Y Cyfarfod Llawn
Plenary
24/11/2021Cynnwys
Contents
Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.
In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.
Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:29 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:29 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Prynhawn da. Croeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn. Cyn i ni ddechrau, dwi angen nodi ychydig o bwyntiau. Cynhelir y cyfarfod hwn ar ffurf hybrid, gyda rhai Aelodau yn Siambr y Senedd ac eraill yn ymuno drwy gyswllt fideo. Bydd yr holl Aelodau sy'n cymryd rhan yn nhrafodion y Senedd, ble bynnag y bônt, yn cael eu trin yn gyfartal. Mae Cyfarfod Llawn a gynhelir drwy gynhadledd fideo, yn unol â Rheolau Sefydlog Senedd Cymru, yn gyfystyr â thrafodion y Senedd at ddibenion Deddf Llywodraeth Cymru 2006. Bydd rhai o ddarpariaethau Rheol Sefydlog 34 yn gymwys ar gyfer y Cyfarfod Llawn, ac mae'r rheini wedi'u nodi ar eich agenda.
Good afternoon. I'd like to welcome you all to this Plenary session. Before we begin, I want to set out a few points. This meeting will be held in hybrid format, with some Members in the Senedd Chamber and others joining by video-conference. All Members participating in proceedings of the Senedd, wherever they may be, will be treated equally. A Plenary meeting held using video-conference, in accordance with the Standing Orders of the Welsh Parliament, constitutes Senedd proceedings for the purposes of the Government of Wales Act 2006. Some of the provisions of Standing Order 34 will apply for today's Plenary meeting, and these are set out on your agenda.
Yr eitem gyntaf y prynhawn yma yw'r cwestiynau i'r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Jenny Rathbone.
The first item this afternoon is questions to the Minister for Social Justice, and the first question is from Jenny Rathbone.
1. Beth mae Llywodraeth Cymru'n ei wneud i fynd i'r afael ag anghydraddoldebau gydol oes? OQ57234
1. What is the Welsh Government doing to tackle lifelong inequalities? OQ57234
Our strategic equality plan 2020-24 sets out plans to tackle long-term inequality, underpinned by separate plans linked to disability, gender, race and the LGBTQ+ community. Tackling inequality is also embedded in our programme for government and through our approach to mainstreaming equalities.
Mae ein cynllun cydraddoldeb strategol ar gyfer 2020-24 yn nodi cynlluniau i fynd i'r afael ag anghydraddoldeb hirdymor, wedi'u hategu gan gynlluniau ar wahân sy'n gysylltiedig ag anabledd, rhywedd, hil a'r gymuned LHDTC+. Mae mynd i'r afael ag anghydraddoldeb hefyd yn rhywbeth sydd wedi'i ymgorffori yn ein rhaglen lywodraethu a thrwy ein dull o brif ffrydio cydraddoldebau.
Recently, we’ve had some really excellent announcements about the way in which we may be able to tackle the inequalities faced by children: the provision of early years education from the age of two and free school meals for all primary school children are both incredibly important announcements and I look forward to working with you on that.
I just want to focus on the very first month of a baby’s life and particularly the first 1,000 days programme. So, I wondered what analysis you might have done on the effectiveness of the first 1,000 days, given that it’s such a key period in determining lifelong health inequalities as well as communication skills and learning outcomes. In particular, I’m very keen to understand the optimal outcome for pregnant mothers and their new baby, the development milestones at age two and the reduction in adverse childhood experiences in those crucial first 1,000 days.
Yn ddiweddar, rydym wedi cael rhai cyhoeddiadau rhagorol iawn am y ffordd y gallem fynd i'r afael â'r anghydraddoldebau y mae plant yn eu hwynebu: mae darparu addysg y blynyddoedd cynnar i blant dwy oed ymlaen a phrydau ysgol am ddim i bob plentyn yn yr ysgol gynradd yn gyhoeddiadau hynod o bwysig ac edrychaf ymlaen at weithio gyda chi ar hynny.
Hoffwn ganolbwyntio ar y mis cyntaf o fywyd babi ac yn benodol ar raglen y 1,000 diwrnod cyntaf. Felly, tybed pa ddadansoddiad y gallech fod wedi'i wneud o effeithiolrwydd y 1,000 diwrnod cyntaf, o gofio ei fod yn gyfnod mor allweddol wrth sefydlu anghydraddoldebau iechyd gydol oes yn ogystal â sgiliau cyfathrebu a chanlyniadau dysgu. Yn fwyaf arbennig, rwy'n awyddus iawn i ddeall y canlyniad gorau posibl i famau beichiog a'u babi newydd, y cerrig milltir datblygiadol i blant dwy oed a chyfyngu ar brofiadau niweidiol yn ystod plentyndod yn y 1,000 diwrnod cyntaf hanfodol hynny.
Diolch yn fawr, Jenny Rathbone, and thank you also for starting by recognising the real prospects ahead in terms of tackling these issues with extending free school meals and expanding childcare, which, of course, are crucial to delivering on your all-important question. Because, quite clearly, the early years, specifically the first 1,000 days, as recognised by Public Health Wales, and the work that they have done, with the first 1,000 days collaborative programme, which, of course, requires action from all partners and all parts of Government—.
Now, crucial to that are the optimal outcomes for every pregnancy for mother and child, achieving their developmental outcomes, as you say, at the age of two. And, of course, this will be enhanced by the opening up of childcare for our two-year-olds, but also, as you say, fewer children will be exposed to adverse childhood experiences in the first 1,000 days. Flying Start has a crucial role to play, we know, in terms of that intervention. It has to be about working together with our colleagues in local government, developing and enabling those children and, indeed, with the parental engagement, the opportunity to develop those cognitive, social and emotional skills in early childhood. Because that will have an impact, as you say, that is lifelong in terms of educational attainment, employment and income, into adulthood.
Diolch yn fawr, Jenny Rathbone, a diolch hefyd am ddechrau drwy gydnabod y gwir ragolygon o'n blaenau o ran mynd i'r afael â'r materion hyn drwy ymestyn y ddarpariaeth o brydau ysgol am ddim ac ehangu gofal plant, sydd, wrth gwrs, yn hanfodol er mwyn cyflawni mewn perthynas â'ch cwestiwn hollbwysig. Oherwydd, yn amlwg, mae'r blynyddoedd cynnar, yn enwedig y 1,000 diwrnod cyntaf, fel y cydnabu Iechyd Cyhoeddus Cymru, a'r gwaith y maent wedi'i wneud, gyda rhaglen gydweithredol y 1,000 diwrnod cyntaf, sydd, wrth gwrs, yn galw am weithredu gan bob partner ym mhob rhan o'r Llywodraeth—.
Nawr, yr hyn sy'n hanfodol i hynny yw'r canlyniadau gorau posibl ar gyfer pob beichiogrwydd i'r fam a'r plentyn, a chyflawni eu canlyniadau datblygiadol, fel y dywedwch, pan fyddant yn ddwy oed. Ac wrth gwrs, bydd hyn yn cael ei wella drwy ehangu gofal plant i'n plant dwy oed, ond hefyd, fel y dywedwch, bydd llai o blant yn agored i brofiadau niweidiol yn ystod plentyndod yn ystod y 1,000 diwrnod cyntaf. Gwyddom fod gan Dechrau'n Deg ran hanfodol i'w chwarae mewn perthynas â'r ymyrraeth honno. Mae'n rhaid iddi ymwneud â chydweithio â'n cydweithwyr mewn llywodraeth leol, datblygu a galluogi'r plant hynny, ac yn wir, gydag ymgysylltiad rhieni, y cyfle i ddatblygu sgiliau gwybyddol, cymdeithasol ac emosiynol yn ystod plentyndod cynnar. Oherwydd bydd hynny'n cael effaith gydol oes, fel y dywedwch, o ran cyrhaeddiad addysgol, cyflogaeth ac incwm, pan fyddant yn oedolion.
Minister, in the Welsh Government social research paper published last month, 'Implementing the Socio-economic Duty—A review of evidence on socio-economic disadvantage and inequalities of outcome', people experiencing socioeconomic deprivation are less likely to participate in sporting activities and, as a result, that leads to poorer health outcomes and higher mortality rates.
One of the major areas that needs work in my opinion are those pockets of severe deprivation in rural areas—they are the ones that are most often overlooked and, although surrounded by wealth, are facilities poor. Therefore, those children are less likely to take up sport due to little or no access to facilities, with one of the major barriers being the cost of travel to participate in these sporting activities, as I spoke to Dawn Bowden about this morning, and she agreed and also recognised this. Minister, how are you working with the Deputy Minister for Sport, Dawn Bowden, and the Deputy Minister for Mental Health and Wellbeing, Lynne Neagle, to ensure there is true equality of access to sporting facilities and activities in all parts of Wales? There has been considerable investment in urban deprived areas and we welcome that, but I’m sure you’ll agree with me that now it’s time to identify and invest in those pockets of severe deprivation in rural parts of Wales. Thank you.
Weinidog, ym mhapur ymchwil gymdeithasol Llywodraeth Cymru a gyhoeddwyd y mis diwethaf, 'Gweithredu'r Ddyletswydd Economaidd-gymdeithasol—Adolygiad o dystiolaeth am anfantais economaidd-gymdeithasol ac anghydraddoldebau canlyniadau', mae pobl sy'n cael profiad o amddifadedd economaidd-gymdeithasol yn llai tebygol o gymryd rhan mewn gweithgareddau chwaraeon, ac o ganlyniad, mae hynny'n arwain at ganlyniadau iechyd gwaeth a chyfraddau marwolaeth uwch.
Un o'r prif feysydd sydd angen gwaith yn fy marn i yw'r pocedi o amddifadedd difrifol mewn ardaloedd gwledig—dyma'r rhai sy'n cael eu hanwybyddu amlaf, ac er eu bod wedi'u hamgylchynu gan gyfoeth, maent yn brin o gyfleusterau. Felly, mae'r plant hynny'n llai tebygol o ymgymryd â chwaraeon, gan nad oes ganddynt fawr ddim mynediad at gyfleusterau os o gwbl, ac un o'r prif rwystrau yw cost teithio i gymryd rhan yn y gweithgareddau chwaraeon hyn, fel y soniais wrth Dawn Bowden y bore yma, ac roedd hi'n cytuno ac yn cydnabod hyn hefyd. Weinidog, sut rydych yn gweithio gyda'r Dirprwy Weinidog Chwaraeon, Dawn Bowden, a'r Dirprwy Weinidog Iechyd Meddwl a Llesiant, Lynne Neagle, i sicrhau mynediad cyfartal go iawn at gyfleusterau a gweithgareddau chwaraeon ym mhob rhan o Gymru? Mae cryn dipyn o arian wedi'i fuddsoddi mewn ardaloedd trefol difreintiedig ac rydym yn croesawu hynny, ond rwy'n siŵr y byddwch yn cytuno ei bod yn bryd nodi a buddsoddi yn y pocedi o amddifadedd difrifol mewn rhannau gwledig o Gymru. Diolch.
Diolch. Thank you, Laura Anne Jones. Going back again to the evidence that we've got—the evidence review for the first 1,000 days—the evidence review does show that individual socioeconomic status actually has a greater impact on individual outcomes than neighbourhood-level measures. So, it's important that we look at it from all perspectives, but, obviously, you focused on issues and needs particularly relating to access to sport and sport policy in rural areas. Now, this is something where tackling poverty is a cross-Government engagement through our programme for government. Tackling poverty has been made a priority in the budget planning process, and it has to be integrated into the development and delivery of our programme. I'll be working closely with all Ministers, including the Deputy Minister responsible for sport policy, to make sure that we can expand those opportunities. It's crucial that we look at and we engage with people as well who have experience of poverty, to better understand the issues they face. One of the good things about my £51 million household living fund that I announced last week is that we're going to put some funding into the school day also, because we know that many children and young people are disadvantaged by not being able to take advantage of some of the opportunities that the school and the school day can offer.
Diolch, Laura Anne Jones. I ddychwelyd at y dystiolaeth sydd gennym—yr adolygiad o dystiolaeth ar gyfer y 1,000 diwrnod cyntaf—mae'r adolygiad o dystiolaeth yn dangos bod statws economaidd-gymdeithasol unigolion yn cael mwy o effaith ar ganlyniadau unigolion na mesurau ar lefel cymdogaeth. Felly, mae'n bwysig ein bod yn ystyried pob agwedd ar y mater, ond yn amlwg, fe ganolbwyntioch chi ar faterion ac anghenion a oedd yn ymwneud yn benodol â mynediad at chwaraeon a pholisi chwaraeon mewn ardaloedd gwledig. Nawr, mae hyn yn rhywbeth lle mae trechu tlodi'n ymrwymiad trawslywodraethol drwy ein rhaglen lywodraethu. Gwnaed trechu tlodi'n flaenoriaeth yn y broses o gynllunio'r gyllideb, ac mae'n rhaid ei integreiddio i'r gwaith o ddatblygu a chyflawni ein rhaglen. Byddaf yn gweithio'n agos gyda phob Gweinidog, gan gynnwys y Dirprwy Weinidog sy'n gyfrifol am bolisi chwaraeon, i sicrhau y gallwn ehangu'r cyfleoedd hynny. Mae'n hanfodol ein bod yn ystyried ac yn ymgysylltu â phobl sydd wedi cael profiad o dlodi, er mwyn deall y problemau sy'n eu hwynebu yn well. Un o'r pethau da am fy nghronfa cymorth i aelwydydd gwerth £51 miliwn a gyhoeddais yr wythnos diwethaf yw ein bod yn mynd i roi rhywfaint o arian i'r diwrnod ysgol hefyd, gan y gwyddom fod llawer o blant a phobl ifanc dan anfantais am na allant fanteisio ar rai o'r cyfleoedd y gall yr ysgol a'r diwrnod ysgol eu cynnig.
Rhys ab Owen.
Rhys ab Owen.
Diolch yn fawr, Llywydd. I'm glad to see the implementation—
Diolch yn fawr, Lywydd. Rwy'n falch o weld—
Oh, I'm sorry—
O, mae'n ddrwg gennyf—
Yes, sorry—that's why I was shocked there, Llywydd. [Laughter.]
Ie, mae'n ddrwg gennyf—dyna pam y cefais syndod yno, Lywydd. [Chwerthin.]
The shock on your face made me rethink my decision, and I've just realised that I forgot to ask for the first question then, which is question 2, Russell George. [Laughter.]
Gwnaeth y syndod ar eich wyneb imi ailfeddwl fy mhenderfyniad, ac rwyf newydd sylweddoli fy mod wedi anghofio gofyn am y cwestiwn cyntaf, sef cwestiwn 2, Russell George. [Chwerthin.]
How can you possibly get me mixed up with Rhys ab Owen? [Laughter.] Thank you, Presiding Officer.
Sut yn y byd y gallech ddrysu rhyngof fi a Rhys ab Owen? [Chwerthin.] Diolch, Lywydd.
2. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am wella diogelwch cymunedol? OQ57222
2. Will the Minister make a statement on improving community safety? OQ57222
The Welsh Government is committed to keeping our communities safe. Through our Live Fear Free campaigns, we'll continue to raise awareness of stalking, harassment, abuse and violence against women in all aspects of life, including the street and other public places.
Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i gadw ein cymunedau'n ddiogel. Drwy ein hymgyrchoedd Byw Heb Ofn, byddwn yn parhau i godi ymwybyddiaeth o stelcio, aflonyddu, cam-drin a thrais yn erbyn menywod ym mhob agwedd ar fywyd, gan gynnwys ar y stryd ac mewn mannau cyhoeddus eraill.
Thank you, Minister, for your answer there. My question is particularly in regard to, I suppose, street issues, in terms of the public highway. Often, my inbox is full of constituents concerned about the speeding of vehicles along some of our highways and trunk roads. It remains constantly an issue, and in my whole time as a Member of the Senedd. Obviously, parents are concerned, with young children in particular, along those routes, for the safety of their children, and in certain communities as well. Often what communities do is bring forward the solutions themselves, and often they ask for flashing speed indication signs. Now, I think these are particularly effective as well, because it triggers something in you as you approach these signs, having a sign tell you what speed you're going. That triggers something to say, 'Hang on, am I appropriately driving at the right speed level?' There's a variance across Wales, I notice, between local authorities in how they roll out some of these indication signs in local authority areas on highways responsible roads. But in terms of trunk roads, there is also a variance as well. I think that, in some parts of Wales, there seems to be a higher percentage of these indication signs than in other parts of Wales. But what is your advice in terms of a community—and to Members here—that want to lobby for a flashing speed indication sign for their community on a particular stretch of road? I appreciate this crosses over a number of your colleagues—it's not just your responsibility, Minister—but what discussions may you have had with your colleagues in this regard as well?
Diolch am eich ateb, Weinidog. Mae fy nghwestiwn yn ymwneud yn benodol â materion y stryd,mae'n debyg, o ran y briffordd gyhoeddus. Yn aml, mae fy mewnflwch yn llawn o bryderon gan etholwyr ynglŷn â cherbydau'n gyrru'n rhy gyflym ar rai o'n priffyrdd a'n cefnffyrdd. Mae'n parhau i fod yn broblem gyson, ac wedi bod felly drwy gydol fy holl amser yn Aelod o'r Senedd. Yn amlwg, mae rhieni'n poeni am blant ifanc yn enwedig, ar y ffyrdd hynny, am ddiogelwch eu plant, ac mewn cymunedau penodol hefyd. Yn aml, yr hyn y mae cymunedau'n ei wneud yw cyflwyno'r atebion eu hunain, ac yn aml, maent yn gofyn am arwyddion sy'n fflachio i nodi cyflymder cerbydau. Nawr, credaf fod y rhain yn arbennig o effeithiol hefyd, gan eu bod yn ennyn rhywbeth ynoch wrth ichi agosáu at yr arwyddion hyn, yr arwydd sy'n dweud wrthych pa mor gyflym rydych yn teithio. Mae'n peri ichi ofyn, 'A wyf fi'n gyrru ar y cyflymder priodol?' Nodaf fod amrywio rhwng awdurdodau lleol ledled Cymru o ran sut y maent yn gosod rhai o'r arwyddion hyn mewn ardaloedd awdurdodau lleol ar ffyrdd y mae'r gyfarwyddiaeth briffyrdd yn gyfrifol amdanynt. Ond gwelir amrywio ar gefnffyrdd hefyd. Credaf fod canran uwch o'r arwyddion hyn mewn rhai rhannau o Gymru, yn ôl pob golwg, nag mewn rhannau eraill o Gymru. Ond beth yw eich cyngor i gymuned—ac i'r Aelodau yma—sy'n dymuno lobïo am arwydd ar gyfer eu cymuned sy'n fflachio i nodi cyflymder ar ddarn penodol o ffordd? Rwy'n derbyn bod hyn yn gyfrifoldeb i nifer o'ch cyd-Aelodau—nid eich cyfrifoldeb chi yn unig ydyw, Weinidog—ond pa drafodaethau a gawsoch gyda'ch cyd-Aelodau ar hyn?
Thank you, Russell George, for that question. This is something that, I'm sure, many Senedd Members across the Chamber are involved in, in local road safety campaigns—I certainly am in my constituency. This is very much involving not just the local authority, in terms of their powers and responsibilities in terms of road safety, but the police as well, in terms of enforcement and engagement, with those GoSafe initiatives that you're mentioning, where residents and communities are working to try themselves to take the initiative, working in partnership with the police and local authorities. But also, of course, the Welsh Government, not just in terms of the road safety annual grant to local authorities, which is the responsibility of my colleague Lee Waters, as Deputy Minister for Climate Change, recognises that this is something where we need to look at it from across the whole Senedd—support for the 20 mph default arrangements that we'll have for residential areas in 2023.
But I would like to say, just in terms of my responsibilities, police community support officers play a very important role in liaising with communities, and it is the Welsh Government that has not only funded our 500 PCSOs in Wales, but is increasing them, and it was in our manifesto commitment. We're delivering another 100 because PCSOs are the eyes and ears of their communities—I think we all know that—very much taking a problem-solving and preventative approach to addressing issues within their local areas, and I know that they're at the forefront of many of these road safety campaigns.
Diolch am eich cwestiwn, Russell George. Mae hyn yn rhywbeth y mae llawer o Aelodau'r Senedd ar draws y Siambr yn ymwneud ag ef, rwy'n siŵr, mewn ymgyrchoedd diogelwch ar ffyrdd lleol—yn sicr, rwy'n ymwneud â hyn yn fy etholaeth. Mae a wnelo i raddau helaeth nid yn unig â'r awdurdod lleol,gyda'u pwerau a'u cyfrifoldebau diogelwch ar y ffyrdd, ond yr heddlu hefyd, o ran gorfodi ac ymgysylltu, â'r mentrau GanBwyll y soniwch amdanynt, lle mae trigolion a chymunedau'n gweithio i geisio cymryd y cam cyntaf, gan weithio ar y cyd â'r heddlu ac awdurdodau lleol. Ond hefyd, wrth gwrs, mae Llywodraeth Cymru, nid yn unig gyda'r grant diogelwch ar y ffyrdd blynyddol i awdurdodau lleol, sy'n un o gyfrifoldebau fy nghyd-Aelod, Lee Waters, fel y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd, yn cydnabod bod hyn yn rhywbeth y mae angen i ni ei ystyried ar bob ochr i'r Senedd—cefnogaeth i'r trefniadau diofyn 20 mya a fydd gennym ar gyfer ardaloedd preswyl yn 2023.
Ond hoffwn ddweud mewn perthynas â fy nghyfrifoldebau i fod swyddogion cymorth cymunedol yr heddlu'n chwarae rhan bwysig iawn wrth gysylltu â chymunedau, ac mae Llywodraeth Cymru nid yn unig wedi ariannu ein 500 o swyddogion cymorth cymunedol yr heddlu yng Nghymru, ond rydym yn cynyddu eu nifer, ac roedd hynny'n rhan o ymrwymiad ein maniffesto. Rydym yn darparu 100 o swyddogion ychwanegol, gan mai swyddogion cymorth cymunedol yr heddlu yw llygaid a chlustiau eu cymunedau—credaf fod pob un ohonom yn gwybod hynny—gyda'u dull ataliol o ddatrys problemau er mwyn mynd i'r afael â phroblemau yn eu hardaloedd lleol, a gwn eu bod yn arwain llawer o'r ymgyrchoedd diogelwch ar y ffyrdd hyn.
Rhys ab Owen.
Rhys ab Owen.
Diolch yn fawr, Llywydd. Minister, I'm glad to see the implementation plans for female offending and youth justice blueprints. Not having an agreed time frame was a criticism in the Commission on Justice in Wales report. I was also glad to receive your written statement earlier this month, which mentioned the Visiting Mum service—children visiting their mothers in prison; it's so important to keep that link. However, we want to live in a country where no mother is sent to prison. The fact that 86 per cent of Welsh women in prison are there for non-violent offences is a national scandal, with many of them victims themselves. What is still missing in the blueprints, Minister, is the clear accountability and the real change we need within the justice system in Wales. Do you agree with me that the only effective way to make our communities safer is to align the justice system fully with health, with education and with housing? Diolch yn fawr.
Diolch yn fawr, Lywydd. Weinidog, rwy'n falch o weld y glasbrintiau o'r cynlluniau gweithredu ar gyfer troseddwyr benywaidd a chyfiawnder ieuenctid. Roedd adroddiad y Comisiwn ar Gyfiawnder yng Nghymru'n feirniadol o'r ffaith nad oedd amserlen wedi'i chytuno. Roeddwn hefyd yn falch o gael eich datganiad ysgrifenedig yn gynharach y mis hwn a grybwyllai wasanaeth Ymweld â Mam—plant yn ymweld â'u mamau yn y carchar; mae mor bwysig cadw'r cyswllt hwnnw. Fodd bynnag, rydym eisiau byw mewn gwlad lle nad oes unrhyw fam yn cael ei hanfon i'r carchar. Mae'r ffaith bod 86 y cant o'r menywod sydd yn y carchar yng Nghymru yno am droseddau di-drais yn sgandal genedlaethol, gyda llawer ohonynt yn ddioddefwyr eu hunain. Yr hyn sydd ar goll yn y glasbrintiau o hyd, Weinidog, yw'r atebolrwydd clir a'r newid gwirioneddol sydd ei angen yn y system gyfiawnder yng Nghymru. A ydych yn cytuno â mi mai'r unig ffordd effeithiol o wneud ein cymunedau'n fwy diogel yw alinio'r system gyfiawnder yn llawn ag iechyd, addysg, a thai? Diolch yn fawr.
Diolch yn fawr am eich cwestiwn pwysig iawn.
Thank you very much for the very important question.
A really important question. Indeed, the Counsel General and I were only speaking this morning about the importance of the female offending blueprint strategy. This is an area where, I have to say, we have worked very closely with the Ministry of Justice. It's not devolved, but we are responsible, as you say, for so many of the services—preventative and then supportive—and aligning has to be the way forward, aligning those services, and, I would say, responsibilities. So, I'm delighted that we are going to pilot a women's residential centre here as an alternative to prison. We've made it absolutely clear that Welsh Government is not in favour of women's prisons. We don't want a women's prison in Wales, but we are going to pilot a women's residential centre.
And I've visited women in prison outside of Wales because that's where they have to go, and these are women who are imprisoned for short sentences as a result of poverty, as a result of trauma in their lives. As far as I'm concerned, I think the Jean Corston report years ago, you might recall, made it very clear that women should not be in prison, particularly because of their responsibility in caring for their children and families. So, I've got great hopes for the female offending strategy, not just the women's residential centre, but everything that we can do as a whole approach of all the agencies that need to engage in this.
Cwestiwn pwysig iawn. Yn wir, y bore yma, bu'r Cwnsler Cyffredinol a minnau'n trafod pwysigrwydd glasbrint y strategaeth ar gyfer troseddwyr benywaidd. Mae hwn yn faes lle mae'n rhaid imi ddweud ein bod wedi gweithio'n agos gyda'r Weinyddiaeth Gyfiawnder. Nid yw wedi'i ddatganoli, ond rydym yn gyfrifol, fel y dywedwch, am gynifer o'r gwasanaethau—atal ac yna cefnogi—ac mae'n rhaid bwrw ymlaen yn y dyfodol drwy alinio, alinio'r gwasanaethau hynny, a'r cyfrifoldebau, byddwn yn dweud. Felly, rwy'n falch iawn ein bod yn mynd i dreialu canolfan breswyl i fenywod yma fel opsiwn gwahanol i garchar. Rydym wedi dweud yn gwbl glir nad yw Llywodraeth Cymru o blaid carchardai menywod. Nid ydym eisiau carchar menywod yng Nghymru, ond rydym am dreialu canolfan breswyl i fenywod.
Ac rwyf wedi ymweld â menywod yn y carchar y tu allan i Gymru, gan mai dyna ble mae'n rhaid iddynt fynd, ac mae'r rhain yn fenywod sydd yn y carchar am ddedfrydau byr o ganlyniad i dlodi, o ganlyniad i drawma yn eu bywydau. Ac o'm rhan i, credaf fod adroddiad Jean Corston flynyddoedd yn ôl, efallai y byddwch yn cofio, wedi nodi'n glir iawn na ddylai menywod fod yn y carchar, yn enwedig oherwydd eu cyfrifoldeb yn gofalu am eu plant a'u teuluoedd. Felly, mae gennyf obeithion mawr mewn perthynas â'r strategaeth ar gyfer troseddwyr benywaidd, nid yn unig y ganolfan breswyl i fenywod, ond popeth y gallwn ei wneud drwy'r holl asiantaethau y mae angen iddynt ymwneud â hyn.
Can I really welcome the Minister's opening remarks in response to Russell's question on violence to women, and particularly in this White Ribbon Week, the need for men also to speak out against violence to women—I'm sure it's something that all Senedd Members here will want to do—and to commend the work that's been done by campaigners outside, but also inside the Senedd, by Joyce Watson, our colleague, as well, on a cross-party basis?
But, Minister, can I genuinely welcome the investment now that's going into PCSOs? This is over £22 million now that Welsh Government is putting into it, with the initial £3.7 million that's been allocated going forward in this Senedd term. But they've had a tough time engaging with groups, obviously because of COVID. They've been unable to get to them, and that sort of eyes and ears you were talking about is what they do well, being out in the community. So, will you liaise with our police chief constables, and also with Alun Michael in south Wales, and others, to make sure now that they are back in the community, doing what they do really well, which is engaging with the community and stopping things getting out of control at that very early stage?
A gaf fi groesawu sylwadau agoriadol y Gweinidog mewn ymateb i gwestiwn Russell ar drais yn erbyn menywod, ac yn enwedig, a hithau'n Wythnos Rhuban Gwyn, yr angen i ddynion hefyd godi llais yn erbyn trais yn erbyn menywod—rwy'n siŵr ei fod yn rhywbeth y bydd holl Aelodau'r Senedd yma yn awyddus i'w wneud—a chymeradwyo'r gwaith a wnaed gan ymgyrchwyr ar y tu allan, ond hefyd, o fewn y Senedd, gan ein cyd-Aelod, Joyce Watson, ar sail drawsbleidiol?
Ond Weinidog, a gaf fi groesawu'r buddsoddiad sy'n cael ei wneud mewn swyddogion cymorth cymunedol yr heddlu? Mae Llywodraeth Cymru bellach yn darparu dros £22 miliwn, gyda'r £3.7 miliwn cyntaf wedi'i ddyrannu wrth symud ymlaen yn nhymor y Senedd hon. Ond maent wedi'i chael hi'n anodd ymgysylltu â grwpiau, oherwydd COVID wrth gwrs. Nid ydynt wedi gallu eu cyrraedd, ac fel y sonioch chi, bod yn llygaid a chlustiau yw'r hyn y maent yn dda am ei wneud, drwy fod allan yn y gymuned. Felly, a wnewch chi gysylltu â'n prif gwnstabliaid heddlu, a chydag Alun Michael yn ne Cymru, ac eraill, er mwyn sicrhau eu bod yn ôl yn y gymuned, yn gwneud yr hyn y maent yn ei wneud yn dda iawn, sef ymgysylltu â'r gymuned ac atal pethau rhag mynd allan o reolaeth ar y cam cynnar iawn hwnnw?
Diolch yn fawr, Huw Irranca-Davies. Can I say that the vigil that we held on Monday night, which, of course, Joyce Watson organised, and she's been organising year after year, with the National Federation of Women's Institutes, was really important? The Women's Institute took the lead, as they did at the cross-party group—the stakeholder group—earlier in the day. I just want to pause for a moment to say that it was well attended by the police force as well, and Gwent Police cadets, specialist agencies, and there was a very powerful contribution from a survivor of enduring male violence for so many years, which affected her and her children.
Can I just also thank the cross-party Members who spoke? I think it is worth spending a moment to thank those. Thank you to James Evans from Brecon and Radnor, who spoke extremely well, thank you to Rhun ap Iorwerth, who always speaks at these vigils, thank you to Jack Sargeant as well, and thank you to Jane Dodds. It's great that many of you are here today to say how powerful it is when we come together. We all said that this is something that I believe the whole Senedd is signed up to, because Wales will not be a bystander to violence and abuse. Also, we will ensure that we promote the recruitment of male ambassadors, men and boys, who have such a crucial role in clearly stating that violence against women is unacceptable, and all of you said that on Monday night.
