Y Cyfarfod Llawn
Plenary
16/11/2021Cynnwys
Contents
Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.
In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.
Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:29 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:29 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Prynhawn da, a chroeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn. Cyn i ni ddechrau, dwi angen nodi ychydig o bwyntiau. Cynhelir y cyfarfod hwn ar ffurf hybrid, gyda rhai Aelodau yn y Siambr a rhai Aelodau yn ymuno drwy gyswllt fideo. Bydd yr holl Aelodau sy'n cymryd rhan yn y trafodion, ble bynnag y bônt, yn cael eu trin yn gyfartal. Mae Cyfarfod Llawn a gynhelir drwy gynhadledd fideo, yn unol â Rheolau Sefydlog Senedd Cymru, yn gyfystyr â thrafodion y Senedd at ddibenion Deddf Llywodraeth Cymru 2006. Bydd rhai o ddarpariaethau Rheol Sefydlog 34 yn gymwys ar gyfer y Cyfarfod Llawn yma, ac mae'r rheini wedi eu nodi ar eich agenda.
Good afternoon and welcome to this Plenary session. Before we begin, I want to set out a few points. This meeting will be held in a hybrid format, with some Members in the Senedd Chamber and others joining by video-conference. All Members participating in proceedings of the Senedd, wherever they may be, will be treated equally. A Plenary meeting held using video-conference, in accordance with the Standing Orders of the Welsh Parliament, constitutes Senedd proceedings for the purposes of the Government of Wales Act 2006. Some of the provisions of Standing Order 34 will apply for today's Plenary meeting, and these are noted on your agenda.
Yr eitem gyntaf, felly, y prynhawn yma yw'r cwestiynau i'r Prif Weinidog, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan John Griffiths.
The first item this afternoon is questions to the First Minister, and the first question is from John Griffiths.
1. Pa effaith y mae Llywodraeth Cymru yn rhagweld y bydd COP26 yn ei chael ar Gymru yn cyrraedd sero net? OQ57192
1. What impact does the Welsh Government anticipate COP26 will have on Wales reaching net zero? OQ57192
I thank John Griffiths for that question, Llywydd. COP26 will provide opportunities for Wales to innovate, collaborate and develop international partnerships to help us achieve our net-zero by 2050 ambition. We will increase our exports of green skills and services and attract investment into Wales in pursuit of a just transition to net zero.
Rwy'n diolch i John Griffiths am y cwestiwn yna, Llywydd. Bydd COP26 yn rhoi cyfleoedd i Gymru arloesi, cydweithio a datblygu partneriaethau rhyngwladol i'n helpu i gyflawni ein huchelgais sero-net erbyn 2050. Byddwn yn cynyddu ein hallforion sgiliau a gwasanaethau gwyrdd ac yn denu buddsoddiad i Gymru wrth geisio sicrhau trosglwyddiad cyfiawn i sero-net.
First Minister, I was fortunate to attend COP26 last week, and I was pleased to see there the importance of integrated public transport being highlighted in the global effort to combat climate change. And, of course, locally in south-east Wales we have the Burns commission recommendations, many of which point to that need for more integrated public transport as the way forward for our area. I just wonder, when you reflect on COP26 and the Burns commission, and how they relate to each other, what you would see as the way forward for those recommendations from Burns, and particularly perhaps initial measures over the next year or so if we are to play our part in south-east Wales in making the necessary progress on integrated transport, which is an important part of the overall effort to combat climate change.
Also, given that taxis are an important part of the mix and, indeed, significant for air quality, when can we expect to see taxi fleets across Wales converted to electric vehicles?
Prif Weinidog, roeddwn i'n ffodus o gael bod yn bresennol yn COP26 yr wythnos diwethaf, ac roeddwn i'n falch o weld sylw yn cael ei dynnu yno at bwysigrwydd trafnidiaeth gyhoeddus integredig yn yr ymdrech fyd-eang i fynd i'r afael â'r newid yn yr hinsawdd. Ac, wrth gwrs, yn lleol yn y de-ddwyrain mae gennym ni argymhellion comisiwn Burns, y mae llawer ohonyn nhw yn cyfeirio at yr angen hwnnw am drafnidiaeth gyhoeddus fwy integredig fel y ffordd ymlaen i'n hardal ni. Rwy'n meddwl tybed, pan fyddwch chi'n myfyrio ar COP26 a chomisiwn Burns, a sut y maen nhw'n cysylltu â'i gilydd, beth fyddech chi'n ei ystyried yw'r ffordd ymlaen ar gyfer yr argymhellion hynny gan Burns, ac yn arbennig efallai, mesurau cychwynnol dros y flwyddyn neu ddwy nesaf os ydym ni am chwarae ein rhan yn y de-ddwyrain i wneud y cynnydd angenrheidiol o ran trafnidiaeth integredig, sy'n rhan bwysig o'r ymdrech gyffredinol i fynd i'r afael â'r newid yn yr hinsawdd.
Hefyd, o gofio bod tacsis yn rhan bwysig o'r cymysgedd ac, yn wir, yn arwyddocaol ar gyfer ansawdd aer, pryd y gallwn ni ddisgwyl gweld fflydoedd tacsis ledled Cymru yn mynd yn gerbydau trydan?
Llywydd, I thank John Griffiths for that, and thank him for being at COP to represent his own committee and to make sure that, at the parliamentary level, Wales was represented and able to hold conversations, I know, with parliamentary representatives from other parts of the United Kingdom and around the world.
Well, the Burns committee report, Llywydd, seems to me entirely consistent with the COP26 message, that we have to change the way in which we travel, that we have to find new and better ways to make sure that we emphasise public transport routes to transport rather than a reliance on the car. Now, the 58 recommendations of the Burns review are being taken forward by the unit that has been established by Transport for Wales, and we expect shortly its first annual report from the two independent people who've been appointed to oversee the work of that unit. It will focus on immediate actions that can be taken—improving active travel routes to rail stations, for example, making sure that there are innovative new cycle ways to allow people to move by cycle as well as by public transport, and it will continue its work to place more detail around the recommendations of the review that rely on the reopening of the other line available from south Wales across the border. And, in that way, we continue to look forward to the results of the UK Government's connectivity review. It will be a real test of the UK Government and its willingness to invest in things for which it has responsibility and which make such a direct difference here in Wales.
As to taxis, Llywydd, the Welsh Government has an ambition that all taxis and private-hire vehicles will be zero emission by tailpipe by 2028. We are assisting in that transition with funding as well as policy measures, and I know John Griffiths will have seen that, last week, on 10 November, we launched a 'try before you buy' pilot. It's a scheme that allows taxi drivers and owners in the Cardiff capital region, in Denbighshire, and in Pembrokeshire to try out a fully electric wheelchair-compliant vehicle free of charge for 30 days in order to advertise the advantages of the electric vehicles to which John Griffiths drew attention.
Llywydd, rwy'n diolch i John Griffiths am hynna, ac yn diolch iddo am fod yn COP i gynrychioli ei bwyllgor ei hun ac i wneud yn siŵr bod Cymru, ar lefel seneddol, yn cael ei chynrychioli ac yn gallu cynnal sgyrsiau, mi wn, â chynrychiolwyr seneddol o rannau eraill o'r Deyrnas Unedig a ledled y byd.
Wel, mae'n ymddangos i mi, Llywydd, fod adroddiad pwyllgor Burns yn gwbl gyson â neges COP26, bod yn rhaid i ni newid y ffordd yr ydym ni'n teithio, bod yn rhaid i ni ddod o hyd i ffyrdd newydd a gwell o wneud yn siŵr ein bod ni'n pwysleisio llwybrau trafnidiaeth gyhoeddus ar gyfer cludiant yn hytrach na dibynnu ar y car. Nawr, mae'r uned sydd wedi ei sefydlu gan Trafnidiaeth Cymru yn bwrw ymlaen â'r 58 o argymhellion adolygiad Burns, ac rydym yn disgwyl ei hadroddiad blynyddol cyntaf yn fuan gan y ddau berson annibynnol sydd wedi eu penodi i oruchwylio gwaith yr uned honno. Bydd yn canolbwyntio ar gamau y gellir eu cymryd ar unwaith—gwella llwybrau teithio llesol i orsafoedd rheilffordd, er enghraifft, gan wneud yn siŵr bod llwybrau beicio newydd arloesol i ganiatáu i bobl symud ar feic yn ogystal ag ar drafnidiaeth gyhoeddus, a bydd yn parhau â'i gwaith i roi mwy o fanylion am argymhellion yr adolygiad sy'n dibynnu ar ailagor y llinell arall sydd ar gael o dde Cymru dros y ffin. Ac, fel hynny, rydym yn parhau i edrych ymlaen at ganlyniadau adolygiad cysylltedd Llywodraeth y DU. Bydd yn brawf gwirioneddol o Lywodraeth y DU a'i pharodrwydd i fuddsoddi mewn pethau y mae'n gyfrifol amdanyn nhw ac sy'n gwneud gwahaniaeth mor uniongyrchol yma yng Nghymru.
O ran tacsis, Llywydd, mae gan Lywodraeth Cymru uchelgais y bydd pob tacsi a cherbyd hurio preifat yn cynhyrchu dim allyriadau o bibellau mwg erbyn 2028. Rydym yn cynorthwyo yn y gwaith trosglwyddo hwnnw gyda chyllid yn ogystal â mesurau polisi, ac rwy'n gwybod y bydd John Griffiths wedi gweld, yr wythnos diwethaf, ar 10 Tachwedd, ein bod ni wedi lansio cynllun treialu 'rhoi cynnig cyn prynu'. Mae'n gynllun sy'n caniatáu i yrwyr a pherchnogion tacsis ym mhrifddinas-ranbarth Caerdydd, yn sir Ddinbych, ac yn sir Benfro roi cynnig ar gerbyd cwbl drydanol sy'n addas ar gyfer cadeiriau olwyn am ddim am 30 diwrnod er mwyn hysbysebu manteision y cerbydau trydan y tynnodd John Griffiths sylw atyn nhw.
First Minister, we all want Wales to achieve net zero as soon as possible, and I welcome some of the schemes that you've just outlined. But whilst the Welsh Government have been big on talk, declaring a climate emergency here in 2019, policies and change have been slow and cumbersome, key targets have been missed or changed, and successive budgets have been far from green. The state of nature report 2020 has highlighted that Wales has not met any of its four aims for the sustainable management of natural resources approach, and the latest electric vehicle plan is both overdue and lacks the detail that the people of Wales need. First Minister, when will you invest the money needed to hit the targets that your own Government has set itself?
Prif Weinidog, rydym ni i gyd eisiau i Gymru sicrhau sero-net cyn gynted â phosibl, ac rwy'n croesawu rhai o'r cynlluniau yr ydych chi newydd eu hamlinellu. Ond er bod Llywodraeth Cymru wedi gwneud llawer o siarad, gan ddatgan argyfwng hinsawdd yma yn 2019, mae polisïau a newid wedi bod yn araf ac yn feichus, mae targedau allweddol wedi eu methu neu eu newid, ac mae cyllidebau olynol wedi bod ymhell o fod yn wyrdd. Mae adroddiad cyflwr natur 2020 wedi tynnu sylw at y ffaith nad yw Cymru wedi cyflawni unrhyw un o'i phedwar nod ar gyfer y dull rheoli adnoddau naturiol yn gynaliadwy, ac mae'r cynllun cerbydau trydan diweddaraf yn hwyr ac nid yw'n cynnwys y manylion sydd eu hangen ar bobl Cymru. Prif Weinidog, pryd wnewch chi fuddsoddi'r arian sydd ei angen i fodloni'r targedau y mae eich Llywodraeth eich hun wedi eu gosod i'w hun?
Llywydd, I simply don't recognise the dismal picture the Member paints; a little more cheerfulness about Wales and our prospects for the future would not go amiss. This Government has taken radical action, usually opposed, of course, by her Members; whenever there is change, Members of the Conservative Party are on their feet to oppose it, and they're in that mode where climate change comes along. Let's hear another series of speeches in favour of a major road around Newport and see what good that will do for climate change. [Interruption.] That's exactly what I mean. The question that I'm asked comes from a party whose track record is always to oppose the necessary actions that are required, whether that's in transport, whether that's in the way that we will need to change our diets in the future—we'll hear another speech in a minute in favour of reactionary policies in the agriculture field. You name it, they oppose it, we do it.
Llywydd, nid wyf i'n adnabod y darlun truenus y mae'r Aelod yn ei gyfleu; byddai croeso mawr i ychydig yn fwy o sirioldeb ynghylch Cymru a'n rhagolygon ar gyfer y dyfodol. Mae'r Llywodraeth hon wedi cymryd camau radical, sydd fel rheol yn cael eu gwrthwynebu, wrth gwrs, gan ei Haelodau hi; pryd bynnag y bydd newid, mae Aelodau'r Blaid Geidwadol ar eu traed i'w wrthwynebu, ac mae ganddyn nhw'r agwedd honno wrth sôn am newid yn yr hinsawdd. Gadewch i ni glywed cyfres arall o areithiau o blaid ffordd fawr o amgylch Casnewydd a gweld pa les fyddai hynny i'r newid yn yr hinsawdd. [Torri ar draws.] Dyna'n union yr wyf i'n ei olygu. Daw'r cwestiwn sy'n cael ei ofyn i mi gan blaid sydd â'r hanes erioed o wrthwynebu'r camau angenrheidiol sydd eu hangen, boed hynny ym maes trafnidiaeth, boed hynny yn y ffordd y bydd angen i ni newid ein deiet yn y dyfodol—byddwn ni'n clywed araith arall yn y munud o blaid polisïau adweithiol ym maes amaethyddiaeth. Beth bynnag yw ef, maen nhw yn ei wrthwynebu, rydym ni'n ei wneud.
2. Pa asesiad y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o effaith y gost gynyddol o fyw ar bobl yng Nghymru? OQ57215
2. What assessment has the Welsh Government made of the impact of the rising cost of living on people in Wales? OQ57215
Llywydd, households are under unprecedented financial pressure resulting from the pandemic, our exit from the European Union, the rising cost of living and cuts to welfare support. Deliberate and damaging decisions made by the UK Government are plunging many more vulnerable households in Wales into poverty.
Llywydd, mae aelwydydd o dan bwysau ariannol digynsail o ganlyniad i'r pandemig, ein hymadawiad â'r Undeb Ewropeaidd, costau byw cynyddol a thoriadau i gymorth lles. Mae penderfyniadau bwriadol a niweidiol gan Lywodraeth y DU yn gwthio llawer mwy o aelwydydd agored i niwed yng Nghymru i dlodi.
I'm grateful to the First Minister for that. The toxic mixture of Brexit and Tory incompetence and economic mismanagement is hitting families hard. I see that every day in Blaenau Gwent. I'm sure Members across the whole Chamber will see the impact on real families, real people, real lives. We are seeing spiralling energy costs, the costs of food increasing, inflation across the whole of the household budget, and we are seeing cuts to universal credit hitting the poorest hardest, but that's what you expect from a Tory Government. First Minister, what is it that a Welsh Government can do to step in and help support families across Wales who are struggling as a consequence of this Tory incompetence?
Rwy'n ddiolchgar i'r Prif Weinidog am hynna. Mae'r cymysgedd gwenwynig o Brexit ac anallu a chamreolaeth economaidd y Torïaid yn ergyd drom i deuluoedd. Rwy'n gweld hynny bob dydd ym Mlaenau Gwent. Rwy'n siŵr y bydd Aelodau ar draws y Siambr gyfan yn gweld yr effaith ar deuluoedd gwirionedd, pobl wirioneddol, bywydau gwirioneddol. Rydym ni'n gweld costau ynni cynyddol, costau bwyd yn cynyddu, chwyddiant ar draws holl gyllideb yr aelwyd, ac rydym ni'n gweld toriadau i gredyd cynhwysol yn ergyd fwyaf i'r tlotaf yn ein plith, ond dyna a allwch ei ddisgwyl gan Lywodraeth Dorïaidd. Prif Weinidog, beth all Llywodraeth Cymru ei wneud i gamu i mewn a helpu i gefnogi teuluoedd ledled Cymru sy'n ei chael hi'n anodd o ganlyniad i'r anallu Torïaidd hwn?
