone in Wales to have that access to our great outdoors, to connect more strongly to our environment, to have the health and well-being advantages. So, I think with such fantastic assets here in Wales, First Minister, it's absolutely right that we should celebrate the 10-year anniversary, and I think one very effective way of doing it is to walk that path, to organise local walks within local authority boundaries through schools, communities and local walking groups, so, at the time of that anniversary, the whole of the path is walked as part of that great celebration.

Prif Weinidog, roedd yn fraint fawr i mi fel Gweinidog yr amgylchedd ar y pryd agor ein llwybr arfordir Cymru gwych, ac, ers hynny, mae awdurdodau lleol, gwirfoddolwyr ac eraill wedi gweithio'n galed i'w gynnal a'i wella. Mae teithiau cerdded cylchol yn ei gysylltu â chymunedau lleol, ac apiau meddalwedd sy'n cyfeirio cerddwyr at nodweddion treftadaeth, mannau o ddiddordeb, bwyd, diod a llety. Mae'n bwysig iawn i wariant ymwelwyr a thwristiaeth, mor bwysig i'n heconomi, ac wrth gwrs mae'n bwysig i bawb yng Nghymru gael y mynediad hwnnw at ein hawyr agored, i gysylltu yn gryfach â'n hamgylchedd, i fod â'r manteision iechyd a llesiant. Felly, rwy'n meddwl gydag asedau mor ardderchog yma yng Nghymru, Prif Weinidog, ei bod hi'n gwbl briodol y dylem ni ddathlu'r 10 mlwyddiant, ac rwy'n credu mai un ffordd effeithiol iawn o'i wneud yw cerdded y llwybr hwnnw, trefnu teithiau cerdded lleol o fewn ffiniau awdurdodau lleol drwy ysgolion, cymunedau a grwpiau cerdded lleol, fel bod y llwybr cyfan, ar adeg y pen-blwydd hwnnw, yn cael ei gerdded yn rhan o'r dathliad mawr hwnnw.

14:10

I completely agree with John Griffiths, Llywydd. It is a fantastic national asset. I well remember his involvement at the very beginning and, 10 years on, the Welsh Government want to build further on the achievement of the path, and we've asked Huw Irranca-Davies to lead a review of everything that the Wales coastal path has achieved so far and how we can make sure that its next 10 years are just as successful as the first 10, and to expand its use in different ways. I think the best way, as John Griffiths says, of celebrating the path is to use it, and to use it in all parts of Wales.

And could I say to John as well, Llywydd, that I think Newport County Borough Council does a fantastic job in promoting the 23 miles of the path that lie within the borough? The Newport wetlands centre is one of the places that has created one of those circular walks that John Griffiths referred to, and, as part of the celebration of the 10 years, there are plans to link the coastal path to the Sirhowy valley walk, the Usk valley walk, and to do more to bring children and young people out to celebrate it. We've been talking about the centenary of the Urdd already; it's over 1,000 years, Llywydd, since Gerallt Gymro, Gerald of Wales, described part of where the coastal path in Newport runs as 'glittering with a wonderful brightness', and, if we can bring a bit of that wonderful brightness to celebrate the coastal path during this year, I'm certain that the success that John Griffiths set off 10 years ago will go on being celebrated right across our nation.

Rwy'n cytuno yn llwyr â John Griffiths, Llywydd. Mae'n ased cenedlaethol ardderchog. Rwy'n cofio yn dda ei gyfraniad ar y dechrau un, a 10 mlynedd yn ddiweddarach, mae Llywodraeth Cymru eisiau adeiladu ymhellach ar gyflawni'r llwybr, ac rydym ni wedi gofyn i Huw Irranca-Davies arwain adolygiad o bopeth y mae llwybr arfordir Cymru wedi'i gyflawni hyd yn hyn a sut y gallwn ni sicrhau bod ei 10 mlynedd nesaf yr un mor llwyddiannus â'r 10 cyntaf, ac i ehangu ei ddefnydd mewn gwahanol ffyrdd. Rwy'n credu mai'r ffordd orau o ddathlu'r llwybr, fel y mae John Griffiths yn ei ddweud, yw ei ddefnyddio, a'i ddefnyddio ym mhob rhan o Gymru.

Ac a gaf i ddweud wrth John hefyd, Llywydd, fy mod i'n credu bod Cyngor Bwrdeistref Sirol Casnewydd yn gwneud gwaith gwych o ran hyrwyddo'r 23 milltir o'r llwybr sydd o fewn y fwrdeistref? Mae canolfan gwlyptiroedd Casnewydd yn un o'r lleoedd sydd wedi creu un o'r teithiau cerdded cylchol hynny y cyfeiriodd John Griffiths atyn nhw, ac, yn rhan o ddathlu'r 10 mlynedd, ceir cynlluniau i gysylltu llwybr yr arfordir â thaith gerdded cwm Sirhywi, taith gerdded dyffryn Wysg, ac i wneud mwy i ddod â phlant a phobl ifanc allan i'w ddathlu. Rydym ni wedi bod yn sôn am ganmlwyddiant yr Urdd yn barod; mae dros 1,000 o flynyddoedd, Llywydd, ers i Gerallt Gymro ddisgrifio rhan o le mae llwybr yr arfordir yng Nghasnewydd yn rhedeg fel rhywle sy'n disgleirio â disgleirdeb gwych, ac, os gallwn ni ddod ag ychydig o'r disgleirdeb gwych hwnnw i ddathlu llwybr yr arfordir yn ystod y flwyddyn hon, rwy'n sicr y bydd y llwyddiant a gychwynnwyd gan John Griffiths 10 mlynedd yn ôl yn parhau i gael ei ddathlu ar draws ein cenedl gyfan.

It's quite right that we mark the tenth anniversary of the coastal path. It's not often I say that I completely agree and welcome the words of John Griffiths and the First Minister in regards to the coastal path, because it helps link our coastal communities together and helps to promote active travel, and we should be proud of the fact that the path was a world first too. The path passes through my hometown of Prestatyn, which was the first town in Wales to achieve a Walkers are Welcome status, and is also at one end of the Offa's Dyke path, and, from Prestatyn, you can not only walk along the entire length of the Wales coast, you can also walk along its border. So, First Minister, with that in mind, what plans does the Welsh Government have to capitalise on this, as we emerge out of COVID, to give the sector a boost, which has been really hit hard by the pandemic?

Mae'n gwbl briodol ein bod ni'n nodi dengmlwyddiant llwybr yr arfordir. Nid yn aml yr wyf i'n dweud fy mod i'n cytuno yn llwyr ac yn croesawu geiriau John Griffiths a'r Prif Weinidog o ran llwybr yr arfordir, oherwydd mae'n helpu i gysylltu ein cymunedau arfordirol â'i gilydd ac yn helpu i hyrwyddo teithio llesol, a dylem ni fod yn falch o'r ffaith bod y llwybr y cyntaf o'i fath yn y byd hefyd. Mae'r llwybr yn mynd drwy fy nhref enedigol ym Mhrestatyn, sef y dref gyntaf yng Nghymru i ennill statws Croeso i Gerddwyr, ac mae hefyd ar un pen o lwybr Clawdd Offa, ac, o Brestatyn, nid yn unig y gallwch chi gerdded ar hyd holl arfordir Cymru, gallwch hefyd gerdded ar hyd ei ffin. Felly, Prif Weinidog, gyda hynny mewn golwg, pa gynlluniau sydd gan Lywodraeth Cymru i fanteisio ar hyn, wrth i ni ddod allan o COVID, i roi hwb i'r sector, sydd wedi cael ei daro yn galed iawn gan y pandemig?

I thank the Member for drawing attention to the fantastic conjunction at Prestatyn of the coastal path and north-south route as well. He will know that the path has been consistently featured in national awards and leading international travel guides—the Lonely Planet, the Rough Guides—and, as a result of work that the Welsh Government has done to mark the tenth anniversary, we are pretty confident now that the National Geographic, which is an international-reach publication, will carry a major feature on the coastal path around St David's Day, once again making sure that everything that Wales has to offer, and the hospitality and tourism offer that we make particularly, is celebrated and communicated to an audience not just here in Wales, but beyond the shores of the United Kingdom.

Diolch i'r Aelod am dynnu sylw at y cysylltiad gwych ym Mhrestatyn o lwybr yr arfordir a'r llwybr o'r gogledd i'r de hefyd. Bydd yn gwybod bod y llwybr wedi cael sylw cyson mewn gwobrau cenedlaethol a chanllawiau teithio rhyngwladol blaenllaw—y Lonely Planet, y Rough Guides—ac, o ganlyniad i waith y mae Llywodraeth Cymru wedi ei wneud i nodi'r dengmlwyddiant, rydym ni'n eithaf hyderus bellach y bydd y National Geographic, sy'n gyhoeddiad â chyrhaeddiad rhyngwladol, yn cynnwys erthygl bwysig ar lwybr yr arfordir adeg Dydd Gŵyl Dewi, gan wneud yn siŵr unwaith eto bod popeth sydd gan Gymru i'w gynnig, a'r cynnig lletygarwch a thwristiaeth yr ydym ni'n ei wneud yn arbennig, yn cael ei ddathlu a'i gyfathrebu i gynulleidfa nid yn unig yma yng Nghymru, ond y tu hwnt i lannau'r Deyrnas Unedig.

14:15

Mae cwestiwn 5 [OQ57534] wedi'i dynnu'n ôl. Cwestiwn 6, Mike Hedges.

Question 5 [OQ57534] is withdrawn. Question 6, Mike Hedges.

Llygredd yn Afon Tawe
Pollution in the River Tawe

6. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i fynd i'r afael â llygredd yn afon Tawe? OQ57488

6. What action is the Welsh Government taking to tackle pollution in the river Tawe? OQ57488

Llywydd, Dŵr Cymru has a programme of action and investment to tackle pollution from its treatment works on the River Tawe. Other forms of pollution, including agriculture and abandoned metal mine pollution, are addressed through Natural Resources Wales. All relevant bodies must make their contribution to addressing river pollution for those efforts to succeed.

Llywydd, mae gan Dŵr Cymru raglen o weithredu a buddsoddi i fynd i'r afael â llygredd o'i waith trin ar Afon Tawe. Ymdrinnir â mathau eraill o lygredd, gan gynnwys amaethyddiaeth a llygredd o fwyngloddiau metel segur, drwy Cyfoeth Naturiol Cymru. Mae'n rhaid i bob corff perthnasol wneud ei gyfraniad at fynd i'r afael â llygredd afonydd er mwyn i'r ymdrechion hynny lwyddo.

Can I thank the First Minister for his answer? There is serious pollution in the River Tawe, especially as it travels through Swansea. We've previously had questions on pollution in the River Wye, but the Tawe also has discharge, as the First Minister mentioned, from Trebanos treatment works, and waste materials, such as parts of trees and plastic, are causing pollution. I'm told there is evidence of eutrophication on the Tawe. My constituents feel there is inadequate action by NRW—those are the ones who think there's any action at all. Will the First Minister raise the important issues around river pollution and possible action to reduce and eliminate them in discussions with Cabinet colleagues as a matter of urgency?

A gaf i ddiolch i'r Prif Weinidog am ei ateb? Mae llygredd difrifol yn Afon Tawe, yn enwedig lle mae'n teithio drwy Abertawe. Rydym wedi cael cwestiynau am lygredd yn Afon Gwy yn y gorffennol, ond mae Afon Tawe hefyd wedi dioddef gollyngiadau, fel y soniodd y Prif Weinidog, o waith trin Trebannws, ac mae deunyddiau gwastraff, fel darnau o goed a phlastig, yn achosi llygredd. Dywedir wrthyf fod tystiolaeth o ewtroffigedd ar Afon Tawe. Mae fy etholwyr yn teimlo nad oes digon o weithredu gan Cyfoeth Naturiol Cymru—y rheini yw'r rhai sy'n credu bod unrhyw weithredu o gwbl. A wnaiff y Prif Weinidog godi'r materion pwysig yn ymwneud â llygredd afonydd a chamau posibl i'w leihau a'i ddileu mewn trafodaethau gyda chydweithwyr yn y Cabinet fel mater o frys?

Well, Llywydd, I thank Mike Hedges for that, and I agree with him that river pollution is an urgent matter. I think we discussed last week in First Minister's questions the report of the Environmental Audit Committee of the House of Commons into conditions on the River Wye. These are matters that require urgent attention, and I can assure the Member that, in addition to the things that we expect to be done through our agencies, through the regulators and through private companies, the Welsh Government itself is taking action. Our sustainable drainage schemes for new buildings mean that the risk of urban run-off going into sewers and overwhelming them is reduced, and the nature-based solutions to flooding that Ken Skates mentioned in his earlier question, the agricultural pollution regulations that were passed by the Senedd at the end of the last Senedd term and our new system of farm support will all contribute to a reduction in pollution in our rivers from those sources.

Mike Hedges mentioned the impact of abandoned plastics on our rivers and we are committed to legislation during this Senedd term on the most frequently littered single-use plastics. We're looking as a Government at how we can use, for example, the environmental permitting regulations to tighten up on the pollution that comes from that wide range of sources that Mike Hedges mentioned, Llywydd, because, as well as—and I know it's a particular issue in the River Tawe around Trebanos—the discharge of sewage into the river, there are many, many other sources of pollution that run into our rivers. The mining history around Swansea, in the Swansea valley, is absolutely part of its history that leaves a legacy in terms of river pollution today, and industrial discharges, housing development and road run-off. In order to improve the quality of river water, we have to take a rounded view of all the different ways in which that pollution occurs, and then to move forward, to find ways of addressing them all.

Wel, Llywydd, diolch i Mike Hedges am hynna, ac rwy'n cytuno ag ef fod llygredd afonydd yn fater brys. Rwy'n credu ein bod ni wedi trafod yr wythnos diwethaf yn ystod cwestiynau i'r Prif Weinidog adroddiad Pwyllgor Archwilio Amgylcheddol Tŷ'r Cyffredin ar amodau ar Afon Gwy. Mae'r rhain yn faterion sydd angen sylw brys, a gallaf sicrhau'r Aelod, yn ogystal â'r pethau yr ydym ni'n disgwyl iddyn nhw gael eu gwneud drwy ein hasiantaethau, drwy'r rheoleiddwyr a thrwy gwmnïau preifat, bod Llywodraeth Cymru ei hun yn gweithredu. Mae ein cynlluniau draenio cynaliadwy ar gyfer adeiladau newydd yn golygu bod y perygl o ddŵr ffo trefol yn llifo i garthffosydd ac yn eu gorlethu yn cael ei leihau, a bydd yr atebion llifogydd seiliedig ar natur y cyfeiriodd Ken Skates atyn nhw ei gwestiwn cynharach, y rheoliadau llygredd amaethyddol a basiwyd gan y Senedd ar ddiwedd tymor diwethaf y Senedd a'n system newydd o gymorth i ffermydd i gyd yn cyfrannu at leihau llygredd yn ein hafonydd o'r ffynonellau hynny.

Soniodd Mike Hedges am effaith plastigau sy'n cael eu gadael ar ein hafonydd ac rydym ni wedi ymrwymo i ddeddfwriaeth yn ystod tymor y Senedd hon ar y plastigau untro mwyaf cyffredin. Rydym ni'n ystyried fel Llywodraeth sut y gallwn ni ddefnyddio, er enghraifft, y rheoliadau trwyddedu amgylcheddol i dynhau ar y llygredd sy'n dod o'r amrywiaeth eang honno o ffynonellau y soniodd Mike Hedges amdanyn nhw, Llywydd, oherwydd, yn ogystal—a gwn ei bod yn broblem arbennig yn Afon Tawe o amgylch Trebannws—â gollwng carthion i'r afon, ceir llawer iawn o ffynonellau eraill o lygredd sy'n llifo i'n hafonydd. Mae'r hanes glofaol o amgylch Abertawe, yng nghwm Tawe, yn sicr yn rhan o'i hanes sy'n gadael etifeddiaeth o ran llygredd afonydd heddiw, a gollyngiadau diwydiannol, datblygiad tai a dŵr ffo o ffyrdd. Er mwyn gwella ansawdd dŵr afon, mae'n rhaid i ni gymryd golwg gyflawn ar yr holl wahanol ffyrdd y mae'r llygredd hwnnw yn digwydd, ac yna symud ymlaen, i ddod o hyd i ffyrdd o fynd i'r afael â bob un ohonyn nhw.

Llywodraethu'r Gorfforaeth Ddarlledu Brydeinig
The Governance of the British Broadcasting Corporation

7. Pa sylwadau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u cyflwyno i Lywodraeth y DU ynghylch llywodraethu'r Gorfforaeth Ddarlledu Brydeinig? OQ57513

7. What representations has the Welsh Government made to the UK Government concerning the governance of the British Broadcasting Corporation? OQ57513

Llywydd, the Welsh Government will continue, vigorously, to make the case for independent, publicly funded public service broadcasting. With a recently signed tripartite memorandum of understanding in place between the Welsh Government, the UK Government and the BBC, we expect to be fully involved in discussions on the BBC charter.

Llywydd, bydd Llywodraeth Cymru yn parhau, yn egnïol, i ddadlau'r achos dros ddarlledu gwasanaeth cyhoeddus annibynnol a ariennir yn gyhoeddus. Gyda memorandwm cyd-ddealltwriaeth teiran a lofnodwyd yn ddiweddar yn weithredol rhwng Llywodraeth Cymru, Llywodraeth y DU a'r BBC, rydym ni'n disgwyl cymryd rhan lawn mewn trafodaethau ar siarter y BBC.

Diolch, First Minister. As a former member of the BBC Broadcasting Council for Wales, I want to declare for the record.

Since the Tories took control of the UK Government in 2010, the BBC's budget has taken an estimated 30 per cent cut in real terms. Now Nadine Dorries and the Tories want to propose a further two-year freeze in the licence fee, and that's equivalent to the entire UK radio budget. First Minister, the cost of the BBC is 43p a day, yet its true cost is immeasurable in public sector duty and global reputation. BBC Cymru Wales has been the key lead media organisation for reporting, analysing and conveying the COVID-19 pandemic in Wales and the Welsh Government and Senedd Cymru response to it.

First Minister, David Dimbleby wrote to The Times last week to suggest that the BBC should consider proposing to the Government a different method for levying its funding, based on the council tax rate bands, and those in band A would pay the most for possession of a tv set and those in band D, the least. First Minister, what is the Welsh Government's view on this and what can the Welsh Government do to defend our BBC against this outrageous act on it by the Tories, which will erode journalism by stealth?

Diolch, Prif Weinidog. Fel cyn-aelod o Gyngor Darlledu'r BBC yng Nghymru, hoffwn ddatgan ar gyfer y cofnod.

Ers i'r Torïaid gymryd rheolaeth dros Lywodraeth y DU yn 2010, mae cyllideb y BBC wedi dioddef toriad o 30 y cant mewn termau real. Nawr mae Nadine Dorries a'r Torïaid eisiau cynnig rhewi ffi'r drwydded am ddwy flynedd arall, ac mae hynny yn cyfateb i holl gyllideb radio'r DU. Prif Weinidog, 43c y dydd yw cost y BBC, ac eto mae ei wir gost yn anfesuradwy o ran dyletswydd sector cyhoeddus ac enw da byd-eang. BBC Cymru Wales fu'r prif sefydliad cyfryngau allweddol ar gyfer adrodd, dadansoddi a chyfleu pandemig COVID-19 yng Nghymru ac ymateb Llywodraeth Cymru a Senedd Cymru iddo.

Prif Weinidog, ysgrifennodd David Dimbleby at The Times yr wythnos diwethaf i awgrymu y dylai'r BBC ystyried cynnig dull gwahanol i'r Llywodraeth o godi ei gyllid, yn seiliedig ar fandiau cyfradd y dreth gyngor, a byddai'r rhai ym mand A yn talu'r mwyaf am feddu ar set deledu a'r rhai ym mand D, y lleiaf. Prif Weinidog, beth yw barn Llywodraeth Cymru ar hyn a beth all Llywodraeth Cymru ei wneud i amddiffyn ein BBC rhag y weithred warthus hon yn ei erbyn gan y Torïaid, a fydd yn erydu newyddiaduraeth yn llechwraidd?

14:20

Llywydd, can I thank Rhianon Passmore for her series of very important points? I agree entirely with what she said about the importance of the BBC here in Wales. Ninety two per cent of adults in Wales use the BBC every single week, whether that is for sport, for news or for culture, or in the way in which BBC Cymru supports the Welsh language. And the expansion of the BBC operation in Wales has been integral to the remarkable success of the tv and film industry in Wales over recent years. So, we are absolutely right to defend the BBC on a whole range of fronts: its independence and its public service remit to inform, educate and entertain, and also to defend it from what the Financial Times characterised in Nadine Dorries's announcement by Twitter on a Sunday evening as simply part of Downing Street's plan to distract from Boris Johnson's leadership travails.

Now, I think that the David Dimbleby contribution is an interesting one. I'm not myself an unambiguous supporter of the licence fee; it may well be, as John Whittingdale, another Conservative MP and former Minister said just this week, that it still is the least worst way of raising funds for the BBC, but it is a regressive tax; it falls most on those who have the least, and a graded system of the sort that Rhianon Passmore set out may be a way of combining a form of licence fee with greater fairness in the future. But those things need to be thought about carefully and by a Government that has the core qualities of the BBC as something it wants to celebrate, not simply putting the BBC in the firing line because of its own extensive difficulties.

Llywydd, a gaf i ddiolch i Rhianon Passmore am ei chyfres o bwyntiau pwysig iawn? Rwy'n cytuno yn llwyr â'r hyn y dywedodd hi am bwysigrwydd y BBC yma yng Nghymru. Mae 92 y cant o oedolion yng Nghymru yn defnyddio'r BBC bob un wythnos, boed hynny ar gyfer chwaraeon, ar gyfer newyddion neu ar gyfer diwylliant, neu yn y ffordd y mae BBC Cymru yn cefnogi'r Gymraeg. Ac mae ehangu gweithrediad y BBC yng Nghymru wedi bod yn rhan annatod o lwyddiant rhyfeddol y diwydiant teledu a ffilm yng Nghymru dros y blynyddoedd diwethaf. Felly, rydym ni'n gwbl gywir i amddiffyn y BBC ar amrywiaeth eang o ffryntiau: ei annibyniaeth a'i gylch gwaith gwasanaeth cyhoeddus i hysbysu, addysgu a diddanu, a hefyd i'w amddiffyn rhag yr hyn a nodweddai'r Financial Times yng nghyhoeddiad Nadine Dorries drwy Twitter nos Sul fel rhan syml o gynllun Downing Street i dynnu sylw oddi wrth broblemau arweinyddiaeth Boris Johnson.

Nawr, rwy'n credu bod cyfraniad David Dimbleby yn un diddorol. Nid wyf i fy hun yn gefnogwr diamwys o ffi'r drwydded; mae'n ddigon posibl, fel y dywedodd John Whittingdale, AS Ceidwadol arall a chyn-Weinidog dim ond yr wythnos hon, mai dyma'r ffordd leiaf gwael o godi arian i'r BBC o hyd, ond mae'n dreth atchweliadol; mae'n achosi'r baich mwyaf i'r rhai sydd â'r lleiaf, a gallai system raddedig o'r math a nodwyd gan Rhianon Passmore fod yn ffordd o gyfuno math o ffi drwydded gyda mwy o degwch yn y dyfodol. Ond mae angen meddwl am y pethau hynny yn ofalus a chan Lywodraeth sydd â rhinweddau craidd y BBC fel rhywbeth y mae eisiau eu dathlu, nid rhoi'r BBC yn y rheng flaen oherwydd ei anawsterau helaeth ei hun.

Stelcio
Stalking

8. A wnaiff y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am strategaeth y Llywodraeth i fynd i'r afael â'r broblem gynyddol o stelcio? OQ57529

8. Will the First Minister provide an update on the Government’s strategy to tackle the growing problem of stalking? OQ57529

Llywydd, we are strengthening our violence against women, domestic abuse and sexual violence strategy to include stalking and harassment of women and girls in public spaces as well as in the home. Tackling misogyny and male violence lies at the heart of our approach.

Llywydd, rydym ni'n cryfhau ein strategaeth trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol i gynnwys stelcio ac aflonyddu ar fenywod a merched mewn mannau cyhoeddus yn ogystal ag yn y cartref. Mae mynd i'r afael â chasineb at fenywod a thrais gwrywaidd wrth wraidd ein dull gweithredu.

Diolch, Brif Weinidog. I welcome your answer. In 2012, following a campaign led by the former Plaid Cymru MP Elfyn Llwyd, new laws came into force that, for the first time, recognised stalking as a specific crime. My Plaid Cymru colleague Delyth Jewell also played a pivotal role in this campaign. With this being National Stalking Awareness Month, I would like to urge the Welsh Government to do more to tackle this crime and support victims.

Nearly 1.5 million people in Wales and England are victims of stalking every year—a crime that has grown since the start of the pandemic—and with over 80 per cent of victims who call the national stalking helpline being female and the perpetrators generally being male, stalking is clearly a gendered crime. Between January 2020 and March 2021, worryingly, only two full stalking protection orders, or SPOs, were granted in Wales, despite 3,000 stalking offences being reported to the police. Has the First Minister approached Wales's police and crime commissioners to urge them to set up specialist support for victims of stalking and training for police officers? And will the Government also address the lack of SPOs and ensure that counselling for victims of stalking is also included in its violence against women and girls strategy? Diolch.

Diolch, Prif Weinidog. Rwy'n croesawu eich ateb. Yn 2012, yn dilyn ymgyrch dan arweiniad cyn-AS Plaid Cymru Elfyn Llwyd, daeth deddfau newydd i rym a oedd, am y tro cyntaf, yn cydnabod stelcio fel trosedd benodol. Chwaraeodd fy nghyd-Aelod Plaid Cymru Delyth Jewell ran ganolog yn yr ymgyrch hon hefyd. Gan ei bod hi'n Fis Ymwybyddiaeth Stelcio Cenedlaethol, hoffwn annog Llywodraeth Cymru i wneud mwy i fynd i'r afael â'r drosedd hon a chefnogi dioddefwyr.

Mae bron i 1.5 miliwn o bobl yng Nghymru a Lloegr yn dioddef stelcio bob blwyddyn—trosedd sydd wedi tyfu ers dechrau'r pandemig—a chan fod dros 80 y cant o ddioddefwyr sy'n galw'r llinell gymorth stelcio genedlaethol yn fenywod a'r tramgwyddwyr yn ddynion yn gyffredinol, mae stelcio yn amlwg yn drosedd sy'n seiliedig ar ryw. Rhwng Ionawr 2020 a Mawrth 2021, yn bryderus, dim ond dau orchymyn amddiffyn stelcio, neu SPO, llawn a ddyfarnwyd yng Nghymru, er i 3,000 o droseddau stelcio gael eu hadrodd i'r heddlu. A yw'r Prif Weinidog wedi cysylltu â chomisiynwyr heddlu a throseddu Cymru i'w hannog i sefydlu cymorth arbenigol i ddioddefwyr stelcio a hyfforddiant i swyddogion yr heddlu? Ac a wnaiff y Llywodraeth hefyd fynd i'r afael â'r diffyg SPOs a sicrhau bod cwnsela i ddioddefwyr stelcio hefyd yn cael ei gynnwys yn ei strategaeth trais yn erbyn menywod a merched? Diolch.

14:25

Wel, diolch yn fawr am y cwestiynau.

Thank you very much for the questions.

There was a series of important points made by the Member there. Just to be clear, Llywydd: we do not agree with the approach of the Home Office, which seems to place the focus on women acting to protect themselves by altering their behaviour rather than changing the attitudes and behaviours of those who carry out the abuse. Now, here in Wales, we have a programme as a Welsh Government of raising awareness, better identification of stalkers, regional training for practitioners in order to address some of the problems that the Member raises. Of course, much of what she says, as she acknowledged, lies in the hands of the police, the non-devolved service. But I can absolutely assure her that the Welsh Government continues to engage directly with the four police forces in Wales on this matter.

Jane Hutt, as the Minister responsible, met the national—by which I mean UK—police lead for violence against women on 1 December. She chaired the police partnership board on 2 December, and that included an update on the police's contribution to the consultation on the VAWDASV strategy from chief constable Pam Kelly, the chief constable of Gwent. And Jane Hutt was again engaged on 19 January with the lead police and crime commissioner for Wales, where discussions included the issue of misogyny. So, our aim is to use our powers as much as we are able to, in that consciousness-raising way, in making sure that practitioners are well equipped, but to work with the police as well, so that they exercise their responsibilities and their powers in Wales that are effective against the issues that the Member raised.

And, Llywydd, maybe I could just finally urge once more anyone who is yet to do so to respond to the Welsh Government's consultation on our revised VAWDASV national strategy. That consultation closes now quite soon on 7 February, and it will be a way of us taking forward many of the points that the Member has raised this afternoon.

Gwnaed cyfres o bwyntiau pwysig gan yr Aelod yn y fan yna. I fod yn eglur, Llywydd: nid ydym yn cytuno â dull y Swyddfa Gartref, sy'n ymddangos fel pe bai'n rhoi'r pwyslais ar fenywod yn cymryd camau i amddiffyn eu hunain drwy newid eu hymddygiad yn hytrach na newid agweddau ac ymddygiad y rhai sy'n cyflawni'r cam-drin. Nawr, yma yng Nghymru, mae gennym ni raglen fel Llywodraeth Cymru i godi ymwybyddiaeth, i nodi stelcwyr yn well, o hyfforddiant rhanbarthol i ymarferwyr er mwyn mynd i'r afael â rhai o'r problemau y mae'r Aelod yn eu codi. Wrth gwrs, mae llawer o'r hyn y mae'n ei ddweud, fel y gwnaeth hi gydnabod, yn nwylo'r heddlu, y gwasanaeth nad yw wedi'i ddatganoli. Ond gallaf ei sicrhau yn llwyr fod Llywodraeth Cymru yn parhau i ymgysylltu yn uniongyrchol â'r pedwar heddlu yng Nghymru ar y mater hwn.

Cafodd Jane Hutt, fel y Gweinidog sy'n gyfrifol, gyfarfod ag arweinydd cenedlaethol—ac rwy'n golygu'r DU wrth ddweud hynny—yr heddlu dros drais yn erbyn menywod ar 1 Rhagfyr. Cadeiriodd fwrdd partneriaeth yr heddlu ar 2 Rhagfyr, ac roedd hynny yn cynnwys y wybodaeth ddiweddaraf am gyfraniad yr heddlu at yr ymgynghoriad ar strategaeth VAWDASV gan y prif gwnstabl Pam Kelly, prif gwnstabl Gwent. Ac eto, bu Jane Hutt mewn cysylltiad â'r prif gomisiynydd heddlu a throseddu yng Nghymru ar 19 Ionawr, lle'r oedd y trafodaethau yn cynnwys casineb at fenywod. Felly, ein nod yw defnyddio ein pwerau gymaint ag y gallwn, yn y ffordd honno o godi ymwybyddiaeth, i wneud yn siŵr bod ymarferwyr wedi'u paratoi, ond i weithio gyda'r heddlu hefyd, fel eu bod nhw'n arfer eu cyfrifoldebau a'u pwerau yng Nghymru sy'n effeithiol yn erbyn y materion a godwyd gan yr Aelod.

A, Llywydd, i gloi efallai y caf i annog unwaith eto unrhyw un nad yw wedi ymateb eto i ymgynghoriad Llywodraeth Cymru ar ein strategaeth genedlaethol VAWDASV ddiwygiedig i wneud hynny. Daw'r ymgynghoriad hwnnw i ben yn eithaf buan nawr ar 7 Chwefror, a bydd yn ffordd i ni fwrw ymlaen â llawer o'r pwyntiau y mae'r Aelod wedi eu codi y prynhawn yma.

Diweithdra Ymysg Pobl Ifanc
Youth Unemployment

9. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am fentrau Llywodraeth Cymru i fynd i'r afael â diweithdra ymysg pobl ifanc yng nghymoedd de Cymru? OQ57504

9. Will the First Minister make a statement on Welsh Government initiatives to tackle youth unemployment in the south Wales valleys? OQ57504

Llywydd, the Welsh Government is determined that there will be no lost generation in Wales as a result of the coronavirus pandemic. Our young person's guarantee is an ambitious programme, designed to provide everyone under the age of 25 in south Wales, including the south Wales Valleys, with the offer of work, education, training or self-employment.

Llywydd, mae Llywodraeth Cymru yn benderfynol na fydd unrhyw genhedlaeth goll yng Nghymru o ganlyniad i'r pandemig coronafeirws. Mae ein gwarant i bobl ifanc yn rhaglen uchelgeisiol, sydd â'r bwriad o ddarparu cynnig o waith, addysg, hyfforddiant neu hunangyflogaeth i bawb dan 25 oed yn ne Cymru, gan gynnwys Cymoedd y De.

I'm grateful to the First Minister for that. I wonder, First Minister, if you could outline your vision for how this will be delivered in places such as Blaenau Gwent, where, historically, we've had difficulties accessing some of those opportunities, and to ensure that there is equality of access and equality of opportunity for people wherever they live in Wales. I'm anxious that a young person in Tredegar or Brynmawr, Ebbw Vale or Abertillery has the same opportunity to access an apprenticeship, to access opportunities for further and higher education, to access an opportunity to begin a career and work as a child growing up elsewhere, a young person living elsewhere. So, I'm anxious to understand, First Minister, how we can ensure that this is delivered equally across the whole of Wales.

Rwy'n ddiolchgar i'r Prif Weinidog am hynna. Tybed, Prif Weinidog, a wnewch chi amlinellu eich gweledigaeth ar gyfer sut y bydd hyn yn cael ei gyflawni mewn mannau fel Blaenau Gwent, lle, yn hanesyddol, rydym ni wedi cael anawsterau yn manteisio ar rai o'r cyfleoedd hynny, a sicrhau bod mynediad cyfartal a chyfle cyfartal i bobl lle bynnag y maen nhw'n byw yng Nghymru. Rwy'n awyddus bod person ifanc yn Nhredegar neu Frynmawr, Glynebwy neu Abertyleri yn cael yr un cyfle i fanteisio ar brentisiaeth, i fanteisio ar gyfleoedd addysg bellach ac uwch, i fanteisio ar gyfle i ddechrau gyrfa a gweithio fel plentyn sy'n tyfu i fyny yn rhywle arall, person ifanc sy'n byw yn rhywle arall. Felly, rwy'n awyddus i ddeall, Prif Weinidog, sut y gallwn ni sicrhau bod hwn yn cael ei ddarparu yn gyfartal ledled Cymru gyfan.

Well, I thank Alun Davies for that, Llywydd. I said in my original answer that the young person's guarantee focuses on more opportunities in education, in skill acquisition and directly in employment. And I will just very briefly mention examples of all three, especially in the south Wales Valleys and in the Member's own constituency.

He will know that part of the inspiration for the idea of a youth guarantee came from a visit that he and I made to Thales in the spring of last year, when we learnt particularly of the very committed work going on there to advance opportunities for young women, for jobs in science and engineering, and that work will continue in February: on 9 February, a science, technology, engineering, and mathematics inspiration event for schools in the Tech Valleys region; and, on 28 February, a careers event for engineering students from Coleg Gwent and from Merthyr college. That success is underpinning a very significant proposal for an advanced engineering centre involving Blaenau Gwent council and Coleg Gwent that will provide 400 places for further education and other students to gain those skills that are needed in advanced manufacturing. Those skills are also, Llywydd, central to our apprenticeship programme, where, for example, over 100 young adults have benefited from the shared apprenticeship programme in Blaenau Gwent in recent times.

Again, Llywydd, I was with Alun Davies when we both met senior members of the Ciner company to discuss the latest move forward in their plans to bring 600 new jobs to Ebbw Vale. And that conveyor belt of skilled young people—skills gained, for example, at an advanced engineering centre—was pivotal. We heard from them that it was pivotal to their decision to locate a factory in the south Wales Valleys. So, on all three aspects of the young person's guarantee—education, skill acquisition, leading then directly into employment—you can see that guarantee in practical operation in the Member's own constituency, and that is replicated then in other parts of Wales. 

Wel, diolch i Alun Davies am hynna, Llywydd. Dywedais yn fy ateb gwreiddiol fod y warant i bobl ifanc yn canolbwyntio ar fwy o gyfleoedd mewn addysg, mewn caffael sgiliau ac yn uniongyrchol mewn cyflogaeth. A hoffwn sôn yn gryno iawn am enghreifftiau o bob un o'r tri, yn enwedig yng Nghymoedd y De ac yn etholaeth yr Aelod ei hun.

Bydd yn gwybod bod rhan o'r ysbrydoliaeth ar gyfer y syniad o warant i bobl ifanc wedi dod o ymweliad a wnaeth ef a minnau i Thales yn ystod gwanwyn y llynedd, pan wnaethom ni ddarganfod yn benodol am y gwaith ymroddedig iawn sy'n digwydd yno i ddatblygu cyfleoedd i fenywod ifanc, ar gyfer swyddi ym meysydd gwyddoniaeth a pheirianneg, a bydd y gwaith hwnnw yn parhau ym mis Chwefror: ar 9 Chwefror, digwyddiad ysbrydoliaeth gwyddoniaeth, technoleg, peirianneg a mathemateg i ysgolion yn rhanbarth y Cymoedd Technoleg; ac, ar 28 Chwefror, digwyddiad gyrfaoedd i fyfyrwyr peirianneg o Goleg Gwent ac o goleg Merthyr. Mae'r llwyddiant hwnnw yn sail i gynnig arwyddocaol iawn ar gyfer canolfan beirianneg uwch sy'n cynnwys cyngor Blaenau Gwent a Choleg Gwent a fydd yn darparu 400 o leoedd i fyfyrwyr addysg bellach ac eraill ennill y sgiliau hynny sydd eu hangen mewn gweithgynhyrchu uwch. Mae'r sgiliau hynny hefyd, Llywydd, yn ganolog i'n rhaglen brentisiaeth, lle mae dros 100 o oedolion ifanc, er enghraifft, wedi elwa o'r rhaglen brentisiaeth gyffredin ym Mlaenau Gwent yn ddiweddar.

Eto, Llywydd, roeddwn i gydag Alun Davies pan gafodd y ddau ohonom ni gyfarfod ag uwch aelodau cwmni Ciner i drafod y cam diweddaraf ymlaen yn eu cynlluniau i ddod â 600 o swyddi newydd i Lynebwy. Ac roedd y belt cludo hwnnw o bobl ifanc fedrus—sgiliau a enillwyd, er enghraifft, mewn canolfan beirianneg uwch—yn hollbwysig. Clywsom ganddyn nhw eu bod nhw'n hollbwysig i'w penderfyniad i leoli ffatri yng Nghymoedd y De. Felly, ar bob un o'r tair agwedd ar y warant i bobl ifanc—addysg, caffael sgiliau, gan arwain wedyn yn uniongyrchol i gyflogaeth—gallwch weld y warant honno ar waith yn ymarferol yn etholaeth yr Aelod ei hun, ac mae hynny yn cael ei ailadrodd wedyn mewn rhannau eraill o Gymru. 

14:30

Ac yn olaf, cwestiwn 10, Rhun ap Iorwerth. 

And finally, question 10, Rhun ap Iorwerth. 

Sgiliau Digidol
Digital Skills

10. Beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gynyddu sgiliau digidol yng Nghymru? OQ57515

10. What is the Welsh Government doing to improve digital skills in Wales? OQ57515

Ymhlith y camau sy'n cael eu cymryd i wella sgiliau digidol yng Nghymru mae cwricwlwm newydd i ysgolion, buddsoddiad mewn addysg bellach ac uwch, a chreu prentisiaethau lefel uwch.

Among the steps being taken to improve digital skills in Wales are the new curriculum for schools, investment in further and higher education, and the creation of higher level apprenticeships.

Diolch am yr ateb yna. Wythnos yn ôl, rôn i'n holi y Gweinidog iechyd am nifer o faterion, yn cynnwys sut i sicrhau fod yna fwy o gamau yn cael eu cymryd o ran datblygu'r ymateb digidol i COVID, datblygu ap NHS Cymru ac ati. Mi wnaf i ddyfynnu o ateb y Gweinidog yn fan hyn:

'oh my gosh, Rhun, dwi jest mor awyddus â ti. Un o'r problemau sydd gyda ni o ran problemau digidol yw does jest ddim digon o bobl gyda'r doniau digidol gyda ni yn ein systemau ni.'

Beth mae'r Prif Weinidog yn mynd i'w wneud, o ystyried mai dyna'r sefyllfa yng ngolwg y Gweinidog iechyd, i ddefnyddio'r pandemig, a'r sefyllfa rydyn ni ynddi, a'r anawsterau rydyn ni'n eu hwynebu o ran datblygu'r ap ac ati, i sbarduno pethau o ran cyflymu'r broses o roi i'n gweithlu ni, a'n pobl ifanc ni yn arbennig, y sgiliau digidol mae Cymru eu hangen?

Thank you for that response. A week ago, I questioned the health Minister on a number of issues, including how we can ensure that more steps are taken in terms of developing the digital response to COVID, and developing the Welsh NHS app for example. I'll quote from the Minister's answer here:

'oh my gosh, Rhun, I'm just as eager as you are to see that developing. One of the problems that we have with those digital issues is that we don't have enough people who have the digital skills in our systems.'

What is the First Minister going to do, given that that is the situation in view of the health Minister, so that we can use the pandemic, and the situation we're in, and the difficulties we faced in developing the app and so on, to move things on and to accelerate the process of providing our workforce, and our young people in particular, with the digital skills that Wales needs?

I ddechrau, a allaf gytuno gyda beth mae Rhun ap Iorwerth wedi'i ddweud am bwysigrwydd tynnu mwy o bobl ifanc i mewn i'r rhaglenni sydd ar gael yn ein hysgolion ni, yn ein colegau, sy'n canolbwyntio ar sgiliau digidol? Ble rŷn ni wedi'i wneud e'n barod, rŷn ni'n gallu gweld y llwyddiant sy'n dod mas o hynny. Yn y de-ddwyrain, drwy'r prifysgolion, rŷn ni wedi creu pobl gyda'r sgiliau sydd wedi tynnu cwmnïau i mewn yn y maes cybersecurity. Mae'r grŵp mwyaf yn y Deyrnas Unedig o gwmnïau yn y maes hwn yma yng Nghymru. Ac un o'r rhesymau pam eu bod nhw wedi symud i mewn a chreu swyddi newydd yw ein bod ni, drwy'r gwaith mae ein prifysgolion yn ei wneud gyda'r cwmnïau, yn creu pobl gyda'r sgiliau sy'n angenrheidiol i gael y sector yma i lwyddo.

Rŷn ni'n gallu gweld yn ymarferol yr achos i wneud mwy. Dyna pam mae'r cwricwlwm newydd yn ein hysgolion ni yn mynd i fod yn bwysig. Dyna pam rŷn ni yn buddsoddi mewn colegau, nid jest addysg uwch, ond addysg bellach hefyd, i drio creu mwy o gyfleon, ac i dynnu pobl ifanc i mewn i sector ble mae'r posibiliadau am waith yn y dyfodol, a chreu llwybr i bobl ifanc i'r dyfodol, yn amlwg pan rŷch chi'n edrych i mewn i beth sydd wedi digwydd yn barod. 

First of all, I agree with what Rhun ap Iorwerth has said about the importance of drawing more young people into the programmes available in our schools and our colleges that focus on digital skills. Where we have done it already, we can see the success of those approaches. In the south-east, through our universities, we have developed people with the skills that have, in turn, attracted companies in the field of cybersecurity to that area. The largest cluster in that sector is here in Wales. One of the reasons that they have moved to Wales and created new jobs here is because of the work that our universities have done with those companies. We therefore develop people who have the necessary skills in order to achieve success in that sector. 

We can see on a practical level the case for doing more. That's why the new curriculum in our schools is going to be so important. That is why we are investing in colleges, not just higher education, but also further education, in order to try and create more opportunities, and to attract young people into a sector where the possibilities for employment in the future, and creating a pathway for young people into the future, are clear when you look at what's happened already. 

2. Datganiad a Chyhoeddiad Busnes
2. Business Statement and Announcement

Diolch yn fawr i'r Prif Weinidog. Yr eitem nesaf, felly, yw'r datganiad a chyhoeddiad busnes. Dwi'n galw ar y Trefnydd i wneud y datganiad hwnnw.

Thank you very much, First Minister. The next item is the business statement and announcement. I call on the Trefnydd to make that statement. 