But I will take back those positive points, Huw Irranca-Davies, about the PCSOs. It is crucially important that we are increasing the funding into this area. They have played such an important role during the pandemic and they are the face of policing on our streets. I'm chairing the policing and partnership board on 2 December. Actually, at that meeting, we're discussing substance misuse and misogyny, which is crucial. These are crucial points that the police and crime commissioners and the chief officers, the chief constables, want to discuss. They're putting it on the agenda. I will be talking about the vital role of police community support officers.
Diolch yn fawr, Huw Irranca-Davies. A gaf fi ddweud bod yr wylnos a gynhaliwyd gennym nos Lun, a drefnwyd gan Joyce Watson, wrth gwrs, ac mae hi wedi bod yn ei threfnu flwyddyn ar ôl blwyddyn, gyda Ffederasiwn Cenedlaethol Sefydliadau'r Merched, yn bwysig dros ben? Sefydliad y Merched oedd yn arwain, fel y gwnaethant yn y grŵp trawsbleidiol—y grŵp rhanddeiliaid—yn gynharach yn y dydd. Hoffwn achub ar y cyfle i ddweud bod nifer o'r heddlu hefyd yn bresennol, a chadetiaid Heddlu Gwent, asiantaethau arbenigol, a chafwyd cyfraniad grymus iawn gan rywun a oedd wedi goroesi trais gwrywaidd parhaus am flynyddoedd lawer, gan effeithio arni hi a'i phlant.
A gaf fi ddiolch hefyd i'r Aelodau trawsbleidiol a siaradodd? Credaf ei bod yn werth rhoi eiliad i ddiolch iddynt. Diolch i James Evans o Frycheiniog a Sir Faesyfed, a siaradodd yn dda iawn, diolch i Rhun ap Iorwerth, sydd bob amser yn siarad yn y gwylnosau hyn, diolch i Jack Sargeant hefyd, a diolch i Jane Dodds. Mae'n wych fod llawer ohonoch yma heddiw i ddweud pa mor bwerus y gallwn fod pan ddown at ein gilydd. Dywedodd pob un ohonom fod hyn yn rhywbeth y credaf fod y Senedd gyfan wedi ymrwymo iddo, gan nad yw Cymru am gadw'n dawel mewn perthynas â thrais a cham-drin. Hefyd, byddwn yn sicrhau ein bod yn hyrwyddo recriwtio llysgenhadon gwrywaidd, dynion a bechgyn, gan fod ganddynt rôl mor hanfodol i'w chwarae yn datgan yn glir fod trais yn erbyn menywod yn annerbyniol, a dywedodd pob un ohonoch hynny nos Lun.
Ond rwy'n derbyn y pwyntiau cadarnhaol hynny, Huw Irranca-Davies, am swyddogion cymorth cymunedol yr heddlu. Mae'n hanfodol bwysig ein bod yn cynyddu'r cyllid i'r maes hwn. Maent wedi chwarae rôl mor bwysig yn ystod y pandemig a hwy yw wyneb plismona ar ein strydoedd. Rwy'n cadeirio cyfarfod y bwrdd plismona a phartneriaeth ar 2 Rhagfyr. A dweud y gwir, yn y cyfarfod hwnnw, byddwn yn trafod camddefnyddio sylweddau a chasineb at fenywod, sy'n allweddol. Mae'r rhain yn bwyntiau hanfodol y mae'r comisiynwyr heddlu a throseddu a'r prif swyddogion, y prif gwnstabliaid, yn awyddus i'w trafod. Maent yn rhoi'r mater ar yr agenda. Byddaf yn siarad am rôl hanfodol swyddogion cymorth cymunedol yr heddlu.
Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr yn gyntaf, Joel James.
Questions now from the party spokespeople. The Conservative spokesperson first, Joel James.
Thank you, Llywydd. As you are aware, Minister, throughout the current pandemic, there's been ruthless targeting of vulnerable people by text scammers claiming to represent the Royal Mail. In these scams, fake text messages have been sent, supposedly from the Royal Mail, informing their intended victims that a parcel or letter is waiting to be delivered to them, however a small admin fee needs to be paid before this can be done. These messages, known as smishing texts, ultimately harvest and steal their victim's personal details, and, in some cases, it has seen thousands of pounds stolen from their bank accounts. A Which? report in June this year showed that 61 per cent of those surveyed had received these smishing texts, either claiming to be from the Royal Mail or another delivery company. The scams most often reported to the Which? scam sharer are fake text messages claiming to be from the Royal Mail. Worryingly, some victims also receive follow-up calls from these scammers, sometimes of an aggressive nature, trying to convince them to send even larger sums of money. Fortunately, the success rate of these scams is relatively low, with four out of five people surveyed realising that these messages are fake. However, for those caught, the financial and emotional impact can be devastating. Can the Minister outline what conversations they have had with the Royal Mail regarding these scam texts, and whether or not they've agreed a forward plan of action? Thank you.
Diolch yn fawr, Lywydd. Fel y gwyddoch, Weinidog, drwy gydol y pandemig presennol, mae sgamwyr creulon wedi bod yn targedu pobl agored i niwed drwy anfon negeseuon testun yn honni eu bod yn cynrychioli’r Post Brenhinol. Yn y sgamiau hyn, anfonwyd negeseuon testun ffug, a ymddangosai fel pe baent yn dod oddi wrth y Post Brenhinol, yn rhoi gwybod i'r bobl y maent yn ceisio'u twyllo fod parsel neu lythyr yn aros i gael ei ddosbarthu iddynt, ond bod angen talu ffi weinyddol fach cyn y gellir gwneud hyn. Yn y pen draw, mae'r negeseuon hyn, a elwir yn negeseuon SMS-rwydo, yn casglu ac yn dwyn manylion personol y bobl sy'n cael eu twyllo, ac mewn rhai achosion, mae pobl wedi colli miloedd o bunnoedd o'u cyfrifon banc. Dangosodd adroddiad gan Which? ym mis Mehefin eleni fod 61 y cant o’r bobl a holwyd wedi cael y negeseuon SMS-rwydo hyn a oedd naill ai’n honni eu bod yn dod oddi wrth y Post Brenhinol neu gwmni dosbarthu arall. Y sgamiau yr adroddir amdanynt amlaf i wasanaeth rhannu sgamiau Which? yw negeseuon testun ffug sy'n honni eu bod yn dod oddi wrth y Post Brenhinol. Mae'n bryder fod rhai dioddefwyr hefyd yn derbyn galwadau ffôn dilynol gan y sgamwyr hyn, sydd weithiau o natur ymosodol, i geisio eu darbwyllo i anfon mwy fyth o arian. Yn ffodus, mae cyfraddau llwyddiant y sgamiau hyn yn gymharol isel, gyda phedwar o bob pump o bobl a holwyd yn sylweddoli bod y negeseuon hyn yn rhai ffug. Fodd bynnag, i'r rheini sy'n cael eu dal, gall yr effaith ariannol ac emosiynol fod yn ddinistriol. A all y Gweinidog nodi pa sgyrsiau y mae wedi'u cael gyda'r Post Brenhinol ynglŷn â'r negeseuon ffug hyn, ac a ydynt wedi cytuno ar flaengynllun gweithredu ai peidio? Diolch.
Can I thank the Member for his question? He certainly raises a very disturbing phenomenon. We will have all known people that have perhaps contacted us in our constituency capacity to raise concerns not just on scams of this nature, but other scams, which is why we all actively in the Welsh Government support scam awareness campaigns. I'm actually due to meet Royal Mail in the next couple of weeks, and I'll make sure that that is on the agenda as well at that meeting. And I'm happy to report back to Members after that.FootnoteLink
A gaf fi ddiolch i'r Aelod am ei gwestiwn? Mae'n sicr yn sôn am ffenomen annifyr iawn. Bydd pob un ohonom yn adnabod rhywun sydd efallai wedi cysylltu â ni yn ein hetholaethau i godi pryderon nid yn unig am sgamiau o'r natur hon, ond sgamiau eraill, a dyna pam fod pob un ohonom yn Llywodraeth Cymru yn mynd ati'n weithredol i gefnogi ymgyrchoedd ymwybyddiaeth o sgamiau. Rwyf i fod i gyfarfod â'r Post Brenhinol yn yr ychydig wythnosau nesaf, a byddaf yn sicrhau bod hynny ar yr agenda hefyd yn y cyfarfod hwnnw. Ac rwy'n fwy na pharod i adrodd yn ôl i'r Aelodau ar hynny.FootnoteLink
Thank you, Deputy Minister, and thank you for taking the initiative there and meeting with the Royal Mail for that.
As you will know, a recent investigation by a national newspaper has shown that Royal Mail HGV drivers have been logging fraudulent overtime claims, regularly signing up for lengthy lucrative and long distance overtime shifts on weekends and bank holidays. However, these drivers are then alleged to take up lighter and much shorter duties, which include only office-based administration tasks, while leaving agency staff to take on longer drives instead. Apparently, according to the newspaper, this practice has gone on for some time, and it has even seen some Royal Mail employees manipulate their time sheets and working hours for well over two decades, allowing some to even earn double their annual salary. Employees across Royal Mail offices have highlighted how common this practice is, and that overtime is also routinely paid even before it has commenced to avoid claims of fraudulence. As the Deputy Minister with lead responsibility for Post Office and Royal Mail matters in Wales, what actions have you taken to investigate and address these allegations?
Diolch, Ddirprwy Weinidog, a diolch am achub y blaen gyda hynny a chyfarfod â'r Post Brenhinol ynglŷn â'r mater.
Fel y gwyddoch, mae ymchwiliad diweddar gan bapur newydd cenedlaethol wedi dangos bod gyrwyr cerbydau nwyddau trwm y Post Brenhinol wedi bod yn cofnodi hawliadau goramser ffug, gan gytuno'n rheolaidd i shifftiau goramser pell a phroffidiol o hir ar benwythnosau a gwyliau banc. Fodd bynnag, honnir bod y gyrwyr hyn wedyn yn ymgymryd â dyletswyddau ysgafnach a llawer byrrach, sy'n cynnwys tasgau gweinyddol yn y swyddfa yn unig, gan adael i staff asiantaeth gyflawni siwrneiau hirach. Yn ôl y papur newydd, mae’n ymddangos bod yr arfer hwn wedi bod yn digwydd ers peth amser, ac mae rhai o weithwyr y Post Brenhinol wedi bod yn ffugio eu taflenni amser a’u horiau gwaith ers ymhell dros ddau ddegawd, gan ganiatáu i rai ohonynt ennill dwywaith eu cyflog blynyddol. Mae gweithwyr yn sawl un o swyddfeydd y Post Brenhinol wedi tynnu sylw at ba mor gyffredin yw'r arfer hwn, a'r ffaith hefyd fod goramser yn aml yn cael ei dalu cyn iddo gychwyn er mwyn osgoi honiadau o dwyll. Fel y Dirprwy Weinidog sydd â'r prif gyfrifoldeb am faterion yn ymwneud â Swyddfa'r Post a'r Post Brenhinol yng Nghymru, pa gamau rydych wedi'u cymryd i ymchwilio i'r honiadau hyn a mynd i'r afael â hwy?
Llywydd, I always take what we read in the newspapers with a strong pinch of salt, and it's not for me to comment on alleged practice like that. It's certainly something that we would raise both in social partnership with the employers and with the trade unions, but it wouldn't be appropriate for me to comment on that without knowing the detail of it.
Lywydd, rwyf bob amser yn cymryd yr hyn rydym yn ei ddarllen yn y papurau newydd gyda phinsiad mawr o halen, ac nid fy lle i yw gwneud sylwadau ar arfer honedig o'r fath. Mae'n sicr yn rhywbeth y byddem yn ei godi mewn partneriaeth gymdeithasol gyda'r cyflogwyr a chyda'r undebau llafur, ond ni fyddai'n briodol imi wneud sylwadau ar hynny heb wybod y manylion.
Thank you. I appreciate your comments, and I would urge you to investigate this further and get more of the details, then, because if the allegations are proven to be true, I think it's a serious issue that needs investigation.
As someone who no doubt passionately reads The Socialist, the mouthpiece for the Socialist Party, formerly known as Militant, you would have been interested to see an article about a Llanelli postal worker who was sacked for whistleblowing to the Royal Mail internal investigations team regarding a fake working hours scam that was very similar to the one highlighted in my previous question. Apparently, according to this individual, senior managers have been paying delivery staff unworked overtime in order to manipulate their budget forecasts and to argue for higher departmental budgets over the summer months.
According to reports, the purpose of this fraud was to allow depots to build up reserves that would then be spent during peak seasons, with managers arguing that it allowed them to better manage a surge in parcel volume numbers. The whistleblower had allegedly been instructed by their managers to fraudulently pay staff for overtime that they had not worked, and the whistleblower was subsequently sacked after an internal probe discovered that they had reported this activity to the internal investigations team.
Thankfully, after a strike organised by the Communication Workers Union, the individual in question has now been reinstated to their role. But Minister, this begs us to ask several vital and fundamental questions. Firstly, given that whistleblowing policies are put in place to protect people, why was the identity of this individual made known so he could be sacked? Secondly, given that this practice seems to be quite widespread, why is it only after the individual was sacked that CWU became involved? Surely they would have known about these practices and actively opposed them. And third and finally, what assurances do we have that this fraudulent activity is no longer taking place in Royal Mail depots throughout Wales?
Diolch. Rwy'n gwerthfawrogi eich sylwadau, a byddwn yn eich annog i ymchwilio ymhellach i hyn a chael mwy o fanylion felly, oherwydd os caiff yr honiadau eu profi, credaf ei fod yn fater difrifol y mae angen ymchwilio iddo.
Fel rhywun sydd, heb os, yn darllen The Socialist, corn siarad y Blaid Sosialaidd, a elwid gynt yn Militant, byddech wedi bod â diddordeb mewn erthygl am weithiwr post yn Llanelli a ddiswyddwyd am chwythu'r chwiban wrth dîm ymchwiliadau mewnol y Post Brenhinol ynglŷn â sgam oriau gwaith ffug a oedd yn debyg iawn i'r un a ddisgrifiwyd yn fy nghwestiwn blaenorol. Yn ôl pob tebyg, yn ôl yr unigolyn hwn, mae uwch reolwyr wedi bod yn talu goramser nad ydynt wedi'i weithio i staff dosbarthu er mwyn ffugio eu rhagolygon cyllidebol ac i ddadlau dros gyllidebau adrannol uwch dros fisoedd yr haf.
Yn ôl adroddiadau, diben y twyll oedd caniatáu i depos gronni arian wrth gefn a fyddai wedyn yn cael ei wario yn ystod y tymhorau brig, gyda rheolwyr yn dadlau ei fod yn caniatáu iddynt reoli unrhyw ymchwydd yn niferoedd parseli yn well. Honnir bod y chwythwr chwiban wedi cael ei orchymyn gan eu rheolwyr i dalu staff yn dwyllodrus am oramser nad oeddent wedi'i weithio, a diswyddwyd y chwythwr chwiban wedi hynny ar ôl i archwiliad mewnol ddarganfod eu bod wedi rhoi gwybod i'r tîm ymchwiliadau mewnol am y gweithgaredd.
Diolch byth, ar ôl streic a drefnwyd gan Undeb y Gweithwyr Cyfathrebu, mae'r unigolyn dan sylw bellach wedi cael ei swydd yn ôl. Ond Weinidog, mae hyn yn ein cymell i ofyn sawl cwestiwn hanfodol a sylfaenol. Yn gyntaf, o gofio bod polisïau chwythu'r chwiban yn cael eu rhoi ar waith i ddiogelu pobl, pam y cafodd enw'r unigolyn dan sylw ei ddatgelu fel y gellid ei ddiswyddo? Yn ail, o ystyried bod yr arfer hwn i'w weld yn eithaf cyffredin, pam nad aeth Undeb y Gweithwyr Cyfathrebu i'r afael â'r mater hyd nes ar ôl i'r unigolyn gael ei ddiswyddo? Mae'n sicr y byddent wedi gwybod am yr arferion hyn ac wedi mynd ati'n weithredol i'w gwrthwynebu. Ac yn drydydd ac yn olaf, pa sicrwydd sydd gennym nad yw'r gweithgarwch twyllodrus hwn yn digwydd mwyach yn nepos y Post Brenhinol ledled Cymru?
Llywydd, I need to refer the Member to my earlier answer—that it's not appropriate for me to comment on individual matters without being appraised and fully informed of the detail of that. But I would take the opportunity, perhaps, just to remind the Member that although I lead responsibility within the Welsh Government for Post Office and Royal Mail matters, they are actually non-devolved.
Lywydd, mae angen imi gyfeirio'r Aelod at fy ateb cynharach—nad yw'n briodol imi wneud sylwadau ar faterion unigol heb ystyried a bod yn gwbl ymwybodol o'r manylion ynglŷn â hynny. Ond er mai fi sy'n bennaf gyfrifol yn Llywodraeth Cymru am faterion sy'n ymwneud â'r Swyddfa’r Post a’r Post Brenhinol, hoffwn fachu ar y cyfle, efallai, i atgoffa’r Aelod nad ydynt wedi’u datganoli.
Llefarydd Plaid Cymru, Sioned Williams.
Plaid Cymru spokesperson, Sioned Williams.
Diolch, Llywydd. As we've heard, tomorrow will mark this year's White Ribbon Day, the International Day for the Elimination of Violence Against Women and the launch of 16 days of activism that aims to prevent and eliminate violence against women and girls around the world, by calling for global action to increase awareness, promote advocacy and create opportunities for discussion on challenges and solutions.
On International Women's Day 2018, this Government committed to making Wales the safest place in Europe for women. Since then, at least 23 women are suspected to have been killed by male violence. This is a tragedy, and things cannot change whilst services to prevent violence and support survivors are not fully equipped to meet rising need. We've seen the Office for National Statistics figures published today, which show a rise throughout England and Wales in domestic abuse-related crimes.
Welsh Women's Aid recently published a 'State of the Sector' report, and it reveals that compared to the last financial year, there's been an increase of 22 per cent in the number of survivors who could not be supported by refuge due to the lack of capacity or resources. This is at least 692 survivors that did not get the support they needed. The report lays out the necessary steps for developing a more sustainable model for the sector, pointing to the fact that current funding only covers existing duties and leaves no surplus for emergencies and expected rises in capacity such as we've seen over the pandemic, or a need to be flexible in offering support, or a better focus on prevention and early intervention.
With the new violence against women, domestic abuse and sexual violence strategy and action plan in development, and with a clearer view now of Wales's budget position in the next three years post the UK spending review, now is the perfect opportunity to deliver on these commitments. Can the Minister confirm what action is planned in relation to safety and sustainability for survivors in Wales? Diolch.
Diolch, Lywydd. Fel y clywsom, yfory fydd Diwrnod Rhuban Gwyn eleni, y Diwrnod Rhyngwladol ar Ddiddymu Trais yn erbyn Menywod a dyddiad lansio 16 diwrnod o weithredu gyda'r bwriad o atal a diddymu trais yn erbyn menywod a merched ledled y byd, drwy alw am weithredu byd-eang i gynyddu ymwybyddiaeth, hyrwyddo eiriolaeth a chreu cyfleoedd i drafod heriau ac atebion.
Ar Ddiwrnod Rhyngwladol y Menywod yn 2018, ymrwymodd y Llywodraeth hon i sicrhau mai Cymru yw'r lle mwyaf diogel yn Ewrop i fenywod. Ers hynny, amheuir bod o leiaf 23 o fenywod wedi cael eu lladd yn sgil trais gan ddynion. Mae hyn yn drasiedi, ac ni all pethau newid hyd nes y caiff gwasanaethau i atal trais a chefnogi goroeswyr adnoddau llawn i ddiwallu'r angen cynyddol. Rydym wedi gweld y ffigurau a gyhoeddwyd heddiw gan y Swyddfa Ystadegau Gwladol, sy'n dangos cynnydd ledled Cymru a Lloegr yn nifer y troseddau sy'n gysylltiedig â cham-drin domestig.
Yn ddiweddar, cyhoeddodd Cymorth i Fenywod Cymru adroddiad 'Cyflwr y Sector', ac mae'n datgelu, o gymharu â'r flwyddyn ariannol ddiwethaf, y gwelwyd cynnydd o 22 y cant yn nifer y goroeswyr na ellid eu cynnig lloches iddynt oherwydd diffyg capasiti neu adnoddau. Golyga hyn fod o leiaf 692 o oroeswyr heb gael y cymorth roeddent ei angen. Mae'r adroddiad yn nodi'r camau angenrheidiol ar gyfer datblygu model mwy cynaliadwy ar gyfer y sector, gan dynnu sylw at y ffaith bod y cyllid cyfredol yn ddigon i dalu am y dyletswyddau presennol yn unig ac nad oes unrhyw arian dros ben ar gyfer argyfyngau a'r cynnydd disgwyliedig mewn capasiti fel yr hyn a welsom drwy gydol y pandemig, neu'r angen i fod yn hyblyg wrth gynnig cymorth, neu ffocws gwell ar atal ac ymyrraeth gynnar.
Gyda'r strategaeth a'r cynllun gweithredu newydd ar gyfer trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol yn cael eu datblygu, a chyda golwg gliriach yn awr ar sefyllfa gyllidebol Cymru dros y tair blynedd nesaf ar ôl adolygiad o wariant y DU, nawr yw'r cyfle perffaith i gyflawni'r ymrwymiadau hyn. A all y Gweinidog gadarnhau pa gamau sydd ar y gweill mewn perthynas â diogelwch a chynaliadwyedd i oroeswyr yng Nghymru? Diolch.
Diolch yn fawr, Sioned Williams. This is a really important follow-on from the earlier questions and discussion this afternoon in my oral Senedd questions. It's clearly shocking that we are still in this position, where we know there's an increase in violence against women, and the fact that we have this shocking increase—you gave us the statistic—of 22 per cent.
The survivors are the ones we now look to, particularly in helping to steer us on the way forward, with our specialist agencies. So, the crucial thing for Welsh Women's Aid, BAWSO and the organisations who were with us on Monday night at the vigil is about how we develop our next five years of the VAWDASV national strategy. We are of course developing that with the police, the specialist sector and survivors, and I will be making a statement before the end of this term on the consultation that we're having on the draft strategy for the next five years.
But crucially important is how we are supporting those services, as you say, to enable them to meet the challenge and the needs. So, the violence against women, domestic abuse and sexual violence revenue budget for this year is £6.825 million, and that does include non-recurrent funding of £1.575 million, and it's an increase from the previous year of £1.575 million. That has actually helped VAWDASV organisations meet that increasing demand that you identified, of course, due to the COVID-19 pandemic. But we've also increased the allocation to third sector organisations by 4 per cent.
What's been very important is that we've looked at the sustainability of funding and brought all of the specialist services together to help us move forward in the way that you have quite rightly called for. I think it's important to recognise that this is something where all organisations work together locally and regionally with their local authorities, but also with police and crime commissioners, who are responsible for quite a lot of innovative funding. And it includes capital funding as well as revenue funding to strengthen the VAWDASV infrastructure.
Diolch yn fawr, Sioned Williams. Mae hwn yn gwestiwn dilynol pwysig iawn wedi'r cwestiynau a'r drafodaeth gynharach y prynhawn yma yng nghwestiynau llafar y Senedd i mi. Mae'n amlwg yn gywilyddus ein bod yn dal i fod yn y sefyllfa hon, lle rydym yn gwybod bod trais yn erbyn menywod ar gynnydd, a'r ffaith bod gennym gynnydd syfrdanol—cawsom yr ystadegyn gennych—o 22 y cant.
Y goroeswyr yw'r rhai rydym yn edrych arnynt yn awr, yn enwedig i helpu i'n llywio ar y ffordd ymlaen, gyda'n hasiantaethau arbenigol. Felly, yr hyn sy'n allweddol i Cymorth i Fenywod Cymru, BAWSO a'r sefydliadau a oedd gyda ni nos Lun yn yr wylnos yw sut rydym yn datblygu pum mlynedd nesaf ein strategaeth genedlaethol ar drais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol. Rydym yn ei ddatblygu gyda'r heddlu wrth gwrs, y sector arbenigol a goroeswyr, a byddaf yn gwneud datganiad cyn diwedd y tymor hwn ar yr ymgynghoriad rydym yn ei gynnal ar y strategaeth ddrafft ar gyfer y pum mlynedd nesaf.
Ond mae'r ffordd rydym yn cefnogi'r gwasanaethau hynny i'w galluogi i ymdopi â'r her a'r anghenion, fel y dywedwch, yn hanfodol bwysig. Felly, y gyllideb refeniw ar gyfer trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol eleni yw £6.825 miliwn, ac mae hynny'n cynnwys cyllid afreolaidd o £1.575 miliwn, ac mae'n gynnydd o £1.575 miliwn ar y flwyddyn flaenorol. Mae hynny wedi helpu sefydliadau trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol i ateb y galw cynyddol a nodwyd gennych, wrth gwrs, o ganlyniad i bandemig COVID-19. Ond rydym hefyd wedi sicrhau cynnydd o 4 y cant yn y dyraniad i sefydliadau'r trydydd sector.
Yr hyn sydd wedi bod yn bwysig iawn yw ein bod wedi edrych ar gynaliadwyedd cyllid ac wedi dod â'r holl wasanaethau arbenigol ynghyd i'n helpu i symud ymlaen yn y ffordd rydych chi, yn gwbl briodol, wedi galw arnom i'w wneud. Credaf ei bod yn bwysig cydnabod bod hyn yn rhywbeth lle mae pob sefydliad yn gweithio gyda'u hawdurdodau lleol yn lleol ac yn rhanbarthol, ond hefyd gyda'r comisiynwyr heddlu a throseddu, sy'n gyfrifol am gryn dipyn o arian arloesi. Ac mae'n cynnwys cyllid cyfalaf yn ogystal â chyllid refeniw i gryfhau'r seilwaith trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol.
Diolch, Weinidog. Dylai'r ddyletswydd addysg cydberthynas a rhywioldeb yn y cwricwlwm newydd ddarparu addysg o ansawdd uchel yn unol â dull addysg gyfan o ddod â thrais yn erbyn menywod a merched i ben. Felly, all y Gweinidog amlinellu sut y bydd y cwricwlwm newydd yn cynorthwyo gyda'r nod o ddod â thrais yn erbyn menywod a merched i ben? Diolch.
Thank you, Minister. The relationships and sexuality education duty in the new curriculum should provide high-quality education through a whole-education approach to eradicating violence against women. So, could the Minister outline how the new curriculum will assist in the aim of bringing violence against women and girls to an end? Thank you.
This is also crucially important, recognising that, very much, tackling violence against women, domestic abuse and sexual violence is a cross-government responsibility. I'm working very closely with my colleague Jeremy Miles in terms of safeguarding young people, but also recognising that the new curriculum provides a real opportunity to address this. I think this is something where we also have to recognise that we've had some shocking information recently from the Everyone's Invited website about sexual harassment in schools, and it is something where the education Minister and myself are working together, recognising that this is something that we have to address through the relationships and sexuality education element of the new curriculum for Wales. That's going to be statutory. It's crucial that it's not an optional part of the curriculum, and it will be focusing on developing healthy relationships from the early years. But also, there has been some very important ongoing work already with the Spectrum project in schools, which is making that kind of impact. I've talked to the police chief constables as well as PCCs about how we can use their schools programme to address these issues as well.
Mae hyn hefyd yn hanfodol bwysig, gan gydnabod bod mynd i'r afael â thrais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol yn gyfrifoldeb trawslywodraethol. Rwy'n gweithio'n agos iawn gyda fy nghyd-Aelod, Jeremy Miles, ar ddiogelu pobl ifanc, ond rwyf hefyd yn cydnabod bod y cwricwlwm newydd yn rhoi cyfle gwych i fynd i'r afael â hyn. Credaf ei fod yn rhywbeth lle mae'n rhaid inni gydnabod hefyd ein bod wedi cael gwybodaeth syfrdanol yn ddiweddar oddi ar wefan Everyone's Invited am aflonyddu rhywiol mewn ysgolion, ac mae'n rhywbeth y mae'r Gweinidog addysg a minnau'n cydweithio arno, gan gydnabod bod hyn yn rhywbeth y mae'n rhaid inni fynd i'r afael ag ef drwy'r elfen addysg cydberthynas a rhywioldeb yng nghwricwlwm newydd Cymru. Mae hynny'n mynd i fod yn statudol. Mae'n hanfodol nad yw'n rhan ddewisol o'r cwricwlwm, a bydd yn canolbwyntio ar ddatblygu perthnasoedd iach o'r blynyddoedd cynnar ymlaen. Ond hefyd, gwnaed gwaith parhaus pwysig iawn eisoes gyda phrosiect Sbectrwm mewn ysgolion, sy'n cael y math hwnnw o effaith. Rwyf wedi siarad â phrif gwnstabliaid yr heddlu yn ogystal â chomisiynwyr heddlu a throseddu ynglŷn â sut y gallwn ddefnyddio eu rhaglen ysgolion i fynd i'r afael â'r materion hyn hefyd.
Diolch. I'm sure the Minister remembers the powerful testimony we had, and the important points made here in the Chamber recently, in the debate held on the prevention of spiking. What progress has been made, and what are the next steps for the Government, following the positive vote in favour of the motion, specifically with reference to supporting initiatives that actively challenge cultural attitudes that allow sexual harassment and assault to take place, producing a comprehensive strategy on preventing sexual assault and harassment in Wales's night-time economy, and seeking clarity from the UK Government on their plans to classify misogyny as a hate crime? Diolch.
Diolch. Rwy'n siŵr bod y Gweinidog yn cofio'r dystiolaeth bwerus a gawsom, a'r pwyntiau pwysig a wnaed yma yn y Siambr yn ddiweddar, yn y ddadl a gynhaliwyd ar atal sbeicio. Yn dilyn y bleidlais gadarnhaol o blaid y cynnig, yn benodol mewn perthynas â chefnogi mentrau sy'n mynd ati'n weithredol i herio agweddau diwylliannol sy'n caniatáu i aflonyddu ac ymosod rhywiol ddigwydd, pa gynnydd a wnaed, a beth yw'r camau nesaf i'r Llywodraeth, ar gynhyrchu strategaeth gynhwysfawr ar atal ymosodiadau ac aflonyddu rhywiol yn economi'r nos yng Nghymru, a cheisio eglurder gan Lywodraeth y DU ar eu cynlluniau i ddosbarthu casineb at fenywod fel trosedd gasineb? Diolch.
Thank you for that question as well, because we did have a very powerful debate here on spiking, and I think what I did report at that debate is the role of the police in response to spiking—they have a key role—and all police forces in Wales, as well as the PCCs, are taking this issue very seriously, recording incidents and providing enhanced training and ensuring a robust response to hold perpetrators to account. I think there are also responsibilities with local government and health to get that joined up and coherent response. Now, this is what we're working on with this new violence against women, domestic abuse and sexual violence strategy, because we have to focus on violence in the home, but we're now also extending that to the public realm, and including the night-time economy.
I've already mentioned the fact, and I think the First Minister did yesterday, that tackling misogyny is being discussed directly at our next policing partnership board in terms of there's some good practice elsewhere that we can learn from in terms of how police forces are addressing this, but also the Law Commission's review in terms of recognising misogyny as a crime. What we're asking for is that we have that review outcome as soon as possible. We have to recognise that this is a hate crime, in terms of misogyny, and then we want the UK Government to act with legislation, and I hope our colleagues will all support that when it comes to it.