I thank Alun Davies for that. I think he's generous to describe the policies of the Conservative Government as the result of incompetence. My view is that they are very often the deliberate decisions of a Government that knows what it is doing, knows that there will be thousands more children in poverty in Wales because of their cuts to universal credit, but simply don't care. Now, here in the Welsh Government today, we have announced £51 million more to support families in Wales during the difficult months of the winter—months in which the Governor of the Bank of England, Andrew Bailey, told me last week we would see inflation rise to 5 per cent, over the winter months, just as people have less money to spend on those basics of energy and food, as Alun Davies said. That £51 million will provide £100 to families on the lowest income in Wales to help them with those costs over this winter. It will allow us to build further on our single advice fund services, services that in the last six months have resulted in £17.5 million extra being claimed by Welsh citizens from the benefit system. And we will continue to invest in the discretionary assistance fund.
Llywydd, when you look now to see the decisions that were made here in this Chamber, when the Conservative Government decided to rip up the social fund, the final safety net of the welfare state, here in this Chamber we decided to invest in a Welsh scheme that is the same across the whole of Wales, that is rules based, that allows people to appeal against decisions where they think they've not been made fairly. In England, they are having to reinvent a system that has long been abandoned, whereas, here in Wales, we will continue to put money into the discretionary assistance fund. A fund that, in the pandemic period alone, has paid out nearly a quarter of a million payments to our poorest citizens, at a cost of £15.9 million, to help those people to deal with the direct consequences of a global pandemic. Those are the things that this Welsh Government is determined to go on doing to protect our vulnerable households from the decisions being made elsewhere.
Rwy'n diolch i Alun Davies am hynna. Rwy'n credu ei fod yn hael yn disgrifio polisïau'r Llywodraeth Geidwadol fel canlyniad anallu. Fy marn i yw eu bod nhw'n aml iawn yn benderfyniadau bwriadol gan Lywodraeth sy'n gwybod beth mae'n ei wneud, yn gwybod y bydd miloedd yn fwy o blant mewn tlodi yng Nghymru oherwydd eu toriadau nhw i gredyd cynhwysol, ond nid oes dim ots ganddyn nhw. Nawr, yma yn Llywodraeth Cymru heddiw, rydym ni wedi cyhoeddi £51 miliwn yn fwy i gefnogi teuluoedd yng Nghymru yn ystod misoedd anodd y gaeaf—misoedd pan ddywedodd Llywodraethwr Banc Lloegr, Andrew Bailey, wrthyf yr wythnos diwethaf y byddem ni'n gweld chwyddiant yn codi i 5 y cant, dros fisoedd y gaeaf, ar yr union adeg pan fydd gan bobl lai o arian i'w wario ar y pethau sylfaenol hynny gan gynnwys ynni a bwyd, fel y dywedodd Alun Davies. Bydd y £51 miliwn hwnnw yn rhoi £100 i deuluoedd ar yr incwm isaf yng Nghymru i'w helpu gyda'r costau hynny dros y gaeaf hwn. Bydd yn caniatáu i ni adeiladu ymhellach ar ein gwasanaethau cronfa gyngor sengl, gwasanaethau sydd wedi arwain, yn ystod y chwe mis diwethaf, at hawlio £17.5 miliwn yn ychwanegol gan ddinasyddion Cymru o'r system fudd-daliadau. A byddwn yn parhau i fuddsoddi yn y gronfa cymorth dewisol.
Llywydd, pan edrychwch chi yn awr i weld y penderfyniadau a wnaed yma yn y Siambr hon, pan benderfynodd y Llywodraeth Geidwadol gael gwared ar y gronfa gymdeithasol, rhwyd ddiogelwch olaf y wladwriaeth les, fe wnaethom ni benderfyniad yma yn y Siambr hon i fuddsoddi mewn cynllun i Gymru sydd yr un fath ledled Cymru gyfan, sydd wedi ei seilio ar reolau, sy'n caniatáu i bobl apelio yn erbyn penderfyniadau pan fyddan nhw'n credu nad ydyn wedi eu gwneud yn deg. Yn Lloegr, maen nhw'n gorfod ailddyfeisio system y cefnwyd arni ers tro, ond, yma yng Nghymru, byddwn ni'n parhau i roi arian yn y gronfa cymorth dewisol. Cronfa sydd, yn ystod cyfnod y pandemig yn unig, wedi talu bron i chwarter miliwn o daliadau i'n dinasyddion tlotaf, am gost o £15.9 miliwn, i helpu'r bobl hynny i ymdrin â chanlyniadau uniongyrchol pandemig byd-eang. Dyna'r pethau y mae'r Llywodraeth Cymru hon yn benderfynol o barhau i'w gwneud i amddiffyn ein haelwydydd agored i niwed rhag y penderfyniadau sy'n cael eu gwneud mewn mannau eraill.
In addition to continued cold weather payments and winter fuel payments across the UK, and to the £0.5 billion to support people into jobs announced by the UK Government last month, with £25 million of this going to the Welsh Government, the UK Government announced a new £0.5 billion household support fund for vulnerable households over the winter to be distributed by councils in England, with the Welsh Government also receiving £25 million of this. Last month, I asked your social justice Minister how the Welsh Government will ensure that its share of this money ends up helping those most in need in Wales. I, therefore, welcome the Welsh Government's announcement of a £51 million package to support people this winter, presumably match funded from the extra £2.5 billion annually for the Welsh Government announced in the recent UK budget. How will you, therefore, spend the £11.9 million of your £51 million household support fund not yet announced? And how will you work in real partnership with and empower councils, the voluntary sector, community groups and other social entrepreneurs to help deliver the solutions to the long-term problems of our most deprived communities?
Yn ogystal â thaliadau tywydd oer parhaus a thaliadau tanwydd gaeaf ledled y DU, a'r £0.5 biliwn i gefnogi pobl i gael swyddi a gyhoeddwyd gan Lywodraeth y DU fis diwethaf, gyda £25 miliwn o hyn yn mynd i Lywodraeth Cymru, cyhoeddodd Llywodraeth y DU gronfa cymorth newydd i aelwydydd gwerth £0.5 biliwn ar gyfer aelwydydd agored i niwed dros y gaeaf i'w dosbarthu gan gynghorau yn Lloegr, gyda Llywodraeth Cymru hefyd yn derbyn £25 miliwn o hyn. Fis diwethaf, gofynnais i'ch Gweinidog cyfiawnder cymdeithasol sut y bydd Llywodraeth Cymru yn sicrhau bod ei chyfran hi o'r arian hwn yn helpu'r rhai sydd â'r angen mwyaf yng Nghymru yn y pen draw. Rwy'n croesawu, felly, gyhoeddiad Llywodraeth Cymru o becyn gwerth £51 miliwn i gynorthwyo pobl y gaeaf hwn, yr wyf i'n cymryd sy'n arian cyfatebol o'r £2.5 biliwn ychwanegol bob blwyddyn i Lywodraeth Cymru a gyhoeddwyd yng nghyllideb ddiweddar y DU. Sut, felly, byddwch chi'n gwario'r £11.9 miliwn o'ch cronfa cymorth i aelwydydd gwerth £51 miliwn nad yw wedi ei gyhoeddi eto? A sut byddwch chi'n gweithio mewn partneriaeth wirioneddol â chynghorau, y sector gwirfoddol, grwpiau cymunedol ac entrepreneuriaid cymdeithasol eraill ac yn eu grymuso i helpu i ddarparu'r atebion i broblemau hirdymor ein cymunedau mwyaf difreintiedig?
Well, Llywydd, it's no great celebration in Wales to be offered £25 million by a Government that is taking nearly £250 million out of the pockets of our poorest citizens. That's what I call very small change indeed. I'm glad that the Welsh Government has been able to more than double the sum of money that we received in that consequential. And the answer to the Member's question is to be found in the statement that the Welsh Government has already published today, because, in addition to the £100 cash payment towards the payment of winter fuel bills, the statement details investments to support and bolster food banks, to invest in public transport assistance schemes, to put further money into the discretionary assistance fund, and to go on, as I said, supporting Welsh citizens to make sure that they receive the help they need from the UK benefit system through our Advicelink Cymru—Advicelink Cymru, Llywydd, where we are employing 35 new full-time equivalent welfare benefit advisers to deal with what we hope will be a very strong uptake from our Claim what's yours campaign, which we will be running from now until the end of March of next year. All of those things are covered in my colleague Jane Hutt's statement, and I commend it to the Member.
Wel, Llywydd, nid yw'n ddathliad mawr yng Nghymru o gwbl i gael cynnig £25 miliwn gan Lywodraeth sy'n tynnu bron i £250 miliwn allan o bocedi ein dinasyddion tlotaf. Rwyf i'n galw hynny yn arian mân iawn yn wir. Rwy'n falch bod Llywodraeth Cymru wedi gallu mwy na dyblu'r swm o arian a gawsom ni yn y swm canlyniadol hwnnw. Ac mae'r ateb i gwestiwn yr Aelod i'w weld yn y datganiad y mae Llywodraeth Cymru eisoes wedi ei gyhoeddi heddiw, oherwydd, yn ogystal â'r taliad arian parod o £100 tuag at dalu biliau tanwydd y gaeaf, mae'r datganiad yn rhoi manylion buddsoddiadau i gefnogi a chryfhau banciau bwyd, i fuddsoddi mewn cynlluniau cymorth trafnidiaeth gyhoeddus, i roi rhagor o arian yn y gronfa cymorth dewisol, ac i barhau, fel y dywedais i, i gefnogi dinasyddion Cymru i wneud yn siŵr eu bod yn cael y cymorth sydd ei angen arnyn nhw gan system fudd-daliadau'r DU drwy ein Advicelink Cymru—Advicelink Cymru, Llywydd, lle'r ydym ni'n cyflogi 35 o gynghorwyr budd-daliadau lles cyfwerth ag amser llawn newydd i ymdrin â'r hyn yr ydym ni'n gobeithio bydd yn llawer iawn o bobl sy'n manteisio ar ein hymgyrch Hawliwch yr hyn sy'n ddyledus i chi, y byddwn ni'n ei redeg o nawr tan ddiwedd mis Mawrth y flwyddyn nesaf. Mae'r holl bethau hynny yn cael sylw yn natganiad fy nghyd-Weinidog Jane Hutt, ac rwy'n ei gymeradwyo i'r Aelod.
Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd y Ceidwadwyr Cymreig, Paul Davies.
Questions now from the party leaders. The Welsh Conservatives' leader, Paul Davies.
Diolch, Llywydd. First Minister, later this week you will give the Welsh Government's latest review of COVID-19 in Wales. Of course, during this current review period, the Welsh Government has pushed ahead with further measures in the form of COVID passes to many entertainment settings, and concerns have rightly been raised about the legal and ethical impacts of COVID passes. And the fact remains that there is no evidence to show that vaccine passports limit the spread of the virus or, indeed, increase uptake of the vaccine. This week, there are genuine fears that the Welsh Government will extend COVID passes out to hospitality settings too. First Minister, vaccine passports are not a route out of restrictions; they are, indeed, restrictions. Therefore, First Minister, as vaccine take-up continues to increase and COVID cases continue to go down, will you today confirm that you will not roll out these COVID passes to hospitality settings? And what criteria now have to be met to scrap the COVID passes that you've recently introduced?
Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, yn ddiweddarach yr wythnos hon byddwch chi'n cyflwyno adolygiad diweddaraf Llywodraeth Cymru o COVID-19 yng Nghymru. Wrth gwrs, yn ystod y cyfnod adolygu presennol hwn, mae Llywodraeth Cymru wedi bwrw ymlaen â mesurau pellach ar ffurf pasys COVID i lawer o leoliadau adloniant, ac mae pryderon wedi eu codi yn briodol ynglŷn ag effeithiau cyfreithiol a moesegol pasys COVID. A'r gwir amdani yw nad oes unrhyw dystiolaeth i ddangos bod pasbortau brechlyn yn cyfyngu ar ledaeniad y feirws nac, yn wir, yn cynyddu'r nifer sy'n manteisio ar y brechlyn. Yr wythnos hon, ceir ofnau gwirioneddol y bydd Llywodraeth Cymru yn ymestyn pasys COVID i leoliadau lletygarwch hefyd. Prif Weinidog, nid yw pasbortau brechlyn yn llwybr allan o gyfyngiadau; maen nhw'n gyfyngiadau, yn wir. Felly, Prif Weinidog, wrth i'r nifer sy'n manteisio ar frechlynnau barhau i gynyddu ac achosion COVID barhau i ostwng, a wnewch chi gadarnhau heddiw na fyddwch chi'n cyflwyno'r pasys COVID hyn mewn lleoliadau lletygarwch? A pha feini prawf y mae'n rhaid eu bodloni bellach i gael gwared ar y pasys COVID yr ydych chi wedi eu cyflwyno yn ddiweddar?
Well, Llywydd, the Member has got it completely wrong. COVID passes are there to help to keep Wales open. They are there to follow the advice that we have from SAGE that Governments should take those low-intensity early measures that you can put in place to try to deal with the spread of coronavirus, which has been far, far too high in Wales, and simple measures that, cumulatively, can make a real difference. That is why they've been introduced in Wales—very successfully introduced in Wales. I remember all the shroud waving from his benches about how we wouldn't be able to do it, about how difficult it would be and what a mess there'd be when we did it—none of that is true. None of that is true, and the Member ought to know better than to suggest it. It is done very successfully, very smoothly and done by people who work hard to protect the Welsh public. It will help to keep businesses open. That's what it's designed to do, and I make no apologies for it whatsoever. It was the right thing to do, and I'm very glad that we have used that additional tool in the armoury to help to keep Wales safe and keep Wales open.
Three weeks ago, when the Cabinet was making its decisions, we had just reached a peak of 730 cases per 100,000 in Wales—the highest figure on any day in the whole of the pandemic period. You wouldn't think from his question that Wales was facing that sort of emergency, but that's the position we were in. Thankfully, because of the efforts that people in Wales have made, because of the extra things that we have put in place, those numbers have now reduced, and as the numbers reduce, then the need to take extra measures beyond those in place now reduces as well. But in the last two days, Llywydd, those numbers have turned up again. They are up significantly in Scotland in the last week; they are up very significantly in countries very close to the United Kingdom. So, nobody should think that we are somehow out of the woods on this yet. The Cabinet will look very carefully at the numbers. We are thankfully in a better position than we were three weeks ago, and that will form the context for the decisions that we will announce at the end of this week.
Wel, Llywydd, mae'r Aelod wedi ei chael hi'n gwbl anghywir. Mae pasys COVID yno i helpu i gadw Cymru ar agor. Maen nhw yno i ddilyn y cyngor sydd gennym ni gan SAGE y dylai Llywodraethau gymryd y mesurau cynnar dwysedd isel hynny y gallwch chi eu rhoi ar waith i geisio ymdrin â lledaeniad coronafeirws, sydd wedi bod yn llawer rhy uchel yng Nghymru, a mesurau syml a all, yn gyfunol, wneud gwahaniaeth gwirioneddol. Dyna pam maen nhw wedi eu cyflwyno yng Nghymru—eu cyflwyno yn llwyddiannus iawn yng Nghymru. Rwy'n cofio'r holl ddarogan gwae er mwyn denu sylw o'i feinciau ef ynghylch sut na fyddem ni'n gallu ei wneud, am ba mor anodd y byddai a pha lanast a fyddai pan fyddem ni'n ei wneud—nid oes dim o hynny yn wir. Nid oes dim o hynny yn wir, a dylai'r Aelod wybod yn well na'i awgrymu. Mae'n cael ei wneud yn llwyddiannus iawn, yn ddidrafferth iawn ac yn cael ei wneud gan bobl sy'n gweithio'n galed i amddiffyn y cyhoedd yng Nghymru. Bydd yn helpu i gadw busnesau ar agor. Dyna'r hyn y mae'n bwriadu ei wneud, ac nid wyf i'n gwneud unrhyw ymddiheuriadau amdano o gwbl. Dyna oedd y peth iawn i'w wneud, ac rwy'n falch iawn ein bod ni wedi defnyddio'r arf ychwanegol hwnnw yn yr arfdy i helpu i gadw Cymru yn ddiogel a chadw Cymru ar agor.