14:35

Diolch, Llywydd. I have one change to today's Plenary agenda. The motion to suspend Standing Orders and the debate on the legislative consent motion on the Police, Crime, Sentencing and Courts Bill have been withdrawn. Draft business for the next three sitting weeks is set out on the business statement and announcement, which can be found amongst the meeting papers available to Members electronically.

Diolch, Llywydd. Mae gennyf i un newid i agenda'r Cyfarfod Llawn heddiw. Mae'r cynnig i atal y Rheolau Sefydlog a'r ddadl ar y cynnig cydsyniad deddfwriaethol ar Fil yr Heddlu, Troseddu, Dedfrydu a Llysoedd wedi'i dynnu'n ôl. Mae'r busnes drafft ar gyfer y tair wythnos eistedd nesaf wedi'i nodi ar y datganiad a'r cyhoeddiad busnes, sydd i'w weld ymhlith y papurau cyfarfod sydd ar gael i'r Aelodau'n electronig.

Business Minister, I'd like to call for a statement by the Minister for Economy, please, reacting to the news that one of our major cities, Newport city centre, has more empty retail units now than any other city centre in Britain. Llywydd, in its heyday, Newport was the beating heart of retail in Wales—people flocked to the city centre to do their shopping from far and wide. We now see a bleak picture, after years of neglect by this Welsh Government treating Newport as Cardiff's poor cousin, and bad management from the local Labour council in Newport. One in three retail units stand empty. Even before this pandemic, Newport was reported to be one of the worst-performing cities in the UK in terms of shop vacancy rates, but this of course now has been exacerbated by the pandemic, moving Newport's future into a worrying place. Little has been done to attempt to bring new anchor stores into the Friars Walk development to attempt to combat the devastating departure of Debenhams, the key anchor store in the Friars Walk development, coupled with the cinema complex. I would be grateful if the Minister could outline in his statement whether he and the Welsh Government intend to step in to help Newport City Council tackle the increasingly worrying issues that Newport businesses are facing, and of course the adverse knock-on effect that that has on everyone across my region, and, indeed, Wales. Thank you, business Minister.

Gweinidog Busnes, hoffwn i alw am ddatganiad gan Weinidog yr Economi, os gwelwch yn dda, gan ymateb i'r newyddion bod gan un o'n prif ddinasoedd, canol dinas Casnewydd, fwy o unedau manwerthu gwag nawr nag unrhyw ganol dinas arall ym Mhrydain. Llywydd, yn ei hanterth, roedd Casnewydd wrth wraidd manwerthu yng Nghymru—roedd pobl yn heidio i ganol y ddinas i wneud eu siopa o bob twll a chornel. Gwelwn ddarlun digalon nawr, ar ôl blynyddoedd o esgeulustod gan Lywodraeth Cymru yn trin Casnewydd fel cefnder tlawd Caerdydd, a rheolaeth wael gan y cyngor Llafur lleol yng Nghasnewydd. Mae un o bob tair uned fanwerthu yn wag. Hyd yn oed cyn y pandemig hwn, cafodd ei adrodd mai Casnewydd oedd un o'r dinasoedd sy'n perfformio waethaf yn y DU o ran y nifer o siopau gwag, ond mae hyn, wrth gwrs, nawr wedi'i waethygu gan y pandemig, gan symud dyfodol Casnewydd i le pryderus. Ychydig sydd wedi'i wneud i geisio dod â siopau angori newydd i ddatblygiad Friars Walk i geisio ymdrin ag effeithiau dinistriol Debenhams yn gadael, y siop angori allweddol yn natblygiad Friars Walk, ynghyd â chyfadeilad y sinema. Byddwn i'n ddiolchgar pe gallai'r Gweinidog amlinellu yn ei ddatganiad a yw ef a Llywodraeth Cymru yn bwriadu camu i mewn i helpu Cyngor Dinas Casnewydd i ymdrin â'r materion cynyddol bryderus y mae busnesau Casnewydd yn eu hwynebu, ac wrth gwrs yr effaith andwyol a gaiff hynny ar bawb ledled fy rhanbarth, ac, yn wir, Cymru. Diolch, Gweinidog busnes.

Thank you. I don't think this is a problem that's unique to Newport, or indeed unique to Wales. I think all our town centres, unfortunately, have seen a decline in the number of shops; I know certainly, in my own constituency, Wrexham has. So, I really don't think this is an issue that you can lay at the door of Newport local authority. I think it is really important that the Welsh Government continues to work with our local authorities. You'll be aware of the many schemes we have to support our town centres; certainly, the Transforming Towns scheme is one of great importance. I recently visited Bangor, in my capacity as Minister with responsibility for north Wales, to see what actions they were taking to reinvent, if you like, our town centres.

Diolch. Nid wyf i'n credu bod hon yn broblem sy'n unigryw i Gasnewydd, nac yn wir yn unigryw i Gymru. Rwy'n credu bod pob un o ganol ein trefi, yn anffodus, wedi gweld gostyngiad yn nifer y siopau; gwn i'n sicr fod hynny'n wir am Wrecsam, yn fy etholaeth i. Felly, nid wyf i'n credu bod hwn yn fater y gallwch chi ei osod wrth ddrws awdurdod lleol Casnewydd. Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn bod Llywodraeth Cymru yn parhau i weithio gyda'n hawdurdodau lleol. Byddwch chi'n ymwybodol o'r cynlluniau niferus sydd gennym ni i gefnogi canol ein trefi; yn sicr, mae'r cynllun Trawsnewid Trefi yn bwysig iawn. Ymwelais i â Bangor yn ddiweddar, yn rhinwedd fy swydd fel Gweinidog â chyfrifoldeb dros y gogledd, i weld pa gamau yr oedden nhw'n eu cymryd i ailddyfeisio, os mynnwch chi, ganol ein trefi.

I'd like a statement about ensuring women's safety on public transport, please. My colleague Peredur Owen Griffiths and I have been dealing with the case of a woman in her late 70s who tried to get on a Stagecoach bus in Hay in late November. She was refused entry by an instructor, who told her that the service was only meant for students, even though the timetable didn't say that, and the woman in question had caught the same bus on countless previous occasions. The instructor slammed the door and drove off, leaving her on her own in the dark, in Hay, 30 miles from home. There is no taxi rank in Hay, and so she felt isolated and close to tears. The answers we've received from Stagecoach haven't been satisfactory. But this seems to speak to a wider issue. There have been cases related on social media recently of women across the UK being left stranded at bus stops, after running to get the last bus, within full sight of the driver, who's then driven off. So, I'd like a statement, please, from the Welsh Government, indicating what mandatory training could be made available as a requirement for those working on public transport about the vital role they have in helping secure women's safety.

Hoffwn i gael datganiad am sicrhau diogelwch menywod ar drafnidiaeth gyhoeddus, os gwelwch yn dda. Mae fy nghyd-Aelod Peredur Owen Griffiths a minnau wedi bod yn ymdrin ag achos menyw yn ei 70au hwyr a geisiodd fynd ar fws Stagecoach yn y Gelli ddiwedd mis Tachwedd. Gwnaeth hyfforddwr wrthod mynediad iddi, a dywedodd wrthi fod y gwasanaeth wedi'i fwriadau at ddefnydd myfyrwyr yn unig, er nad oedd yr amserlen yn dweud hynny, ac roedd y fenyw dan sylw wedi dal yr un bws ar achlysuron blaenorol di-rif. Fe wnaeth yr hyfforddwr gau'r drws yn glep a gyrru i ffwrdd, gan ei gadael hi ar ei phen ei hun yn y tywyllwch, yn y Gelli, 30 milltir o'i chartref. Nid oes safle tacsis yn y Gelli, ac felly roedd hi'n teimlo'n ynysig ac yn agos at ddagrau. Nid yw'r atebion yr ydym ni wedi'u cael gan Stagecoach wedi bod yn foddhaol. Ond mae'n ymddangos bod hyn yn ymwneud â mater ehangach. Mae achosion wedi'u hadrodd ar y cyfryngau cymdeithasol yn ddiweddar o fenywod ledled y DU yn cael eu gadael wrth safleoedd bysiau, ar ôl rhedeg i gael y bws olaf, o fewn golwg glir y gyrrwr, sydd wedyn wedi gyrru i ffwrdd. Felly, hoffwn i gael datganiad, os gwelwch yn dda, gan Lywodraeth Cymru, yn nodi pa hyfforddiant gorfodol y byddai modd ei ddarparu yn ofynnol i'r rhai sy'n gweithio ar drafnidiaeth gyhoeddus ynghylch y rhan hanfodol sydd ganddyn nhw yn helpu i sicrhau diogelwch menywod.

Thank you. I think you raise a very important point. You'll be aware that the Minister for Social Justice brought forward a statement last week on women's safety in public places in Wales. Obviously, you are asking specifically about public transport, and I do think this is something that we could look at, to see what support we are able to give. I think, from what you were saying, it wasn't just a matter of being left behind; it was being treated rudely as well. Clearly, that is an issue that needs to be taken up with the company. I do hope you get a response in the very near future. But I do think that that wider issue around training is something that we could look at.

Diolch. Rwy'n credu eich bod chi'n codi pwynt pwysig iawn. Byddwch chi'n ymwybodol bod y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol wedi cyflwyno datganiad yr wythnos diwethaf ar ddiogelwch menywod mewn mannau cyhoeddus yng Nghymru. Yn amlwg, rydych chi'n gofyn yn benodol am drafnidiaeth gyhoeddus, ac rwy'n credu bod hyn yn rhywbeth y byddai modd i ni ei ystyried, i weld pa gefnogaeth y gallwn ni ei rhoi. Rwy'n credu, o'r hyn yr oeddech chi'n ei ddweud, nad mater o gael ei gadael ar ôl yn unig ydoedd; roedd hi'n cael ei thrin yn anghwrtais hefyd. Yn amlwg, mae hynny'n fater y mae angen ei godi gyda'r cwmni. Rwy'n gobeithio y cewch chi ymateb yn y dyfodol agos iawn. Ond rwyf i yn credu bod y mater ehangach hwnnw ynghylch hyfforddiant yn rhywbeth y gallem ni ei ystyried.

I call for a Welsh Government statement on ovarian cancer awareness in Wales. Last Wednesday, I hosted, opened and chaired the online Wales ovarian cancer awareness meeting, organised by Target Ovarian Cancer and the National Federation of Women's Institutes Wales, which discussed the subtle signs of ovarian cancer and the need for a public awareness campaign in Wales. We heard that over 300 women are diagnosed with ovarian cancer every year in Wales, that the earlier ovarian cancer is diagnosed, the easier it is to treat, and that, prior to the coronavirus pandemic, only 37 per cent of women with ovarian cancer in Wales were diagnosed at an early stage. We also heard that 'it's vital that women are aware of the symptoms if ovarian cancer is to be diagnosed early.' In Wales, only 15 per cent of women would make an urgent GP appointment if they were to experience the symptom of persistent bloating, and this needs to change. 

We, therefore, need to hear from the Welsh Government what steps are being taken by the Welsh Government to improve recognition of symptoms of ovarian cancer among general practitioners, and increase the number of referrals; what steps the Welsh Government are taking to encourage women who have symptoms of ovarian cancer to contact their GP following the easing of coronavirus restrictions; whether the Minister has considered the need for an ovarian cancer national symptom awareness campaign in Wales; and, without a viable screening process to detect ovarian cancer, what steps are being taken by the Welsh Government to address the lack of symptom awareness in Wales. I call for a statement accordingly. 

Rwy'n galw am ddatganiad gan Lywodraeth Cymru ar ymwybyddiaeth o ganser yr ofari yng Nghymru. Ddydd Mercher diwethaf, gwnes i gynnal, agor a chadeirio cyfarfod ymwybyddiaeth canser yr ofari Cymru ar-lein, a gafodd ei drefnu gan Target Ovarian Cancer a Ffederasiwn Cenedlaethol Sefydliadau y Merched Cymru, a oedd yn trafod arwyddion tawel canser yr ofari a'r angen am ymgyrch ymwybyddiaeth y cyhoedd yng Nghymru. Gwnaethom ni glywed bod dros 300 o fenywod yn cael diagnosis o ganser yr ofari bob blwyddyn yng Nghymru, po gynted y caiff canser yr ofari ddiagnosis, yr hawsaf yw ei drin, a chyn pandemig coronafeirws mai dim ond 37 y cant o fenywod â chanser yr ofari yng Nghymru a gafodd ddiagnosis mewn cyfnod cynnar. Gwnaethom ni glywed hefyd ei bod 'yn hanfodol bod menywod yn ymwybodol o'r symptomau os yw canser yr ofari yn mynd i gael diagnosis cynnar.' Yng Nghymru, dim ond 15 y cant o fenywod fyddai'n gwneud apwyntiad meddyg teulu brys pe baen nhw â symptom teimlo'n chwyddedig yn barhaus, ac mae angen i hyn newid.

Felly, mae angen i ni glywed gan Lywodraeth Cymru o ran pa gamau sy'n cael eu cymryd gan Lywodraeth Cymru i wella'r gydnabyddiaeth o symptomau canser yr ofari ymhlith meddygon teulu, a chynyddu nifer yr atgyfeiriadau; pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i annog menywod sydd â symptomau canser yr ofari i gysylltu â'u meddyg teulu yn dilyn llacio'r cyfyngiadau coronafeirws; a yw'r Gweinidog wedi ystyried yr angen am ymgyrch ymwybyddiaeth o symptomau cenedlaethol canser yr ofari yng Nghymru; a, heb broses sgrinio hyfyw i ganfod canser yr ofari, pa gamau sy'n cael eu cymryd gan Lywodraeth Cymru i ymdrin â'r diffyg ymwybyddiaeth o symptomau yng Nghymru. Rwy'n galw am ddatganiad yn unol â hynny.

14:40

Thank you. I was aware that you held the ovarian cancer awareness meeting last week. I think it's really important that such days are held and supported by Members of the Senedd. My understanding is that a lot of the symptoms are silent. I think it is important that we do hear from the Minister for Health and Social Services, and I will ask her to bring forward a written statement. 

Diolch i chi. Roeddwn i'n ymwybodol eich bod chi wedi cynnal y cyfarfod i godi ymwybyddiaeth o ganser yr ofari yr wythnos diwethaf. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn fod digwyddiadau o'r fath yn cael eu cynnal a'u cefnogi gan Aelodau'r Senedd. Fy nealltwriaeth i yw bod llawer o'r symptomau yn rhai mud. Rwyf i o'r farn ei bod hi'n bwysig i ni gael clywed gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, ac fe wnaf ofyn iddi hi gyflwyno datganiad ysgrifenedig.

Diolch i'r Trefnydd am yr atebion hynny. 

I thank the Trefnydd for those responses. 

3. Datganiad gan y Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol: Y wybodaeth ddiweddaraf am gaffael
3. Statement by the Minister for Finance and Local Government: Procurement Update

Rydym ni'n gallu symud ymlaen yn awr i eitem 3. Yr eitem hwnnw yw'r datganiad gan y Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol ar y wybodaeth ddiweddaraf am gaffael. Rwy'n galw felly ar y Gweinidog i wneud ei datganiad—Rebecca Evans.  

We move on now to item 3. That item is the statement by the Minister for Finance and Local Government, a procurement update. I call therefore on the Minister to make her statement—Rebecca Evans. 

Diolch, Llywydd. Procurement is one of the most important and powerful levers the Welsh Government can use to help achieve its programme for government aspiration of a more prosperous, more equal and greener Wales. Sustainable economic growth, fair work, decarbonisation and delivering effective public services are just some of the priorities that can be supported through clear, smart and effective procurement policy. I’m pleased to provide Members today with an update on our work with partners across the public, private and third sectors to support these ambitions.

The diverse scope and vast scale of Welsh public sector expenditure provides firm foundations to maximise our contribution to the seven well-being goals in the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015. Welsh public sector procurement also has the ability to deliver wider social value outcomes for the well-being of Wales. 'Social value' is a broad term that has been used to describe the social, environmental, cultural and economic impacts of actions taken by communities, organisations, governments and individuals. This Government is committed to working with partners across Wales and beyond to develop a modern and sustainable approach to procurement, and I have commissioned the Wales Co-operative Centre consultancy to map the current social value landscape, including the various tools available to the Welsh public sector. Wales Co-operative Centre will be engaging with stakeholders to capture findings and make recommendations to support the delivery of social value in Welsh Government, and ultimately support a consistent approach across Wales.

Procurement is an area where a great deal can be achieved when progressive partners work together, and the Welsh Government’s co-operation agreement with Plaid Cymru includes a commitment to explore how to set meaningful targets to increase the proportion of procurement spend provided to Welsh-based suppliers from its current level. We already encourage and support small and medium-sized enterprises to tender for opportunities, and I'll explore further measures that can make the tendering process easier and more practical for small enterprises in Wales. To further increase the proportion of Welsh suppliers, we will carry out a detailed analysis of the public sector supply chains. I recently met with Plaid Cymru’s designated member, Cefin Campbell, to discuss the early-stage development of this work, and I will provide a further update to members on the different strands of the work in due course.

The Welsh Government already does a lot of work to promote the purchasing of made-in-Wales products, including the use of Welsh steel in infrastructure projects. I'll explore further with my ministerial colleagues the opportunities that the new Wales infrastructure investment strategy gives us to make further progress in this area, including extending the opportunities for Welsh steel in public projects. 

In relation to the UK Government’s procurement reform proposals, my officials have been working closely with the UK’s procurement reform Bill team to input into the development of the Bill. Members will recall my written statement of 18 August, where I set out that provision for Welsh contracting authorities is to be made within the UK Government’s procurement reform Bill. This decision followed engagement with social partners and stakeholders across the public, private and third sectors, and was subject to the receipt of written assurances from the UK Government that joining the UK legislation would not negatively impact Welsh Government’s social partnership and public procurement (Wales) Bill, rather the legislation will complement each other and maximise our ability to achieve the important policy outcomes we seek.

Whilst the UK Government’s procurement reform Bill will focus on the underpinning processes across the commercial lifecycle, the social partnership and public procurement Bill will focus on ensuring socially responsible outcomes are achieved from our procurement. As my colleague the Deputy Minister for Social Partnership has confirmed, my officials continue to liaise with both the UK’s procurement reform Bill team and the social partnership and public procurement Bill team to ensure minimal misalignment between these two important pieces of legislation.

We understand that it is the UK Government’s intention to introduce the procurement reform Bill when parliamentary time allows. My colleague the Deputy Minister for Social Partnership has also previously indicated that we remain on track to introduce the social partnership and procurement Bill in the first year of this Senedd term. It's therefore possible that both the UK’s procurement reform Bill and Welsh Government’s social partnership and public procurement Bill will be introduced to the Senedd around the same time. Together, these two Bills will provide a new, progressive platform for procurement in Wales that delivers social, environmental, economic and cultural outcomes, including our ambition to make Wales a fair work nation.

We are very mindful of the support that will be needed by practitioners and industry as a result of these changes in legislation, and we will work with stakeholders to ensure practical and comprehensive statutory guidance will be in place as soon as possible after the Bills have gained Royal Assent. This guidance will be particularly important in the context of the continued challenge around the lack of procurement capacity and capability in the Welsh public sector. I was pleased to issue a written statement to the Senedd earlier in November highlighting what we are doing to help to boost the profession. In collaboration with stakeholders, we have delivered a programme for raising the capability and capacity of the procurement profession in Wales with funding of nearly £700,000 since 2020. We have supported 118 public sector staff members to undertake the Chartered Institute of Procurement and Supply corporate award programme. The bespoke courses incorporate use of familiar language and terminology, drawing on Welsh examples to help students put Welsh procurement policy into practice. I have recently approved future funding for the programme that will support another 76 places on the cohort programme.

During the last year, we've also carried out a discovery exercise to help us improve our digital procurement systems and to get them ready to support both procurement reform and other important policy drivers, such as the social partnership Bill. This feedback was used to create our latest digital road map for procurement for the next three years, and this work has now moved into its delivery phase. Our work also aligns with recommendations from the future generations commissioner for a Welsh procurement centre of excellence. We launched a discovery exercise at the end of last year with stakeholder contribution from across the Welsh public sector. I'll be considering the findings and recommendations arising from the exercise over the next few weeks.

There is a great deal of exciting work being undertaken by this Welsh Government to drive forward procurement for the benefit of the Welsh public and for future generations, and I look forward to hearing from Members across the Chamber today. Diolch.

Diolch, Llywydd. Mae caffael yn un o'r ysgogiadau pwysicaf a mwyaf grymus y gall Llywodraeth Cymru ei ddefnyddio i helpu i gyflawni ei dyhead o ran ei rhaglen lywodraethu ar gyfer Cymru fwy llewyrchus, fwy cyfartal a gwyrddach. Dim ond rhai o'r blaenoriaethau niferus y gellir eu cefnogi drwy bolisi caffael clir, clyfar ac effeithiol yw twf economaidd cynaliadwy, gwaith teg, datgarboneiddio a darparu gwasanaethau cyhoeddus effeithiol. Rwy'n falch o roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau heddiw am ein gwaith ni gyda phartneriaid ledled y sector cyhoeddus, y sector preifat, a'r trydydd sector i gefnogi'r uchelgeisiau hyn.

Mae cwmpas amrywiol a graddfa eang gwariant y sector cyhoeddus yng Nghymru yn gosod sylfeini cadarn i wneud yn fawr o'n cyfraniad ni at y saith nod llesiant yn Neddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015. Mae'r gallu gan gaffael y sector cyhoeddus yng Nghymru i sicrhau canlyniadau o ran gwerth cymdeithasol ehangach ar gyfer llesiant Cymru. Mae 'gwerth cymdeithasol' yn derm eang a ddefnyddiwyd i ddisgrifio effeithiau cymdeithasol, amgylcheddol, diwylliannol, ac economaidd y camau a gymerwyd gan gymunedau, sefydliadau, llywodraethau ac unigolion. Mae'r Llywodraeth hon wedi ymrwymo i weithio gyda phartneriaid ledled Cymru a thu hwnt i ddatblygu dull modern a chynaliadwy o gaffael, ac rwyf i wedi comisiynu ymgynghoriaeth Canolfan Cydweithredol Cymru i fapio'r tirlun cyfredol o ran gwerth cymdeithasol, gan gynnwys yr offer amrywiol sydd ar gael i sector cyhoeddus Cymru. Fe fydd Canolfan Cydweithredol Cymru yn ymgysylltu â rhanddeiliaid i gasglu canfyddiadau a gwneud argymhellion i gefnogi'r gwaith o ddarparu gwerth cymdeithasol yn Llywodraeth Cymru, ac yn y pen draw fe fydd hynny'n cefnogi dull gweithredu cyson ledled Cymru.

Mae caffael yn faes lle gellir cyflawni llawer iawn pan fydd partneriaid blaengar yn cydweithio â'i gilydd, ac mae cytundeb cydweithredu Llywodraeth Cymru â Phlaid Cymru yn cynnwys ymrwymiad i archwilio sut i bennu nodau ystyrlon i gynyddu cyfran y gwariant caffael a roddir i gyflenwyr yng Nghymru o'i chyfradd bresennol. Rydym ni eisoes yn annog ac yn cefnogi busnesau bach a chanolig eu maint i dendro am gyfleoedd, ac fe fyddaf i'n ymchwilio i fesurau pellach a all wneud y broses dendro yn un haws ac yn fwy ymarferol i fusnesau bach yng Nghymru. Ar gyfer cynyddu cyfran y cyflenwyr yng Nghymru eto, fe fyddwn ni'n cynnal dadansoddiad manwl o gadwyni cyflenwi'r sector cyhoeddus. Fe wnes i gyfarfod yn ddiweddar ag aelod dynodedig Plaid Cymru, Cefin Campbell, i drafod datblygiad cynnar y gwaith hwn, ac fe fyddaf i'n rhoi diweddariad arall i'r aelodau ar wahanol elfennau'r gwaith hwn maes o law.

Mae Llywodraeth Cymru yn gwneud llawer o waith eisoes i hyrwyddo prynu cynnyrch a wnaed yng Nghymru, gan gynnwys defnyddio dur o Gymru mewn prosiectau seilwaith. Fe fyddaf i'n ymchwilio ymhellach gyda fy nghyd-Weinidogion i'r cyfleoedd y mae'r Strategaeth buddsoddi yn seilwaith Cymru newydd yn eu cynnig i ni ar gyfer gwneud cynnydd pellach yn y maes hwn, gan gynnwys ymestyn y cyfleoedd ar gyfer dur Cymru mewn prosiectau cyhoeddus.

O ran cynigion Llywodraeth y DU ar gyfer diwygio caffael, mae fy swyddogion i wedi bod yn gweithio'n agos gyda thîm Bil diwygio caffael y DU i gyfrannu at ddatblygu'r Bil. Bydd yr Aelodau'n cofio fy natganiad ysgrifenedig ar 18 Awst, lle nodais y bydd darpariaeth ar gyfer awdurdodau contractio Cymru yn cael ei gwneud o fewn Bil diwygio caffael Llywodraeth y DU. Roedd y penderfyniad hwn yn dilyn ymgysylltu â phartneriaid cymdeithasol a rhanddeiliaid ar draws y sector cyhoeddus, y sector preifat a'r trydydd sector, ac roedd yn amodol ar dderbyn sicrwydd ysgrifenedig gan Lywodraeth y DU na fyddai ymuno â deddfwriaeth y DU yn cael effaith negyddol ar Fil Partneriaeth gymdeithasol a chaffael cyhoeddus (Cymru), yn hytrach fe fydd y ddeddfwriaeth yn ategu ei gilydd ac yn gwneud y mwyaf o'n gallu i gyflawni'r canlyniadau polisi pwysig yr ydym ni'n eu ceisio.

Er y bydd y Bil i ddiwygio caffael gan Lywodraeth y DU yn canolbwyntio ar y prosesau sylfaenol ar draws y cylch bywyd masnachol, fe fydd y Bartneriaeth gymdeithasol a'r Bil caffael cyhoeddus yn canolbwyntio ar sicrhau bod canlyniadau sy'n gyfrifol yn gymdeithasol yn cael eu cwblhau oherwydd ein caffael ni. Fel y cadarnhaodd fy nghyd-Aelod i, y Dirprwy Weinidog Partneriaeth Gymdeithasol, mae fy swyddogion i'n parhau i gysylltu â thîm Bil diwygio caffael y DU a thîm y Bartneriaeth Gymdeithasol a'r Bil Caffael Cyhoeddus i sicrhau cyn lleied o gamosodiadau â phosibl rhwng y ddau ddarn pwysig hyn o ddeddfwriaeth.

Rydym ni'n deall mai bwriad Llywodraeth y DU yw cyflwyno'r Bil diwygio caffael pan fydd amser seneddol yn caniatáu hynny. Mae fy nghyd-Aelod, y Dirprwy Weinidog Partneriaeth Gymdeithasol, wedi dweud o'r blaen hefyd ein bod ni'n dal i fod ar y trywydd iawn i gyflwyno'r Bil partneriaeth a chaffael cymdeithasol ym mlwyddyn gyntaf y tymor Seneddol hwn. Felly, mae hi'n bosibl y bydd Bil diwygio caffael y DU a Bil partneriaeth gymdeithasol a chaffael cyhoeddus Llywodraeth Cymru yn cael eu cyflwyno i'r Senedd tua'r un pryd â'i gilydd. Fe fydd y ddau Fil hwn, gyda'i gilydd, yn rhoi llwyfan newydd a blaengar ar gyfer caffael yng Nghymru sy'n sicrhau canlyniadau cymdeithasol, amgylcheddol, economaidd, a diwylliannol, gan gynnwys ein huchelgais ni i wneud Cymru yn wlad gwaith teg.

Rydym ni'n ymwybodol iawn o'r cymorth y bydd ei angen ar yr ymarferwyr a'r diwydiant o ganlyniad i'r newidiadau hyn yn y ddeddfwriaeth, ac fe fyddwn ni'n gweithio gyda rhanddeiliaid i sicrhau y bydd canllawiau statudol ymarferol a chynhwysfawr ar waith cyn gynted â phosibl ar ôl i'r Biliau dderbyn Cydsyniad Brenhinol. Fe fydd y canllawiau hyn yn arbennig o bwysig yng nghyd-destun yr her barhaus o ran diffyg maint a gallu caffael yn y sector cyhoeddus yng Nghymru. Roeddwn i'n falch o gyhoeddi datganiad ysgrifenedig i'r Senedd yn gynharach ym mis Tachwedd yn tynnu sylw at yr hyn yr ydym ni'n ei wneud i helpu i roi hwb i'r proffesiwn. Mewn cydweithrediad â rhanddeiliaid, rydym ni wedi darparu rhaglen ar gyfer cynyddu maint a gallu'r proffesiwn caffael yng Nghymru gyda chyllid o bron i £700,000 ers 2020. Rydym ni wedi cefnogi 118 o aelodau staff y sector cyhoeddus i ymgymryd â rhaglen ddyfarnu'r Sefydliad Siartredig Prynu a Chyflenwi. Mae'r cyrsiau pwrpasol yn cynnwys defnyddio iaith a therminoleg gyfarwydd, gan ddefnyddio enghreifftiau o Gymru i helpu myfyrwyr i roi polisi caffael Cymru ar waith. Yn ddiweddar, rwyf i wedi cymeradwyo cyllid ar gyfer y rhaglen i'r dyfodol a fydd yn cefnogi 76 o leoedd eraill ar y rhaglen garfan.

Yn ystod y flwyddyn ddiwethaf, rydym ni hefyd wedi cynnal ymarfer darganfod i'n helpu ni i wella ein systemau caffael digidol ni a'u paratoi nhw i gefnogi diwygio caffael yn ogystal ag ysgogiadau pwysig eraill o ran caffael, fel y Bil partneriaeth gymdeithasol. Defnyddiwyd yr adborth hwn i lunio ein map ffyrdd digidol diweddaraf o ran caffael am y tair blynedd nesaf, ac mae'r gwaith hwn bellach wedi cyrraedd ei gam cyflawni. Mae ein gwaith ni'n cyd-fynd hefyd ag argymhellion gan gomisiynydd cenedlaethau'r dyfodol ar gyfer canolfan ragoriaeth caffael yng Nghymru. Fe wnaethom ni lansio ymarfer darganfod ar ddiwedd y llynedd gyda chyfraniad oddi wrth randdeiliaid o bob rhan o'r sector cyhoeddus yng Nghymru. Byddaf yn ystyried y canfyddiadau a'r argymhellion sy'n deillio o'r ymarfer hwn yn ystod yr wythnosau nesaf.

Caiff llawer iawn o waith cyffrous ei wneud gan Lywodraeth Cymru i hybu caffael er budd y cyhoedd yng Nghymru ac ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol, ac rwy'n edrych ymlaen at glywed gan Aelodau ar draws y Siambr heddiw. Diolch.

14:45

Can I thank you, Minister, for your statement? I welcome some of the developments that have been previously outlined by the Welsh Government and expanded on by you today. For example, I'm pleased that the Welsh Government has decided to work with the UK Government on its proposals to transform public procurement now we have left the EU. I think using one legislative vehicle and cross-governmental collaboration will help to ensure that there is a more consistent and simplified approach to procurement in the UK. This will open up new opportunities for businesses in Wales, as well as enabling the Welsh Government to pursue its own agenda.

Minister, could you expand any more on your statement regarding discussions with UK officials about the development of the Bill, as well as your views on the UK Government's response to the consultation that was published in December of last year? How will your proposed social partnership and public procurement Bill ensure legislative coherence with a future UK procurement Bill? Also, what discussions have you had with organisations in Wales about the support, besides the statutory guidance and capacity funding that you reference in the statement, that they may need to adapt to the proposed new legislative framework?

I'm also interested to understand how the response to the pandemic has informed Government thinking regarding the procurement landscape in Wales. COVID has put huge pressure on systems that often have had to adapt very quickly, resulting in significant challenges. Minister, what progress has been made to strengthen the procurement sector since the publishing of your statement 'Evolution of Welsh Government Procurement' back in March 2021? Furthermore, could you provide an update on progress on the recommendations made by the future generations commissioner in her recent section 20 report, some of which has important implications for the Welsh Government, particularly regarding leadership?

And finally, Minister, in any discussion about procurement, I couldn't resist referring to my own food (Wales) Bill, which, at its heart, is looking to increase opportunities for local food producers to sell more of their fantastic produce here in Wales. Now your co-operation agreement with Plaid references promoting the purchase of made-in-Wales products and services, what work has been carried out so far to increase the amount of locally produced food purchased by public bodies? Diolch.

A gaf i ddiolch i chi, Gweinidog, am eich datganiad? Rwy'n croesawu rhai o'r datblygiadau a amlinellwyd yn flaenorol gan Lywodraeth Cymru ac y gwnaethoch chi ymhelaethu arnyn nhw heddiw. Er enghraifft, rwy'n falch bod Llywodraeth Cymru wedi penderfynu gweithio gyda Llywodraeth y DU ynglŷn â'i chynigion i drawsnewid caffael cyhoeddus gan ein bod ni wedi ymadael â'r UE erbyn hyn. Rwyf i o'r farn y bydd defnyddio un cyfrwng deddfwriaethol yn ogystal â chydweithredu trawslywodraethol yn helpu i sicrhau y bydd y dull o gaffael yn y DU yn fwy cyson ac yn symlach. Fe fydd hynny'n cynnig cyfleoedd newydd i fusnesau yng Nghymru, yn ogystal â galluogi Llywodraeth Cymru i fynd ar ôl ei hagenda ei hun.

Gweinidog, a wnewch chi ymhelaethu mwy ar eich datganiad chi ynglŷn â thrafodaethau gyda swyddogion y DU ynghylch datblygiad y Bil, yn ogystal â'ch barn chi ynglŷn ag ymateb Llywodraeth y DU i'r ymgynghoriad a gyhoeddwyd ym mis Rhagfyr y llynedd? Sut fydd eich Bil partneriaeth gymdeithasol a chaffael cyhoeddus arfaethedig chi'n sicrhau cydlyniad deddfwriaethol â Bil caffael y DU yn y dyfodol? Hefyd, pa drafodaethau a gawsoch chi gyda sefydliadau yng Nghymru ynghylch y cymorth, ar wahân i'r canllawiau statudol a'r cyllid capasiti yr ydych chi'n cyfeirio atyn nhw yn y datganiad, y gallai fod angen iddyn nhw addasu i'r fframwaith deddfwriaethol newydd sydd yn yr arfaeth?

Fe fyddai hi'n dda gennyf ddeall hefyd sut mae'r ymateb i'r pandemig wedi llywio meddylfryd y Llywodraeth ynghylch y tirlun caffael yng Nghymru. Mae COVID wedi rhoi pwysau aruthrol ar systemau a orfodwyd yn aml i addasu ar gyflymder mawr, gan arwain at heriau sylweddol. Gweinidog, pa gynnydd sydd wedi bod o ran cryfhau'r sector caffael ers cyhoeddi eich datganiad 'Esblygiad Caffael Llywodraeth Cymru' yn ôl ym mis Mawrth 2021? At hynny, a wnewch chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf am y cynnydd a wnaeth comisiynydd cenedlaethau'r dyfodol yn ei hadroddiad adran 20 diweddar hi, y mae gan rai ohonyn nhw oblygiadau pwysig i Lywodraeth Cymru, yn enwedig o ran arweinyddiaeth?

Ac yn olaf, Gweinidog, mewn unrhyw drafodaeth am gaffael, ni allaf wrthsefyll y demtasiwn i gyfeirio at fy Mil i fy hunan, sef Bil bwyd (Cymru), sydd, yn ei hanfod, yn ceisio cynyddu cyfleoedd i gynhyrchwyr bwyd lleol werthu mwy o'u cynnyrch rhagorol yma yng Nghymru. Nawr, mae eich cytundeb cydweithredu â Phlaid Cymru yn cyfeirio at hybu prynu cynnyrch a gwasanaethau a wnaed yng Nghymru, pa waith a gafodd ei wneud hyd yma i gynyddu swm y bwyd a gaiff ei gynhyrchu yn lleol y mae'r cyrff cyhoeddus yn ei brynu? Diolch.

14:50

Thank you very much to Peter Fox for those important questions and for giving me the opportunity to say a little bit more about the Welsh Government's response to the challenge of procurement reform now that we have left the European Union. Procurement is very much a complex landscape and one that is now changing, and there are opportunities for us to use the UK Government's Bill in one sense, but then also to augment that, because we've always been very clear that the decisions on the policy outcomes that we want to achieve from procurement should be only made here in Wales, and we do have very different views to the UK Government on some of those things, such as the importance of fair work and the role that procurement can and should play in driving that forward. And that's why our social partnership and public procurement (Wales) Bill will be so important in terms of enshrining those in law.

Nonetheless, I think it is an opportunity for us to use the UK Government's legislation to reform the basic underpinning processes, and those processes were set out in the UK Government's Green Paper to which Peter Fox has referred, 'Transforming public procurement'. We were presented with the option to use the Westminster legislation to reform those underpinning processes. We thought long and hard about what the right thing to do was, and we engaged very widely with Welsh contracting authorities and their view was very much that we should be going with the UK Government on this Bill, however, we should be looking at a Welsh Bill in terms of what we want to achieve. So, the kinds of processes and the nuts and bolts are in the UK Government Bill, and then the outcomes that we want to drive forward will be done in our own legislation. I think that strikes a pragmatic balance in terms of procurement reform after leaving the European Union.

Peter Fox referred to the pandemic, and one of the good things, I suppose, if we think of anything good coming out of the pandemic, has been about the way in which procurement has reformed and the way in which the procurement profession here in Wales has really risen to the challenges. Officials have worked right across the Welsh Government to procure urgent critical items, and those included, for example, the food boxes for those who were shielding across Wales, provision of mental health support to all NHS workers, accommodation for those offenders who were released early during the lockdown period, and then contracting with Royal Mail for prescription delivery, providing support to critical equipment requirement teams and the visitor pods for care homes. So, there are great examples of ways in which the procurement profession here in Wales grouped together, really, to tackle the problems and the challenges of the pandemic, and I think did a really excellent job, also, working closely, for example, with the WLGA to make face coverings available to all Welsh schools. Early on, we worked with a Welsh manufacturer to deliver high-quality, reusable and accredited face coverings, which were then delivered to schools. As well as promoting safer working environments, we managed to create jobs as a result of the expansion of that company. So, wherever possible, we were looking, through the pandemic, to support Welsh businesses but then also to look for those supply chain voids that we could fill. And that's an important piece of work that we're taking forward now beyond the pandemic—looking at our supply chains and where there are opportunities for us to fill those gaps here with supporting new Welsh businesses.

The future generations commissioner's report was really important. We worked very closely with the future generations commissioner when she was interrogating us and officials about the work that we do on procurement, and the report's been very helpful, I think, in terms of focusing our mind on the way forward. The procurement centre of excellence suggestion has been really helpful, and, as I mentioned in the statement, we launched that discovery exercise at the end of last year, again with stakeholder contributions from across the Welsh public sector. Those findings are coming together and I'll be considering them now over the coming weeks as we get everything in place, and I'll be able to provide a further update to colleagues on that as we move forward. But, again, I think having a place where we have that excellence, a home for that excellence, here in Wales, is important. We've looked at the model of the Centre for Digital Public Services, which, again, is a repository of excellence and knowledge and so on, and that's been a useful model for what we're hoping to achieve through the procurement centre of excellence.

There's a lot of interest in what we're doing in terms of food procurement. I know that Peter Fox has had some useful discussions with some of my ministerial colleagues on this as well. Our programme for government does commit to developing a Wales community food strategy during the course of this Senedd term, and that has the potential, I know, to deliver many benefits that could help us along the road to those future generations well-being goals. Of course, food is the common factor, but then societal benefits can be really wide-ranging, including economic benefits, regenerating local communities, improving well-being, mental health and physical health and the environment, and sustainability benefits, too. So, there's a lot for us to have future discussions on, I think, as we take forward that work, because I know this is an area of particular interest for Peter Fox. 

Diolch yn fawr iawn i Peter Fox am y cwestiynau pwysig yna ac am roi'r cyfle i mi ddweud ychydig mwy am ymateb Llywodraeth Cymru i her diwygio caffael gan ein bod ni bellach wedi ymadael â'r Undeb Ewropeaidd. Tirlun cymhleth iawn yw caffael ac yn un newidiol erbyn hyn, ac fe geir cyfleoedd i ni ddefnyddio Bil Llywodraeth y DU ar un ystyr, ond yna i ategu hwnnw hefyd, oherwydd rydym ni bob amser wedi bod yn eglur iawn mai dim ond yng Nghymru y dylid gwneud y penderfyniadau ar y canlyniadau polisi yr ydym ni'n awyddus i'w cyflawni o ran caffael, ac mae gennym ni safbwyntiau gwahanol iawn i rai Llywodraeth y DU ynglŷn â rhai o'r materion hynny, fel pwysigrwydd gwaith teg a'r swyddogaeth y gall ac y dylai caffael fod â hi wrth ysgogi hyn. A dyna pam y bydd ein Bil partneriaeth gymdeithasol a chaffael cyhoeddus (Cymru) ni mor bwysig o ran cynnwys y rhain yn y gyfraith.

Fodd bynnag, rwyf i o'r farn fod hwn yn gyfle i ni ddefnyddio deddfwriaeth Llywodraeth y DU i ddiwygio'r prosesau sylfaenol, ac fe nodwyd y prosesau hynny ym Mhapur Gwyrdd Llywodraeth y DU yr oedd Peter Fox yn cyfeirio ato, 'Transforming public procurement'. Fe roddwyd y dewis i ni ddefnyddio deddfwriaeth San Steffan i ddiwygio'r prosesau sylfaenol hyn. Fe wnaethom ni bendroni llawer iawn ynghylch beth oedd y peth iawn i'w wneud, ac roeddem ni'n ymgysylltu yn eang iawn ag awdurdodau contractio Cymru a'u barn nhw oedd y dylem ni fod yn mynd gyda Llywodraeth y DU ar y Bil hwn, serch hynny, fe ddylem ni fod yn edrych ar Fil i Gymru o ran yr hyn yr ydym ni'n awyddus i'w gyflawni. Felly, mae prosesau o'r fath a'r gweithrediadau i'w cael ym Mil Llywodraeth y DU, ac yna fe fydd y canlyniadau yr ydym ni'n awyddus i'w datblygu yn cael eu cyflawni yn ein deddfwriaeth ni ein hunain. Rwy'n credu bod hynny'n cyd-daro yn ymarferol iawn wrth ddiwygio caffael wedi ymadael â'r Undeb Ewropeaidd.

Fe gyfeiriodd Peter Fox at y pandemig, ac un o'r pethau da sydd wedi dod, mae'n debyg, os gellir ystyried bod unrhyw ddaioni wedi dod o'r pandemig, yw'r ffordd y mae caffael wedi cael ei ddiwygio a'r ffordd y mae'r proffesiwn caffael yma yng Nghymru wedi ymateb yn wirioneddol i'r heriau. Mae swyddogion wedi gweithio ar draws Llywodraeth Cymru i gaffael eitemau brys hanfodol, ac mae'r rhain yn cynnwys, er enghraifft, y blychau bwyd ar gyfer y rhai a oedd yn gwarchod ledled Cymru, ac ymestyn cymorth gydag iechyd meddwl i'r holl weithwyr yn y GIG, a llety i'r troseddwyr hynny a ryddhawyd yn gynnar yn ystod cyfnod y cyfyngiadau symud, ac yna fe fu contractio gyda'r Post Brenhinol ar gyfer dosbarthu presgripsiynau, a darparu cymorth i dimau gofyniad cyfarpar hanfodol a'r podiau ymweld i gartrefi gofal. Felly, fe geir enghreifftiau gwych o ffyrdd y mae'r proffesiwn caffael yma yng Nghymru wedi grwpio gyda'i gilydd, mewn gwirionedd, i fynd i'r afael â phroblemau a heriau'r pandemig, ac rwyf i o'r farn iddyn nhw wneud gwaith rhagorol iawn, hefyd, gan weithio'n agos, er enghraifft, gyda Chymdeithas Llywodraeth Leol Cymru i sicrhau bod gorchuddion wyneb ar gael ym mhob un o ysgolion Cymru. Yn gynnar yn ystod y pandemig, fe fuom ni'n gweithio gyda gwneuthurwr o Gymru i ddarparu gorchuddion wyneb achrededig o ansawdd uchel, y gellir eu hailddefnyddio, a gyflwynwyd i ysgolion wedyn. Yn ogystal â hyrwyddo amgylcheddau gweithio mwy diogel, fe wnaethom ni lwyddo i greu swyddi o ganlyniad i ehangu'r cwmni hwnnw. Felly, lle bynnag y bo modd gwneud hynny, roeddem ni'n ceisio, drwy gydol y pandemig, cefnogi busnesau Cymru ond yn chwilio wedyn hefyd am y bylchau hynny yn y gadwyn gyflenwi y gallem ni eu llenwi. Ac mae hwnnw'n ddarn pwysig o waith yr ydym ni'n ei wneud nawr a thu hwnt i'r pandemig—gan ystyried ein cadwyni cyflenwi ni a lle ceir cyfleoedd i ni lenwi'r bylchau hynny yn y fan hon gan gefnogi busnesau newydd yng Nghymru.