Diolch am y cwestiwn hwnnw hefyd, gan inni gael dadl bwerus iawn yma ynglŷn â sbeicio, a chredaf mai'r hyn a ddywedais yn y ddadl honno yw bod rôl ddifrifol iawn gan yr heddlu mewn ymateb i sbeicio—mae ganddynt rôl allweddol—a'r holl heddluoedd yng Nghymru, yn ogystal â'r comisiynwyr heddlu a throseddu, a'u bod yn cofnodi digwyddiadau a darparu hyfforddiant ychwanegol ac yn sicrhau ymateb cadarn er mwyn dwyn cyflawnwyr i gyfrif. Credaf fod cyfrifoldebau gan lywodraeth leol ac iechyd hefyd er mwyn sicrhau ymateb cydgysylltiedig a chydlynol. Nawr, dyma rydym yn gweithio arno gyda'r strategaeth newydd hon ar drais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol, gan fod yn rhaid inni ganolbwyntio ar drais yn y cartref, ond rydym bellach yn ymestyn hynny i fannau cyhoeddus, ac yn cynnwys economi'r nos.
Rwyf eisoes wedi crybwyll y ffaith, a chredaf fod y Prif Weinidog wedi dweud hyn ddoe, fod mynd i'r afael â chasineb at fenywod yn bwnc a fydd yn cael ei drafod yn uniongyrchol yng nghyfarfod nesaf y bwrdd partneriaeth plismona a bod rhai arferion da mewn mannau eraill y gallwn ddysgu ohonynt o ran sut y mae heddluoedd yn mynd i’r afael â hyn, ond hefyd adolygiad Comisiwn y Gyfraith a chydnabod casineb at fenywod fel trosedd. Yr hyn y gofynnwn amdano yw ein bod yn cael canlyniad yr adolygiad hwnnw cyn gynted â phosibl. Mae'n rhaid inni gydnabod bod hon yn drosedd gasineb, a chasineb at fenywod, ac yna rydym am i Lywodraeth y DU weithredu gyda deddfwriaeth, ac rwy'n gobeithio y bydd pob un o'n cyd-Aelodau'n cefnogi honno pan ddaw.
3. Pa gynlluniau sydd gan Lywodraeth Cymru i gyflwyno'r cyflog byw go iawn ledled Cymru? OQ57240
3. What plans does the Welsh Government have to introduce the real living wage across Wales? OQ57240
We're using all of our influence to improve real living wage adoption, including leading by example ourselves as a real living wage employer, progressing our commitment to the real living wage in social care, and encouraging employers to actively explore the benefits of the real living wage.
Rydym yn defnyddio ein holl ddylanwad i wella lefelau mabwysiadu'r cyflog byw go iawn, gan gynnwys arwain drwy esiampl ein hunain fel cyflogwr cyflog byw go iawn, datblygu ein hymrwymiad i'r cyflog byw go iawn mewn gofal cymdeithasol, ac annog cyflogwyr i fynd ati i archwilio manteision y cyflog byw go iawn.
Thank you for that, Minister, and I was pleased to see the First Minister's announcement last week of the new real living wage in Wales—that announcement on the twentieth anniversary of the establishment of the living wage movement. According to the Living Wage Foundation, there are now 360 accredited living wage employers in Wales. So, it is good to see progress, but of course what makes up fair employment is wider than the salary itself. So, I'm really concerned to hear from constituents of mine who are experiencing other aspects of unfair and poor treatment at work, such as fire and rehire tactics, including people who've worked for that employer in question for quite some time, for a number of years, loyally worked for that employer, and it seems there is very little they can do when they're victims of this sharp practice. So, I wonder, Minister, could you outline what action the Welsh Government can take, in promoting the real living wage, to also encourage and promote other aspects of fair work in Wales?
Diolch am hynny, Weinidog, ac roeddwn yn falch o weld cyhoeddiad y Prif Weinidog yr wythnos diwethaf am y cyflog byw go iawn newydd yng Nghymru—y cyhoeddiad hwnnw ar ugeinfed pen-blwydd sefydlu'r mudiad cyflog byw. Yn ôl y Living Wage Foundation, mae 360 o gyflogwyr cyflog byw achrededig yng Nghymru bellach. Felly, mae'n dda gweld cynnydd, ond wrth gwrs mae'r hyn sy'n ffurfio cyflogaeth deg yn ehangach na'r cyflog ei hun. Felly, rwy'n bryderus iawn o glywed bod etholwyr i mi wedi profi agweddau eraill ar driniaeth annheg a gwael yn y gwaith, megis tactegau diswyddo ac ailgyflogi, gan gynnwys pobl sydd wedi gweithio i'r cyflogwr dan sylw ers cryn dipyn o amser, ers nifer o flynyddoedd, wedi gweithio'n ffyddlon i'r cyflogwr hwnnw, ac mae'n ymddangos nad oes llawer y gallant ei wneud pan fyddant yn dioddef o ganlyniad i'r arfer didostur hwn. Felly, tybed, Weinidog, a allech chi amlinellu pa gamau y gall Llywodraeth Cymru eu cymryd, wrth hyrwyddo'r cyflog byw go iawn, i annog a hyrwyddo agweddau eraill ar waith teg yng Nghymru hefyd?
I thank John Griffiths for his follow-up question, and you're absolutely right there that the living wage is important and it's key, but it should always be seen as a baseline rather than a benchmark, and those other things you listed around terms and conditions, security of employment and progression are incredibly important as well. Using the threat of dismissal—we've heard of fire and rehire to tear up terms and conditions agreed in good faith—is an abuse of employer power, and we're clear that fire and rehire practices are not consistent whatsoever with our values here in the Welsh Government of fair work and social partnership. So, alongside the work we're doing to perhaps break down some of the barriers that some employers may find in terms of moving towards living wage adoption and living wage accreditation, it's also how we can use all those mechanisms in our fair work and social partnership approach to improve the well-being of people in work but also to demonstrate the benefits for the workforce of using all those levers we have through procurement and through grant funding as well.
Diolch i John Griffiths am ei gwestiwn dilynol, ac rydych yn llygad eich lle fod y cyflog byw yn bwysig ac yn allweddol, ond dylid bob amser ei ystyried yn llinell sylfaen yn hytrach na meincnod, ac mae'r pethau eraill a restrwyd gennych ynghylch telerau ac amodau, diogelwch cyflogaeth a chamu ymlaen yn eithriadol o bwysig hefyd. Mae defnyddio'r bygythiad o ddiswyddo—rydym wedi clywed am gyflogwyr yn diswyddo ac yn ailgyflogi i osgoi telerau ac amodau y cytunwyd arnynt yn ddidwyll—yn enghraifft o gamddefnyddio pŵer cyflogwr, ac rydym yn glir nad yw arferion diswyddo ac ailgyflogi yn gyson â'n gwerthoedd yma yn Llywodraeth Cymru o waith teg a phartneriaeth gymdeithasol. Felly, ochr yn ochr â'r gwaith rydym yn ei wneud i chwalu rhai o'r rhwystrau y gallai rhai cyflogwyr eu hwynebu o ran symud tuag at fabwysiadu cyflog byw ac achredu cyflog byw, mae hefyd yn ymwneud â sut y gallwn ddefnyddio'r holl fecanweithiau hynny yn ein dull partneriaeth gymdeithasol a gwaith teg o wella llesiant pobl mewn gwaith ond hefyd i ddangos y manteision i'r gweithlu o ddefnyddio'r holl ysgogiadau hynny sydd gennym drwy gaffael a thrwy gyllid grant hefyd.
Good afternoon, Minister. Minister, my constituents would like to see the Welsh Government focusing on boosting the Welsh economy and attracting businesses who will pay more than the bare minimum. Lidl will now pay shop floor workers £10.10p per hour—well above the real living wage. Minister, average weekly earnings in Wales are well below other nations and regions of the UK. What is your Government doing to ensure that Wales no longer languishes at the bottom of the earnings table, and what are you doing to attract businesses who pay good quality wages to places like Rhyl in my consistency, one of the poorest parts of the UK?
Prynhawn da, Weinidog. Weinidog, hoffai fy etholwyr weld Llywodraeth Cymru yn canolbwyntio ar hybu economi Cymru a denu busnesau a fydd yn talu mwy na'r isafswm cyflog. Bydd Lidl yn awr yn talu £10.10c yr awr i weithwyr siop—ymhell uwchlaw'r cyflog byw go iawn. Weinidog, mae enillion wythnosol cyfartalog yng Nghymru yn llawer is na gwledydd a rhanbarthau eraill y DU. Beth mae eich Llywodraeth yn ei wneud i sicrhau nad yw Cymru yn aros ar waelod y tabl enillion, a beth rydych yn ei wneud i ddenu busnesau sy'n talu cyflogau o ansawdd da i leoedd fel y Rhyl yn fy etholaeth, un o rannau tlotaf y DU?
Can I thank the Member for his question and his interest in this area? We know it's important to all of us, and actually paying the real living wage—. [Interruption.] That's the strangest heckle I've had in here to date. [Laughter.] Paying the real living wage, actually, isn't just about bringing benefits to the individual; it does bring benefits to those employers as well, because you're more likely to have a more sustainable workforce and to increase productivity. So, we're working through our economic contracts, through our social partnership work, working with representatives from the private sector and public sector to actually see how we can take that sectoral approach as well to create sustainability in places like Rhyl, and I know Rhyl very well myself, having grown up just down the road. In fact, my dad's first job was actually on the fair in Rhyl, when it was still there. [Laughter.] But, I think it's sectors like hospitality and retail that are key, so although we don't have that responsibility over employment rights here in Wales—they're still mainly reserved to the UK Government—but what can we do across a sector-wide approach to create fair work, not just in places like social care but in hospitality and retail as well.
A gaf fi ddiolch i'r Aelod am ei gwestiwn a'i ddiddordeb yn y maes hwn? Gwyddom ei bod yn bwysig i bob un ohonom, ac mae talu'r cyflog byw go iawn—. [Torri ar draws.] Dyna'r heclo rhyfeddaf i mi ei gael yma hyd yma. [Chwerthin.] Nid yw talu'r cyflog byw go iawn, mewn gwirionedd, yn ymwneud yn unig â sicrhau buddion i'r unigolyn; mae'n sicrhau manteision i'r cyflogwyr hynny hefyd, oherwydd rydych yn fwy tebygol o gael gweithlu mwy cynaliadwy ac o gynyddu cynhyrchiant. Felly, rydym yn gweithio drwy ein contractau economaidd, drwy ein gwaith partneriaeth gymdeithasol, gan weithio gyda chynrychiolwyr o'r sector preifat a'r sector cyhoeddus i weld sut y gallwn fabwysiadu'r dull sectoraidd hwnnw yn ogystal â chreu cynaliadwyedd mewn lleoedd fel y Rhyl, ac rwy'n adnabod y Rhyl yn dda iawn fy hun, ar ôl tyfu i fyny i lawr y ffordd. Yn wir, swydd gyntaf fy nhad oedd gweithio yn y ffair yn y Rhyl, pan oedd yn dal i fod yno. [Chwerthin.] Ond rwy'n credu bod sectorau fel lletygarwch a manwerthu yn allweddol, felly er nad oes gennym gyfrifoldeb dros hawliau cyflogaeth yma yng Nghymru—maent yn dal i fod wedi'u cadw'n ôl i Lywodraeth y DU at ei gilydd—ond yr hyn y gallwn ei wneud o ran dull gweithredu ar draws sectorau cyfan i greu gwaith teg, nid yn unig mewn meysydd fel gofal cymdeithasol ond mewn lletygarwch a manwerthu hefyd.
4. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i wneud Cymru'n genedl noddfa i ffoaduriaid a cheiswyr lloches? OQ57217
4. What action is the Welsh Government taking to make Wales a nation of sanctuary for refugees and asylum seekers? OQ57217
We continue to make progress towards our vision of Wales as a nation of sanctuary. And despite the pandemic, we've continued to implement actions in our 'Nation of Sanctuary' plan and support sanctuary seekers to integrate with Welsh communities from day 1 of arrival.
Rydym yn parhau i wneud cynnydd tuag at ein gweledigaeth o wneud Cymru'n genedl noddfa. Ac er gwaethaf y pandemig, rydym wedi parhau i weithredu camau ein cynllun 'Cenedl Noddfa' a chefnogi ceiswyr lloches i integreiddio â chymunedau Cymru o'r diwrnod y maent yn cyrraedd.
Thank you for that answer, Minister. I recently met with Adult Learning Wales who told me about the barriers that asylum seekers can face in being able to take up education opportunities, such as affording public transport or being able to access childcare. I know that one action in the 'Nation of Sanctuary' plan commits to work towards changes to the education maintenance allowance and financial contingency fund to make asylum seekers eligible, and this may remove those barriers. So, can you provide an update, please, on this work?
Diolch ichi am yr ateb hwnnw, Weinidog. Cyfarfûm yn ddiweddar ag Addysg Oedolion Cymru a ddywedodd wrthyf am y rhwystrau y gall ceiswyr lloches eu hwynebu wrth geisio manteisio ar gyfleoedd addysg, megis gallu fforddio trafnidiaeth gyhoeddus neu gael gafael ar ofal plant. Gwn fod un cam gweithredu yng nghynllun 'Cenedl Noddfa' yn ymrwymo i weithio tuag at newidiadau i'r lwfans cynhaliaeth addysg a'r gronfa ariannol wrth gefn i wneud ceiswyr lloches yn gymwys, a gall hyn ddileu'r rhwystrau hynny. Felly, a allwch chi ddarparu'r wybodaeth ddiweddaraf am y gwaith hwn os gwelwch yn dda?
I thank Vikki Howells for that question, and you have identified a commitment in the 'Nation of Sanctuary' plan. That commitment hasn't changed. We have had challenging circumstances with the pandemic, which has delayed moving forward on that, but we are going to pilot a new scheme in the new year that will provide young asylum seekers with the same level of support from the education maintenance allowance and the financial contingency fund. So, we're looking at taking this pilot scheme forward in the new year, rolling out in 2022, but in the meantime, I'm glad that in my announcement last week of the £51 million household support fund, we're embarking on a short-term discounted public transport pilot for asylum seekers, and that should help alleviate challenges about accessing education opportunities in the next academic term.
Diolch i Vikki Howells am y cwestiwn hwnnw, ac rydych wedi nodi ymrwymiad yng nghynllun 'Cenedl Noddfa'. Nid yw'r ymrwymiad hwnnw wedi newid. Rydym wedi cael amgylchiadau heriol gyda'r pandemig, sydd wedi arwain at oedi wrth symud ymlaen gyda hynny, ond rydym yn mynd i dreialu cynllun newydd yn y flwyddyn newydd a fydd yn darparu'r un lefel o gymorth o'r lwfans cynhaliaeth addysg a'r gronfa ariannol wrth gefn i geiswyr lloches ifanc. Felly, rydym yn bwriadu bwrw ymlaen â'r cynllun peilot hwn yn y flwyddyn newydd, a'i gyflwyno yn 2022, ond yn y cyfamser, yn fy nghyhoeddiad am y gronfa gymorth i aelwydydd gwerth £51 miliwn yr wythnos diwethaf, rwy'n falch ein bod yn dechrau ar gynllun peilot trafnidiaeth gyhoeddus am bris gostyngol tymor byr i geiswyr lloches, a dylai hynny helpu i leddfu heriau gyda chael mynediad at gyfleoedd addysg yn y tymor academaidd nesaf.
I was pleased to sponsor and speak at the second Sanctuary in the Senedd event with the Wales refugee coalition five years ago now, but as I said here in January 2019, integration is key to making Wales a nation of sanctuary, noting that unless we can break down barriers of understanding at home, then no matter how well we seek to integrate our new neighbours, those barriers will persist, so it's very much a two-way process. South Asian migrants to the UK have come for different reasons, including those escaping civil war or forced migration. As president of NWAMI, Networking for World Awareness of Multicultural Integration, I spoke at their South Asian Heritage Month celebration this summer. Launched in the House of Commons in July 2019, South Asian Heritage Month, 18 July to 17 August each year, aims to raise awareness of the profile of British-South Asian heritage history in the UK, and to help improve social cohesion across the UK and its nations. What action is the Welsh Government taking to support such initiatives in Wales?
Roeddwn yn falch o noddi a siarad yn ail ddigwyddiad Noddfa yn y Senedd gyda chynghrair ffoaduriaid Cymru bum mlynedd yn ôl yn awr, ond fel y dywedais yma ym mis Ionawr 2019, mae integreiddio'n allweddol i wneud Cymru'n genedl noddfa, gan nodi, oni allwn chwalu rhwystrau dealltwriaeth gartref, ni waeth pa mor dda rydym yn ceisio integreiddio ein cymdogion newydd, bydd y rhwystrau hynny'n parhau, felly mae'n broses ddwyffordd yn sicr. Mae mudwyr o Dde Asia i'r DU wedi dod am wahanol resymau, gan gynnwys y rhai sy'n dianc rhag rhyfel cartref neu fudo gorfodol. Fel llywydd Rhwydweithio dros Ymwybyddiaeth Fyd-eang o Integreiddio Amlddiwylliannol (NWAMI), siaradais yn eu dathliad o Fis Treftadaeth De Asia yr haf hwn. Wedi'i lansio yn Nhŷ'r Cyffredin ym mis Gorffennaf 2019, nod Mis Treftadaeth De Asia, 18 Gorffennaf i 17 Awst bob blwyddyn, yw codi ymwybyddiaeth o broffil hanes treftadaeth Prydain-De Asia yn y DU, a helpu i wella cydlyniant cymdeithasol ledled y DU a'i gwledydd. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i gefnogi mentrau o'r fath yng Nghymru?
Thank you very much, Mark Isherwood. I think your support and your engagement has been strong through the years in terms of promoting and delivering on the 'Nation of Sanctuary', and I just want to mention that on Saturday night, I attended an event with your colleague Natasha Asghar for the launch of the Wales association of South Asian heritage. That was a powerful event, focusing on many of the points that you've made. But I think I will say that the way in which we have responded in Wales to the needs of the refugees from Afghanistan, which we discussed on Saturday night, has been a crucial example of the ways we have supported refugees who are relocating to Wales. And the Team Wales approach involving the Urdd and communities and also the local authorities—every local authority in Wales has agreed to support the refugees coming from Afghanistan, and, indeed, also refugees and asylum seekers from across the country who are coming to Wales. I mean, I do have to say that we have concerns about Home Office capacity issues in terms of the ways in which we are supporting particularly the Afghan refugees who are relocating to Wales. Also, we have some concerns about the national transfer scheme as well, but I know that this is something where we will be working to support particularly the unaccompanied asylum seeker children; it is so important that we give them the welcome to Wales that they need and deserve.
Diolch yn fawr iawn, Mark Isherwood. Credaf fod eich cefnogaeth a'ch ymwneud wedi bod yn gryf drwy'r blynyddoedd yn hyrwyddo a chyflawni 'Cenedl Noddfa', a hoffwn sôn fy mod i wedi mynychu digwyddiad nos Sadwrn gyda'ch cyd-Aelod, Natasha Asghar, i lansio cymdeithas treftadaeth De Asia yng Nghymru. Roedd hwnnw'n ddigwyddiad pwerus, a ganolbwyntiai ar lawer o'r pwyntiau rydych wedi'u gwneud. Ond credaf fod y ffordd rydym wedi ymateb yng Nghymru i anghenion y ffoaduriaid o Affganistan, a drafodwyd gennym nos Sadwrn, wedi bod yn enghraifft hollbwysig o'r ffordd rydym wedi cefnogi ffoaduriaid sy'n symud i Gymru. Ac mae dull Tîm Cymru, sy'n cynnwys yr Urdd a chymunedau a'r awdurdodau lleol hefyd—mae pob awdurdod lleol yng Nghymru wedi cytuno i gefnogi'r ffoaduriaid sy'n dod o Affganistan, a ffoaduriaid a cheiswyr lloches o ar draws y wlad sy'n dod i Gymru hefyd yn wir. Mae'n rhaid imi ddweud bod gennym bryderon ynghylch materion capasiti'r Swyddfa Gartref o ran y ffyrdd rydym yn cefnogi ffoaduriaid o Affganistan yn enwedig, sy'n symud i Gymru. Hefyd, mae gennym bryderon am y cynllun trosglwyddo cenedlaethol yn ogystal, ond gwn fod hwn yn rhywbeth lle byddwn yn gweithio i gefnogi plant ar eu pen eu hunain sy'n ceisio lloches yn enwedig; mae mor bwysig ein bod yn eu croesawu i Gymru yn y modd y maent ei angen ac yn ei haeddu.
Good afternoon, Minister, and thank you very much to Vikki, as well, for this question. As we've said, Wales has long provided a warm welcome to people from across the world who are seeking sanctuary, recognising that welcoming people into our communities strengthens our cultural and social fabric. I'm sure you will agree with me, Minister, that the actions of Priti Patel and the Conservative UK Government are shameful. The Nationality and Borders Bill does anything but keep people safe and only serves to demonise those seeking sanctuary.
I would like to turn to the issue you've just touched on, which is the children who are separated from the care of their families, and I'm particularly concerned about their situation. In the year to June 2021, the United Kingdom—and it's not broken down to Wales—received 2,756 applications for asylum from separated children. Minister, you'll be aware that those separated children will be looked-after children under the care of local authorities, and there is no payment, as yet, to local authorities for every day a child is in their care. Could I ask what steps the Government is taking to ensure that those children receive the care and support that they need, particularly around the additional payments and the additional needs that they have? Thank you. Diolch yn fawr iawn.
Prynhawn da, Weinidog, a diolch yn fawr iawn i Vikki hefyd am y cwestiwn hwn. Fel y dywedasom, mae Cymru wedi rhoi croeso cynnes ers tro i bobl o bob cwr o'r byd sy'n chwilio am noddfa, gan gydnabod bod croesawu pobl i'n cymunedau yn cryfhau ein gwead diwylliannol a chymdeithasol. Rwy'n siŵr y cytunwch â mi, Weinidog, fod gweithredoedd Priti Patel a Llywodraeth Geidwadol y DU yn gywilyddus. Nid yw'r Bil Cenedligrwydd a Ffiniau yn cadw pobl yn ddiogel ac mae'n diawleiddio'r rheini sy'n ceisio noddfa.
Hoffwn droi at y mater rydych newydd sôn amdano, sef y plant sydd wedi'u gwahanu oddi wrth ofal eu teuluoedd, ac rwy'n pryderu'n benodol am eu sefyllfa hwy. Yn y flwyddyn hyd at fis Mehefin 2021, derbyniodd y Deyrnas Unedig—ac nid yw wedi'i rannu ar gyfer Cymru—2,756 o geisiadau am loches gan blant sydd wedi'u gwahanu oddi wrth eu teuluoedd. Weinidog, fe fyddwch yn ymwybodol y bydd plant sydd wedi'u gwahanu oddi wrth eu teuluoedd yn blant sy'n derbyn gofal gan awdurdodau lleol, ac nid oes taliad, hyd yma, i awdurdodau lleol am bob diwrnod y mae plentyn yn eu gofal. A gaf fi ofyn pa gamau y mae'r Llywodraeth yn eu cymryd i sicrhau bod y plant hynny'n cael y gofal a'r cymorth y maent eu hangen, yn enwedig mewn perthynas â'r taliadau ychwanegol a'r anghenion ychwanegol sydd ganddynt? Diolch yn fawr iawn.
Diolch yn fawr, Jane Dodds. Can I just respond to your point about the Nationality and Borders Bill? I have to say that this will cause unforeseen and unequal impacts on people arriving in Wales, recognised as having fled fear of persecution, and the Bill is diametrically opposed to our aim of being a nation of sanctuary supporting a more equal Wales. So, the Bill itself is going to impact on the delivery of integration support, which was raised by Mark Isherwood earlier on. It could exacerbate destitution and increase the exploitation of migrants and illegal working in our communities. So, I'm glad that you've brought this to the fore in the Chamber, because this is something that we would encourage all Members to work on with their counterparts at the UK level to understand the adverse impact of this Bill, particularly on devolved policies and practices.
So, as far as unaccompanied asylum seeker children are concerned, local authorities in Wales are supporting, as you know, children in these circumstances; they're being effectively supported by our local authorities and they're playing a full part in the national transfer scheme. But we are concerned, as I said, about these latest plans to mandate all local authorities to participate. We don't think that that's in the best interests of the children involved. We have a voluntary approach to the national transfer scheme, which all local authorities in Wales are signed up to so that those who can provide that specialist support to those children and young people are supported to do that. And there's no additional funding provided by the Home Office, it's actually voluntary work, and £500,000 from the Welsh Government to support children in these circumstances. So, that is a huge issue, as I have mentioned, and also Home Office capacity issues in Wales. I've spoken, with Julie Morgan, to the Minister Kevin Foster about this earlier this week, and it is something that I'm grateful you've brought to the attention of the Chamber.
Diolch yn fawr, Jane Dodds. A gaf fi ymateb i'ch pwynt am y Bil Cenedligrwydd a Ffiniau? Mae'n rhaid imi ddweud y bydd hyn yn achosi effeithiau nas rhagwelwyd ac anghyfartal i bobl sy'n cyrraedd Cymru, y cydnabyddir eu bod wedi dianc rhag yr ofn o gael eu herlid, ac mae'r Bil yn gwbl wrthwynebus i'n nod o fod yn genedl noddfa sy'n cefnogi Cymru fwy cyfartal. Felly, bydd y Bil ei hun yn effeithio ar ddarparu cymorth integreiddio, a godwyd gan Mark Isherwood yn gynharach. Gallai waethygu amddifadrwydd a chynyddu ecsbloetio mudwyr a gweithio anghyfreithlon yn ein cymunedau. Felly, rwy'n falch eich bod wedi tynnu sylw at hyn yn y Siambr, oherwydd mae'n rhywbeth y byddem yn annog pob Aelod i weithio arno gyda'u cymheiriaid ar lefel y DU er mwyn deall effaith andwyol y Bil hwn, yn enwedig ar bolisïau ac arferion datganoledig.
Felly, mewn perthynas â phlant ar eu pen eu hunain sy'n ceisio lloches, mae awdurdodau lleol yng Nghymru yn cefnogi plant yn yr amgylchiadau hyn, fel y gwyddoch; maent yn cael eu cefnogi'n effeithiol gan ein hawdurdodau lleol ac maent yn chwarae rhan lawn yn y cynllun trosglwyddo cenedlaethol. Ond rydym yn pryderu, fel y dywedais, am y cynlluniau diweddaraf hyn i orfodi pob awdurdod lleol i gymryd rhan. Nid ydym yn credu bod hynny er budd gorau'r plant dan sylw. Mae'r cynllun trosglwyddo cenedlaethol yn gweithredu ar sail wirfoddol yma, ac mae pob awdurdod lleol yng Nghymru wedi ymrwymo iddo fel bod y rhai sy'n gallu darparu cymorth arbenigol i'r plant a'r bobl ifanc hynny yn cael cymorth i wneud hynny. Ac nid oes unrhyw arian ychwanegol yn cael ei ddarparu gan y Swyddfa Gartref, gwaith gwirfoddol ydyw mewn gwirionedd, a darperir £500,000 gan Lywodraeth Cymru i gefnogi plant yn yr amgylchiadau hyn. Felly, mae'n fater pwysig iawn, fel rwyf wedi'i ddweud, ynghyd â phroblemau capasiti'r Swyddfa Gartref yng Nghymru hefyd. Rwyf wedi siarad â'r Gweinidog Kevin Foster am hyn, gyda Julie Morgan, yn gynharach yr wythnos hon, ac rwy'n ddiolchgar i chi am ei ddwyn i sylw'r Siambr.
5. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i wella cynhwysiant ariannol yn ne-ddwyrain Cymru? OQ57225
5. What action is the Welsh Government taking to improve financial inclusion in south-east Wales? OQ57225
Within south-east Wales, our single advice fund helped over 27,400 people to deal with social welfare issues in the last financial year, resulting in over £9.7 million of additional welfare benefit income. Also, our credit union-funded projects across the region ensure that people have access to affordable credit.
Yn ne-ddwyrain Cymru, helpodd ein cronfa gynghori sengl dros 27,400 o bobl i ymdrin â materion lles cymdeithasol yn ystod y flwyddyn ariannol ddiwethaf, gan arwain at dros £9.7 miliwn o incwm budd-dal lles ychwanegol. Hefyd, mae ein prosiectau a ariennir gan undebau credyd ledled y rhanbarth yn sicrhau bod pobl yn gallu cael mynediad at gredyd fforddiadwy.
Minister, I'm sure you'll be aware that there has been a dramatic fall in the number of bank branches across south-east Wales. Merthyr Tydfil and Blaenau Gwent have the smallest number of bank branches, with around five each, whilst Newport has seen the biggest drop in the number of branches since 2010, which started at 90, to around about 10. From February next year, Barclays is closing branches in Chepstow and Monmouth. As a result, the nearest Barclays branch for people in Chepstow will be in either Newport or Westbury-on-Trym, while the nearest for Monmouth will be Abergavenny or Hereford.
Age Cymru has said that bank closures affect older people more than other age groups, as more than half of the over-75s do not have access to the internet, and even fewer have access to internet banking. Minister, what action are you going to be taking to improve the financial inclusion of older people in south-east Wales, who have been hit particularly hard by the loss of their local bank branches? Thank you.
Weinidog, rwy'n siŵr y byddwch yn ymwybodol y bu gostyngiad dramatig yn nifer y canghennau banc ar draws de-ddwyrain Cymru. Merthyr Tudful a Blaenau Gwent sydd â'r nifer leiaf o ganghennau banc, gyda thua phump yr un, tra bod Casnewydd wedi gweld y gostyngiad mwyaf yn nifer y canghennau ers 2010, gan ddechrau gyda 90, i lawr i oddeutu 10. O fis Chwefror y flwyddyn nesaf, mae Barclays yn cau canghennau yng Nghas-gwent a Threfynwy. O ganlyniad, bydd cangen agosaf Barclays i bobl Cas-gwent naill ai yng Nghasnewydd neu Westbury-on-Trym, a'r agosaf at Drefynwy fydd Y Fenni neu Henffordd.
Mae Age Cymru wedi dweud bod cau banciau yn effeithio ar bobl hŷn i raddau mwy na grwpiau oedran eraill, gan nad oes gan dros hanner y bobl 75 oed a hŷn fynediad at y rhyngrwyd, a llai byth â mynediad at fancio ar y rhyngrwyd. Weinidog, pa gamau rydych yn eu cymryd i wella cynhwysiant ariannol pobl hŷn yn ne-ddwyrain Cymru sydd wedi cael eu taro'n arbennig o galed yn sgil colli eu canghennau banc lleol? Diolch.
Well, of course, it is a—[Interruption.] I thank the Member for the question. It's a serious question. It's a non-devolved matter, and I'm sure that you are bringing these concerns affecting your constituents to the attention of the UK Government to ensure that banking services in Wales are maintained. We're going to meet with the banks. In fact, the First Minister and myself and the Minister for Economy are meeting with some of the leading banks in order to make the continued case for access to free cash and banking services, and to halt the loss of the services.
It is quite clear that we need that high street presence for everyone, including the digitally excluded. Also, we continue to work towards achieving the development of our community bank, recognising that we are being failed by the banks and, indeed, the lack of UK Government action to address these closures, which of course are a blight on the lives of so many of our constituents in our communities.