Dair wythnos yn ôl, pan oedd y Cabinet yn gwneud ei benderfyniadau, roeddem ni newydd gyrraedd uchafbwynt o 730 o achosion fesul 100,000 yng Nghymru—y ffigur uchaf ar unrhyw ddiwrnod yn ystod holl gyfnod y pandemig. Ni fyddech chi'n meddwl o'i gwestiwn fod Cymru yn wynebu'r math hwnnw o argyfwng, ond dyna'r sefyllfa yr oeddem ni ynddi. Diolch byth, oherwydd yr ymdrechion y mae pobl yng Nghymru wedi eu gwneud, oherwydd y pethau ychwanegol yr ydym ni wedi eu rhoi ar waith, mae'r niferoedd hynny bellach wedi lleihau, ac wrth i'r niferoedd leihau, yna mae'r angen i gymryd camau ychwanegol y tu hwnt i'r rhai sydd ar waith eisoes yn lleihau hefyd. Ond yn ystod y ddau ddiwrnod diwethaf, Llywydd, mae'r niferoedd hynny wedi dechrau cynyddu eto. Maen nhw wedi cynyddu yn sylweddol yn yr Alban yn ystod yr wythnos ddiwethaf; maen nhw wedi cynyddu yn sylweddol iawn mewn gwledydd sy'n agos iawn i'r Deyrnas Unedig. Felly, ni ddylai neb feddwl ein bod ni rywsut wedi gweld cefn hyn eto. Bydd y Cabinet yn edrych yn ofalus iawn ar y niferoedd. Rydym ni mewn gwell sefyllfa o lawer nag yr oeddem ni dair wythnos yn ôl, diolch byth, a bydd hynny yn ffurfio'r cyd-destun ar gyfer y penderfyniadau y byddwn ni'n eu cyhoeddi ddiwedd yr wythnos hon.
First Minister, you know as well as I do that there's simply no scientific evidence to show that COVID passes are effective. The chief medical officer himself has said that the actual direct impact of COVID passes is probably quite small, so there is no scientific evidence to suggest that COVID passes are actually working.
Now, another way of helping to prevent the spread of COVID-19 is through testing, and so it was really disappointing last week to hear the deputy chief medical officer say he does not think that twice-weekly lateral flow testing of NHS staff is particularly important in the whole scheme of things. First Minister, it's crucial that NHS staff are routinely tested so that we can curb any hospital-acquired infections and provide people with confidence that, when they enter a health setting, they will treated by staff who have been regularly checked. It's absolutely critical that the Welsh Government urgently addresses this problem and starts seriously considering its approach to infection control in hospital settings, so we can better protect patients in the Welsh NHS. Of course, testing more generally remains an important part of the COVID puzzle. Through regular testing, we can understand where cases are and ensure local services are able to respond, and more effectively cope with demand on intensive care units. So, First Minister, how is the Welsh Government tackling hospital-acquired infections in Wales? Do you agree with the comments of the deputy chief medical officer, and can you tell us what the Welsh Government is doing to promote and encourage NHS staff to take regular lateral flow tests? And given the importance of testing the wider public to mitigate the risk of passing the virus on to others, what are you doing to strengthen the testing system in Wales to ensure that it is as effective as possible?
Prif Weinidog, rydych chi'n gwybod gystal â minnau nad oes unrhyw dystiolaeth wyddonol i ddangos bod pasys COVID yn effeithiol. Mae'r prif swyddog meddygol ei hun wedi dweud bod effaith uniongyrchol wirioneddol pasys COVID yn eithaf bach, fwy na thebyg, felly nid oes unrhyw dystiolaeth wyddonol i awgrymu bod pasys COVID yn gweithio mewn gwirionedd.
Nawr, ffordd arall o helpu i atal lledaeniad COVID-19 yw drwy brofion, ac felly roedd hi'n destun siom mawr yr wythnos diwethaf i glywed y dirprwy brif swyddog meddygol yn dweud nad yw'n credu bod profion llif unffordd ddwywaith yr wythnos i staff y GIG yn arbennig o bwysig yn y darlun mawr. Prif Weinidog, mae'n hanfodol bod staff y GIG yn cael eu profi fel mater o drefn fel y gallwn ni leihau unrhyw heintiau sy'n cael eu dal mewn ysbytai a rhoi hyder i bobl y byddan nhw, pan fyddan nhw'n mynd i leoliad iechyd, yn cael eu trin gan staff sydd wedi eu harchwilio yn rheolaidd. Mae'n gwbl hanfodol bod Llywodraeth Cymru yn mynd i'r afael â'r broblem hon ar frys ac yn dechrau ystyried o ddifrif ei dull o reoli heintiau mewn ysbytai, fel y gallwn ni ddiogelu cleifion yn GIG Cymru yn well. Wrth gwrs, mae profi yn fwy cyffredinol yn parhau i fod yn rhan bwysig o'r sefyllfa COVID. Trwy gynnal profion rheolaidd, gallwn ddeall ble mae achosion a sicrhau bod gwasanaethau lleol yn gallu ymateb, ac ymdopi yn fwy effeithiol â'r galw ar unedau gofal dwys. Felly, Prif Weinidog, sut mae Llywodraeth Cymru yn mynd i'r afael â heintiau sy'n cael eu dal mewn ysbytai yng Nghymru? A ydych chi'n cytuno â sylwadau'r dirprwy brif swyddog meddygol, ac a allwch chi ddweud wrthym ni beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i hyrwyddo ac annog staff y GIG i gymryd profion llif unffordd rheolaidd? Ac o ystyried pwysigrwydd profi'r cyhoedd yn ehangach i liniaru'r risg o drosglwyddo'r feirws i bobl eraill, beth ydych chi'n ei wneud i gryfhau'r system brofi yng Nghymru i sicrhau ei bod hi mor effeithiol â phosibl?
Well, Llywydd, the Member wanted to suggest that we weren't taking the advice of the chief medical officer on one score—he's wrong there, by the way: we do follow the chief medical officer's advice, and he supports our position on the COVID pass—but then he wants me to ignore the advice of the deputy chief medical officer when it comes to the testing regime. We will follow the best advice that we can have, we will continue to protect our health workers and our social care workers. I'm very encouraged by the take-up of the booster vaccine in both of those sectors, and we will continue to have a testing regime in both of those locations that is consistent with the best advice that we get.
On the broader point that the Member asks about testing, well, I agree with him there, of course, that testing is a very important part of our armoury in dealing with coronavirus. We encourage people to be tested whenever they have symptoms or they've been in touch with somebody who has been confirmed as a coronavirus case, and, of course, our COVID pass regime allows somebody to demonstrate that they have taken the measures they need to to keep themselves and others safe by taking a test within a short period of attending at a particularly high-risk venue. So, we will continue to do that. I will say this to the Member, that the biggest anxiety that I have about testing in Wales are the signs that we're getting from the UK Government and from the Treasury that they intend to withdraw funding from the testing regime across the United Kingdom, and that their plan for the post-winter period is to reduce testing to a residual part of the protection rather than the central part of the protection that it is at the moment across the United Kingdom, and certainly here in Wales.
Wel, Llywydd, roedd yr Aelod yn dymuno awgrymu nad oeddem ni'n cymryd cyngor y prif swyddog meddygol ar un llaw—mae'n anghywir yn hynny o beth, gyda llaw: rydym ni yn dilyn cyngor y prif swyddog meddygol, ac mae'n cefnogi ein safbwynt ar y pàs COVID—ond yna mae'n dymuno fy mod i'n anwybyddu cyngor y dirprwy brif swyddog meddygol wrth sôn am y drefn brofi. Byddwn yn dilyn y cyngor gorau y gallwn ni ei gael, byddwn yn parhau i ddiogelu ein gweithwyr iechyd a'n gweithwyr gofal cymdeithasol. Rwyf i wedi cael fy nghalonogi yn fawr gan y nifer sy'n manteisio ar y brechlyn atgyfnerthu yn y ddau sector hynny, a byddwn yn parhau i fod â threfn brofi yn y ddau leoliad hynny sy'n gyson â'r cyngor gorau yr ydym ni'n ei gael.
O ran y pwynt ehangach y mae'r Aelod yn ei ofyn am brofion, wel, rwy'n cytuno ag ef yn hynny o beth, wrth gwrs, bod profion yn rhan bwysig iawn o'n harfogaeth wrth ymdrin â coronafeirws. Rydym ni'n annog pobl i gael eu profi pryd bynnag y bydd ganddyn nhw symptomau neu eu bod nhw wedi bod mewn cysylltiad â rhywun sydd wedi ei gadarnhau yn achos coronafeirws, ac, wrth gwrs, mae ein trefn pasys COVID yn caniatáu i rywun ddangos eu bod nhw wedi cymryd y camau y mae angen iddyn nhw eu cymryd i gadw nhw eu hunain ac eraill yn ddiogel drwy gynnal prawf o fewn cyfnod byr o fynd i leoliad lle mae'r risg yn arbennig o uchel. Felly, byddwn yn parhau i wneud hynny. Byddaf i yn dweud hyn wrth yr Aelod, mai'r pryder mwyaf sydd gen i ynglŷn â phrofi yng Nghymru yw'r arwyddion yr ydym ni'n eu cael gan Lywodraeth y DU a gan y Trysorlys eu bod nhw'n bwriadu tynnu arian yn ôl o'r drefn brofi ledled y Deyrnas Unedig, ac mai eu cynllun ar gyfer y cyfnod ar ôl y gaeaf yw lleihau profion i ran weddillol o'r amddiffyniad yn hytrach na'r rhan ganolog o'r amddiffyniad fel y mae ar hyn o bryd ar draws y Deyrnas Unedig, ac yn sicr yma yng Nghymru.
Well, First Minister, the reason that routine testing of NHS staff is so important, and, of course, regular testing in the community, is because people have lost loved ones to COVID-19. In Wales, one in four COVID deaths are from hospital-acquired infections, and so comments like that of the deputy chief medical officer have been understandably met with anger by those who have lost loved ones. Now, First Minister, it's yet another reason why we need to have a Wales-wide COVID inquiry, an inquiry that transcends party politics and gives people the answers that they need. The Member of the UK Parliament for Islwyn, Chris Evans, is absolutely right to highlight that devolution of powers cannot mean the evasion of accountability by the Welsh Government, and I urge all Members of this Chamber from every party to put politics to one side and support a Wales-wide COVID inquiry. So, First Minister, in the spirit of genuine co-operation across political lines and given you have members from your own party now calling for one, will you and your Government now reconsider your position and support a Wales-wide specific COVID inquiry to ensure that the people of Wales get the answers that they deserve in relation to the Government's handling of COVID-19 here in Wales?
Wel, Prif Weinidog, y rheswm mae profi staff y GIG fel mater o drefn mor bwysig, ac, wrth gwrs, profion rheolaidd yn y gymuned, yw oherwydd bod pobl wedi colli anwyliaid i COVID-19. Yng Nghymru, mae un o bob pedair marwolaeth COVID o heintiau a gafwyd mewn ysbytai, ac felly mae sylwadau fel rhai'r dirprwy brif swyddog meddygol wedi cael ymateb dig gan y rhai sydd wedi colli anwyliaid, a hynny'n ddealladwy. Nawr, Prif Weinidog, mae'n rheswm arall eto pam mae angen i ni gael ymchwiliad COVID Cymru gyfan, ymchwiliad sydd uwchlaw gwleidyddiaeth bleidiol ac sy'n rhoi'r atebion sydd eu hangen ar bobl. Mae'r Aelod o Senedd y DU dros Islwyn, Chris Evans, yn llygad ei le i dynnu sylw at y ffaith na all datganoli pwerau olygu y gall Llywodraeth Cymru osgoi atebolrwydd, ac rwy'n annog pob Aelod o'r Siambr hon o bob plaid i roi gwleidyddiaeth o'r neilltu a chefnogi ymchwiliad COVID Cymru gyfan. Felly, Prif Weinidog, yn ysbryd cydweithredu gwirioneddol ar draws llinellau gwleidyddol ac o gofio bod gennych chi aelodau o'ch plaid eich hun yn galw am un erbyn hyn, a wnewch chi a'ch Llywodraeth ailystyried eich safbwynt yn awr a chefnogi ymchwiliad COVID penodol i Gymru gyfan i sicrhau bod pobl Cymru yn cael yr atebion y maen nhw'n eu haeddu o ran y ffordd y mae'r Llywodraeth wedi ymdrin â COVID-19 yma yng Nghymru?
Llywydd, there is a depth of cynicism in that question that I think is genuinely concerning. The Member makes partisan political points while pretending that he does nothing of the sort. The attacks on the Welsh Government on this matter from his party are nakedly political in nature. I wrote to the Prime Minister again last week, Llywydd, setting out the prospectus that the Welsh Government expects to be delivered through the UK-wide inquiry that the Prime Minister has promised. I will meet the Secretary of State responsible for that this week. I will meet the families again at the start of December. It is still my view that the best way in which they will get the answers that they are looking for and deserve to pursue is in an inquiry that places the experience here in Wales under the microscope, but does it within the context within which those decisions were made. That is the only way, I believe, that they will get the sorts of answers that they are looking for. I say again, as I've said before, Llywydd, that if we don't get the assurances we need from the UK Government, then we would have to think again. But everything that I have been told by the Prime Minister directly and by the Ministers who work on his behalf is that they share our view that the inquiry should be shaped in a way that delivers the sort of investigation of decisions that were made here in Wales but does it in a way that allows those decisions to be understood in the wider context within which they were always taken.
Llywydd, ceir sinigiaeth ddwys yn y cwestiwn yna sy'n peri pryder gwirioneddol yn fy marn i. Mae'r Aelod yn gwneud pwyntiau gwleidyddol pleidiol gan esgus nad yw'n gwneud dim o'r fath. Mae'r ymosodiadau ar Lywodraeth Cymru ar y mater hwn gan ei blaid ef yn gwbl amlwg yn wleidyddol eu natur. Ysgrifennais at Brif Weinidog y DU eto yr wythnos diwethaf, Llywydd, gan nodi'r prosbectws y mae Llywodraeth Cymru yn disgwyl iddo gael ei ddarparu drwy'r ymchwiliad y DU gyfan y mae Prif Weinidog y DU wedi ei addo. Byddaf i'n cyfarfod â'r Ysgrifennydd Gwladol sy'n gyfrifol am hynny yr wythnos hon. Byddaf i'n cwrdd â'r teuluoedd eto ddechrau mis Rhagfyr. Rwyf i o'r farn o hyd mai'r ffordd orau y byddan nhw'n cael yr atebion y maen nhw'n chwilio amdanyn nhw ac yn haeddu mynd ar eu trywydd yw drwy ymchwiliad sy'n rhoi'r profiad yma yng Nghymru o dan y microsgop, ond sy'n gwneud hynny o fewn y cyd-destun y gwnaed y penderfyniadau hynny ynddo. Dyna'r unig ffordd, rwyf i'n credu, y byddan nhw'n cael y mathau o atebion y maen nhw'n chwilio amdanyn nhw. Byddaf i'n dweud eto, fel yr wyf i wedi ei ddweud o'r blaen, Llywydd, os nad ydym ni'n cael y sicrwydd sydd ei angen arnom ni gan Lywodraeth y DU, yna byddai'n rhaid i ni ailfeddwl. Ond popeth y mae Prif Weinidog y DU wedi ei ddweud wrthyf i yn uniongyrchol ac y mae'r Gweinidogion sy'n gweithio ar ei ran wedi ei ddweud wrthyf yw eu bod nhw'n rhannu ein barn ni y dylai'r ymchwiliad gael ei lunio mewn ffordd sy'n darparu'r math o ymchwiliad i benderfyniadau a wnaed yma yng Nghymru ond yn ei wneud mewn ffordd sy'n caniatáu i'r penderfyniadau hynny gael eu deall yn y cyd-destun ehangach y cawson nhw eu gwneud ynddo bob amser.