Roedd adroddiad comisiynydd cenedlaethau'r dyfodol yn bwysig iawn. Fe fuom ni'n gweithio'n agos iawn gyda chomisiynydd cenedlaethau'r dyfodol ac roedd hi'n ein holi ni a'n swyddogion ni am y gwaith yr ydym ni'n ei wneud ynglŷn â chaffael, ac mae'r adroddiad wedi bod yn ddefnyddiol iawn, rwy'n credu, o ran canolbwyntio ein meddwl ar y ffordd ymlaen. Mae'r awgrym gan y Ganolfan Ragoriaeth Caffael wedi bod o gymorth mawr, ac, fel roeddwn i'n sôn yn y datganiad, cafodd yr ymarfer darganfod hwnnw ei lansio ar ddiwedd y llynedd, gyda chyfraniadau oddi wrth randdeiliaid unwaith eto o bob rhan o'r sector cyhoeddus yng Nghymru. Mae'r canfyddiadau hynny'n dod at ei gilydd ac fe fyddaf i'n eu hystyried nhw nawr dros yr wythnosau nesaf wrth i ni gael popeth yn ei le, ac fe fyddaf i'n gallu rhoi diweddariad pellach i gydweithwyr ynglŷn â hynny wrth i ni symud ymlaen. Ond, unwaith eto, rwyf i o'r farn fod meddu ar gyrchfan i'r rhagoriaeth honno, a bod â chartref i'r rhagoriaeth honno, yma yng Nghymru, yn bwysig. Rydym ni wedi edrych ar batrwm y Ganolfan Gwasanaethau Cyhoeddus Digidol, sydd, unwaith eto, yn ystorfa o ragoriaeth a gwybodaeth ac yn y blaen, ac mae hwnnw wedi bod yn batrwm defnyddiol ar gyfer yr hyn yr ydym ni'n gobeithio ei gyflawni drwy'r ganolfan ragoriaeth caffael.

Fe geir llawer o ddiddordeb yn yr hyn yr ydym ni'n ei wneud o ran caffael bwyd. Fe wn i fod Peter Fox wedi cynnal trafodaethau defnyddiol gyda rhai o fy nghyd-Weinidogion ynglŷn â hynny hefyd. Mae ein rhaglen lywodraethu ni'n ymrwymo i ddatblygu strategaeth bwyd cymunedol i Gymru yn ystod y tymor Seneddol hwn, ac fe wn i fod y potensial yn hynny i sicrhau llawer o fanteision a allai ein helpu ni ar hyd y ffordd sy'n arwain at y nodau hynny o ran llesiant cenedlaethau'r dyfodol. Wrth gwrs, y ffactor cyffredin yn hynny yw bwyd, ond yna fe all manteision cymdeithasol fod yn eang iawn, gan gynnwys manteision economaidd, ac o ran adfywio cymunedau lleol, gwella lles, iechyd meddwl ac iechyd corfforol yn ogystal â'r amgylchedd, a manteision o ran cynaliadwyedd hefyd. Felly, mae llawer i ni ei drafod yn ei gylch yn y dyfodol, rwy'n credu, wrth inni fwrw ymlaen â'r gwaith hwnnw, oherwydd fe wn i fod hwn yn faes sydd o ddiddordeb arbennig i Peter Fox.

14:55

Diolch, Weinidog, am eich datganiad chi. Dwi wedi defnyddio, wrth gwrs, yn y gorffennol y gymhariaeth fod economi Cymru fel bwced â thyllau ynddo fe, ac nid dŵr sy'n llifo allan, wrth gwrs, ond cyfoeth a phres a fyddai'n cryfhau, wrth gwrs, yr economi Gymreig ac economïau lleol ar draws Cymru petaem ni'n llwyddo i gau'r tyllau yna sydd yn y bwced.

Rŷn ni'n sôn, wrth gwrs, am ffigurau eithriadol o uchel fan hyn: £6.3 biliwn y flwyddyn ar gaffael cyhoeddus yng Nghymru—prin hanner hwnnw'n aros yng Nghymru. Nawr, rŷn ni wedi bod yn siarad am hyn ers 20 mlynedd o ddatganoli, a dwi'n dal ddim yn teimlo ein bod ni wedi cyrraedd lle dylem ni fod, a bod yn onest, ac rŷn ni'n edrych ar wledydd eraill ar draws Ewrop lle mae dros 90 y cant o werth caffael cyhoeddus yn aros o fewn ffiniau'r gwledydd hynny. Dyna pam, wrth gwrs, roedd Plaid Cymru am greu targed o 75 y cant o werth y caffael yng Nghymru yn aros yng Nghymru, ac mae hynny'n bwysig oherwydd mae pob 1 y cant yn ychwanegol rŷn ni yn cadw yng Nghymru yn gyfwerth â 2,000 o swyddi newydd. Felly, mi fyddai hynny, o gyrraedd y nod yna, yn creu rhyw 46,000 o swyddi yng Nghymru, ac yn creu y rheini, wrth gwrs, heb o reidrwydd wario unrhyw bres ychwanegol, ond jest gwario'r pres rŷn ni'n ei wario'n barod mewn ffordd sy'n dod â mwy o fudd i'n heconomi ni yma yng Nghymru. Dwi yn falch, felly—ac mi roedd y Gweinidog, wrth gwrs, yn cyfeirio at y cytundeb cydweithredu rhwng Plaid Cymru a Llywodraeth Cymru—fod y nod yma o sefydlu targed yn rhywbeth sy'n mynd i gael ei edrych arno o ddifrif nawr er mwyn trio sicrhau y budd uchaf posib i'r economi yma yng Nghymru. 

Dwi'n cydnabod y ffaith, hefyd, yr oeddech chi'n cyfeirio yn eich datganiad at gynyddu capasiti a chynyddu sgiliau o fewn yr ymarferwyr caffael yn y sector gyhoeddus. Ond, wrth gwrs, dwi'n siŵr ein bod ni i gyd yn cydnabod bod yna ffordd bell iawn i fynd eto, ond yn sicr o safbwynt capasiti hefyd ar ôl i ni weld, wrth gwrs, nifer o adrannau caffael yn cael eu rhedeg i lawr dros y blynyddoedd o ganlyniad i doriadau economaidd a chyni mewn gwariant cyhoeddus.

Nawr, mae yna nifer o fuddion, wrth gwrs, fel mae'r Gweinidog wedi'u rhestru, o gael polisi caffael da. Beth dwi ddim wedi'i glywed yn eich datganiad chi, wrth gwrs, yw beth yw'r egwyddorion sylfaenol fydd yn greiddiol i'r polisi caffael cyhoeddus. Dywedwch wrthym ni, er enghraifft, i ba raddau fyddwch chi'n mynnu yn eich polisi 'lleol yn gyntaf', lle mae hynny'n bosibl. Dyna'r man cychwyn bydden i'n tybio, ac wedyn os dyw e ddim ar gael yn lleol, wedyn rŷch chi'n mynd ymhellach i chwilio am y gwasanaeth neu am y nwyddau rŷch chi am eu caffael.

Mae'r datganiad yn sôn am weithio gyda Gweinidogion eraill, wrth gwrs—mi wnaethoch chi gyfeirio'n benodol at ddur. Allwch chi sôn pa feysydd eraill y byddwch chi'n ffocysu arnyn nhw ac yn blaenoriaethu? Bydden i'n tybio, er enghraifft, ac rŷn ni wedi clywed yn y cyfraniad blaenorol, fod amaeth a bwyd yn un maes sy'n aeddfed ar gyfer manteisio arno fe, a byddai hyn i gyd oll, wrth gwrs, yn cyfrannu wedyn at gynyddu capasiti prosesu Cymru yng nghyd-destun bwyd yn enwedig.

Wnewch chi hefyd annog pob awdurdod lleol yng Nghymru, efallai, i efelychu llwyddiant Cyngor Gwynedd? Oherwydd mae'r cyngor wedi defnyddio'r cymal budd cymdeithasol wrth gaffael ac, o ganlyniad i hynny, maen nhw wedi llwyddo i weld cynnydd o 39 y cant yn eu gwariant ar nwyddau a chytundebau oddi mewn i Wynedd. Hynny yw, mae wedi mynd i fyny o £56 miliwn yn 2017-18 i £78 miliwn y llynedd. Nawr, mae Gwynedd wedi dangos, yn hynny o beth, beth sy’n bosibl, ond, wrth gwrs, mae angen i hyn fod yn norm ac nid yr eithriad, efallai. Ac felly bydden i'n gofyn ichi i'w llongyfarch nhw, ond hefyd i annog awdurdodau lleol i efelychu'r llwyddiant yna.  

Thank you, Minister, for your statement. I've used, of course, in the past the comparison that the Welsh economy is like a bucket with holes in it, and it's not water flowing out of it but wealth and money that would strengthen the Welsh economy and local economies across Wales if we managed to close those holes in the bucket.

We are, of course, talking about huge sums here: £6.3 billion a year on public procurement in Wales—less than half of that remains in Wales. Now, we've talked about this for over 20 years of devolution and I still don't feel that we've reached the position that I think we should have reached, to be honest, and we're looking at other nations across Europe where over 90 per cent of the value of public procurement remains within the boundaries of those nations. That's why, of course, Plaid Cymru wanted to create a target of 75 per cent of the value of procurement remaining in Wales, and that is important because every additional 1 per cent that we do keep corresponds to 2,000 new jobs. So, reaching that target would create 46,000 jobs in Wales and would create them without spending any additional money—only spending the money that we already spend in a way that brings more benefit into our economy here in Wales. I'm very pleased—and the Minister, of course, referred to the co-operation agreement between Plaid Cymru and the Welsh Government—that this aim of establishing a target is something that will be considered seriously now to try to ensure the greatest possible benefit for the economy here in Wales. 

I acknowledge the fact that you referred in your statement to increasing capacity and increasing skills within the procurement practitioners in the public sector. Of course, I'm sure we would all acknowledge that there is a long way to go yet, but certainly in terms of capacity after we saw a number of procurement departments being run down over the years as a result of economic cuts and austerity in terms of public expenditure.

There are many benefits, as the Minister has outlined, in good procurement policy. But what I haven't heard in your statement is what the fundamental principles that will be at the heart of public procurement policy are. Tell us, for example, to what extent you will demand in your policy that it will be a 'local first' policy, where possible. That, I assume, would be the starting point, and if it isn't available locally, then you go further afield to seek those products or services that you want to procure.

The statement talks about working with other Ministers, of course—you referred specifically to steel in that regard. Can you tell us what other areas you'll be focusing on and prioritising? I would presume, and we have heard in the previous contribution, that food and agriculture is one sector ripe for benefiting from, and this would all contribute towards increasing the processing capacity in Wales in the context of food in particular.

Will you also encourage every local authority in Wales, perhaps, to emulate the success of Gwynedd Council? Because the council has used the social benefit procurement clause and, as a result of that, they've seen an increase of 39 per cent in their expenditure on contracts and products within Gwynedd. It's gone up from £56 million in 2017-18 to £78 million last year. Now, Gwynedd has shown in that regard what is possible, but, of course, this has to be the norm and not the exception, perhaps. So, I would ask you to congratulate them, but also to encourage other local authorities to emulate that success.  

Finally, Minister, you mentioned the UK Government's procurement reform Bill, of course, and you know where Plaid Cymru stands on letting the UK Government legislate on matters that have actually been devolved to us here in the Senedd. Peter Fox was asking about how we can ensure legislative coherence. Well, let's do it ourselves—let's make sure that both pieces of legislation are introduced simultaneously by the same Government and scrutinised by the same Senedd. But you say you have assurances that allowing the UK Government to legislate on our behalf won't negatively impact the Welsh Government's proposed social partnership and public procurement (Wales) Bill. Are those the same kinds of assurances that they gave you on EU funding or on agricultural funding or the other examples that you yourself regularly remind us of where the UK Government haven't been true to their word?

Yn olaf, Gweinidog, roeddech chi'n sôn am Fil diwygio caffael Llywodraeth y DU, wrth gwrs, ac rydych chi'n gwybod beth yw safbwynt Plaid Cymru ar adael llonydd i Lywodraeth y DU ddeddfu ar faterion a ddatganolwyd i ni yma yn y Senedd. Roedd Peter Fox yn gofyn sut y gallwn ni sicrhau cydlyniad deddfwriaethol. Wel, gadewch i ni wneud hynny ein hunain—gadewch i ni sicrhau bod y ddau ddarn o ddeddfwriaeth yn cael eu cyflwyno ar yr un pryd gan yr un Llywodraeth a'r un Senedd i graffu arnyn nhw. Ond rydych chi'n dweud bod gennych chi sicrwydd na fydd caniatáu i Lywodraeth y DU ddeddfu ar ein rhan ni'n cael effaith ddinistriol ar Fil partneriaeth gymdeithasol a chaffael cyhoeddus (Cymru) arfaethedig Llywodraeth Cymru. Ai dyma'r un sicrwydd a roddwyd i chi o'r blaen ynglŷn â chyllid yr UE neu ynglŷn â chyllid amaethyddol neu'r enghreifftiau eraill yr ydych chi eich hun yn ein hatgoffa ni'n fynych amdanyn nhw o Lywodraeth y DU yn methu â chadw ei gair?

15:00

I thank Llyr Gruffydd for those important questions, and I'll begin by referencing the agreement that we have with Plaid Cymru in our co-operation agreement, which is to explore how to set those meaningful targets to increase the Welsh public sector procurement from its current level. As a first step, we will carry out a detailed analysis of the public sector supply chains and promote the purchasing of made-in-Wales products and services, and that's going to be an important piece of work. But, actually, we understand at the moment that the percentage of Welsh procurement spend is around 52 per cent. Well, that's the figure that we're able to publicly share. However, we don't consider that to be an accurate representation of the amount of procurement spend that goes into Welsh companies. Obviously, there are a number of reasons for that, one of which being it's based on the postcode of the invoice address for the suppliers being in Wales, and, obviously, there are several limitations to that approach, because it doesn't take into account the supply chain that sits underneath the prime contractor.

At the moment, we're not able to do a more detailed analysis of the supply chain because we don't collect the data to enable this. But during the last year, we've undertaken a discovery exercise to help us improve our digital procurement systems, and that's to get them ready now to support our procurement reform and, in particular, transparency and other important drivers, such as the social partnership Bill. So, as part of that work, we're working on the implementation of the open contract data standard, and that will improve the transparency throughout the procurement cycle, and then the aim is for that then to give us a level of data that we need to get a much more clear picture of the spend that is staying in Wales. And we do have a member of our procurement team undertaking an assignment as part of their Chartered Institute of Procurement and Supply qualification to look at spend specifically in Wales. So, as we move forward jointly with Plaid Cymru on this particular piece of work, I know that we will be getting better-quality data to support that work, which I think is important for us to really understand the difference our decisions will be making as we move forward together on that. 

Llyr Gruffydd asked about the capability and capacity of the sector. I know that there are many excellent people working in the sector, going out of their way to try and get good value for public money, and doing more now in the space of getting that social value. As the profession does seek to navigate that increasingly complex landscape, we do need to be investing further in capability and capacity, and that's one of the reasons why we've introduced a programme whereby we're funding 50 individuals from across the Welsh public sector to undertake the practitioner and the advanced practitioner programmes of the CIPS corporate award. All of those individuals have committed to remain in the Welsh public sector for the long term, and I think that that's really important, because often we train up people who leave then to work elsewhere, and take all of that knowledge with them. And we've also got four students who are now in their penultimate year of their logistics supply chain and procurement qualification at the University of South Wales, and they're being offered one-year placements in procurement departments across Wales, including in Welsh Government. Again, that's with the aim of keeping those talented people here in Wales and here in the Welsh public sector.

So, there's a lot going on in the field of capability and capacity, including preparing a suite of core commercial e-learning modules, which will be important, as are the early discussions that we're having around exploring options to establish a national procurement apprenticeship programme, which will be quite exciting, and the possibility of a procurement mentoring programme for Wales as well. So, again, lots happening in that particular space. 

Then there was a question about what are the fundamental principles underpinning all of this, what we really want to achieve through procurement. Well, in March 2021 I published the revised Wales procurement policy statement, and that sets out the strategic vision for public sector procurement in Wales, and that was written in partnership with our stakeholders. It aims, really, to help us define our progress against the well-being goals that we are pursuing for future generations, and it has the future generations Act at its heart. The key to its delivery, really, will be in collaborative working, and we aim to refresh and review that statement regularly with partners, to ensure that it is a true reflection of how we are moving towards that shared ambition for public procurement in Wales. 

Welsh Government has published an action plan to underpin delivery against the statement's principles, and that's published on our website. We're now encouraging buying organisations, either individually or in a collaborative way, to also publish action plans of their own. 

And then finally on this, the proposed social partnership and public procurement (Wales) Bill's statutory guidance will take into account that the Wales procurement policy statement and the associated action plans place contracting authorities under a duty to deliver socially responsible outcomes through procurement that places fair work and social value at the centre, rather than being focused on financial savings.

Areas in which we're keen to look particularly—so, Llyr Gruffydd mentioned steel and food; I'm also very keen to do more work on timber, and this is something that we're looking at across Government. And also we're doing a wider piece of work looking at those supply chain voids that I referred to in response to Peter Fox, so we can identify those opportunities to grow Welsh businesses to fill those gaps.

Then, in terms of the legislative reform, I know we have principled fundamental disagreement on that, but we have had written assurances from the UK Government in this respect. Also, we're exploring which parts of the UK Bill we want to carve out Welsh Ministers from, so work is going on in that space as well. But I do know that officials are meeting very, very regularly with UK Government on this, and are interrogating the detail very, very carefully.

Diolch i Llŷr Gruffydd am y cwestiynau pwysig yna, ac rwyf i am ddechrau trwy gyfeirio at y cytundeb sydd gennym ni gyda Phlaid Cymru yn ein cytundeb cydweithredu ni, sef i archwilio sut i bennu nodau ystyrlon o ran cynyddu caffael sector cyhoeddus Cymru o'i faint ar hyn o bryd. Yn gam cyntaf, fe fyddwn ni'n cynnal dadansoddiad manwl o gadwyni cyflenwi'r sector cyhoeddus ac yn hybu prynu cynnyrch a gwasanaethau a wnaed yng Nghymru, ac fe fydd hwnnw'n waith pwysig. Ond, mewn gwirionedd, rydym ni'n deall ar hyn o bryd fod canran y gwariant ar gaffael yng Nghymru ar tua 52 y cant. Wel, dyna'r ffigwr y gallwn ni ei rannu yn gyhoeddus. Eto i gyd, nid ydym ni o'r farn fod honno'n gynrychiolaeth gywir o faint y gwariant caffael a aiff i gwmnïau yng Nghymru. Yn amlwg, mae yna nifer o resymau am hynny, ac mae un ohonyn nhw ar sail cod post cyfeiriad yr anfoneb ar gyfer y cyflenwyr yng Nghymru, ac, yn amlwg, mae sawl cyfyngiad ar y dull hwnnw, oherwydd nid yw'n ystyried y gadwyn gyflenwi sy'n cynnal y prif gontractwr.

Ar hyn o bryd, ni allwn ni wneud dadansoddiad manylach o'r gadwyn gyflenwi gan nad ydym ni'n casglu'r data i ganiatáu hynny. Ond yn ystod y flwyddyn ddiwethaf, rydym ni wedi cynnal ymarfer darganfod i'n helpu ni i wella ein systemau digidol ar gyfer caffael, hynny yw, eu paratoi nhw i gefnogi ein diwygiadau caffael ni nawr ac, yn benodol, i annog tryloywder ac ysgogiadau pwysig eraill, fel y Bil partneriaeth gymdeithasol. Felly, yn rhan o'r gwaith hwnnw, rydym ni'n gweithio ar weithredu safon data'r contract agored, ac fe fydd hynny'n gwella tryloywder drwy gydol y cylch caffael, a'r nod wedyn yw i hwnnw roi cyfradd o ddata er mwyn i ni gael darlun llawer mwy eglur o'r gwariant sy'n aros yng Nghymru. Ac mae gennym ni aelod o'n tîm caffael sy'n ymgymryd ag aseiniad yn rhan o'u cymhwyster Sefydliad Siartredig Caffael a Chyflenwi ar gyfer edrych yn benodol ar wariant yng Nghymru. Felly, wrth i ni symud ymlaen ar y cyd â Phlaid Cymru ar y darn arbennig hwn o waith, fe wn i y byddwn ni'n cael data o ansawdd gwell i gefnogi'r gwaith hwnnw, sy'n bwysig iawn wrth i ni ddeall y gwahaniaeth y bydd ein penderfyniadau ni'n ei wneud wrth i ni symud ymlaen gyda'n gilydd yn hynny o beth.

Fe ofynnodd Llŷr Gruffydd am allu a chapasiti'r sector. Fe wn i fod llawer o bobl ardderchog yn gweithio yn y sector, sy'n mynd o'u ffordd i geisio cael gwerth da am arian cyhoeddus, ac sy'n gwneud mwy nawr o ran cael y gwerth cymdeithasol hwnnw. Wrth i'r proffesiwn geisio llywio'r tirlun hwnnw sy'n gynyddol gymhleth, mae angen i ni fod yn buddsoddi ymhellach mewn gallu a chapasiti, a dyna un o'r rhesymau pam rydym ni wedi cyflwyno rhaglen i ariannu 50 o unigolion o bob rhan o'r sector cyhoeddus yng Nghymru i ymgymryd â rhaglenni gwobr gorfforaethol y Sefydliad Siartredig Prynu a Chyflenwi ar gyfer ymarferwyr ac ymarferwyr uwch. Mae pob un o'r unigolion hynny wedi ymrwymo i aros yn y sector cyhoeddus yng Nghymru yn yr hirdymor, ac rwyf i o'r farn fod hynny'n bwysig iawn, oherwydd rydym ni'n aml yn hyfforddi pobl sy'n gadael wedyn i weithio mewn mannau eraill, ac yn mynd â'r cyfarwyddyd hwnnw i gyd gyda nhw. Ac mae gennym ni bedwar myfyriwr hefyd sydd ar eu blwyddyn olaf ond un o'u cadwyn gyflenwi logisteg a'u cymhwyster caffael nhw ym Mhrifysgol De Cymru, ac maen nhw am gael cynnig o leoliad blwyddyn mewn adrannau caffael ledled Cymru, gan gynnwys yn Llywodraeth Cymru. Unwaith eto, nod hynny yw cadw'r bobl dalentog hyn yma yng Nghymru ac yn y sector cyhoeddus yng Nghymru.

Felly, mae yna lawer yn digwydd ym maes gallu a chapasiti, gan gynnwys paratoi cyfres o fodiwlau addysg masnachol craidd yn electronig, a fydd yn bwysig iawn, yn ogystal â'r trafodaethau cynnar yr ydym ni'n eu cael ynghylch archwilio dewisiadau i sefydlu rhaglen brentisiaeth caffael genedlaethol, a fydd yn gyffrous iawn, a'r posibilrwydd o raglen fentora ym maes caffael i Gymru hefyd. Felly, unwaith eto, mae yna lawer yn digwydd yn y maes arbennig hwnnw.

Yna, roedd cwestiwn ynghylch beth yw'r egwyddorion sylfaenol sy'n sail i hyn i gyd, yr hyn yr ydym ni'n awyddus i'w gyflawni drwy gaffael, mewn gwirionedd. Wel, ym mis Mawrth 2021 fe gyhoeddais ddatganiad polisi caffael diwygiedig Cymru, ac roedd hwnnw'n nodi'r weledigaeth strategol ar gyfer caffael yn y sector cyhoeddus yng Nghymru, ac fe'i hysgrifennwyd mewn partneriaeth â'n rhanddeiliaid. Ein nod ni, mewn gwirionedd, yw helpu i ddiffinio ein cynnydd ni yn ôl y nodau llesiant yr ydym ni'n ceisio eu taro ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol, ac mae Deddf cenedlaethau'r dyfodol wrth hanfod hynny i gyd. Yr allwedd i gyflawni hyn, mewn gwirionedd, fydd gweithio gyda'n gilydd, a'n nod ni yw adnewyddu ac adolygu'r datganiad hwnnw yn rheolaidd gyda phartneriaid, i sicrhau ei fod yn adlewyrchiad cywir o sut yr ydym yn symud tuag at yr uchelgais honno a rennir ar gyfer caffael cyhoeddus yng Nghymru.

Mae Llywodraeth Cymru wedi cyhoeddi cynllun gweithredu i ategu'r gwaith cyflawni yn ôl egwyddorion y datganiad, ac fe gyhoeddwyd hwnnw ar ein gwefan. Erbyn hyn, rydym ni'n annog sefydliadau sy'n prynu, naill ai'n unigol neu mewn ffordd gydweithredol, i gyhoeddi eu cynlluniau gweithredu eu hunain hefyd.

Ac yna'n olaf ar hyn, fe fydd canllawiau statudol y Bil Partneriaeth gymdeithasol a chaffael cyhoeddus (Cymru) arfaethedig yn ystyried bod datganiad polisi caffael Cymru a'r cynlluniau gweithredu cysylltiedig yn rhoi dyletswydd ar awdurdodau contractio i gyflawni canlyniadau drwy gaffael sy'n gyfrifol yn gymdeithasol ac sy'n sicrhau bod gwaith teg a gwerth cymdeithasol yn ganolog, yn hytrach na chanolbwyntio ar arbedion ariannol.

Meysydd yr ydym ni'n awyddus i edrych yn arbennig arnyn nhw—felly, fe soniodd Llŷr Gruffydd am ddur a bwyd; rwy'n awyddus iawn hefyd i wneud mwy o waith ar bren, ac mae hwnnw'n rhywbeth yr ydym ni'n ei ystyried ar draws y Llywodraeth. Ac rydym ni hefyd yn gwneud gwaith ehangach sy'n ystyried y bylchau hynny yn y gadwyn gyflenwi y cyfeiriais i atyn nhw wrth ymateb i Peter Fox, er mwyn i ni allu nodi'r cyfleoedd hynny i feithrin busnesau Cymru i lenwi'r bylchau hyn.

Yna, o ran y diwygiadau deddfwriaethol, fe wn i ein bod ni wedi anghytuno yn sylfaenol ynglŷn â hynny, ond rydym ni wedi cael sicrwydd ysgrifenedig gan Lywodraeth y DU yn hyn o beth. Hefyd, rydym ni'n ymchwilio i ba rannau o Fil y DU yr ydym ni am eu saernïo ar gyfer gweinidogion Cymru, felly mae gwaith yn mynd rhagddo yn y maes hwnnw hefyd. Ond fe wn i fod swyddogion yn cyfarfod yn rheolaidd iawn, iawn â Llywodraeth y DU ynglŷn â hyn, ac yn holi ynglŷn â'r manylion yn ddyfal iawn, iawn.

15:05

I welcome this statement and hope we can later on this year have a Government debate on procurement. Procurement is one of the most important and powerful levers the Welsh Government can use to help achieve economic growth. Sustainable economic growth, fair work, decarbonisation and supporting the local economy can all benefit from a progressive procurement strategy. The Welsh public sector, including Welsh Government, health boards and Welsh Government sponsored bodies, together with local government, housing associations, colleges and universities, are major purchasers of goods and services. We have seen what Preston achieved in one city; just think what could be achieved within one nation, as in Wales. Will the Welsh Government make fair work a prerequisite for tendering for Welsh public sector contracts? Will the Welsh Government ensure that any firm that engages in fire and rehire will not be eligible to tender for Welsh public sector contracts? And will the Welsh Government look to reduce the size of the contracts to increase the number of local companies that can tender? Far too often we see the main contract going to someone in England or in Europe and then the subcontracts going to companies in Wales, and far too much of the profit then goes to England and Europe and doesn't stay in Wales.

Rwy'n croesawu'r datganiad hwn ac yn gobeithio y gallwn ni gael dadl gan y Llywodraeth ar gaffael yn nes ymlaen eleni. Mae caffael yn un o'r ysgogiadau pwysicaf a mwyaf pwerus y gall Llywodraeth Cymru ei ddefnyddio i helpu i sicrhau twf economaidd. Fe all twf economaidd cynaliadwy, gwaith teg, datgarboneiddio a chefnogi'r economi leol i gyd elwa ar strategaeth gaffael flaengar. Mae sector cyhoeddus Cymru, gan gynnwys Llywodraeth Cymru, byrddau iechyd, a chyrff a noddir gan Lywodraeth Cymru, ynghyd â llywodraeth leol, cymdeithasau tai, colegau a phrifysgolion, yn brynwyr mawr o ran nwyddau a gwasanaethau. Rydym ni wedi gweld yr hyn a gyflawnodd Preston mewn un ddinas; meddyliwch beth y gellid ei gyflawni gan genedl gyfan, fel yng Nghymru. A fydd Llywodraeth Cymru yn gwneud gwaith teg yn rhagofyniad ar gyfer tendro am gontractau sector cyhoeddus Cymru? A wnaiff Llywodraeth Cymru sicrhau na fydd unrhyw gwmni sy'n ymhél â diswyddo ac ailgyflogi yn gymwys i dendro am gontractau sector cyhoeddus Cymru? Ac a fydd Llywodraeth Cymru yn ceisio lleihau maint y contractau i gynyddu nifer y cwmnïau lleol sy'n gallu tendro? Yn rhy aml o lawer fe welwn ni'r prif gontract yn mynd i rywun yn Lloegr neu yn Ewrop ac mae'r is-gontractau wedyn yn mynd i gwmnïau yng Nghymru, ac mae llawer gormod o'r elw'n mynd i Loegr ac Ewrop ac nid yn aros yng Nghymru.

15:10

I thank Mike Hedges for those particular questions, many of which will be part of the detailed policy discussions that will be had as the public procurement Bill here in Wales starts to develop. And I know that my colleague the Minister for Social Justice will have heard those particular queries in relation to what the Bill will aim to achieve and what legislation will put in place.

I'm really pleased that Mike Hedges acknowledged the importance and the opportunity that public procurement has in respect of decarbonisation. That was one of the areas that he referred to at the start. We're seeking to explore what more can be done in that area. Very recently, we've been publishing Welsh public procurement notices for the Welsh public sector in Wales. That covers Welsh Government, the NHS, local authorities and others. And one of the areas we've been doing work in is in relation to purchased goods and services. So, that would include business travel, employee commuting, waste disposal, use of sold products, transportation and distribution, up and downstream, investments and leased assets and franchises. And I mention that because the importance of addressing purchased goods and services is underlined by research that shows they can account for up to 60 per cent of an organisation's total carbon footprint. So, the opportunities there to make some inroads in relation to the journey towards net zero are quite significant. Part of our work through the procurement notice is supporting Welsh contracting authorities in the ways in which they can drive their carbon footprint down through decarbonisation—down through the choices they make through procurement, I should say. So, that's been really important. 

Mike Hedges is right to point to the good work that was undertaken in Preston. That was really what started part of our journey towards the foundational economy work, looking very closely at what happened there and employing the Centre for Local Economic Strategies to provide us with some detailed advice on how we can start to do similar things here to make sure that we have that pound recirculating within our foundational economy approach here in Wales. So, all very critical points, and some of those more detailed questions will be part of the consideration for the Bill.

Rwy'n diolch i Mike Hedges am y cwestiynau penodol yna, ac fe fydd llawer ohonyn nhw'n cael eu cynnwys yn y trafodaethau polisi manwl a gaiff eu cynnal wrth i'r Bil caffael cyhoeddus hwn yng Nghymru ddechrau datblygu. Ac fe wn i y bydd fy nghyd-Aelod, y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol, wedi clywed yr ymholiadau arbennig hyn mewn perthynas â'r hyn y bydd y Bil yn ceisio ei gyflawni a pha ddeddfwriaeth a fydd yn cael ei rhoi ar waith.

Rwy'n falch iawn fod Mike Hedges wedi cydnabod y pwysigrwydd a'r cyfle sydd i gaffael cyhoeddus o ran datgarboneiddio. Dyna un o'r meysydd y cyfeiriodd ef atyn nhw ar y dechrau. Rydym ni'n ceisio archwilio beth arall y gellir ei wneud yn y maes hwnnw. Yn ddiweddar iawn, rydym ni wedi bod yn cyhoeddi hysbysiadau caffael cyhoeddus Cymru ar gyfer sector cyhoeddus Cymru yng Nghymru. Mae hynny'n cynnwys Llywodraeth Cymru, y GIG, awdurdodau lleol ac eraill. Ac un o'r meysydd yr ydym ni wedi bod yn gwneud gwaith ynddo yw o ran y nwyddau a'r gwasanaethau a brynwyd. Felly, fe fyddai hynny'n cynnwys teithio busnes, cymudo gweithwyr, gwaredu gwastraff, defnyddio cynhyrchion a werthwyd, cludo a dosbarthu, i fyny ac i lawr yr afon, buddsoddiadau ac asedau a masnachfreintiau ar brydles. Ac rwy'n sôn am hynny oherwydd bod ymchwil yn tanlinellu pwysigrwydd mynd i'r afael â nwyddau a gwasanaethau a brynwyd sy'n dangos y gallan nhw gyfrif am hyd at 60 y cant o swm ôl troed carbon unrhyw sefydliad. Felly, mae'r cyfleoedd sy'n bod i wneud rhywfaint o gynnydd o ran y daith tuag at sero net yn sylweddol iawn. Rhan o'n gwaith ni drwy'r hysbysiad caffael yw cefnogi awdurdodau contractio Cymru yn y ffyrdd y gallan nhw leihau eu hôl troed carbon nhw drwy ddatgarboneiddio—drwy'r dewisiadau a wnawn nhw drwy gaffael, fe ddylwn i ddweud. Felly, mae hynny wedi bod yn bwysig iawn.

Mae Mike Hedges yn iawn i dynnu sylw at y gwaith da a ymgymerwyd ag ef yn Preston. Dyna'r hyn, mewn gwirionedd, a ddechreuodd rhan o'n taith ni tuag at y gwaith o ran yr economi sylfaenol, gan edrych yn fanwl iawn ar yr hyn a ddigwyddodd yno a defnyddio'r Ganolfan Strategaethau Economaidd Lleol i roi cyngor manwl i ni ynghylch sut y gallwn ni ddechrau gwneud pethau tebyg yma i sicrhau bod y bunt honno'n cael ei defnyddio eto yn ein dull economi sylfaenol ni yma yng Nghymru. Felly, mae'r rhain i gyd yn bwyntiau hollbwysig, ac fe fydd rhai o'r cwestiynau manylach hynny'n rhan o'r ystyriaeth ar gyfer y Bil.

Minister, I'm sorry if this sounds a bit like repetition, but we all do know just how important public procurement is and what an actual big economic lever it is for the public sector to help our businesses right across Wales. And, Minister, my question is: what engagement and discussions have you had with the Welsh Local Government Association and the economic forum that they have there to try to encourage local authorities right across Wales to support local businesses, because doing that will help local economies right across Wales? And, following on from that, what is the future of Sell2Wales with this Bill, because I know a lot of local firms in my constituency tell me that they struggle to get on the Sell2Wales frameworks, and then it's obviously very difficult for local authorities then to use local firms because they have to go through Sell2Wales. So, if you could tell me what the future is also for Sell2Wales with this Bill. Thank you. 

Gweinidog, mae'n ddrwg gennyf i os ydw i'n ailadrodd ryw ychydig, ond fe wyddom ni i gyd pa mor bwysig yw caffael cyhoeddus a chymaint o ysgogiad economaidd gwirioneddol y mae'n ei roi i'r sector cyhoeddus i helpu ein busnesau ni ledled Cymru. A, Gweinidog, fy nghwestiwn i yw hwn: pa ymgysylltu a thrafodaethau a gawsoch chi gyda Chymdeithas Llywodraeth Leol Cymru a'r fforwm economaidd sydd ganddyn nhw yno i geisio annog awdurdodau lleol ledled Cymru i gefnogi busnesau lleol, oherwydd fe fydd gwneud hynny'n helpu economïau lleol ledled Cymru? Ac, yn dilyn ar hynny, beth yw dyfodol GwerthwchiGymru gyda'r Bil hwn, oherwydd fe wn i fod llawer o gwmnïau lleol yn fy etholaeth i'n dweud wrthyf i eu bod nhw'n ei chael hi'n anodd bwrw ymlaen â fframweithiau GwerthwchiGymru, ac yna mae hi'n amlwg yn anodd iawn i awdurdodau lleol ddefnyddio cwmnïau lleol wedyn oherwydd ei bod hi'n rhaid iddyn nhw fynd drwy GwerthwchiGymru. Felly, rwy'n gofyn i chi hefyd beth fydd dyfodol GwerthwchiGymru gyda'r Bil hwn. Diolch.

Great, thank you for those questions. You're right that this is significant spend within Wales. It's around £7 billion that's spent through the Welsh public sector every year on procurement, and in Wales we have 267,000 businesses, of which 99.4 per cent are small and medium-sized enterprises. So, huge opportunities for us to be supporting these businesses. Our business support agencies in Wales, such as Business Wales and Sell2Wales, are there to help SMEs adapt to and meet the special requirements of the public sector, and also changes in procurement—because of the large amount of reform that we have at the moment, they need to be actively engaged to help them win more contracts. So, one of the things that we are doing is looking very much at our digital systems, and we have a digital action plan for procurement that is now in its delivery phase. One of those important strands of work is to upgrade the Sell2Wales system to support the open contracting data standard work that I've mentioned previously in response to another colleague, and to improve transparency. And I think that that will be important in terms of helping small and medium-sized enterprises engage better, because I think that there's work for both sides, really—there's work for the public sector to do to be more accessible and make its systems easier to navigate, but also work for the private sector to do, then, in terms of engaging.

And I mentioned the public policy notices previously, and one of them, which looks at small and medium-sized enterprises, does give advice to Welsh local government and other contracting authorities in terms of what they can do to help engage more small and medium-sized enterprises. Examples of the advice include cutting down on admin that is needed to tender, simplifying documents, providing very clear briefs that identify all of the requirements and using plain language. You'd think that would be a given, but, actually, procurement is so complex that if it could be broken down for businesses that perhaps haven't navigated public sector procurement before, I think that that will make a difference.

And then we also recommend adopting e-procurement tools, so those would be including, but not limited to, e-sourcing, dynamic purchasing systems, e-auctions, e-invoicing, electronic catalogues and purchase cards, and then packaging large contracts into separate elements to make use of regional lots, if that's possible and appropriate, to ensure that SMEs aren't excluded from contracting. And then we also ask that potential SME suppliers are given the opportunity to discuss in person procurement in order to understand if they are suitable for that particular lot.

So, I think that there's good advice that we've provided recently in our new procurement notes, but I'm very happy to have further discussions with the WLGA as to what more we can do in this space to support them to procure locally. 

Gwych, diolch am y cwestiynau yna. Rydych chi'n iawn i ddweud bod hwn yn wariant sylweddol yng Nghymru. Bydd tua £7 biliwn yn cael ei wario drwy sector cyhoeddus Cymru bob blwyddyn ar gaffael, ac mae gennym ni 267,000 o fusnesau yng Nghymru, a busnesau bach a chanolig eu maint yw 99.4 y cant ohonyn nhw. Felly, fe geir cyfleoedd enfawr wrth i ni gefnogi'r busnesau hyn. Mae ein hasiantaethau cymorth busnes yng Nghymru, fel Busnes Cymru a GwerthwchiGymru, ar gael i helpu busnesau bach a chanolig i addasu i ofynion arbennig y sector cyhoeddus a'u hateb nhw, a newidiadau mewn caffael hefyd—oherwydd y diwygiadau mawr sydd gennym ni ar hyn o bryd, mae angen iddyn nhw fod â rhan weithredol i'w helpu nhw i ennill mwy o gontractau. Felly, un o'r pethau yr ydym ni'n eu gwneud yw edrych yn fanwl iawn ar ein systemau digidol ni, ac mae gennym ni gynllun gweithredu digidol ar gyfer caffael sydd ar ei gam cyflawni nawr. Un o'r meysydd pwysig hynny o waith yw uwchraddio system GwerthwchiGymru i gefnogi'r gwaith contractio agored data safonol a soniais i amdano o'r blaen mewn ymateb i gydweithiwr arall, a gwella tryloywder. Ac rwy'n credu y bydd hynny'n bwysig o ran helpu busnesau bach a chanolig i ymgysylltu yn well, oherwydd rwy'n credu bod gwaith i'r ddwy ochr yn hyn, mewn gwirionedd—fe geir gwaith i'r sector cyhoeddus ei wneud ar gyfer bod yn fwy hygyrch a gwneud ei systemau yn haws i'w defnyddio, ond fe geir gwaith i'r sector preifat hefyd, wedyn, o ran ymgysylltu.

Ac fe soniais i am yr hysbysiadau polisi cyhoeddus o'r blaen, ac mae un ohonyn nhw, sy'n ystyried busnesau bach a chanolig eu maint, yn rhoi cyngor i lywodraeth leol yng Nghymru ac awdurdodau contractio eraill o ran yr hyn y gallan nhw ei wneud i helpu i ymgysylltu â mwy o fusnesau bach a chanolig eu maint. Mae enghreifftiau o'r cyngor yn cynnwys lleihau'r gwaith gweinyddol sydd ei angen ar gyfer tendro, a symleiddio dogfennau, a darparu briffiau clir iawn sy'n nodi'r holl ofynion ac yn defnyddio iaith ddealladwy. Fe fyddech chi'n credu y byddai hynny'n digwydd beth bynnag, ond, mewn gwirionedd, mae caffael mor gymhleth, pe gellid ei symleiddio ar gyfer busnesau nad ydyn nhw wedi ymgyfarwyddo â chaffael yn y sector cyhoeddus o'r blaen, rwy'n credu y byddai hynny'n gwneud gwahaniaeth.

Ac yna rydym ni'n argymell mabwysiadu meddalwedd ar gyfer caffael, felly fe fyddai agweddau ar hynny'n cynnwys, ond heb fod yn gyfyngedig i, eGyrchu, systemau prynu deinamig, eOcsiynau, anfonebu electronig, catalogau a chardiau prynu electronig, a phecynnu contractau mawr wedyn yn elfennau ar wahân i wneud defnydd o lotiau rhanbarthol, os yw hynny'n bosibl ac yn briodol, i sicrhau nad yw busnesau bach a chanolig yn cael eu hatal rhag contractio. Ac yna rydym ni'n gofyn hefyd i ddarpar gyflenwyr BBaChau gael cyfle i drafod caffael wyneb yn wyneb er mwyn iddyn nhw gael deall a ydyn nhw'n addas ar gyfer y lot arbennig honno.

Felly, rwyf i o'r farn fod cyngor da ar gael gennym ni'n ddiweddar yn ein nodiadau newydd o ran caffael, ond fe fyddaf i'n hapus iawn i gael trafodaethau pellach gyda Chymdeithas Llywodraeth Leol Cymru ynghylch beth allem ni fod yn gallu ei wneud yn y cyswllt hwn i'w cefnogi i gaffael yn lleol.

15:15

Lywydd, ges i sgwrs ddifyr iawn yn ddiweddar efo economegydd a roddodd gyfres o ystadegau diddorol iawn i fi wrth ein bod ni'n trafod polisi caffael y Llywodraeth, a dyma ddaru mi ddysgu. Mae 35 y cant o weithlu Cymru yn gweithio yn y meysydd iechyd, addysg a gofal. O ganlyniad i hynny a'r nifer o bobl sy'n gweithio yn y sector cyhoeddus, mae tua 70 y cant o bres cyhoeddus felly yn mynd ar wahanol lefelau o gyflogau. O bres cyhoeddus Cymru, tua 17 y cant sy'n cael ei wario ar brynu nwyddau cadwyn hir, pethau fel fflyd ceir neu gyffuriau, pethau sydd byth yn mynd i gael eu gwneud yng Nghymru. Wrth ystyried caffael felly a'r ystadegau yma, oni ddylid sicrhau bod mwy o'n gwariant cyhoeddus ni yn cael ei ddefnyddio ar hyfforddiant, datblygu a chyflogaeth leol a sicrhau bod gennym ni'r sgiliau yma i wneud y gwaith, yn debyg i'r rhaglen meithrin ein nyrsys, 'Grow Your Own Nurse', sydd gan Fwrdd Iechyd Prifysgol Hywel Dda? 