Wel, wrth gwrs, mae'n—[Torri ar draws.] Diolch i'r Aelod am y cwestiwn. Mae'n gwestiwn difrifol. Mae'n fater sydd heb ei ddatganoli, ac rwy'n siŵr eich bod yn tynnu sylw Llywodraeth y DU at y pryderon hyn sy'n effeithio ar eich etholwyr i sicrhau bod gwasanaethau bancio yng Nghymru yn cael eu cadw. Byddwn yn cwrdd â'r banciau. Yn wir, bydd y Prif Weinidog, Gweinidog yr Economi a minnau'n cyfarfod â rhai o'r prif fanciau er mwyn cyflwyno'r achos parhaus dros fynediad at wasanaethau arian a bancio am ddim, ac i atal rhagor o wasanaethau rhag cael eu colli.
Mae'n gwbl glir fod arnom angen presenoldeb o'r fath ar y stryd fawr i bawb, gan gynnwys y rhai sydd wedi'u hallgáu'n ddigidol. Hefyd, rydym yn parhau i weithio tuag at ddatblygu ein banc cymunedol, gan gydnabod ein bod yn cael ein siomi gan y banciau, a diffyg gweithredu gan Lywodraeth y DU yn wir i fynd i'r afael â cholli'r banciau hyn, gan amharu ar fywydau cynifer o'n hetholwyr yn ein cymunedau.
6. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i annog cyrff cyhoeddus i ystyried egwyddorion cyfiawnder cymdeithasol wrth gyflawni eu dyletswyddau? OQ57231
6. What steps is the Welsh Government taking to encourage public bodies to consider the principles of social justice when discharging their duties? OQ57231
All public bodies are expected to meet their due-regard duties contained within the socioeconomic duty and the public sector equality duty. Monitoring of these is overseen by the Equality and Human Rights Commission, which provides regular progress updates to Welsh Ministers.
Disgwylir i bob corff cyhoeddus gyflawni eu dyletswyddau sylw dyledus fel y maent wedi'u cynnwys yn y ddyletswydd economaidd-gymdeithasol a dyletswydd cydraddoldeb y sector cyhoeddus. Goruchwylir y gwaith o fonitro'r rhain gan y Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol, sy'n rhoi diweddariadau cynnydd rheolaidd i Weinidogion Cymru.
Thank you, Minister. As a former leader of Monmouthshire County Council, for which I declare an interest, Llywydd, I was proud back in 2017 to appoint the first cabinet member solely responsible for social justice and community development. I was delighted that, together, we delivered the council's first social justice strategy.
This strategy, which is continuously reviewed and has recently been updated, aims to ensure that a core purpose of the council is to improve the economic, social, environmental and cultural well-being of Monmouthshire. It helps to improve the resilience of local communities, as well as supporting the well-being of current and future generations—something that all public bodies, I'm sure, would aspire to, and I hope that's the case.
Minister, do you agree with me that more councils and public bodies in Wales need to follow the direction of MCC that it follows in designing and delivering on a social justice strategy to help create fairer, more equal communities? What more can the Welsh Government do to encourage public bodies to put the principles of social justice at the heart of everything that they do? Thank you.
Diolch, Weinidog. Fel cyn-arweinydd Cyngor Sir Fynwy, ac rwy'n datgan buddiant i'r perwyl hwnnw, Lywydd, nôl yn 2017 roeddwn yn falch o benodi'r aelod cabinet cyntaf i fod yn llwyr gyfrifol am gyfiawnder cymdeithasol a datblygu cymunedol. Roeddwn wrth fy modd ein bod, gyda'n gilydd, wedi cyflawni strategaeth cyfiawnder cymdeithasol gyntaf y cyngor.
Nod y strategaeth hon, sy'n cael ei hadolygu'n barhaus ac sydd wedi'i diweddaru'n ddiweddar, yw sicrhau mai un o ddibenion craidd y cyngor yw gwella llesiant economaidd, cymdeithasol, amgylcheddol a diwylliannol sir Fynwy. Mae'n helpu i wella cydnerthedd cymunedau lleol, yn ogystal â chefnogi llesiant cenedlaethau'r presennol a'r dyfodol—rhywbeth a fyddai'n uchelgais i bob corff cyhoeddus, rwy'n siŵr, a gobeithiaf fod hynny'n wir.
Weinidog, a ydych yn cytuno bod angen i fwy o gynghorau a chyrff cyhoeddus yng Nghymru ddilyn cyfeiriad Cyngor Sir Fynwy a chynllunio a chyflawni strategaeth cyfiawnder cymdeithasol i helpu i greu cymunedau tecach a mwy cyfartal? Beth arall y gall Llywodraeth Cymru ei wneud i annog cyrff cyhoeddus i roi egwyddorion cyfiawnder cymdeithasol wrth wraidd popeth a wnânt? Diolch.
I thank the Member for the question and for highlighting the work of Monmouth council and the work that you did in your role as leader as well. I know that there are numerous examples, from across the country, of different initiatives that councils, local authorities, are taking to drive forward social value and social justice at the heart of what they do. Welsh Government is very much committed to building on this and strengthening this.
The procurement duties in the social partnership and public procurement Bill will require public bodies to focus on socially responsible outcomes when it comes to spending public money. It will also place fair work at the heart of that, and what we mean by socially responsible procurement, to bring about, like you say, economic, cultural and social well-being across the work of everything that we do. It's something that we are committed to doing and are committed to legislating to build upon as well.
Diolch i'r Aelod am y cwestiwn ac am dynnu sylw at waith cyngor Mynwy a'r gwaith a wnaethoch yn eich rôl fel arweinydd hefyd. Gwn fod nifer o enghreifftiau, o bob rhan o'r wlad, o wahanol fentrau y mae cynghorau ac awdurdodau lleol yn eu gwneud i hyrwyddo gwerth cymdeithasol a chyfiawnder cymdeithasol a'u cynnwys wrth wraidd yr hyn a wnânt. Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo'n gadarn i adeiladu ar hyn a'i gryfhau.
Bydd y dyletswyddau caffael yn y Bil partneriaeth gymdeithasol a chaffael cyhoeddus yn ei gwneud yn ofynnol i gyrff cyhoeddus ganolbwyntio ar ganlyniadau sy'n gyfrifol yn gymdeithasol wrth wario arian cyhoeddus. Bydd hefyd yn rhoi gwaith teg wrth wraidd hynny, a'r hyn a olygwn wrth gaffael sy'n gyfrifol yn gymdeithasol yw sicrhau, fel y dywedwch, llesiant economaidd, diwylliannol a chymdeithasol ar draws popeth a wnawn. Mae'n rhywbeth rydym wedi ymrwymo i'w wneud ac rydym wedi ymrwymo i ddeddfu er mwyn adeiladu arno hefyd.
7. Sut mae Llywodraeth Cymru yn mynd i’r afael â thlodi yng Nghanolbarth a Gorllewin Cymru? OQ57238
7. How is the Welsh Government is tackling poverty in Mid and West Wales? OQ57238
Diolch yn fawr. Bydd y rhanbarth yn elwa ar y pecyn cymorth i aelwydydd gwerth £51 miliwn a gyhoeddwyd yr wythnos diwethaf. Yn y flwyddyn ariannol ddiwethaf yng Nghanolbarth a Gorllewin Cymru, helpodd y gronfa gynghori sengl dros 8,000 o bobl i hawlio £6.4 miliwn o incwm budd-daliadau lles ychwanegol. Yn y flwyddyn ariannol hon, derbyniodd y rhanbarth £237,742 i fynd i’r afael â thlodi bwyd.
Thank you very much. The region will benefit from the household support package worth £51 million that was announced last week. Last financial year, in Mid and West Wales, the single advice fund supported over 8,000 people to claim £6.4 million of extra welfare benefit income. This financial year, the region received £237,742 to tackle food poverty.
Diolch yn fawr iawn ichi am yr ateb manwl yna. Fel rŷch chi'n gwybod, mae un o bob tri phlentyn yng Nghymru yn byw mewn tlodi, ac mae tlodi gwledig yn arbennig, sydd yn berthnasol i'r rhanbarth dwi'n ei chynrychioli, yn aml iawn yn mynd o dan y radar: tlodi tanwydd yn arbennig; ardaloedd gyda chyflogau a lefel gwerth ychwanegol gros yn is na chyfartaledd Cymru; a phellter o wasanaethau cwbl hanfodol. Fel rŷch chi'n ei wybod, o ran costau byw, mae disgwyl y bydd y rheini'n codi rhyw 5 y cant erbyn y gwanwyn nesaf, ac rŷn ni yn gresynu, wrth gwrs, fod y Torïaid yn San Steffan yn gwrthod newid eu meddwl ar ddileu'r £20 yr wythnos ychwanegol yna ar gredyd cynhwysol.
Rôn i'n falch iawn o glywed am yr ymrwymiad rŷch chi wedi'i nodi yn barod—y £51 miliwn—i helpu teuluoedd sydd ag argyfwng costau. Mae'r Sefydliad Bevan, yn ddiddorol iawn, wedi nodi yn ddiweddar fod 10 y cant o aelwydydd yng Nghymru ar ei hôl hi o ran talu biliau, a'r elusen StepChange yn dweud bod 21 y cant o boblogaeth Cymru yn profi anawsterau ariannol. Felly, allwch chi ddweud wrthyf i, Weinidog, o safbwynt y manylion arbennig yna, sut ydych chi'n bwriadu ymateb i'r her dlodi o ran biliau ynni? Diolch yn fawr.
Thank you very much for that detailed response. As you know, one in three children in Wales lives in poverty, and rural poverty is particularly pertinent to the region I represent and often goes under the radar: fuel poverty; areas with low salaries and low gross value added in comparison to the Welsh average; and a paucity of crucial services. As you know, living costs are expected to increase by some 5 per cent by next spring, and we regret the fact that the Tories in Westminster have refused to change their mind on the removal of that additional £20 on universal credit.
I was very pleased to hear of the commitment that you've set out, particularly the £51 million to help families facing crisis. The Bevan Foundation, interestingly, noted recently that 10 per cent of households in Wales were behind in terms of paying their bills, and StepChange has said that 21 per cent of the population of Wales is facing financial difficulties. So, can you tell me, Minister, from the point of view of those particular details, how you intend to respond to the challenge of poverty in terms of energy bills particularly? Thank you.
Diolch yn fawr am eich cwestiwn.
Thank you very much for your question.
This is also, as you say, the shocking result of the £20 cut to universal credit, the end of furlough, rising prices, food, fuel, and, indeed, the Minister for Climate Change and I met with the National Energy Agency this morning, where we were discussing these issues. I met with the End Child Poverty Network Cymru on Monday morning. They welcomed the fact that we have used that funding. We have allocated £51 million for a household living fund, and I do take the opportunity to really promote—and I hope you will promote—the £38 million to support households with a winter fuel support scheme. It will be eligible households, and we think there'll be over 300,000 who will be eligible for this and will be able to access this funding, if we have good take-up, and we hope you will all help with that. It's a one-off £100 cash payment from their local authority, to be used towards paying winter fuel bills.
But, you know, we got £25 million out of that £500 million so-called household support fund. It was derisory and no way is it making up the money lost by 270,000 families in Wales, including in your constituency. So, we will do what we can in terms of supporting people in Wales with the cost-of-living crisis for families, and also not just the £100 payment from the winter support, fuel support, but also extra funding for community food organisations, credit unions and also other projects across the Welsh Government to make sure that we can do what we can to give support during these difficult winter months coming ahead.
Hyn hefyd, fel y dywedwch, yw canlyniad syfrdanol y toriad o £20 i gredyd cynhwysol, diwedd ffyrlo, prisiau'n codi, bwyd, tanwydd, ac yn wir, cyfarfu'r Gweinidog Newid Hinsawdd a minnau â'r Asiantaeth Ynni Genedlaethol y bore yma, lle buom yn trafod y materion hyn. Cyfarfûm â Rhwydwaith Dileu Tlodi Plant Cymru fore Llun. Roeddent yn croesawu'r ffaith ein bod wedi defnyddio'r cyllid hwnnw. Rydym wedi dyrannu £51 miliwn ar gyfer cronfa cymorth i aelwydydd, ac rwy'n manteisio ar y cyfle i hyrwyddo—a gobeithiaf y byddwch chi'n hyrwyddo—y £38 miliwn i gefnogi aelwydydd gyda'r cynllun cymorth tanwydd gaeaf. Bydd aelwydydd cymwys, a chredwn y bydd dros 300,000 yn gymwys i'w gael, yn gallu cael y cyllid hwn, os bydd nifer dda o bobl yn manteisio arno, a gobeithiwn y byddwch chi i gyd yn helpu gyda hynny. Mae'n daliad untro o £100 gan eu hawdurdod lleol, i'w ddefnyddio tuag at dalu biliau tanwydd gaeaf.
Ond £25 miliwn yn unig a gawsom o'r gronfa cymorth i aelwydydd fel y'i gelwir, sy'n werth £500 miliwn. Roedd yn chwerthinllyd ac nid yw'n gwneud iawn am yr arian a gollwyd gan 270,000 o deuluoedd yng Nghymru, gan gynnwys yn eich etholaeth chi. Felly, byddwn yn gwneud yr hyn a allwn i gefnogi pobl yng Nghymru gyda'r argyfwng costau byw i deuluoedd, nid yn unig gyda'r taliad o £100 o'r cynllun cymorth tanwydd gaeaf, ond hefyd gyda chyllid ychwanegol ar gyfer sefydliadau bwyd cymunedol, undebau credyd ynghyd â phrosiectau eraill ar draws Llywodraeth Cymru i sicrhau y gallwn wneud yr hyn a allwn i roi cymorth yn ystod misoedd anodd y gaeaf sydd i ddod.
8. Pa fesurau y mae Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i liniaru tlodi plant? OQ57218
8. What measures is the Welsh Government taking to mitigate child poverty? OQ57218
Thank you very much, Buffy Williams. Last week, we announced, as I said, a £51 million support package for low-income households; £38 million will be made available through a winter fuel scheme; £1.1 million to tackle food poverty, including extending the successful Big Bocs Bwyd project; and further announcements, including support with reducing the cost of the school day, will be announced shortly.
Diolch yn fawr iawn, Buffy Williams. Yr wythnos diwethaf, fel y dywedais, cyhoeddasom becyn cymorth gwerth £51 miliwn ar gyfer aelwydydd incwm isel; bydd £38 miliwn ar gael drwy'r cynllun cymorth tanwydd gaeaf; £1.1 miliwn i fynd i'r afael â thlodi bwyd, gan gynnwys ymestyn prosiect llwyddiannus Big Bocs Bwyd; a bydd cyhoeddiadau pellach, gan gynnwys cymorth i leihau cost y diwrnod ysgol, yn cael eu cyhoeddi'n fuan.
Thank you, Minister. The response I've received from families in Rhondda to the £51 million support package has been overwhelming. I know this will make a real difference this winter for children and their families. It's also great to hear funding announced for the extension of the Big Bocs Bwyd.
Ending child poverty in Wales will require partnership working. There are hundreds and hundreds of community groups, projects and charities like mine across Wales that play a vital role in ending child poverty. Many of them work with health boards and local authorities as part of a regional partnership board. Will the Minister review the impact of regional partnership boards on child poverty and explore what steps the Welsh Government can take to strengthen regional partnership boards to help mitigate and, ultimately, end child poverty?
Diolch, Weinidog. Mae'r ymateb a gefais gan deuluoedd yn y Rhondda i'r pecyn cymorth gwerth £51 miliwn wedi bod yn ysgubol. Rwy'n gwybod y bydd hyn yn gwneud gwahaniaeth gwirioneddol y gaeaf hwn i blant a'u teuluoedd. Mae hefyd yn wych clywed bod cyllid wedi cael ei gyhoeddi ar gyfer ymestyn prosiect Big Bocs Bwyd.
Bydd angen gweithio mewn partneriaeth os ydym am roi diwedd ar dlodi plant yng Nghymru. Mae cannoedd ar gannoedd o grwpiau cymunedol, prosiectau ac elusennau fel fy un i ledled Cymru yn chwarae rhan hanfodol yn y gwaith o roi diwedd ar dlodi plant. Mae llawer ohonynt yn gweithio gyda byrddau iechyd ac awdurdodau lleol fel rhan o fwrdd partneriaeth rhanbarthol. A wnaiff y Gweinidog adolygu effaith byrddau partneriaeth rhanbarthol ar dlodi plant ac archwilio pa gamau y gall Llywodraeth Cymru eu cymryd i gryfhau byrddau partneriaeth rhanbarthol i helpu i liniaru ac, yn y pen draw, i roi diwedd ar dlodi plant?
Thank you very much, Buffy Williams, and you know what it's like, don't you, from your constituency and your community and what you've been doing to support people at the sharp end of poverty. We know the key levers for tackling poverty. Powers over tax and welfare systems sit with the UK Government, but we do everything we can to reduce the impact of poverty and support those living in poverty. That's why learning from the End Child Poverty Network Cymru at the meeting I had with them on Monday is so important, and why not only the announcements I've made with the £51 million, but also the council tax reduction scheme, our Warm Homes programme and free prescriptions—these all make a difference in terms of those who are at the sharp end of poverty. And, of course, it's about getting more money into the pockets of our Welsh citizens as part of the fair work agenda. So, partnership is crucial.
The regional partnership boards do bring together the key partners who can look at health and social care needs in their communities and integrate services as well. They're currently looking at their local populations in terms of population needs assessments, and also recognising that they—. In our programme for government, we're setting out attention to support the collaboration for those regional partnership boards, and linking them closely to the local public services boards, because they're responsible for addressing the well-being needs of the local population. So, partnership, but that partnership happens with the third sector, it happens between local government and the health boards, and it happens with those campaigning organisations and those research and policy think tanks, like the Bevan Foundation, who guide us so much in our policy making.
Diolch yn fawr iawn, Buffy Williams, ac rydych yn gwybod sut beth ydyw, onid ydych, o'ch etholaeth chi a'ch cymuned a'r hyn rydych wedi bod yn ei wneud i gefnogi pobl sy'n byw mewn tlodi enbyd. Gwyddom am y prif ysgogiadau ar gyfer mynd i'r afael â thlodi. Llywodraeth y DU sy'n gyfrifol am bwerau dros drethi a systemau lles, ond rydym yn gwneud popeth yn ein gallu i leihau effaith tlodi a chefnogi'r rhai sy'n byw mewn tlodi. Dyna pam y mae dysgu oddi wrth Rwydwaith Dileu Tlodi Plant Cymru yn y cyfarfod a gefais gyda hwy ddydd Llun mor bwysig, a pham y gwneuthum gyhoeddi'r £51 miliwn, yn ogystal â chynllun gostyngiadau'r dreth gyngor, ein rhaglen Cartrefi Clyd a phresgripsiynau am ddim—mae'r rhain i gyd yn gwneud gwahaniaeth i'r rhai sydd mewn tlodi enbyd. Ac wrth gwrs, mae'n ymwneud â sicrhau bod mwy o arian ym mhocedi ein dinasyddion yng Nghymru fel rhan o'r agenda gwaith teg. Felly, mae partneriaeth yn hollbwysig.
Mae'r byrddau partneriaeth rhanbarthol yn dwyn ynghyd y partneriaid allweddol a all edrych ar anghenion iechyd a gofal cymdeithasol yn eu cymunedau ac integreiddio gwasanaethau hefyd. Maent ar hyn o bryd yn edrych ar eu poblogaethau lleol mewn perthynas ag asesiadau o anghenion y boblogaeth, ac maent hefyd yn cydnabod eu bod—. Yn ein rhaglen lywodraethu, rydym yn rhoi sylw i gefnogi cydweithrediad y byrddau partneriaeth rhanbarthol hynny, a'u cysylltu'n agos â'r byrddau gwasanaethau cyhoeddus lleol, oherwydd eu bod yn gyfrifol am fynd i'r afael ag anghenion llesiant y boblogaeth leol. Felly, partneriaeth, ond mae'r bartneriaeth honno'n digwydd gyda'r trydydd sector, mae'n digwydd rhwng llywodraeth leol a'r byrddau iechyd, ac mae'n digwydd gyda'r sefydliadau ymgyrchu hynny a'r melinau trafod ymchwil a pholisi hynny, fel Sefydliad Bevan, sy'n rhoi cymaint o arweiniad i ni wrth lunio polisïau.
Diolch i'r Gweinidog.
I thank the Minister.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r cwestiynau i’r Cwnsler Cyffredinol a Gweinidog y Cyfansoddiad, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Jack Sargeant.
The next item is questions to the Counsel General and Minister for the Constitution, and the first question is from Jack Sargeant.
1. Pa gyngor y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'i roi i Lywodraeth Cymru ynghylch ei phwerau i gyflwyno incwm sylfaenol cyffredinol? OQ57245
1. What advice has the Counsel General given to the Welsh Government regarding its powers to introduce a universal basic income? OQ57245
Thank you for your question. The Welsh Government has committed to piloting a basic income scheme for care leavers in Wales. The pilot will help to inform any future decisions of the Welsh Government, including whether to bring legislation before the Senedd.
Diolch am eich cwestiwn. Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i dreialu cynllun incwm sylfaenol ar gyfer pobl sy'n gadael gofal yng Nghymru. Bydd y cynllun peilot yn helpu i lywio unrhyw benderfyniadau gan Lywodraeth Cymru yn y dyfodol, gan gynnwys a ddylid dod â deddfwriaeth gerbron y Senedd.
I appreciate that answer, Counsel General, and, of course, I very much welcome the commitment from the Welsh Government to commit to bringing forward a pilot on the universal basic income, an idea that was sparked in interest because of the debate I led successfully in the last Senedd. But it is important that we do get a successful trial here in Wales, because that could really add to the case that you talked about in your first answer there. And to be truly successful, we do need the Department for Work and Pensions to agree to work constructively with Welsh Ministers, as the competence for welfare does sit with them. Counsel General, have you advised Welsh Ministers of the importance of a constructive conversation with the DWP, and what action can be taken to secure this agreement?
Rwy'n gwerthfawrogi'r ateb hwnnw, Gwnsler Cyffredinol, ac wrth gwrs, rwy'n croesawu ymrwymiad Llywodraeth Cymru i gyflwyno cynllun peilot ar yr incwm sylfaenol cyffredinol, syniad yr ysgogwyd diddordeb ynddo yn sgil y ddadl a arweiniais yn llwyddiannus yn y Senedd ddiwethaf. Ond mae'n bwysig inni gael treial llwyddiannus yma yng Nghymru, oherwydd gallai hynny ychwanegu at yr achos y sonioch chi amdano yn eich ateb cyntaf. Ac i fod yn wirioneddol lwyddiannus, mae angen i'r Adran Gwaith a Phensiynau gytuno i weithio'n adeiladol gyda Gweinidogion Cymru, gan mai hwy sydd â'r cymhwysedd o safbwynt lles. Gwnsler Cyffredinol, a ydych wedi sôn wrth Weinidogion Cymru am bwysigrwydd sgwrs adeiladol gyda'r Adran Gwaith a Phensiynau, a pha gamau y gellir eu cymryd i sicrhau'r cytundeb hwn?
Well, firstly, can I thank the Member for the work he's doing to keep this very important policy initiative on all our radars and in the attention of Welsh Government? And it is certainly met with, I think, a very positive response. You'll be aware, of course, the First Minister's—the statement that he made some while back when he said:
'As far as universal basic income is concerned, what the Government proposes is what we said in our manifesto and that is an experiment and a pilot. We don't have all the powers that would be necessary'—
which is the point I think that the Member's referring to—
'let alone all of the funding that would be necessary to include a universal basic income for the whole of Wales, but we do have the ability, I believe, to design a smart experiment that will allow us to test the claims that are made for universal basic income.'
I can tell you that there have been a variety of discussions with counterparts, that an approach has been made to the DWP. I don't know what the response is, but that will obviously be shared when we have more information on that. But you're absolutely right: in order to make progress in this matter, those who hold other levers of power in this area are the ones who really have to seriously engage with us as well.
Wel, yn gyntaf, a gaf fi ddiolch i'r Aelod am y gwaith y mae'n ei wneud i sicrhau bod y fenter bolisi bwysig hon yn aros ar ein radar ni a sylw Llywodraeth Cymru? Ac yn sicr, mae wedi cael ymateb cadarnhaol iawn. Fe fyddwch yn ymwybodol, wrth gwrs, o ddatganiad y Prif Weinidog—y datganiad a wnaeth beth amser yn ôl pan ddywedodd:
'O ran incwm sylfaenol cyffredinol, yr hyn y mae'r Llywodraeth yn ei gynnig yw'r hyn a ddywedasom yn ein maniffesto, sef arbrawf a chynllun peilot. Nid oes gennym yr holl bwerau a fyddai’n angenrheidiol'—
sef y pwynt rwy'n credu y mae'r Aelod yn cyfeirio ato—
'heb sôn am yr holl arian a fyddai’n angenrheidiol i gynnwys incwm sylfaenol cyffredinol i Gymru gyfan, ond credaf fod gennym y gallu i lunio arbrawf craff a fydd yn caniatáu inni brofi'r honiadau a wneir am incwm sylfaenol cyffredinol.'
Gallaf ddweud wrthych fod amryw o drafodaethau wedi bod gyda chymheiriaid, a bod cysylltiad wedi'i wneud â'r Adran Gwaith a Phensiynau. Nid wyf yn gwybod beth yw'r ymateb, ond yn amlwg caiff hwnnw ei rannu pan fydd gennym fwy o wybodaeth am hynny. Ond rydych yn llygad eich lle: er mwyn gwneud cynnydd gyda'r mater hwn, mae'n rhaid i'r rhai sy'n dal awenau grym eraill yn y maes hwn ymgysylltu o ddifrif â ni hefyd.
There's a lot to welcome with a proposed basic income trial, and Jack Sargeant alluded to an issue that I've been aware of and have asked questions of the Minister for Social Justice in this Chamber on. The reality is that unless an agreement is struck with the DWP, this pilot has the potential to leave recipients of the basic income worse off, which is something that none of us in this Chamber want to see.
Of course, one thing that could allow us to sidestep the DWP issue is the devolution of the administration of welfare. Could the Counsel General provide an update to the Chamber on where the Government is on seeking the devolution of these powers? And, of course, having these powers in Wales won't just be advantageous when it comes to UBI, they will also allow us to craft a welfare system that is far more sympathetic and far more just than that which we currently live with.
Mae llawer i'w groesawu gyda threial incwm sylfaenol arfaethedig, a chyfeiriodd Jack Sargeant at fater rwyf wedi bod yn ymwybodol ohono ac wedi gofyn cwestiynau yn ei gylch i'r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol yn y Siambr hon. Y gwir amdani yw, oni bai bod cytundeb yn cael ei daro gyda'r Adran Gwaith a Phensiynau, mae'n bosibl y bydd y cynllun peilot hwn yn gadael y rhai a fydd yn derbyn incwm sylfaenol yn waeth eu byd, sy'n rhywbeth nad oes yr un ohonom yn y Siambr hon am ei weld.
Wrth gwrs, un peth a allai ganiatáu inni osgoi mater yr Adran Gwaith a Phensiynau yw datganoli gweinyddu lles. A allai'r Cwnsler Cyffredinol roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Siambr ynglŷn â lle mae'r Llywodraeth arni ar geisio datganoli'r pwerau hyn? Ac wrth gwrs, bydd cael y pwerau hyn yng Nghymru yn fanteisiol o ran incwm sylfaenol cyffredinol, ond byddant hefyd yn caniatáu inni lunio system les sy'n llawer mwy cydymdeimladol ac yn llawer mwy cyfiawn na'r system sydd gennym ar hyn o bryd.
I thank the Member for his question. I think he's wrong: I don't think it is about the devolution of powers; it's actually about the devolution of powers with the resources to go along with that, because we have had our fingers burnt many times, where things have been devolved to us, sometimes without our support, but we have not had the full devolution of the finances that are necessary for that.
But you're absolutely right that the interaction between the benefits system and the concept of a UBI go hand in hand. And what Welsh Government is committed to is actually a pilot to explore, and I think also to show, the opportunities that can actually be done. I think the First Minister has, on a number of occasions, said that the issue of the devolution of welfare benefits, or even some welfare benefits, is an area that he's interested in exploring, but has always given the caveat that you've got to have the resources to actually enable that to happen and those resources have got to be adequate as well.
Diolch i'r Aelod am ei gwestiwn. Credaf ei fod yn anghywir: nid wyf yn credu ei fod yn ymwneud â datganoli pwerau; mae'n ymwneud mewn gwirionedd â datganoli pwerau gyda'r adnoddau i gyd-fynd â hynny, oherwydd cafodd ein bysedd eu llosgi droeon, lle mae pethau wedi'u datganoli i ni, weithiau heb ein cefnogaeth, ond nid ydym wedi cael y cyllid sy'n angenrheidiol ar gyfer hynny wedi'i ddatganoli'n llawn i ni.
Ond rydych yn llygad eich lle fod y rhyngweithio rhwng y system fudd-daliadau a'r cysyniad o incwm sylfaenol cyffredinol yn mynd law yn llaw. A'r hyn y mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo iddo yw cynllun peilot i archwilio, ac i ddangos hefyd yn fy marn i, y cyfleoedd y gellir eu creu. Credaf fod y Prif Weinidog, ar sawl achlysur, wedi dweud bod datganoli budd-daliadau lles, neu hyd yn oed rai budd-daliadau lles, yn faes y mae'n awyddus i'w archwilio, ond mae bob amser wedi rhoi'r cafeat fod yn rhaid i chi gael yr adnoddau i'w alluogi i ddigwydd ac mae'n rhaid i'r adnoddau hynny fod yn ddigonol hefyd.
Good afternoon, Counsel General, and thank you to Jack Sargeant for raising this issue and also for continuing to fly the flag for universal basic income, which I wholeheartedly support. Wales has a real opportunity here with the universal basic income to really transform lives. Not only can a universal basic income tackle the persistent and growing issue of poverty, but we can see from trials across the world that there have been positive implications for both mental health and well-being and individual freedom.
I really want to just move away from the issues around what powers are devolved and what are not, and just focus in on the timescales that the Welsh Government has for the universal basic income pilot. We've heard about this for a few months now, I'm just wondering if we could tie down some timescales. Thank you. Diolch yn fawr iawn.
Prynhawn da, Gwnsler Cyffredinol, a diolch i Jack Sargeant am godi'r mater hwn a hefyd am barhau i chwifio'r faner dros incwm sylfaenol cyffredinol, achos rwy'n ei gefnogi'n llwyr. Mae gan Gymru gyfle gwirioneddol yma gyda'r incwm sylfaenol cyffredinol i drawsnewid bywydau go iawn. Nid yn unig y gall incwm sylfaenol cyffredinol fynd i'r afael â phroblem barhaus a chynyddol tlodi, ond gallwn weld o dreialon ym mhob cwr o'r byd y goblygiadau cadarnhaol a gafwyd i iechyd meddwl a lles a rhyddid yr unigolyn.
Rwyf am symud oddi wrth y materion sy'n ymwneud â pha bwerau sydd wedi'u datganoli a'r rhai nad ydynt wedi'u datganoli, a chanolbwyntio ar yr amserlenni sydd gan Lywodraeth Cymru ar gyfer y cynllun peilot incwm sylfaenol cyffredinol. Rydym wedi clywed am hyn ers ychydig fisoedd bellach, ac rwy'n meddwl tybed a allem sefydlu rhai amserlenni. Diolch yn fawr iawn.