Arweinydd Plaid Cymru, Adam Price.
The leader of Plaid Cymru, Adam Price.
Prif Weinidog, I should like to raise with you the appalling consequences that the Westminster Government's pursuit of a hard Brexit is beginning to wreak on our living standards here in Wales and across these islands, and ask what your Government, in collaboration with the other devolved administrations, could do to persuade this lamentable London Government to change course. In its economic and fiscal outlook last month, the Office for Budget Responsibility concluded that, as a result of a hard Brexit, trade between the UK and the EU will be 15 per cent lower than had we stayed in the EU. That's twice the estimated long-run costs of COVID. It amounts to £80 billion a year, more than four times the Welsh Government's annual budget. Indeed, evidence before the House of Lords European Affairs Committee this week has pointed out that it's actually a 25 per cent reduction in trade since 2015. Inevitably, this will impact on Wales more than most other parts of the UK, given the relatively higher dependence of our economy on manufacturing and agriculture, and therefore trade with the EU. What is the Welsh Government's strategic approach to addressing this mounting long-term problem?
Prif Weinidog, hoffwn godi gyda chi y canlyniadau ofnadwy y mae ymgais Llywodraeth San Steffan i sicrhau Brexit caled yn dechrau eu cael ar ein safonau byw ni yma yng Nghymru ac ar draws yr ynysoedd hyn, a gofyn beth allai eich Llywodraeth chi, mewn cydweithrediad â'r gweinyddiaethau datganoledig eraill, ei wneud i berswadio'r Llywodraeth druenus hon yn Llundain i newid trywydd. Yn ei rhagolygon economaidd a chyllidol fis diwethaf, daeth y Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol i'r casgliad, o ganlyniad i Brexit caled, y bydd masnach rhwng y DU a'r UE 15 y cant yn is na phe baem ni wedi aros yn yr UE. Mae hynny ddwywaith yr amcangyfrif o gostau hirdymor COVID. Mae'n cyfateb i £80 biliwn y flwyddyn, mwy na phedair gwaith cyllideb flynyddol Llywodraeth Cymru. Yn wir, mae tystiolaeth gerbron Pwyllgor Materion Ewropeaidd Tŷ'r Arglwyddi yr wythnos hon wedi nodi ei fod yn ostyngiad o 25 y cant mewn masnach ers 2015 mewn gwirionedd. Yn anochel, bydd hyn yn effeithio ar Gymru yn fwy na mwyafrif y rhannau eraill o'r DU, o gofio dibyniaeth gymharol uwch ein heconomi ar weithgynhyrchu ac amaethyddiaeth, ac felly masnach gyda'r UE. Beth yw dull strategol Llywodraeth Cymru o fynd i'r afael â'r broblem hirdymor gynyddol hon?
I want to thank the leader of Plaid Cymru for that question. I think the point he made is worth repeating, Llywydd, isn't it, that the OBR, the Government's own advisers, in the run-up to the budget two weeks ago, concluded that the impact of Brexit in shrinking the UK economy would be twice the size of the global pandemic. And while the global pandemic is something from which we can recover, the Brexit impact is baked in to the agreement that the Prime Minister reached—an agreement without, as we would have wished to see, an economic relationship with the European Union with access to the single market, a customs union, to support it. And the result is that people in Wales will be permanently—permanently—poorer as a result of the deal that the Prime Minister struck. And we see it, as the leader of Plaid Cymru said, across the range of the Welsh economy. We see it in the care home sector, where we're no longer able to recruit people who did such valuable work here in Wales. We see it in the HGV driver shortage, which is a UK-wide phenomenon and where the paltry measures that the UK Government introduced are having a negligible effect on that set of difficulties. We have a manufacturing industry in Wales unable to operate at full strength because of supply chain bottlenecks, because trade no longer flows without barriers with our nearest and most important neighbours.
Llywydd, we approach it as a Welsh Government in two specific ways. There are the particular problems that are caused at Welsh ports, in Holyhead and in Pembrokeshire, with trade depressed and new difficulties in its path. And there we try to persuade the UK Government to do the things that would allow the land bridge, the most effective way of transporting goods between the Republic of Ireland and Northern Ireland and the UK and on to Europe, to make that function again as it did before their deal was struck. And then, more widely, we work with others, we work with our colleagues in Scotland and in Northern Ireland, to try to put pressure on the UK Government to approach relationships with our most important trading partners on the basis of mutual respect, on the basis that, if there are difficulties in agreements that need to be sorted out, you come around the table, you see the position from the other person's point of view as well as your own, and then you reach a formula that brings about improvement. What you don't do is to approach it as this UK Government does, where everything is an argument, where everything is a chance to fall out, where everything, as it seems to me, is a chance to make a difficult situation even worse.
Hoffwn ddiolch i arweinydd Plaid Cymru am y cwestiwn yna. Rwy'n credu bod y pwynt a wnaeth yn werth ei ailadrodd, Llywydd, onid yw, fod y Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol, cynghorwyr y Llywodraeth ei hun, yn y cyfnod cyn y gyllideb bythefnos yn ôl, wedi dod i'r casgliad y byddai effaith Brexit o ran crebachu economi'r DU ddwywaith maint y pandemig byd-eang. Ac er bod y pandemig byd-eang yn rhywbeth y gallwn ni adfer ar ei ôl, mae effaith Brexit wedi ei llunio yn y cytundeb a wnaeth Prif Weinidog y DU—cytundeb heb, fel y byddem ni wedi dymuno ei weld, berthynas economaidd â'r Undeb Ewropeaidd a mynediad at y farchnad sengl, undeb tollau, i'w gefnogi. A'r canlyniad yw y bydd pobl yng Nghymru yn dlotach yn barhaol—yn barhaol—o ganlyniad i'r fargen a darwyd gan Brif Weinidog y DU. Ac rydym ni'n ei weld, fel y dywedodd arweinydd Plaid Cymru, ar draws ystod economi Cymru. Rydym ni'n ei weld yn y sector cartrefi gofal, lle nad ydym yn gallu recriwtio pobl mwyach a oedd yn gwneud gwaith mor werthfawr yma yng Nghymru. Rydym ni'n ei weld yn y prinder gyrwyr cerbydau nwyddau trwm, sy'n ffenomenon ledled y DU a lle mae'r mesurau tila a gyflwynwyd gan Lywodraeth y DU yn cael effaith ddibwys ar y gyfres honno o anawsterau. Mae gennym ni ddiwydiant gweithgynhyrchu yng Nghymru nad yw'n gallu gweithredu i'w gryfder llawn oherwydd tagfeydd yn y gadwyn gyflenwi, oherwydd nad yw masnach yn llifo gyda'n cymdogion agosaf a phwysicaf heb rwystrau mwyach.
Llywydd, rydym ni'n mynd i'r afael â'r sefyllfa fel Llywodraeth Cymru mewn dwy ffordd benodol. Ceir y problemau penodol sy'n cael eu hachosi ym mhorthladdoedd Cymru, yng Nghaergybi ac yn sir Benfro, gyda masnach wedi gostwng ac anawsterau newydd ar ei llwybr. Ac yn hynny o beth rydym ni'n ceisio perswadio Llywodraeth y DU i wneud y pethau a fyddai'n caniatáu i'r bont dir, y ffordd fwyaf effeithiol o gludo nwyddau rhwng Gweriniaeth Iwerddon a Gogledd Iwerddon a'r DU ac ymlaen i Ewrop, wneud i honno weithredu eto fel yr oedd cyn i'w chytundeb gael ei daro. Ac yna, yn ehangach, rydym ni'n gweithio gydag eraill, rydym ni'n gweithio gyda'n cydweithwyr yn yr Alban ac yng Ngogledd Iwerddon, i geisio rhoi pwysau ar Lywodraeth y DU i gynnal cysylltiadau â'n partneriaid masnachu pwysicaf ar sail parch at ei gilydd, ar y sail, os oes anawsterau mewn cytundebau y mae angen eu datrys, eich bod chi'n dod o amgylch y bwrdd, rydych chi'n gweld y sefyllfa o safbwynt y person arall yn ogystal â'ch safbwynt chi eich hun, ac yna rydych chi'n cyrraedd fformiwla sy'n arwain at welliant. Yr hyn nad ydych chi'n ei wneud yw mynd i'r afael â'r sefyllfa fel y mae Llywodraeth y DU yn ei wneud, lle mae popeth yn ddadl, lle mae popeth yn gyfle i ffraeo, lle mae popeth, fel y mae'n ymddangos i mi, yn gyfle i wneud sefyllfa anodd hyd yn oed yn waeth.
Prif Weinidog, you mentioned Holyhead there and, of course, the Northern Ireland dimension of the UK Government's intransigence in pursuing the hardest of hard Brexits is calculated to make things much, much worse. The Westminster Government is now threatening, as we know, to suspend parts of the Northern Ireland deal that protect the EU's single market, article 16 of the trade and co-operation agreement. Indeed, even last night, Boris Johnson was saying that such a suspension would be legitimate, reasonable and appropriate, when of course it is none of these things at all; it is the very opposite. If that were to happen then, in response, the EU would undoubtedly retaliate by suspending or repudiating part or whole of the post Brexit trade deal that Britain has with the EU. That would make our trading losses in Wales even worse, quite apart from the complete breakdown of trust that would occur between Britain and the EU. What additional mitigating actions are the Welsh Government planning if the UK Government does indeed pursue this course, which appears increasingly likely?
Prif Weinidog, fe wnaethoch chi sôn am Gaergybi yn y fan yna ac, wrth gwrs, rhagwelir y bydd dimensiwn Gogledd Iwerddon anhyblygrwydd Llywodraeth y DU wrth fynd ar drywydd y Brexit caletaf posibl yn gwneud pethau yn llawer iawn gwaeth. Mae Llywodraeth San Steffan bellach yn bygwth, fel yr ydym ni'n gwybod, atal rhannau o gytundeb Gogledd Iwerddon sy'n diogelu marchnad sengl yr UE, erthygl 16 y cytundeb masnach a chydweithredu. Yn wir, hyd yn oed neithiwr, roedd Boris Johnson yn dweud y byddai ataliad o'r fath yn ddilys, yn rhesymol ac yn briodol, pan nad yw'n ddim o'r pethau hyn o gwbl wrth gwrs; mae i'r gwrthwyneb yn llwyr. Pe bai hynny yn digwydd yna, mewn ymateb, byddai'r UE yn ddi-os yn talu'r pwyth drwy atal neu wrthod anrhydeddu rhan o'r cytundeb masnach ar ôl Brexit sydd gan Brydain â'r UE, neu'r cytundeb cyfan. Byddai hynny yn gwneud ein colledion masnachu yng Nghymru hyd yn oed yn waeth, ar wahân i'r chwalfa lwyr o ymddiriedaeth a fyddai'n digwydd rhwng Prydain a'r UE. Pa gamau lliniaru ychwanegol y mae Llywodraeth Cymru yn eu cynllunio os bydd Llywodraeth y DU yn wir yn dilyn y trywydd hwn, sy'n ymddangos yn fwyfwy tebygol?
Well, Llywydd, first of all, let us hope that they don't pursue such a course, because, as Adam Price has said, it would simply be to make a difficult situation even more damaging—economically, in terms of trade, but also in terms of the situation on the island of Ireland.
Llywydd, later this week, Wales will host the next meeting of the British-Irish Council. It will bring the Taoiseach and the Tánaiste here to Wales. It'll bring the First Minister of Scotland and Ministers from Northern Ireland as well as the other participants. I really hope that that meeting will not take place against the background of unilateral action by the UK Government on article 16, because that is a forum where, historically, people have worked very hard to make sure that the right things are done, the relationships are improved not damaged. And there'll be opportunities there, because the Prime Minister doesn't choose to attend the British-Irish Council anymore, but Michael Gove will be there, and there will be opportunities for discussions on these difficult issues to take place there and avoid the breakdown of trust that Adam Price referred to.
As the chair of the British-Irish Council this week, then Wales has been working hard already and will continue to work hard at the council to make sure that we use that opportunity in the most constructive way possible, recognising the unique circumstances on the island of Ireland and the damage that would be done were article 16 to be triggered.
Wel, Llywydd, yn gyntaf oll, gadewch i ni obeithio na fyddan nhw'n dilyn trywydd o'r fath, oherwydd, fel y mae Adam Price wedi ei ddweud, byddai'n gwneud sefyllfa anodd hyd yn oed yn fwy niweidiol—yn economaidd, o ran masnach, ond hefyd o ran y sefyllfa ar ynys Iwerddon.
Llywydd, yn ddiweddarach yr wythnos hon, bydd Cymru yn cynnal cyfarfod nesaf y Cyngor Prydeinig-Gwyddelig. Bydd yn dod â'r Taoiseach a'r Tánaiste yma i Gymru. Bydd yn dod â Phrif Weinidog yr Alban a Gweinidogion o Ogledd Iwerddon yn ogystal â'r cyfranogwyr eraill. Rwyf i wir yn gobeithio na fydd y cyfarfod hwnnw yn digwydd yn erbyn cefndir gweithredu unochrog gan Lywodraeth y DU ar erthygl 16, oherwydd bod hwnnw yn fforwm lle mae pobl, yn hanesyddol, wedi gweithio'n galed iawn i wneud yn siŵr bod y pethau iawn yn cael eu gwneud, bod y cysylltiadau yn cael eu gwella nid eu niweidio. A bydd cyfleoedd yno, gan nad yw Prif Weinidog y DU yn dewis mynychu'r Cyngor Prydeinig-Gwyddelig mwyach, ond bydd Michael Gove yno, a bydd cyfleoedd i drafodaethau ar y materion anodd hyn gael eu cynnal yno ac osgoi'r chwalfa ymddiriedaeth y cyfeiriodd Adam Price ato.
Fel cadeirydd y Cyngor Prydeinig-Gwyddelig yr wythnos hon, felly, mae Cymru wedi bod yn gweithio'n galed yn barod a bydd yn parhau i weithio'n galed yn y cyngor i wneud yn siŵr ein bod ni'n defnyddio'r cyfle hwnnw yn y ffordd fwyaf adeiladol posibl, gan gydnabod yr amgylchiadau unigryw ar ynys Iwerddon a'r niwed a fyddai'n cael ei wneud pe bai erthygl 16 yn cael ei sbarduno.
In a BBC interview just over a week ago, your counterpart in Westminster, Sir Keir Starmer, said he wants to make Brexit work. First Minister, can I ask you what you understand by that phrase or how you interpret it? Will you be advising him that, in the best interests of Wales, as well as the UK, it should mean, at the very least, rejoining the EU's customs union and single market?
Mewn cyfweliad gyda'r BBC ychydig dros wythnos yn ôl, dywedodd eich swyddog cyfatebol yn San Steffan, Syr Keir Starmer, ei fod yn dymuno gwneud i Brexit weithio. Prif Weinidog, a gaf i ofyn i chi beth yw eich dealltwriaeth chi o'r ymadrodd hwnnw neu sut yr ydych chi'n ei ddehongli? A fyddwch chi'n ei gynghori, er budd pennaf Cymru, yn ogystal â'r DU, y dylai olygu, o leiaf, ailymuno ag undeb tollau a marchnad sengl yr UE?