I had a very interesting conversation with an economist recently who gave me a series of interesting statistics as we discussed the Government's policy in terms of procurement, and this is what I learnt. Thirty five per cent of the workforce in Wales work in health, education and care. As a result of that and the number of people working in the public sector, around 70 per cent of public funds go on different levels of wages. From public funds in Wales, around 17 per cent is spent on fleets of cars and so on, the long-term supply chain, things that aren't going to be made in Wales. So, bearing in mind procurement and these statistics, should we not ensure that more of our public expenditure is used on training, developing and local employment, ensuring that we have the skills here to do the work, similar to the programme to develop nurses, 'Grow Your Own Nurse', that Hywel Dda University Health Board has?  

Yes, thank you for raising that question, and, absolutely, I've talked about the importance of capacity and capability within the procurement sector, but there is a great deal to do in terms of ensuring that people have the opportunity to find employment within our public sector. One of the things that I'm quite excited about is our personal learning accounts. So, we introduced these about 18 months ago, and it's part of our piloting work for the gender budgeting approach that we have here in Wales, but I think it's quite exciting now that we're expanding that to other areas too. The personal learning accounts are really there to support people who are potentially in employment at the moment, but who want to move up the ladder in their field of employment, or to potentially retrain to do something else. And I think there are big opportunities for that to be used within the public sector to ensure that people are able to access the roles that are for them. 

I'll give some further thought to the contribution, then, and potentially explore it with some of my other colleagues, because we do have a ministerial group that looks at procurement, and that's there to have those cross-Government discussions to ensure that we're all considering opportunities for joined-up approaches to procurement so that we can learn from each other and identify common challenges across Government. I think that the point you make about skills and capacity is one of those common challenges, so I'll be sure to have that as an item on our next agenda. Thank you.

Ie, diolch i chi am godi'r cwestiwn hwnnw, ac, yn sicr, rwyf wedi sôn am bwysigrwydd capasiti a gallu o fewn y sector caffael, ond mae llawer i'w wneud o ran sicrhau bod pobl yn cael y cyfle i ddod o hyd i waith yn ein sector cyhoeddus. Un o'r pethau yr wyf i'n gyffrous iawn yn ei gylch yw ein cyfrifon dysgu personol. Felly, fe wnaethom ni gyflwyno'r rhain tua 18 mis yn ôl, ac maen nhw'n rhan o'n gwaith treialu ar gyfer y dull cyllidebu ar sail rhyw sydd gennym ni yma yng Nghymru, ond rwyf i o'r farn ei bod hi'n gyffrous iawn ar hyn o bryd am ein bod ni'n ehangu hwnnw i feysydd eraill hefyd. Mae'r cyfrifon dysgu personol ar gael mewn gwirionedd i gefnogi pobl a allai fod mewn cyflogaeth ar hyn o bryd, ond sy'n awyddus i ddringo'r ysgol ym maes eu cyflogaeth, neu i ailhyfforddi i wneud rhywbeth arall o bosibl. Ac rwy'n credu bod llawer o gyfleoedd i ddefnyddio'r rhain yn y sector cyhoeddus i sicrhau bod pobl yn gallu cael gafael ar y swyddi sy'n addas ar eu cyfer nhw.

Rwyf i am roi rhywfaint o ystyriaeth bellach i'r cyfraniad, felly, ac o bosibl yn ei archwilio ef gyda rhai o'm cyd-Aelodau eraill, oherwydd mae gennym ni grŵp gweinidogol sy'n edrych ar gaffael, ac mae hwnnw yno i gael trafodaethau traws-Lywodraeth i sicrhau ein bod ni i gyd yn ystyried cyfleoedd ar gyfer dulliau cydgysylltiedig o gaffael er mwyn i ni allu dysgu oddi wrth ein gilydd a nodi heriau cyffredin ar draws y Llywodraeth. Rwy'n credu bod y pwynt a wnewch chi ynglŷn â sgiliau a maint yn un o'r heriau cyffredin hynny, felly fe fyddaf i'n siŵr o nodi honno'n eitem ar ein hagenda nesaf ni. Diolch i chi.

15:20

Next week, I'm going to be visiting an organic beef and sheep farm in the First Minister's constituency, which I'm much looking forward to. You won't be surprised to know that I'll be raising, with the Farmers Union of Wales officers who are going to be there, what we can do to grow more fruit and vegetables in Wales, which at the moment we currently import, which means they're less fresh and less nutritious. So, in light of the words of Rachel Lewis-Davies from the National Farmers Union, that farmers will grow anything where there is a market, what are we doing to help local authorities break down their procurement needs, particularly with free school meals for all primary schools in mind, so that contracts can be let in bite-sized chunks? Because we don't want all the business going to one particular business; we want to ensure that we have local markets and farmers being able to feed into particular needs for, say, two or three schools until they can expand their business further. But they're not—. How are you going to do this, given that it's not like turning on the tap, and you've got to plan these things? It seems to me that's quite a challenge for the public procurement Bill, which I look forward to scrutinising in the Equality and Social Justice Committee.

Yr wythnos nesaf, fe fyddaf i'n ymweld â fferm organig bîff a defaid yn etholaeth y Prif Weinidog, ac rwy'n edrych ymlaen yn fawr at wneud hynny. Ni fyddech chi'n synnu o wybod y byddaf i, gyda swyddogion Undeb Amaethwyr Cymru a fydd yn bresennol, yn codi'r hyn y gallwn ni ei wneud i dyfu mwy o ffrwythau a llysiau yng Nghymru, sydd ar hyn o bryd yn cael eu mewnforio gennym ni, sy'n golygu eu bod nhw'n llai ffres ac yn llai maethlon. Felly, yng ngoleuni geiriau Rachel Lewis-Davies o Undeb Cenedlaethol yr Amaethwyr, a ddywedodd y byddai ffermwyr yn fodlon tyfu unrhyw beth lle ceir marchnad iddo, beth ydym ni'n ei wneud i helpu awdurdodau lleol i symleiddio eu hanghenion caffael, yn enwedig gyda phrydau ysgol rhad ac am ddim i bob ysgol gynradd dan ystyriaeth, fel gellir rhoi contractau mewn cegeidiau bach? Gan nad ydym ni'n dymuno i'r gwaith i gyd fynd i un busnes arbennig; rydym ni'n awyddus i sicrhau bod gennym ni farchnadoedd lleol a ffermwyr yn gallu bwydo i anghenion penodol ar gyfer dwy neu dair ysgol, dyweder, nes y gallan nhw ehangu eu busnes ymhellach. Ond dydyn nhw ddim—. Sut ydych chi am wneud hyn, o gofio nad yw hyn fel agor tap, ac mae'n rhaid i chi gynllunio'r pethau hyn? Mae hi'n ymddangos i mi fod honno'n dipyn o her i'r Bil caffael cyhoeddus, ac rwy'n edrych ymlaen at graffu ar hwnnw yn y Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol.

Thank you, and I'm smiling at the 'bite-sized chunks'; I thought that was a great way to describe making lots for food contracts smaller. So, that was lovely. Yes, I just want to reassure you that we are very much working with a range of stakeholders to understand the requirements and the opportunities, now, which have been provided by the co-operation agreement measure in respect of free school meals for all children. I think that there is significant opportunity there. And then we're also working with Caerphilly council, who lead the Welsh public sector food frameworks programme, which I know you're familiar with, and also working with Castell Howell and other wholesalers to seek to increase the supply of Welsh food into the public sector through the frameworks. It is ongoing, and it does need to be planned, of course, into the Welsh suppliers' production and supply arrangements. So, it's that point, really, about farmers being able to produce what the market wants them to produce. So, those discussions have to happen too. And Caerphilly council has established a food group through the WLGA, and that's to plan the approach and structure for the next food tenders, which are due in 2023, so another opportunity and a key milestone coming up there, I think. The aim of that work is to maximise the opportunities for small food producers and to increase the amount of Welsh produce that is going through the framework. So, that's going on ahead of 2023, which I think is key.

We're also doing some important work with Monmouthshire council to develop hyperlocal understandings of grower and supplier capability within that council, and that's going to be important work then to help us improve the resilience of local supply chains there, and we've also now funded that work to be scaled up to cover the whole of Gwent. So, again, another important project that we can learn from.

One interesting thing I've discovered in preparation for today was that poultry shortages have hampered our efforts to increase the supply of Welsh poultry, and we found, actually, that local poultry suppliers have greater value on the existing private sector supply chains and that they're less keen to engage with new public sector businesses, because the supply chains that they have with the private sector are working just fine, it appears, at the moment. So, we need to find a way for our offer to be attractive and consistent to producers in Wales. And we do hope that a Welsh public sector poultry line can be developed in 2022-23. So, that's a specific gap in the market, as it were, that we've identified. And then, just finally, we're funding innovative NHS and local authority food procurement projects to increase local supply, and that learning will be shared across Wales.

Diolch, ac mae'r ymadrodd 'cegeidiau bach' yn gwneud i mi wenu; roeddwn i'n credu bod honno'n ffordd ardderchog o ddisgrifio gwneud contractau bwyd yn haws eu llyncu. Felly, roedd hynny'n hyfryd. Byddwn, fe fyddwn i'n awyddus i'ch sicrhau chi ein bod ni'n gweithio gydag amrywiaeth o randdeiliaid i ddeall y gofynion a'r cyfleoedd, ar hyn o bryd, y mae'r mesur cytundeb cydweithredu yn eu cynnig o ran prydau ysgol rhad ac am ddim i bob plentyn. Rwy'n credu bod cyfle sylweddol i'w gael yn hynny o beth. Ac yna rydym ni'n gweithio gyda chyngor Caerffili hefyd, sy'n arwain rhaglen fframweithiau bwyd sector cyhoeddus Cymru, y gwn i eich bod chi'n gyfarwydd â hi, ac yn gweithio hefyd gyda Castell Howell a chyfanwerthwyr eraill i geisio cynyddu'r cyflenwad o fwyd o Gymru i'r sector cyhoeddus drwy'r fframweithiau hyn. Mae hyn yn mynd rhagddo, ac mae angen ei gynllunio, wrth gwrs, i drefniadau cynhyrchu a chyflenwi cyflenwyr Cymru. Felly, y pwynt sylfaenol, mewn gwirionedd, yw'r un ynglŷn â bod ffermwyr yn gallu cynhyrchu'r hyn y mae'r farchnad yn awyddus iddyn nhw ei gynhyrchu. Felly, mae hi'n rhaid i'r trafodaethau hynny ddigwydd hefyd. Ac mae cyngor Caerffili wedi sefydlu grŵp bwyd drwy Gymdeithas Llywodraeth Leol Cymru, a'i ddiben yw cynllunio'r dull a'r strwythur ar gyfer y tendrau bwyd nesaf, sydd i'w cyhoeddi yn 2023, felly fe geir cyfle arall a charreg filltir allweddol yn hynny, yn fy marn i. Amcan y gwaith hwnnw yw manteisio i'r eithaf ar y cyfleoedd i gynhyrchwyr bwyd bychain a chynyddu faint o gynnyrch o Gymru sy'n mynd drwy'r fframwaith. Felly, fe fydd hynny'n digwydd cyn 2023, sy'n allweddol yn fy marn i.

Rydym ni'n gwneud gwaith pwysig gyda Chyngor Sir Fynwy hefyd i ddatblygu dealltwriaeth hyperleol o allu tyfwyr a chyflenwyr o fewn y cyngor hwnnw, ac fe fydd hwnnw'n waith pwysig bryd hynny i'n helpu ni i gryfhau cadwyni cyflenwi lleol yno, ac rydym ni wedi ariannu'r gwaith hwnnw erbyn hyn hefyd i'w raddio i gwmpasu Gwent i gyd. Felly, unwaith eto, mae hwn yn brosiect pwysig arall y gallwn ni ddysgu ohono.

Un peth diddorol y gwnes i ei ddarganfod wrth baratoi ar gyfer heddiw oedd bod prinder dofednod wedi llesteirio ein hymdrechion i gynyddu'r cyflenwad o ddofednod yng Nghymru, ac fe welsom ni, mewn gwirionedd, fod cyflenwyr dofednod lleol o fwy o werth o ran cadwyni cyflenwi presennol y sector preifat a'u bod nhw'n llai awyddus i ymgysylltu â busnesau newydd yn y sector cyhoeddus, oherwydd mae'r cadwyni cyflenwi sydd ganddyn nhw gyda'r sector preifat yn gweithio'n iawn, mae hi'n ymddangos, ar hyn o bryd. Felly, mae angen i ni ddod o hyd i ffordd i'n cynnig ni fod yn un deniadol a digyfnewid i gynhyrchwyr yng Nghymru. Ac rydym ni'n gobeithio y gellir datblygu cadwyn o ddofednod yn y sector cyhoeddus yng Nghymru yn 2022-23. Felly, mae hwnnw'n fwlch arbennig yn y farchnad, os hoffech chi, y gwnaethom ni ei nodi. Ac yna, yn olaf, rydym ni'n ariannu prosiectau caffael bwyd arloesol y GIG ac awdurdodau lleol i gynyddu'r cyflenwad lleol, ac fe fydd yr hyn a gaiff ei ddysgu'n cael ei rannu ledled Cymru.

Thanks, Minister, for bringing forward today's statement. As you outlined right at the start, procurement is one of those significant levers that can be pulled in tackling climate change, and I was really glad to hear you reference that decarbonisation can be supported through a clear, smart and effective procurement policy—that's what you said. Last week, though, I had the pleasure of attending, believe it or not, the Finance Committee's scrutiny of your budget on behalf of a colleague, where procurement was raised by the future generations commissioner, Sophie Howe, and she shared with us that, in 2019-20, she carried out a section 20 review into procurement, looking at 363 Sell2Wales contracts. And the findings were quite staggering. Not a single one of those 363 tenders referenced carbon reduction as a requirement in terms of those tenders. So, there seems to be a significant gap between what is spoken about in the Chamber from the Senedd in terms of climate change and what is being done with those current levers of change through procurement. So, with this in mind, Minister, do you think the current procurement framework reflects how seriously you're taking the climate challenge that we're all facing?

Diolch, Gweinidog, am gyflwyno'r datganiad heddiw. Fel roeddech chi'n ei amlinellu ar y dechrau, mae caffael yn un o'r ysgogiadau sylweddol hynny y gellir eu defnyddio wrth fynd i'r afael â newid yn yr hinsawdd, ac roeddwn i'n falch iawn o'ch clywed chi'n cyfeirio at allu cefnogi datgarboneiddio drwy bolisi caffael clir, deallus ac effeithiol—dyna roeddech chi'n ei ddweud. Wythnos diwethaf, serch hynny, fe gefais i'r pleser o fod yn bresennol, credwch neu beidio, yn sesiwn graffu'r Pwyllgor Cyllid ar eich cyllideb chi ar ran cydweithiwr, ac yno fe godwyd mater caffael gan gomisiynydd cenedlaethau'r dyfodol, Sophie Howe, ac roedd hi'n dweud wrthym ni ei bod hi, yn 2019-20, wedi cynnal adolygiad adran 20 ynglŷn â chaffael, gan edrych ar 363 o gontractau GwerthwchiGymru. Ac roedd y canfyddiadau yn gwbl syfrdanol. Nid oedd unrhyw un o'r 363 o dendrau hynny'n cyfeirio at leihau carbon fel gofyniad yn y tendrau hynny. Felly, mae hi'n ymddangos bod bwlch sylweddol yn bodoli rhwng yr hyn y siaradir amdano yn y Siambr y Senedd o ran newid hinsawdd a'r hyn sy'n cael ei wneud gyda'r dulliau presennol hynny o newid drwy gaffael. Felly, gyda hyn mewn golwg, Gweinidog, a ydych chi o'r farn bod y fframwaith caffael presennol yn adlewyrchu pa mor ddifrifol yr ydych chi'n ystyried her yr hinsawdd yr ydym ni i gyd yn ei hwynebu?

15:25

Thank you for raising that, and it gives me a really good chance to highlight a new approach that we've detailed in another one of our Wales public procurement notices, which is 'Decarbonisation through procurement—Taking account of Carbon Reduction Plans'.

So, essentially, Welsh Government has decided to mandate the use of carbon reduction plans for Welsh Government contracts valued at £5 million or more from 1 April of this year. And we obviously recommend it, then, as good practice to the rest of the Welsh public sector, and it will basically help us go on that journey to net zero by 2030 for the Welsh public sector. And it's supported, then, by the route-map that we've published, the 'Net zero carbon status by 2030: A route map for decarbonisation across the Welsh public sector'. What it essentially does is introduce a requirement for all bidders for public contracts valued at £5 million or more to include carbon reduction plans as part of their tenders, and WPS contracting authorities can verify prospective supply chain partners are committed to working with them to achieve net zero by interrogating those carbon reduction plans. So, I think that those are a really important and significant new approach, which will be mandated now from 1 April.

Alongside that, we've been working hard to provide Welsh contracting authorities with new resources, so we've provided a new net zero carbon reporting spreadsheet and supporting guide for public bodies to calculate and report their carbon emissions. You will have heard in perhaps some of the—or some colleagues will have heard in some of the—evidence sessions about Welsh Government's approach to demonstrating our carbon impact of our spend through our draft budget, and the work that we've got in our infrastructure finance plan, which sits underneath the new infrastructure investment strategy. And then I also just want to highlight a natural resources publication, which is 'Advice on emissions accounting and reporting methods to inform Welsh public sector decarbonisation policy delivery'. So, I think there have been some quite important innovations recently, which should take us forward in this area, and I think that the carbon reduction plans will be an important part of that.

Diolch am godi hynna, ac mae'n rhoi cyfle da iawn i mi dynnu sylw at ddull newydd yr ydym ni wedi'i nodi mewn un o'n hysbysiadau caffael cyhoeddus eraill yng Nghymru, sef 'Datgarboneiddio drwy gaffael—Ystyried Cynlluniau Lleihau Carbon'.

Felly, yn y bôn, mae Llywodraeth Cymru wedi penderfynu awdurdodi'r defnydd o gynlluniau lleihau carbon ar gyfer contractau Llywodraeth Cymru gwerth £5 miliwn neu fwy o 1 Ebrill eleni. Ac yn amlwg, rydym ni'n ei argymell felly, fel arfer da, i weddill sector cyhoeddus Cymru, a bydd yn ein helpu ni yn y bôn i fynd ar y daith honno i sero net erbyn 2030 ar gyfer sector cyhoeddus Cymru. Ac mae'n cael ei gefnogi, felly, gan y trywydd yr ydym ni wedi'i gyhoeddi, y 'Statws carbon sero-net erbyn 2030. Trywydd ar gyfer datgarboneiddio ar draws sector cyhoeddus Cymru'. Yr hyn y mae'n ei wneud yn ei hanfod yw cyflwyno gofyniad i bob ymgeisydd ar gyfer contractau cyhoeddus gwerth £5 miliwn neu fwy gynnwys cynlluniau lleihau carbon fel rhan o'u tendrau, a gall awdurdodau contractio sector cyhoeddus Cymru gadarnhau bod darpar bartneriaid y gadwyn gyflenwi wedi ymrwymo i weithio gyda nhw i gyflawni sero net drwy gwestiynu'r cynlluniau lleihau carbon hynny. Felly, rwy'n credu bod y rheini'n rhoi dull newydd pwysig ac arwyddocaol, a fydd dan fandad nawr o 1 Ebrill.

Ochr yn ochr â hynny, rydym ni wedi bod yn gweithio'n galed i ddarparu adnoddau newydd i awdurdodau contractio Cymru, felly rydym ni wedi darparu taenlen adrodd sero net newydd a chanllawiau ategol i gyrff cyhoeddus gyfrifo ac adrodd ar eu hallyriadau carbon. Byddwch chi wedi clywed efallai yn y—neu fod rhai cyd-Aelodau wedi clywed yn rhai o'r sesiynau tystiolaeth am ddull gweithredu Llywodraeth Cymru o ddangos effaith carbon ein gwariant ni drwy ein cyllideb ddrafft, a'r gwaith sydd gennym ni yn ein cynllun cyllid seilwaith, sy'n rhan o'r strategaeth buddsoddi mewn seilwaith newydd. Ac yna hoffwn i dynnu sylw hefyd at gyhoeddiad cyfoeth naturiol, sef 'Cyngor ar ddulliau cyfrifo ac adrodd ar allyriadau i lywio'r gwaith o gyflawni polisi datgarboneiddio'r sector cyhoeddus yng Nghymru'. Felly, rwy'n credu bod rhai datblygiadau arloesol eithaf pwysig wedi bod yn ddiweddar, a ddylai fynd â ni ymlaen yn y maes hwn, ac rwy'n credu y bydd y cynlluniau lleihau carbon yn rhan bwysig o hynny.

Rydyn ni'n sôn am y manteision amgylcheddol, y manteision economaidd o ddatblygu polisïau caffael cadarn i Gymru, ac mi wnaeth y pandemig roi rheswm arall eglur iawn inni dros y budd o gael cadwyni cyflenwi cynhenid cryf, ac mi oedd cwmni Brodwaith yn fy etholaeth i yn un o'r cwmnïau hynny wnaeth arallgyfeirio, os liciwch chi, er mwyn gallu darparu offer PPE i’r gwasanaeth iechyd, ac mi oedd cwmni Elite yng Nglynebwy hefyd, wrth gwrs, yn gwmni arall wnaeth gamu i’r adwy er mwyn rhoi i'n gwasanaeth iechyd a gofal ni yr hyn oedd ei angen arnyn nhw. Yn anffodus, ac mae hyn yn rhywbeth dwi wedi’i godi efo'r Gweinidog economi ac efo'r bwrdd iechyd yma yn y gogledd, mae yna arwyddion bod y cytundebau hynny yn mynd i gael eu tynnu oddi ar y cwmnïau Cymreig hynny rŵan bod pethau’n dechrau dod yn ôl i normal. Wel, mae hynny, wrth gwrs, yn golled enfawr i’r cwmnïau hynny, sydd mewn perygl o golli y busnes oherwydd eu bod nhw wedi arallgyfeirio, ond mae hefyd yn golled fawr i'r economi Gymreig ac i'r gwasanaeth iechyd. A gaf i sicrwydd y bydd y Gweinidog cyllid yn edrych ar ambell i enghraifft fel hyn o arfer da o gyfnod y pandemig a sicrhau nad ydyn nhw ddim yn cael eu colli o ran y cytundebau penodol yma i'r cwmnïau Cymreig yma, ond hefyd o ran yr egwyddor o beth oedd yn trio cael ei gyflawni drwy symud at roi cytundebau fel hyn i gwmnïau Cymreig, a'r budd, fel dwi'n dweud, yn dod yn amlwg ar sawl lefel?

We're talking about the environmental benefits, the economic benefits of developing procurement policies that are robust for Wales, and the pandemic gave us another very clear reason for the benefits of having these strong supply chains, and the Brodwaith company in my constituency was one of those companies that diversified to provided PPE to the health service, and the Elite company in Ebbw Vale was also another company that stepped into the breach in order to provide our health and care services with what they needed. Unfortunately, and this is something that I've raised with the economy Minister and the health board in the north, there are signs that those contracts are going to be withdrawn from these Welsh companies now that things are starting to return to normal. Of course, that is a major loss to those companies, which are in danger of losing business as a result of them having diversified, but it's also a major loss to the Welsh economy and to the health service. Can I have an assurance that the finance Minister will be looking at some of these examples of good practice during the pandemic period to ensure that they're not lost in terms of those specific contracts for the Welsh companies in question, but also the principle of what was trying to be achieved through moving to providing contracts to Welsh companies, and the benefits, as I said, being prominent on several levels?

15:30

Yes, thank you for raising that. And I know that you have written to the Minister for Economy, setting out your concerns particularly in regard to Elite Clothing, and I have had the opportunity to look at that, and I know that the Minister is preparing a response to that. 

I know the commercial procurement delivery team has established a dynamic purchasing system for PPE and work wear, and that's designed to maximise the opportunities for Wales-based employers to engage, and Elite Clothing is now part of that. And that means that the Welsh public service organisations can now liaise directly with them rather than going through sub-contracting arrangements, which hopefully will provide a quicker route to their door for the Welsh public service.

But, as I say, I'm aware of the issue and the fact that the Minister for Economy is looking into it, and I'll be sure to have a conversation with him about it after your contribution today. 

Ie, diolch am godi hynna. A gwn eich bod chi wedi ysgrifennu at Weinidog yr Economi, yn nodi'ch pryderon, yn enwedig o ran Elite Clothing, ac rwyf i wedi cael cyfle i edrych ar hynny, a gwn i fod y Gweinidog yn paratoi ymateb i hynny.

Rwy'n gwybod bod y tîm cyflawni caffael masnachol wedi sefydlu system brynu ddeinamig ar gyfer cyfarpar diogelu personol a gwisg gwaith, ac mae hynny wedi'i gynllunio i sicrhau'r cyfleoedd gorau i gyflogwyr yng Nghymru ymgysylltu, ac mae Elite Clothing nawr yn rhan o hynny. Ac mae hynny'n golygu y gall sefydliadau gwasanaethau cyhoeddus Cymru nawr gysylltu'n uniongyrchol â nhw yn hytrach na mynd drwy drefniadau is-gontractio, a fydd, gobeithio, yn darparu llwybr cyflymach i'w drws ar gyfer gwasanaeth cyhoeddus Cymru.

Ond, fel y dywedais i, rwy'n ymwybodol o'r mater a'r ffaith bod Gweinidog yr Economi yn ymchwilio iddo, a byddaf i'n siŵr o gael sgwrs ag ef am y peth ar ôl eich cyfraniad chi heddiw.

I'm grateful to you, Presiding Officer. And I fear that I'm going to be adding to that conversation, Minister. It's profoundly disappointing that a new way of working, which was embedded, many of us felt and thought, by the statements made by yourself, by the First Minister, by the health Minister, by the economy Minister, in the midst of a crisis and a pandemic, seems to be drying up already. And if we are to make a reality of the rhetoric that we hear from Government, then that must be felt in companies such as Elite, such as those social enterprises that have kept the NHS going during the pandemic, and have supported the work of this Government. Now that support needs to continue. And we simply cannot walk away from our responsibilities and walk away from our rhetoric. We need to make sure that this actually happens. 

So, I'd be grateful, Minister, if we could ensure that the point made by Rhun ap Iorwerth, from Sir Fôn, myself from Blaenau Gwent, are conveyed to the heart of Government, and that we ensure that there is a response that maintains this policy, and which continues to ensure that these people receive the contracts, and we deliver on the promises that we as a Government have made.

Rwy'n ddiolchgar i chi, Llywydd. Ac rwy'n ofni y byddaf i'n ychwanegu at y sgwrs honno, Gweinidog. Mae'n siomedig iawn bod ffordd newydd o weithio, a oedd wedi'i sefydlu, roedd llawer ohonom ni'n teimlo ac yn credu, o'r datganiadau a gafodd ei gwneud gennych chi, gan y Prif Weinidog, gan y Gweinidog iechyd, gan Weinidog yr Economi, yng nghanol argyfwng a pandemig, i bob golwg ei bod eisoes yn mynd yn hesb. Ac os ydym ni eisiau gwireddu'r rhethreg yr ydym ni'n ei chlywed gan y Llywodraeth, mae'n rhaid bod hynny'n cael ei deimlo mewn cwmnïau fel Elite, fel y mentrau cymdeithasol hynny sydd wedi cadw'r GIG i fynd yn ystod y pandemig, ac wedi cefnogi gwaith y Llywodraeth hon. Nawr mae angen i'r cymorth hwnnw barhau. Ac ni allwn ni gerdded i ffwrdd o'n cyfrifoldebau a cherdded i ffwrdd o'n rhethreg. Mae angen i ni sicrhau bod hyn wir yn digwydd.

Felly, byddwn i'n ddiolchgar, Gweinidog, pe byddai modd i ni sicrhau bod y pwynt y gwnaeth Rhun ap Iorwerth, o Sir Fôn, fy hun o Flaenau Gwent, yn cael ei gyfleu i wraidd y Llywodraeth, a'n bod ni'n sicrhau bod ymateb sy'n cynnal y polisi hwn, ac sy'n parhau i sicrhau bod y bobl hyn yn cael y contractau, a'n bod yn cyflawni'r addewidion yr ydym ni fel Llywodraeth wedi'u gwneud.

Thank you to Alun for reinforcing the points made by the previous speaker. I know that Alun Davies has also expressed his views directly to the economy Minister as well. We will make sure that we have the opportunity to discuss in greater detail both of these particular cases, but then also the overarching point that you make about not losing these new ways of working, and the goodwill, really, that we've had from businesses across Wales, which have switched from their normal production, be it—. Well, we've got examples not far from me where they switched from producing gin to making hand gel, but I think they've gone back to gin now. But there are other examples of businesses locally that have switched from making flags to making scrubs and so on. So, I think, yes, just recognising the way in which businesses in Wales stepped up is really important, and I'll continue these discussions with my colleague the economy Minister.

Diolch i Alun am ategu'r pwyntiau a gafodd eu gwneud gan y siaradwr blaenorol. Rwy'n gwybod bod Alun Davies hefyd wedi mynegi ei farn yn uniongyrchol i Weinidog yr Economi hefyd. Byddwn ni'n sicrhau ein bod ni'n cael cyfle i drafod yn fanylach y ddau achos penodol hyn, ond yna hefyd y pwynt cyffredinol yr ydych chi'n ei wneud ynghylch peidio â cholli'r ffyrdd newydd hyn o weithio, a'r ewyllys da, mewn gwirionedd, yr ydym ni wedi'u cael gan fusnesau ledled Cymru, sydd wedi newid o'u cynnyrch arferol, boed hynny—. Wel, mae gennym ni enghreifftiau nid nepell oddi wrthyf i, lle'r oedden nhw wedi newid o gynhyrchu jin i wneud jel dwylo, ond rwy'n credu eu bod wedi mynd yn ôl i jin nawr. Ond mae enghreifftiau eraill o fusnesau yn lleol sydd wedi newid o wneud baneri i wneud sgrybs ac ati. Felly, rwy'n credu, ie, cydnabod y ffordd y mae busnesau yng Nghymru wedi torchi llewys yn bwysig iawn, a byddaf i'n parhau â'r trafodaethau hyn gyda fy nghyd-Weinidog, Gweinidog yr Economi.

Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.

The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.

4. Datganiad gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol: Diwygio Cyllid Hosbisau
4. Statement by the Minister for Health and Social Services: Reform of Hospice Funding

Diolch i'r Gweinidog. Yr eitem nesaf yw'r datganiad gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol ar ddiwygio cyllid hosbisau. Galwaf ar y Gweinidog, Eluned Morgan. 

I thank the Minister. The next item is a statement by the Minister for Health and Social Services on the reform of hospice funding. I call the Minister, Eluned Morgan.

Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. I'm making this statement today to update the Chamber on the significant progress the Welsh Government has made to deliver on our important programme for government commitment to review voluntary hospice funding in Wales. Hospices play a critical role in providing essential care to more than 20,000 people in Wales affected by terminal illness each year, and help to prevent avoidable admission to hospital. Over 85 per cent of that care is provided in the community. This care has never been more needed than over the last two years when, throughout the pandemic, hospices have been there to support patients, families and carers through the most of difficult of times, in the most difficult of circumstances. 

Everyone in this Chamber will have been affected by COVID-19 in one way or another. Many will have lost loved ones, and will know someone who's been comforted by the exceptional range of services and support that hospices across Wales provide. Without these essential services, the NHS in Wales would almost certainly have been more severely impacted.

Pre-pandemic, approximately two thirds of hospice income—representing more than £25 million—was derived through fundraising activities and the generosity of the great Welsh public. However, the need to implement lockdowns and a range of other restrictions on society throughout the pandemic saw a sudden drop in that income. Fundraising events were cancelled, charity shops closed and campaigns were paused. But hospices were resourceful and they did adapt their practices in response to the pandemic. They accessed business rates relief, made use of the job retention scheme, and introduced innovations to improve care for vulnerable people—for example, adapting transport vehicles and use of technology for patient contact.

Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Rwy'n gwneud y datganiad hwn heddiw i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Siambr am y cynnydd sylweddol y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud wrth gyflawni ein hymrwymiad pwysig yn y rhaglen lywodraethu i adolygu cyllid hosbisau gwirfoddol yng Nghymru. Mae hosbisau'n chwarae rhan hollbwysig wrth ddarparu gofal hanfodol i fwy nag 20,000 o bobl yng Nghymru y mae salwch angheuol yn effeithio arnyn nhw bob blwyddyn, ac yn helpu i atal pobl rhag gorfod mynd i'r ysbyty. Mae dros 85 y cant o'r gofal hwnnw yn cael ei ddarparu yn y gymuned. Nid oes mwy o angen wedi bod am y gofal hwn erioed nag yn ystod y ddwy flynedd ddiwethaf pan fo hosbisau wedi bod yna, drwy gydol y pandemig, i gefnogi cleifion, teuluoedd a gofalwyr drwy'r cyfnodau anoddaf, o dan yr amgylchiadau anoddaf. 

Bydd COVID-19 wedi effeithio ar bawb yn y Siambr hon mewn rhyw ffordd neu'i gilydd. Bydd llawer wedi colli anwyliaid, a byddan nhw'n nabod rhywun sydd wedi'i gysuro gan yr amrywiaeth eithriadol o wasanaethau a chymorth y mae hosbisau ledled Cymru yn eu darparu. Heb y gwasanaethau hanfodol hyn, byddai'r effaith ar y GIG yng Nghymru wedi bod, bron yn sicr, yn fwy difrifol.

Cyn y pandemig, daeth tua dwy ran o dair o incwm hosbis—sef mwy na £25 miliwn—drwy weithgareddau codi arian a haelioni'r cyhoedd yng Nghymru. Fodd bynnag, gwelodd yr angen i weithredu cyfyngiadau symud ac amrywiaeth o gyfyngiadau eraill ar gymdeithas drwy gydol y pandemig ostyngiad sydyn yn yr incwm hwnnw. Cafodd digwyddiadau codi arian eu canslo, cafodd siopau elusennol eu cau a chafodd ymgyrchoedd eu hoedi. Ond roedd hosbisau'n ddyfeisgar ac fe wnaethon nhw addasu eu harferion mewn ymateb i'r pandemig. Gwnaethon nhw fanteisio ar ryddhad ardrethi busnes, defnyddio'r cynllun cadw swyddi, a chyflwyno datblygiadau arloesol i wella gofal i bobl sy'n agored i niwed—er enghraifft, addasu cerbydau trafnidiaeth a defnyddio technoleg ar gyfer cysylltu â chleifion.

15:35

Minister, can you hold on a second? I can't see you on screen; I'm not sure if anyone else can see you on screen. They're all shaking their heads. Ah, that's better. Thank you.

Gweinidog, a wnewch chi aros am eiliad? Ni allaf eich gweld chi ar y sgrin; nid wyf i'n siŵr a all unrhyw un arall eich gweld chi ar y sgrin. Maen nhw i gyd yn ysgwyd eu pennau. A, dyna welliant. Diolch.

Thank you. Despite hospices putting emergency fundraising activities in place and reducing non-essential provision, there was still a very high and growing risk that hospice and end-of-life care services could slip into insolvency. That is why the Welsh Government stepped in and allocated almost £14 million of emergency funding to support Welsh hospices throughout the pandemic. This funding was provided specifically to reimburse hospices for their loss of income through their charitable activities, to protect their core services and to strengthen bereavement support.

Turning specifically to our programme for government commitment to review voluntary hospice funding, the Welsh Government has made significant steps to review the specialist palliative care funding formula, implemented back in 2010-11 following the palliative care planning review undertaken by Vivienne Sugar. Following the Sugar review, an annual budget of £6.3 million was put in place to help take forward the recommendations of her report—£3 million of which was allocated to voluntary hospices. In 2014, that funding was repatriated to health board budgets and ring-fenced until 2017.

While individual hospices have secured additional funding as part of service level agreements with health boards, there has been no recognised uplift of actual core costs since the original allocation back in 2010-11. Recognising this, in July 2021, I asked the end-of-life care implementation board to undertake a voluntary hospices funding review as part of a wider end-of-life care services review, which would include all statutory and voluntary sector provision. The preferred approach would have been to undertake the wider end-of-life care service review first, followed by the review of voluntary hospice funding. However, the urgent need to make recommendations for future hospice funding in time for the 2022-23 draft budget led to a prioritisation of the hospice funding review.

The original funding formula centred on an evidence-based model of care, simply quantifying care delivery around numbers of beds and the largely clinical teams of consultants in palliative medicine and clinical nurse specialists. Hospice at home was excluded from the formula, and has since become a vital part of care closer to home, allowing patients to exercise their choice to die at home. The formula also did not take account of the vital role of children's hospices in supporting children with life-limiting conditions and their families through the availability of respite care. A number of significant considerations were also acknowledged at the outset of the review, including that children’s hospices are inherently different from adult hospices, and a comprehensive assessment for people with palliative and end-of-life care needs had not been undertaken.

Diolch. Er gwaethaf y ffaith i'r hosbisau roi gweithgareddau codi arian brys ar waith a lleihau'r ddarpariaeth nad oedd yn hanfodol, roedd dal risg uchel a chynyddol y gallai gwasanaethau hosbis a gofal diwedd oes yn raddol fynd yn fethdalwyr. Dyna pam y camodd Llywodraeth Cymru i mewn a dyrannu bron i £14 miliwn o gyllid brys i gefnogi hosbisau Cymru drwy gydol y pandemig. Cafodd yr arian hwn ei ddarparu yn benodol i ad-dalu hosbisau am golli incwm drwy eu gweithgareddau elusennol, i ddiogelu eu gwasanaethau craidd ac i gryfhau cymorth profedigaeth.

Gan droi'n benodol at ymrwymiad ein rhaglen lywodraethu i adolygu cyllid hosbisau gwirfoddol, mae Llywodraeth Cymru wedi cymryd camau sylweddol i adolygu'r fformiwla ariannu gofal lliniarol arbenigol, a gafodd ei weithredu yn ôl yn 2010-11 yn dilyn yr adolygiad cynllunio gofal lliniarol y gwnaeth Vivienne Sugar ei gynnal. Yn dilyn adolygiad Sugar, cafodd cyllideb flynyddol o £6.3 miliwn ei rhoi ar waith i helpu i fwrw ymlaen ag argymhellion ei hadroddiad—cafodd £3 miliwn ohoni ei ddyrannu i hosbisau gwirfoddol. Yn 2014, cafodd yr arian hwnnw ei ddychwelyd i gyllidebau byrddau iechyd a'i glustnodi tan 2017.

Er bod hosbisau unigol wedi sicrhau cyllid ychwanegol fel rhan o gytundebau lefel gwasanaeth gyda byrddau iechyd, nid oes unrhyw gynnydd cydnabyddedig mewn costau craidd gwirioneddol wedi bod ers y dyraniad gwreiddiol yn ôl yn 2010-11. Gan gydnabod hyn, ym mis Gorffennaf 2021, gofynnais i'r bwrdd gweithredu gofal diwedd oes gynnal adolygiad ariannu hosbisau gwirfoddol fel rhan o adolygiad ehangach o wasanaethau gofal diwedd oes, a fyddai'n cynnwys holl ddarpariaeth y sector statudol a gwirfoddol. Y dull gweithredu a fyddai wedi'i ffafrio ar y pryd fyddai cynnal yr adolygiad ehangach o'r gwasanaeth gofal diwedd oes yn gyntaf, ac yna'r adolygiad o gyllid hosbisau gwirfoddol. Fodd bynnag, arweiniodd yr angen brys i wneud argymhellion ar gyfer cyllid hosbisau yn y dyfodol mewn da bryd ar gyfer cyllideb ddrafft 2022-23 at flaenoriaethu'r adolygiad o gyllid hosbis.

Roedd y fformiwla ariannu wreiddiol yn canolbwyntio ar fodel gofal sy'n seiliedig ar dystiolaeth, gan fesur y gofal sy'n cael ei ddarparu ar sail nifer y gwelyau a'r timau clinigol, yn bennaf, o ymgynghorwyr mewn meddygaeth liniarol a nyrsys clinigol arbenigol. Cafodd hosbis yn y cartref ei eithrio o'r fformiwla, ac ers hynny mae wedi dod yn rhan hanfodol o ofal yn nes at gartref, gan ganiatáu i gleifion arfer eu dewis i farw gartref. Nid oedd y fformiwla chwaith yn ystyried y rhan hanfodol yr oedd hosbisau plant yn ei chwarae yn cefnogi plant â chyflyrau sy'n cyfyngu ar eu bywydau a'u teuluoedd drwy ofalu bod gofal seibiant ar gael. Cafodd nifer o ystyriaethau arwyddocaol eu cydnabod hefyd ar ddechrau'r adolygiad, gan gynnwys bod hosbisau plant yn wahanol yn eu hanfod i hosbisau oedolion, ac nad oedd asesiad cynhwysfawr ar gyfer pobl ag anghenion gofal lliniarol a gofal diwedd oes wedi'i gynnal.

Cafodd yr adolygiad ei arwain gan dîm o Gydweithrediad Iechyd GIG Cymru. Roedd y gwaith yn cynnwys dadansoddi templedi gwybodaeth a gyflwynwyd gan hosbisau a chynnal cyfweliadau. Cafodd cyfarfodydd rheolaidd eu cynnal gyda Hospice UK a'r holl hosbisau i roi'r wybodaeth ddiweddaraf iddyn nhw am hynt y gwaith. Yn ogystal â hyn, ystyriwyd hefyd i ba raddau mae cyllid statudol yn cyfrannu at wasanaethau'r sector gwirfoddol yng ngwledydd eraill y Deyrnas Unedig.

Cefais yr adolygiad terfynol ym mis Tachwedd 2021. Roedd yr adolygiad yn argymell cyllido hosbisau plant drwy gyfrannu 21 y cant o gostau gofal cytunedig yr holl hosbisau plant. Roedd hefyd yn argymell cynyddu'r cyllid ar gyfer hosbisau oedolion er mwyn adlewyrchu effaith dybiedig chwyddiant ar y dull gwreiddiol o gyfrifo'r cyllid. Byddai hyn yn cynnwys costau gwelyau a gwasanaethau cymunedol, a chyllido effaith ariannol y broses o ddarparu gwelyau ychwanegol a gyflwynwyd ers 2010-11. Dwi'n falch o ddweud bod Llywodraeth Cymru wedi derbyn argymhellion yr adolygiad, ac y bydd yn darparu £2.2 miliwn yn ychwanegol ar gyfer hosbisau Cymru yn rheolaidd o 2022-23 ymlaen. Bydd £888,000 o'r cyllid hwn yn mynd i ddwy hosbis plant, Tŷ Hafan a Tŷ Gobaith.

Bydd cam 2, sef yr adolygiad ehangach o'r holl gyllid statudol a chyllid y sector gwirfoddol ar gyfer gofal diwedd oes, yn ystyried yr holl sbectrwm gofal. Bydd yn gwneud hynny gan ddefnyddio modelau gofal wedi eu cytuno'n lleol, dilyn egwyddorion gofal iechyd yn seiliedig ar werth, a chael ei arwain gan y nodau yn y cynllun 'Cymru Iachach'. Bydd y cam hwn yn cael ei oruchwylio gan fwrdd y rhaglen genedlaethol ar gyfer gofal diwedd oes, sydd i'w sefydlu'n fuan, fel sydd wedi ei nodi yn y fframwaith clinigol cenedlaethol. Bydd y bwrdd yn edrych ar y gwahaniaethau rhwng y modelau darparu hosbisau a ddaeth yn amlwg yng ngham 1 yr adolygiad, a'r berthynas rhwng byrddau iechyd a hosbisau. 