Well, listen, thank you for your comments and I agree with all the various points you made, and, of course, one of the key challenges is what actually a universal basic income is and what we mean by it. And what it is as a policy is an opportunity, isn't it, to reappraise how the welfare state has operated, and operated very successfully until more recent decades. But it is a way of looking at opportunities to actually alleviate and to eliminate poverty within our society.
In terms of the deadline, I think other Ministers have the portfolio responsibilities in terms of taking that forward. I'm sure there will be statements in due course and your comments have actually been heard. I can assure you that the interest is not a temporary one for the Welsh Government; this is a serious manifesto commitment. It will be taken forward. I'm not in a position to give you a date, but I'm sure that you will have the opportunity to ask the relevant portfolio Ministers more specifically on this in due course.
Wel, gwrandewch, diolch am eich sylwadau a ac rwy'n cytuno â'r holl bwyntiau amrywiol a wnaethoch, ac wrth gwrs, un o'r heriau allweddol yw beth yn union yw incwm sylfaenol cyffredinol a'r hyn a olygwn wrtho. Ac fel polisi mae'n gyfle, onid yw, i ailystyried sut y mae'r wladwriaeth les wedi gweithredu, ac wedi gweithredu'n llwyddiannus iawn tan y degawdau mwy diweddar. Ond mae'n ffordd o edrych ar gyfleoedd i leddfu a dileu tlodi yn ein cymdeithas.
Mewn perthynas â dyddiad, rwy'n credu mai gan Weinidogion eraill y mae'r cyfrifoldebau portffolio ar gyfer bwrw ymlaen â hynny. Rwy'n siŵr y ceir datganiadau maes o law ac mae eich sylwadau wedi'u clywed mewn gwirionedd. Gallaf eich sicrhau nad diddordeb dros dro ydyw i Lywodraeth Cymru; mae hwn yn ymrwymiad maniffesto difrifol. Bydd yn cael ei ddatblygu. Nid wyf mewn sefyllfa i roi dyddiad i chi, ond rwy'n siŵr y cewch gyfle i ofyn yn fwy penodol i'r Gweinidogion portffolio perthnasol ynglŷn â hyn maes o law.
2. A wnaiff y Cwnsler Cyffredinol ddatganiad am fynediad at gyngor ar gyfraith gyhoeddus yng Nghymru? OQ57230
2. Will the Counsel General make a statement on access to public law advice in Wales? OQ57230
I thank the Member for his second question. [Laughter.] Law firms and the bar in Wales offer a range of public law advice, and current initiatives being taken forward should support access to such advice. This includes looking at how the public sector commissions legal services, and of course the recent launch of the Law Council of Wales.
Diolch i'r Aelod am ei ail gwestiwn. [Chwerthin.] Mae cwmnïau cyfreithiol a'r bar yng Nghymru yn cynnig amrywiaeth o gyngor ar gyfraith gyhoeddus, a dylai cynlluniau sy'n cael eu datblygu ar hyn o bryd gefnogi mynediad at gyngor o'r fath. Mae hynny'n cynnwys edrych ar sut y mae'r sector cyhoeddus yn comisiynu gwasanaethau cyfreithiol, a lansio Cyngor Cyfraith Cymru yn ddiweddar wrth gwrs.
I thank the Counsel General for his second answer. [Laughter.] Counsel General, there is a growing body of Wales-specific law and much of which is designed to empower residents in Wales to hold public bodies to account. Now, the availability of public law advice in Wales has just not kept up with the pace. It is my understanding that there are no Welsh public law firms and this is a real barrier to the people of Wales and to the people of Wales in trying to access justice. Counsel General, with that in mind, what action can the Welsh Government take to address this issue and help residents access the justice they so desperately deserve?
Diolch i'r Cwnsler Cyffredinol am ei ail ateb. [Chwerthin.] Gwnsler Cyffredinol, ceir corff cynyddol o gyfraith sy'n benodol i Gymru ac mae llawer ohono wedi'i gynllunio i rymuso trigolion yng Nghymru i ddwyn cyrff cyhoeddus i gyfrif. Nawr, nid yw'r cyngor sydd ar gael ar gyfraith gyhoeddus yng Nghymru wedi dal i fyny'n ddigon cyflym. Deallaf nad oes unrhyw gwmnïau cyfraith gyhoeddus yng Nghymru ac mae hyn yn rhwystr gwirioneddol i bobl Cymru ac i bobl yng Nghymru sy'n ceisio mynediad at gyfiawnder. Gwnsler Cyffredinol, gyda hynny mewn golwg, pa gamau y gall Llywodraeth Cymru eu cymryd i fynd i'r afael â'r mater hwn a helpu trigolion i gael y cyfiawnder y maent yn ei haeddu mor enbyd?
Well, it is a very important question and it's one that I'm hoping will be very much addressed by the Law Council of Wales. And we also must recognise the economic importance, as well as the social importance, of the legal sector within Wales. And I've often seen, for example, judicial reviews on Welsh matters that are being pursued from English firms. And I do sometimes raise the question as to why it isn't that so much more of it is actually based, utilising the skills and abilities that do exist, within Wales.
I don't think it's true that we don't have any public law firms. We certainly have firms, a number of whom have considerable expertise in the area of public law, but the geographic spread and the availability and access are probably part of the issue that I think you are raising. We have taken a number of steps that should help to build the public law capacity of the legal sector in Wales, to improve access.
Following the report of the Commission on Justice in Wales, we did review the arrangements for the Welsh Government's panel of law firms and counsel who provide public law advice. The current panel of approved counsel, renewed in March 2021, comprises 47 per cent of counsel based in Wales, which certainly is an increase on the 2011 position of 30 per cent. We are discussing with the leader of the Wales and Chester circuit about setting up a working group to consider action to develop further the public law capacity and capability of the Welsh bar.
There have been other initiatives, but I think the point you make is one that is well recognised and does tie back to, I think, the need and the desire, which certainly I have, to see a growth of the legal profession and the legal service within Wales—economically, but also in terms of its importance socially as well.
Wel, mae'n gwestiwn pwysig iawn ac mae'n un rwy'n gobeithio'n fawr y bydd Cyngor Cyfraith Cymru yn mynd i'r afael ag ef. A rhaid inni hefyd gydnabod pwysigrwydd economaidd, yn ogystal â phwysigrwydd cymdeithasol, y sector cyfreithiol yng Nghymru. Ac rwyf wedi gweld cwmnïau o Loegr, er enghraifft, yn mynd ar drywydd adolygiadau barnwrol ar faterion Cymreig. Ac rwy'n gofyn weithiau pam nad nad oes cymaint mwy ohono wedi'i leoli yng Nghymru, gan ddefnyddio'r sgiliau a'r galluoedd sy'n bodoli yma.
Nid wyf yn credu ei bod yn wir nad oes gennym unrhyw gwmnïau cyfraith gyhoeddus. Yn sicr, mae gennym gwmnïau, ac mae gan nifer ohonynt arbenigedd sylweddol ym maes cyfraith gyhoeddus, ond mae'n debyg fod y lledaeniad daearyddol ac argaeledd a mynediad yn rhan o'r broblem y credaf eich bod yn cyfeirio ati. Rydym wedi cymryd nifer o gamau a ddylai helpu i adeiladu gallu cyfraith gyhoeddus y sector cyfreithiol yng Nghymru, er mwyn gwella mynediad.
Yn dilyn adroddiad y Comisiwn ar Gyfiawnder yng Nghymru, gwnaethom adolygu'r trefniadau ar gyfer panel Llywodraeth Cymru o gwmnïau cyfreithiol a chwnsleriaid sy'n darparu cyngor ar gyfraith gyhoeddus. Mae'r panel presennol o gwnsleriaid cymeradwy, a adnewyddwyd ym mis Mawrth 2021, yn cynnwys 47 y cant o gwnsleriaid sy'n gweithio yng Nghymru, sy'n sicr yn gynnydd ar y sefyllfa yn 2011, pan oedd 30 y cant ohonynt wedi'u lleoli yng Nghymru. Rydym yn trafod gydag arweinydd cylchdaith Cymru a Chaer ynglŷn â sefydlu gweithgor i ystyried camau i ddatblygu capasiti a gallu cyfraith gyhoeddus y bar Cymreig ymhellach.
Cafwyd cynlluniau eraill, ond credaf fod y pwynt a wnewch yn un sydd wedi'i gydnabod yn dda ac mae'n cyd-fynd â'r angen a'r awydd, yn sicr, i weld twf y proffesiwn cyfreithiol a'r gwasanaeth cyfreithiol yng Nghymru—yn economaidd, ond o ran ei bwysigrwydd cymdeithasol hefyd.
Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Mark Isherwood.
Questions now from the party spokespeople. The Conservative spokesperson, Mark Isherwood.
Diolch, Llywydd. In your 30 September written statement—update on the development of the justice system and the legal sector in Wales—you said that, although the UK Government had rejected the Thomas commission report's central recommendation regarding the devolution of justice and policing,
'a large number of other recommendations...are achievable under the current devolution arrangements or involve some element of devolution without transferring responsibility for justice in its entirety.'
In this context, I note that, when I visited the north-west regional crime unit early last year—a collaboration between six neighbouring police forces, including north Wales—I was told that evidence given to the Thomas commission by the chief constables and police and crime commissioners in Wales was largely ignored in the commission's report.
But in your 30 September statement, you also said that you expected discussions between the two Governments on a range of topics to begin shortly, including disaggregated justice data for Wales; exploring the possibility of problem-solving courts in Wales; support for advice service providers; quality and location of court buildings; Welsh language provision in the justice system; and the organisation of the senior judiciary, including representation in the UK Supreme Court. What therefore is the state of play with these discussions?
Diolch, Lywydd. Yn eich datganiad ysgrifenedig ar 30 Medi—y wybodaeth ddiweddaraf am ddatblygu'r system gyfiawnder a'r sector cyfreithiol yng Nghymru—fe ddywedoch chi, er bod Llywodraeth y DU wedi gwrthod argymhelliad canolog adroddiad comisiwn Thomas ynghylch datganoli cyfiawnder a phlismona,
'bod nifer fawr o argymhellion eraill y gellid eu cyflawni o dan y trefniadau datganoli presennol, neu sy'n cynnwys rhyw elfen o ddatganoli heb drosglwyddo'r cyfrifoldeb am gyfiawnder yn ei gyfanrwydd.'
Yn y cyd-destun hwn, pan ymwelais ag uned troseddau rhanbarthol y gogledd-orllewin yn gynnar y llynedd—cydweithrediad rhwng chwech o heddluoedd cyfagos, gan gynnwys gogledd Cymru—dywedwyd wrthyf fod tystiolaeth a roddwyd i gomisiwn Thomas gan y prif gwnstabliaid a chomisiynwyr heddlu a throseddu yng Nghymru wedi'i hanwybyddu i raddau helaeth yn adroddiad y comisiwn.
Ond yn eich datganiad ar 30 Medi, fe ddywedoch chi hefyd eich bod yn disgwyl i drafodaethau rhwng y ddwy Lywodraeth ar ystod o bynciau ddechrau cyn bo hir, gan gynnwys data cyfiawnder wedi'i ddadgyfuno ar gyfer Cymru; archwilio'r posibilrwydd o ddatrys problemau llysoedd yng Nghymru; cymorth i ddarparwyr gwasanaethau cynghori; ansawdd a lleoliad adeiladau llysoedd; darpariaeth Gymraeg yn y system gyfiawnder; a threfniadaeth yr uwch farnwriaeth, gan gynnwys cynrychiolaeth yng Ngoruchaf Lys y DU. Beth felly yw'r sefyllfa ar hyn o bryd gyda'r trafodaethau hyn?
Thank you for the question. And it is the case that, obviously, we continue to pursue the issues around the devolution of justice—I won't go into that in detail, we've rehearsed those many times. But there are also many other areas that were identified in the Thomas commission report, which have resulted, and are continuing to result, in engagement with the UK Government and with the Ministry of Justice on those areas where we can co-operate and where we can make a contribution to improve the arrangements that are already in hand.
I was due to meet with and discuss with the Lord Chancellor, with Robert Buckland. Unfortunately, the day before I was due to meet him, there was a UK Government reshuffle and he was replaced. I have written to Dominic Raab, his replacement, in order to ask for a meeting. That meeting, I think, is in the process of being arranged, but, in the interim, Lord Wolfson, who has a ministerial responsibility in this area also, I am due to be meeting, I think, imminently, to discuss these areas, to discuss ways we can work collectively better, to discuss some of the issues that you've raised. And they are issues around the operation of the family courts, drug and alcohol courts, and the pilots, women's issues, data, digitisation, and so on. So, that is ongoing work.
Diolch am y cwestiwn. Ac mae'n wir, yn amlwg, ein bod yn parhau i fynd ar drywydd y materion sy'n ymwneud â datganoli cyfiawnder—nid af i fanylu ar hynny, rydym wedi trafod y rheini droeon. Ond nodwyd llawer o feysydd eraill hefyd yn adroddiad comisiwn Thomas, sydd wedi arwain, ac sy'n parhau i arwain, at ymgysylltu â Llywodraeth y DU a chyda'r Weinyddiaeth Gyfiawnder yn y meysydd lle gallwn gydweithredu a lle gallwn gyfrannu at wella'r trefniadau sydd eisoes ar y gweill.
Roeddwn i fod i gyfarfod a thrafod gyda'r Arglwydd Ganghellor, Robert Buckland. Yn anffodus, y diwrnod cyn y cyfarfod, cafodd Llywodraeth y DU ei had-drefnu a chollodd ei swydd. Rwyf wedi ysgrifennu at Dominic Raab, a ddaeth i'r swydd wedyn, i ofyn am gyfarfod. Credaf fod y cyfarfod hwnnw yn y broses o gael ei drefnu, ond yn y cyfamser, cyn bo hir rwyf i fod i gyfarfod â'r Arglwydd Wolfson, sydd â chyfrifoldeb gweinidogol yn y maes hwn hefyd, i drafod y meysydd hyn, i drafod ffyrdd y gallwn weithio gyda'n gilydd yn well, i drafod rhai o'r materion rydych wedi'u codi. Ac maent yn faterion sy'n ymwneud â gweithrediad y llysoedd teulu, llysoedd cyffuriau ac alcohol, a'r cynlluniau peilot, materion yn ymwneud â menywod, data, digideiddio, ac yn y blaen. Felly, mae hwnnw'n waith sy'n mynd rhagddo.
Thank you. Three years ago, I attended the event held in Wrexham by Her Majesty's Prison and Probation Service in Wales to discuss the 'Strengthening probation, building confidence' paper, under which all offender management services in Wales sit within the National Probation Service from last year. The HM Prison and Probation Service in Wales would explore options for the commissioning of rehabilitative services, such as interventions and community payback; they would build upon the unique arrangements they already have in Wales through their established prisons and probation directorate, and on existing successful local partnerships, better reflecting the devolved responsibilities of the Welsh Government.
In your September statement this year, you said that you're
'working with Her Majesty's Prison and Probation Service, the Home Office and the Police and Crime Commissioners on the Youth Justice and Female Offending Blueprints, including the establishment of a Residential Women's Centre in Wales'—
which the social justice Minister referred to earlier—
'and the development of a new delivery model for the Welsh secure estate for justice and looked after children.'
What therefore is the current state of play regarding this?
Diolch. Dair blynedd yn ôl, mynychais y digwyddiad a gynhaliwyd yn Wrecsam gan Wasanaeth Carchardai a Phrawf Ei Mawrhydi yng Nghymru i drafod y papur 'Cryfhau'r gwasanaeth prawf, meithrin hyder', lle mae'r holl wasanaethau rheoli troseddwyr yng Nghymru yn rhan o'r Gwasanaeth Prawf Cenedlaethol ers y llynedd. Byddai Gwasanaeth Carchardai a Phrawf EM yng Nghymru yn ystyried opsiynau ar gyfer comisiynu gwasanaethau adsefydlu, megis ymyriadau a gwneud iawn â'r gymuned; byddent yn adeiladu ar y trefniadau unigryw sydd ganddynt eisoes yng Nghymru drwy eu cyfarwyddiaeth carchardai a phrawf sefydledig, ac ar bartneriaethau lleol llwyddiannus sy'n bodoli eisoes, gan adlewyrchu cyfrifoldebau datganoledig Llywodraeth Cymru yn well.
Yn eich datganiad ym mis Medi eleni, fe ddywedoch chi eich bod yn
'gweithio gyda Gwasanaeth Carchardai a Phrawf Ei Mawrhydi, y Swyddfa Gartref a Chomisiynwyr yr Heddlu a Throseddu ar y Glasbrintiau Cyfiawnder Ieuenctid a Throseddwyr Benywaidd, gan gynnwys sefydlu Canolfan Breswyl i Fenywod yng Nghymru'—
y cyfeiriodd y Gweinidog cyfiawnder cymdeithasol ati'n gynharach—
'a datblygu model cyflenwi newydd i ystad ddiogel Cymru ar gyfer cyfiawnder a phlant sy’n derbyn gofal.'
Beth felly yw'r sefyllfa bresennol mewn perthynas â hyn?
Thank you for that. And, obviously, the probation service has been through an incredibly difficult time, and again is an area where there is work that is under way in looking at the way in which it could be better co-ordinated with the various integrated services within Wales. And, obviously, this is an area that I think is primed for devolution. It fits very naturally within the host of devolved services that all interlink with the probation services.
But in terms of all the other areas, in terms of the residential women's centre, the Minister has already explained the progress that's been made there on the delivery models. Those discussions continue to be under way and that work is still in progress.
Diolch ichi am hynny. Ac yn amlwg, mae'r gwasanaeth prawf wedi bod drwy gyfnod eithriadol o anodd, ac unwaith eto mae'n faes lle mae gwaith ar y gweill i edrych ar y ffordd y gellid ei gydgysylltu'n well â'r gwahanol wasanaethau integredig yng Nghymru. Ac yn amlwg, mae hwn yn faes sydd, yn fy marn i, yn barod iawn ar gyfer ei ddatganoli. Mae iddo le naturiol iawn ymhlith y llu o wasanaethau datganoledig sydd oll yn cydgysylltu â'r gwasanaethau prawf.
Ond o ran yr holl feysydd eraill, a'r ganolfan breswyl i fenywod, mae'r Gweinidog eisoes wedi esbonio'r cynnydd a wnaed yno ar y modelau cyflawni. Mae'r trafodaethau hynny'n parhau ar y gweill a'r gwaith hwnnw'n dal i fynd rhagddo.
Okay. Thank you. My final question, a slight change of tack, but the latest Special Educational Needs Tribunal for Wales's annual report shows that of the 149 applications not still pending at the time of the publication, only 21 were dismissed, suggesting that the SEN system's operation was broken. Concluding my response to you in yesterday's debate on the president of the Welsh Tribunals' annual report, I stated that the report refers to the Special Educational Needs Tribunal for Wales, SENTW, referring to the clear need to ensure that the education of vulnerable children is not compromised, and to the transition from SENTW to the education tribunal. In this context, it is of extreme concern to the families I've represented that neither SENTW, nor it successor body, can take any further enforcement action when the relevant public bodies fail to carry out their orders.
This has been a recurrent theme in my casework past and present. The tribunal has confirmed that the new legislation does not change how compliance with tribunal orders are dealt with. Although the orders are legally binding, the tribunal still has no enforcement powers. However, as with any public administration, a judicial review could be brought against the local authority in the High Court, which is clearly beyond the means of the vast majority of affected families. What action, if any, do you therefore propose to address this?
O'r gorau. Diolch. Fy nghwestiwn olaf, i newid cyfeiriad ychydig, mae adroddiad blynyddol diweddaraf Tribiwnlys Anghenion Addysgol Arbennig Cymru yn dangos mai dim ond 21 o'r 149 o geisiadau a oedd yn dal heb gael sylw ar adeg ei gyhoeddi a gafodd eu gwrthod, gan awgrymu bod gweithrediad y system AAA wedi torri. Wrth gloi fy ymateb i chi yn y ddadl ddoe ar adroddiad blynyddol llywydd Tribiwnlysoedd Cymru, dywedais fod yr adroddiad yn cyfeirio at Dribiwnlys Anghenion Addysgol Arbennig Cymru, gan gyfeirio at yr angen clir i sicrhau nad yw addysg plant sy'n agored i niwed yn cael ei pheryglu, ac at y newid o Dribiwnlys Anghenion Addysgol Arbennig Cymru i'r tribiwnlys addysg. Yn y cyd-destun hwn, mae'n peri pryder mawr i'r teuluoedd a gynrychiolwyd gennyf na all Tribiwnlys Anghenion Addysgol Cymru na'r corff a'i holynodd, gymryd unrhyw gamau gorfodi pellach pan fydd y cyrff cyhoeddus perthnasol yn methu cyflawni'r hyn y cawsant eu gorchymyn i'w wneud.
Mae hon wedi bod yn thema reolaidd yn fy ngwaith achos yn y gorffennol a'r presennol. Mae'r tribiwnlys wedi cadarnhau nad yw'r ddeddfwriaeth newydd yn newid y modd yr ymdrinnir â chydymffurfiaeth â gorchmynion tribiwnlys. Er bod y gorchmynion yn rhwymo mewn cyfraith, nid oes gan y tribiwnlys bwerau gorfodi o hyd. Fodd bynnag, fel gydag unrhyw weinyddiaeth gyhoeddus, gellid dwyn adolygiad barnwrol yn erbyn yr awdurdod lleol yn yr Uchel Lys, sy'n amlwg y tu hwnt i allu'r mwyafrif llethol o deuluoedd yr effeithir arnynt. Pa gamau, os o gwbl, rydych chi'n eu hargymell felly i fynd i'r afael â hyn?
Well, I thank you again for that comment, and of course the reference to the points that were raised by Sir Wyn Williams in his third report. And you do indeed make the case for the devolution of justice very, very strongly, and I endorse that.
I think the issues around the tribunals, the organisation of the tribunals, and the decisions of the tribunals are going to be a matter for what I think will be a tribunals Bill, where all these issues are going to have to be looked at, because what we are doing is actually creating a new, I suppose, structured part of the Welsh judicial system, which will incorporate the tribunals and we'll have to look at not only the operation of the tribunals themselves, their independence, but also the way in which the decisions that they carry out are actually either enforceable or operable.
Wel, diolch ichi eto am y sylw hwnnw, a'r cyfeiriad at y pwyntiau a godwyd gan Syr Wyn Williams yn ei drydydd adroddiad wrth gwrs. Ac rydych yn gwneud yr achos dros ddatganoli cyfiawnder yn gryf iawn ac rwy'n cymeradwyo hynny.
Credaf y bydd y materion sy'n ymwneud â'r tribiwnlysoedd, trefniadaeth y tribiwnlysoedd, a phenderfyniadau'r tribiwnlysoedd yn fater i'r hyn y credaf y bydd yn Fil tribiwnlysoedd, lle bydd yn rhaid edrych ar yr holl faterion hyn, oherwydd mewn gwirionedd yr hyn a wnawn mae'n debyg yw creu rhan newydd strwythuredig o system farnwrol Cymru a fydd yn ymgorffori'r tribiwnlysoedd a bydd yn rhaid inni edrych nid yn unig ar weithrediad y tribiwnlysoedd eu hunain, eu hannibyniaeth, ond hefyd y ffordd y gellir gorfodi neu weithredu'r penderfyniadau y maent yn eu gwneud.
Llefarydd Plaid Cymru, Rhys ab Owen.
Plaid Cymru spokesperson, Rhys ab Owen.
Diolch yn fawr, Llywydd. Wales could be a thriving independent nation—the words of the right honourable Michael Gove. I look forward to seeing him in the next Yes Cymru rally. Now, in fairness to him, and I can be fair to Tories also, he did go on to say that people in Wales benefit from having two Governments, and that devolution is the best of both worlds for Wales. I, of course, don't agree with that, but for devolution to work, there needs to be mutual respect and co-operation between Governments. And, time and time again, we are seeing the obvious breakdown in the relationship between Welsh Government and UK Government. That is clear from several legislative consent motion memoranda. With a No. 10 spokesperson saying yesterday about Boris Johnson's premiership,
'There is a lot of concern inside the building...It's just not working',
and with Conservative MPs voting against and abstaining time and time again in votes in Westminster, it's about time, isn't it, that Boris Johnson puts away the bluster and starts to work constructively with the Governments of these islands. And it was disappointing yesterday to find out that Boris Johnson didn't attend the British-Irish summit once again. Do you have an update on inter-governmental discussions, especially with regard to the implementation of independent arbitration, which is sorely needed, to resolve inter-governmental disputes?
Diolch yn fawr, Lywydd. Gallai Cymru fod yn genedl annibynnol ffyniannus—geiriau'r gwir anrhydeddus Michael Gove. Edrychaf ymlaen at ei weld yn rali nesaf Yes Cymru. Nawr, er tegwch iddo, a gallaf fod yn deg â'r Torïaid hefyd, aeth ymlaen i ddweud bod pobl yng Nghymru yn elwa o gael dwy Lywodraeth, ac mai datganoli yw'r gorau o'r ddau fyd i Gymru. Nid wyf fi, wrth gwrs, yn cytuno â hynny, ond er mwyn i ddatganoli weithio, mae angen parch a chydweithrediad rhwng Llywodraethau. A dro ar ôl tro, gwelwn y berthynas rhwng Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU yn chwalu. Mae hynny'n glir o sawl memorandwm cynnig cydsyniad deddfwriaethol. Gyda llefarydd Rhif 10 yn dweud ddoe am brifweinidogaeth Boris Johnson,
'Mae llawer o bryder y tu mewn i'r adeilad... Nid yw'n gweithio',
a chydag ASau Ceidwadol yn pleidleisio yn erbyn ac yn ymatal dro ar ôl tro mewn pleidleisiau yn San Steffan, mae'n hen bryd, onid yw, i Boris Johnson roi'r gorau i siarad gwag a dechrau gweithio'n adeiladol gyda Llywodraethau'r ynysoedd hyn. Ac roedd yn siomedig darganfod unwaith eto ddoe nad oedd Boris Johnson wedi mynychu uwchgynhadledd Prydain ac Iwerddon. A oes gennych y wybodaeth ddiweddaraf am drafodaethau rhynglywodraethol, yn enwedig mewn perthynas â gweithredu cymrodeddu annibynnol sy'n fawr ei angen i ddatrys anghydfodau rhynglywodraethol?
Well, thank you for that question. I suppose just one caveat to start with is that you have to take very cautiously and carefully the comments of Mr Michael Gove, because he also said in that same statement that Mark Drakeford was one of his best friends [Laughter.]—and that immediately caused some suspicion to me. When he says that the benefit of having two Governments—. I suppose, with my background, I heard that an awful lot from Vladimir Putin, about the relationship with the Ukraine—how much better they'd be off with two Governments, and, of course, there, there's a war under way and tanks on the border.
On the serious point, though, about the inter-governmental discussions, of course, there has been considerable progress in coming to reach what, I think, will be effectively a memorandum or a set of arrangements that will allow for a disputes process of ministerial meetings between the First Ministers and Prime Ministers on a regular basis and an inter-ministerial arrangement as well. The difficulty with all of these things, of course, is that they are very dependent on goodwill and trust, and that, sometimes, has been in short supply in recent months and years, and it doesn't have the same thing as a constitutional status, which is what is actually really required. But if it does work, it is certainly a step forward, it is a stepping stone. I've had discussions with my counterparts in the other nations of the UK, and we will do everything we can to make it work, because it is in the interest of the people of Wales, and more broadly, to make it work, but we will have to see how that develops.
Wel, diolch ichi am y cwestiwn hwnnw. Mae'n debyg mai un cafeat i ddechrau yw bod yn rhaid ichi fod yn ofalus iawn wrth ystyried sylwadau Mr Michael Gove, oherwydd dywedodd hefyd yn yr un datganiad fod Mark Drakeford yn un o'i ffrindiau gorau [Chwerthin.]—ac achosodd hynny i mi fod braidd yn amheus ar unwaith. Pan ddywed mai mantais cael dwy Lywodraeth—. Gyda fy nghefndir i, mae'n debyg fy mod wedi clywed cryn dipyn o hynny gan Vladimir Putin, am y berthynas â'r Wcráin—cymaint yn well eu byd y byddent o fod â dwy Lywodraeth, ac wrth gwrs, yno, mae'n rhyfel a thanciau ar y ffin.
Ond ar y pwynt difrifol am y trafodaethau rhynglywodraethol, gwelwyd cynnydd sylweddol i gyrraedd yr hyn a fydd, rwy'n credu, yn femorandwm neu'n gyfres o drefniadau a fydd yn caniatáu ar gyfer proses anghydfod o gyfarfodydd gweinidogol rhwng Prif Weinidogion yn rheolaidd a threfniant rhyngweinidogol hefyd. Yr anhawster gyda'r holl bethau hyn, wrth gwrs, yw eu bod yn ddibynnol iawn ar ewyllys da ac ymddiriedaeth, ac mae hynny wedi bod yn brin ar adegau yn ystod y misoedd a'r blynyddoedd diwethaf, ac nid oes iddo'r un grym â statws cyfansoddiadol, sef yr hyn sydd ei angen mewn gwirionedd. Ond os yw'n gweithio, mae'n sicr yn gam ymlaen, mae'n garreg gamu. Cefais drafodaethau gyda fy swyddogion cyfatebol yng ngwledydd eraill y DU, a byddwn yn gwneud popeth yn ein gallu i wneud iddo weithio, oherwydd ei bod o fudd i bobl Cymru ac yn fwy cyffredinol i wneud iddo weithio, ond bydd yn rhaid inni weld sut y mae hynny'n datblygu.
Diolch. Later on today, there's a debate about the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015, and I'm pleased about this, because I'm a strong believer that Acts of Parliament need to be enforceable, not only aspirational. I'm aware of three occasions that this Act has been in front of the courts and has tried to be used in a judicial review, and in each case the public authority under challenge successfully argued that the well-being duty placed on bodies by the Act was too general and too aspirational to be enforceable. Three experts say this about the Act: Dr Sarah Nason from Bangor says it doesn't endow individuals with legally enforceable rights against public bodies; Lord Thomas said on Monday to the Senedd justice committee,
'one of the problems with the future generations Act is that it is not specific and tight enough. It doesn't hold politicians...their feet—to the wheel.'
And, then, the final expert is you, Counsel General. You said here in 2014 that the principles of the Bill are far too loose and far too woolly. The Commission on Justice in Wales recommended early engagement when drafting legislation with the judiciary. Now, that's a common practice across the world. Is that happening in Wales? And isn't it time to amend the Act in consultation with the judges to give it some teeth and to make it enforceable?