Well, Llywydd, I think Sir Keir Starmer, who led for Labour during those long months of the exit negotiations, will have been pointing to a distinction that the UK Government was so reluctant to recognise. The United Kingdom has left the European Union. That battle is over. There was an opportunity to strike a new economic relationship—no longer part of the political union, no longer part of the social union, but an economic relationship—which would have been absolutely acceptable to Mrs Thatcher, who negotiated most of it, and which would have preserved the ability of businesses here in Wales to go on trading and to go on developing markets that they had invested so much in over the 40 years. That was an argument that Sir Keir Starmer made regularly and routinely during all of those negotiations. I heard him myself. I had the opportunity to be in meetings with him where he made that point to UK Ministers—that you could leave the European Union in the political sense, in the way the referendum had determined, but that did not mean that you had to damage your economic interests in the process. Rebuilding an economic set of arrangements that allows trade to flow, that allows businesses to thrive, seems to me to be the most modest ambition that anybody looking at the current state of play would want to pursue.
Wel, Llywydd, rwy'n credu y bydd Syr Keir Starmer, a arweiniodd dros Lafur yn ystod misoedd hir hynny y trafodaethau ymadael, wedi bod yn cyfeirio at wahaniaeth yr oedd Llywodraeth y DU mor amharod i'w gydnabod. Mae'r Deyrnas Unedig wedi gadael yr Undeb Ewropeaidd. Mae'r frwydr honno ar ben. Roedd cyfle i greu perthynas economaidd newydd—ddim yn rhan o'r undeb gwleidyddol mwyach, ddim yn rhan o'r undeb cymdeithasol mwyach, ond perthynas economaidd—a fyddai wedi bod yn gwbl dderbyniol i Mrs Thatcher, a gytunodd y rhan fwyaf ohoni, ac a fyddai wedi cadw gallu busnesau yma yng Nghymru i barhau i fasnachu a pharhau i ddatblygu marchnadoedd yr oedden nhw wedi buddsoddi cymaint ynddyn nhw dros y 40 mlynedd. Roedd honno yn ddadl a wnaeth Syr Keir Starmer yn rheolaidd ac fel mater o drefn yn ystod yr holl drafodaethau hynny. Clywais ef fy hun. Cefais gyfle i fod mewn cyfarfodydd gydag ef lle y gwnaeth y pwynt hwnnw i Weinidogion y DU—y gallech chi adael yr Undeb Ewropeaidd yn yr ystyr wleidyddol, yn y ffordd yr oedd y refferendwm wedi ei benderfynu, ond nid oedd hynny yn golygu bod yn rhaid i chi niweidio eich buddiannau economaidd yn y broses. Mae'n ymddangos i mi mai ailadeiladu cyfres economaidd o drefniadau sy'n caniatáu i fasnach lifo, sy'n caniatáu i fusnesau ffynnu, yw'r uchelgais fwyaf cymedrol y byddai unrhyw un sy'n edrych ar y sefyllfa bresennol yn dymuno ceisio ei chyflawni.
3. Pa asesiad y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o ganran gweithlu Cymru sy'n ennill cyflog byw go iawn neu'n uwch na hynny? OQ57177
3. What assessment has the Welsh Government made of the percentage of the Welsh workforce earning at or above the real living wage? OQ57177
I thank Mike Hedges for that question, Llywydd. According to the Living Wage Foundation, in 2021, the proportion of employee jobs in Wales paid at least the real living wage was 82.1 per cent. Yesterday’s announcement of an increase in the hourly rate of the real living wage will benefit almost 13,000 workers in Wales at 359 accredited employers.
Rwy'n diolch i Mike Hedges am y cwestiwn yna, Llywydd. Yn ôl y Sefydliad Cyflog Byw, yn 2021, 82.1 y cant oedd cyfran y swyddi cyflogeion yng Nghymru a oedd yn cael o leiaf y cyflog byw gwirioneddol yn dâl. Bydd cyhoeddiad ddoe o gynnydd i gyfradd yr awr y cyflog byw gwirioneddol o fudd i bron i 13,000 o weithwyr yng Nghymru i 359 o gyflogwyr achrededig.
Can I thank you, First Minister, for your reply? Making Wales a nation where everybody gets paid at least the real living wage is one of my ambitions. Whilst the Welsh Government cannot instruct private companies that have no funding from the Welsh Government, they have influence over directly funded organisations and those who contract with Welsh Government-funded organisations and those who get Welsh Government funding. How does the Welsh Government influence such companies to pay the real living wage, which I believe everybody deserves?
A gaf i ddiolch i chi, Prif Weinidog, am eich ateb? Gwneud Cymru yn genedl lle mae pawb yn cael o leiaf y cyflog byw gwirioneddol yn dâl yw un o fy uchelgeisiau i. Er na all Llywodraeth Cymru gyfarwyddo cwmnïau preifat nad ydyn nhw'n cael unrhyw gyllid gan Lywodraeth Cymru, mae ganddyn nhw ddylanwad dros sefydliadau a ariennir yn uniongyrchol a'r rhai sy'n contractio gyda sefydliadau a ariennir gan Lywodraeth Cymru a'r rhai sy'n cael cyllid gan Lywodraeth Cymru. Sut mae Llywodraeth Cymru yn dylanwadu ar gwmnïau o'r fath i dalu'r cyflog byw gwirioneddol, yr wyf i'n credu bod pawb yn ei haeddu?
I thank Mike Hedges for that. It's an ambition he set out that I certainly share, and, Llywydd, the good news was that there was a larger move forward in the number of employers accredited as paying the real living wage last year than for a number of years past, and that's despite all the difficulties that companies have faced in that period, and there were significant new accreditations this year—the Wales Millennium Centre, Techniquest, the Village Bakery in Wrexham, all joining that growing list of employers who recognise not just the social justice case that Mike Hedges set out, but the economic case for business. It's not just a reputational gain by being a real living wage employer; it means that you're more likely to recruit, you're more likely to retain, you're more likely to have people who want to contribute to the success of that company. There is a business argument for the real living wage.
I intend to write, Llywydd, to all public sector employers in Wales, following yesterday's announcement of the uplift in the real living wage, to urge them once again to commit to being on that accreditation journey. I'm happy to recognise, or at least I'm willing to recognise, that that journey will take longer for some bodies than others; what I'm not willing to accept is that you haven't committed to beginning that journey. And once you're in the process, then we have seen from events here in Cardiff—where we have a health board that is accredited, a council that is accredited, an ambition to be a real living wage city—once you're on the journey, then there will be a wind in your sails that will take you to the position that Mike Hedges set out in his supplementary question.
Rwy'n diolch i Mike Hedges am hynna. Mae'n uchelgais yr amlinellodd yr wyf i'n sicr yn ei rannu, a, Llywydd, y newyddion da oedd bod cam mwy ymlaen o ran nifer y cyflogwyr a gafodd eu hachredu fel rhai a oedd yn talu'r cyflog byw gwirioneddol y llynedd nag ers nifer o flynyddoedd yn y gorffennol, ac mae hynny er gwaethaf yr holl anawsterau y mae cwmnïau wedi eu hwynebu yn y cyfnod hwnnw, a chafwyd achrediadau newydd sylweddol eleni—Canolfan Mileniwm Cymru, Techniquest, y Village Bakery yn Wrecsam, i gyd yn ymuno â'r rhestr gynyddol honno o gyflogwyr sy'n cydnabod nid yn unig yr achos cyfiawnder cymdeithasol a nodwyd gan Mike Hedges, ond yr achos economaidd dros fusnes. Nid enillion enw da yn unig sydd i'w cael o fod yn gyflogwr cyflog byw gwirioneddol; mae'n golygu eich bod chi'n fwy tebygol o recriwtio, eich bod chi'n fwy tebygol o gadw, eich bod chi'n fwy tebygol o fod â phobl sy'n dymuno cyfrannu at lwyddiant y cwmni hwnnw. Ceir dadl fusnes dros y cyflog byw gwirioneddol.
Rwy'n bwriadu ysgrifennu, Llywydd, at bob cyflogwr yn y sector cyhoeddus yng Nghymru, yn dilyn cyhoeddiad ddoe o'r cynnydd i'r cyflog byw gwirioneddol, i'w hannog unwaith eto i ymrwymo i fod ar y daith achredu honno. Rwy'n hapus i gydnabod, neu rwy'n barod i gydnabod o leiaf, y bydd y daith honno yn cymryd mwy o amser i rai cyrff nag eraill; yr hyn nad wyf i'n fodlon ei dderbyn yw nad ydych chi wedi ymrwymo i ddechrau'r daith honno. A phan fyddwch chi yn y broses, yna rydym ni wedi gweld o ddigwyddiadau yma yng Nghaerdydd—lle mae gennym ni fwrdd iechyd sydd wedi ei achredu, cyngor sydd wedi ei achredu, uchelgais i fod yn ddinas cyflog byw gwirioneddol—pan fyddwch chi ar y daith, yna bydd gwynt yn eich hwyliau a fydd yn mynd â chi i'r sefyllfa a nododd Mike Hedges yn ei gwestiwn atodol.
Diolch yn fawr iawn, Llywydd, and good afternoon, First Minister. First Minister, your Government says it aims to pay those working in social care the real living wage. While there is still no clarity as to when this will happen, there is no doubt that it's much needed. As we've just discussed, the Living Wage Foundation increased the living wage and it now stands at £9.90 per hour. But this is still below the level that we in the Welsh Conservatives and other opposition parties would pay our care staff—we pledge £10 per hour. First Minister, do you think it's right that somebody collecting trolleys in a supermarket earns as much as those caring for our most vulnerable citizens here in Wales? Do you think that's right?
Diolch yn fawr iawn, Llywydd, a phrynhawn da, Prif Weinidog. Prif Weinidog, mae eich Llywodraeth yn dweud mai ei nod yw talu'r cyflog byw gwirioneddol i'r rhai sy'n gweithio ym maes gofal cymdeithasol. Er nad oes eglurder o hyd ynghylch pryd y bydd hyn yn digwydd, nid oes amheuaeth bod wir ei angen. Fel yr ydym ni newydd ei drafod, cynyddodd y Sefydliad Cyflog Byw y cyflog byw ac mae bellach yn £9.90 yr awr. Ond mae hyn yn dal yn is na'r lefel y byddem ni yn y Ceidwadwyr Cymreig a'r gwrthbleidiau eraill yn ei thalu i'n staff gofal—rydym ni'n addo £10 yr awr. Prif Weinidog, a ydych chi'n credu ei bod hi'n iawn bod rhywun sy'n casglu troliau mewn archfarchnad yn ennill cymaint â'r rhai sy'n gofalu am ein dinasyddion mwyaf agored i niwed yma yng Nghymru? A ydych chi'n meddwl bod hynny'n iawn?
Well, I imagine the Member is a good deal stronger a supporter of the market economy than I would be, but he appears willing to intervene in it when he thinks that it's to his advantage. I was pleased, Llywydd, to see that six care companies announced yesterday that they had joined the accredited list of companies in Wales who pay the real living wage. Our party, my party, made a commitment at the last election that we would pay carers in Wales the real living wage, and that is what we will do. We have now received the advice of the social care fair work forum; it met eight times in order to fashion that advice for us. There will be a ministerial meeting with the forum next week, and, when we publish our draft budget on 20 December, Members will see how we plan to put that pledge into action.
Wel, rwy'n dychmygu bod yr Aelod yn gefnogwr cryfach o lawer o economi'r farchnad nag y byddwn i, ond mae'n ymddangos ei fod yn barod i ymyrryd ynddo pan fydd yn credu bod hynny o fantais iddo. Roeddwn i'n falch, Llywydd, o weld bod chwe chwmni gofal wedi cyhoeddi ddoe eu bod nhw wedi ymuno â'r rhestr achrededig o gwmnïau yng Nghymru sy'n talu'r cyflog byw gwirioneddol. Gwnaeth ein plaid ni, fy mhlaid i, ymrwymiad yn yr etholiad diwethaf y byddem ni'n talu'r cyflog byw gwirioneddol i ofalwyr yng Nghymru, a dyna fyddwn ni'n ei wneud. Rydym ni bellach wedi derbyn cyngor y fforwm gwaith teg gofal cymdeithasol; cyfarfu wyth gwaith er mwyn llunio'r cyngor hwnnw i ni. Bydd cyfarfod gweinidogol gyda'r fforwm yr wythnos nesaf, a phan fyddwn ni'n cyhoeddi ein cyllideb ddrafft ar 20 Rhagfyr, bydd yr Aelodau yn gweld sut rydym ni'n bwriadu rhoi'r addewid hwnnw ar waith.
Prif Weinidog, I share Mike Hedges's ambition, and agree with you with regard to the economic benefit of the real living wage. I'm dismayed by the Conservatives' comments, always trying to pit people against each other—it's sad and it's totally unnecessary.
Prif Weinidog, there are 300 accredited living wage employers in Wales, including every single higher education sector in Wales—the only country in the United Kingdom. I was pleased yesterday with Dafydd Llywelyn's announcement—Plaid Cymru's Police and Crime Commissioner in Dyfed-Powys—that Dyfed-Powys is following down that route, but the only police force in Wales. And, as you mentioned, Cwm Taf, Cwm Taf is the only—. Sorry, Cardiff and Vale is the only health board, but Cwm Taf is starting on that journey.
I note that you said that you'd write a letter to them, but what more can you do, Prif Weinidog, to urge these public bodies to make sure that, by the next Living Wage Week next year, all public bodies in Wales can be accredited, or certainly be starting that important journey forward? Diolch yn fawr.
Prif Weinidog, rwy'n rhannu uchelgais Mike Hedges, ac yn cytuno â chi o ran budd economaidd y cyflog byw gwirioneddol. Rwyf i wedi fy siomi gan sylwadau'r Ceidwadwyr, bob amser yn ceisio rhoi pobl yn erbyn ei gilydd—mae'n drist ac mae'n gwbl ddiangen.
Prif Weinidog, mae 300 o gyflogwyr cyflog byw achrededig yng Nghymru, gan gynnwys pob un sector addysg uwch yng Nghymru—yr unig wlad yn y Deyrnas Unedig. Roeddwn i'n falch ddoe gyda chyhoeddiad Dafydd Llywelyn—Comisiynydd Heddlu a Throsedd Plaid Cymru yn Nyfed-Powys—fod Dyfed-Powys yn dilyn y llwybr hwnnw, ond yr unig heddlu yng Nghymru. Ac, fel y gwnaethoch chi sôn, Cwm Taf, Cwm Taf yw'r unig—. Mae'n ddrwg gen i, Caerdydd a'r Fro yw'r unig fwrdd iechyd, ond mae Cwm Taf yn dechrau ar y daith honno.
Rwy'n sylwi eich bod chi wedi dweud y byddech chi'n ysgrifennu llythyr atyn nhw, ond beth arall allwch chi ei wneud, Prif Weinidog, i annog y cyrff cyhoeddus hyn i wneud yn siŵr, erbyn yr Wythnos Cyflog Byw nesaf y flwyddyn nesaf, y gellir achredu pob corff cyhoeddus yng Nghymru, neu'n sicr fod yn dechrau'r daith bwysig honno ymlaen? Diolch yn fawr.
I thank the Member for that supplementary question, and I agree with much of what he said. I too welcome the decision by the PCC of Dyfed-Powys to become an accredited employer, and Rhys ab Owen is right to point to the success of the higher education sector in Wales. In Swansea, in Mike Hedges's own city, it's a leading example of what can be done. The Welsh Government ourselves try to lead by example. We are an accredited real living wage employer. We fund Cynnal Cymru to be the vehicle that campaigns on this issue, that has had the success that I outlined earlier. The gap between the percentage of employees in Wales who are covered by the real living wage and elsewhere shrank again last year. It's been shrinking year by year, and we're now very close indeed to the UK position as well. We use the influence that we have through our economic contract, and certainly, in the letter that I will be writing to public bodies in Wales, I'll be making all the points that Members here have made about the benefits of doing so.