I grynhoi, mae'r datganiad llafar hwn heddiw yn rhoi cipolwg ar y cynnydd rhagorol maen nhw wedi ei wneud wrth adolygu'r cyllid ar gyfer hosbisau gwirfoddol hyd yma. Mae'r cyllid ychwanegol hwn yn golygu cynnydd sylweddol yn y dyraniadau cyllid craidd ar gyfer hosbisau ledled Cymru, ac yn cynnig lefel o sicrwydd ar gyfer cynllunio a darparu gwasanaethau yn y dyfodol. Ond, er bod y camau cadarnhaol hyn yn galonogol, mae'n amlwg bod her fawr o hyd o flaen yr holl wasanaethau gofal diwedd oes. O ganlyniad, mae Llywodraeth Cymru yn dal yn benderfynol o gryfhau ei ffocws ar ofal diwedd oes. Byddwn yn parhau i weithio yn agos gyda bwrdd y rhaglen genedlaethol i annog gweithredu ar draws y Llywodraeth a gyda rhanddeiliaid i wella'r gwasanaethau gofal diwedd oes i bawb. Diolch yn fawr. 

The review was led by a small team from NHS Wales Health Collaborative, and included analysis of information templates submitted by hospices and interviews. Regular meetings were held with Hospice UK and all hospices to keep them informed of progress with the work. In addition to this, the extent to which statutory funding contributes to voluntary sector services in other UK nations was also considered.

I received the final review in November 2021. The review recommended funding children’s hospices at a 21 per cent contribution of all agreed care costs. Also, the review recommended increasing adult hospices' funding to reflect the estimated inflationary impact on the original funding formula approach. This would include bed and community service costs, and funding the financial impact of implementing additional beds established since 2010-11. I am pleased to say that the Welsh Government has accepted the recommendations of the review, and will be making an additional £2.2 million available to Welsh hospices on a recurring basis from 2022-23 onwards. Eight-hundred-and-eight-eight thousand pounds out of this funding will go to our two children’s hospices, Tŷ Hafan and Tŷ Gobaith.

Phase 2, which is the wider review of all end-of-life-care, statutory and voluntary sector funding, will consider the whole spectrum of care. And it will do so using locally agreed models of care, applying the principles of value-based healthcare, and it will also be guided by the four aims within 'A Healthier Wales'. This phase will be overseen by the soon to be established national programme board for end-of-life care, as has been set out in the national clinical framework. The board will look at the variances in hospices' models of delivery highlighted in phase 1 of the review, as well as the relationships between health boards and hospices.

In summary, today’s oral statement provides a snapshot of the excellent progress made in reviewing voluntary hospice funding to date. This additional funding provides hospices across Wales with a significant increase to their core funding allocations, and offers a level of certainty on which they can plan and deliver future service provision. However, whilst I am encouraged by this progress on hospice funding, I do not underestimate the ongoing challenge for all end-of-life care services ahead. As such, Welsh Government remains committed to strengthening its focus on end-of-life care. We will continue to work closely with the national programme board to drive actions across Government and with stakeholders to improve end-of-life care services for all. Thank you very much.

15:40

I thank you for your statement. I'm pleased to note that the Welsh Government eventually allocated almost £14 million of emergency funding to support Welsh hospices throughout the pandemic, after I, as chair of the cross-party group on hospices and palliative care, had to repeatedly raise the gap between the money the Welsh Government received from the UK Government in consequence of its funding for hospices throughout the pandemic in England and the amount the Welsh Government initially allocated to support hospices in Wales. 

Twelve years after I hosted the 2006 Assembly event, highlighting the essential role played by hospices in providing palliative care services in Wales, and calling on the Welsh Government to address the growing funding crisis they were facing, attended by every hospice in Wales, I chaired the cross-party group on hospices and palliative care's inquiry into inequalities in access to hospice and palliative care in Wales, which found that there's significant unmet need and undermet need, that statutory hospice funding has flatlined for a decade and therefore fallen in real terms each year, that statutory funding of children's hospices in Wales was significantly lower than in England and Scotland, and that statutory funding for adult hospices in Wales as a percentage of expenditure was lower than in any other UK nation.

Leading the Welsh Conservative opposition debate on hospices and palliative care services in Wales here in 2019, I noted that, while approximately 23,000 people in Wales have a palliative care need at any one time, including over 1,000 children, around 1 in 4, approximately 6,000 people, don't get access to the end-of-life care they need. I called on the Welsh Government to take action to help radically improve access to hospice and palliative care for everyone across Wales. 

In responses to written questions last year, this health Minister confirmed that, of its £8.4 million end-of-life funding, only some £800,000 was allocated specifically to support specialist palliative care services across Wales, and less than £200,000 of this went directly to children's hospices with none for adult hospices. Yet, for example, we heard at last Thursday's cross-party group on funerals and bereavement, which I chaired, that the joint project between Cardiff and Bristol universities to explore care and bereavement experiences during COVID-19 found that these were far more positive when support was provided by hospices. 

Given all of the above, I join our hospices in welcoming this long-awaited announcement, and must flag up the enormous work they've put into achieving this, including the Tŷ Hafan and Tŷ Gobaith children's hospices lifeline fund campaign, noting that they've received less than 10 per cent of their funding from statutory sources in Wales, the lowest level of statutory funding across the UK nations, and calling for the Welsh Government to provide the lifeline that hundreds of children and their families across Wales so desperately need.

Given her statement today that the Minister has accepted the recommendations of the end-of-life care board voluntary hospices funding review, and that she'll be making an additional £2.2 million available to Welsh hospices annually, including £888,000 to Tŷ Hafan and Tŷ Gobaith, will she confirm whether this now closes the hospice funding contribution gap with the other UK nations, both for children's and adult hospices? If not, why not, and what funding gap remains? How will the additional funding be delivered? How will the Minister monitor end-of-life care funding delivered via health boards to establish how much of this reaches hospices and whether this is delivering the best outcomes for patients and their families?

Given the Minister's statement that the funding will be available on a recurring basis from 2022-23, can she commit to this funding being recurrent for at least the lifetime of the sixth Senedd? Can she provide further details on what costs she envisages this funding will cover? Will she confirm whether this funding will be made available to our hospices via a single annual payment, allowing them the resources to invest in ensuring they can make the biggest difference to the people and families that use their services? Can she provide some clarity over how the hospices will report against such funding and confirm whether this will be based on reach and need and not be overly onerous? And finally, how will she, her officials and other public service partners continue to work with our adult and children's hospices, without whose sustainability and input it would be impossible to create a compassionate Cymru, a compassionate Wales?

Diolch am eich datganiad. Rwy'n falch o nodi bod Llywodraeth Cymru yn y pen draw wedi dyrannu bron i £14 miliwn o gyllid brys i gefnogi hosbisau Cymru drwy gydol y pandemig, ar ôl i mi, yn gadeirydd y grŵp trawsbleidiol ar hosbisau a gofal lliniarol, orfod codi'r bwlch dro ar ôl tro rhwng yr arian y gwnaeth Llywodraeth Cymru ei gael gan Lywodraeth y DU o ganlyniad i'w chyllid ar gyfer hosbisau drwy gydol y pandemig yn Lloegr a'r swm a ddyrannwyd gan Lywodraeth Cymru i ddechrau i gefnogi hosbisau yng Nghymru. 

Ddeuddeg mlynedd ar ôl i mi gynnal digwyddiad y Cynulliad yn 2006, yn tynnu sylw at y rhan hanfodol y mae hosbisau yn ei chwarae wrth ddarparu gwasanaethau gofal lliniarol yng Nghymru, a galw ar Lywodraeth Cymru i ymdrin â'r argyfwng cyllido cynyddol yr oedden nhw'n ei wynebu, yr oedd pob hosbis yng Nghymru yn bresennol ynddo, cadeiriais i'r grŵp trawsbleidiol ar ymchwiliad hosbisau a gofal lliniarol i anghydraddoldebau o ran cyfle i fanteisio ar hosbisau a gofal lliniarol yng Nghymru, a wnaeth ddarganfod bod angen sylweddol heb ei ddiwallu, bod cyllid hosbis statudol wedi bod yn wastad ers degawd ac felly wedi gostwng mewn termau real bob blwyddyn, bod cyllid statudol ar gyfer hosbisau plant yng Nghymru yn is o lawer nag yn Lloegr a'r Alban, a bod cyllid statudol ar gyfer hosbisau oedolion yng Nghymru fel canran o wariant yn is nag mewn unrhyw wlad arall yn y DU.

Wrth arwain dadl y Ceidwadwyr Cymreig ar hosbisau a gwasanaethau gofal lliniarol yng Nghymru yma yn 2019, nodais i, er bod gan tua 23,000 o bobl yng Nghymru angen gofal lliniarol ar unrhyw un adeg, gan gynnwys dros 1,000 o blant, nid yw tua 1 o bob 4, tua 6,000 o bobl, yn cael y cyfle i fanteisio ar y gofal diwedd oes sydd ei angen arnyn nhw. Galwais i ar Lywodraeth Cymru i gymryd camau i helpu i wella'r cyfle i fanteisio ar hosbisau a gofal lliniarol yn sylweddol i bawb ledled Cymru. 

Mewn ymatebion i gwestiynau ysgrifenedig y llynedd, cadarnhaodd y Gweinidog iechyd mai dim ond tua £800,000 o'i £8.4 miliwn o gyllid diwedd oes a gafodd ei ddyrannu'n benodol i gefnogi gwasanaethau gofal lliniarol arbenigol ledled Cymru, a bod llai na £200,000 o hyn wedi mynd yn uniongyrchol i hosbisau plant heb ddim ar gyfer hosbisau oedolion. Ac eto, er enghraifft, gwnaethom ni glywed yn y grŵp trawsbleidiol ar angladdau a phrofedigaeth ddydd Iau diwethaf, y gwnes i ei gadeirio, fod y prosiect ar y cyd rhwng prifysgolion Caerdydd a Bryste i archwilio profiadau gofal a phrofedigaeth yn ystod COVID-19 wedi darganfod bod y rhain yn llawer mwy cadarnhaol pan ddarparwyd cymorth gan hosbisau. 

O ystyried yr uchod i gyd, rwy'n ymuno â'n hosbisau i groesawu'r cyhoeddiad hirddisgwyliedig hwn, a rhaid i mi dynnu sylw at y gwaith caled y maen nhw wedi'i wneud i gyflawni hyn, gan gynnwys ymgyrch cronfa achubiaeth hosbisau plant Tŷ Hafan a Thŷ Gobaith, gan nodi eu bod wedi derbyn llai na 10 y cant o'u cyllid o ffynonellau statudol yng Nghymru, y lefel isaf o gyllid statudol ledled gwledydd y DU, a galw ar Lywodraeth Cymru i ddarparu'r achubiaeth y mae ar gannoedd o blant a'u teuluoedd ledled Cymru ei hangen mor enbyd.

O ystyried ei datganiad heddiw bod y Gweinidog wedi derbyn argymhellion adolygiad ariannu hosbisau gwirfoddol y bwrdd gofal diwedd oes, ac y bydd yn sicrhau bod £2.2 miliwn ychwanegol ar gael i hosbisau Cymru bob blwyddyn, gan gynnwys £888,000 i Dŷ Hafan a Thŷ Gobaith, a wnaiff hi gadarnhau a yw hyn nawr yn cau'r bwlch cyfraniadau cyllid hosbis o'i gymharu â chenhedloedd eraill y DU, ar gyfer hosbisau plant ac oedolion? Os na, pam, a pha fwlch ariannu sy'n weddill? Sut y bydd yr arian ychwanegol yn cael ei ddarparu? Sut y bydd y Gweinidog yn monitro cyllid gofal diwedd oes sy'n cael ei ddarparu drwy fyrddau iechyd i ganfod faint o hyn sy'n cyrraedd hosbisau ac a yw hyn yn sicrhau'r canlyniadau gorau i gleifion a'u teuluoedd?

O ystyried datganiad y Gweinidog y bydd yr arian ar gael yn rheolaidd o 2022-23, a all hi ymrwymo i'r cyllid hwn fod ar sail reolaidd am o leiaf oes y chweched Senedd? A all hi roi rhagor o fanylion ynghylch pa gostau y mae hi'n rhagweld y bydd y cyllid hwn yn eu talu? A wnaiff hi gadarnhau a fydd yr arian hwn ar gael i'n hosbisau drwy un taliad blynyddol, gan ganiatáu'r adnoddau iddyn nhw fuddsoddi mewn ffyrdd o sicrhau y gallan nhw wneud y gwahaniaeth mwyaf i'r bobl a'r teuluoedd sy'n defnyddio eu gwasanaethau? A wnaiff hi roi rhywfaint o eglurder ynghylch sut y bydd yr hosbisau'n adrodd yn erbyn cyllid o'r fath ac yn cadarnhau a fydd hyn yn seiliedig ar gyrhaeddiad ac angen ac ni fydd yn rhy feichus? Ac yn olaf, sut y bydd hi, ei swyddogion a phartneriaid eraill yn y gwasanaeth cyhoeddus yn parhau i weithio gyda'n hosbisau oedolion a phlant; heb eu cynaliadwyedd a'u mewnbwn, byddai'n amhosibl creu Cymru dosturiol?

15:45

Thanks very much, Mark. Can I thank you for your personal commitment to this very important area? I can't imagine the pressure and the difficulties that so many families have had to face during this extremely difficult time. It's hard enough to lose a loved one at any point, but to try and deal with this in the middle of a pandemic must have ben extremely difficult, in particular, I think, when it comes to children. So, thank you for your contribution and thank you for your focus on this. Thank you for recognising that we have given £14 million to the sector to make up for some of the loss that they saw during the pandemic, and for recognising that additional £2.2 million, which I can confirm will be recurrent. 

I am glad to see that you recognise that we've corrected some of the underfunding that was happening, and that's why we made sure that we undertook this review and that we placed a different priority on it. There's a broader review, but we went first for the immediate need to fill the funding gap. It was those experts who came up with the suggestions in terms of where that should land. I'm pleased to say that we've landed more or less in the same place as England when it comes to children's hospice funding, although I think it's really important, when we talk about voluntary hospices, that we're not comparing apples and apples here with England. Because, for example, in Wales, some of the hospices benefit from clinical support, such as palliative medicine consultants, and that's not necessarily the case in England. It is a slightly different way of dealing with the situation. So, thank you for that.

Of course we will be monitoring how this funding is spent, and of course we will make sure that the health boards are really ensuring that they're looking at what the need looks like within this space. I'm very pleased to see that one of the things that's been recognised here is the fact that, actually, ideally, people want to die at home in the comfort of their home and surrounded by people who they love. There's been a significant shift, I think, in terms of the focus of these hospices in terms of making sure that they can give that care within the community. So, I'm pleased that that's been recognised in this changed formula that has been undertaken.

Diolch yn fawr iawn, Mark. A gaf i ddiolch i chi am eich ymrwymiad personol i'r maes pwysig iawn hwn? Ni allaf i ddychmygu'r pwysau a'r anawsterau y mae cynifer o deuluoedd wedi gorfod eu hwynebu yn ystod y cyfnod hynod anodd hwn. Mae'n ddigon anodd colli anwylyn ar unrhyw adeg, ond mae'n rhaid bod ceisio ymdrin â hyn yng nghanol pandemig wedi bod yn anodd iawn, yn arbennig, rwy'n credu, pan ddaw'n fater o blant. Felly, diolch am eich cyfraniad a diolch am ganolbwyntio ar hyn. Diolch i chi am gydnabod ein bod ni wedi rhoi £14 miliwn i'r sector i wneud yn iawn am rywfaint o'r golled yr oedden nhw wedi'i gweld yn ystod y pandemig, ac am gydnabod y £2.2 miliwn ychwanegol hwnnw, y gallaf i gadarnhau y bydd ar sail reolaidd.

Rwy'n falch o weld eich bod chi'n cydnabod ein bod ni wedi cywiro rhywfaint o'r tanariannu a oedd yn digwydd, a dyna pam y gwnaethom ni'n siŵr ein bod ni wedi cynnal yr adolygiad hwn a'n bod ni wedi rhoi blaenoriaeth wahanol iddo. Mae adolygiad ehangach, ond aethom ni'n gyntaf am yr angen brys i lenwi'r bwlch cyllido. Yr arbenigwyr hynny a luniodd yr awgrymiadau o ran ble y dylai hynny lanio. Rwy'n falch o ddweud ein bod ni wedi glanio fwy neu lai yn yr un lle â Lloegr o ran cyllid hosbis plant, er fy mod i'n credu ei bod yn bwysig iawn, pan yr ydym ni'n sôn am hosbisau gwirfoddol, nad ydym ni'n cymharu afalau yma ag afalau Lloegr. Oherwydd, er enghraifft, yng Nghymru, mae rhai o'r hosbisau'n elwa ar gymorth clinigol, megis ymgynghorwyr meddygaeth liniarol, ac nid yw hynny o reidrwydd yn wir yn Lloegr. Mae'n ffordd ychydig yn wahanol o ymdrin â'r sefyllfa. Felly, diolch am hynny.

Wrth gwrs, byddwn ni'n monitro sut y caiff yr arian hwn ei wario, ac wrth gwrs byddwn ni'n sicrhau bod y byrddau iechyd yn sicrhau eu bod yn ystyried sut mae'r angen yn edrych o fewn y maes hwn. Rwy'n falch iawn o weld mai un o'r pethau sydd wedi cael ei gydnabod yma yw'r ffaith bod pobl, mewn gwirionedd, yn ddelfrydol, eisiau marw gartref yng nghysur eu cartref gyda'r bobl y maen nhw'n eu caru o'u hamgylch. Mae newid sylweddol wedi bod, rwy'n credu, o ran y mae'r hosbisau hyn yn rhoi pwyslais ar sicrhau y gallan nhw roi'r gofal hwnnw o fewn y gymuned. Felly, rwy'n falch bod hynny wedi cael ei gydnabod yn y fformiwla newydd hon sydd ar waith.

15:50

Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. Y peth cyntaf dwi am ei wneud ydy talu teyrnged a dweud 'diolch' i'r sector hosbisau yng Nghymru; diolch iddyn nhw am eu gwasanaeth cwbl, cwbl hanfodol. Mae unrhyw un sydd wedi cael y fraint o ymweld â hosbis neu brofi gwasanaeth hosbis yn y cartref yn gwybod am y gofal diflino. Dwi wedi gweithio efo'r sector y gorau y gallaf i fel Aelod Ynys Môn, fel llefarydd Plaid Cymru ar iechyd a gofal ac fel aelod o'r grŵp trawsbleidiol ar hosbisau i drio dwyn pwysau am setliad ariannol fyddai yn rhoi y math o sicrwydd maen nhw yn ei haeddu. Dwi'n falch ein bod ni wedi cael y cyhoeddiad yma heddiw. Mi holais i'r Gweinidog am hyn yn y pwyllgor iechyd yr wythnos cyn ddiwethaf. Mi addawyd datganiad buan, felly dwi'n falch ei bod hi wedi cadw at ei gair. Ac mae o'n gam, heb os, i'r cyfeiriad cywir, ond mae yna dipyn o ffordd i fynd eto.

Y cyd-destun ariannol, fel dywedodd y Gweinidog, ydy bod yna ddim cynnydd wedi bod yn y cyllid creiddiol, mewn difrif, ers degawd erbyn hyn. Rŵan, dwi'n gweld hyn fel cywiriad, os liciwch hi. Dwi'n cydnabod yr hyn a glywon ni gan y Gweinidog—bod yna gymal arall i ddod i'r adolygiad yma gan y Llywodraeth. Ond i roi syniad o ystyr y ffigurau rydyn ni wedi'u clywed gan y Gweinidog heddiw, mae £2.2 miliwn o ychwanegol yn mynd i'r sector cyfan yng Nghymru yn flynyddol; mae'n costio rhyw £5 miliwn y flwyddyn i redeg hosbis Dewi Sant yn unig, efo llai na 10 y cant ohono fo'n dod gan y Llywodraeth neu'r bwrdd iechyd. Cyn y cyhoeddiad yma, 10 y cant o gyllid hosbisau plant Cymru oedd yn dod o'r pwrs cyhoeddus. Mi fydd yna rŵan, os dwi wedi deall yn iawn o'r datganiad, yr un lefel â Lloegr, sef 21 y cant, ond cofiwch fod Gogledd Iwerddon yn talu 25 y cant a'r Alban yn talu hanner y costau. Felly, ydy, mae'r arian ychwanegol i'w groesawu, ond dwi yn edrych ymlaen at weld datganiad pellach.

Mae hi'n afresymol, dwi'n meddwl, inni barhau i ddisgwyl y lefel o ofal a'r lefel o wasanaeth rydyn ni wedi arfer â fo ac sydd mor bwysig i deuluoedd ar draws Cymru heb ein bod ni'n barod i wneud cyfraniad teg tuag at hwnnw. Ac mi hoffwn i ofyn i'r Gweinidog am sicrwydd y bydd cymal 2 o'r adolygiad yn edrych ar y posibilrwydd o gynyddu'r cyllid craidd hwnnw i'r sector gwirfoddol ymhellach. Ac un cwestiwn ychwanegol, hefyd. Mae yna fwy na dim ond symiau o arian sydd angen edrych arnyn nhw; mae eisiau sicrhau hefyd bod mynediad at wasanaeth hosbisau yn gyfartal i bawb, pwy bynnag ydyn nhw, lle bynnag maen nhw yng Nghymru. Mae yna anghydraddoldebau mawr ar hyn o bryd. Ydy hyn hefyd yn rhywbeth mae'r Gweinidog yn mynd i edrych arno fo er mwyn gwneud yn siŵr y bydd y gwasanaeth rhagorol hwn wirioneddol yn wasanaeth rhagorol y mae pawb yn gallu cael mynediad ato fo?

Thank you very much, Dirprwy Lywydd. The first thing I want to do is to pay tribute and say 'thank you' to the hospice sector in Wales; to thank them for their vital service. Anybody who has had the privilege of visiting a hospice or has experienced the hospice at home service knows about the tireless care that they provide. I've worked with the sector as best as I can as Member for Anglesey, as Plaid Cymru spokesperson and as a Member of the cross-party group to try to bring forward a settlement that would provide the kind of assurance that the sector deserves. I'm pleased that we've had this announcement today. I asked the Minister about this in the health committee the week before last. We were promised a statement, so I'm pleased that she has kept her word on that. And it is a step in the right direction, but there is some way to go yet.

The financial context, as the Minister said, is that there has been no increase in the core budget, truth be told, for a decade by now. Now, I see this as a correction, if you will. I acknowledge what we heard from the Minister—that there will be a next phase in this review from the Government. But to give an idea of the figures and what they mean, £2.2 million in addition will go to the whole sector in Wales every year; it costs around £5 million a year to St. David's hospice alone, with only 10 per cent of the funding for that coming from the health board or Government. Before this announcement, it was 10 per cent of children's hospice funding that came from the public purse. There will now be, if I understand it correctly, the same level as in England, so 21 per cent of funding, but do bear in mind that Northern Ireland pays 25 per cent and Scotland pays half the costs. So, yes, the additional funding is to be welcomed, but I do look forward to seeing a further statement. 

It is unreasonable, I think, for us to continue to expect the same level of care and service that we are used to seeing and that's so important to families across Wales unless we're willing to make a fair contribution to that care. And I'd like to ask the Minister for an assurance that phase 2 of the review will look at the possibility of increasing that core funding to the voluntary sector further. And one additional question. There's more than just sums of money in the question here; we need to ensure too that access to hospice services is equal for everyone, no matter who they are, no matter where they are in Wales. There are major inequalities at present. Is this also something that the Minister is going to be looking at to ensure that this excellent service is genuinely an excellent service that everyone can access?

15:55

Diolch yn fawr, Rhun. Rŷch chi'n eithaf iawn; mae yna ail gymal i fynd a dwi'n gobeithio y bydd hwnna'n cymryd llai na blwyddyn i'w gwblhau. Beth fydd yn digwydd yw y bydd grŵp bach yn cael ei gynnal dan arweinyddiaeth y lead clinigol ar gyfer diwedd oes, Dr Idris Baker, ac maen nhw'n datblygu ar hyn o bryd beth fydd y remit ar gyfer yr ail gymal yna. Bydd hwnna'n cael ei oruchwylio gan raglen newydd end-of-life care, felly bydd hwnna'n is-grŵp o hwnna. Ac mi fydd y review yna'n edrych ar ariannu yn y sector ac yn edrych ar y gwahaniaethau o ran y modelau gwahanol o ran hosbisau sydd wedi cael eu darganfod yn ystod y cymal cyntaf.

Dwi hefyd yn poeni rhywfaint, Rhun, ynglŷn â sicrhau bod pobl yn gallu cael mynediad i'r help yma ble bynnag y maen nhw. Yn sicr, roedd hwn yn rhywbeth y gwnes i godi gyda'r hosbisau plant pan roeddwn i'n siarad gyda nhw ynglŷn â sut maen nhw'n cyfro, er enghraifft, ardaloedd cefn gwlad, os ydyn nhw'n bell i ffwrdd o'r canolfannau lle maen nhw wedi'u seilio. Maen nhw wedi ei gwneud hi'n glir eu bod nhw eisoes wedi rhoi darpariaeth, ond maen nhw'n deall bod ychydig mwy o le gyda nhw i fynd ar hynny hefyd. Felly, gobeithio y gwelwn ni hynny, ac, wrth gwrs, bydd hwnna'n rhywbeth dwi'n gobeithio y byddan nhw'n edrych arno yn y cymal nesaf.

Thank you very much, Rhun. You are right to say that there will be a second phase for the review, and I very much hope that that will take less than a year to complete. What will happen is that a small group will be brought together under the leadership of end-of-life care clinical lead, Dr Idris Baker, and that group will be developing and formulating what the remit for the second phase of the review will be. That will be overseen by a new end-of-life care programme, so that will be a sub-group of that programme. And that review will look at funding in the sector and will look at the differences in terms of the different models for hospices that have been found during the first phase of the review.

I'm too am concerned, Rhun, to some extent, about ensuring that people can have access to this help wherever they are, and certainly, this was something that I raised with the children's hospices when I spoke to them in terms of how they cover rural areas, for example, if they're far away from the centres where they're located. They have made it clear that they have already made provision in that regard, but they do know that they have some way to go on that too. So, I hope that we will see that progress, and, of course, that is something that I hope that they will look at in the next phase of the review.

Thank you for your statement this afternoon, Minister. The hospice movement is a truly amazing addition to healthcare in the UK, as they fill the gap left by statutory services. One of the sad realities of life, unfortunately, and one of the sole guarantees in life, is that we all do eventually pass away, and hospices are there to help ensure that those with a terminal illness can have choices about their end of life. My constituents in the Vale of Clwyd are lucky to have the fantastic St Kentigern, based in St Asaph, to provide excellent palliative care. Minister, St Kentigern receives just over a sixth of its funding from statutory sources. Do you think that that's sustainable or fair, given the valuable service it provides to my constituents in the entire north-east Wales region? Even when funding is provided, St Kentigern gets a lower share than similar providers in the south. So, what are you doing to address this disparity? And finally, do you agree that, while no-one should die in an acute hospital bed, not everyone wants to die at home? And therefore, what plans do the Welsh Government have to fund increasing bed capacity at places like St Kentigern to give everyone a choice about how they die with a terminal illness?

Diolch am eich datganiad y prynhawn yma, Gweinidog. Mae'r mudiad hosbisau yn ychwanegiad gwirioneddol anhygoel at ofal iechyd yn y DU, gan ei fod yn llenwi'r bwlch sydd wedi'i adael gan wasanaethau statudol. Un o wirioneddau trist bywyd, yn anffodus, a'r un peth sy'n cael ei warantu mewn bywyd, yw ein bod ni i gyd yn marw yn y pen draw, ac mae hosbisau yno i helpu i sicrhau y gall y rhai sydd â salwch angheuol gael dewisiadau ynghylch diwedd eu hoes. Mae fy etholwyr yn Nyffryn Clwyd yn ffodus o gael hosbis Sant Cyndeyrn sy'n wych, sydd wedi'i lleoli yn Llanelwy, i ddarparu gofal lliniarol rhagorol. Gweinidog, mae Sant Cyndeyrn yn cael ychydig dros un rhan o chwech o'i chyllid o ffynonellau statudol. A ydych chi'n credu bod hynny'n gynaliadwy neu'n deg, o ystyried y gwasanaeth gwerthfawr y mae'n ei ddarparu i fy etholwyr yn holl ranbarth y gogledd-ddwyrain? Hyd yn oed pan gaiff cyllid ei ddarparu, mae Sant Cyndeyrn yn cael cyfran is na darparwyr tebyg yn y de. Felly, beth yr ydych chi'n ei wneud i ymdrin â'r gwahaniaeth hwn? Ac yn olaf, a ydych chi'n cytuno, er na ddylai neb farw mewn gwely ysbyty acíwt, nid pawb sydd eisiau marw gartref? Ac felly, pa gynlluniau sydd gan Lywodraeth Cymru i ariannu cynyddu capasiti gwelyau mewn mannau fel Sant Cyndeyrn i roi dewis i bawb ynghylch sut y maen nhw'n marw gyda salwch angheuol?

Thanks very much, Gareth. As you're aware, about 33,000 people die in Wales every year and about 200 of them are children, and I just can't imagine the agony that parents in particular have to go through. That equates to about 90 people per day, but what we do know is that we're going to see an increasing number of people dying because of the demographic profile of the country. So, by 2039, we'll see a 10 to 15 per cent increase in that number—about 36,000 or so per year dying. And so, clearly, this is an area that will need more attention and we need more of a strategic plan for what the future will look like. 

I'm interested to hear about St Kentigern and their situation. One of the things that we've asked the second review to do is to look at, I guess, the differences that are being looked at—the variances in terms of the different models. So, it will be interesting for them to look at what St Kentigern is doing differently to some of the other places. So, that's something that that review will undertake.

And just in terms of bed capacity: well, we have seen an increase in the bed capacity, and one of the things that the reviewed formula has taken into account is the fact that there is an increase in bed capacity, and it's one of the reasons and part of the justification for giving additional funding.

Diolch yn fawr iawn, Gareth. Fel y gwyddoch chi, mae tua 33,000 o bobl yn marw yng Nghymru bob blwyddyn ac mae tua 200 ohonyn nhw'n blant, ac ni allaf i ddychmygu'r gwewyr y mae'n rhaid i rieni yn arbennig fynd drwyddo. Mae hynny'n cyfateb i tua 90 o bobl y dydd, ond yr hyn yr ydym ni'n ei wybod yw ein bod ni'n mynd i weld nifer cynyddol o bobl yn marw oherwydd proffil demograffig y wlad. Felly, erbyn 2039, byddwn ni'n gweld cynnydd o 10 i 15 y cant yn y nifer hwnnw—tua 36,000 y flwyddyn yn marw. Ac felly, yn amlwg, mae hwn yn faes y bydd angen mwy o sylw iddo ac mae angen cynllun strategol arnom yn anad dim ar gyfer sut y bydd y dyfodol yn edrych.

Mae gennyf i ddiddordeb mewn clywed am hosbis Sant Cyndeyrn a'i sefyllfa. Un o'r pethau yr ydym ni wedi gofyn i'r ail adolygiad ei wneud yw ystyried, rwy'n tybio, y gwahaniaethau sy'n cael eu hystyried—yr amrywiannau o ran y gwahanol fodelau. Felly, bydd yn ddiddorol iddyn nhw edrych ar yr hyn y mae Sant Cyndeyrn yn ei wneud yn wahanol i rai o'r lleoedd eraill. Felly, mae hynny'n rhywbeth y bydd yr adolygiad hwnnw'n ei gynnal.

Ac o ran capasiti gwelyau: wel, rydym ni wedi gweld cynnydd yng nghapasiti gwelyau, ac un o'r pethau y mae'r fformiwla sydd wedi'i adolygu wedi'i ystyried yw'r ffaith bod cynnydd mewn capasiti gwelyau, ac mae'n un o'r rhesymau dros a rhan o'r cyfiawnhad dros roi arian ychwanegol.

16:00

Diolch i'r Gweinidog am y datganiad y prynhawn yma. Gadewch imi ddechrau drwy ddweud ei bod hi ddim yn unig yn ddiwrnod gwych i'r Urdd ar gyfer dathlu ei chanmlwyddiant heddiw, a hefyd y ffaith ein bod ni'n dathlu Diwrnod Santes Dwynwen hefyd, ond yn berthnasol i'r datganiad yma, dwi hefyd yn dymuno pen-blwydd hapus i Tŷ Hafan, sydd heddiw'n dathlu pen-blwydd yn 23 mlwydd oed. Ac mae'r datganiad yma yn ffordd wych o ddathlu'r ddwy hosbis plant yng Nghymru.

Thank you to the Minister for this afternoon's statement. May I begin by saying that it's not just an excellent day for the Urdd for celebrating its centenary today, and the fact that we are celebrating Santes Dwynwen's Day, but relevant to this statement, I also wish a very happy birthday to Tŷ Hafan, which is celebrating its twenty-third birthday today? And the statement is an excellent way of celebrating the contribution made by the two children's hospices in Wales.

The two children's hospices in Wales have been the poor relations in the UK when it comes to state support. Before this announcement, our hospices received less than 10 per cent of their budget from state sources. By way of comparison, children's hospices in Scotland get 50 per cent of their budget from state sources. We're not talking about parity today with other nations, but it is a step in the right direction.

I regard the statement today as the minimum that is acceptable, and it provides a good starting point from which to increase the budget in future. It's easy to get wrapped up in figures and spreadsheets when talking about budget settlements, but what does this announcement actually mean today? The extra cash will be used to do things like provide additional—

Mae'r ddwy hosbis plant yng Nghymru wedi bod ar waelod y rhestr yn y DU o ran cefnogaeth y wladwriaeth. Cyn y cyhoeddiad hwn, cafodd ein hosbisau lai na 10 y cant o'u cyllideb o ffynonellau'r wladwriaeth. Er mwyn cymharu, mae hosbisau plant yn yr Alban yn cael 50 y cant o'u cyllideb o ffynonellau'r wladwriaeth. Nid ydym ni'n sôn heddiw am fod yn gydradd â chenhedloedd eraill, ond mae'n gam i'r cyfeiriad cywir.

Rwy'n ystyried mai'r datganiad heddiw yw'r isafswm sy'n dderbyniol, ac mae'n fan cychwyn da i gynyddu'r gyllideb yn y dyfodol. Mae'n hawdd i'ch sylw gael ei dynnu gan ffigurau a thaenlenni wrth sôn am setliadau cyllideb, ond beth mae'r cyhoeddiad hwn yn ei olygu heddiw? Bydd yr arian ychwanegol yn cael ei ddefnyddio i wneud pethau fel darparu—

Sorry. When you contextualise this announcement today in terms of the financial security that we need for children's hospices, I'm sure there'll be well-spread agreement in our Parliament today, and it's not only long overdue, but it's very, very much welcome indeed. Diolch.

Mae'n ddrwg gen i. Pan fyddwch chi'n rhoi'r cyhoeddiad hwn heddiw mewn cyd-destun o ran y sicrwydd ariannol sydd ei angen arnom ni ar gyfer hosbisau plant, rwy'n siŵr y bydd cytundeb ledled ein Senedd heddiw, ac nid yn unig y mae'n hen bryd ei gael, ond mae'n rhywbeth i'w groesawu'n fawr iawn. Diolch.

Diolch yn fawr, Peredur, a hoffwn i hefyd roi diolch i'r holl waith mae Tŷ Hafan wedi'i wneud, a dymuno pen-blwydd hapus iddyn nhw am eu holl waith nhw dros y blynyddoedd. Maen nhw wedi trawsnewid bywydau pobl mewn cyfnod lle mae pobl wirioneddol yn mynd trwy'r amser caletaf yn eu bywydau nhw, a gallwn ni ddim diolch digon iddyn nhw am bopeth maen nhw wedi'i wneud i blant a theuluoedd ar draws yr holl flynyddoedd hynny. Diolch hefyd—

Thank you very much, Peredur, and I too would like to thank Tŷ Hafan for all of the work it does, and to wish them a very happy birthday for all the work that they've done over the years. They've transformed people's lives at a time when people are going through the hardest possible ordeal in their lives, and we can't thank them enough for everything they have done for children and their families over those 23 years. Thank you also—

Thank you, Peredur. But just to say, of course we understand that there is a second phase to this, and, obviously, the financial issues associated with this will continue to be explored during that second phase.

Diolch, Peredur. Ond dim ond i ddweud, wrth gwrs, rydym ni'n deall bod ail gam i hyn, ac, yn amlwg, bydd y materion ariannol sy'n gysylltiedig â hyn yn parhau i gael eu harchwilio yn ystod yr ail gam hwnnw.

Thank you, Deputy Presiding Officer, and thank you, Minister, for bringing forward today's statement. Since becoming a Member of the Senedd, one of the first things I did was meet with and visit Tŷ Gobaith in my region, North Wales, who, alongside Tŷ Hafan, do carry out exceptional work, and it's all been acknowledged here today, in supporting young patients and their loved ones. I've been really taken aback by the work that they offer and provide.

One of the huge concerns that they raised with me was this lack of funding from Government, and, therefore, I'm really pleased that cross-party support in relation to this lack of funding has led to Government today announcing a reform of hospice funding. I, like others here today, welcome this long-awaited funding, which is a good start, to acknowledge the importance of this work and make a real difference to the support that hospices can provide to people. But looking ahead, Minister, and at the national programme board for end-of-life care that you're setting up, how will we be assured of their speedy progress, and how will you balance the voice of hospices on this board with competing voices for such important funding?

Diolch, Dirprwy Lywydd, a diolch, Gweinidog, am gyflwyno'r datganiad heddiw. Ers i mi ddod yn Aelod o'r Senedd, un o'r pethau cyntaf a wnes i oedd cwrdd ac ymweld â Thŷ Gobaith yn fy rhanbarth i, gogledd Cymru, sydd, ynghyd â Thŷ Hafan, yn gwneud gwaith eithriadol, ac mae'r cyfan wedi cael ei gydnabod yma heddiw, wrth gefnogi cleifion ifanc a'u hanwyliaid. Rwyf i wedi cael fy synnu gan y gwaith y maen nhw'n ei gynnig a'i ddarparu.

Un o'r pryderon enfawr y gwnaethon nhw ei godi gyda mi oedd y diffyg cyllid hwn gan y Llywodraeth, ac, felly, rwy'n falch iawn bod cefnogaeth drawsbleidiol o ran y diffyg cyllid hwn wedi arwain at y Llywodraeth heddiw yn cyhoeddi diwygio cyllid hosbisau. Rwyf i, fel eraill yma heddiw, yn croesawu'r cyllid hirddisgwyliedig hwn, sy'n ddechrau da, i gydnabod pwysigrwydd y gwaith hwn a gwneud gwahaniaeth gwirioneddol i'r cymorth y gall hosbisau ei ddarparu i bobl. Ond wrth edrych ymlaen, Gweinidog, ac ar fwrdd y rhaglen genedlaethol ar gyfer gofal diwedd oes yr ydych chi'n ei sefydlu, sut y byddwn ni'n cael sicrwydd o'u cynnydd cyflym, a sut y byddwch chi'n cydbwyso llais hosbisau ar y bwrdd hwn â lleisiau eraill sy'n cystadlu am gyllid mor bwysig?

Thanks very much, Sam. I'm afraid I haven't had a chance to visit Tŷ Gobaith yet, and I very much look forward to doing that, and the same thing with Tŷ Hafan. I'm afraid a pandemic is not the best time to visit hospices, but I very much look forward to having the opportunity to do that and to thank the staff for their incredible work over so many years.

You're absolutely right that the national end-of-life care programme will take into account the need to make sure that we are putting adequate funding in, and they will be looking at the variances in terms of the voluntary sector hospice models to make sure that we are getting a fair assessment, that it's all equal across Wales, making sure that they are giving the service to the whole population. 

Diolch yn fawr iawn, Sam. Mae gen i ofn nad ydw i wedi cael cyfle i ymweld â Thŷ Gobaith eto, ac rwy'n edrych ymlaen yn fawr at wneud hynny, a'r un peth gyda Thŷ Hafan. Mae arnaf i ofn nad pandemig yw'r amser gorau i ymweld â hosbisau, ond rwy'n edrych ymlaen yn fawr at gael y cyfle i wneud hynny ac i ddiolch i'r staff am eu gwaith anhygoel dros gynifer o flynyddoedd.

Rydych chi'n hollol gywir, bydd y rhaglen gofal diwedd oes genedlaethol yn ystyried yr angen i sicrhau ein bod ni'n rhoi cyllid digonol i mewn, a byddan nhw'n edrych ar yr amrywiannau o ran modelau hosbis y sector gwirfoddol i sicrhau ein bod yn cael asesiad teg, ei fod i gyd yn gyfartal ledled Cymru, gan sicrhau eu bod yn rhoi'r gwasanaeth i'r boblogaeth gyfan.

16:05
5. Datganiad gan y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol: Diwrnod Cofio'r Holocost
5. Statement by the Minister for Social Justice: Holocaust Memorial Day

Eitem 5 y prynhawn yma: datganiad gan y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol— Diwrnod Cofio'r Holocost. Galwaf ar y Gweinidog, Jane Hutt, i wneud y datganiad.

Item 5 this afternoon is a statement from the Minister for Social Justice on Holocaust Memorial Day, and I call on the Minister, Jane Hutt, to make the statement.

This Thursday will mark Holocaust Memorial Day 2022, and, on this day, we remember those who lost their lives during the Holocaust and in the genocides that have followed.

The theme for Holocaust Memorial Day this year is 'One Day'. The Holocaust Memorial Day Trust has highlighted the different ways we can interpret this theme, such as: learning from past events to build a better future, where one day there will be no genocide; focusing on one day in history and learning about the events of that particular day; or remembering those whose lives were an unimaginable struggle during horrific periods of history, where people could only take one day at a time in the hope that the next day would be better.

We support Holocaust Memorial Day not only to remember the direct victims and survivors, but also to remember vital lessons from history. Hate and prejudice are not issues confined to the past. Genocides do not typically begin with mass murder. They begin with an incremental undermining of personal freedoms and the rule of law and an inexorable othering of sections of society. We have a vision for Wales to be a place where everyone is respected and diversity is celebrated. We want to drive out hatred and provide a warm welcome to all, and I want to reiterate that hate has no home in Wales.

On Thursday morning, the Wales ceremony will be broadcast on Cardiff Council's YouTube channel. The First Minister will take part in the ceremony, alongside Holocaust survivor Eva Clarke. Eva moved to Wales after the second world war and found safety and happiness here. We owe a great deal of gratitude to Eva and other survivors of the Holocaust and all genocides who spend countless hours sharing their stories in our communities. Their stories provide a stark warning of the dangers of hateful and divisive narratives and what can happen when people and communities are targeted and dehumanised, just because of who they are.

The UK ceremony for Holocaust Memorial Day 2022 will be streamed online on Thursday evening, and the Holocaust Memorial Day Trust is inviting people across the UK to light a candle at 8 p.m. and place it in the window to remember those who lost their lives during genocide. As part of this effort to light the darkness, buildings across Wales will be lit up purple, including the Wales Millennium Centre, Castell Coch and the Senedd.

Once again, the Welsh Government has provided funding to the Holocaust Memorial Day Trust to support organisations across Wales with planning their commemoration events for Holocaust Memorial Day this year. In the run-up to the day, the trust has engaged with a diverse mix of organisations across Wales, including third sector organisations, businesses, places of worship, schools, student unions, museums and prisons. The trust has confirmed that some of the Welsh organisations taking part this year include the Josef Herman Art Foundation Cymru, African Community Centre Wales and the Olive Trust. Local authorities are also playing their part, making statements of commitment to Holocaust Memorial Day and sponsoring exhibitions and events. It is encouraging to see the level of engagement and the eagerness to commemorate such an important occasion. It demonstrates a commitment from Wales to always remember those lost during genocide.

The Welsh Government continues to fund the Holocaust Educational Trust to run the Lessons from Auschwitz programme in Wales. The trust has adapted to the challenges of the COVID-19 pandemic by developing a groundbreaking, interactive, digital platform to deliver its learning programme. The programme includes interactive online live sessions, led by experts in the history of the Holocaust, live survivor testimony, and also provides the opportunity to experience the Auschwitz-Birkenau memorial and museum through virtual reality technology. The programme will again be delivered digitally in 2022, with an enhanced learning platform to include digitally rendered artefacts from the Auschwitz-Birkenau museum and a new piece of virtual reality focused on the town of Oświęcim, which became known as Auschwitz when invaded by the Nazis in 1939. It will enable participants to further their understanding of the pre-war Jewish community that existed in this town as well as the devastating impact that the rise of Nazism had on the local population.