Diolch. Yn ddiweddarach heddiw, cynhelir dadl am Ddeddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015, ac rwy'n falch, oherwydd rwy'n credu'n gryf fod angen i Ddeddfau Seneddol fod yn orfodadwy, yn hytrach nag uchelgeisiol yn unig. Rwy'n ymwybodol o dri achlysur pan fu'r Ddeddf hon gerbron y llysoedd lle ceisiwyd ei defnyddio mewn adolygiad barnwrol, ac ym mhob achos wrth gael ei herio, dadleuodd yr awdurdod cyhoeddus yn llwyddiannus fod y ddyletswydd llesiant y mae'r Ddeddf yn ei gosod ar gyrff yn rhy gyffredinol ac yn rhy uchelgeisiol i fod yn orfodadwy. Mae tri arbenigwr yn dweud hyn am y Ddeddf: dywed Dr Sarah Nason o Fangor nad yw'n rhoi hawliau sy'n orfodadwy yn gyfreithiol i unigolion yn erbyn cyrff cyhoeddus; dywedodd yr Arglwydd Thomas ddydd Llun wrth bwyllgor cyfiawnder y Senedd,
'un o'r problemau gyda Deddf cenedlaethau'r dyfodol yw nad yw'n ddigon penodol a thynn. Nid yw'n gwneud gwleidyddion yn atebol.'
Ac yna, yr arbenigwr olaf yw chi, Gwnsler Cyffredinol. Fe ddywedoch chi yma yn 2014 fod egwyddorion y Bil yn llawer rhy llac ac yn llawer rhy niwlog. Argymhellodd y Comisiwn ar Gyfiawnder yng Nghymru y dylid ymgysylltu'n gynnar wrth ddrafftio deddfwriaeth gyda'r farnwriaeth. Nawr, mae hynny'n arfer cyffredin ar draws y byd. A yw hynny'n digwydd yng Nghymru? Ac onid yw'n bryd diwygio'r Ddeddf mewn ymgynghoriad â'r barnwyr i roi dannedd iddi a'i gwneud yn orfodadwy?
Well, thank you. You raise a whole series of points that have always been part of the discussion about what was a very innovative piece of legislation. I think I was involved in the committee that actually scrutinised the legislation that went through. And it was very innovative, and I think it still is very innovative, and I think it is also very significant in terms of the culture change that it was partly about. You're right—there is this debate in terms of legislation, in terms of enforceability of specific powers, as opposed to the aspirational part of the legislation, which seeks to create frameworks for change and changes in culture. I think, with all legislation, once it has been in force for a while, it does need to be reviewed, it needs to be assessed, and that's not just true of this particular piece of legislation. The legislation is still internationally recognised as one of the most advanced, modern and progressive pieces of legislation, and other countries have sought to emulate it. But, I think, you're right, and we look forward to the report from the commissioner and the comments she will make, and those comments will be very seriously considered, and we'll consider them also within the context of other pieces of legislation, where it's not just enough to pass the legislation but you want to know what the outcome of that legislation is and that that legislation is effective. I confide that, over the course of the coming months and years, I'm sure I will have many of my former quotes that will be thrown back at me at one stage or another, so thank you for the advance notice. [Laughter.]
Diolch. Rydych yn codi cyfres o bwyntiau sydd bob amser wedi bod yn rhan o'r drafodaeth ar ddeddfwriaeth arloesol iawn. Credaf fy mod yn rhan o'r pwyllgor a oedd yn craffu ar y ddeddfwriaeth a aeth drwodd. Ac roedd yn arloesol iawn, a chredaf ei bod yn dal i fod yn arloesol iawn, ac mae hefyd yn arwyddocaol iawn o ran y newid diwylliant a oedd gysylltiedig â hi. Rydych yn iawn—mae yna ddadl ynghylch deddfwriaeth, ynglŷn â pha mor orfodadwy yw pwerau penodol, yn hytrach na'r rhan uchelgeisiol o'r ddeddfwriaeth, sy'n ceisio creu fframweithiau ar gyfer newid a newid diwylliant. Gyda'r holl ddeddfwriaeth, pan fydd wedi bod mewn grym am gyfnod, rwy'n credu bod angen ei hadolygu, mae angen ei hasesu, ac nid y ddeddfwriaeth benodol hon yn unig. Mae'r ddeddfwriaeth yn dal i gael ei chydnabod yn rhyngwladol fel un o'r deddfwriaethau mwyaf datblygedig, modern a blaengar, ac mae gwledydd eraill wedi ceisio ei hefelychu. Ond rydych yn iawn, ac edrychwn ymlaen at yr adroddiad gan y comisiynydd a'r sylwadau y bydd yn eu gwneud, a bydd y sylwadau hynny'n cael ystyriaeth ddifrifol, a byddwn yn eu hystyried hefyd yng nghyd-destun darnau eraill o ddeddfwriaeth, lle nad yw'n ddigon i basio'r ddeddfwriaeth yn unig, rydych am wybod beth yw canlyniad y ddeddfwriaeth honno a bod y ddeddfwriaeth honno'n effeithiol. Rwy'n cyfaddef, dros y misoedd a'r blynyddoedd nesaf, rwy'n siŵr y bydd llawer o bethau a ddywedais o'r blaen yn cael eu taflu'n ôl ataf ar ryw adeg neu'i gilydd, felly diolch am y rhybudd. [Chwerthin.]
Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.
Cwnsler Cyffredinol, dyw e ddim yn anodd sylwi ar y diffyg deddfwriaeth gynradd y tymor yma yn y lle hwn. Wedi chwe mis o'r chweched Senedd, dwi ond yn ymwybodol o un Bil Llywodraeth sydd wedi ei gyflwyno yn y Senedd. Yn wir, roedd Bil Peter Fox yn cael ei wrthwynebu gan y Llywodraeth yn rhannol oherwydd diffyg amser. Yn y pumed Senedd, dim ond 32 o Filiau basiwyd fan hyn, o'u cymharu ag 85 yn Senedd yr Alban. Dro ar ôl tro, rŷn ni'n gweld y ddadl am ddiffyg capasiti, diffyg arbenigedd a diffyg amser yn cael ei defnyddio gan Lywodraeth Cymru fel rheswm i ddefnyddio Biliau yn San Steffan yn hytrach na phasio Biliau Cymreig, ac roedd y ddadl am amser hefyd yn cael ei defnyddio yn erbyn Bil Peter Fox. Wrth gwrs, rwyf i wedi dweud e fel tôn gron: mae defnyddio Biliau San Steffan yn cymhlethu'r setliad datganoledig, mae'n sicrhau nad yw'r Biliau'n ddwyieithog, ac mae'n gwneud hygyrchedd lot yn anoddach, a hefyd bod dim craffu go iawn yn digwydd yn y fan hon. Os yw capasiti, os yw arbenigedd, os yw amser yn broblem wirioneddol, pa gamau ydych chi'n eu cymryd er mwyn i ni allu gwneud ein gwaith go iawn fan hyn fel Senedd a phasio Deddfau Cymreig?
Counsel General, it's not difficult to see the lack of primary legislation this term in this place. After six months of the sixth Senedd, I'm aware of only one Government Bill that has been presented to the Senedd. Indeed, Peter Fox's Bill was opposed by Government partially because of a lack of time. In the fifth Senedd, only 32 Bills were passed in this place, as compared with 85 in the Scottish Parliament. Time and again, we hear the argument about a lack of capacity, a lack of expertise and a lack of time being used by the Welsh Government as a reason to use Westminster Bills rather than passing Welsh Bills. The lack-of-time argument was used in relation to Peter Fox's Bill. Of course, I have been sounding like a stuck record: using Westminster Bills brings complexity to the devolution settlement, ensures that Bills are not bilingual, makes accessibility more difficult, and means that no real scrutiny happens in this place. If capacity, expertise and time are a real problem, what steps are you taking in order to enable us to do our real work here as a Parliament and to pass Welsh Acts?
Can I thank him for the comments? They do raise very serious issues in terms of the legislation, the way in which legislation is dealt with and, I suppose, the course we've been on for, really, 10 years as we've learnt to become what I think is an effective legislature. There are many areas, of course, where we would like to legislate and we have to look at the priority in terms of the delivery of that legislation, and the way in which we bring forward Bills, whether we look at the Rolls-Royce type of Bill that covers just about anything and everything that will go into a particular subject matter, or whether we have a more prioritised and a more focused area in certain Acts of legislation. That is something that is actually under way at the moment in terms of looking at the way that legislation process takes place.
It is also fair to say, of course, and this is one of the anomalies within our current inter-governmental relations and so on, that the scale of the UK Government's legislative programme into areas, the issues that raises with regard to devolution integrity, the grey areas in disputes over that, the timing and the lack of advance information on legislation and so on create enormous demands in terms of those, because we have to treat those as pieces of legislation that Wales might benefit from or where we have to draw the devolution lines and so on. So, that is a significant issue, and I am certainly looking at those in terms of an overview of the impact, not just in terms of devolution integrity, but also in terms of the impact and the extent to which we are having to resort to another Government's agenda on many occasions. So, there are issues there that have to be taken. There are also still the significant Brexit and COVID issues that are there.
I did make the statement in respect of the first year of the legislative programme. I am working very hard at the moment and engaging with colleagues and officials and so on, looking at the years 2 and 3 programmes. I can assure you there's a considerable amount of primary legislation that is being looked at, particularly the manifesto commitments. There may be other commitments or aspects of them that will arise out of the recent co-operation agreement and so on, and I will happily engage with Members over that programme in due course when I'm in a position to make further announcements on it. But I can assure you there will be, certainly, a significant amount of primary legislation coming through.
Can I make one additional point, as well? It's in terms of, I suppose, partly a consequence of the last Senedd and the COVID and Brexit situation, and that is that it's not enough just to be passing the legislation; we also have to ensure that we have to, within as efficient a time as possible, be implementing the legislation as well, and each implementation piece is almost equivalent to a piece of primary legislation, as the Member will know, in its own right, and there are an enormous number of those, particularly within the education field, but within others as well.
A gaf fi ddiolch iddo am y sylwadau? Maent yn codi materion difrifol iawn ynglŷn â'r ddeddfwriaeth, y ffordd yr ymdrinnir â deddfwriaeth ac mae'n debyg, y llwybr rydym wedi bod yn ei ddilyn ers 10 mlynedd wrth inni ddysgu dod yn ddeddfwrfa effeithiol. Ceir llawer o feysydd, wrth gwrs, lle'r hoffem ddeddfu a rhaid inni edrych ar y flaenoriaeth o ran cyflawni'r ddeddfwriaeth honno, a'r ffordd rydym yn cyflwyno Biliau, ac a ydym yn edrych ar y math Rolls-Royce o Fil sy'n ymdrin â phopeth a fydd yn berthnasol i bwnc penodol, neu a oes gennym faes mwy blaenoriaethol a mwy penodol mewn Deddfau deddfwriaethol penodol. Mae hynny'n rhywbeth sydd ar y gweill ar hyn o bryd ac edrych ar y ffordd y mae'r broses ddeddfwriaethol yn digwydd.
Mae hefyd yn deg dweud, wrth gwrs, ac mae hyn yn un o'r anghysonderau yn ein cysylltiadau rhynglywodraethol presennol ac yn y blaen, fod maint rhaglen ddeddfwriaethol Llywodraeth y DU i feysydd, y materion y mae hynny'n eu codi o ran uniondeb datganoli, y meysydd niwlog mewn anghydfodau ynglŷn â hynny, yr amseriad a'r diffyg gwybodaeth ymlaen llaw am ddeddfwriaeth ac yn y blaen yn creu galwadau enfawr o ran y rheini, oherwydd mae'n rhaid inni drin y rheini fel darnau o ddeddfwriaeth y gallai Cymru elwa ohonynt neu lle mae'n rhaid inni dynnu'r llinellau datganoli ac yn y blaen. Felly, mae hynny'n fater o bwys, ac rwy'n sicr yn edrych ar y rheini mewn perthynas â throsolwg o'r effaith, nid yn unig o ran uniondeb datganoli, ond hefyd o ran yr effaith a'r graddau rydym yn gorfod troi at agenda Llywodraeth arall ar sawl achlysur. Felly, mae materion yn codi yno sy'n galw am sylw. Hefyd, mae materion sylweddol yn gysylltiedig â Brexit a COVID yno o hyd.
Gwneuthum y datganiad mewn perthynas â blwyddyn gyntaf y rhaglen ddeddfwriaethol. Rwy'n gweithio'n galed iawn ar hyn o bryd ac yn ymgysylltu â chyd-Aelodau a swyddogion ac yn y blaen, i edrych ar raglenni blynyddoedd 2 a 3. Gallaf eich sicrhau bod cryn dipyn o ddeddfwriaeth sylfaenol dan ystyriaeth, yn enwedig ymrwymiadau'r maniffesto. Efallai y bydd ymrwymiadau eraill neu agweddau arnynt a fydd yn deillio o'r cytundeb cydweithredu diweddar ac yn y blaen, a byddaf yn hapus i ymgysylltu ag Aelodau dros y rhaglen honno maes o law pan fyddaf mewn sefyllfa i wneud cyhoeddiadau pellach arni. Ond gallaf eich sicrhau y bydd cryn dipyn o ddeddfwriaeth sylfaenol yn dod drwodd.
A gaf fi wneud un pwynt ychwanegol yn ogystal? Deillia'n rhannol o ganlyniad i'r Senedd ddiwethaf a sefyllfa COVID a Brexit, mae'n debyg, sef nad yw'n ddigon pasio'r ddeddfwriaeth yn unig; rhaid inni sicrhau hefyd, o fewn cyfnod mor effeithlon â phosibl o amser, ein bod yn gweithredu'r ddeddfwriaeth yn ogystal, ac mae pob darn gweithredu yn cyfateb bron i ddarn o ddeddfwriaeth sylfaenol, fel y gŵyr yr Aelod, yn ei hawl ei hun, ac mae nifer enfawr o'r rheini, yn enwedig ym maes addysg, ond mewn meysydd eraill hefyd.
3. Pa gamau y bydd Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i annog pobl i gymryd rhan mewn etholiadau yng Nghymru? OQ57249
3. What steps will the Welsh Government take to encourage participation in elections in Wales? OQ57249
I thank the Member for raising this issue, and for the question. I issued written statements on 29 July and 9 November about our programme of electoral reform. We will use the local government elections next May to test different ways of voting and ensure elections in Wales are as accessible as possible and that everyone who wants to vote can vote, and that their vote will be counted.
Diolch i'r Aelod am godi'r mater hwn, ac am y cwestiwn. Cyhoeddais ddatganiadau ysgrifenedig ar 29 Gorffennaf a 9 Tachwedd am ein rhaglen ddiwygio etholiadol. Byddwn yn defnyddio'r etholiadau llywodraeth leol ym mis Mai i brofi gwahanol ffyrdd o bleidleisio a sicrhau bod etholiadau yng Nghymru mor hygyrch â phosibl ac y gall pawb sydd am bleidleisio wneud hynny, ac y bydd eu pleidlais yn cael ei chyfrif.
I thank the Counsel General for that answer. Counsel General, like many Members of the Senedd, I was very pleased to hear the Welsh Government announcement on flexible voting pilots, which will make it easier for people to vote, but, at the same time, I think we have a regrettable direction of travel from UK Government in terms of its voter ID proposals, which will reduce turnout and particularly disenfranchise members of more marginalised sections of our population.
The next set of elections for us here in Wales, as you mentioned, Counsel General, are the local elections next year. So, I just wondered, with the general background in terms of what Welsh Government is doing but also worries about UK Government proposals, how Welsh Government is considering ensuring that we do have as good a turnout as we might have in those local elections in Wales next year.
Diolch i'r Cwnsler Cyffredinol am yr ateb hwnnw. Gwnsler Cyffredinol, fel llawer o Aelodau'r Senedd, roeddwn yn falch iawn o glywed cyhoeddiad Llywodraeth Cymru ar gynlluniau peilot pleidleisio hyblyg, a fydd yn ei gwneud yn haws i bobl bleidleisio, ond ar yr un pryd, credaf fod gennym gyfeiriad teithio anffodus gan Lywodraeth y DU mewn perthynas â'i hargymhellion ynghylch cardiau adnabod pleidleiswyr, a fydd yn lleihau'r nifer sy'n pleidleisio ac yn fwyaf arbennig yn difreinio aelodau o rannau mwy ymylol o'n poblogaeth.
Y set nesaf o etholiadau i ni yma yng Nghymru, fel y sonioch chi, Gwnsler Cyffredinol, yw'r etholiadau lleol y flwyddyn nesaf. Felly, roeddwn yn meddwl tybed, gyda chefndir cyffredinol yr hyn y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud ond gyda phryder hefyd ynglŷn ag argymhellion Llywodraeth y DU, sut y mae Llywodraeth Cymru yn ystyried sicrhau bod cynifer â phosibl o bobl yn pleidleisio yn yr etholiadau lleol hynny yng Nghymru y flwyddyn nesaf.
Thank you for those comments, and I think it's fair to say also that—I think the Member referred to the initiatives under way, the pilots—they've been received with incredible popularity. I think the comments are positive comments, with people saying, 'Yes, these are sensible ideas', and they are. They are only pilots—they're there to test the way, I think, for electoral legislation that we hope to bring to reform, to modernise and to bring our electoral system into the twenty-first century.
I think it is also fair to say, about the proposals by the UK Government, that it's not intended that they will apply to Welsh elections, and, in any event, the UK Government's legislation is unlikely to come into force before or even be completed by the time of the May 2022 council elections.
So, the local government elections in May do give us an opportunity to work at improving the accessibility, and, of course, there is work under way as part of those pilots. Some of the work also is in terms of registration and the support we've given financially to the issue of electoral registration, because it is important that we do everything we can to maximise electoral registration, because no democracy has validity if significant numbers of people either are not registered to participate or in fact do not participate. So, we have to see this as part of the democratic health of Wales and I hope, as a Government, that we are a Government that takes that health of democracy very, very seriously indeed.
You made reference also, I think, to what are the significant concerns about the impact that the voter ID issue might have, and, of course, there have been a number of reports and representations, particularly by the Electoral Reform Society, who've expressed very serious concerns about the impact it would have on minorities and have highlighted the point that it has no evidential base.
So, we're also looking at how we might actually improve the mechanics of the elections, the simplification of the forms, the postal ballot forms, online registration, and so on, to ensure that fewer mistakes are made when people vote and, when people do cast their ballot, that ballot has the opportunity of ensuring that it is actually accounted for. So, those things are being looked at as well, and I think, once the local government elections are out of the way, we will have learnt a lot more and that will hopefully contribute significantly to what would be a much broader and more radical reform of the electoral system.
Diolch am y sylwadau, a chredaf ei bod yn deg dweud hefyd—credaf fod yr Aelod wedi cyfeirio at y cynlluniau sydd ar y gweill, y cynlluniau peilot—maent wedi bod yn anhygoel o boblogaidd. Credaf fod y sylwadau'n rhai cadarnhaol, gyda phobl yn dweud, 'Ie, mae'r rhain yn syniadau synhwyrol', ac mae hynny'n wir. Dim ond cynlluniau peilot ydynt—maent yno i brofi'r ffordd ar gyfer deddfwriaeth etholiadol y gobeithiwn ei chyflwyno i ddiwygio ac i foderneiddio ein system etholiadol ac i ddod â hi i mewn i'r unfed ganrif ar hugain.
Rwy'n credu ei bod yn deg dweud hefyd, am argymhellion Llywodraeth y DU, na fwriedir iddynt gael eu defnyddio yn etholiadau Cymru, a beth bynnag, mae deddfwriaeth Llywodraeth y DU yn annhebygol o ddod i rym cyn etholiadau'r cynghorau ym mis Mai 2022, neu fod wedi ei chwblhau erbyn hynny hyd yn oed.
Felly, mae'r etholiadau llywodraeth leol ym mis Mai yn rhoi cyfle inni weithio i wella hygyrchedd, ac wrth gwrs, mae gwaith ar y gweill yn rhan o'r cynlluniau peilot hynny. Mae rhywfaint o'r gwaith hefyd yn ymwneud â chofrestru a'r cymorth rydym wedi'i roi'n ariannol i fater cofrestru etholiadol, oherwydd mae'n bwysig ein bod yn gwneud popeth yn ein gallu i sicrhau cymaint o gofrestriadau etholiadol ag sy'n bosibl, oherwydd nid oes gan unrhyw ddemocratiaeth ddilysrwydd os nad oes nifer sylweddol o bobl naill ai wedi'u cofrestru i gymryd rhan neu os nad ydynt yn cymryd rhan mewn gwirionedd. Felly, rhaid inni weld hyn fel rhan o iechyd democrataidd Cymru a gobeithio, fel Llywodraeth, ein bod yn Llywodraeth sy'n gyfan gwbl o ddifrif ynghylch iechyd democratiaeth.
Fe gyfeirioch chi hefyd, rwy'n credu, at bryderon sylweddol ynglŷn â'r effaith y gallai cardiau adnabod pleidleiswyr ei chael, ac wrth gwrs, cafwyd nifer o adroddiadau a sylwadau, yn enwedig gan y Gymdeithas Diwygio Etholiadol, sydd wedi mynegi pryderon difrifol iawn am yr effaith y byddai'n ei chael ar leiafrifoedd ac maent wedi tynnu sylw at y pwynt nad oes sylfaen dystiolaeth amlwg i hyn.
Felly, rydym hefyd yn edrych ar sut y gallem wella mecanwaith etholiadau, symleiddio'r ffurflenni, y ffurflenni pleidleisio drwy'r post, cofrestru ar-lein, ac yn y blaen, er mwyn sicrhau bod llai o gamgymeriadau'n digwydd pan fydd pobl yn pleidleisio, a phan fydd pobl yn bwrw eu pleidlais fod y bleidlais honno'n cael cyfle i sicrhau ei bod yn cael ei chyfrif mewn gwirionedd. Felly, mae'r pethau hynny'n cael eu hystyried hefyd, a phan fydd yr etholiadau llywodraeth leol wedi bod, credaf y byddwn wedi dysgu llawer mwy a gobeithio y bydd hynny'n cyfrannu'n sylweddol at ddiwygio'r system etholiadol yn llawer ehangach a mwy radical.
Minister, it's always pleasing to hear Ministers talking about the importance of participating in elections, as I'm sure you agree with me that confidence and trust in any government starts with the vote, and engagement with the vote is the foundation, of course, of democracy. And despite May's Senedd elections being the highest electoral turnout that the Welsh Parliament has ever received, it was still just 46.6 per cent turnout, compared to 63.5 per cent in May's Holyrood elections in Scotland and 67.3 per cent in the UK general election in 2019. I'm sure, Minister, you'd share my concerns regarding the turnout for Senedd elections considering the importance and responsibility that our Parliament holds. So, with that in mind, Minister, what discussions are you having with counterparts in the UK Parliament and Scottish Parliament to understand why people turn out so much more for those elections than they do for elections here for the Senedd?
Weinidog, mae bob amser yn braf clywed Gweinidogion yn sôn am bwysigrwydd cymryd rhan mewn etholiadau, ac rwy'n siŵr eich bod yn cytuno â mi fod hyder ac ymddiriedaeth mewn unrhyw lywodraeth yn dechrau gyda'r bleidlais, a'r bleidlais yw sylfaen democratiaeth wrth gwrs. Ac er mai yn etholiadau'r Senedd ym mis Mai y gwelwyd y nifer uchaf erioed o bleidleiswyr ar gyfer Senedd Cymru, dim ond 46.6 y cant a bleidleisiodd er hynny, o'i gymharu â 63.5 y cant yn etholiadau Holyrood ym mis Mai yn yr Alban a 67.3 y cant yn etholiad cyffredinol y DU yn 2019. Weinidog, rwy'n siŵr y byddech yn rhannu fy mhryderon ynghylch y nifer sy'n pleidleisio yn etholiadau'r Senedd o ystyried pwysigrwydd ein Senedd a'r cyfrifoldeb sydd ganddi. Felly, gyda hynny mewn golwg, pa drafodaethau rydych yn eu cael gyda swyddogion cyfatebol yn Senedd y DU a Senedd yr Alban i ddeall pam y mae cymaint mwy o bobl yn pleidleisio yn yr etholiadau hynny nag a wnânt mewn etholiadau yma ar gyfer y Senedd?
I thank the Member for the supplementary question, because it is a very important point, and I don't think there is any silver bullet with regard to turnouts. There clearly is an issue that many people feel disengaged from Government, from the law-making processes, or from the decisions that impact on their lives. I think that is why the work of the constitutional commission that we have set up, to be co-chaired by Professor Laura McAllister and Dr Rowan Williams, is actually so important, because it goes to the heart of our democracy.
You also raised a point that really confirms my own view in terms of some of the measures being taken by UK Government that would actually create unnecessary obstacles to people participating and voting in elections. I have many discussions with my counterparts across the four nations and with the UK Government; they have unfortunately been predominantly related to the issues around the Elections Bill, and I think that is disappointing, because the Elections Bill could have been something that actually sought to address those issues in another way. In actual fact, I think it probably does the exact opposite. What I would hope is that the direction that we will take with the electoral reform legislation that we will bring will also seek to improve and to maximise participation, to avoid unnecessary obstacles, and to be based on the principles of inclusivity as well as robustness in the confidence of the electoral system.
Diolch i'r Aelod am ei gwestiwn atodol, gan ei fod yn bwynt pwysig iawn, ac ni chredaf fod unrhyw fwled arian i'w gael ar gyfer y ganran sy'n pleidleisio. Mae'n amlwg ei bod yn broblem fod llawer o bobl yn teimlo eu bod wedi'u heithrio oddi wrth y Llywodraeth, oddi wrth y prosesau deddfu, neu oddi wrth y penderfyniadau sy'n effeithio ar eu bywydau. Credaf mai dyna pam fod gwaith y comisiwn cyfansoddiadol a sefydlwyd gennym, sydd i'w gyd-gadeirio gan yr Athro Laura McAllister a Dr Rowan Williams, mor bwysig, gan ei fod yn mynd i wraidd ein democratiaeth.
Fe wnaethoch bwynt hefyd sy'n cadarnhau fy marn ynglŷn â rhai o'r camau sy'n cael eu cymryd gan Lywodraeth y DU a fyddai'n creu rhwystrau diangen i bobl rhag cymryd rhan a phleidleisio mewn etholiadau. Cefais lawer o drafodaethau gyda fy swyddogion cyfatebol ledled y pedair gwlad a chyda Llywodraeth y DU; yn anffodus, maent wedi ymwneud yn bennaf â'r materion sy'n gysylltiedig â'r Bil Etholiadau, a chredaf fod hynny'n siomedig, gan y gallai'r Bil Etholiadau fod wedi bod yn rhywbeth a allai fynd i'r afael â'r materion hynny mewn ffordd arall. Mewn gwirionedd, credaf ei fod yn gwneud i'r gwrthwyneb yn ôl pob tebyg. Yr hyn y byddwn yn ei obeithio yw y bydd y cyfeiriad y byddwn yn mynd iddo gyda’r ddeddfwriaeth ddiwygio etholiadol y byddwn yn ei chyflwyno hefyd yn ceisio gwella a chynyddu cyfranogiad, osgoi rhwystrau diangen, a bod yn seiliedig ar egwyddorion cynwysoldeb yn ogystal â chadernid o ran yr hyder yn y system etholiadol.
4. A wnaiff y Cwnsler Cyffredinol ddatganiad am y cymorth a roddir i deuluoedd gan y system gyfiawnder yng Nghymru? OQ57227
4. Will the Counsel General make a statement on support provided to families by the justice system in Wales? OQ57227
I thank the Member for this important question. Families can face a range of legal problems that may require support from different services provided by private professionals, state and third sector organisations. Too often, though, there are gaps in that support, not least because of the dramatic reduction in the availability of legal aid in the family courts.
Diolch i'r Aelod am y cwestiwn pwysig hwn. Gall teuluoedd wynebu ystod o broblemau cyfreithiol a allai alw am gymorth gan wahanol wasanaethau a ddarperir gan weithwyr proffesiynol preifat, sefydliadau gwladol a sefydliadau'r trydydd sector. Yn rhy aml, serch hynny, mae bylchau yn y cymorth hwnnw, yn anad dim oherwydd y gostyngiad dramatig yn argaeledd cymorth cyfreithiol yn y llysoedd teulu.
Thank you. Counsel General, in September, you issued a written statement confirming that family justice would be a key area of focus for your tenure, and rightly sharing many concerns about the numbers of children in Wales sadly taken into care. Earlier this year, it was confirmed that there are now 7,170 children looked after away from home in Wales, which is 1.14 per cent of children. That sits above the current UK average, being 0.72 per cent of children. I am aware that the north Wales local family justice board is one of two pathfinder areas taking part in a pilot programme to test and evaluate a revised child arrangements programme. The aim of this work is to promote non-adversarial and problem-solving approaches to cases, and to help reduce backlogs. Can you confirm what discussions you have had to engage with this work and whether such pilot schemes will be replicated anywhere else in Wales to help address the crisis of looked-after children wherever they may be here?
Diolch. Gwnsler Cyffredinol, ym mis Medi, fe gyhoeddoch chi ddatganiad ysgrifenedig yn cadarnhau y byddai cyfiawnder teuluol yn ffocws allweddol yn eich cyfnod yn y swydd, ac fe rannoch chi lawer o bryderon dilys ynghylch nifer y plant yng Nghymru sy'n cael eu derbyn i ofal. Yn gynharach eleni, cadarnhawyd bod 7,170 o blant bellach yn derbyn gofal oddi cartref yng Nghymru, sef 1.14 y cant o'r holl blant. Mae hynny'n uwch na chyfartaledd cyfredol y DU, sef 0.72 y cant o blant. Rwy'n ymwybodol fod bwrdd cyfiawnder teuluol lleol gogledd Cymru yn un o ddwy ardal fraenaru sy'n cymryd rhan mewn rhaglen beilot i brofi a gwerthuso rhaglen ddiwygiedig ar gyfer trefniadau plant. Nod y gwaith hwn yw hyrwyddo dulliau anwrthwynebus o ddatrys problemau ac ymdrin ag achosion, a helpu i leihau ôl-groniadau. A allwch gadarnhau pa drafodaethau a gawsoch wrth ymwneud â'r gwaith hwn ac a fydd cynlluniau peilot o'r fath yn cael eu hefelychu yn unrhyw le arall yng Nghymru i helpu i fynd i'r afael ag argyfwng plant sy'n derbyn gofal, lle bynnag y bônt?
Thank you, and thank you for those comments. The answer to that is 'yes'. There are a number of pilots that are in operation and problem-solving courts are a particular issue as well. As someone personally who's been very involved in the childcare area, I very much welcome those changes that have been taking place. I have visited myself some of the courts to look at these. I've also had discussions with a number of members of the judiciary about how that operates, and about the support that is ongoing. I liaise also very, very closely with my colleague the Minister for Social Justice, who also is carrying out considerable areas of work in this particular area. I think some of these pilots are really important. They are also one of the areas where we are working with UK Government and with the Ministry of Justice in terms of how to develop them and how to do the best we can to actually ensure that more and more children are actually kept with their mothers, and fewer are taken into care. You raise the anomalies that exist, and of course it's an issue that has been raised by Lord Thomas, who raised it recently, I think, in the Legislation, Justice and Constitution Committee, and also about the need to look, I think, overall within Wales at the data, the statistics that exist, to see why there are variations and what can be done to actually resolve those and deal with what is a very, very significant social issue. I think the remainder of the question really needs to be addressed to the appropriate portfolio Member.