Rwy'n diolch i'r Aelod am y cwestiwn atodol yna, ac rwy'n cytuno â llawer o'r hyn a ddywedodd. Rwyf i hefyd yn croesawu penderfyniad Comisiynydd Heddlu a Throsedd Dyfed-Powys i fod yn gyflogwr achrededig, ac mae Rhys ab Owen yn iawn i dynnu sylw at lwyddiant y sector addysg uwch yng Nghymru. Yn Abertawe, yn ninas Mike Hedges ei hun, mae'n enghraifft flaenllaw o'r hyn y gellir ei wneud. Mae Llywodraeth Cymru ein hunain yn ceisio arwain drwy esiampl. Rydym ni'n gyflogwr cyflog byw gwirioneddol achrededig. Rydym ni'n ariannu Cynnal Cymru i fod yn gyfrwng sy'n ymgyrchu ar y mater hwn, sydd wedi cael y llwyddiant a amlinellais yn gynharach. Mae'r bwlch rhwng canran y cyfloegion sy'n cael eu talu y cyflog byw gwirioneddol yng Nghymru ac mewn mannau eraill wedi crebachu eto y llynedd. Mae wedi bod yn crebachu o flwyddyn i flwyddyn, ac rydym ni bellach yn agos iawn at sefyllfa'r DU hefyd. Rydym ni'n defnyddio'r dylanwad sydd gennym ni drwy ein contract economaidd, ac yn sicr, yn y llythyr y byddaf i'n ei ysgrifennu at gyrff cyhoeddus yng Nghymru, byddaf yn gwneud yr holl bwyntiau y mae'r Aelodau wedi eu gwneud yma am fanteision gwneud hynny.
4. Beth yw asesiad y Prif Weinidog o effaith COP26 ar Gymru? OQ57202
4. What is the First Minister's assessment of the impact of COP26 for Wales? OQ57202
I thank the Member. Llywydd, a major impact of COP26 will have been the increased public consciousness it has created in Wales of the need for urgent action. Through COP Cymru and Wales Climate Week we aim to galvanise the collective effort required of Welsh citizens post COP26 in pursuit of a planet fit for future generations.
Rwy'n diolch i'r Aelod. Llywydd, un o brif effeithiau COP26 fydd y cynnydd y mae wedi ei wneud i ymwybyddiaeth y cyhoedd yng Nghymru o'r angen am weithredu brys. Trwy COP Cymru ac Wythnos Hinsawdd Cymru, ein nod yw ysgogi'r ymdrech gyfunol sydd ei hangen gan ddinasyddion Cymru ar ôl COP26 i geisio sicrhau planed sy'n addas ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol.
First Minister, I very much look forward to taking part in COP Cymru, because I'm sure that's absolutely right—we need to engage everybody in this venture to save the world from climate disaster.
Clearly, COP is a work in progress in persuading all countries that we have to radically change in order to avert the climate disaster that is staring us in the face. The UK retains its leadership of COP and yet, in this country, the UK continues to spend £10 billion a year on fuel subsidies. So, I very much welcome Wales joining the end oil and gas coalition. How do you think you can help persuade the UK Government of the need to end the scandal of fossil fuel subsidies, which is such a major contributor to the problems we now face?
Prif Weinidog, edrychaf ymlaen yn fawr at gymryd rhan yn COP Cymru, oherwydd rwy'n siŵr bod hynny yn gwbl gywir—mae angen i ni gynnwys pawb yn y fenter hon i achub y byd rhag trychineb hinsawdd.
Yn amlwg, mae COP yn waith sydd ar y gweill i ddwyn perswâd ar bob gwlad bod yn rhaid i ni newid yn sylweddol er mwyn osgoi'r trychineb hinsawdd sydd mor olau â'r dydd. Mae'r DU yn cadw ei harweinyddiaeth o COP ac eto, yn y wlad hon, mae'r DU yn parhau i wario £10 biliwn y flwyddyn ar gymorthdaliadau tanwydd. Felly, rwy'n croesawu'n fawr y ffaith bod Cymru yn ymuno â'r gynghrair rhoi terfyn ar olew a nwy. Sut ydych chi'n credu y gallwch chi helpu i ddwyn perswâd ar Lywodraeth y DU ynghylch yr angen i roi terfyn ar sgandal cymorthdaliadau tanwydd ffosil, sy'n gyfrannwr mor fawr at y problemau sy'n ein hwynebu yn awr?
I thank Jenny Rathbone for that, and thank her as well for having taken the time to travel to Glasgow and to be part of the COP discussions, as I know other Members in other parts of the Chamber did too. I agree, Llywydd, with what Jenny Rathbone said—COP did deliver a number of very important outcomes. The steps ahead in relation to deforestation, on methane, on the sums of money that have been put together now to support those countries in other parts of the world that are already at the sharp end of climate change—those were successes of the COP process, and they were successes of the leadership of the COP process shown by Alok Sharma as well. There were things, however, that we would have hoped that COP would have been able to grapple with that now are deferred to another day. And certainly, the curbing of fossil fuel extraction is one of the things that COP didn't bring off in the way that its initial ambitions would have suggested.
So, I'm very glad, Llywydd, that Wales is one of the eight founding core members of the end oil and gas coalition. It was one of the high spots of our participation in the conference. We are members alongside member states such as Costa Rica, Denmark, France, Ireland, Sweden and New Zealand, and we're there with other sub-national Governments from California and Quebec. The alliance will become the vehicle, we believe, through which we will collectively, with those other partners, be able to do more to end the extraction of fossil fuels. Here in Wales, we have the hierarchy that my colleague Lesley Griffiths developed during the time that she was responsible for these things, in which fossil fuels are at the bottom of our fuel and energy hierarchy. And in Wales, we are committed to reducing and then preventing further extraction of those inevitably limited and finite resources. We will bring the policies that we have delivered and the determination we have to implement them to be part of that alliance, and then attract others to the same cause, because that is an absolutely necessary part of the follow-up work that now will have to be conducted beyond the conference in Glasgow.
Rwy'n diolch i Jenny Rathbone am hynna, ac yn diolch iddi hefyd am fod wedi cymryd yr amser i deithio i Glasgow a bod yn rhan o'r trafodaethau COP, fel y gwn y gwnaeth Aelodau eraill mewn rhannau eraill o'r Siambr hefyd. Rwy'n cytuno, Llywydd, â'r hyn a ddywedodd Jenny Rathbone—fe wnaeth COP gyflawni nifer o ganlyniadau pwysig iawn. Y camau ymlaen o ran datgoedwigo, o ran methan, o ran y symiau o arian sydd wedi eu rhoi at ei gilydd yn awr i gynorthwyo'r gwledydd hynny mewn rhannau eraill o'r byd sydd eisoes yn dioddef effeithiau'r newid yn yr hinsawdd—roedden nhw yn llwyddiannau y broses COP, ac roedden nhw'n llwyddiannau arweinyddiaeth y broses COP a ddangoswyd gan Alok Sharma hefyd. Fodd bynnag, roedd pethau y byddem ni wedi gobeithio y byddai COP wedi gallu mynd i'r afael â nhw sydd bellach wedi eu gohirio tan ddiwrnod arall. Ac yn sicr, mae lleihau echdynnu tanwydd ffosil yn un o'r pethau na wnaeth COP ei gyflawni yn y ffordd y byddai ei uchelgeisiau cychwynnol wedi ei awgrymu.
Felly, rwy'n falch iawn, Llywydd, bod Cymru yn un o wyth aelod sylfaenol y gynghrair rhoi terfyn ar olew a nwy. Roedd yn un o uchafbwyntiau ein cyfranogiad ni yn y gynhadledd. Rydym ni'n aelodau ochr yn ochr ag aelod-wladwriaethau fel Costa Rica, Denmarc, Ffrainc, Iwerddon, Sweden a Seland Newydd, ac rydym ni yno gyda Llywodraethau is-genedlaethol eraill o California a Quebec. Bydd y gynghrair yn dod yn gyfrwng, rydym ni'n credu, y byddwn ni, gyda'n gilydd, gyda'r partneriaid eraill hynny, yn gallu gwneud mwy drwyddo i roi terfyn ar echdynnu tanwyddau ffosil. Yma yng Nghymru, mae gennym ni'r hierarchaeth a ddatblygodd fy nghyd-Weinidog Lesley Griffiths yn ystod yr amser yr oedd hi'n gyfrifol am y pethau hyn, lle mae tanwyddau ffosil ar waelod ein hierarchaeth tanwydd ac ynni. Ac yng Nghymru, rydym ni wedi ymrwymo i leihau ac yna atal echdynnu pellach o'r adnoddau hynny sydd, yn anochel, yn gyfyngedig ac yn ddarfodedig. Byddwn yn cyflwyno'r polisïau yr ydym ni wedi eu darparu a'r penderfyniad sydd gennym ni i'w gweithredu i fod yn rhan o'r gynghrair honno, ac yna'n denu eraill i'r un achos, oherwydd bod hynny yn rhan gwbl angenrheidiol o'r gwaith dilynol y bydd yn rhaid ei wneud yn awr y tu hwnt i'r gynhadledd yn Glasgow.
5. Sut mae Llywodraeth Cymru yn annog twf yn y defnydd o drafnidiaeth gyhoeddus yn Nwyrain De Cymru? OQ57211
5. How is the Welsh Government encouraging the growth of public transport use in South Wales East? OQ57211
I thank the Member. Llywydd, the greatest contribution to growth in public transport use in South Wales East will come through a sustained fall in the rate of coronavirus in the area. Since the start of the pandemic, use of public transport has recovered but remains well below pre-pandemic levels.
Diolch i'r Aelod. Llywydd, bydd y cyfraniad mwyaf at dwf y defnydd o drafnidiaeth gyhoeddus yn Nwyrain De Cymru yn dod drwy ostyngiad parhaus yng nghyfradd y coronafeirws yn yr ardal. Ers dechrau'r pandemig, mae'r defnydd o drafnidiaeth gyhoeddus wedi gwella ond mae'n dal i fod yn llawer is na lefelau cyn y pandemig.
Diolch, Prif Weinidog. I was recently at COP26 and the overriding theme was that we need radical action to change our fate on this planet. This includes the way we approach public transport. It needs to be more attractive if people are to ditch their cars. Unfortunately, this much-needed culture change has been hampered by crowded scenes like the ones we saw after the Wales versus Belarus game, the issues that seem to have been resolved with Stagecoach not paying drivers a fair wage, which have seriously impacted services in my region, and some pre-COVID services disappearing off the timetable. The Welsh transport strategy that you unveiled earlier this year includes a target that 45 per cent of journeys will be made by public transport by 2040, an increase from 32 per cent in the pre-pandemic period. What would you say to someone in my region who remains to be convinced that public transport is the clean, comfortable and reliable service that they need it to be?
Diolch, Prif Weinidog. Roeddwn i yn COP26 yn ddiweddar a'r brif thema oedd ein bod ni angen camau radical i newid ein tynged ar y blaned hon. Mae hyn yn cynnwys y ffordd yr ydym ni'n trefnu trafnidiaeth gyhoeddus. Mae angen iddi fod yn fwy deniadol os yw pobl yn mynd i gefnu ar eu ceir. Yn anffodus, mae'r newid diwylliant hwn y mae wir ei angen wedi cael ei lesteirio gan olygfeydd gorlawn fel y rhai a welsom ni ar ôl gêm Cymru yn erbyn Belarws, y problemau y mae'n ymddangos eu bod nhw wedi cael eu datrys gyda Stagecoach ddim yn talu cyflog teg i yrwyr, sydd wedi effeithio yn ddifrifol ar wasanaethau yn fy rhanbarth i, a rhai gwasanaethau cyn COVID yn diflannu oddi ar yr amserlen. Mae strategaeth drafnidiaeth Cymru a ddatgelwyd gennych chi yn gynharach eleni yn cynnwys targed y bydd 45 y cant o deithiau yn cael eu gwneud ar drafnidiaeth gyhoeddus erbyn 2040, cynnydd o 32 y cant yn y cyfnod cyn y pandemig. Beth fyddech chi'n ei ddweud wrth rywun yn fy rhanbarth i sy'n dal heb ei argyhoeddi bod trafnidiaeth gyhoeddus y gwasanaeth glân, cyfforddus a dibynadwy y maen nhw angen iddi fod?
I thank the Member for that important supplementary question, which I think raises a series of really important issues. The COVID context is still very real indeed for public transport, Llywydd. In the last financial year, the Welsh Government spent £176 million over and above what we would normally have spent on rail services simply to keep the rail service going. In the last 15 months, we have spent £108 million in sustaining bus services, and yet patronage outside those major event days is still very significantly below where it would have been in the month before coronavirus hit. Bus patronage fell by up to 95 per cent at the bleakest days of the pandemic; it's recovered to 66 per cent. Rail journeys did recover and are recovering this year, but in the last quarter for which figures are available, there were 182 million rail passenger journeys across the United Kingdom, and in the same quarter in 2019, the figure was 437 million. At the moment, that is still the shaping context for our public transport providers. They have far fewer people, their farebox is radically down, they are depending on our limited ability to go on providing subsidies, and it is difficult for them to shape that future.
Nevertheless, as a Welsh Government, we go on doing the things we said we would do to create the south Wales metro, which will be relevant to the Member's region. We will publish a bus plan in January, which will be the precursor to the White Paper and the Bill that we will then bring forward here in the Senedd to re-regulate bus services. We will go on investing in the electric fleet, which is there to be seen in Newport and Cardiff and outside as well. So, despite the difficulties, which are very real and still press very hard on the industry, we will go on investing in the conditions that will allow the person to whom Peredur Owen Griffiths referred, that we have to convince that leaving the car behind and getting on a bus or a train, that we will have answers for them that they will find convincing.
Diolch i'r Aelod am y cwestiwn atodol pwysig yna, sydd, yn fy marn i, yn codi cyfres o faterion pwysig iawn. Mae cyd-destun COVID yn dal i fod yn real iawn i drafnidiaeth gyhoeddus, Llywydd. Yn ystod y flwyddyn ariannol ddiwethaf, gwariodd Llywodraeth Cymru £176 miliwn yn ychwanegol at yr hyn y byddem ni fel arfer wedi ei wario ar wasanaethau rheilffordd er mwyn cadw'r gwasanaeth rheilffordd i fynd. Yn ystod y 15 mis diwethaf, rydym ni wedi gwario £108 miliwn yn cynnal gwasanaethau bws, ac eto mae nifer y teithwyr y tu allan i'r diwrnodau digwyddiadau mawr hynny yn dal i fod yn sylweddol is na'r hyn y byddai wedi bod yn y mis cyn i'r coronafeirws daro. Gostyngodd nifer y teithwyr ar fysiau hyd at 95 y cant yn ystod diwrnodau gwaethaf y pandemig; mae wedi gwella i 66 y cant. Fe wnaeth teithiau rheilffordd wella ac maen nhw'n gwella eleni, ond yn y chwarter diwethaf y mae ffigurau ar gael ar ei gyfer, roedd 182 miliwn o deithiau teithwyr rheilffordd ar draws y Deyrnas Unedig, ac yn yr un chwarter yn 2019, 437 miliwn oedd y ffigur. Ar hyn o bryd, dyna'r cyd-destun sy'n llywio ein darparwyr trafnidiaeth gyhoeddus o hyd. Mae ganddyn nhw lawer llai o bobl, mae eu blwch arian yn llawer iawn mwy gwag, maen nhw'n dibynnu ar ein gallu cyfyngedig i barhau i ddarparu cymorthdaliadau, ac mae'n anodd iddyn nhw lunio'r dyfodol hwnnw.
Serch hynny, fel Llywodraeth Cymru, rydym ni'n parhau i wneud y pethau y gwnaethom ni ddweud y byddem ni'n eu gwneud i greu metro de Cymru, a fydd yn berthnasol i ranbarth yr Aelod. Byddwn yn cyhoeddi cynllun bws ym mis Ionawr, a fydd yn rhagflaenu'r Papur Gwyn a'r Bil y byddwn ni'n ei gyflwyno wedyn yma yn y Senedd i ail-reoleiddio gwasanaethau bws. Byddwn yn parhau i fuddsoddi yn y fflyd drydan, sydd i'w gweld yng Nghasnewydd a Chaerdydd a'r tu allan hefyd. Felly, er gwaethaf yr anawsterau, sy'n real iawn ac sy'n dal i bwyso yn galed iawn ar y diwydiant, byddwn yn parhau i fuddsoddi yn yr amodau a fydd yn caniatáu i'r sawl y cyfeiriodd Peredur Owen Griffiths ato, bod yn rhaid i ni ei argyhoeddi bod rhaid cefnu ar y car a mynd ar fws neu drên, y bydd gennym ni'r atebion iddo y bydd yn eu hystyried yn argyhoeddiadol.