We take our responsibilities in supporting minority communities seriously because we know the loss of human potential inequality causes, as well as the risks of divided communities. Through our various action plans, we are seeking to eliminate inequalities, whether in relation to race or nationality, sexual orientation, sex or gender identity, or disability. This includes the development of the race equality action plan, amongst others, to help us meet our vision of an anti-racist Wales.

We continue to tackle hate crime where it occurs through funding the national hate crime report and support centre, the hate crime in schools project, and our community cohesion programme. Our anti-hate crime campaign, Hate Hurts Wales, aims to portray the devastating effect of hate crime, but also encourage people to report it and get support.

The most recent hate crime statistics, published in October 2021, showed a 16 per cent rise in recorded hate crimes in Wales when compared to the previous year. I want to encourage victims of hate and witnesses to come forward and report these incidents to the police or to the national hate crime report and support centre, which is run on our behalf by Victim Support Cymru. There is support and it will be taken seriously. Dirprwy Lywydd, we need to continue to challenge hate, wherever we find it, so that one day we can truly honour genocide victims and say with confidence that the lessons of genocide have been learned. Diolch yn fawr.

Bydd dydd Iau yma yn nodi Diwrnod Cofio'r Holocost 2022, ac, ar y diwrnod hwn, rydym yn cofio'r rhai a gollodd eu bywydau yn ystod yr Holocost ac yn yr hil-laddiadau sydd wedi dilyn.

Y thema ar gyfer Diwrnod Cofio'r Holocost eleni yw 'Un Diwrnod'. Mae Ymddiriedolaeth Diwrnod Cofio'r Holocost wedi tynnu sylw at y gwahanol ffyrdd y gallwn ddehongli'r thema hon, megis: dysgu o ddigwyddiadau'r gorffennol i adeiladu dyfodol gwell, lle na fydd hil-laddiad un diwrnod; canolbwyntio ar un diwrnod mewn hanes a dysgu am ddigwyddiadau'r diwrnod penodol hwnnw; neu gofio'r rhai yr oedd eu bywydau'n frwydr unigryw yn ystod cyfnodau erchyll o hanes, lle na allai pobl ond cymryd un diwrnod ar y tro yn y gobaith y byddai'r diwrnod nesaf yn well.

Rydym yn cefnogi Diwrnod Cofio'r Holocost nid yn unig i gofio'r dioddefwyr a'r goroeswyr uniongyrchol, ond hefyd i gofio gwersi hanfodol o hanes. Nid yw casineb a rhagfarn yn faterion sydd wedi'u cyfyngu i'r gorffennol. Nid yw hil-laddiadau fel arfer yn dechrau gyda llofruddiaeth dorfol. Maen nhw'n dechrau gyda thanseilio rhyddid personol a rheolaeth y gyfraith yn raddol a'r ffordd y mae rhannau o gymdeithas yn cael eu haralleiddio'n anochel. Mae gennym weledigaeth i Gymru fod yn fan lle mae pawb yn cael eu parchu a bod amrywiaeth yn cael ei dathlu. Rydym ni eisiau rhoi blaen troed i gasineb a rhoi croeso cynnes i bawb, ac fe hoffwn i ailadrodd nad oes lle yng Nghymru i gasineb.

Fore Iau, bydd seremoni Cymru yn cael ei darlledu ar sianel YouTube Cyngor Caerdydd. Bydd Prif Weinidog Cymru yn cymryd rhan yn y seremoni, ochr yn ochr â goroeswr yr Holocost Eva Clarke. Symudodd Eva i Gymru ar ôl yr ail ryfel byd a chanfod diogelwch a hapusrwydd yma. Rydym yn ddiolchgar iawn i Eva a goroeswyr eraill yr Holocost a phob hil-laddiad sy'n treulio oriau di-rif yn rhannu eu straeon yn ein cymunedau. Mae eu straeon yn rhoi rhybudd llwm o beryglon naratifau atgas a chynhennus a'r hyn sy'n gallu digwydd pan fydd pobl a chymunedau'n cael eu targedu a'u dad-ddynoli, dim ond oherwydd pwy ydyn nhw.

Bydd seremoni'r DU ar gyfer Diwrnod Cofio'r Holocost 2022 yn cael ei ffrydio ar-lein nos Iau, ac mae Ymddiriedolaeth Diwrnod Cofio'r Holocost yn gwahodd pobl ledled y DU i oleuo cannwyll am 8 p.m. a'i gosod yn y ffenestr i gofio'r rhai a gollodd eu bywydau oherwydd hil-laddiad. Fel rhan o'r ymdrech hon i oleuo'r tywyllwch, bydd adeiladau ledled Cymru yn cael eu goleuo'n borffor, gan gynnwys Canolfan Mileniwm Cymru, Castell Coch a'r Senedd.

Unwaith eto, mae Llywodraeth Cymru wedi darparu cyllid i Ymddiriedolaeth Diwrnod Cofio'r Holocost i gefnogi sefydliadau ledled Cymru i gynllunio eu digwyddiadau coffáu ar gyfer Diwrnod Cofio'r Holocost eleni. Yn y cyfnod yn arwain at y diwrnod, mae'r ymddiriedolaeth wedi ymgysylltu â chymysgedd amrywiol o sefydliadau ledled Cymru, gan gynnwys sefydliadau'r trydydd sector, busnesau, addoldai, ysgolion, undebau myfyrwyr, amgueddfeydd a charchardai. Mae'r ymddiriedolaeth wedi cadarnhau bod rhai o sefydliadau Cymru sy'n cymryd rhan eleni yn cynnwys Sefydliad Celf Josef Herman Cymru, Canolfan Gymunedol Affricanaidd Cymru a'r Olive Trust. Mae awdurdodau lleol hefyd yn chwarae eu rhan, gan wneud datganiadau o ymrwymiad i Ddiwrnod Cofio'r Holocost a noddi arddangosfeydd a digwyddiadau. Mae'n galonogol gweld faint o ymgysylltu a fu a'r awydd i goffáu achlysur mor bwysig. Mae'n dangos ymrwymiad gan Gymru i gofio o hyd y rhai a gollwyd yn ystod hil-laddiad.

Mae Llywodraeth Cymru yn parhau i ariannu Ymddiriedolaeth Addysgol yr Holocost i gynnal y rhaglen Gwersi o Auschwitz yng Nghymru. Mae'r ymddiriedolaeth wedi addasu i heriau pandemig COVID-19 drwy ddatblygu llwyfan digidol arloesol, rhyngweithiol i gyflwyno ei rhaglen ddysgu. Mae'r rhaglen yn cynnwys sesiynau byw rhyngweithiol ar-lein, dan arweiniad arbenigwyr ar hanes yr Holocost, tystiolaeth gan oroeswyr sy'n dal yn fyw, ac mae hefyd yn rhoi cyfle i ymweld â chofeb ac amgueddfa Auschwitz-Birkenau drwy dechnoleg rithwir. Bydd y rhaglen unwaith eto'n cael ei chyflwyno'n ddigidol yn 2022, gyda llwyfan dysgu gwell i gynnwys arteffactau ar ffurf ddigidol o amgueddfa Auschwitz-Birkenau a darn newydd o realiti rhithwir yn canolbwyntio ar dref Oświęcim, a alwyd wedyn yn Auschwitz pan ymosododd y Natsïaid arni yn 1939. Bydd yn galluogi cyfranogwyr i ddatblygu eu dealltwriaeth o'r gymuned Iddewig cyn y rhyfel a fodolai yn y dref hon yn ogystal â'r effaith ddinistriol a gafodd y cynnydd yn Natsïaeth ar y boblogaeth leol.

Rydym yn cymryd ein cyfrifoldebau o ddifrif o ran cefnogi cymunedau lleiafrifol oherwydd gwyddom am y colli potensial y gall anghydraddoldeb ei wneud i bobl, yn ogystal â pheryglon cymunedau rhanedig. Drwy ein cynlluniau gweithredu amrywiol, rydym yn ceisio dileu anghydraddoldebau, boed hynny mewn perthynas â hil neu genedligrwydd, cyfeiriadedd rhywiol, hunaniaeth rhyw neu ryw, neu anabledd. Mae hyn yn cynnwys datblygu'r cynllun gweithredu cydraddoldeb hiliol, ymhlith eraill, i'n helpu i gyflawni ein gweledigaeth o Gymru wrth-hiliol.

Rydym yn parhau i fynd i'r afael â throseddau casineb lle maen nhw'n digwydd drwy ariannu'r ganolfan genedlaethol adrodd am droseddau casineb a chymorth, y prosiect troseddau casineb mewn ysgolion, a'n rhaglen cydlyniant cymunedol. Nod ein hymgyrch troseddau gwrth-gasineb, Mae Casineb yn Brifo Cymru, yw portreadu effaith ddinistriol troseddau casineb, ond hefyd annog pobl i roi gwybod am y cyfryw droseddau a chael cefnogaeth.

Dangosodd yr ystadegau troseddau casineb diweddaraf, a gyhoeddwyd ym mis Hydref 2021, gynnydd o 16 y cant mewn troseddau casineb a gofnodwyd yng Nghymru o'i gymharu â'r flwyddyn flaenorol. Hoffwn annog dioddefwyr casineb a thystion i ddod ymlaen ac adrodd am y digwyddiadau hyn i'r heddlu neu i'r ganolfan genedlaethol adrodd am droseddau casineb a chymorth, sy'n cael ei rhedeg ar ein rhan gan Cymorth i Ddioddefwyr Cymru. Mae cefnogaeth ar gael a chaiff unrhyw honiadau eu cymryd o ddifrif. Dirprwy Lywydd, mae angen inni barhau i herio casineb, lle bynnag y down ni ar ei draws, fel y gallwn ni, un diwrnod, anrhydeddu dioddefwyr hil-laddiad a dweud yn ffyddiog bod gwersi hil-laddiad wedi'u dysgu. Diolch yn fawr.

16:10

Thank you, Deputy Presiding Officer. I want to thank the Minister today for her statement this afternoon. I think it's really important that the Senedd and the nation of Wales takes the time to remember and reflect upon the horrors of the Holocaust and all genocides since, and Holocaust Memorial Day helps us to do just that. I want to pay tribute as well to the Holocaust Memorial Day Trust and to the Holocaust Education Trust for the work that they do, not only on Holocaust Memorial Day, but all year round, to promote remembrance of these things. Because they don't only offer us an opportunity to consider all those who lost their lives as a result of the Holocaust and genocides since, they also give us an opportunity to consider survivors, those individuals who live with the mental and physical scars from those horrific periods in human history.

It's a great shame, I think, that many events are not being held in person this year because of COVID restrictions, but I am very pleased that the Welsh Government has continued to fund the Holocaust Memorial Day Trust and many of its activities to support commemoration across the country. I want to urge Members of the Senedd to engage with events in their constituencies this year, particularly those that involve the first-hand testimonies of those dwindling numbers of people who survived the brutality of the evils of the Nazi regime. Those of us who have attended such events in the Senedd in the past can't fail to have been both moved and motivated by the Holocaust survivors who shared their stories over the years, including Mala Tribich, Henri Obstfeld and Henry Schachter, all of whom have visited the Senedd to share their agonising and shocking stories about their personal experiences and loss. 

Regrettably, of course, we all know that the hate and racism that acts as the breeding ground for the evil that leads to events such as the Holocaust has unfortunately not been completely eradicated, and it's for this reason that we've always got to be vigilant and take swift action to tackle racism and hate wherever it rears its ugly head. While I know of the Minister's personal commitment to stamping out hate and racism in Wales, and welcome very much the initiatives to which her statement has referred, I am very concerned that the number of hate crimes recorded in Wales continues to rise, including reports of antisemitism. The Minister will be aware that concerns have been expressed by the Jewish community in Wales in recent months about the blocking of people from Israel from being able to access the Cadw website. Now, while I appreciate that this matter has now been addressed, regrettably the Welsh Government has still failed to provide any explanation as to why the firewall configuration on the Cadw server was set up in such a way that it allowed people from other nations around the globe to access the Cadw website, yet blocked access from the only Jewish state in the world. Now, this matter was brought to the attention of Cadw back in September of last year, yet nothing was done until I raised the matter in the Senedd in December. So, perhaps, Minister, can you tell us today who was it that set up that firewall in that particular way? Why was Israel blocked? And why did it take months to resolve the issue? The Jewish community, I think, need and deserve answers.

In addition to that, concerns have also been raised about the recent appointment of Rocio Cifuentes as the new Children's Commissioner for Wales. Social media shows that the commissioner attended a protest in Swansea at which there were chants of 'Khaybar, oh Jews', which, of course, is a well-known rallying call to genocide. Now, regrettably, Ms Cifuentes's Twitter feed still promotes the rally to which I've referred. Wales needs a children's commissioner, Minister, who promotes the rights of all children in Wales, including those of the Jewish faith and heritage. So, I'd be grateful if you could tell us what action the Welsh Government has now taken to investigate concerns about Ms Cifuentes's appointment and her suitability for this important role.

And finally, one of the things that I want to applaud the Welsh Government for is the way in which it adopted the International Holocaust Remembrance Alliance definition of antisemitism. But, regrettably, Minister, in spite of the leadership shown by the Welsh Government in that particular area, there are many organisations, there are many public sector organisations in receipt of Welsh Government funds, who have not adopted it. Some of those organisations are further education and higher education organisations here in Wales—our universities. Now, these ought to be places where people can feel safe from the evil of antisemitism, but, unfortunately the reluctance of those institutions to adopt the International Holocaust Remembrance Alliance antisemitism definition, I think is causing many Jewish people and learners at those universities to be fearful about the future. Can you tell us whether the Welsh Government will commit today to requiring anybody in receipt of Welsh Government funds to adopt that definition as a matter of urgency? I look forward to your responses.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Hoffwn ddiolch i'r Gweinidog heddiw am ei datganiad y prynhawn yma. Credaf ei bod hi'n bwysig iawn bod y Senedd a chenedl Cymru yn rhoi amser i gofio a myfyrio ar erchyllterau'r Holocost a phob hil-laddiad ers hynny, ac mae Diwrnod Cofio'r Holocost yn ein helpu i wneud hynny. Hoffwn dalu teyrnged hefyd i Ymddiriedolaeth Diwrnod Cofio'r Holocost ac i Ymddiriedolaeth Addysg yr Holocost am y gwaith a wnânt, nid yn unig ar Ddiwrnod Cofio'r Holocost, ond drwy gydol y flwyddyn, i hyrwyddo cofio'r pethau hyn. Oherwydd maen nhw nid yn unig yn cynnig cyfle i ni ystyried pawb a gollodd eu bywydau o ganlyniad i'r Holocost a hil-laddiadau ers hynny, maen nhw hefyd yn rhoi cyfle i ni ystyried goroeswyr, yr unigolion hynny sy'n byw gyda'r creithiau meddyliol a chorfforol o'r cyfnodau erchyll hynny yn hanes y ddynoliaeth.

Mae'n drueni mawr, rwy'n credu, nad yw llawer o ddigwyddiadau'n cael eu cynnal yn y cnawd eleni oherwydd cyfyngiadau COVID, ond rwy'n falch iawn bod Llywodraeth Cymru wedi parhau i ariannu Ymddiriedolaeth Diwrnod Cofio'r Holocost a llawer o'i gweithgareddau i gefnogi coffáu ledled y wlad. Hoffwn annog Aelodau'r Senedd i ymwneud â digwyddiadau yn eu hetholaethau eleni, yn enwedig y rhai sy'n cynnwys y dystiolaeth uniongyrchol gan y bobl hynny sy'n prinhau a oroesodd greulondeb drygioni'r gyfundrefn Natsïaidd. Ni all y rheini ohonom ni sydd wedi bod i ddigwyddiadau o'r fath yn y Senedd yn y gorffennol fethu â chael ein symud a'n hysgogi gan oroeswyr yr Holocost a rannodd eu straeon dros y blynyddoedd, gan gynnwys Mala Tribich, Henri Obstfeld a Henry Schachter, y mae pob un ohonyn nhw wedi ymweld â'r Senedd i rannu eu straeon syfrdanol a brawychus am eu profiadau personol a'u colled. 

Yn anffodus, wrth gwrs, gwyddom i gyd nad yw'r casineb a'r hiliaeth sy'n gweithredu fel meithrinfa'r drwg sy'n arwain at ddigwyddiadau fel yr Holocost wedi'u dileu'n llwyr yn anffodus, a dyna pam y mae'n rhaid i ni fod yn wyliadwrus bob amser a gweithredu'n gyflym i fynd i'r afael â hiliaeth a chasineb lle bynnag y mae'n ymddangos. Er fy mod i'n gwybod am ymrwymiad personol y Gweinidog i ddileu casineb a hiliaeth yng Nghymru, ac yn croesawu'n fawr y mentrau y mae ei datganiad wedi cyfeirio atyn nhw, rwyf yn bryderus iawn bod nifer y troseddau casineb a gofnodwyd yng Nghymru yn parhau i godi, gan gynnwys adroddiadau am wrth-semitiaeth. Bydd y Gweinidog yn ymwybodol bod pryderon wedi'u mynegi gan y gymuned Iddewig yng Nghymru yn ystod y misoedd diwethaf am rwystro pobl o Israel rhag gallu cael mynediad i wefan Cadw. Nawr, er fy mod yn sylweddoli bod y mater hwn bellach wedi cael sylw, yn anffodus mae Llywodraeth Cymru wedi methu â rhoi unrhyw esboniad o hyd ynghylch pam y sefydlwyd ffurfweddiad y wal dân ar weinydd Cadw yn y fath fodd fel ei fod yn caniatáu i bobl o wledydd eraill ledled y byd gael mynediad i wefan Cadw, ac eto wedi rhwystro mynediad i'r unig wladwriaeth Iddewig yn y byd. Nawr, tynnwyd sylw Cadw at y mater hwn yn ôl ym mis Medi y llynedd, ac eto ni wnaed dim nes i mi godi'r mater yn y Senedd ym mis Rhagfyr. Felly, efallai, Gweinidog, a allwch chi ddweud wrthym ni heddiw pwy a sefydlodd y wal dân honno yn y ffordd benodol honno? Pam y rhwystrwyd Israel? A pham y cymerodd fisoedd i ddatrys y mater? Mae'r gymuned Iddewig, rwy'n credu, angen atebion ac yn haeddu atebion.

Yn ogystal â hynny, codwyd pryderon hefyd ynghylch penodiad Rocio Cifuentes yn ddiweddar yn Gomisiynydd Plant newydd Cymru. Mae'r cyfryngau cymdeithasol yn dangos bod y comisiynydd yn bresennol mewn protest yn Abertawe lle clywyd pobl yn llafarganu 'Khaybar, oh Jews', sydd, wrth gwrs, yn rhyfelgri adnabyddus yn galw am hil-laddiad. Nawr, yn anffodus, mae ffrwd Twitter Ms Cifuentes yn dal i hyrwyddo'r rali yr wyf wedi cyfeirio ati. Mae ar Gymru angen comisiynydd plant, Gweinidog, sy'n hyrwyddo hawliau pob plentyn yng Nghymru, gan gynnwys rhai o'r ffydd a'r dreftadaeth Iddewig. Felly, byddwn i'n ddiolchgar pe baech yn dweud wrthym ni pa gamau y mae Llywodraeth Cymru bellach wedi'u cymryd i ymchwilio i bryderon am benodiad Ms Cifuentes a'i haddasrwydd ar gyfer y swydd bwysig hon.

Ac yn olaf, un o'r pethau yr hoffwn i gymeradwyo Llywodraeth Cymru amdano yw'r ffordd y mabwysiadodd ddiffiniad Cynghrair Cofio Rhyngwladol yr Holocost o wrth-semitiaeth. Ond, yn anffodus, Gweinidog, er gwaethaf yr arweiniad a ddangoswyd gan Lywodraeth Cymru yn y maes penodol hwnnw, mae llawer o sefydliadau, mae llawer o sefydliadau yn y sector cyhoeddus sy'n cael arian Llywodraeth Cymru, nad ydyn nhw wedi'i fabwysiadu. Mae rhai o'r sefydliadau hynny'n sefydliadau addysg bellach ac addysg uwch yma yng Nghymru—ein prifysgolion. Nawr, dylai'r rhain fod yn fannau lle gall pobl deimlo'n ddiogel rhag drwg gwrth-semitiaeth, ond, yn anffodus mae amharodrwydd y sefydliadau hynny i fabwysiadu diffiniad gwrth-semitiaeth Cynghrair Cofio Rhyngwladol yr Holocost, rwy'n credu, yn achosi i lawer o bobl Iddewig a myfyrwyr yn y prifysgolion hynny fod yn ofnus ynghylch y dyfodol. A wnewch chi ddweud wrthym ni a fydd Llywodraeth Cymru yn ymrwymo heddiw i'w gwneud hi'n ofynnol i unrhyw un sy'n cael arian gan Lywodraeth Cymru i fabwysiadu'r diffiniad hwnnw fel mater o frys? Edrychaf ymlaen at eich ymatebion.

16:15

Diolch yn fawr. Thank you very much, Darren Millar, and thank you for your recognition, particularly not just of our support for Holocaust Memorial Day and the events that we take part in, but also support for the Holocaust Memorial Day Trust, the funding that we provide, and I'm glad that you welcome the events that are being held across Wales. Indeed, I'm sure many Members here will want to refer to them. I think the fact we've got such a range, including the Josef Herman Art Foundation Cymru—they've got a short film on theme of 'one day', which is going to look at, in the past, 1942, one day in the present, focusing on the current plight of refugees, and then one day 50 years in the future and the issue of climate refugees, all very current and relevant—looking to the Olive Trust, hosting an online memorial event, including speakers sharing personal accounts of the Holocaust, and, indeed, Cardiff United Synagogue supporting the Wales National Holocaust Memorial Day remembrance service online that's being held and partaking in smaller services as well, but including also in the events this week Churches Together in Wales using their opportunities, particularly through social media, Llandaff Cathedral, with a prayer session and choral evensong, as well as Disability Wales—these are all diverse organisations—highlighting how disabled people were targeted and treated during the Holocaust, and using resources to show that impact.

I think it's very sad that we're not having a cross-party event together, Darren, as we have done in many times past. It actually was in 2020 that together we attended as Assembly Members, as we were then, the event in the Senedd—and those cross-party events are important; we will gather, I'm sure, in the future to do that—with, as you said, Holocaust survivor Mala Tribich giving her personal account. But also it was very relevant that we had Isaac Blake speaking about the experiences of Roma and Sinti victims of the Holocaust, but also, I'd have to say, the First Minister and I attending Cardiff United Synagogues' public menorah-lighting ceremony in Cardiff castle on the final night of Hanukkah before Christmas—a historic event, because it was the first ever public menorah lighting to be held at the castle. And I can continue, with our ongoing inter-faith engagement, with faith leaders coming together, including the Jewish community. So, there is much we must be positive about, in terms of recognition of how we come together, learning from genocide for a better future.

Now, I do acknowledge the issues that you've raised. Clearly, the issues around the Cadw server have been addressed. And I would like to just comment on the appointment of the Children's Commissioner for Wales, because I was delighted by the appointment of the next Children's Commissioner for Wales. The cross-party appointment panel that I chaired unanimously agreed on the successful candidate, and the Children, Young People, and Education Committee, which held a public pre-appointment scrutiny hearing, saw no reason not to endorse the appointment. The First Minister has replied to the Welsh Conservatives, who have made a range of unsubstantiated claims, and he set out the robustness of the recruitment process, which all Members are aware of. The appointment process will not be reopened. But I think, importantly, to say to Darren and colleagues, I was determined that the involvement of children and young people was an integral part of the recruitment exercise, and they were involved at a number of points through this recruitment exercise, and I'm sure that Members will want to now welcome the new appointment and the new children's commissioner, Rocio Cifuentes, who will start in her post in due course.

It is important that we continue to be vigilant in terms of our commitment to antisemitism, and I think the ways in which we come together throughout the year, not just now, the National Holocaust Memorial Day, are important. I think to be accountable as the Welsh social justice Minister for the Welsh Government is important in terms of our commitment to tackle hate crime and antisemitism, in particular today. So, adopting the International Holocaust Remembrance Alliance working definition of antisemitism in full, without qualification, back in 2017, and restating that commitment in 2018, on every opportunity—. And of course this is an opportunity to share the importance of that with all our public bodies across Wales, because its adoption is quite clearly an important step to support understanding and recognition of contemporary forms of antisemitism, to be clear that antisemitism in any form will not be tolerated in Wales, and the Welsh Government stands with the Jewish community. We condemn the vile hatred expressed by individuals who seek to create a climate of fear and aim to fragment our communities.

So, we remain vigilant, but we today also recognise what we can do, what contribution we can make on Holocaust Memorial Day in this Senedd and in Welsh Government and indeed across Wales, as our support for all of these events that I've described will indicate.

Diolch yn fawr. Diolch yn fawr iawn, Darren Millar, a diolch am eich cydnabyddiaeth, yn enwedig nid yn unig o'n cefnogaeth i Ddiwrnod Cofio'r Holocost a'r digwyddiadau yr ydym ni'n cymryd rhan ynddyn nhw, ond hefyd o'n cefnogaeth o Ymddiriedolaeth Diwrnod Cofio'r Holocost, y cyllid a ddarparwn, ac rwy'n falch eich bod yn croesawu'r digwyddiadau sy'n cael eu cynnal ledled Cymru. Yn wir, rwy'n siŵr yr hoffai llawer o Aelodau yma gyfeirio atyn nhw. Rwy'n credu bod gennym ni ystod eang iawn, gan gynnwys Sefydliad Celf Josef Herman Cymru—mae ganddyn nhw ffilm fer ar thema 'un diwrnod', sy'n mynd i edrych ar, yn y gorffennol, 1942, un diwrnod yn y presennol, gan ganolbwyntio ar drafferthion presennol ffoaduriaid, ac yna un diwrnod 50 mlynedd yn y dyfodol a mater ffoaduriaid yr hinsawdd, pob un yn gyfredol ac yn berthnasol iawn—edrych ar yr Olive Trust yn cynnal digwyddiad coffa ar-lein, gan gynnwys siaradwyr yn rhannu hanesion personol yr Holocost, ac, yn wir, Synagog Unedig Caerdydd sy'n cefnogi gwasanaeth cofio Diwrnod Cofio'r Holocost Cenedlaethol Cymru ar-lein sy'n cael ei gynnal ac yn cymryd rhan mewn gwasanaethau llai hefyd, ond gan gynnwys hefyd yn y digwyddiadau yr wythnos hon Eglwysi Ynghyd yng Nghymru gan ddefnyddio eu cyfleoedd, yn enwedig drwy'r cyfryngau cymdeithasol, Eglwys Gadeiriol Llandaf, gyda sesiwn weddi a gosber ar gân, yn ogystal ag Anabledd Cymru—sefydliadau amrywiol yw'r rhain i gyd—gan dynnu sylw at sut y cafodd pobl anabl eu targedu a'u trin yn ystod yr Holocost, a defnyddio adnoddau i ddangos yr effaith honno.

Rwy'n credu ei bod hi'n drist iawn nad ydym yn cael digwyddiad trawsbleidiol gyda'n gilydd, Darren, fel y cawsom ni droeon yn y gorffennol. Roedd hi'n 2020 arnom ni mewn gwirionedd, yn mynd gyda'n gilydd, fel Aelodau'r Cynulliad, fel yr oeddem ni bryd hynny, i ddigwyddiad yn y Senedd—ac mae'r digwyddiadau trawsbleidiol hynny'n bwysig; byddwn yn ymgynnull, rwy'n siŵr, yn y dyfodol i wneud hynny—gyda, fel y dywedoch chi, goroeswraig yr Holocaust Mala Tribich yn rhoi ei chyfrif personol. Ond hefyd roedd yn berthnasol iawn i ni gael Isaac Blake yn siarad am brofiadau dioddefwyr Roma a Sinti o'r Holocost, ond hefyd, byddai'n rhaid i mi ddweud, y Prif Weinidog a minnau yn mynd i seremoni gyhoeddus Synagog Unedig Caerdydd sef goleuo'r menora yng nghastell Caerdydd ar noson olaf Hanukkah cyn y Nadolig—digwyddiad hanesyddol, oherwydd dyma'r ddefod gyhoeddus gyntaf o oleuo'r menora erioed i'w chynnal yn y castell. A gallaf barhau, gyda'n hymgysylltiad rhyng-ffydd parhaus, gydag arweinwyr ffydd yn dod at ei gilydd, gan gynnwys y gymuned Iddewig. Felly, mae llawer y mae'n rhaid i ni fod yn gadarnhaol amdano, o ran cydnabod sut yr ydym ni'n dod at ein gilydd, gan ddysgu o hil-laddiad ar gyfer dyfodol gwell.

Nawr, rwyf yn cydnabod y materion yr ydych chi wedi'u codi. Yn amlwg, rhoddwyd sylw i'r materion sy'n ymwneud â gweinydd Cadw. A hoffwn wneud sylw ar benodi Comisiynydd Plant Cymru, oherwydd roeddwn wrth fy modd gyda phenodiad Comisiynydd Plant nesaf Cymru. Cytunodd y panel penodi trawsbleidiol a gadeiriais yn unfrydol ar yr ymgeisydd llwyddiannus, ac ni welodd y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg, a gynhaliodd wrandawiad craffu cyn penodi cyhoeddus, unrhyw reswm dros beidio â chymeradwyo'r penodiad. Mae'r Prif Weinidog wedi ymateb i'r Ceidwadwyr Cymreig, sydd wedi gwneud amrywiaeth o hawliadau di-sail, ac mae'n nodi cadernid y broses recriwtio, y mae pob Aelod yn ymwybodol ohoni. Ni fydd y broses benodi yn cael ei hailagor. Ond rwy'n credu, ei bod hi'n bwysig i mi ddweud hyn wrth Darren a fy nghyd-Aelodau, roeddwn yn benderfynol bod cynnwys plant a phobl ifanc yn rhan annatod o'r ymarfer recriwtio, ac fe wnaethon nhw gymryd rhan ar sawl achlysur drwy'r ymarfer recriwtio hwn, ac rwy'n siŵr yr hoffai'r Aelodau groesawu'r penodiad newydd a'r comisiynydd plant newydd, Rocio Cifuentes, a fydd yn dechrau yn ei swydd maes o law.

Mae'n bwysig ein bod yn parhau i fod yn wyliadwrus o ran ein hymrwymiad i wrth-semitiaeth, a chredaf fod y ffyrdd yr ydym ni'n dod at ein gilydd drwy gydol y flwyddyn, nid yn unig nawr, Diwrnod Cofio Cenedlaethol yr Holocost, yn bwysig. Credaf fod bod yn atebol fel Gweinidog cyfiawnder cymdeithasol Cymru i Lywodraeth Cymru yn bwysig o ran ein hymrwymiad i fynd i'r afael â throseddau casineb a gwrth-semitiaeth, yn enwedig heddiw. Felly, mabwysiadu diffiniad gwaith Cynghrair Cofio Rhyngwladol yr Holocost o wrthsemitiaeth yn llawn, fel y'i nodwyd, yn ôl yn 2017, ac ailddatgan yr ymrwymiad hwnnw yn 2018, ar bob cyfle—. Ac wrth gwrs mae hwn yn gyfle i rannu pwysigrwydd hynny gyda'n holl gyrff cyhoeddus ledled Cymru, oherwydd mae ei fabwysiadu'n gam pwysig i gefnogi dealltwriaeth a chydnabyddiaeth o ffurfiau cyfoes o wrthsemitiaeth, a bod yn glir na fydd gwrth-semitiaeth yn cael ei oddef yng Nghymru, ac mae Llywodraeth Cymru yn sefyll gyda'r gymuned Iddewig. Rydym yn condemnio'r casineb ffiaidd a fynegwyd gan unigolion sy'n ceisio creu hinsawdd o ofn ac yn gobeithio darnio ein cymunedau.

Felly, rydym yn parhau i fod yn wyliadwrus, ond rydym heddiw hefyd yn cydnabod yr hyn y gallwn ei wneud, pa gyfraniad y gallwn ei wneud ar Ddiwrnod Cofio'r Holocost yn y Senedd hon ac yn Llywodraeth Cymru ac yn wir ledled Cymru, fel y bydd ein cefnogaeth i'r holl ddigwyddiadau hyn yr wyf wedi'u disgrifio yn dangos.

16:20

Diolch, Dirprwy Lywydd. Yn ei lyfr arobryn Yr Erlid, mae Heini Gruffudd o Abertawe yn olrhain hanes ei fam, y llenor a'r ysgolhaig, Käthe Bosse-Griffiths, ac effaith erchyll twf Natsïaeth yr Holocost arni hi a'i theulu yn yr Almaen. Cawson nhw, fel miliynau o deuluoedd eraill nad oedd yn cael eu hystyried yn bobl gan y Natsïaid a'u cynghreiriaid, eu herlid, a rhai fel ei fam yn gorfod troi'n alltud, eraill fel ei hen fodryb yn cyflawni hunanladdiad, a miliynau fel ei famgu yn cael eu lladd yn y gwersylloedd carchar. Mae'n anodd dirnad y dioddefaint. Ond mae cyfrolau fel Yr Erlid, drwy adrodd hanes un teulu, yn ein helpu i ddeall y modd y galluogwyd i ideoleg wrthdroëdig a rhagfarn esgor ar greulondeb annynol a hil-laddiad. Roedd profiad teulu fy chwaer yng nghyfraith, Dr Zoe Morris-Williams, yn un tebyg iawn, ac mae disgynyddion ei thadcu, yr arlunydd Heinz Koppel, ddaeth yn un o artistiaid blaenllaw Cymru, wedi gwneud cyfraniad mawr i'w cymunedau ac i Gymru, gyda Zoe, yn wyres i ffoadur, yn achub bywydau fel meddyg. 

Yn yr un modd ag y mae hanesion teuluoedd unigol yn sicrhau ein bod yn deall yr annealladwy, mae un diwrnod, Diwrnod Cofio'r Holocost, yn ein helpu i gofio bywydau'r miliynau a laddwyd yn sgil erledigaeth y Natsïaid, a hefyd pob teulu ar draws ein byd sydd wedi dioddef yn sgil hil-laddiad. Mae diwrnod o gofio yn rhoi cyfle inni wir adlewyrchu ar yr hanesion hyn ac i glywed a deall y rhybuddion sydd ymhlyg ynddynt, ac ymrwymo i weithio tuag at ddyfodol heb erledigaeth a chreulondeb o'r fath, ac i ddileu'r hiliaeth a'r anoddefgarwch sy'n medru arwain at hynny. 

Rydym ni wedi sôn yn y lle hwn ein bod ar hyn o bryd yn byw trwy argyfwng economaidd nas welwyd ei fath ers degawdau. Rydym wedi gweld mewn cyfnod o argyfwng cenedlaethol ac ansicrwydd economaidd sut mae anoddefgarwch yn gallu tyfu a hefyd yn gallu cael ei feithrin am resymau gwleidyddol. Dyw hyn ddim yn perthyn i'r gorffennol. Dim ond wythnos diwethaf y gwelais i symbol Natsïaeth wedi ei baentio ar wal gorsaf bws yng Nghastell-nedd. Ac mae'r ystadegau brawychus am adroddiadau o ymosodiadau gwrth-Semitaidd a hiliol yng Nghymru yn arddangos yn glir bod diffyg goddefgarwch ar gynnydd yma. Dysgodd yr Holocost i ni fod gwrthsefyll rhagfarn a senoffobia yn hanfodol.

Mae mudiadau ffoaduriaid yn rhybuddio y bydd Bil Cenedligrwydd a Ffiniau newydd Llywodraeth San Steffan yn tanseilio ein huchelgais yma yng Nghymru i fod yn genedl noddfa i bawb sydd ei angen. Mae gosod pobl mewn categorïau, profi eu cymhwyster trwy eu harchwilio yn gorfforol ac felly rhoi gwerth ar un bywyd uwchben un arall, yn rhywbeth y mae'n rhaid inni addo ar Ddiwrnod Cofio'r Holocost o bob dydd i'w wrthwynebu. Hoffwn ofyn felly a yw'r Gweinidog yn cytuno bod yn rhaid gwneud popeth o fewn gallu'r Llywodraeth i wrthwynebu Bil Cenedligrwydd a Ffiniau y Deyrnas Gyfunol a fydd mor andwyol i'r rhai sy'n ffoi rhag erledigaeth, a pha drafodaeth ydy hi wedi ei chael gyda Llywodraeth San Steffan am y Bil hwn. Sut mae'r Llywodraeth yn sicrhau ein bod yn hyrwyddo ac yn dathlu cyfraniad teuluoedd sydd wedi ymgartrefi yng Nghymru ar ôl ffoi rhag rhagfarn, hiliaeth a thrais, ac a yw'r Llywodraeth yn cytuno i wneud datganiad ar Ddydd Cofio Hil-laddiad yr Arminiaid ym mis Ebrill, er enghraifft, fyddai'n gyrru neges o gefnogaeth ac o gydnabyddiaeth i'r gymuned honno? A pha rôl all y cwricwlwm newydd ei chwarae wrth sicrhau y bydd ein plant yn deall ac yn dysgu o wersi'r gorffennol fel y gallwn, un dydd, weld dyfodol na fydd yn cael ei greithio gan y modd mwyaf erchyll o greulondeb ac yn atal unrhyw genedl rhag cymryd y llwybr sy'n arwain at hil-laddiad? Diolch. 

Thank you, Deputy Llywydd. In his excellent book Yr Erlid, Heini Gruffudd of Swansea tells the story of his mother, the scholar and author Käthe Bosse-Griffiths, and the appalling impact of the growth of Nazism and the Holocaust on her and her family in Germany. They, like millions of other families who weren't considered people by the Nazis and their allies, were persecuted and some, like his mother, had to flee, and others, like his great aunt, committed suicide, and millions like his grandmother were killed in the prisoner camps. It's difficult to imagine the suffering. But books such as Yr Erlid, telling the story of one family, help us to understand the way an appalling ideology and prejudice could bring about inhuman cruelty and genocide. The experience of my sister-in-law's family, Dr Zoe Morris-Williams, was very similar, and the descendents of her grandfather, Heinz Koppel, who became one of the foremost artists of Wales, have made a major contribution to their communities and to Wales, with Zoe, the granddaughter of a refugee, saving lives as a doctor.

Just as individual family stories ensure that we understand the incomprehensible, one day, Holocaust Memorial Day, helps us to remember the lives of the millions killed as a result of Nazi persecution and also every family across the globe who have suffered as a result of genocide. A day of remembrance gives us a chance to reflect on these stories and to hear and to understand the warnings that they contain, and to commit to work towards a future without persecution and cruelty of this kind, and to eradicate the racism and intolerance that can lead to that.

We have mentioned in this place that we are currently living through an economic crisis that we haven't seen the likes of for decades. We have seen, in a period of national crisis and economic uncertainty, how intolerance can grow and can be nurtured for political reasons. This isn't a thing of the past. Just last week, I saw a Nazi symbol painted on a bus station wall in Neath. And the frightening statistics on reports of anti-Semitic attacks and racist attacks in Wales show clearly that a lack of tolerance is on the increase here in Wales. The Holocaust taught us that standing against prejudice and xenophobia is crucial.

Refugee organisations warn us that the new Nationality and Borders Bill of the Westminster Government will undermine our ambition here in Wales to be a nation of sanctuary for everyone who needs that sanctuary. Placing people in particular categories, proving their qualification by carrying out physical tests and therefore placing value on one life above another is something that we must pledge, on Holocaust Memorial Day of all days, to oppose. I would therefore like to ask whether the Minister agrees that we must do everything within the Government's ability to oppose the Nationality and Borders Bill of the UK Government, which will be so detrimental to those who are fleeing persecution, and what discussions has she had with the Westminster Government on this Bill. How does the Government ensure that we promote and celebrate the contribution of families who have made their homes here in Wales having fled prejudice, racism and violence? And would the Government agree to issue a statement on Armenian Genocide Remembrance Day, which would send a message of support to that community too? And what role can the new curriculum play in ensuring that our children understand and learn from the lessons of the past so that we, one day, can see a future that won't be scarred by the most appalling cruelty and will prevent any nation from taking the path that leads to genocide? Thank you.

16:25

Diolch yn fawr, Sioned Williams, and also can we thank you for those powerful accounts of those survivors and family members, and the importance of recognising that those stories must live and continue as they educate us—all of us—and so many have been touched by that? And those stories will be heard, of course, during the week: on Thursday, Eva Clarke, with the First Minister. There are still survivors, who can—. And there are so few left now who can give those accounts, and it is important that we recognise and support those together.

Diolch yn fawr, Sioned Williams, a gawn ni ddiolch i chi hefyd am yr adroddiadau grymus hynny gan y goroeswyr hynny ac aelodau o'u teulu, a phwysigrwydd cydnabod bod yn rhaid i'r straeon hynny fyw a pharhau wrth iddyn nhw ein haddysgu—pob un ohonom ni—ac mae cymaint wedi cael eu cyffwrdd gan hynny? A bydd y straeon hynny'n cael eu clywed, wrth gwrs, yn ystod yr wythnos: ddydd Iau, Eva Clarke, gyda'r Prif Weinidog. Mae goroeswyr o hyd, sy'n gallu—. Ac mae cyn lleied ar ôl nawr sy'n gallu rhoi'r hanesion hynny, ac mae'n bwysig ein bod yn cydnabod ac yn cefnogi'r rheini gyda'n gilydd.

But, I think this is also about—and you mentioned the curriculum—the ways in which we are reaching out to our children and young people, because we funded the Holocaust Educational Trust to run the Lessons from Auschwitz programme in Wales. It's currently being delivered online, but there are seminars guided by experts and first-hand testimonies of Holocaust survivors. Those students—and I think many of us will know the young people who have benefited from those from our schools and our communities—they learn about pre-war Jewish life, the former Nazi death and concentration camps—as I said, Auschwitz-Birkenau—and then they can continue. What's so important is the links you made to the contemporary relevance of the Holocaust. So, many of those students have become ambassadors, Holocaust Educational Trust ambassadors, and that does mean that they continue to share their knowledge, but it influences the whole of their lives and their values, and they share it in their communities. That's the ambassador role: encouraging others to remember the Holocaust.

It is important that you make that connection and that link to what we are doing now in Wales in relation to our commitment to being an anti-racist Wales with our race equality action plan, to ensure that Wales is built on the values of anti-racism, calling for zero tolerance of racism in all its guises. And what's important about that is, again, the way in which that plan is co-constructed with black, Asian and minority ethnic people and communities, and identifying that vision and values that we want to embrace for an anti-racist Wales, and what those actions and goals are that we need to take forward in terms of having an outcome. It's not just rhetoric on racial equality; it's about meaningful action. It is very important that we look at this in terms of all aspects of community life, our education, our curriculum as well, which I also mentioned, and recognising that this is an opportunity for us today to take stock of the progress that we have been able to make in terms of community cohesion and education.

I think it is also very important that you raised the issue of the concerns that we have about some of the legislation, for example, at UK Government level. You'll be very aware, of course, of the joint statement that I made with the Counsel General in terms of the Nationality and Borders Bill. We're very concerned that it could cause unforeseen and unequal impacts on people arriving in Wales, simply due to their method of arrival in Wales. We continue to raise those concerns. 

I think you mentioned Armenia. We know that there are genocides that we are very concerned about and we raise regularly, sometimes through short debates, sometimes in questions, but I would like to say how pleased I am that we've been able, as a Welsh Government, to support the peace academy, Academi Heddwch Cymru, supporting our international relationships through its peace work and partnerships, supporting the promotion of Wales as a place to work, study and live. And how significant it is today, as we celebrate the Urdd and its impact on our communities, our lives, our children and young people and our education. I have not had a chance to say it today, but I'd like to thank the Urdd for the way in which they stepped up to reach out to the Afghan refugees who came to us in August and provided brilliant and wonderful support, a team Wales support, to those refugees, who are now integrated into our communities.

It's something where we can see that—. In every aspect of the points that you've made in your contribution, we can see how relevant Holocaust Memorial Day is to living to our policies, our delivery in Wales of our public services, and, indeed, in how we also raise questions and concerns about UK Government legislative programmes, like the Nationality and Borders Bill, and how we have to speak up on those points. 