Diolch, a diolch am eich sylwadau. Yr ateb i hynny yw 'byddant'. Mae nifer o gynlluniau peilot ar waith ac mae llysoedd datrys problemau yn fater penodol hefyd. Fel rhywun â llawer o brofiad o faes gofal plant, rwy'n croesawu'r newidiadau sydd wedi bod yn digwydd. Rwyf wedi ymweld â rhai o'r llysoedd i edrych arnynt. Rwyf hefyd wedi cael trafodaethau gyda nifer o aelodau o’r farnwriaeth ynglŷn â sut y mae hynny’n gweithredu, ac am y cymorth sy’n barhaus. Rwyf hefyd yn cysylltu’n agos iawn gyda fy nghyd-Aelod, y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol, sydd hefyd yn gwneud cryn dipyn o waith yn y maes penodol hwn. Credaf fod rhai o'r cynlluniau peilot hyn yn bwysig iawn. Maent hefyd yn un o'r meysydd lle rydym yn gweithio gyda Llywodraeth y DU a chyda'r Weinyddiaeth Gyfiawnder ar sut i'w datblygu a sut i wneud ein gorau i sicrhau bod mwy a mwy o blant yn cael eu cadw gyda'u mamau, a llai ohonynt yn cael eu derbyn i ofal. Rydych yn codi'r anomaleddau sy'n bodoli, ac wrth gwrs, mae'n fater a godwyd gan yr Arglwydd Thomas, a'i cododd yn ddiweddar yn y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a’r Cyfansoddiad, rwy'n credu, yn ogystal â'r angen i edrych yn gyffredinol yng Nghymru ar y data, yr ystadegau sy'n bodoli, i weld pam fod yr amrywiadau hyn yn digwydd a beth y gellir ei wneud i'w datrys ac ymdrin â'r mater cymdeithasol pwysig hwn. Credaf fod angen cyfeirio gweddill y cwestiwn at yr Aelod portffolio priodol.
Rwy'n deall y byddwch chi, Gwnsler Cyffredinol, yn cymryd rhan mewn cynhadledd ar gyfiawnder a'r heddlu yr wythnos nesaf, a fydd yn cael ei gynnal ar y cyd gyda Liz Saville Roberts. Bydd yn canolbwyntio ar adroddiad y Comisiwn ar Gyfiawnder yng Nghymru a oedd wedi argymell datganoli cyfiawnder ddwy flynedd yn ôl. Wrth gwrs, fel rydyn ni wedi clywed, mae datganoli cyfiawnder nawr yn bolisi Llywodraeth Cymru, ac roedd yn ffurfio rhan o'r cytundeb cydweithio rhwng Plaid Cymru a'r Llywodraeth sydd wedi cael ei gyhoeddi yr wythnos hon, hefyd. Ond wrth edrych ymlaen at y gynhadledd, felly, yng nghyd-destun hynny, hoffwn i ofyn ynglŷn â dau beth mewn cysylltiad â'r mater o gefnogi teuluoedd. Yn gyntaf, buaswn i'n hoffi cael diweddariad am y peilot llysoedd teulu cyffuriau ac alcohol. Beth yw'r cynnydd hyd yn hyn, os gwelwch yn dda, a beth yw'r camau nesaf? Ac yn olaf, hoffwn glywed eich barn, Gwnsler Cyffredinol, am sylwadau'r Arglwydd Thomas o Gwmgiedd yn y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad ddydd Llun. Roedd e wedi argymell sefydlu bwrdd cyfiawnder troseddol Cymru gyfan yn ogystal â bwrdd cyfiawnder teuluol Cymru gyfan. Beth fyddai eich sylwadau chi ar hynny, os gwelwch yn dda?
I understand that you, Counsel General, will be taking part in a conference on justice and policing next week, which will be held jointly with Liz Savile Roberts. It will focus on the Commission on Justice in Wales report, which recommended the devolution of justice two years ago. Of course, the devolution of justice is now Welsh Government policy, and has formed part of the co-operation agreement between Plaid Cymru and the Government that was announced this week. But looking ahead to the conference, in that context I would like to ask about two issues related to support for families. First, I would like to ask for an update on the family drug and alcohol courts pilot. What progress has been made to date, please, and what will the next steps be? And finally, I'd like to ask for your views, Counsel General, on comments made by Lord Thomas of Cwmgiedd to the Legislation, Justice and Constitution Committee on Monday. He recommended establishing an all-Wales criminal justice board as well as an all-Wales family justice board. What would your comments be on that proposal, please? Thank you.
Firstly, I look forward very much to the online conference that you refer to, which is a cross-party event, and one that also involves Lord Thomas, but also involves the trade unions, those people who actually work within the justice sector. I think there'll be a lot to learn from that, but I've no doubt in my own mind, and again, reiterating the comments of Lord Thomas, that the devolution of justice is not a question of if, it's a question of when.
In terms of the comments, I listened very intently to the evidence from Lord Thomas to the Legislation, Constitution and Justice Committee, and to those particular recommendations or suggestions that he actually made. I suppose the best I can say is that I'm very interested in looking at how we can explore them and develop them further.
Yn gyntaf, edrychaf ymlaen yn fawr at y gynhadledd ar-lein y cyfeiriwch ati, sy'n ddigwyddiad trawsbleidiol, ac yn un sydd hefyd yn cynnwys yr Arglwydd Thomas, ond sydd hefyd yn cynnwys yr undebau llafur, y bobl sy'n gweithio yn y sector cyfiawnder. Credaf y bydd llawer i'w ddysgu o hynny, ond nid oes unrhyw amheuaeth gennyf, ac unwaith eto, i ailadrodd sylwadau'r Arglwydd Thomas, nad yw'n gwestiwn o os yw datganoli cyfiawnder yn digwydd, ond pryd.
Ar y sylwadau, gwrandewais yn astud iawn ar dystiolaeth yr Arglwydd Thomas i'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a’r Cyfansoddiad, ac ar yr argymhellion neu'r awgrymiadau penodol a wnaeth. Mae'n debyg mai'r gorau y gallaf ei ddweud yw bod gennyf gryn ddiddordeb mewn edrych ar sut y gallwn eu harchwilio a'u datblygu ymhellach.
5. Pa gyngor cyfreithiol y mae'r Cwnsel Cyffredinol wedi'i roddi i Lywodraeth Cymru ynghylch cyfrifoldeb am ddifrod yn sgil llifogydd? OQ57252
5. What legal advice has the Counsel General given to the Welsh Government regarding responsibility for flood damage? OQ57252
Our national strategy for flood and coastal erosion risk management was published last October and it sets out the roles and responsibilities. These are not always entirely straightforward, hence why we have a measure in the strategy asking the flood and coastal erosion committee to work with the Welsh Government to explore ways to clarify the legislation.
Cyhoeddwyd ein strategaeth genedlaethol ar gyfer rheoli perygl llifogydd ac erydu arfordirol ym mis Hydref y llynedd ac mae'n nodi'r rolau a'r cyfrifoldebau. Nid yw'r rhain bob amser yn hollol syml, a dyna pam fod gennym fesur yn y strategaeth sy'n gofyn i'r pwyllgor llifogydd ac erydu arfordirol weithio gyda Llywodraeth Cymru i archwilio ffyrdd o egluro'r ddeddfwriaeth.
Diolch, Gwnsler Cyffredinol. I would like to declare that I am a councillor on RCT council. As you will be aware, RCT council has published to date four section 19 reports into the flooding that occurred across the country borough as a result of storm Dennis in February 2020. One of the reports focused on the flooding in Pentre, which of course also suffered subsequent flooding. Can the Counsel General advise what the legal position would be if people were to seek compensation from Natural Resources Wales given that it is a Welsh Government sponsored body? Would any potential liability lie with Natural Resources Wales or Welsh Government as the funder of the body? You alluded to complications in terms of liability in relation to the strategy, so I think clarity on this would be helpful.
Diolch, Gwnsler Cyffredinol. Hoffwn ddatgan fy mod yn gynghorydd ar gyngor Rhondda Cynon Taf. Fel y gwyddoch, mae cyngor Rhondda Cynon Taf wedi cyhoeddi pedwar adroddiad adran 19 hyd yn hyn ar y llifogydd a gafwyd ledled y fwrdeistref sirol o ganlyniad i storm Dennis ym mis Chwefror 2020. Canolbwyntiodd un o'r adroddiadau ar y llifogydd ym Mhentre, lle bu mwy o lifogydd wedi hynny wrth gwrs. A all y Cwnsler Cyffredinol nodi beth fyddai'r sefyllfa gyfreithiol pe bai pobl yn ceisio iawndal gan Cyfoeth Naturiol Cymru o gofio ei fod yn gorff a noddir gan Lywodraeth Cymru? A fyddai gan Cyfoeth Naturiol Cymru neu Lywodraeth Cymru fel ariannwr y corff unrhyw atebolrwydd posibl? Fe gyfeirioch chi at gymhlethdodau o safbwynt atebolrwydd mewn perthynas â'r strategaeth, felly credaf y byddai eglurder ar hyn yn ddefnyddiol.
Can I just say that it's not appropriate for me to give advice as Counsel General as to what the legal rights are of individuals, et cetera? They should, of necessity, if they believe there are issues, raise those with their own legal advisers.
A gaf fi ddweud nad yw'n briodol imi roi cyngor fel Cwnsler Cyffredinol ynghylch hawliau cyfreithiol unigolion ac yn y blaen? Os ydynt yn credu bod problemau, dylent o reidrwydd eu codi gyda'u cynghorwyr cyfreithiol eu hunain.
Good afternoon, Counsel General. We all know that climate change is driving ever more frequent extreme weather events, extreme weather events that cause great damage and destruction—extreme weather events such as storm Christoph, which wrought devastation across my constituency at the beginning of the year. These events are beyond the ability of local councils to prepare for, beyond them to protect against. Counsel General, do you agree therefore that councils shouldn't be left footing the bill for this clean-up, and if you do agree with me, will you urge your Cabinet colleagues to make immediate funding available to Denbighshire County Council to fund the rebuilding of the historic Llanerch bridge, which was destroyed in the storms of 2021? Thank you.
Prynhawn da, Gwnsler Cyffredinol. Gŵyr pob un ohonom fod y newid yn yr hinsawdd yn achosi digwyddiadau tywydd eithafol yn fwyfwy aml, digwyddiadau tywydd eithafol sy'n achosi difrod a dinistr enfawr—digwyddiadau tywydd eithafol fel storm Christoph, a achosodd ddinistr ar draws fy etholaeth ar ddechrau'r flwyddyn. Mae'r digwyddiadau hyn y tu hwnt i allu cynghorau lleol i baratoi ar eu cyfer, y tu hwnt i'w gallu i ddiogelu yn eu herbyn. Gwnsler Cyffredinol, a ydych yn cytuno felly na ddylai fod yn rhaid i'r cynghorau dalu'r bil am lanhau ar ôl y dinistr, ac os ydych yn cytuno â mi, a wnewch chi annog eich cyd-Aelodau o'r Cabinet i sicrhau bod cyllid ar gael ar unwaith i Gyngor Sir Dinbych ar gyfer ariannu'r gwaith o ailadeiladu pont hanesyddol Llannerch, a ddinistriwyd yn stormydd 2021? Diolch.
Can I thank the Member for the question? I know that additional funding has been made available to councils in respect of flood damage and infrastructure repair. But I do very much welcome the principle he raises, because this is exactly the principle we've raised with the UK Government in respect of coal tips. This is a climate damage matter. There is a moral, political and an ethical responsibility for the legacy of coal mining and the risks that now exist, and the potential cost that will exist to many of our councils in respect of the instability that is developing, as a result of climate change, of those coal tips. I'm grateful for those comments, because they are certainly comments that we can now also forward to the UK Government with regard to their failure to provide the funding that I believe we are entitled to.
A gaf fi ddiolch i'r Aelod am ei gwestiwn? Gwn fod cyllid ychwanegol ar gael i gynghorau mewn perthynas â difrod llifogydd ac atgyweirio seilwaith. Ond rwy'n croesawu'r egwyddor y mae'n ei chrybwyll yn fawr iawn, gan mai dyma'r union egwyddor rydym wedi'i chrybwyll wrth Lywodraeth y DU mewn perthynas â thomenni glo. Mater o ddifrod hinsawdd yw hwn. Ceir cyfrifoldeb moesol, gwleidyddol a moesegol dros waddol ein pyllau glo a'r risgiau sy'n bodoli bellach, a'r gost bosibl a fydd yn wynebu llawer o'n cynghorau mewn perthynas â'r ansefydlogrwydd sy'n datblygu yn y tomenni glo hynny o ganlyniad i newid hinsawdd. Rwy'n ddiolchgar am eich sylwadau, oherwydd yn sicr, maent yn sylwadau y gallwn eu trosglwyddo i Lywodraeth y DU mewn perthynas â'u methiant i ddarparu'r cyllid y credaf fod gennym hawl iddo.
6. Pa gyngor cyfreithiol y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'i roi i Lywodraeth Cymru ynghylch y gwaharddiad ar ddeunyddiau cladin llosgadwy a weithredwyd gan Reoliadau Adeiladu (Diwygio) (Cymru) 2019? OQ57232
6. What legal advice has the Counsel General given to the Welsh Government regarding the ban on combustible cladding materials implemented by the Building (Amendment) (Wales) Regulations 2019? OQ57232
Thank you for the question. The Building (Amendment) (Wales) Regulations 2019 were made by the then Minister for Housing and Regeneration as an immediate response to the Hackitt report, following the independent inquiry into the Grenfell tragedy. The Welsh Government is using both legislative and non-legislative levers to make further improvements in building safety.
Diolch am eich cwestiwn. Rhoddwyd Rheoliadau Adeiladu (Diwygio) (Cymru) 2019 ar waith gan y Gweinidog Tai ac Adfywio ar y pryd fel ymateb uniongyrchol i adroddiad Hackitt, yn dilyn yr ymchwiliad annibynnol i drasiedi Grenfell. Mae Llywodraeth Cymru'n defnyddio ysgogiadau deddfwriaethol ac anneddfwriaethol i wneud gwelliannau pellach i ddiogelwch adeiladau.
I'm grateful for that answer, Cwnsler Cyffredinol. You'll be aware that the Equality, Local Government and Communities Committee in the last Senedd wrote to the housing Minister highlighting that the ban on combustible cladding materials did not extend to buildings below 18m. Was there a legal reason for doing that? They also raised concerns with regard to support for leaseholders. What recent advice has the Counsel General given with regard to fire safety, and isn't it about time for us to get rid of the archaic system of leasehold in Wales?
Rwy'n ddiolchgar am eich ateb, Gwnsler Cyffredinol. Fe fyddwch yn ymwybodol fod y Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau yn y Senedd ddiwethaf wedi ysgrifennu at y Gweinidog tai gan dynnu sylw at y ffaith nad oedd y gwaharddiad ar ddeunyddiau cladin llosgadwy yn berthnasol i adeiladau o dan 18 metr. A oedd rheswm cyfreithiol am hynny? Fe wnaethant hefyd godi pryderon ynghylch cymorth i lesddeiliaid. Pa gyngor diweddar y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'i roi mewn perthynas â diogelwch tân, ac onid yw'n hen bryd inni gael gwared ar system hynafol lesddeiliadaeth yng Nghymru?
Thank you for the supplementary point. I'm aware, of course, that the Member has been very active on this particular issue. I suppose the starting point when we come to the root of the matter is that the developers are ultimately the people who should be shouldering the responsibility. As is often the case, it falls then to public bodies and state bodies to actually pick up the failures of the private sector in respect of those areas. We've consistently held the view that leaseholders did not create the issues that have been identified, and that developers should step up to their moral responsibilities and rectify these issues without charge to the leaseholders. The Minister for Climate Change has consistently made this clear to developers and to leaseholders.
There has been some funding that has been set up, and expressions of interest have opened for the Welsh building safety fund on 30 September for responsible persons of medium and high-rise residential buildings in Wales. This essential first phase will provide funding for fire safety surveys and the creation of building remediation passports. These will identify what measures and actions are required to make a multiresidential building as safe as it can be, and protect lives and property in the event of fire. And of course, the Member himself has been very vocal, quite rightly, in pointing out that it's not just a cladding issue—it's also the internal issues that are of considerable importance.
We intend to offer a package of support to leaseholders and residents that will allow them to feel safe in their homes, and allow them to make decisions about the future. So, building safety continues to be a priority for the Welsh Government, and once we have clarity on funding allocations, we will be in a better position to make decisions about the future funding to support building safety remediation.
In terms of the 18m issue, it's the first time I've been asked specifically why it's 18m. I will perhaps send a response to the Member specifically on that. I think I could probably hesitate to give a view as to why I think it is 18m, but I think it is important in these things just to be precise and accurate.FootnoteLink
Diolch am eich pwynt atodol. Rwy'n ymwybodol, wrth gwrs, fod yr Aelod wedi bod yn weithgar iawn ar y mater penodol hwn. Mae'n debyg mai'r man cychwyn, pan ddown at wraidd y mater, yw mai'r datblygwyr yn y pen draw yw'r bobl a ddylai fod yn ysgwyddo'r cyfrifoldeb. Fel sy'n digwydd yn aml, cyrff cyhoeddus a chyrff gwladol sydd wedyn yn ysgwyddo'r gwaith o fynd i'r afael â methiannau'r sector preifat mewn perthynas â'r meysydd hynny. Rydym wedi bod o'r farn ers tro nad lesddeiliaid a greodd y problemau a nodwyd, ac y dylai datblygwyr gyflawni eu cyfrifoldebau moesol ac unioni'r materion hyn heb godi tâl ar y lesddeiliaid. Mae'r Gweinidog Newid Hinsawdd wedi dweud hyn yn glir wrth ddatblygwyr ac wrth lesddeiliaid yn gyson.
Mae rhywfaint o gyllid ar gael, ac ers 30 Medi mae modd i bobl sy'n gyfrifol am adeiladau preswyl canolig ac uchel yng Nghymru gyflwyno datganiadau o ddiddordeb am arian o gronfa diogelwch adeiladau Cymru. Bydd y cam cyntaf hanfodol hwn yn darparu cyllid ar gyfer arolygon diogelwch tân a'r gwaith o greu pasbortau adfer adeiladau. Bydd y rhain yn nodi pa fesurau a chamau gweithredu sydd eu hangen er mwyn sicrhau bod adeilad amlbreswyl mor ddiogel â phosibl, ac yn diogelu bywydau ac eiddo os bydd tân. Ac wrth gwrs, mae'r Aelod ei hun wedi dweud yn glir iawn, yn gwbl gywir, nad yw'r mater yn ymwneud â chladin yn unig—mae'r materion mewnol yn hynod bwysig hefyd.
Rydym yn bwriadu cynnig pecyn cymorth i lesddeiliaid a phreswylwyr a fydd yn caniatáu iddynt deimlo'n ddiogel yn eu cartrefi, ac yn caniatáu iddynt wneud penderfyniadau am y dyfodol. Felly, mae diogelwch adeiladu'n parhau i fod yn flaenoriaeth i Lywodraeth Cymru, a phan fydd gennym eglurder ynghylch dyraniadau cyllid, byddwn mewn gwell sefyllfa i wneud penderfyniadau ynglŷn â'r cyllid yn y dyfodol i gefnogi'r gwaith o adfer diogelwch adeiladau.
Ar fater y 18 metr, dyma'r tro cyntaf imi gael fy holi'n benodol pam ei fod yn 18 metr. Efallai y dylwn anfon ymateb at yr Aelod yn benodol ynglŷn â hynny. Yn ôl pob tebyg, credaf y gallwn roi fy marn ynglŷn â pham fy mod yn credu ei fod yn 18 metr, ond credaf ei bod yn bwysig bod yn fanwl gywir gyda'r pethau hyn.FootnoteLink
7. Pa gyngor cyfreithiol y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'i roi i Lywodraeth Cymru ynghylch goblygiadau Bil yr Heddlu, Troseddu, Dedfrydu a Llysoedd ar gyfer hawliau sifil yng Nghymru? OQ57247
7. What legal advice has the Counsel General provided to the Welsh Government regarding the implications of the Police, Crime, Sentencing and Courts Bill for civil liberties in Wales? OQ57247
Thank you, again, for raising a very important issue. The Welsh Government's position on the public order provisions contained in Part 3 of the Police, Crime, Sentencing and Courts Bill is set out in the legislative consent memorandum laid before the Senedd on 28 May 2021.
Diolch unwaith eto am godi mater pwysig iawn. Mae safbwynt Llywodraeth Cymru ar y darpariaethau ar gyfer y drefn gyhoeddus a geir yn Rhan 3 o Fil yr Heddlu, Troseddu, Dedfrydu a’r Llysoedd wedi'i nodi yn y memorandwm cydsyniad deddfwriaethol a osodwyd gerbron y Senedd ar 28 Mai 2021.
Counsel General, I chair the cross-party group on race and equality and the group met yesterday to discuss Part 4 of the Bill, which, as you will know, will end up incriminating Gypsy, Roma and Traveller families in terms of their way of life. At that cross-party group meeting yesterday, which was attended by over 60 people, we heard from a range of representatives of the Gypsy, Traveller and Roma community, including Travelling Ahead, community voices and the Gypsy, Roma and Traveller Social Work Association, all of whom voiced alarm and anger at this proposed legislation. It would make it even more difficult for Gypsy, Roma and Travellers to have a nomadic way of life, which is difficult enough at the moment, given the lack of official sites, both permanent and transitory.
So, in those circumstances, Counsel General, can you outline what the Welsh Government might be able to do to protect the rights of such communities, which are very much under threat from this current UK Government legislation?
Gwnsler Cyffredinol, rwy’n cadeirio’r grŵp trawsbleidiol ar hil a chydraddoldeb a chyfarfu’r grŵp ddoe i drafod Rhan 4 o’r Bil, a fydd, fel y gwyddoch, yn argyhuddo teuluoedd sy'n Sipsiwn, Roma neu Deithwyr ar sail eu ffordd o fyw. Yng nghyfarfod y grŵp trawsbleidiol hwnnw ddoe, a fynychwyd gan dros 60 o bobl, clywsom gan ystod o gynrychiolwyr o'r gymuned Sipsiwn, Roma a Theithwyr, gan gynnwys Teithio Ymlaen, lleisiau cymunedol a’r Gymdeithas Gwaith Cymdeithasol Sipsiwn, Roma a Theithwyr, a mynegodd pob un ohonynt bryder a dicter ynghylch y ddeddfwriaeth arfaethedig hon. Byddai'n ei gwneud yn anoddach fyth i Sipsiwn, Roma a Theithwyr fyw mewn ffordd nomadaidd, sy'n ddigon anodd yn barod, o ystyried y diffyg safleoedd swyddogol parhaol a dros dro.
Felly, yn yr amgylchiadau hynny, Gwnsler Cyffredinol, a allwch amlinellu'r hyn y gallai Llywodraeth Cymru ei wneud i ddiogelu hawliau cymunedau o'r fath, sydd o dan gryn fygythiad yn sgil y ddeddfwriaeth gyfredol hon gan Lywodraeth y DU?
Thank you for that supplementary question. Of course, this particular Bill—it's actually three pieces of legislation that have been put together, which is why it's so complex. And there is an irony that there are some items in it that are certainly worth considering, and there are obviously a lot of amendments that are going through at the moment. There's one in respect of serious violence that is being considered at this moment in time as well that may fall within that category. But of course, the Bill has within it a number of what we would call, I think, what are illiberal—contrary to civil liberties—provisions that are wholly unnecessary. The restrictions that it would place on public processions, public assemblies, on one-person protests—and we talked earlier, didn't we, about people participating in democracy and feeling a part of democracy—. This is just another piece of legislation that actually divides people away from the democratic processes.
And, of course, the one that the Member is particularly concerned about—and I can understand that; I know that it is a concern that is seriously shared by Jenny Rathbone and certainly by the Minister for Social Justice and I suspect many people around this area—is the criminalising powers in respect of what are called unauthorised encampments. This is not something we will want to give legislative consent to. We believe that it impacts massively into a devolved area; we have a different policy agenda in terms of the engagement with people and engagement with the Traveller and the Gypsy community and that is something that we want to continue. So, that is something that is of considerable concern. There are a lot of discussions on it at the moment, and I'm sure that the Minister will want to report in due course. And of course, there will be, I suspect, in due course, further supplementary legislative consent memoranda where this issue will arise and be debated in this Chamber again.
Diolch am eich cwestiwn atodol. Wrth gwrs, y Bil penodol hwn—mewn gwirionedd, mae'n dri darn o ddeddfwriaeth wedi'u rhoi at ei gilydd, a dyna pam ei fod mor gymhleth. Ac mae eironi yn y ffaith bod rhai eitemau ynddo sy'n sicr yn werth eu hystyried, ac yn amlwg, mae llawer o welliannau'n cael eu trafod ar hyn o bryd. Mae un gwelliant sy'n ymwneud â thrais difrifol dan ystyriaeth ar hyn o bryd y gellid ei gynnwys yn y categori hwnnw. Ond wrth gwrs, mae'r Bil yn cynnwys cryn dipyn o'r hyn y byddem yn ei alw, rwy'n creu, yn ddarpariaethau cul—sy'n groes i hawliau sifil—ac sy'n gwbl ddiangen. Y cyfyngiadau y byddai'n eu gosod ar orymdeithiau cyhoeddus, cynulliadau cyhoeddus, ar brotestiadau gan unigolion—a buom yn siarad yn gynharach, oni fuom, am bobl yn cymryd rhan mewn democratiaeth ac yn teimlo'n rhan o ddemocratiaeth—. Mae hon yn enghraifft arall o ddeddfwriaeth sy'n gwahanu pobl oddi wrth y prosesau democrataidd.
Ac wrth gwrs, yr un y mae'r Aelod yn arbennig o bryderus yn ei gylch—a gallaf ddeall hynny; gwn ei fod yn bryder a rennir o ddifrif gan Jenny Rathbone, ac yn sicr gan y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol, a llawer o bobl eraill yma, rwy'n tybio—yw'r pwerau troseddoli mewn perthynas â'r hyn a elwir yn wersylloedd diawdurdod. Nid yw hyn yn rhywbeth y byddwn yn dymuno rhoi cydsyniad deddfwriaethol iddo. Credwn ei fod yn cael effaith aruthrol ar faes datganoledig; mae gennym agenda bolisi wahanol ar ymgysylltu â phobl ac ymgysylltu â'r gymuned Sipsiwn a Theithwyr ac mae hynny'n rhywbeth rydym yn dymuno ei barhau. Felly, mae hynny'n rhywbeth sy'n peri cryn bryder. Ceir llawer o drafodaethau ynglŷn â hynny ar hyn o bryd, ac rwy'n siŵr y bydd y Gweinidog yn awyddus i adrodd maes o law. Ac wrth gwrs, rwy'n tybio y bydd memoranda cydsyniad deddfwriaethol atodol pellach maes o law pan fydd y mater hwn yn codi ac yn cael ei drafod yn y Siambr hon eto.
Ac yn olaf, cwestiwn 8, Jenny Rathbone.
And finally, question 8, Jenny Rathbone.
8. A wnaiff y Cwnsler Cyffredinol roi'r wybodaeth ddiweddaraf am bolisi Llywodraeth Cymru o ran ymestyn yr etholfraint i garcharorion? OQ57235
8. Will the Counsel General provide an update on the Welsh Government's policy regarding extending the franchise to prisoners? OQ57235
Well, thank you for that. It's an important issue within our electoral reform agenda. Because of the pandemic, we didn't amend the Local Government and Elections (Wales) Act 2021, as we had planned to do, to allow certain prisoners from Wales to vote in local government elections. We will be returning to this issue during the current Senedd.
Wel, diolch. Mae'n fater pwysig ar ein hagenda diwygio etholiadol. Oherwydd y pandemig, ni wnaethom ddiwygio Deddf Llywodraeth Leol ac Etholiadau (Cymru) 2021, fel roeddem wedi bwriadu'i wneud, i ganiatáu i rai carcharorion o Gymru bleidleisio mewn etholiadau llywodraeth leol. Byddwn yn dychwelyd at y mater yn nhymor y Senedd hon.
I'm very pleased to hear that, Counsel General, because there is so much wrong with the criminal justice system, in particular the failure to have any impact on the rehabilitation of prisoners, because of the underfunding of the prison service and the completely inadequate way in which we treat prisoners. They are there to be punished, but they are also there to be rehabilitated. So, I think that it's really, really important that prisoners—or, at least, most prisoners—get the vote, in order to ensure that the inadequacy of the public service that we provide through our prisons, which is extremely expensive, is actually being properly aired and discussed and considered by anybody who is an elected Member.
Rwy'n falch iawn o glywed hynny, Gwnsler Cyffredinol, gan fod cymaint o'i le gyda'r system cyfiawnder troseddol, yn enwedig y methiant i gael unrhyw effaith ar adsefydlu carcharorion, oherwydd bod y gwasanaeth carchardai wedi'i danariannu ac oherwydd y ffordd gwbl annigonol rydym yn trin carcharorion. Maent yno i gael eu cosbi, ond maent yno hefyd i gael eu hadsefydlu. Felly, credaf ei bod yn wirioneddol bwysig fod carcharorion—neu'r rhan fwyaf o garcharorion, o leiaf—yn cael y bleidlais, er mwyn sicrhau bod annigonolrwydd y gwasanaeth cyhoeddus a ddarparwn drwy ein carchardai, sy'n eithriadol o ddrud, yn cael ei godi a'i drafod a'i ystyried yn briodol gan unrhyw un sy'n Aelod etholedig.
Well, thank you for those supplementary comments and the question. It's fair to say that the Welsh Government agrees with the 2005 Hirst judgment in the European Court of Human Rights, which found that the UK was in breach of the European convention on human rights, because the vast majority of convicted prisoners serving a prison sentence are disenfranchised for UK elections.
Now, we believe that it is right to reform the law in this area. We consulted on this issue in 2017. The majority of respondents agreed that we should give at least some prisoners the vote. As the Member will be aware, during the last Senedd, the Equality, Local Government and Communities Committee recommended that prisoners and young people in custody serving sentences of less than four years should be enfranchised for devolved Welsh elections.
The specific question of extending the franchise to young people in custody aged 16 and 17 wasn't included in the 2017 consultation. So, before we could consider that extension, we would have to consult again. But, we will also give further consideration to whether prisoners should be able to vote in the next Senedd elections. We will consult on this, and I can assure you that these are issues that we will be considering with regard to the electoral reform agenda that the Welsh Government has.
Wel, diolch am eich sylwadau atodol a'ch cwestiwn. Mae'n deg dweud bod Llywodraeth Cymru yn cytuno â dyfarniad Hirst yn 2005 yn Llys Hawliau Dynol Ewrop, a ganfu fod y DU yn torri'r confensiwn Ewropeaidd ar hawliau dynol, am fod y rhan mwyafrif llethol o garcharorion a gafwyd yn euog ac sy'n bwrw dedfryd o garchar wedi'u difreinio ar gyfer etholiadau'r DU.
Nawr, credwn ei bod yn iawn diwygio'r gyfraith yn y maes hwn. Gwnaethom ymgynghori ar y mater yn 2017. Roedd y rhan fwyaf o'r ymatebwyr yn cytuno y dylem roi'r bleidlais i rai carcharorion o leiaf. Fel y gŵyr yr Aelod, yn ystod y Senedd ddiwethaf, argymhellodd y Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau y dylid ymestyn yr etholfraint i garcharorion a phobl ifanc sydd yn y ddalfa ac sydd wedi cael dedfryd o lai na phedair blynedd ar gyfer etholiadau datganoledig Cymru.