6. Pa asesiad y mae'r Prif Weinidog wedi'i wneud o reolaeth Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr? OQ57214
6. What assessment has the First Minister made of the management of Betsi Cadwaladr University Health Board? OQ57214
Llywydd, a new chief executive, a new medical director and two new independent members have been appointed this year to strengthen the leadership of Betsi Cadwaladr University Health Board, as required by the current level of intervention set by the Welsh Government.
Llywydd, penodwyd prif weithredwr newydd, cyfarwyddwr meddygol newydd a dau aelod annibynnol newydd eleni i gryfhau arweinyddiaeth Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr, fel sy'n ofynnol o dan y lefel bresennol o ymyrraeth a bennwyd gan Lywodraeth Cymru.
Thank you. First Minister, in addition to the chief exec, chairman, vice-chairman, seven independent members, seven executive directors, the board also pays eight pan-regional directors and 36 directors, heads and leads for the individual regions—in total, 66 directors. In spite of this top-heavy management structure, you will be aware of letters received last week by doctors working at emergency departments at Ysbyty Gwynedd, Glan Clwyd and Maelor, and they warned you and others that our medical and nursing leadership has failed to address patterns of behaviour that cripple efficiency and that have not evolved for decades.
These alarming letters underline that departments have become routinely crowded to the point where delivering even the most fundamental aspects of emergency medicine, such as rapid ambulance offload, triage, early assessment and investigations, and time-critical interventions in sepsis, stroke, cardiac care, major trauma and resuscitation are well compromised. And that's despite a current vacancy rate of 670 vacancies for front-line nurses. Given this chaos that exists within this board, will you liaise with your Minister for Health and Social Services to establish an inquiry into the management to determine whether taking them out of special measures, just before an election, was in fact the right decision?
Diolch. Prif Weinidog, yn ogystal â'r prif weithredwr, y cadeirydd, yr is-gadeirydd, saith aelod annibynnol, saith cyfarwyddwr gweithredol, mae'r bwrdd hefyd yn talu wyth cyfarwyddwr rhanbarth cyfan a 36 o gyfarwyddwyr, penaethiaid ac arweinwyr ar gyfer y rhanbarthau unigol—cyfanswm o 66 o gyfarwyddwyr. Er gwaethaf y strwythur rheoli pendrwm hwn, byddwch yn ymwybodol o lythyrau a dderbyniwyd yr wythnos diwethaf gan feddygon sy'n gweithio mewn adrannau brys yn Ysbyty Gwynedd, Glan Clwyd a Maelor, ac roedden nhw'n eich rhybuddio chi ac eraill bod ein harweinyddiaeth feddygol a nyrsio wedi methu â mynd i'r afael â phatrymau ymddygiad sy'n andwyo effeithlonrwydd ac nad ydyn nhw wedi esblygu ers degawdau.
Mae'r llythyrau brawychus hyn yn tanlinellu bod adrannau wedi mynd yn orlawn fel mater o drefn i'r pwynt lle mae darparu hyd yn oed yr agweddau mwyaf sylfaenol ar feddygaeth frys, fel trosglwyddiad cyflym o ambiwlansys, brysbennu, asesiadau ac ymchwiliadau cynnar, ac ymyriadau cyfnod allweddol o ran sepsis, strôc, gofal cardiaidd, trawma mawr a dadebru wedi'i beryglu yn fawr. Ac mae hynny er gwaethaf cyfradd swyddi gwag bresennol o 670 o swyddi gwag ar gyfer nyrsys rheng flaen. O ystyried yr anhrefn hwn sy'n bodoli o fewn y bwrdd hwn, a wnewch chi gael trafodaeth gyda'ch Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol i sefydlu ymchwiliad i'r rheolwyr i ganfod ai eu tynnu nhw allan o fesurau arbennig, ychydig cyn etholiad, oedd y penderfyniad cywir mewn gwirionedd?
Well, Llywydd, last week the Member was complaining that there were not enough bureaucrats behind their desk, and this weeks she wants to complain that there are too many. [Interruption.] I was in the Chamber last week when the Member complained about the lack of people behind their desks in north Wales, and I'm listening carefully to what she is saying today when she complains there are too many people doing those jobs. There was no letter received last week, Llywydd. Those letters were written in December of last year and June of this year—[Interruption.] And the letters to which the Member referred, Llywydd—. I'm listening carefully to her, even if she doesn't listen to herself. The letters to which she referred were written in December last year and June of last year—
Wel, Llywydd, yr wythnos diwethaf roedd yr Aelod yn cwyno nad oedd digon o fiwrocratiaid y tu ôl i'w desgiau, a'r wythnos hon mae hi eisiau cwyno bod gormod. [Torri ar draws.] Roeddwn i yn y Siambr yr wythnos diwethaf pan gwynodd yr Aelod am brinder pobl y tu ôl i'w desgiau yn y gogledd, ac rwy'n gwrando'n astud ar yr hyn y mae'n ei ddweud heddiw wrth gwyno bod gormod o bobl yn gwneud y swyddi hynny. Ni dderbyniwyd unrhyw lythyr yr wythnos diwethaf, Llywydd. Ysgrifennwyd y llythyrau hynny ym mis Rhagfyr y llynedd a mis Mehefin eleni—[Torri ar draws.] A'r llythyrau y cyfeiriodd yr Aelod atyn nhw, Llywydd—. Rwy'n gwrando'n astud arni, hyd yn oed os nad yw'n gwrando arni hi ei hun. Ysgrifennwyd y llythyrau y cyfeiriodd hi atyn nhw ym mis Rhagfyr y llynedd a mis Mehefin y llynedd—
Take it seriously—
Cymerwch y peth o ddifrif—
I'll take it seriously, because I have also seen the reply that the board made to those letters in July of this year—the board paper, the very detailed board paper, and the very serious board paper that went through the points that those clinicians raised, because they are genuinely very important points, and the board is taking them with the seriousness that they deserve. They have 800 more nurses in place in Betsi Cadwaladr than they did at the start of the last Senedd term, so that's 800 more people able to help the board in providing the services that people in the Member's constituency and across north Wales rely on and deserve.
The health service, in every part of Wales and in every part of the United Kingdom, is under the most enormous pressure, and she can be assured and the people—[Interruption.] It may not be good enough for the Member, but she has no magic wand and she has no easy answers to these problems and neither does anybody else. She can be assured and, more importantly, residents of north Wales can be assured that the whole effort of the board and its senior management is directed to doing everything they can to deal with the daily pressures that the health service is experiencing, and to make sure that the thousands of people who, just today, in this single day, the thousands of people in north Wales who will have used the health service and used it successfully, go on receiving that service.
Fe wnaf i gymryd y peth o ddifrif, oherwydd rwyf i hefyd wedi gweld yr ateb a roddodd y bwrdd i'r llythyrau hynny ym mis Gorffennaf eleni—y papur bwrdd, y papur bwrdd manwl iawn, a'r papur bwrdd difrifol iawn a aeth drwy'r pwyntiau a godwyd gan y clinigwyr hynny, oherwydd maen nhw wir yn bwyntiau pwysig iawn, ac mae'r bwrdd yn eu trin gyda'r difrifoldeb y maen nhw'n ei haeddu. Mae ganddyn nhw 800 yn fwy o nyrsys yn Betsi Cadwaladr nag yr oedd ganddyn nhw ddechrau tymor diwethaf y Senedd, felly mae hynny'n 800 yn fwy o bobl sy'n gallu helpu'r bwrdd i ddarparu'r gwasanaethau y mae pobl yn etholaeth yr Aelod ac ar draws y gogledd yn dibynnu arnyn nhw ac yn eu haeddu.
Mae'r gwasanaeth iechyd, ym mhob rhan o Gymru ac ym mhob rhan o'r Deyrnas Unedig, o dan y pwysau mwyaf enfawr, a gall fod yn sicr a gall y bobl—[Torri ar draws.] Efallai nad yw'n ddigon da i'r Aelod, ond nid oes ganddi hi hudlath ac nid oes ganddi atebion hawdd i'r problemau hyn ac nid oes gan neb arall chwaith. Gall fod yn sicr ac, yn bwysicach na hynny, gall trigolion y gogledd fod yn sicr bod holl ymdrech y bwrdd a'i uwch reolwyr yn cael ei gyfeirio at wneud popeth o fewn eu gallu i ymdrin â'r pwysau dyddiol y mae'r gwasanaeth iechyd yn eu dioddef, ac i wneud yn siŵr bod y miloedd o bobl sydd, dim ond heddiw, yn ystod yr un diwrnod hwn, y miloedd o bobl yn y gogledd a fydd wedi defnyddio'r gwasanaeth iechyd ac wedi ei ddefnyddio yn llwyddiannus, yn parhau i dderbyn y gwasanaeth hwnnw.
7. Pa drafodaethau y mae'r Prif Weinidog wedi'u cael gyda Gweinidogion Llywodraeth y DU ynghylch y gronfa adnewyddu cymunedol? OQ57196
7. What discussions has the First Minister had with UK Government Ministers about the community renewal fund? OQ57196
Llywydd, the UK Government has made a deliberate decision to exclude the Senedd from the design and delivery of that fund. It continues to trample over the devolution settlement and to abandon its promise that Wales would not be a penny worse off as a result of leaving the European Union.
Llywydd, mae Llywodraeth y DU wedi gwneud penderfyniad bwriadol i eithrio'r Senedd rhag bod yn rhan o ddylunio a darparu'r gronfa honno. Mae'n parhau i sathru ar y setliad datganoli ac i gefnu ar ei haddewid na fyddai Cymru geiniog yn waeth ei byd o ganlyniad i ymadael â'r Undeb Ewropeaidd.
First Minister, the difficulty with this and the lack of engagement is the lack of fit within the policy framework in Wales, with the future generations Act, our approach to economic investment, our approach to jobs and skills and our approach to developing and integrating the higher education sector within the work that we do to power the economy forward. If we have random input of funding from the UK Government without any engagement with that, then it's a recipe for chaos, quite frankly. Could I ask the First Minister: does he hold out any hope whatsoever that the Wales Office, UK departmental Ministers and, indeed, the Prime Minister himself will actually wake up to the reality of working with Wales, not just with local authorities and individual organisations on the ground, but with the Welsh Government, the elected Welsh Government, in order to make sure that the investment delivers what it's meant to deliver?
Prif Weinidog, yr anhawster gyda hyn a'r diffyg ymgysylltu yw'r diffyg cyfatebiaeth yn y fframwaith polisi yng Nghymru, gyda Deddf cenedlaethau'r dyfodol, ein dull o fuddsoddi economaidd, ein dull o ymdrin â swyddi a sgiliau a'n dull o ddatblygu ac integreiddio'r sector addysg uwch yn y gwaith yr ydym ni'n ei wneud i bweru'r economi yn ei blaen. Os cawn ni fewnbwn ar hap o gyllid gan Lywodraeth y DU heb unrhyw ymgysylltiad â hynny, yna mae'n gofyn am anhrefn, a bod yn gwbl onest. A gaf i ofyn i'r Prif Weinidog: a oes ganddo unrhyw obaith o gwbl y bydd Swyddfa Cymru, Gweinidogion adrannol y DU ac, yn wir, Prif Weinidog y DU ei hun yn deffro i'r realiti o weithio gyda Chymru, nid yn unig gydag awdurdodau lleol a sefydliadau unigol ar lawr gwlad, ond gyda Llywodraeth Cymru, Llywodraeth etholedig Cymru, er mwyn gwneud yn siŵr bod y buddsoddiad yn cyflawni'r hyn y mae i fod i'w gyflawni?
Well, Llywydd, I have repeatedly offered the UK Government to become involved in this programme on the basis of co-decision making. I did that reluctantly, Llywydd, because those decisions should be made here; these are devolved responsibilities, confirmed in two referendums by the people of Wales. It is funding that belongs here for this Senedd to decide on, but because of all the arguments that Huw Irranca-Davies makes, Chair—and he makes them with authority because he is chair of the strategic forum for regional investment in Wales—because of all those arguments about wanting public money to be used to best effect, to make sure that the projects that are selected are in tune with the other things that are being funded in that area, I have offered Welsh Government engagement in it, provided that we are co-decision makers. The UK Government is not interested in that offer. It wishes to proceed as it has demonstrated in recent weeks; it wants decisions about Wales to be made in London. It wants Whitehall to know better than we do about the things that matter the most here in Wales, and while that continues to be the way in which it approaches these things, I'm afraid that whatever offers we would make as a Welsh Government to assist, they're unlikely—and I'm very sad; I'm genuinely sad to say—they're very unlikely to be heard with any receptivity.
Wel, Llywydd, rwyf i wedi cynnig dro ar ôl tro i Lywodraeth y DU gymryd rhan yn y rhaglen hon ar sail proses gwneud penderfyniadau ar y cyd. Roeddwn i'n gyndyn i wneud hynny, Llywydd, gan y dylai'r penderfyniadau hynny gael eu gwneud yma; mae'r rhain yn gyfrifoldebau datganoledig, a gadarnhawyd mewn dau refferendwm gan bobl Cymru. Mae'n gyllid sy'n perthyn yma i'r Senedd hon benderfynu arno, ond oherwydd yr holl ddadleuon y mae Huw Irranca-Davies yn eu gwneud, Cadeirydd—ac mae'n eu gwneud nhw gydag awdurdod gan mai ef yw cadeirydd y fforwm strategol ar gyfer buddsoddi rhanbarthol yng Nghymru—oherwydd yr holl ddadleuon hynny ynghylch dymuno i arian cyhoeddus gael ei ddefnyddio i'r eithaf orau, i wneud yn siŵr bod y prosiectau a ddewisir yn cyd-fynd â'r pethau eraill sy'n cael eu hariannu yn y maes hwnnw, rwyf i wedi cynnig ymgysylltiad Llywodraeth Cymru ynddo, ar yr amod ein bod ni'n gyd-wneuthurwyr penderfyniadau. Nid oes gan Lywodraeth y DU ddiddordeb yn y cynnig hwnnw. Mae'n dymuno bwrw ymlaen fel y mae wedi dangos yn ystod yr wythnosau diwethaf; mae eisiau i benderfyniadau am Gymru gael eu gwneud yn Llundain. Mae eisiau i Whitehall wybod yn well na ni am y pethau sydd bwysicaf yma yng Nghymru, a tra bo hynny yn parhau fel y ffordd y mae'n ymdrin â'r pethau hyn, mae arnaf ofn, pa gynigion bynnag y byddem ni'n eu gwneud fel Llywodraeth Cymru i gynorthwyo, maen nhw'n annhebygol—ac rwy'n drist iawn; rwy'n wirioneddol drist i ddweud—mae'n annhebygol iawn y byddan nhw'n cael eu clywed gydag unrhyw dderbyngarwch.
Ac yn olaf, cwestiwn 8, Joyce Watson.
And finally, question 8, Joyce Watson.
8. Beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gefnogi rhieni newyddenedigol? OQ57209
8. What is the Welsh Government doing to support neonatal parents? OQ57209
I thank Joyce Watson, Llywydd. In the last Senedd term, the Welsh Government invested £110 million in neonatal developments across Wales. That includes specialist perinatal mental health services, which are now available in every health board in Wales, supported by over £3 million in annual mental health improvement funding.
Diolch i Joyce Watson, Llywydd. Yn nhymor diwethaf y Senedd, buddsoddodd Llywodraeth Cymru £110 miliwn mewn datblygiadau newyddenedigol ledled Cymru. Mae hynny yn cynnwys gwasanaethau iechyd meddwl amenedigol arbenigol, sydd bellach ar gael ym mhob bwrdd iechyd yng Nghymru, wedi'u cefnogi gan dros £3 miliwn o gyllid gwella iechyd meddwl blynyddol.