Ond, credaf fod hyn yn ymwneud hefyd—ac fe wnaethoch chi sôn am y cwricwlwm—y ffyrdd yr ydym ni'n estyn allan at ein plant a'n pobl ifanc, oherwydd ariannwyd Ymddiriedolaeth Addysgol yr Holocost gennym i gynnal y rhaglen Gwersi o Auschwitz yng Nghymru. Mae'n cael ei gyflwyno ar-lein ar hyn o bryd, ond mae seminarau dan arweiniad arbenigwyr a thystiolaeth uniongyrchol gan oroeswyr yr Holocost. Mae'r myfyrwyr hynny—a chredaf y bydd llawer ohonom ni'n adnabod y bobl ifanc sydd wedi elwa ar y rheini o'n hysgolion a'n cymunedau—maen nhw'n dysgu am fywyd Iddewig cyn y rhyfel, cyn-wersylloedd marwolaeth a chrynhoi'r Natsïaid—fel y dywedais, Auschwitz-Birkenau—ac yna gallant barhau. Yr hyn sydd mor bwysig yw'r cysylltiadau a wnaethoch chi â pherthnasedd cyfoes yr Holocost. Felly, mae llawer o'r myfyrwyr hynny wedi dod yn llysgenhadon, llysgenhadon Ymddiriedolaeth Addysgol yr Holocost, ac mae hynny'n golygu eu bod yn parhau i rannu eu gwybodaeth, ond mae'n dylanwadu ar eu holl fywydau a'u gwerthoedd, ac maen nhw'n ei rannu yn eu cymunedau. Dyna swyddogaeth y llysgennad: annog eraill i gofio'r Holocost.

Mae'n bwysig eich bod yn llunio'r ddolen honno ac yn gwneud y cysylltiad hwnnw â'r hyn yr ydym ni'n ei wneud yn awr yng Nghymru mewn cysylltiad â'n hymrwymiad i fod yn Gymru wrth-hiliol gyda'n cynllun gweithredu cydraddoldeb hiliol, i sicrhau bod Cymru'n seiliedig ar werthoedd gwrth-hiliaeth, gan alw am ddim goddefgarwch o hiliaeth yn ei holl ffurfiau. A'r hyn sy'n bwysig am hynny, unwaith eto, yw'r ffordd y caiff y cynllun hwnnw ei gyd-adeiladu â phobl a chymunedau pobl dduon, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig, a nodi'r weledigaeth a'r gwerthoedd hynny y mae arnom ni eisiau eu cofleidio ar gyfer Cymru wrth-hiliol, a beth yw'r camau a'r nodau hynny y mae angen i ni eu datblygu o ran cael canlyniad. Nid dim ond rhethreg ynglŷn â chydraddoldeb hiliol yn unig yw hynny; mae'n ymwneud â gweithredu ystyrlon. Mae'n bwysig iawn ein bod yn edrych ar hyn o ran pob agwedd ar fywyd cymunedol, ein haddysg, ein cwricwlwm hefyd, y soniais amdano hefyd, a chydnabod bod hwn yn gyfle inni heddiw bwyso a mesur y cynnydd yr ydym ni wedi gallu ei wneud o ran cydlyniant cymunedol ac addysg.

Credaf ei bod hi hefyd yn bwysig iawn i chi godi mater y pryderon sydd gennym ni am rywfaint o'r ddeddfwriaeth, er enghraifft, ar lefel Llywodraeth y DU. Byddwch yn ymwybodol iawn, wrth gwrs, o'r datganiad ar y cyd a wnes i gyda'r Cwnsler Cyffredinol o ran y Bil Cenedligrwydd a Ffiniau. Rydym yn pryderu'n fawr y gallai achosi effeithiau annisgwyl ac anghyfartal ar bobl sy'n cyrraedd Cymru, dim ond oherwydd sut y maen nhw'n cyrraedd Cymru. Rydym ni'n parhau i godi'r pryderon hynny.

Rwy'n credu ichi sôn am Armenia. Gwyddom fod hil-laddiadau yr ydym ni'n pryderu'n fawr amdanyn nhw ac yr ydym ni'n eu crybwyll yn rheolaidd, weithiau drwy ddadleuon byr, weithiau mewn cwestiynau, ond hoffwn ddweud pa mor falch ydwyf ein bod ni, Lywodraeth Cymru, wedi gallu cefnogi'r academi heddwch, Academi Heddwch Cymru, gan gefnogi ein perthnasoedd rhyngwladol drwy ei gwaith heddwch a'i phartneriaethau, cefnogi hyrwyddo Cymru fel lle i weithio, astudio a byw. A pha mor arwyddocaol yw hi heddiw, wrth i ni ddathlu'r Urdd a'i heffaith ar ein cymunedau, ein bywydau, ein plant a'n pobl ifanc a'n haddysg. Nid wyf wedi cael cyfle i'w ddweud heddiw, ond hoffwn ddiolch i'r Urdd am y ffordd yr aethon nhw ati i estyn allan at ffoaduriaid Afghanistan a ddaeth atom ni ym mis Awst ac a ddarparodd gefnogaeth wych ac anhygoel, cefnogaeth tîm Cymru, i'r ffoaduriaid hynny, sydd bellach wedi'u hintegreiddio i'n cymunedau.

Mae'n rhywbeth lle gallwn weld—. Ym mhob agwedd ar y pwyntiau yr ydych chi wedi'u gwneud yn eich cyfraniad, y gallwn weld pa mor berthnasol yw Diwrnod Cofio'r Holocost i fyw ein polisïau, ein darpariaeth yng Nghymru o'n gwasanaethau cyhoeddus, ac, yn wir, yn y ffordd yr ydym ni hefyd yn codi cwestiynau a phryderon am raglenni deddfwriaethol Llywodraeth y DU, fel y Bil Cenedligrwydd a Ffiniau, a sut y mae'n rhaid i ni siarad am y pwyntiau hynny. 

16:35

Thank you for your statement, Minister. You quite rightly mentioned the massacres that have occurred since the Holocaust, but I just want to mention a couple of the massacres that occurred during and immediately after the first world war, which are very vividly and passionately remembered by many of my constituents. Sioned Williams has just mentioned the Armenian massacre of 1915. This was a Turkish Government-sanctioned attempt to exterminate the Armenian people. Over 1 million Armenians were murdered, using many of the methods subsequently adopted by the Nazis: forced eviction, forced marches, starvation, stabbing, and ultimately firing squads and burial in thinly disguised mass graves. All of this is painstakingly recorded by Patrick Thomas, the Carmarthenshire priest, who is revered by Welsh Armenians.

The Jallianwala Bagh massacre in Amritsar of 1919 cannot be described as an extermination—the unarmed civilians who were gunned down are counted in their thousands rather than the millions—but the fact that the massacre was carried out by the British army in order to suppress demands for Indian independence should make it equally shocking, because it was carried out in our name, or in the name of the British empire. Roundly denounced by Winston Churchill in the House of Commons, it has never led to a formal apology to the Indians, and particularly the Sikhs—

Diolch am eich datganiad, Gweinidog. Rydych chi yn llygad eich lle'n sôn am sawl cyflafan sydd wedi digwydd ers yr Holocost, ond hoffwn sôn am un ddwy gyflafan a ddigwyddodd yn ystod ac yn syth ar ôl y rhyfel byd cyntaf, y mae gan lawer o'm hetholwyr gof byw ac atgofion grymus ohonyn nhw. Mae Sioned Williams newydd sôn am gyflafan Armenaidd 1915. Roedd hwn yn ymgais a noddwyd gan Lywodraeth Twrci i ddileu pobl Armenaidd. Llofruddiwyd dros 1 miliwn o Armeniaid, gan ddefnyddio llawer o'r dulliau a fabwysiadwyd wedyn gan y Natsïaid: dadfeddiannu gorfodol, gorymdeithiau gorfodol, newyn, trywanu, ac yn y pen draw sgwadiau saethu a chladdu mewn beddau torfol bas. Mae hyn i gyd yn cael ei gofnodi'n ofalus gan Patrick Thomas, yr offeiriad o Sir Gaerfyrddin, y mae Armeniaid Cymreig yn ei edmygu. 

Ni ellir disgrifio cyflafan Jallianwala Bagh yn Amritsar yn 1919 fel ymgais i ddifa—caiff y sifiliaid di-arfau a gafodd eu saethu eu cyfrif yn eu miloedd yn hytrach na'r miliynau—ond dylai'r ffaith mai byddin Prydain a oedd yn gyfrifol am y gyflafan er mwyn atal galwadau am annibyniaeth i'r India ei gwneud hi yr un mor frawychus, am iddi gael ei chynnal yn ein henw ni, neu yn enw'r ymerodraeth Brydeinig. Cafodd hyn ei wadu'n llwyr gan Winston Churchill yn Nhŷ'r Cyffredin, nid yw erioed wedi arwain at ymddiheuriad ffurfiol i'r India, ac yn enwedig y Sikhiaid—

Jenny, can you ask your question, please?

Jenny, a wnewch chi ofyn eich cwestiwn, os gwelwch yn dda?

—who really warn about this. So, I appreciate that, above all, Holocaust Memorial Day remains an unimaginable burden for the Jewish community in Cardiff, as well as the Gypsy and Traveller and Roma community, and also all the gay community, who were massacred by the Nazis. But today, as the prospect of war in eastern Europe raises its ugly head again, what does the Minister think we can do about understanding that it is war and want and racism that fuels these terrible massacres that have divided communities based on our differences of religion, race or sexual orientation, and that war does nothing but harm, as we have seen in the starvation faced by most of the population of Afghanistan this winter?

—sy'n rhybuddio am hyn mewn gwirionedd. Felly, rwy'n sylweddoli, yn anad dim, fod Diwrnod Cofio'r Holocost yn parhau i fod yn faich unigryw i'r gymuned Iddewig yng Nghaerdydd, yn ogystal â'r gymuned Sipsiwn a Theithwyr a Roma, a hefyd yr holl gymuned hoyw, a gafodd eu lladd gan y Natsïaid. Ond heddiw, wrth i'r posibilrwydd o ryfel yn nwyrain Ewrop godi eto, beth mae'r Gweinidog yn credu y gallwn ni ei wneud ynghylch deall mai rhyfel ac eisiau a hiliaeth sy'n sail i'r lladdfeydd ofnadwy hyn sydd wedi rhannu cymunedau yn seiliedig ar ein gwahanol grefyddau, hil neu gyfeiriadedd rhywiol, ac nad yw rhyfel yn gwneud dim ond niwed, fel y gwelsom ni yn y newyn a wynebir gan y rhan fwyaf o boblogaeth Afghanistan y gaeaf hwn?

Thank you very much indeed, Jenny Rathbone, and thank you for speaking up for your constituents, the Armenian community and the massacre, and also your Jewish people and community and families in your constituency, and all our constituencies in Wales. Thank you for acknowledging some of the atrocities and shocking events leading to global changes, Indian independence.

Interestingly, today, I spoke at an event on global solidarity that was organised by Hub Cymru Africa, and we talked about the importance of global solidarity and for Wales to be reaching out, and building on from the League of Nations to the United Nations, the crucial role played by uniting together in terms of ensuring that we have peace and we can't have global solidarity without peace. So, we live in a challenging world.

Holocaust Memorial Day is an opportunity for us to acknowledge and recognise those atrocities and genocides that are in history, and it is acknowledged by the Holocaust Memorial Day that this is a time for everyone. So, I think, as has been very clearly said by those who organise Holocaust Memorial Day, it,

'encourages remembrance in a world scarred by genocide',

and we promote and support Holocaust Memorial Day—the international day on 27 January—to remember the 6 million Jews murdered during the Holocaust, and the millions of people killed under Nazi persecution, and in the genocides that followed in Cambodia, Rwanda, Bosnia, Darfur. I've just met some of those acknowledged, but most importantly, marking, as I make this statement today, the anniversary of the liberation of Auschwitz-Birkenau, the largest Nazi death camp. So, that Holocaust threatened the fabric of civilisation. Genocide still must be resisted every day and, as they say, in the UK, in Wales, prejudice and the language of hatred must be challenged by us all.

Diolch yn fawr iawn, Jenny Rathbone, a diolch am siarad dros eich etholwyr, cymuned Armeniaid a'r gyflafan, a hefyd eich pobl Iddewig a'ch cymuned a'ch teuluoedd yn eich etholaeth, a'n holl etholaethau yng Nghymru. Diolch am gydnabod rhai o'r erchyllterau a'r digwyddiadau brawychus sy'n arwain at newidiadau byd-eang, annibyniaeth India.

Yn ddiddorol, heddiw, siaradais mewn digwyddiad ar undod byd-eang a drefnwyd gan Hub Cymru Affrica, a buom yn sôn am bwysigrwydd undod byd-eang ac i Gymru fod yn estyn allan, ac adeiladu ar Gynghrair y Cenhedloedd i'r Cenhedloedd Unedig, y swyddogaeth hollbwysig a chwaraeir drwy uno gyda'n gilydd o ran sicrhau bod gennym heddwch ac na allwn gael undod byd-eang heb heddwch. Felly, rydym yn byw mewn byd heriol.

Mae Diwrnod Cofio'r Holocost yn gyfle i ni gydnabod ac adnabod yr erchyllterau a'r hil-laddiadau hynny sydd mewn hanes, ac mae Diwrnod Cofio'r Holocost yn cydnabod bod hwn yn amser i bawb. Felly, rwy'n credu, fel y dywedwyd yn glir iawn gan y rhai sy'n trefnu Diwrnod Cofio'r Holocost, mae'n

'annog cofio mewn byd sy'n cael ei ddychryn gan hil-laddiad',

ac rydym yn hyrwyddo ac yn cefnogi Diwrnod Cofio'r Holocost—y diwrnod rhyngwladol ar 27 Ionawr—i gofio'r 6 miliwn o Iddewon a lofruddiwyd yn ystod yr Holocost, a'r miliynau o bobl a laddwyd o dan erledigaeth y Natsïaid, ac yn yr hil-laddiadau a ddilynodd yn Cambodia, Rwanda, Bosnia, Darfur. Rwyf newydd gwrdd â'r rhai hynny a gydnabyddir, ond yn bwysicaf oll, drwy nodi, fel y gwnaf y datganiad hwn heddiw, pen-blwydd rhyddhau Auschwitz-Birkenau, y gwersyll marwolaeth Natsïaidd mwyaf. Felly, roedd yr Holocost hwnnw'n bygwth gwead gwareiddiad. Rhaid gwrthsefyll hil-laddiad bob dydd o hyd ac, fel y dywedant, yn y DU, yng Nghymru, rhaid i ragfarn ac iaith casineb gael eu herio gennym ni i gyd.

16:40

I'm grateful to the Minister for her statement. I was fortunate enough to visit Auschwitz-Birkenau as a teenager through my school. The stillness and silence that enveloped the concentration camp, the lack of colour or joy and the weight of the atrocities that were allowed to happen there are all memories that will live with me forever. Elie Wiesel, a Jewish Auschwitz survivor who went on to become a Nobel laureate, wrote of his time at the concentration camp. In his 1960s memoir, Night, he shares his grief of the horrors that occurred and the following extract is found printed on a wall in Auschwitz:

'Never shall I forget that night, the first night in camp, which has turned my life into one long night, seven times cursed and seven times sealed. Never shall I forget that smoke. Never shall I forget the little faces of the children, whose bodies I saw turned into wreaths of smoke beneath a silent blue sky.

'Never shall I forget those flames which consumed my faith forever.'

At least 1.3 million people were inmates of Auschwitz. At least 1.1 million people were killed. Six million Jewish men, women and children were murdered in the Holocaust. As time moves on and fewer survivors are able to share their stories directly with the new generation, it is imperative that their stories do not die with them.

I must pay tribute to the Holocaust Educational Trust for their tireless work in ensuring these stories are taught and heard. Their aim is to educate young people from every background about the Holocaust and the important lessons to be learned for today. The trust works in schools, universities and in the community to raise awareness and understanding of the Holocaust, providing teacher training and outreach programmes to schools—

Rwy'n ddiolchgar i'r Gweinidog am ei datganiad. Roeddwn yn ddigon ffodus i ymweld ag Auschwitz-Birkenau yn fy arddegau drwy fy ysgol. Mae'r llonyddwch a'r distawrwydd a oedd yn amgylchynu'r gwersyll crynhoi, y diffyg lliw neu lawenydd a phwysau'r erchyllterau a ganiatawyd i ddigwydd yn atgofion a fydd yn byw gyda mi am byth. Ysgrifennodd Elie Wiesel, Iddew a oroesodd Auschwitz ac a aeth ymlaen i fod yn enillydd Nobel, am ei amser yn y gwersyll crynhoi. Yn ei gofiant yn y 1960au, Night, mae'n rhannu ei alar o'r erchyllterau a ddigwyddodd a cheir y darn canlynol wedi'i argraffu ar wal yn Auschwitz:

'Fydda i byth yn anghofio'r noson honno, y noson gyntaf yn y gwersyll, sydd wedi troi fy mywyd yn un noson hir, saith gwaith yn felltigedig a saith gwaith wedi'i selio. Fydda i byth yn anghofio'r mwg hwnnw. Fydda i byth yn anghofio wynebau bach y plant, y gwelais eu cyrff yn troi yn dorchau o fwg o dan awyr las dawel.

'Fydda i byth yn anghofio'r fflamau hynny a ddinistriodd fy ffydd am byth.'

Roedd o leiaf 1.3 miliwn o bobl yn garcharorion yn Auschwitz. Lladdwyd o leiaf 1.1 miliwn o bobl. Llofruddiwyd chwe miliwn o ddynion, menywod a phlant Iddewig yn yr Holocost. Wrth i amser symud ymlaen a bod llai o oroeswyr yn gallu rhannu eu straeon yn uniongyrchol â'r genhedlaeth newydd, mae'n hanfodol nad yw eu straeon yn marw gyda nhw.

Mae'n rhaid i mi dalu teyrnged i Ymddiriedolaeth Addysgol yr Holocost am eu gwaith diflino wrth sicrhau bod y straeon hyn yn cael eu dysgu a'u clywed. Eu nod yw addysgu pobl ifanc o bob cefndir am yr Holocost a'r gwersi pwysig i'w dysgu ar gyfer heddiw. Mae'r ymddiriedolaeth yn gweithio mewn ysgolion, prifysgolion ac yn y gymuned i godi ymwybyddiaeth a dealltwriaeth o'r Holocost, gan hyfforddi athrawon a darparu rhaglenni allgymorth i ysgolion—

—and teaching aids and resource material. The Lessons from Auschwitz project that the Minister mentioned in her statement allows two post-16 students from every school and college in the country to visit Auschwitz-Birkenau. In commemorating Holocaust Memorial Day and the liberation of Auschwitz-Birkenau on 27 January 1945, we bear witness to those who endured genocide and honour the survivors and all those whose lives were changed beyond recognition. As is also written on the wall at Auschwitz:

'Those who do not remember the past are condemned to repeat it.'

Diolch.

—a chymhorthion addysgu a deunydd adnoddau. Mae'r prosiect Gwersi o Auschwitz y soniodd y Gweinidog amdano yn ei datganiad yn caniatáu i ddau fyfyriwr ôl-16 o bob ysgol a choleg yn y wlad ymweld ag Auschwitz-Birkenau. Wrth goffáu Diwrnod Cofio'r Holocost a rhyddhau Auschwitz-Birkenau ar 27 Ionawr 1945, rydym yn dyst i'r rhai a ddioddefodd hil-laddiad ac yn anrhydeddu'r goroeswyr a phawb y newidiwyd eu bywydau y tu hwnt i adnabyddiaeth. Fel sydd hefyd wedi'i ysgrifennu ar y wal yn Auschwitz:

'Mae'r rhai nad ydynt yn cofio'r gorffennol wedi eu tynghedu i'w ailadrodd.'

Diolch.

Diolch yn fawr, Samuel Kurtz, and can I say how moving it is to learn more about our new Senedd Members? Thank you very much for the statement today, Samuel, because I mentioned the Holocaust Educational Trust earlier on. I know—it was since 2008 when I was the former education Minister, when we started that funding of the Holocaust Educational Trust—how important it has been to fund that, and to hear from you, your personal statement and testimony of what it's meant for you, going to Auschwitz, learning from the experience and, as you said, reading to us today, reminding us of Elie Wiesel's book, Night. So, thank you very much for being that young ambassador who has come back and influenced us, and we'll always remember that now about you, Sam, in this Senedd.

I think it's important to recognise that, as a result of funding from the Welsh Government since 2008, the Lessons from Auschwitz in person and online project has reached 1,826 students from across Wales, 226 teachers from across Wales, and 41 schools and 142 students participate in the project this year, even through the virtual process and access. The most recent visits actually took place in January 2020, and 162 students and teachers participated, 70 schools across Wales; all of our schools will be involved. I do want to say that this is very important in terms of our new curriculum. This is very much a cross-Government statement today that I'm taking forward. Because in the new curriculum, we're designing it to secure learners' progress towards four purposes, including support for learners to become ethical, informed citizens of Wales and the world. That's going to help our learners and young people to grow, like you said, Sam, to recognise that understanding of the complex and diverse nature of societies past and present and to learn through that experience of our support for the Holocaust Educational Trust. We must always, in Wales, look out, learn from history and share it with each other to influence policy and purpose.

Diolch yn fawr, Samuel Kurtz, ac a gaf i ddweud pa mor ddifyr yw dysgu mwy am ein Haelodau newydd o'r Senedd? Diolch yn fawr am y datganiad heddiw, Samuel, oherwydd soniais am Ymddiriedolaeth Addysgol yr Holocost yn gynharach. Rwy'n gwybod—roedd hi ers 2008 pan oeddwn yn gyn-Weinidog addysg, pan fu i ni ddechrau cyllido Ymddiriedolaeth Addysgol yr Holocost—pa mor bwysig fu ariannu hynny, a chlywed gennych, eich datganiad personol a'ch tystiolaeth o'r hyn y mae'n ei olygu i chi, mynd i Auschwitz, dysgu o'r profiad ac, fel y dywedoch chi, darllen i ni heddiw, gan ein hatgoffa o lyfr Elie Wiesel, Night. Felly, diolch yn fawr iawn am fod y llysgennad ifanc hwnnw sydd wedi dod yn ôl ac wedi dylanwadu arnom ni, a byddwn bob amser yn cofio hynny amdanoch chi, Sam, yn y Senedd hon.

Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig cydnabod, o ganlyniad i gyllid gan Lywodraeth Cymru ers 2008, fod y prosiect Gwersi o Auschwitz, ar-lein ac yn y cnawd, wedi cyrraedd 1,826 o fyfyrwyr o bob rhan o Gymru, 226 o athrawon o bob rhan o Gymru, a 41 o ysgolion a 142 o fyfyrwyr yn cymryd rhan yn y prosiect eleni, hyd yn oed drwy broses a mynediad rhithwir. Cynhaliwyd yr ymweliadau diweddaraf ym mis Ionawr 2020, a chymerodd 162 o fyfyrwyr ac athrawon ran, 70 o ysgolion ledled Cymru; bydd pob un o'n hysgolion yn cymryd rhan. Mae arnaf eisiau dweud bod hyn yn bwysig iawn o ran ein cwricwlwm newydd. Mae hwn i raddau helaeth yn ddatganiad gan y Llywodraeth gyfan yr wyf yn bwrw ymlaen ag ef. Oherwydd yn y cwricwlwm newydd, rydym yn ei gynllunio i sicrhau cynnydd dysgwyr tuag at bedwar diben, gan gynnwys cymorth i ddysgwyr ddod yn ddinasyddion moesegol, gwybodus o Gymru a'r byd. Mae hynny'n mynd i helpu ein dysgwyr a'n pobl ifanc i dyfu, fel y dywedoch, chi Sam, i gydnabod y ddealltwriaeth honno o natur gymhleth ac amrywiol cymdeithasau yn y gorffennol a'r presennol ac i ddysgu drwy'r profiad hwnnw o'n cefnogaeth i Ymddiriedolaeth Addysgol yr Holocost. Mae'n rhaid inni bob amser, yng Nghymru, edrych allan, dysgu o hanes a'i rannu â'n gilydd i ddylanwadu ar bolisi a diben. 

16:45

There are some horrors in history that are so evil that human beings want to try and forget them, but we must never do that with the Holocaust, because it was a horror perpetrated almost in plain sight, and it is the banality of the evil and the fact that it happened over years that stands out as well: a railway that was built to take people to gas chambers to die, queues of people to be processed, a web of deception and betrayal, families like the Franks, with Anne and her diary, that were ripped from hiding places and thrown to be slaughtered. 

Minister, Hugo Rifkind wrote a remarkable blog about the Holocaust in 2015 emphasising how important it is that we continue to talk about the fact that it was what people did—the people. This is what I'd like to ask you about. He focuses on how easily it happened, how, although people who killed and the people who were killed had grown up alongside one another, some of them identified traits that they wanted to wipe from the face of the earth. Rifkind said:

'The dead and killers alike knew china teapots, Mozart, varieties of cheese.... Then, one day, they...began to slide towards something else.'

So, Minister, do you agree that this is one of the principal reasons we have to mark this day, because that slide into horror is something that can lurk beneath the most seemingly civilised of societies, of times—that we cannot take for granted that that was another place, another time, that it can never be safe to bury it in history's tide?

Mae yna rai erchyllterau mewn hanes sydd mor ddrwg fel bod pobl eisiau ceisio eu hanghofio, ond rhaid i ni beidio byth â gwneud hynny gyda'r Holocost, oherwydd roedd yn arswyd a gyflawnwyd bron iawn yn gyhoeddus, a chyffredinedd y drwg a'r ffaith ei fod wedi digwydd dros flynyddoedd sy'n amlygu eu hunain hefyd: rheilffordd a adeiladwyd i fynd â phobl i siambrau nwy i farw, ciwiau o bobl i'w prosesu, gwe o dwyll a brad, teuluoedd fel y teulu Frank, gydag Anne a'i dyddiadur, a gafodd eu llusgo o guddfannau a'u taflu i'w lladd.

Gweinidog, ysgrifennodd Hugo Rifkind flog hynod am yr Holocost yn 2015 yn pwysleisio pa mor bwysig yw hi ein bod yn parhau i siarad am y ffaith mai dyna a wnaeth pobl—y bobl. Dyma'r hyn yr hoffwn ei ofyn i chi amdano. Mae'n canolbwyntio ar ba mor hawdd y digwyddodd, sut, er bod pobl a laddodd a'r bobl a laddwyd wedi eu magu ochr yn ochr â'i gilydd, bu i rai ohonyn nhw weld nodweddion yr oedd arnyn nhw eisiau eu dileu o wyneb y ddaear. Dywedodd Rifkind:

'Roedd y meirw a'r llofruddion fel ei gilydd yn adnabod tebotau Tsieina, Mozart, mathau o gawsiau.... Yna, un diwrnod, maen nhw'n... dechrau llithro tuag at rywbeth arall.'

Felly, Gweinidog, a ydych yn cytuno mai dyma un o'r prif resymau y mae'n rhaid i ni nodi'r diwrnod hwn, oherwydd fe all y llithriad hwnnw i arswyd fod yn rhywbeth sy'n llechu o dan y mwyaf gwaraidd o gymdeithasau, o adegau—na allwn gymryd yn ganiataol mai lle arall oedd hwnnw, adeg arall, na all byth fod yn ddiogel ei gladdu yn llanw hanes?

Thank you very much, Delyth Jewell. I will simply say that every word you said is pertinent and important for us, not just today in responding to this statement, but in how we move forward as elective representatives, as Government Ministers and in communities. Commemorating the Holocaust is important, to recognise and to ensure that we never forget—never forget—how dangerous, hateful and divisive narratives can be, what can happen when people and communities are targeted and dehumanised because of who they are. I've talked about the 'othering' of sections of society that happens. It can become incremental in terms of undermining freedoms and, indeed, undermining the rule of law. We know the Holocaust didn't happen overnight. It began with a gradual erosion of human rights and divisive rhetoric against people who were different or were perceived to be different to others. So, those are the lessons we learn today.

Diolch yn fawr iawn, Delyth Jewell. Dywedaf yn syml fod pob gair a ddywedoch chi yn berthnasol ac yn bwysig i ni, nid yn unig heddiw wrth ymateb i'r datganiad hwn, ond yn y ffordd yr ydym ni'n symud ymlaen fel cynrychiolwyr etholedig, yn Weinidogion y Llywodraeth ac mewn cymunedau. Mae coffáu'r Holocost yn bwysig, i gydnabod ac i sicrhau nad ydym byth yn anghofio—byth yn anghofio—pa mor beryglus, atgas a chynhennus y gall naratif fod, beth all ddigwydd pan gaiff pobl a chymunedau eu targedu a'u dad-ddynoli oherwydd pwy ydyn nhw. Rwyf wedi sôn am yr 'aralleiddio' rhannau o gymdeithas sy'n digwydd. Gall ddigwydd yn raddol o ran tanseilio rhyddid ac, yn wir, tanseilio rheolaeth y gyfraith. Rydym yn gwybod na ddigwyddodd yr Holocost dros nos. Dechreuodd gydag erydiad graddol o hawliau dynol a rhethreg ymrannol yn erbyn pobl a oedd yn wahanol neu a ystyriwyd yn wahanol i eraill. Felly, dyna'r gwersi rydym ni'n eu dysgu heddiw.

Thank you, Deputy Llywydd, and thank you, Minister, for the statement. Children, mothers, fathers, grandparents—no-one was immune to being engulfed in the depraved flames of Nazism. More than 6 million people were murdered, as we've already heard, and they were murdered not for any fault of their own, but simply because of who they were. And that number is more than just a figure; behind it are millions of people who were mums and dads, doctors and teachers, men and women who were ruthlessly killed by that depraved regime. Yet the only relief we can take is that, fortunately, some managed to survive that ordeal. One of those was the late Mady Gerrard, who managed to start a new life for herself in Monmouthshire. In recalling her ordeal, she told the South Wales Argus:

'In 1944, at 14 years old, I was deported from my native Hungary to Auschwitz. I was engaged to be married to the love of my life. He was to be a doctor and I was to be an art historian, but that wasn't what Hitler had planned for us. We arrived in Auschwitz on July 8. It was hell.'

We'll never know fully what happened in that camp. Following the war, she returned to her native Hungary hoping to find her father, but she would soon learn that he was one of the 6 million. Holocaust Memorial Day encourages every one of us to remember one of the darkest periods in history, as well as the subsequent genocides in Cambodia, Rwanda, Bosnia and Darfur. Therefore, it's incumbent on us to ensure that the horrors of the Holocaust are never forgotten. As a famous quote at Auschwitz eloquently states, 'The one who does not remember history is bound to live through it again.'

Therefore, we must learn from the past as well as never shy away from the challenge of hatred in all its forms. I welcome the Welsh Government's funding for the Lessons from Auschwitz programme, which is being delivered in collaboration with the Holocaust Educational Trust. Minister, can you provide assurances that the Welsh Government will provide long-term funding for that programme? Thank you.

Diolch, Dirprwy Lywydd, a diolch, Gweinidog, am y datganiad. Plant, mamau, tadau, neiniau a theidiau—nid oedd neb yn ddiogel rhag cael eu llowcio yn fflamau llygredig Natsïaeth. Llofruddiwyd dros 6 miliwn o bobl, fel yr ydym  ni eisoes wedi clywed, ac fe'u llofruddiwyd nid am unrhyw fai o'u heiddo eu hunain, ond dim ond oherwydd pwy oedden nhw. Ac mae'r nifer hwnnw'n fwy na ffigur yn unig; y tu ôl iddo mae miliynau o bobl a oedd yn famau a thadau, yn feddygon ac yn athrawon, yn ddynion ac yn fenywod a laddwyd yn ddidrugaredd gan y gyfundrefn ffiaidd honno. Ac eto, yr unig ryddhad i ni yw bod rhai, yn ffodus, wedi llwyddo i oroesi'r dioddefaint hwnnw. Un o'r rheini oedd y diweddar Mady Gerrard, a lwyddodd i ddechrau bywyd newydd iddi hi ei hun yn Sir Fynwy. Wrth gofio ei dioddefaint, dywedodd wrth y South Wales Argus:

'Ym 1944, yn 14 oed, cefais fy alltudio o fy Hwngari frodorol i Auschwitz. Roeddwn wedi dyweddïo i briodi'r dyn yr oeddwn i'n ei garu'n fawr. Roedd arno eisiau bod yn feddyg a minnau yn hanesydd celf, ond nid dyna oedd Hitler wedi'i gynllunio i ni. Fe gyrhaeddom ni Auschwitz ar 8 Gorffennaf. Roedd yn uffern.'

Ni fyddwn byth yn gwybod yn iawn beth ddigwyddodd yn y gwersyll hwnnw. Yn dilyn y rhyfel, dychwelodd i'w Hwngari frodorol gan obeithio dod o hyd i'w thad, ond byddai'n dysgu'n fuan ei fod yn un o'r 6 miliwn. Mae Diwrnod Cofio'r Holocost yn annog pob un ohonom ni i gofio un o'r cyfnodau tywyllaf mewn hanes, yn ogystal â'r hil-laddiadau dilynol yn Cambodia, Rwanda, Bosnia a Darfur. Felly, mae'n ddyletswydd arnom ni i sicrhau nad yw erchyllterau'r Holocost byth yn cael eu hanghofio. Fel mae dyfyniad enwog yn Auschwitz yn ei ddweud yn huawdl, 'Mae'r un nad yw'n cofio hanes yn sicr o fyw drwyddo eto.'

Felly, mae'n rhaid inni ddysgu o'r gorffennol yn ogystal â pheidio byth â osgoi'r her o gasineb o bob math. Rwy'n croesawu cyllid Llywodraeth Cymru ar gyfer y rhaglen Gwersi o Auschwitz, sy'n cael ei chyflwyno ar y cyd ag Ymddiriedolaeth Addysgol yr Holocost. Gweinidog, a wnewch chi roi sicrwydd y bydd Llywodraeth Cymru yn darparu cyllid hirdymor ar gyfer y rhaglen honno? Diolch.

16:50

Thanks very much, Peter Fox, and thank you, also, for your very powerful contribution this afternoon, drawing, as many of us will do and have done this afternoon, from your own constituent, from a survivor, and for that survivor being able to share her story and the story of her family, and her survival and the horrific impact that the Holocaust had on her life, but being able to share that as part of the education that we all need and that we're now embedding in our Lessons from Auschwitz project. I can, just finally, assure you that—with all of your commitments today—this is a commitment, and I think I've reflected that, in terms of our new curriculum, our ethos and values of this Welsh Government. I hope I can say, on behalf of the Welsh Parliament, how important it is that we continue with our support for the Holocaust Educational Trust and, indeed, for the Holocaust Memorial Day Trust, and that this is embedded into the life of Wales, not just today but every day, and in our schools and education.

Diolch yn fawr iawn, Peter Fox, a diolch, hefyd, am eich cyfraniad pwerus iawn y prynhawn yma, gan dynnu, fel y bydd llawer ohonom ni yn ei wneud ac wedi'i wneud y prynhawn yma, o'ch etholwr eich hun, o oroeswr, a'r goroeswr honno yn gallu rhannu ei stori a stori ei theulu, a'i goroesiad hi a'r effaith erchyll a gafodd yr Holocost ar ei bywyd, ond yn gallu rhannu hynny fel rhan o'r addysg sydd ei hangen arnom ni i gyd ac yr ydym bellach yn ei hymgorffori yn ein prosiect Gwersi o Auschwitz. Gallaf, i orffen, eich sicrhau—gyda'ch holl ymrwymiadau heddiw—bod hwn yn ymrwymiad, ac rwy'n credu fy mod wedi adlewyrchu hynny, o ran ein cwricwlwm newydd, ein hethos a'n gwerthoedd yn y Llywodraeth hon yng Nghymru. Gobeithio y gallaf ddweud, ar ran Senedd Cymru, pa mor bwysig ydyw ein bod yn parhau â'n cefnogaeth i Ymddiriedolaeth Addysgol yr Holocost ac, yn wir, i Ymddiriedolaeth Diwrnod Cofio'r Holocost, a bod hyn yn rhan annatod o fywyd Cymru, nid yn unig heddiw ond bob dydd, ac yn ein hysgolion a'n haddysg.

6. Datganiad gan y Dirprwy Weinidog Iechyd Meddwl a Llesiant: Y wybodaeth ddiweddaraf am y Cynllun Cyflawni ar gyfer Camddefnyddio Sylweddau 2019-22
6. Statement by the Deputy Minister for Mental Health and Well-being: Update on the Substance Misuse Delivery Plan 2019-22

Yr eitem nesaf yw datganiad gan y Dirprwy Weinidog Iechyd Meddwl a Llesiant ar y wybodaeth ddiweddaraf am y cynllun cyflawni ar gyfer camddefnyddio sylweddau 2019-22. Galwaf ar y Dirprwy Weinidog, Lynne Neagle.

The next item is a statement by the Deputy Minister for Mental Health and Well-being, an update on the substance misuse delivery plan for 2019-22. I call on the Deputy Minister, Lynne Neagle.

Thank you, Deputy Llywydd. It's really pleasing to update Members on the work being undertaken under our substance misuse delivery plan 2019-22, as we continue to tackle the harms associated with substance misuse. The overall aim of the delivery plan is to ensure that people in Wales are aware of the dangers and the impact of substance misuse and know where they can seek information, help and support. Our delivery plan was revised in response to COVID-19 and published in January 2021. Substance misuse services responded rapidly to COVID-19. During the pandemic, huge efforts have been made to ensure that vital help and support is delivered to some of the most vulnerable individuals and families in Wales. I want to take this time to thank everyone involved in this for their continued hard work and dedication. 

The Welsh Government has a strong track record of commitment to this area. We currently invest almost £55 million in our substance misuse agenda per annum. Our draft budget for 2022-23 further recognises the importance of this work and will see our investment increase to almost £64 million. Over £25 million goes to substance misuse area planning boards, and as part of the 2022-23 draft budget, these allocations will increase by £6 million from £25 million to £31 million. This includes an increase of £1 million to both the children and young people and residential rehabilitation ring-fenced allocations to support the rise in demand for these services since the onset of the pandemic. The remaining £4 million will help address waiting times and support service improvements, including developing trauma-informed services. In 2020-21, we also made almost a further £4.8 million available to support our response to COVID-19. Our European funded out-of-work service ends in August 2022. Even though we have not received replacement funding from the UK Government, we will continue to invest in employability support for people recovering from substance misuse and mental health into work, as we know how vital it is to people's recovery.

In August 2020, Office for National Statistics data showed the lowest rate of drug misuse deaths recorded in Wales since 2014. In 2020, there were 149 drug misuse deaths involving illegal drugs, 16 deaths lower than in 2019. However, we will not be complacent with this. In contrast, there were 438 alcohol-specific deaths registered for Wales in 2020, an increase of 70, 19 per cent since 2019. While numbers can fluctuate from year to year, the increase is a concern. Throughout the pandemic, we've continued to work on all of the themes within the delivery plan, to improve the support we provide to those who most need it. One area I'm particularly proud of is how our substance misuse and mental health services have worked tirelessly to support the most vulnerable as part of our commitment to end homelessness. We are now engaged in developing the future approach to rapid rehousing. We already invest an additional £1 million per annum in funding to tackle complex needs, both substance misuse and mental health, for those individuals within homelessness services, and our draft budget doubles this to £2 million to expand support to the remaining areas in Wales, to help them address complex needs in their areas.

A key strand of work that was introduced during the pandemic was the introduction of injectable buprenorphine. This work has significantly reduced the need for service users to attend community pharmacies and clinics, thereby protecting their health and that of key workers. Approximately 1,000 service users are now benefiting from this treatment, and there's significant anecdotal evidence that many are experiencing significantly improved outcomes, including returning to families, work and wider health improvements. I am pleased to update you that, as part of the draft budget, £3 million has been earmarked to continue this treatment alongside a longer term full evaluation. I am proud to say that Wales is leading the UK in this new treatment. Naloxone is a key initiative where we have made excellent progress. An important development with naloxone is the work we're undertaking with the police to enable officers to carry nasal naloxone on duty. We've also funded a pilot project of the peer-to-peer distribution of naloxone, which enables those with lived experience to go out in communities and provide naloxone to those who may or may not be in touch with agencies. This has been highly successful to date and has resulted in all areas of Wales looking at replicating this model.

Our implementation of minimum unit pricing for alcohol is a key focus in reducing the harms of alcohol, the legislation for which came into force on 2 March 2020. Trading standards officers are enforcing the legislation and providing advice to retailers on compliance. To date, no fixed penalty notices have been issued. Our recently published alcohol-related brain damage treatment framework is a key development as we aim to tackle alcohol misuse. The framework is designed for health and social care providers to give guidance on how they should respond to those affected by alcohol-related damage. We currently allocate £1 million ring-fenced annual funding for the provision of tier 4 residential rehabilitation and detoxification services. As part of the draft budget for 2022-23, a further £1 million has been allocated, recognising the rise in demand for support.

In April 2020, we launched our new residential treatment framework, Rehab Cymru, which offers over 30 settings, including three in Wales. There have been 139 placements made to 17 different treatment providers in 2020-2021, and in the current year so far, 95 placements have been made to 21 different treatment providers. I welcome this opportunity to provide this statement on the progress we are making. We will continue to take forward the commitments in our delivery plan, along with our partners, and look at what else can be done as we continue to learn from the impact of the pandemic. I know that the first meeting of the cross-party group on substance misuse, abuse and addiction, sponsored by Peredur Owen Griffiths, was held yesterday. I'm keen to hear the key issues that are highlighted there and look at how these could be fed into future policy development. Diolch yn fawr.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Mae'n braf iawn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau am y gwaith sy'n cael ei wneud o dan ein cynllun cyflawni ar gyfer camddefnyddio sylweddau 2019-22, wrth i ni barhau i fynd i'r afael â'r niwed sy'n gysylltiedig â chamddefnyddio sylweddau. Nod cyffredinol y cynllun cyflawni yw sicrhau bod pobl yng Nghymru yn ymwybodol o beryglon ac effaith camddefnyddio sylweddau ac yn gwybod ble y gallan nhw chwilio am wybodaeth, cymorth a chefnogaeth. Diwygiwyd ein cynllun cyflawni mewn ymateb i COVID-19 a gyhoeddwyd ym mis Ionawr 2021. Ymatebodd gwasanaethau camddefnyddio sylweddau yn gyflym i COVID-19. Yn ystod y pandemig, gwnaed ymdrechion enfawr i sicrhau bod cymorth a chefnogaeth hanfodol yn cael eu darparu i rai o'r unigolion a'r teuluoedd mwyaf agored i niwed yng Nghymru. Hoffwn gymryd yr amser hwn i ddiolch i bawb sy'n ymwneud â hyn am eu gwaith caled a'u hymroddiad parhaus. 

Mae gan Lywodraeth Cymru hanes cryf o ymrwymiad i'r maes hwn. Ar hyn o bryd rydym yn buddsoddi bron i £55 miliwn yn ein hagenda camddefnyddio sylweddau bob blwyddyn. Mae ein cyllideb ddrafft ar gyfer 2022-23 yn cydnabod ymhellach bwysigrwydd y gwaith hwn a bydd ein buddsoddiad yn cynyddu i bron i £64 miliwn. Mae dros £25 miliwn yn mynd i fyrddau cynllunio ardal camddefnyddio sylweddau, ac fel rhan o gyllideb ddrafft 2022-23, bydd y dyraniadau hyn yn cynyddu £6 miliwn o £25 miliwn i £31 miliwn. Mae hyn yn cynnwys cynnydd o £1 miliwn i'r dyraniadau plant a phobl ifanc ac adsefydlu preswyl a neilltuwyd i gefnogi'r cynnydd yn y galw am y gwasanaethau hyn ers dechrau'r pandemig. Bydd y £4 miliwn sy'n weddill yn helpu i fynd i'r afael ag amseroedd aros a gwella gwasanaethau cymorth, gan gynnwys datblygu gwasanaethau sy'n seiliedig ar drawma. Yn 2020-21, gwnaethom hefyd sicrhau bod bron i £4.8 miliwn arall ar gael i gefnogi ein hymateb i COVID-19. Bydd ein gwasanaeth di-waith a ariennir gan Ewrop yn dod i ben ym mis Awst 2022. Er nad ydym wedi cael arian newydd gan Lywodraeth y DU, byddwn yn parhau i fuddsoddi mewn cymorth cyflogadwyedd i bobl sy'n gwella o gamddefnyddio sylweddau ac iechyd meddwl i mewn i waith, gan ein bod yn gwybod pa mor hanfodol ydyw i adferiad pobl.