Nid oedd ymgynghoriad 2017 yn cynnwys cwestiwn penodol ar ymestyn yr etholfraint i bobl ifanc rhwng 16 a 17 oed sydd yn y ddalfa. Felly, cyn y gallem ystyried hynny, byddai'n rhaid inni ymgynghori eto. Ond byddwn hefyd yn ystyried ymhellach a ddylai carcharorion allu pleidleisio yn etholiadau nesaf y Senedd. Byddwn yn ymgynghori ar hyn, a gallaf eich sicrhau bod y rhain yn faterion y byddwn yn eu hystyried mewn perthynas â'r agenda diwygio etholiadol sydd gan Lywodraeth Cymru.
Diolch, Gwnsler Cyffredinol.
Thank you, Counsel General.
Yr eitem nesaf yw'r cwestiynau i Gomisiwn y Senedd, a fydd yn cael eu hateb gan y Llywydd. Cwestiwn 1—John Griffiths.
The next item is questions to the Senedd Commission. The questions will be answered by the Llywydd. Question 1—John Griffiths.
1. Beth yw polisi'r Comisiwn ar ddefnyddio ystâd y Senedd ar gyfer digwyddiadau allanol? OQ57241
1. What is the Commission's policy on the use of the Senedd estate for external events? OQ57241
Mae digwyddiadau yn cael eu cynnal ar ystâd y Senedd am amrywiaeth o resymau. Maen nhw'n helpu'r Aelodau i ymgysylltu â'r cyhoedd, ac yn rhoi cyfle inni gyd wrando a thrafod yr heriau a'r cyfleoedd sy'n wynebu Cymru. Mae'r rheolau sy'n llywodraethu defnyddio'r ystâd ar gyfer digwyddiadau yn egluro na ddylid ei defnyddio am resymau sy'n gysylltiedig â phlaid wleidyddol, nac er budd masnachol, ac ni ddylent gynnwys deunydd a allai beri tramgwydd. Cyfrifoldeb yr Aelodau sy'n noddi'r digwyddiadau hynny yw sicrhau eu bod yn glynu wrth y polisïau yma.
Events are held on the Senedd estate for a variety of reasons. They help Members to engage with the public and give us all a chance to listen and discuss the challenges and opportunities facing Wales. The rules governing the use of the estate for events make it clear that they must not be used for party political reasons, nor for commercial gain, and they must not contain material that could cause offence. It is the responsibility of the Members who sponsor those events to ensure that those policies are adhered to.
Diolch, Llywydd. Llywydd, last week, the Senedd estate was used for an event with Japan Tobacco International on the subject of tackling illicit tobacco sales. There is a great deal of concern about this event. Ash Wales, for example, is very concerned. There is a World Health Organization framework convention on tobacco control, which outlines how there must be a distance between the political process, public health policies and commercial interests in the tobacco industry.
I think, Llywydd, that over the last couple of years, it has become increasingly clear that the tobacco industry does seek to influence the decisions of Governments and legislatures and politicians and the public health agenda, through events and through such contact. Given the terrible toll that tobacco continues to take on the health and well-being of people in Wales and all over the world, I think that it's right that we carefully consider the World Health Organization policies, and whether the use of the Senedd estate may be in the opposite direction, really, to the direction of travel that the World Health Organization would like to see.
These matters do evolve and change, Llywydd. I attended an event myself two years ago with the same company on the Senedd estate. But, a lot of research has been done since—for example, by the University of Bath—and I think that it's becoming increasingly clear as to how the tobacco industry tends to operate to try and further its commercial interests. I wonder, Llywydd, if you might give some thought to these matters. I'm sure that you keep under constant review how the Senedd estate should be used and not used. I wonder if there might be a further consideration of particular events, such as the one last week.
Diolch, Lywydd. Lywydd, yr wythnos diwethaf, defnyddiwyd ystâd y Senedd ar gyfer digwyddiad gyda Japan Tobacco International ar fynd i’r afael â gwerthu tybaco'n anghyfreithlon. Ceir cryn bryder ynghylch y digwyddiad hwn. Mae Ash Cymru, er enghraifft, yn bryderus iawn. Mae gan Sefydliad Iechyd y Byd gonfensiwn fframwaith ar reoli tybaco, sy'n amlinellu sut y mae'n rhaid cadw pellter rhwng y broses wleidyddol, polisïau iechyd cyhoeddus a buddiannau masnachol yn y diwydiant tybaco.
Lywydd, rwy'n credu ei bod wedi dod yn fwyfwy amlwg dros yr ychydig flynyddoedd diwethaf fod y diwydiant tybaco yn ceisio dylanwadu ar benderfyniadau Llywodraethau a deddfwrfeydd a gwleidyddion ac agenda iechyd y cyhoedd, drwy ddigwyddiadau a thrwy gyswllt o'r fath. O ystyried y niwed ofnadwy y mae tybaco yn parhau i'w wneud i iechyd a lles pobl yng Nghymru ac ym mhob rhan o'r byd, credaf ei bod yn iawn ein bod yn ystyried polisïau Sefydliad Iechyd y Byd yn ofalus, a gweld a yw caniatáu defnydd o ystâd y Senedd at y dibenion hyn yn groes i'r hyn yr hoffai Sefydliad Iechyd y Byd ei weld.
Mae'r materion hyn yn esblygu ac yn newid, Lywydd. Mynychais ddigwyddiad fy hun ddwy flynedd yn ôl gyda'r un cwmni ar ystâd y Senedd. Ond gwnaed cryn dipyn o ymchwil ers hynny—er enghraifft, gan Brifysgol Caerfaddon—a chredaf ei bod yn dod yn fwyfwy eglur sut y mae'r diwydiant tybaco'n tueddu i weithredu er mwyn ceisio hyrwyddo ei fuddiannau masnachol. Lywydd, tybed a allwch roi rhywfaint o ystyriaeth i'r materion hyn. Rwy'n siŵr eich bod yn parhau i adolygu'n gyson sut y dylid a sut na ddylid defnyddio ystâd y Senedd. Tybed a fydd digwyddiadau penodol, fel yr un yr wythnos diwethaf, yn cael eu hystyried ymhellach.
Well, as I said in my original answer, we do have activities that are currently not permitted to take place on the Senedd estate, and they are business and commercial purposes, party political activities and any event that displays materials that can cause offence. I'm aware of the event last week and some press coverage around it, and the views that you've expressed. We understood that the objective of the event was to educate Members on the illegal trade of tobacco in Wales, and therefore it did not, as such, breach the criteria.
But you've raised the point about needing to keep the use of our estate and what we consider to be the appropriate use of our estate under review. And, as a Commission, I'm sure that we are willing to do that at all times. It may not be around individual issues of this kind, or, indeed, individual companies, but should there be principles that any Member feels should be considered by the Commission in how it revises any codes that we have for the use of the estate, then I'd be more than willing to take those issues of principle to the Commission.
Wel, fel y dywedais yn fy ateb gwreiddiol, mae gennym weithgareddau na chaniateir eu cynnal ar ystâd y Senedd ar hyn o bryd, sef digwyddiadau at ddibenion masnachol a busnes, gweithgareddau pleidiol wleidyddol ac unrhyw ddigwyddiad sy'n arddangos deunyddiau a all beri tramgwydd. Rwy'n ymwybodol o'r digwyddiad yr wythnos diwethaf a pheth o'r sylw a roddwyd iddo yn y wasg, a'r safbwyntiau a fynegwyd gennych. Ein dealltwriaeth ni oedd mai amcan y digwyddiad oedd addysgu Aelodau ar y fasnach dybaco anghyfreithlon yng Nghymru, ac felly nid oedd, fel y cyfryw, yn mynd yn groes i'r meini prawf.
Ond rydych wedi codi'r pwynt ynghylch yr angen i barhau i adolygu'r defnydd o'n hystâd a'r hyn rydym yn ei ystyried yn ddefnydd priodol o'n hystâd. Ac fel Comisiwn, rwy'n siŵr ein bod yn barod i wneud hynny bob amser. Efallai na fydd yn ymwneud â materion unigol o’r math hwn, na chwmnïau unigol yn wir, ond os oes yna egwyddorion y mae unrhyw Aelod yn teimlo y dylai'r Comisiwn eu hystyried wrth ddiwygio unrhyw godau sydd gennym ar gyfer defnyddio’r ystâd, byddwn yn fwy na pharod i fynd â'r materion hynny o egwyddor at y Comisiwn.
2. Beth mae'r Comisiwn yn ei wneud gydag offer TG nad yw bellach yn addas i'r diben? OQ57236
2. What does the Commission do with IT equipment that is no longer fit for purpose? OQ57236
Mae'r Comisiwn yn defnyddio busnes lleol yn y Barri sy'n arbenigo mewn gwastraff trydanol. Mae'r data ar yr offer yn cael eu dileu i'n safonau gofynnol cyn y caiff yr offer eu hanfon i'w hailddefnyddio neu eu hailgylchu fel sy'n briodol. Ar hyn o bryd, rydym wrthi'n hwyluso rhodd dorfol o offer dechnoleg gwybodaeth, yr offer hynny oedd yn cael eu defnyddio gan Aelodau ac a gafodd eu hadnewyddu yn dilyn yr etholiad yn gynharach eleni, a bydd y pecyn yma o offer yn mynd i achosion teilwng ar hyd a lled Cymru.
The Commission uses a local business in Barry, which specialises in electrical waste. The data on the equipment is wiped to our required standards before the equipment is sent for re-use or recycling, as appropriate. We are currently in the process of facilitating a mass donation of refreshed Members' IT equipment, and that equipment was refurbished, following the election earlier this year, and this package of equipment will go to worthy causes the length and breadth of Wales.
Well, thank you very much. It's good to know that this redundant equipment from our point of view will indeed be applied to worthy causes across the length and breadth of Wales. Has the Commission considered any of it going to developing countries with which we have a close relationship, through the Wales and Africa programme? Because most of these countries have next to no IT equipment, and in order to engage with the wider world, and certainly to take part in meetings, you do need a laptop to be able to do it effectively.
Wel, diolch yn fawr. Mae'n dda gwybod y bydd yr offer hwn sy'n ddiangen o'n safbwynt ni yn cael ei ddefnyddio i fynd i'r afael ag achosion teilwng ledled Cymru. A yw'r Comisiwn wedi ystyried rhoi rhywfaint ohono i wledydd sy'n datblygu y mae gennym berthynas agos â hwy, drwy raglen Cymru ac Affrica? Oherwydd nid oes gan y rhan fwyaf o'r gwledydd hyn fawr ddim offer TG, ac er mwyn ymgysylltu â'r byd ehangach, ac yn sicr i gymryd rhan mewn cyfarfodydd, mae angen gliniadur arnoch i allu ei wneud yn effeithiol.
This may well have been considered in the past; I don't know the exact answer to the question you've made. The policy at the moment, and what we are undertaking at the moment is to look to reuse and recycle the equipment, using a variety of companies in Wales who can put that to appropriate use. Whether any of that then ends up in developing countries, I don't know the answer to that; I'm sure we could do a little bit of searching to find that out. I'll ask the question back to officials as to what activities we've undertaken to see whether there is the ability to look to directly link with charities and other organisations that work in developing countries, in order to see whether there's the potential of reusing our redundant IT kit in a developing country context. So, I'll certainly look into that for you.
Mae'n ddigon posibl fod hyn wedi cael ei ystyried yn y gorffennol; nid wyf yn gwybod yr union ateb i'r cwestiwn a ofynnwch. Y polisi ar hyn o bryd, a’r hyn rydym yn ei wneud ar hyn o bryd yw ceisio ailddefnyddio ac ailgylchu’r offer, gan ddefnyddio amrywiaeth o gwmnïau yng Nghymru a all wneud defnydd priodol o'r offer. Nid wyf yn gwybod a oes rhywfaint ohono'n mynd i wledydd sy'n datblygu wedyn; rwy'n siŵr y gallem wneud ychydig o ymchwil i ganfod yr ateb. Fe ofynnaf y cwestiwn i'r swyddogion ynglŷn â pha weithgareddau rydym wedi'u cyflawni i weld a oes modd cysylltu'n uniongyrchol ag elusennau a sefydliadau eraill sy'n gweithio mewn gwledydd sy'n datblygu, er mwyn gweld a oes potensial i ailddefnyddio ein hoffer TG diangen yng nghyd-destun gwledydd sy'n datblygu. Felly, byddaf yn sicr yn edrych ar hynny i chi.
Frankly, I'm disappointed at how much ICT equipment, which I think is relatively young, is actually being removed and new equipment is being purchased. It's incredibly expensive continually upgrading and buying. Can I ask that you will review your ICT replacement programme? And can I also ask that you will ask Members if they're happy with the equipment they've got before taking it off them?
A dweud y gwir, rwy'n siomedig faint o offer TGCh, sy'n gymharol ifanc yn fy marn i, sy'n cael ei symud a faint o offer newydd sy'n cael ei brynu. Mae uwchraddio a phrynu'n barhaus yn anhygoel o ddrud. A gaf fi ofyn ichi adolygu eich rhaglen adnewyddu offer TGCh? Ac a gaf fi ofyn hefyd ichi ofyn i'r Aelodau a ydynt yn fodlon gyda'r offer sydd ganddynt cyn mynd ag ef oddi arnynt?
Well, I think Members will be aware that, following the election and following the five-year cycle of ICT provision, that IT equipment was refreshed for Members, new equipment has been purchased for Members, and they've been able to select what equipment they want to use. I think the important point to make here is that we need to ensure that our equipment is fit for purpose at all times—fit for purpose in the context of IT now means that we have to be cyber secure, and to be cyber secure, you do need to have the most recent of equipment and more recent of hardware and software. That's the professional advice given to us by ICT experts and cyber experts, and I don't think that we would want to compromise our Senedd ICT security in order to enable one Member, two Members, to keep an old laptop that they may have become emotionally attached to. I think we need to ensure at all times that we are cyber secure. We need to continue our business; that's important for the people of Wales.
Wel, rwy'n credu y bydd yr Aelodau'n ymwybodol, yn dilyn yr etholiad ac yn dilyn y cylch pum mlynedd o ddarpariaeth TGCh, fod offer TG wedi cael ei adnewyddu ar gyfer yr Aelodau, fod offer newydd wedi'i brynu ar gyfer yr Aelodau, ac maent wedi gallu dewis pa offer y maent yn dymuno'i ddefnyddio. Credaf mai'r pwynt pwysig i'w wneud yma yw bod angen inni sicrhau bod ein hoffer yn addas at y diben bob amser—mae addas at y diben yng nghyd-destun TG bellach yn golygu bod yn rhaid inni fod yn seiberddiogel, ac i fod yn seiberddiogel, mae angen ichi gael yr offer mwyaf diweddar a'r caledwedd a'r meddalwedd mwyaf diweddar. Dyna'r cyngor proffesiynol a roddwyd i ni gan arbenigwyr TGCh ac arbenigwyr seiber, ac nid wyf yn credu y byddem yn dymuno peryglu diogelwch TGCh y Senedd er mwyn galluogi un Aelod, dau Aelod, i gadw hen liniadur y gallent fod wedi dod yn hoff iawn ohono. Credaf fod angen inni sicrhau bob amser ein bod yn seiberddiogel. Mae angen inni barhau â'n busnes; mae hynny'n bwysig i bobl Cymru.
Diolch, Llywydd.
Thank you, Llywydd.
Ni ddewiswyd unrhyw gwestiynau amserol heddiw.
No topical questions were accepted today.
Felly, yr eitem nesaf yw'r datganiadau 90 eiliad. Yn gyntaf, Luke Fletcher.
Therefore, we'll move on to the next item, which is the 90-second statements. First of all, Luke Fletcher.
Diolch, Dirprwy Lywydd. On 15 November, I had the pleasure of attending the annual general meeting of Baobab Bach, a community interest company that has been set up in Bridgend county with a goal of providing high-quality food to anyone who wants it—no means testing, no questions, no stigma. For £5, you can come into the community pantry and take as much as you need. Baobab Bach run a network of community pantries, currently numbering at 11 across the county, with the ambition to establish more, all staffed by volunteers. From Pencoed to Nant-y-moel to Porthcawl, these community pantries have provided a lifeline to our communities. Since October 2020, collectively, the community pantries have distributed 6,469 bags of food, the equivalent of 1.45 tonnes a week. And where do they source this food? From the supermarkets: M&S, Tesco, the Co-op. They take the food that is close to end of life, helping us all save on food waste; not just good for the pocket, but good for the planet too. I'm looking forward to seeing where Baobab Bach goes next, and to all the team, John and Alison and those committed volunteers, good luck, and thank you.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Ar 15 Tachwedd, cefais y pleser o fynychu cyfarfod cyffredinol blynyddol Baobab Bach, cwmni buddiannau cymunedol a sefydlwyd yn sir Pen-y-bont ar Ogwr gyda'r nod o ddarparu bwyd o ansawdd uchel i unrhyw un sydd ei eisiau—dim profion modd, dim cwestiynau, dim stigma. Am £5, gallwch ddod i'r pantri cymunedol a chymryd cymaint ag sydd ei angen arnoch. Mae Baobab Bach yn cynnal rhwydwaith o bantrïau cymunedol, gydag 11 ar draws y sir ar hyn o bryd, ac uchelgais i sefydlu mwy, ac mae pob un ohonynt yn cael eu staffio gan wirfoddolwyr. O Bencoed i Nant-y-moel i Borthcawl, mae'r pantrïau cymunedol hyn wedi bod yn achubiaeth i'n cymunedau. Ers mis Hydref 2020, gyda'i gilydd, mae'r pantrïau cymunedol wedi dosbarthu 6,469 bag o fwyd, sy'n cyfateb i 1.45 tunnell yr wythnos. Ac o ble y daw'r bwyd hwn? O'r archfarchnadoedd: M&S, Tesco, Co-op. Maent yn cymryd y bwyd sy'n agos at ei ddyddiad defnyddio, gan ein helpu ni i gyd i arbed gwastraff bwyd; mae'n dda i'r boced, ac mae'n dda i'r blaned hefyd. Rwy'n edrych ymlaen at weld i ble mae Baobab Bach yn mynd nesaf, a hoffwn ddweud wrth y tîm cyfan, John ac Alison a'r gwirfoddolwyr ymroddedig, pob lwc, a diolch.
James Evans. James needs to be unmuted. Can someone unmute James Evans?
James Evans. Mae angen i James agor ei feicroffon. A all rhywun agor meicroffon James Evans?
Diolch, Deputy Llywydd. Next week, the Royal Welsh Show winter fair will be taking place in Llanelwedd after a two-year absence. Established in 1990, the winter fair is now one of the most popular attractions on the British agricultural show calendar as one of the finest prime-stock shows in Europe, showing the very best of Welsh and British agriculture. The event also showcases the very best of food and drink, allowing people to sample and enjoy the finest Welsh produce. Having been cancelled since 2019 due to the coronavirus pandemic, it's great that the society will be welcoming back exhibitors and visitors back to the Royal Welsh showground. I'm sure the whole Chamber and Members online will join me in wishing the Royal Welsh Agricultural Society all the very best for a very successful winter fair. Diolch, Deputy Llywydd.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Yr wythnos nesaf, bydd ffair aeaf Sioe Frenhinol Cymru yn cael ei chynnal yn Llanelwedd ar ôl dwy flynedd o absenoldeb. Wedi'i sefydlu ym 1990, mae'r ffair aeaf bellach yn un o'r atyniadau mwyaf poblogaidd ar galendr sioeau amaethyddol Prydain fel un o'r sioeau stoc gorau yn Ewrop, ac mae'n arddangos y gorau o amaethyddiaeth Cymru a Phrydain. Mae'r digwyddiad hefyd yn arddangos y bwyd a diod gorau, gan ganiatáu i bobl flasu a mwynhau'r cynnyrch Cymreig gorau. A hithau wedi'i chanslo ers 2019 oherwydd pandemig y coronafeirws, mae'n wych gweld y gymdeithas yn croesawu arddangoswyr ac ymwelwyr yn ôl i faes y Sioe Frenhinol. Rwy'n siŵr y bydd y Siambr gyfan a'r Aelodau ar-lein yn ymuno â mi i ddymuno'r gorau i Gymdeithas Amaethyddol Frenhinol Cymru ar gyfer ffair aeaf lwyddiannus iawn. Diolch, Ddirprwy Lywydd.
Diolch. Byddwn nawr yn atal y trafodion dros dro er mwyn caniatáu newidiadau yn y Siambr. Os ydych yn gadael y Siambr, gwnewch hynny'n brydlon. Bydd y gloch yn cael ei chanu dau funud cyn i'r trafodion ailgychwyn, a dylai unrhyw Aelodau sy'n cyrraedd ar ôl y newid aros tan hynny cyn mynd i mewn i'r Siambr.
Thank you. We will now suspend proceedings to allow changeovers in the Siambr. If you are leaving the Siambr, please do so promptly. The bell will be rung two minutes before proceedings restart, and any Members who are arriving after a changeover should wait until then before entering the Siambr.
Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 15:33.
Plenary was suspended at 15:33.
Ailymgynullodd y Senedd am 15:44, gyda'r Dirprwy Lywydd yn y Gadair.
The Senedd reconvened at 15:44, with the Deputy Presiding Officer in the Chair.
Croeso nôl. Wrth symud ymlaen, mae gennym y ddadl ar gynnig deddfwriaethol gan Aelod—Bil diogelwch cladin. Galwaf ar Rhys ab Owen i wneud y cynnig.
Welcome back. We'll move on to the debate on a Member's legislative proposal—a cladding safety Bill. And I call on Rhys ab Owen to move the motion.
Cynnig NDM7828 Rhys ab Owen, Mike Hedges, Peter Fox
Cefnogwyd gan Jane Dodds, Mabon ap Gwynfor
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn nodi cynnig ar gyfer Bil i sicrhau diogelwch cladin ar adeiladau yng Nghymru.
2. Yn nodi mai diben y Bil hwn fyddai sicrhau diogelwch preswylwyr drwy sicrhau bod cladin diogel ar gael ar adeiladau.
Motion NDM7828 Rhys ab Owen, Mike Hedges, Peter Fox
Supported by Jane Dodds, Mabon ap Gwynfor
To propose that the Senedd:
1. Notes a proposal for a Bill to ensure safety of cladding on buildings in Wales.
2. Notes that the purpose of this Bill would be to ensure the safety of residents by making sure safe cladding is available on buildings.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Hoffwn i ddechrau'r ddadl hon drwy ddyfynnu Non a Gwenallt Rees, sy'n byw nid nepell o'r fan hon:
'Pam ŷn ni, perchnogion fflatiau, yn gyfrifol am wynebu costau anferthol datrys problemau cladin a grëwyd gan eraill?'
A dwi'n credu bod modd i ni, bob un ohonom ni, gytuno gyda hynny. Dim lan iddyn nhw yw e i dalu am gamgymeriadau eraill.
Thank you, Dirprwy Lywydd. I'd like to start this debate by quoting Non and Gwenallt Rees, who don't live very far from this place:
'Why are we as owners of flats responsible for facing huge costs of solving the problem of cladding created by others?'
And I believe that all of us can agree with that statement. It's not up to them to pay for the mistakes of others.
Through no fault of their own, hundreds, if not thousands, like Gwenallt and Non Rees, are facing huge insurance costs, service charges and bills to deal with the cladding scandal. Many have the mental strain of worrying that they might live in an unsafe building and cannot move. I have met many of these residents in my six months here in the Senedd, and the strain is obvious on the faces of so many. One told me that he lies in bed at night not only worrying about crippling financial costs, but also being terrified for the safety of his loved ones.
Heb unrhyw fai arnynt hwy eu hunain, mae cannoedd, os nad miloedd, fel Gwenallt a Non Rees, yn wynebu costau yswiriant enfawr, taliadau gwasanaeth a biliau i ymdrin â'r sgandal cladin. Mae llawer yn dioddef straen meddyliol oherwydd eu bod yn poeni y gallent fod yn byw mewn adeilad anniogel ac na allant symud. Rwyf wedi cyfarfod â llawer o'r trigolion hyn yn ystod fy chwe mis yma yn y Senedd, ac mae'r straen yn amlwg ar wynebau cynifer ohonynt. Dywedodd un wrthyf ei fod yn gorwedd yn y gwely yn y nos nid yn unig yn poeni am gostau ariannol enbyd, ond hefyd yn arswydo am ddiogelwch ei anwyliaid.
Felly, diolch o galon i'r Aelodau hynny yn drawsbleidiol sydd wedi cyd-gyflwyno'r ddadl yma gyda mi, sef Peter Fox a Mike Hedges, ac i'r Aelodau hefyd sydd wedi cefnogi'r ddadl, sef Mabon ap Gwynfor a Jane Dodds. Mae hyn yn dangos yn glir fod yna gefnogaeth amlwg fan hyn, yn drawsbleidiol, yn y Senedd i gefnogi Gwenallt a Non a'r miloedd eraill sydd yn yr un sefyllfa. Hoffwn i hefyd ddiolch i ddau arall: diolch i David Melding ac i Leanne Wood, dau wnaeth godi'r mater yma yn gyson yn y pumed Senedd. Ac rwy'n hynod o falch bod y cytundeb cydweithio rhwng Plaid Cymru a Llywodraeth Cymru yn cynnwys diogelwch adeiladu. Mae yna egwyddorion hollbwysig yn y cytundeb yma. Rwy'n falch bod diwygio sylweddol ar y system diogelwch adeiladau yn rhan o'r cytundeb. Fel mae'r cytundeb yn ei ddweud, mae'r system bresennol wedi caniatáu, dro ar ôl tro, diwylliant o dorri corneli ar draul diogelwch y cyhoedd.
Rwyf hefyd yn falch i glywed am gyflwyno ail gam cronfa diogelwch adeiladau Cymru, ac edrychaf ymlaen at ddarllen y manylion yn fuan. Pryd, felly, Gweinidog, y bydd preswylwyr yn clywed am fanylion yr ail gam? A phryd fydd arian y cam cyntaf yn cael ei ryddhau? Ac a fydd yr arian hynny yn cynnwys costau archwilio sydd wedi cael eu talu yn barod?
Mae'r cytundeb rhwng Plaid Cymru a'r Llywodraeth yn gam positif ymlaen, ond mae angen datrysiad buan i hyn. Mae dros bedair blynedd o boen meddwl, o ddiffyg cwsg, o bwysau ariannol, yn gadael eu hôl ar breswylwyr. Mae'n rhaid i hyn ddirwyn i ben. Roeddwn yn siarad ag un person heddiw gyda'i wraig yn dioddef o ganser; dylen nhw ddim fod yn gorfod poeni am hyn hefyd.
Hoffwn gydweithio gyda Llywodraeth Cymru yn y dyfodol i geisio am rymoedd i gyflwyno treth ar hap ar enillion datblygwyr mawr. Byddai'r arian hynny yn y dyfodol yn gallu talu am ganlyniadau adeiladu gwael, am adeiladwyr yn torri corneli, yn hytrach na gadael i breswylwyr i ymladd brwydr hir a chostus ar eu pennau'u hunain.
So, thank you from the bottom of my heart to those Members, across parties, who have co-submitted this debate with me, namely Peter Fox and Mike Hedges, and to the Members who have supported this debate, namely Mabon ap Gwynfor and Jane Dodds. This demonstrates clearly that there is obvious cross-party support here in the Senedd to support Gwenallt and Non and the thousands of others who are in the same situation. I would also like to thank two others: thank you to David Melding and to Leanne Wood, two others who raised this issue regularly in the fifth Senedd. And I'm very pleased that the co-operation agreement between Plaid Cymru and the Welsh Government includes building safety. There are vital principles in this agreement. I am pleased that significant reform of the building safety system is part of the agreement. As the agreement states, the current system has enabled, time after time, a culture of cutting corners at the cost of public safety.
I am also very pleased to hear about the introduction of the second part of the Welsh building safety fund, and I look forward to reading the details soon. So, when, Minister, will residents hear more about the details of this second stage? And when will the funding for the first tranche be released? And will that funding include investigation costs that have already been paid?
The agreement between Plaid Cymru and the Government is a positive step forward, but we need urgent solutions to this. Over four years of mental anguish, of a lack of sleep, of financial pressures, have left their mark on residents. This has to come to an end. I was talking to one person today with his wife suffering from cancer; they shouldn't be having to worry about this too.
I'd like to work with the Welsh Government in future to seek powers to introduce a windfall tax on major developers. That funding in future would be able to pay for poor building outcomes, for builders cutting corners, rather than leaving it up to residents to fight a long and costly battle on their own.
The cladding scandal is a perfect example of where the devolution settlement is failing the people of Wales at the moment. The residents feel as if they're part of a ping-pong game between Westminster and the Welsh Government. They feel that they are not being listened to. We want assurances that the money announced by Robert Jenrick, when he was housing Minister earlier this year, the £3.5 billion, will be seen as UK spend, and therefore we, in Wales, will get a share. Has the Welsh Minister received an answer to that yet? But, if it does come down to the Welsh Government, in the additional £2.3 billion in block grant, as a result of the comprehensive spending review, with consequential does the Minister think it will be enough to resolve the cladding scandal here in Wales?
I sincerely hope that we go down the Australian model—the Australian approach—whereby Government firstly reimburses leaseholders for their costs and subsequently claims these costs back from employees. Obviously Government has the power, has the influence, which leaseholders don't.
Finally, this whole scandal has shone a light on the whole issue of the rights of leaseholders. Isn't it about time that we bring to an end this relic of the past, this archaic system, as they have done in Scotland, Ireland and across the common world? I look forward to a Welsh Bill that finally brings this cladding scandal in Wales to an end. Diolch yn fawr.
Mae'r sgandal cladin yn enghraifft berffaith o sut y mae'r setliad datganoli yn gwneud cam â phobl Cymru ar hyn o bryd. Mae'r trigolion yn teimlo fel pe baent yn rhan o gêm ping-pong rhwng San Steffan a Llywodraeth Cymru. Maent yn teimlo nad oes neb yn gwrando arnynt. Rydym eisiau sicrwydd y bydd yr arian a gyhoeddwyd gan Robert Jenrick, pan oedd yn Weinidog tai yn gynharach eleni, y £3.5 biliwn, yn cael ei ystyried yn wariant y DU, ac felly y byddwn ni, yng Nghymru, yn cael cyfran ohono. A yw Gweinidog Cymru wedi cael ateb i hynny eto? Ond os bydd yn fater i Lywodraeth Cymru, yn y grant bloc ychwanegol o £2.3 biliwn, o ganlyniad i'r adolygiad cynhwysfawr o wariant, gyda swm canlyniadol a yw'r Gweinidog yn meddwl y bydd yn ddigon i ddatrys y sgandal cladin yma yng Nghymru?
Rwy'n mawr obeithio y byddwn yn dilyn model Awstralia—dull Awstralia—lle mae'r Llywodraeth yn ad-dalu eu costau i lesddeiliaid yn gyntaf ac yna'n hawlio'r costau hynny'n ôl gan gyflogeion. Yn amlwg, mae gan y Llywodraeth bŵer, mae ganddi ddylanwad, nad oes gan lesddeiliaid.
Yn olaf, mae'r sgandal wedi taflu goleuni ar holl fater hawliau lesddeiliaid. Onid yw'n hen bryd inni roi diwedd ar y crair hwn o'r gorffennol, y system hynafol hon, fel y maent wedi'i wneud yn yr Alban, Iwerddon ac ar draws y byd? Edrychaf ymlaen at Fil Cymru a fydd yn dod â'r sgandal cladin hon yng Nghymru i ben o'r diwedd. Diolch yn fawr.