Ym mis Awst 2020, dangosodd data'r Swyddfa Ystadegau Gwladol y gyfradd isaf o farwolaethau camddefnyddio cyffuriau a gofnodwyd yng Nghymru ers 2014. Yn 2020, roedd 149 o farwolaethau camddefnyddio cyffuriau yn ymwneud â chyffuriau anghyfreithlon, 16 marwolaeth yn is nag yn 2019. Fodd bynnag, ni fyddwn yn hunanfodlon gyda hyn. I'r gwrthwyneb, cofrestrwyd 438 o farwolaethau sy'n benodol i alcohol yng Nghymru yn 2020, cynnydd o 70, 19 y cant ers 2019. Er y gall niferoedd amrywio o flwyddyn i flwyddyn, mae'r cynnydd yn bryder. Drwy gydol y pandemig, rydym wedi parhau i weithio ar yr holl themâu o fewn y cynllun cyflawni, er mwyn gwella'r cymorth a ddarparwn i'r rhai sydd ei angen fwyaf. Un maes rwy'n arbennig o falch ohono yw sut mae ein gwasanaethau camddefnyddio sylweddau ac iechyd meddwl wedi gweithio'n ddiflino i gefnogi'r rhai mwyaf agored i niwed fel rhan o'n hymrwymiad i roi terfyn ar ddigartrefedd. Rydym yn awr yn ymwneud â datblygu'r dull o ailgartrefu cyflym yn y dyfodol. Rydym eisoes yn buddsoddi £1 miliwn o gyllid ychwanegol y flwyddyn i fynd i'r afael ag anghenion cymhleth, camddefnyddio sylweddau ac iechyd meddwl, ar gyfer yr unigolion hynny o fewn gwasanaethau digartrefedd, ac mae ein cyllideb ddrafft yn dyblu hyn i £2 filiwn i ehangu'r cymorth i'r ardaloedd sy'n weddill yng Nghymru, i'w helpu i fynd i'r afael ag anghenion cymhleth yn eu hardaloedd.

Un o'r meysydd gwaith allweddol a gyflwynwyd yn ystod y pandemig oedd cyflwyno byprenorphine chwistrelladwy. Mae'r gwaith hwn wedi lleihau'n sylweddol yr angen i ddefnyddwyr gwasanaeth fynychu fferyllfeydd a chlinigau cymunedol, gan ddiogelu eu hiechyd ac iechyd gweithwyr allweddol. Mae'r driniaeth honno o fudd i tua 1,000 o ddefnyddwyr gwasanaeth bellach, ac mae tystiolaeth anecdotaidd sylweddol bod llawer yn profi canlyniadau llawer gwell, gan gynnwys dychwelyd at y teulu, gwaith a gwelliannau iechyd ehangach. Rwy'n falch o'ch diweddaru bod £3 miliwn, fel rhan o'r gyllideb ddrafft, wedi'i glustnodi i barhau â'r driniaeth hon ochr yn ochr â gwerthusiad llawn tymor hwy. Rwyf yn falch o ddweud bod Cymru'n arwain y DU yn y driniaeth newydd hon. Mae naloxone yn fenter allweddol lle'r ydym wedi gwneud cynnydd rhagorol. Datblygiad pwysig gyda naloxone yw'r gwaith yr ydym yn ei wneud gyda'r heddlu i alluogi swyddogion i gario naloxone trwynol ar ddyletswydd. Rydym hefyd wedi ariannu prosiect treialu dosbarthu naloxone gan gymheiriaid, sy'n galluogi'r rhai hynny sydd â phrofiad bywyd o hynny fynd allan mewn cymunedau a darparu naloxone i'r rhai hynny a allai fod mewn cysylltiad ag asiantaethau neu beidio. Mae hyn wedi bod yn llwyddiannus iawn hyd yma ac wedi arwain at bob rhan o Gymru yn edrych ar efelychu'r model hwn.

Mae gweithredu isafbris unedau ar gyfer alcohol yn bwyslais allweddol o ran lleihau niwed alcohol, a daeth y ddeddfwriaeth i rym ar 2 Mawrth 2020. Mae swyddogion safonau masnach yn gorfodi'r ddeddfwriaeth ac yn rhoi cyngor i fanwerthwyr ar gydymffurfiaeth. Hyd yma, nid oes unrhyw hysbysiadau cosb benodedig wedi'u cyflwyno. Mae ein fframwaith triniaeth niwed i'r ymennydd a gyhoeddwyd yn ddiweddar yn ddatblygiad allweddol wrth i ni anelu at fynd i'r afael â chamddefnyddio alcohol. Mae'r fframwaith wedi'i gynllunio ar gyfer darparwyr iechyd a gofal cymdeithasol i roi arweiniad ar sut y dylent ymateb i'r rhai y mae difrod sy'n gysylltiedig ag alcohol yn effeithio arnynt. Ar hyn o bryd rydym yn dyrannu £1 miliwn o gyllid blynyddol wedi'i neilltuo ar gyfer darparu gwasanaethau adsefydlu a dadwenwyno preswyl haen 4. Fel rhan o'r gyllideb ddrafft ar gyfer 2022-23, dyrannwyd £1 miliwn arall, gan gydnabod y cynnydd yn y galw am gymorth.

Ym mis Ebrill 2020, lansiwyd ein fframwaith triniaeth breswyl newydd, Rehab Cymru, sy'n cynnig dros 30 o leoliadau, gan gynnwys tri yng Nghymru. Gwnaed 139 o leoliadau i 17 o ddarparwyr triniaeth gwahanol yn 2020-2021, ac yn y flwyddyn gyfredol hyd yma, gwnaed 95 o leoliadau i 21 o ddarparwyr triniaeth gwahanol. Rwy'n croesawu'r cyfle hwn i ddarparu'r datganiad hwn ar y cynnydd yr ydym ni'n ei wneud. Byddwn yn parhau i fwrw ymlaen â'r ymrwymiadau yn ein cynllun cyflawni, ynghyd â'n partneriaid, ac yn edrych ar beth arall y gellir ei wneud wrth i ni barhau i ddysgu o effaith y pandemig. Gwn fod cyfarfod cyntaf y grŵp trawsbleidiol ar gamddefnyddio sylweddau, cam-drin a dibyniaeth, a noddwyd gan Peredur Owen Griffiths, wedi'i gynnal ddoe. Rwy'n awyddus i glywed y materion allweddol sy'n cael eu hamlygu yno ac edrych ar sut y gellid bwydo'r rhain i ddatblygu polisi yn y dyfodol. Diolch yn fawr.

16:55

I want to thank the Deputy Minister for her statement. I welcome your commitment into this very important area, and I want to put on the record my commitment to ensure that we do all we can to help people to recover from substance misuse. We need to move to a place where we treat the person, not the offence, where we give everybody a second chance and where treating drug and alcohol addiction, and not criminalising people, will lead to community safety and stronger communities.

Deputy Minister, in your statement, you've laid out the additional funding going into the work of rehabilitation, and I was wondering where this additional money will be spent, and will we be seeing more rehabilitation centres opening across Wales? And with the additional moneys going into this area, how will you be ensuring that the additional moneys are being spent in the right places?

You also raised the point that drug misuse deaths have gone down, and that must be welcome, but I agree with you, Minister, when you say that the number of alcohol-specific deaths is a cause for concern. So, Minister, can you outline any specific strategies that you have for addressing the growing numbers of the Welsh population that are living with alcohol dependencies, because of the wider problems that that causes for their health?

In the statement, you also talked about the link between homelessness and substance misuse. Deputy Minister, with some areas of Wales unable to build houses, how can we ensure that people who need to be housed can get the support they need and that good-quality housing when local authorities and residential social landlords—? Their housing stocks are under considerable pressure, and if we don't have the houses, we can't get people off the streets to get the support they need to recover from addiction.

And finally, Deputy Minister, you mentioned previously about Rehab Cymru, and I wonder if you can outline some of the settings that they're going to offer, and the three settings that are in Wales—can you tell me where they are and are they going to be residential or day care? And to conclude, I want to thank you for your statement today, I think there's some really good progress being made in this area, and I always give credit where credit is due, so congratulations on that, and anything I can do to help you in the future with this, I'm very happy to do so. Diolch, Deputy Llywydd.

Hoffwn ddiolch i'r Dirprwy Weinidog am ei datganiad. Rwy'n croesawu eich ymrwymiad i'r maes pwysig iawn hwn, a hoffwn gofnodi fy ymrwymiad i sicrhau ein bod yn gwneud popeth o fewn ein gallu i helpu pobl i wella o gamddefnyddio sylweddau. Mae angen i ni symud i sefyllfa lle'r ydym ni'n trin y person, nid y drosedd, lle'r ydym ni'n rhoi ail gyfle i bawb a lle bydd trin dibyniaeth ar gyffuriau ac alcohol, ac nid troseddoli pobl, yn arwain at ddiogelwch cymunedol a chymunedau cryfach.

Dirprwy Weinidog, yn eich datganiad, rydych wedi nodi'r arian ychwanegol sy'n mynd i'r gwaith adsefydlu, a meddwl oeddwn i tybed ble y caiff yr arian ychwanegol hwn ei wario, ac a fyddwn ni'n gweld mwy o ganolfannau adsefydlu yn agor ledled Cymru? A gyda'r arian ychwanegol yn mynd i'r maes hwn, sut y byddwch chi'n sicrhau bod yr arian ychwanegol yn cael ei wario yn y lleoedd cywir?

Fe wnaethoch chi hefyd godi'r pwynt bod marwolaethau camddefnyddio cyffuriau wedi gostwng, a rhaid croesawu hynny, ond rwy'n cytuno â chi, Gweinidog, pan rydych chi'n dweud bod nifer y marwolaethau sy'n benodol i alcohol yn destun pryder. Felly, Gweinidog, a allwch chi amlinellu unrhyw strategaethau penodol sydd gennych chi ar gyfer mynd i'r afael â'r niferoedd cynyddol o boblogaeth Cymru sy'n byw gyda dibyniaethau ar alcohol, oherwydd y problemau ehangach y mae hynny'n eu hachosi i'w hiechyd?

Yn y datganiad, fe wnaethoch chi hefyd sôn am y cysylltiad rhwng digartrefedd a chamddefnyddio sylweddau. Dirprwy Weinidog, gan fod rhai ardaloedd yng Nghymru yn methu ag adeiladu tai, sut gallwn ni sicrhau bod pobl y mae angen eu cartrefu yn gallu cael y cymorth sydd ei angen arnyn nhw a'r tai o ansawdd da hynny pan fydd awdurdodau lleol a landlordiaid cymdeithasol preswyl—? Mae eu stociau tai dan bwysau sylweddol, ac os nad oes gennym y tai, ni allwn gael pobl oddi ar y strydoedd i gael y cymorth sydd ei angen arnyn nhw i wella o gaethiwed.

Ac yn olaf, Dirprwy Weinidog, fe wnaethoch chi sôn o'r blaen am Rehab Cymru, a tybed a allwch chi nodi rhai o'r lleoliadau y maen nhw'n mynd i'w cynnig, a'r tri lleoliad sydd yng Nghymru—a allwch chi ddweud wrthyf ble y maen nhw ac a ydyn nhw'n mynd i fod yn ofal preswyl neu ofal dydd? Ac i gloi, hoffwn ddiolch i chi am eich datganiad heddiw, rwy'n credu bod rhywfaint o gynnydd da iawn yn cael ei wneud yn y maes hwn, ac rwyf bob amser yn rhoi clod pan fo'n haeddiannol, felly llongyfarchiadau ar hynny, ac unrhyw beth y gallaf i ei wneud i'ch helpu chi yn y dyfodol gyda hyn, rwy'n hapus iawn i wneud hynny. Diolch, Dirprwy Lywydd.

17:00

Thank you very much, James, for those kind words, the welcome for the statement and the recognition of the positive work, and also for your questions. It's really encouraging to hear you say that you too are very keen to take a person-centred, health-related approach to issues with substance misuse. That is very much the ethos that drives our work in Wales. We don't believe that criminalising people is the right way forward, we want to support people going forward.

In terms of the issues you've raised around funding, it is a very substantial amount of additional funding, as I've already highlighted. The money for area planning boards is rising to £31 million, an increase of £6 million. The money for local health boards is rising by £1 million, and we are also then increasing funding for the rehabilitation services that you've referred to, so that's going to increase by £1 million to £2 million to recognise the demand on services.

In terms of the quality of those services, that is governed, really, by the framework that has been developed, and when someone requires to go into a rehabilitation setting, the framework is—[Inaudible.]—the way of making sure of a quality service that meets their needs, and, indeed, to be placed somewhere outside the framework, there has to be a special case made for that, then.

I'm not in a position to give you the exact settings of where all these places are, but I'm very happy to write to you with further details, and, indeed, you can find that information online, because Rehab Cymru is online. I believe it's accessible to the public as well.

You're absolutely right to highlight the concerns about alcohol, and I think we recognise that that is something that has become more of a problem during the pandemic, and, indeed, research has suggested that one of the groups of people that have seen the higher levels of drinking more alcohol are parents with children, which I think is reflective of some of the stresses everybody has been under.

I mentioned the minimum unit pricing for alcohol. That's a key measure that we're taking to try and tackle not just the harm of alcohol for individuals, but also to reduce admissions to hospital as a result of alcohol. Preventing harm caused by alcohol misuse is a key part of our substance misuse agenda and our overall aim continues to be to ensure that people in Wales are aware of the dangers and impact of alcohol misuse and to know where they can seek information, help and support if they need it. I've also asked officials to explore any opportunities available via things like SilverCloud, because there was an alcohol module on SilverCloud, but, unfortunately, what we were finding was that the people who were trying to access it, their needs were too high for that kind of online cognitive behavioural therapy, so they were then directed to other sources of help. But I am very keen, if we can, to see some sort of universal, accessible online option to help people. And, of course, we do fund Alcohol Change UK in Wales as well, and they've got an excellent website and resources on there.

Just on the situation in relation to housing, just to emphasise that we're very proud of the work that we did across Government to make sure that nobody remained on the streets during the pandemic, and there is further investment in the budget for next year to ensure that that work can be continued and built upon. 

Diolch yn fawr iawn, James, am y geiriau caredig hynny, y croeso i'r datganiad ac am gydnabod y gwaith cadarnhaol, a hefyd am eich cwestiynau. Mae'n galonogol iawn eich clywed yn dweud eich bod chithau hefyd yn awyddus iawn i fabwysiadu dull sy'n canolbwyntio ar yr unigolyn ac sy'n gysylltiedig ag iechyd o ran materion sy'n ymwneud â chamddefnyddio sylweddau. Dyna'r ethos sy'n llywio ein gwaith yng Nghymru. Nid ydym ni'n credu mai troseddoli pobl yw'r ffordd iawn ymlaen, rydym ni eisiau cefnogi pobl wrth symud ymlaen.

O ran y materion yr ydych chi wedi'u codi ynghylch cyllid, mae'n swm sylweddol iawn o arian ychwanegol, fel yr wyf eisoes wedi tynnu sylw ato. Mae'r arian ar gyfer byrddau cynllunio ardal yn codi i £31 miliwn, cynnydd o £6 miliwn. Mae'r arian ar gyfer byrddau iechyd lleol yn codi £1 miliwn, ac rydym hefyd wedyn yn cynyddu'r cyllid ar gyfer y gwasanaethau adsefydlu yr ydych chi wedi cyfeirio atyn nhw, felly bydd hynny'n gynnydd o £1 miliwn i £2 miliwn i gydnabod y galw am wasanaethau.

O ran ansawdd y gwasanaethau hynny, sy'n cael ei lywodraethu, mewn gwirionedd, gan y fframwaith sydd wedi'i ddatblygu, a phan fydd angen i rywun fynd i leoliad adsefydlu, y fframwaith yw—[Anhyglyw.] —y ffordd o sicrhau gwasanaeth o safon sy'n diwallu eu hanghenion, ac, yn wir, i'w gosod rywle y tu allan i'r fframwaith, rhaid gwneud achos arbennig dros hynny, felly.

Nid wyf mewn sefyllfa i roi'r union leoliadau i chi o ble mae'r holl leoedd hyn, ond rwy'n hapus iawn i ysgrifennu atoch chi gyda manylion pellach, ac, yn wir, gallwch chi ddod o hyd i'r wybodaeth honno ar-lein, oherwydd mae Rehab Cymru ar-lein. Rwy'n credu ar gael i'r cyhoedd hefyd.

Rydych chi yn llygad eich lle i dynnu sylw at y pryderon am alcohol, ac rwy'n credu ein bod yn cydnabod bod hynny'n rhywbeth sydd wedi dod yn fwy o broblem yn ystod y pandemig, ac, yn wir, mae ymchwil wedi awgrymu taw rhieni â phlant yw un o'r grwpiau o bobl sydd wedi gweld y lefelau uwch o yfed mwy o alcohol, sydd, yn fy marn i, yn adlewyrchu peth o'r straen y mae pawb wedi bod oddi tano.

Soniais am isafbris uned ar gyfer alcohol. Mae hynny'n fesur allweddol yr ydym ni'n ei gymryd i geisio mynd i'r afael nid yn unig â niwed alcohol i unigolion, ond hefyd i leihau derbyniadau i'r ysbyty o ganlyniad i alcohol. Mae atal niwed a achosir gan gamddefnyddio alcohol yn rhan allweddol o'n hagenda camddefnyddio sylweddau ac mae ein nod cyffredinol yn parhau i fod i sicrhau bod pobl yng Nghymru yn ymwybodol o beryglon ac effaith camddefnyddio alcohol ac i wybod ble y gallan nhw gael gafael ar wybodaeth, cymorth a chefnogaeth os oes ei angen arnyn nhw. Rwyf hefyd wedi gofyn i swyddogion archwilio unrhyw gyfleoedd sydd ar gael drwy bethau fel SilverCloud, oherwydd roedd modiwl alcohol ar SilverCloud, ond, yn anffodus, yr hyn yr oeddem ni'n ei ganfod oedd bod anghenion y bobl a oedd yn ceisio cael gafael arno yn rhy uchel ar gyfer y math hwnnw o therapi gwybyddol ymddygiadol ar-lein, felly roedden nhw wedyn yn cael eu cyfeirio at ffynonellau eraill o gymorth. Ond rwy'n awyddus iawn, os gallwn ni, i weld rhyw fath o ddewis ar-lein cyffredinol, hygyrch i gynorthwyo pobl. Ac, wrth gwrs, rydym yn ariannu Alcohol Change UK yng Nghymru hefyd, ac mae ganddyn nhw wefan ac adnoddau ardderchog yno.

Dim ond o ran y sefyllfa o ran tai, dim ond pwysleisio ein bod yn falch iawn o'r gwaith a wnaethom ar draws y Llywodraeth i sicrhau nad oedd neb yn aros ar y strydoedd yn ystod y pandemig, ac mae buddsoddiad pellach yn y gyllideb ar gyfer y flwyddyn nesaf i sicrhau y gellir parhau â'r gwaith hwnnw ac adeiladu arno. 

17:05

Diolch, Ddirprwy Weinidog. I welcome the statement that's been issued this afternoon and I thank you for the namecheck in the statement and for mentioning the cross-party group that I've helped to set up with the assistance of the fantastic staff at the drugs charity Kaleidoscope. It's also pleasing to be reminded of the reduction in drug deaths in Wales, although I'd like to see the number reduced further because each and every one of those deaths is a tragedy. The rise in alcohol-specific deaths by nearly 20 per cent tallies with the anecdotal evidence that many people were drinking more during lockdown, and it has a huge concern.

There's a strong sense from experts in the field and those who have recovered after a life of addiction that a more compassionate, peer-led approach, that is centred on harm reduction, will be much more effective in combating substance abuse. Waging the war on drugs has been tried for decades and decades without resolution or even an end in sight. This was, by and large, the message that came over loud and clear during the inaugural meeting of the cross-party group on substance misuse. This group was set up to encourage the conversation about life experiences and what constitutes good practice. In our first meeting yesterday, we heard some powerful testimonies from people who had been to hell and back due to substance abuse and addiction. Deputy Minister, I hope we can welcome you to a future meeting to meet and talk with the members of the group.

Plaid Cymru rejects the tabloid-headline-grabbing and draconian drug policies that the Tories in England have. Like many things they announce these days, I suspect it's nothing more than a smokescreen to divert attention from their serious and multiple failings in other areas. In contrast to the reactionary Westminster way of doing things, Plaid Cymru has called for investment into tackling the root causes of drug misuse through innovative programmes and establishing drug-consumption rooms for people to stabilise their drug use. Criminalising people who need treatment is no good for anyone, and it certainly isn't good for society. We can forge a different path here in Wales, even within the limitations of a criminal justice system that is yet to be devolved.

One of the major examples of this has been the out-of-work peer mentoring services running throughout Wales. In my region of South Wales East, this goes by the name of Cyfle Cymru, but it is called something different in other parts of the country. This programme, with a proven track record, was funded by European social fund money that was due to run out in August. I very much welcome the commitment to continue with the funding that is needed to maintain this programme. There was little detail in the statement about the out-of-work peer mentoring programmes, and they will run out in August this year. Can we, therefore, have an undertaking that there will be a continuation of services commissioned by the Welsh Government? The current peer-led model has worked well for the last five years, and experienced staff, who make it the success that it is, need the safeguards that they can carry on with the vital work beyond August in helping some of the most vulnerable people in our communities. Diolch yn fawr.

Diolch, Dirprwy Weinidog. Rwy'n croesawu y datganiad a gyhoeddwyd y prynhawn yma a diolch i chi am fy nghrybwyll yn y datganiad ac am sôn am y grŵp trawsbleidiol yr wyf wedi helpu i'w sefydlu gyda chymorth y staff gwych yn yr elusen gyffuriau Kaleidoscope. Mae hefyd yn braf cael fy atgoffa o'r gostyngiad yn nifer y marwolaethau yn sgil cyffuriau yng Nghymru, er yr hoffwn weld y nifer yn gostwng ymhellach gan fod pob un o'r marwolaethau hynny'n drasiedi. Mae'r cynnydd o bron i 20 y cant mewn marwolaethau sy'n benodol i alcohol yn cyd-fynd â'r dystiolaeth anecdotaidd y bu llawer o bobl yn yfed mwy yn ystod y cyfyngiadau symud, ac mae hynny'n bryder enfawr.

Mae ymdeimlad cryf gan arbenigwyr yn y maes a'r rhai sydd wedi gwella ar ôl bywyd o gaethiwed y bydd dull mwy tosturiol, a arweinir gan gymheiriaid, sy'n canolbwyntio ar leihau niwed, yn llawer mwy effeithiol wrth fynd i'r afael â chamddefnyddio sylweddau. Mae'r rhyfel ar gyffuriau wedi bod yn mynd rhagddo ers degawdau a degawdau heb ddatrysiad na hyd yn oed diwedd yn y golwg. Dyma'r neges, fwy na heb, a oedd yn glir ac yn amlwg yn ystod cyfarfod cyntaf y grŵp trawsbleidiol ar gamddefnyddio sylweddau. Sefydlwyd y grŵp hwn i annog y sgwrs am brofiadau bywyd a beth yw arfer da. Yn ein cyfarfod cyntaf ddoe, clywsom rai tystiolaethau pwerus gan bobl a oedd wedi bod i uffern ac yn ôl oherwydd camddefnyddio sylweddau a dibyniaeth. Dirprwy Weinidog, gobeithio y gallwn ni eich croesawu i gyfarfod yn y dyfodol i gwrdd a siarad ag aelodau'r grŵp.

Mae Plaid Cymru yn gwrthod y polisïau cyffuriau didostur sy'n cipio'r penawdau sydd gan y Torïaid yn Lloegr. Fel llawer o bethau y maen nhw'n eu cyhoeddi y dyddiau hyn, rwy'n amau nad yw'n ddim mwy na gwrthdyniad i dynnu sylw oddi wrth eu methiannau difrifol a lluosog mewn ardaloedd eraill. Yn wahanol i'r ffordd adweithiol yn San Steffan o wneud pethau, mae Plaid Cymru wedi galw am fuddsoddi i fynd i'r afael ag achosion sylfaenol camddefnyddio cyffuriau drwy raglenni arloesol a sefydlu ystafelloedd defnyddio cyffuriau i bobl sefydlogi eu defnydd o gyffuriau. Nid yw troseddoli pobl sydd angen triniaeth yn dda i unrhyw un, ac yn sicr nid yw'n dda i gymdeithas. Gallwn ni greu llwybr gwahanol yma yng Nghymru, hyd yn oed o fewn cyfyngiadau system cyfiawnder troseddol nad yw wedi'i ddatganoli eto.

Un o'r prif enghreifftiau o hyn fu'r gwasanaethau mentora cymheiriaid di-waith sydd ar waith ledled Cymru. Yn fy rhanbarth i yn Nwyrain De Cymru, enw hwn yw Cyfle Cymru, ond fe'i gelwir yn rhywbeth gwahanol mewn rhannau eraill o'r wlad. Ariannwyd y rhaglen hon, sydd â hanes profedig, gan arian cronfa gymdeithasol Ewrop a oedd i fod i ddod i ben ym mis Awst. Rwyf yn croesawu'n fawr yr ymrwymiad i barhau â'r cyllid sydd ei angen i gynnal y rhaglen hon. Prin oedd y manylion yn y datganiad am y rhaglenni mentora cymheiriaid y tu allan i'r gwaith, a byddan nhw'n dod i ben ym mis Awst eleni. A allwn ni, felly, gael ymrwymiad y bydd parhad o'r gwasanaethau a gomisiynwyd gan Lywodraeth Cymru? Mae'r model presennol a arweinir gan gymheiriaid wedi gweithio'n dda dros y pum mlynedd diwethaf, ac mae angen i staff profiadol, sy'n sicrhau ei fod y llwyddiant yr ydyw, gael mesurau diogelu er mwyn iddyn nhw allu parhau â'r gwaith hanfodol y tu hwnt i fis Awst i helpu rhai o'r bobl fwyaf agored i niwed yn ein cymunedau. Diolch yn fawr.

17:10

Thank you very much, Peredur, and I very much look forward to coming to the cross-party group, to one of your future meetings, and I recognise this is an area that you feel passionately about, and I'm very much looking forward to continuing to work with you. I wholeheartedly agree again with your comments about the need not to criminalise people. Unfortunately, the engagement that we've had from the UK Government around the new UK drug strategy has not been as forthcoming as we would have liked and, indeed, I've written to the relevant Minister to raise concerns about that. We are very keen to have an ongoing constructive relationship with the UK Government, but that, obviously, relies on them engaging with us as well.

I'd like to thank you for your recognition of the importance of peer support. I've met some of the peer supporters myself, when I was able to go out and about to visit, and I've heard directly from people affected by alcohol problems just how powerful that support has really been, and I'm very keen to see that work continuing.

We are continuing to fund the out-of-work project. Unfortunately, despite all the promises about not a penny less, there has been no replacement funding made available by the UK Government, but, luckily, because we've had additional funding into the mental health and substance misuse portfolio this year—the £50 million—we are prioritising some of that funding to make sure that these incredibly valuable projects can continue, because it is absolutely vital that people have access to that support so that they can go back into work with the sense of belonging and purpose and everything that those kinds of projects can deliver.

In terms of the arrangements for commissioning the ongoing services, we're continuing to look at those, but what I would say is that we do really recognise in Government that the third sector are doing this work incredibly well, and we would certainly want to build on the strengths of that going forward. Thank you.

Diolch yn fawr iawn, Peredur, ac rwy'n edrych ymlaen yn fawr at ddod i'r grŵp trawsbleidiol, i un o'ch cyfarfodydd yn y dyfodol, ac rwy'n cydnabod bod hwn yn faes yr ydych yn teimlo'n angerddol amdano, ac rwy'n edrych ymlaen yn fawr at barhau i weithio gyda chi. Rwy'n cytuno'n llwyr eto â'ch sylwadau am yr angen i beidio â throseddoli pobl. Yn anffodus, nid yw'r ymgysylltiad a gawsom gan Lywodraeth y DU ynghylch strategaeth gyffuriau newydd y DU wedi bod mor fuan ag y byddem wedi'i ddymuno ac, yn wir, rwyf wedi ysgrifennu at y Gweinidog perthnasol i godi pryderon am hynny. Rydym yn awyddus iawn i fod â pherthynas adeiladol barhaus â Llywodraeth y DU, ond mae hynny, yn amlwg, yn dibynnu arnyn nhw yn ymgysylltu â ni hefyd.

Hoffwn ddiolch i chi am eich cydnabyddiaeth o bwysigrwydd cefnogaeth gan gymheiriaid. Rwyf wedi cwrdd â rhai o'r cefnogwyr cymheiriaid fy hun, pan oeddwn i'n gallu mynd allan i ymweld, ac rwyf wedi clywed yn uniongyrchol gan bobl yr effeithiwyd arnyn nhw gan broblemau alcohol pa mor bwerus y mae'r gefnogaeth honno wedi bod mewn gwirionedd, ac rwy'n awyddus iawn i weld y gwaith hwnnw'n parhau.

Rydym yn parhau i ariannu'r prosiect di-waith. Yn anffodus, er gwaethaf yr holl addewidion am beidio â chael ceiniog yn llai, ni chafwyd unrhyw arian newydd gan Lywodraeth y DU, ond, yn ffodus, oherwydd y cawsom ni arian ychwanegol i'r portffolio iechyd meddwl a chamddefnyddio sylweddau eleni—y £50 miliwn—rydym ni'n blaenoriaethu rhywfaint o'r cyllid hwnnw i sicrhau y gall y prosiectau hynod werthfawr hyn barhau, oherwydd mae'n gwbl hanfodol bod pobl yn gallu cael gafael ar y cymorth hwnnw fel y gallan nhw fynd yn ôl i'r gwaith gyda'r ymdeimlad o berthyn a phwrpas a phopeth y gall y mathau hynny o brosiectau ei gyflawni.

O ran y trefniadau ar gyfer comisiynu'r gwasanaethau parhaus, rydym yn parhau i edrych ar y rheini, ond yr hyn y byddwn i'n ei ddweud yw ein bod yn cydnabod mewn gwirionedd yn y Llywodraeth fod y trydydd sector yn gwneud y gwaith hwn yn eithriadol o dda, ac rydym yn sicr eisiau adeiladu ar gryfderau hynny wrth symud ymlaen. Diolch.

I very much welcome your statement today, Minister, and the policy and the approach that we have here in Wales, and the increased investment, I think, is going to be very valuable because, as we all know, there are, sadly, far too many people in Wales, as with other parts of the UK, who have these alcohol and illegal-drug problems. And as well as preventing problems for the future, we need to address, as well as we can, those with those habits at the moment.

You've touched on some of the tensions, Minister, between Welsh Government policy and Home Office policy, and I've heard from service providers that they do sometimes feel that they have to look both ways, as they describe it, and this does bring difficulties if you're trying to have an approach that is logical and doesn't have inconsistencies within it. I hear what you say about writing to UK Government, Minister—I just wonder whether there's anything else that might be done, in terms of helping service providers overcome those difficulties of trying to face both ways, because it does give rise to unproductive tensions and difficulties.

In terms of the funding, Minister, I think some people feel that the money doesn't always filter down to the workforce as much as it might, and this then leads to problems of retention and recruitment, and I wonder if that's something that you recognise and you may take further action on.

Just finally, mental health problems often overlap with these substance misuse addictions, and I think it's sometimes difficult to have joint funding in place for service providers to be able to apply for joint funding from the two sectors. I wonder if there's anything more that might be done to address those issues.

Rwy'n croesawu yn fawr eich datganiad heddiw, Gweinidog, a'r polisi a'r dull gweithredu sydd gennym yma yng Nghymru, a bydd y buddsoddiad cynyddol, rwy'n credu, yn werthfawr iawn oherwydd, fel y gwyddom ni i gyd, mae llawer gormod o bobl yng Nghymru, yn anffodus, fel gyda rhannau eraill o'r DU, sydd â'r problemau alcohol a chyffuriau anghyfreithlon hyn. Ac yn ogystal ag atal problemau ar gyfer y dyfodol, mae angen i ni fynd i'r afael â'r rhai sydd â'r arferion hynny ar hyn o bryd, gymaint ag y gallwn ni.

Rydych chi wedi sôn am rai o'r tensiynau, Gweinidog, rhwng polisi Llywodraeth Cymru a pholisi'r Swyddfa Gartref, ac rwyf wedi clywed gan ddarparwyr gwasanaethau eu bod weithiau'n teimlo bod yn rhaid iddynt edrych y ddwy ffordd, fel y maen nhw'n ei ddisgrifio, ac mae hyn yn dod ag anawsterau os ydych chi'n ceisio bod â dull gweithredu rhesymegol ac nad oes anghysondebau ynddo. Rwy'n clywed yr hyn yr ydych chi'n ei ddweud am ysgrifennu at Lywodraeth y DU, Gweinidog—meddwl ydw i tybed a oes unrhyw beth arall y gellid ei wneud, o ran helpu darparwyr gwasanaethau i oresgyn yr anawsterau hynny o geisio wynebu'r ddwy ffordd, oherwydd mae'n arwain at densiynau ac anawsterau anghynhyrchiol.

O ran y cyllid, Gweinidog, rwy'n credu bod rhai pobl o'r farn nad yw'r arian bob amser yn hidlo i lawr i'r gweithlu gymaint ag y gallai, ac mae hyn wedyn yn arwain at broblemau cadw a recriwtio, a tybed a yw hynny'n rhywbeth yr ydych chi'n ei gydnabod ac efallai y byddwch yn cymryd camau pellach.

Yn olaf, mae problemau iechyd meddwl yn aml yn gorgyffwrdd â'r dibyniaethau hyn ar gamddefnyddio sylweddau, ac rwy'n credu ei bod weithiau'n anodd cael cyllid ar y cyd i ddarparwyr gwasanaethau allu gwneud cais am gyllid ar y cyd gan y ddau sector. Tybed a oes unrhyw beth arall y gellid ei wneud i fynd i'r afael â'r materion hynny.

17:15

Thank you very much, John, for those points. Just to reassure you, it's not just the one letter that we've written to the UK Government expressing concerns about their approach to partnership with us on these very important issues. Obviously, those discussions are going on on a regular basis with our officials. I attended, on behalf of the Welsh Government, the UK drugs summit, where I also emphasised the need for there to be that very strong partnership, and I think it's something that the other devolved nations would certainly endorse as well, really.

In terms of organisations having to face both ways, I recognise the challenges with that, but I hope that those organisations recognise that we are prioritising funding for substance misuse in Wales, and that's something that hasn't happened in other countries in the UK. We've protected that funding, and we're continuing to increase that funding. We're also very committed to having a strong partnership with organisations, and I've met with the group of organisations that we connect with regularly in Welsh Government to listen to their concerns. So, we're trying to do what we can to make sure that we have that dialogue going forward.

In terms of the issues around funding that you've referred to, obviously we want the funding to reach the front line. Much of the funding, as I've said, goes out via area planning boards, so that that can be targeted to local needs, which is very important. But I would be expecting area planning boards to be having that partnership with the third sector in the same way as we do at Welsh Government level. I've been very clear since coming into post, across the board, really, about how important the third sector is, and for them to have an equal voice, really, in discussions.

You're absolutely right to highlight the challenges with people with co-occurring conditions and dual diagnosis. Just to assure you that we are doing our best to address those challenges. We're working with area planning boards to improve the outcomes for individuals who experience co-occurring conditions, and we've issued a range of guidance on the subject, including a substance misuse treatment framework. All APBs are meant to have a service framework in place to respond to this issue, but, because of the challenges we've been encountering that you've referred to, we are seeking further improvements in this area, and we've established a deep-dive group of experts and practitioners to advise on how we can remove barriers to progress. That group was first established pre pandemic. It meets quarterly over Teams, and the next meeting is on 9 March. It has clinicians and operational staff as well as representation from academia, the third sector and the criminal justice system. Also, in addition to trying to break down those systemic problems, we're also investing more money again in the budget to make sure that we can focus on the needs of these groups.

Diolch yn fawr iawn, John, am y pwyntiau hynny. I'ch sicrhau chi, nid dim ond un llythyr yr ydym wedi'i ysgrifennu at Lywodraeth y DU yn mynegi pryderon am eu hymagwedd at y bartneriaeth â ni ar y materion pwysig iawn hyn. Yn amlwg, mae'r trafodaethau hynny'n digwydd yn rheolaidd gyda'n swyddogion. Roeddwn i'n bresennol, ar ran Llywodraeth Cymru, yn uwchgynhadledd gyffuriau'r DU, lle pwysleisiais hefyd yr angen i fod â'r bartneriaeth gref iawn honno, ac rwy'n credu ei bod yn rhywbeth y byddai'r gwledydd datganoledig eraill yn sicr yn ei gymeradwyo hefyd, mewn gwirionedd.

O ran sefydliadau'n gorfod wynebu'r ddwy ffordd, rwy'n cydnabod yr heriau gyda hynny, ond rwy'n gobeithio bod y sefydliadau hynny'n cydnabod ein bod yn blaenoriaethu cyllid ar gyfer camddefnydd sylweddau yng Nghymru, ac mae hynny'n rhywbeth nad yw wedi digwydd mewn gwledydd eraill yn y DU. Rydym wedi diogelu'r cyllid hwnnw, ac rydym yn parhau i gynyddu'r cyllid hwnnw. Rydym hefyd wedi ymrwymo'n llwyr i fod â phartneriaeth gref â sefydliadau, ac rwyf wedi cyfarfod â'r grŵp o sefydliadau yr ydym yn cysylltu â nhw'n rheolaidd yn Llywodraeth Cymru i wrando ar eu pryderon. Felly, rydym yn ceisio gwneud yr hyn y gallwn ni i sicrhau bod y ddeialog honno'n cael ei datblygu.

O ran y materion sy'n ymwneud â chyllid yr ydych wedi cyfeirio atynt, mae'n amlwg ein bod eisiau i'r cyllid gyrraedd y rheng flaen. Mae llawer o'r cyllid, fel y dywedais i, yn mynd allan drwy fyrddau cynllunio ardal, fel y gellir targedu hynny at anghenion lleol, sy'n bwysig iawn. Ond byddwn i'n disgwyl i fyrddau cynllunio ardal fod â'r bartneriaeth honno gyda'r trydydd sector yn yr un modd ag a wnawn ni ar lefel Llywodraeth Cymru. Rwyf wedi bod yn glir iawn ers dod i'r swydd, yn gyffredinol, mewn gwirionedd, am ba mor bwysig yw'r trydydd sector, ac iddyn nhw fod â llais cyfartal, mewn gwirionedd, mewn trafodaethau.

Rydych yn llygad eich lle i dynnu sylw at yr heriau gyda phobl sydd â chyflyrau sy'n cyd-ddigwydd a diagnosis deuol. I'ch sicrhau ein bod yn gwneud ein gorau i fynd i'r afael â'r heriau hynny. Rydym yn gweithio gyda byrddau cynllunio ardal i wella'r canlyniadau i unigolion sy'n profi cyflyrau sy'n cyd-ddigwydd, ac rydym wedi cyhoeddi ystod o ganllawiau ar y pwnc, gan gynnwys fframwaith triniaeth camddefnyddio sylweddau. Bwriedir i bob Bwrdd Cynllunio Ardal fod â fframwaith gwasanaeth ar waith i ymateb i'r mater hwn, ond, oherwydd yr heriau yr ydym ni wedi bod yn eu hwynebu, yr ydych chi wedi cyfeirio atynt, rydym yn ceisio gwelliannau pellach yn y maes hwn, ac rydym wedi sefydlu grŵp o arbenigwyr ac ymarferwyr sy'n mynd at wraidd y mater i roi cyngor ar sut y gallwn ddileu rhwystrau i gynnydd. Sefydlwyd y grŵp hwnnw am y tro cyntaf cyn y pandemig. Mae'n cyfarfod bob chwarter dros Teams, ac mae'r cyfarfod nesaf ar 9 Mawrth. Mae ganddo glinigwyr a staff gweithredol yn ogystal â chynrychiolaeth o'r byd academaidd, y trydydd sector a'r system cyfiawnder troseddol. Hefyd, yn ogystal â cheisio chwalu'r problemau systemig hynny, rydym hefyd yn buddsoddi mwy o arian eto yn y gyllideb i sicrhau y gallwn ganolbwyntio ar anghenion y grwpiau hyn.

Diolch, Deputy Llywydd. Minister, like others I've also seen the good work of Kaleidoscope, so I'll add my own congratulations for the work that they do as well. My question, Minister, is linked to the blood-borne virus element of the strategy. I noticed that other UK nations have their target dates to accelerate the elimination of hepatitis C. In England and Northern Ireland the date is 2025, in Scotland it's 2024, and in Wales it remains 2030. So, my question is—. I'm just wondering, as we move out of the pandemic, I wonder if there's a chance here, an opportunity, to build on much of the good work, I think, that's been done in Wales in that regard. I wonder, Minister, if you would produce a national elimination strategy for hepatitis C in particular, and I wonder if the Government and you would commit to considering eliminating hepatitis C by 2025, in line with the other UK nations. 

Diolch, Dirprwy Lywydd. Gweinidog, fel eraill rwyf i hefyd wedi gweld gwaith da Kaleidoscope, felly fe wnaf ychwanegu fy llongyfarchiadau fy hun am y gwaith y maen nhw'n ei wneud hefyd. Mae fy nghwestiwn i, Gweinidog, yn gysylltiedig ag elfen feirws sy'n cael ei gludo yn y gwaed y strategaeth. Sylwais fod gan wledydd eraill y DU eu dyddiadau targed i gyflymu'r broses o ddileu hepatitis C. Yn Lloegr a Gogledd Iwerddon y dyddiad yw 2025, yn yr Alban mae'n 2024, ac yng Nghymru mae'n parhau i fod yn 2030. Felly, fy nghwestiwn i yw—. Meddwl ydw i tybed, wrth i ni symud allan o'r pandemig, tybed a oes cyfle yma i adeiladu ar lawer o'r gwaith da, rwy'n credu, sydd wedi'i wneud yng Nghymru yn hynny o beth. Tybed, Gweinidog, a fyddech yn cynhyrchu strategaeth dileu genedlaethol ar gyfer hepatitis C yn benodol, a tybed a fyddai'r Llywodraeth a chithau'n ymrwymo i ystyried dileu hepatitis C erbyn 2025, yn unol â gwledydd eraill y DU.

17:20

Thank you very much, Russell, and can I endorse your kind words about Kaleidoscope as well? We're very lucky in Wales to have some brilliant third sector organisations in this area. In relation to your comments about blood-borne viruses, I'm very happy to have a look at the target. I would need to do that, obviously, in partnership with the Minister for Health and Social Services, but I'm very happy to have those discussions. I would add that some of the things that we're doing already will make a significant contribution to improving things in that area. If you take the injectable buprenorphine, that's leading, obviously, to many fewer people who are injecting themselves on the streets in an unsafe way. So, we are doing things and taking initiatives that will contribute to that. But I'm very happy to have further discussions with the Minister for Health and Social Services about the target that you've referred to. 

Diolch yn fawr iawn, Russell, ac a gaf i gymeradwyo eich geiriau caredig am Kaleidoscope hefyd? Rydym ni'n lwcus iawn yng Nghymru i gael sefydliadau trydydd sector gwych yn y maes hwn. O ran eich sylwadau am feirysau sy'n cael eu cludo yn y gwaed, rwy'n hapus iawn i gael golwg ar y targed. Byddai angen i mi wneud hynny, yn amlwg, mewn partneriaeth â'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, ond rwy'n hapus iawn i gael y trafodaethau hynny. Hoffwn ychwanegu y bydd rhai o'r pethau yr ydym ni'n eu gwneud eisoes yn gwneud cyfraniad sylweddol at wella pethau yn y maes hwnnw. Os cymerwch chi'r byprenorphine chwistrelladwy, mae hynny'n arwain, yn amlwg, at lawer llai o bobl sy'n chwistrellu eu hunain ar y strydoedd mewn ffordd anniogel. Felly, rydym yn gwneud pethau ac yn ymgymryd â mentrau a fydd yn cyfrannu at hynny. Ond rwy'n hapus iawn i gael trafodaethau pellach gyda'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol am y targed yr ydych wedi cyfeirio ato.

Diolch i'r Dirprwy Weinidog. 

Mae'r ddwy eitem nesaf wedi eu tynnu nôl, felly mae hynny'n dod a'n busnes i ben am heddiw. 

Thank you, Deputy Minister. 

The next two items have been withdrawn, so that brings today's proceedings to a close. 

Daeth y cyfarfod i ben am 17:21.

The meeting ended at 17:21.