I thank you for that answer, First Minister. Tomorrow marks World Prematurity Day, when we turn our thoughts and our focus to premature birth, which, sadly, sometimes has an overwhelming impact on families. I know that this is something your Government has paid special attention to through the First 1000 Days programme, and with consistent investment in perinatal mental health services, which you've mentioned. The Welsh Government's latest update on this to the Children, Young People and Education Committee set out the good progress that has been made on bereavement support, but is there an update on what is being done to improve psychological support for neonatal parents as well, which the committee had also recommended?
Diolch i chi am yr ateb yna, Prif Weinidog. Mae'n Ddiwrnod Cynamseroldeb y Byd yfory, pan fyddwn ni'n troi ein meddyliau a'n canolbwynt at enedigaeth gynamserol, sydd, yn anffodus, weithiau yn cael effaith aruthrol ar deuluoedd. Gwn fod hyn yn rhywbeth y mae eich Llywodraeth wedi rhoi sylw arbennig iddo drwy'r rhaglen 1000 Diwrnod Cyntaf, a chyda buddsoddiad cyson mewn gwasanaethau iechyd meddwl amenedigol, yr ydych chi wedi sôn amdano. Roedd diweddariad diweddaraf Llywodraeth Cymru ar hyn i'r Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg yn nodi'r cynnydd da a wnaed o ran cymorth profedigaeth, ond a oes diweddariad ar yr hyn sy'n cael ei wneud i wella cymorth seicolegol i rieni newyddenedigol hefyd, yr oedd y pwyllgor hefyd wedi ei argymell?
I thank Joyce Watson for that, Llywydd, and for drawing attention to World Prematurity Day tomorrow. One in 10 babies in Wales will need neonatal care, and I think many people would be surprised to learn that in 2020, 2,800 babies in Wales were admitted to neonatal care. I'm very grateful to organisations such as Bliss for the support they offer to families in those circumstances, and I'm hugely grateful to those members of staff, because neonatal services in Wales have been under huge pressure, alongside the rest of the health service, Llywydd, in recent weeks, with absence rates of up to 30 per cent—staff falling ill with coronavirus, affected by it in other ways.
When I was the health Minister, Llywydd, I had the opportunity to visit a number of neonatal units. You barely want to breathe when you're there with babies as tiny as you see being successfully looked after there. Meeting parents, it is a deeply distressing experience for many of them, and psychological support, as Joyce Watson has said, is very important for them too. There are royal college standards in this area, which every health board is working to meet, and where new funding has been made available by the Welsh Government to assist them in doing so. Improved access to psychological therapies remains a priority for service improvement funding in this area, alongside the physical infrastructure, which is very much evident in Joyce Watson's part of Wales. But the therapeutic side is also receiving that investment.
Rwy'n diolch i Joyce Watson am hynny, Llywydd, ac am dynnu sylw at Ddiwrnod Cynamseroldeb y Byd yfory. Bydd angen gofal newyddenedigol ar un o bob 10 babi yng Nghymru, ac rwy'n credu y byddai llawer o bobl yn synnu o glywed y cafodd 2,800 o fabanod yng Nghymru eu derbyn i ofal newyddenedigol yn 2020. Rwy'n ddiolchgar iawn i sefydliadau fel Bliss am y cymorth y maen nhw'n ei gynnig i deuluoedd o dan yr amgylchiadau hynny, ac rwy'n hynod ddiolchgar i'r aelodau staff hynny, oherwydd mae gwasanaethau newyddenedigol yng Nghymru wedi bod dan bwysau aruthrol, ochr yn ochr â gweddill y gwasanaeth iechyd, Llywydd, yn yr wythnosau diwethaf, gyda chyfraddau absenoldeb o hyd at 30 y cant—staff yn mynd yn sâl gyda coronafeirws, wedi'u heffeithio arnyn nhw ganddo mewn ffyrdd eraill.
Pan oeddwn i’n Weinidog iechyd, Llywydd, cefais i gyfle i ymweld â nifer o unedau newyddenedigol. Prin eich bod chi eisiau anadlu pan fyddwch chi yno gyda babanod mor fach ag y gwelwch chi'n cael gofal llwyddiannus yno. Wrth gwrdd â rhieni, mae'n brofiad gofidus iawn i lawer ohonyn nhw, ac mae cymorth seicolegol, fel y dywedodd Joyce Watson, yn bwysig iawn iddyn nhw hefyd. Mae yna safonau'r Coleg Brenhinol yn y maes hwn, y mae pob bwrdd iechyd yn gweithio i'w cyrraedd, a lle mae Llywodraeth Cymru wedi darparu cyllid newydd i'w cynorthwyo i wneud hynny. Mae gwella cyfle i fanteisio ar therapïau seicolegol yn parhau i fod yn flaenoriaeth ar gyfer ariannu gwella gwasanaethau yn y maes hwn, ochr yn ochr â'r seilwaith ffisegol, sy'n amlwg iawn yn ardal Joyce Watson o Gymru. Ond mae'r ochr therapiwtig hefyd yn derbyn y buddsoddiad hwnnw.
Diolch i'r Prif Weinidog.
Thank you, First Minister.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r datganiad a chyhoeddiad busnes. Dwi'n galw ar y Trefnydd i wneud y datganiad hwnnw. Lesley Griffiths.
The next item, therefore, is the business statement and announcement. I call on the Trefnydd to make that statement. Lesley Griffiths.
Diolch, Llywydd. I've added one statement to today's agenda on COP26, which will be delivered by the Deputy Minister for Climate Change. The statements on second homes and affordability and the Welsh language communities housing plan have been postponed. Draft business for the next three weeks is set out on the business statement and announcement, which can be found amongst the meeting papers available to Members electronically.
Diolch, Llywydd. Rwyf i wedi ychwanegu un datganiad at yr agenda heddiw ar COP26, a fydd yn cael ei gyflwyno gan y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd. Mae'r datganiadau ar ail gartrefi a fforddiadwyedd a chynllun tai cymunedau Cymraeg wedi'u gohirio. Mae'r busnes drafft ar gyfer y tair wythnos nesaf wedi'i nodi ar y datganiad a'r cyhoeddiad busnes, sydd i'w weld ymhlith y papurau cyfarfod sydd ar gael i'r Aelodau'n electronig.
Thank you for your business statement, Minister. Can I call for a statement to mark Inter Faith Week? This week is Inter Faith Week, and, of course, faith groups across Wales make a huge contribution to society. I think it would be an opportune time to mark the week if a Government statement was issued. It would also be helpful, I think, in that statement, if you could explain why the First Minister was able to celebrate Diwali, an important Hindu festival, this week without a face covering, while people across the country are still having to cover their mouths in order to sing hymns in places of worship across the country. That clearly is very much a double standard and needs to be addressed. So, I would welcome a statement on these important issues.
Diolch i chi am eich datganiad busnes, Gweinidog. A gaf i alw am ddatganiad i nodi Wythnos Rhyng-ffydd? Wythnos Rhyng-ffydd yw'r wythnos hon, ac, wrth gwrs, mae grwpiau ffydd ledled Cymru yn gwneud cyfraniad enfawr i gymdeithas. Rwy'n credu y byddai'n amserol i nodi'r wythnos pe bai datganiad yn cael ei gyhoeddi gan y Llywodraeth. Byddai hefyd yn ddefnyddiol, rwy'n credu, yn y datganiad hwnnw, os gallech egluro pam y llwyddodd y Prif Weinidog i ddathlu Diwali, gŵyl Hindŵaidd bwysig, yr wythnos hon heb orchudd wyneb, tra bod pobl ledled y wlad yn dal i orfod gorchuddio eu cegau er mwyn canu emynau mewn addoldai ledled y wlad. Mae hynny'n amlwg yn safon ddwbl ac mae angen mynd i'r afael â hyn. Felly, byddwn i'n croesawu datganiad ar y materion pwysig hyn.
Thank you. I don't think it's appropriate to make a statement, but I certainly would pay tribute to all the organisations that support us as a Welsh Government. You'll be aware of the incredible work that they do with the Minister for Social Justice. I know that you lead prayer meetings every week, and, again, I will say thank you, particularly to David Emery.
Diolch. Dydw i ddim yn credu ei bod yn briodol gwneud datganiad, ond yn sicr byddwn i'n talu teyrnged i'r holl sefydliadau sy'n ein cefnogi ni fel Llywodraeth Cymru. Byddwch chi'n ymwybodol o'r gwaith anhygoel y maen nhw'n ei wneud gyda'r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol. Rwy'n gwybod eich bod chi'n arwain cyfarfodydd gweddi bob wythnos, ac, unwaith eto, rwy'n diolch, yn arbennig i David Emery.
I'd like to ask for a statement relating to the Welsh Government's guidance on international travel. Specifically, a constituent in the Llynfi valley recently contracted COVID-19, but has been out of isolation since Tuesday 9 November. She is planning to travel to San Francisco on Wednesday 24 November, but in order to make that journey is in need of medical certification in addition to the COVID pass. She has tried every avenue, and has been signposted by several services to her local GP surgery in Maesteg, but they are telling her that they have not been given any indication that they are able to provide medical certification by higher authorities. I can imagine this is an issue not just for my constituent in the Llynfi valley, but also for a number of people who are looking to travel. It seems to me that the relevant services are not communicating with each other at the moment, and I'm not aware of any specific guidance from the Welsh Government to the NHS in Wales about issuing letters or medical certificates for the purpose of travel. Both myself and my constituent in the Llynfi valley would greatly appreciate guidance from the Minister for health as soon as possible.
Hoffwn i ofyn am ddatganiad yn ymwneud â chanllawiau Llywodraeth Cymru ar deithio rhyngwladol. Yn benodol, mae etholwr yng nghwm Llynfi wedi dal COVID-19 yn ddiweddar, ond daeth ei chyfnod ynysu hi i ben ddydd Mawrth 9 Tachwedd. Mae hi'n bwriadu teithio i San Francisco ddydd Mercher 24 Tachwedd, ond er mwyn gwneud y daith honno mae angen ardystiad meddygol yn ogystal â'r pas COVID arni. Mae hi wedi rhoi cynnig ar bob llwybr, ac mae hi wedi cael ei chyfeirio gan sawl gwasanaeth at ei meddygfa leol ym Maesteg, ond maen nhw'n dweud wrthi nad ydyn nhw wedi cael unrhyw arwydd eu bod yn gallu darparu ardystiad meddygol gan awdurdodau uwch. Gallaf i ddychmygu bod hwn yn broblem nid yn unig i fy etholwr i yng nghwm Llynfi, ond hefyd i nifer o bobl sy'n dymuno teithio. Mae'n ymddangos i mi nad yw'r gwasanaethau perthnasol yn cyfathrebu â'i gilydd ar hyn o bryd, ac nid wyf i'n ymwybodol o unrhyw ganllawiau penodol gan Lywodraeth Cymru i'r GIG yng Nghymru ynghylch cyhoeddi llythyrau neu dystysgrifau meddygol at ddibenion teithio. Byddwn i a fy etholwr yng nghwm Llynfi yn gwerthfawrogi'n fawr ganllawiau gan y Gweinidog iechyd cyn gynted â phosibl.
The Minister for Health and Social Services did issue a written statement, I think it was last week, on international travel. I will certainly ask her if there is anything further with specific regard to the query that you raise, and, if there is, I will ask her to do a further written statement.
Cyhoeddodd y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol ddatganiad ysgrifenedig, rwy'n credu mai'r wythnos diwethaf yr oedd hi ar deithio rhyngwladol. Fe wnaf i'n sicr ofyn iddi hi a oes unrhyw beth arall o ran yr ymholiad yr ydych chi'n ei godi, ac, os oes, gofynnaf iddi wneud datganiad ysgrifenedig arall.
I would like to ask for two statements, the first on the Welsh Government's policy on outsourcing—directly or by Welsh Government-funded bodies in Wales, such as Sport Wales. I am opposed to outsourcing, because I believe there is a serious danger of either a reduction in the quality of provision, or a reduction in the terms and conditions of those employed, or often both.
I would also like a statement on IT upgrades for Welsh Government-funded organisations. It is the view of the Senedd Commission that it can be more difficult to install security upgrades on older computers; they find that older laptops also fail on a more regular basis, causing disruption. They say their way of working is in line with industry best practice. Their definition of an older computer is one that is five years old. How many computers in Welsh Government-funded organisations are over five years old, and what programme have you got to upgrade them?
Hoffwn i ofyn am ddau ddatganiad, y cyntaf ar bolisi Llywodraeth Cymru ar drefnu contractau allanol—yn uniongyrchol neu gan gyrff a ariennir gan Lywodraeth Cymru yng Nghymru, fel Chwaraeon Cymru. Rwy'n gwrthwynebu trefnu trwy gontractau allanol, oherwydd rwy'n credu bod perygl difrifol o naill ai gostwng ansawdd y ddarpariaeth, neu ostyngiad o ran telerau ac amodau'r rhai sy'n cael eu cyflogi, neu'r ddau yn aml.
Hoffwn i hefyd gael datganiad ar uwchraddio TG ar gyfer sefydliadau a ariennir gan Lywodraeth Cymru. Mae Comisiwn y Senedd o'r farn y gall fod yn fwy anodd uwchraddio systemau diogelwch ar gyfrifiaduron hŷn; maen nhw'n gweld bod gliniaduron hŷn hefyd yn methu'n fwy rheolaidd, gan achosi amhariad. Maen nhw'n dweud bod eu ffordd nhw o weithio yn cyd-fynd ag arfer gorau'r diwydiant. Eu diffiniad nhw o gyfrifiadur hŷn yw un sy'n bum mlwydd oed. Faint o gyfrifiaduron mewn sefydliadau a ariennir gan Lywodraeth Cymru sydd dros bum mlwydd oed, a pha raglen sydd gennych i'w huwchraddio?
Thank you. With regard to your first query, around outsourcing, we're keen to explore where services and contracts can sustainably and affordably be brought back into a strengthened public sector. It's one of our programme for government commitments, and we are expecting delivery of that at an early stage in this governmental term, certainly looking at year 2, I would say—2022-23. We'll continue to work with stakeholders, and clearly we have a social partnership Bill team to ensure consistency of approach with the Bill.
In relation to your second question, I'm not quite sure how many computers are over the age of five years—certainly, my personal one is a lot older than that. It is really important that we have a digital strategy, and the Member will be aware of our digital strategy, which we published in March, just before the election. That does set a very clear vision and ambition for a co-ordinated digital approach here in Wales.
Diolch. O ran eich ymholiad cyntaf, ynghylch trefnu contractau allanol, rydym ni'n awyddus i archwilio ble y gall gwasanaethau a chontractau gael eu dychwelyd i sector cyhoeddus cryfach. Mae'n un o'n hymrwymiadau yn y rhaglen lywodraethu, ac rydym ni'n disgwyl cyflawni honno yn gynnar yn y tymor llywodraethol hwn, yn sicr o edrych ar flwyddyn 2, byddwn i'n dweud—2022-23. Byddwn ni'n parhau i weithio gyda rhanddeiliaid, ac yn amlwg mae gennym ni dîm Bil partneriaeth gymdeithasol i sicrhau dull gweithredu cyson gyda'r Bil.
O ran eich ail gwestiwn, nid wyf i'n hollol siŵr faint o gyfrifiaduron sydd dros bum mlwydd oed—yn sicr, mae fy un personol yn llawer hŷn na hynny. Mae'n bwysig iawn bod gennym ni strategaeth ddigidol, a bydd yr Aelod yn ymwybodol o'n strategaeth ddigidol, a gafodd ei chyhoeddi gennym ni ym mis Mawrth, ychydig cyn yr etholiad. Mae hynny'n gosod gweledigaeth ac uchelgais glir iawn ar gyfer dull digidol wedi'i gydgysylltu yma yng Nghymru.
Minister, may I ask for a statement from the Deputy Minister for Climate Change on the importance of the logistics industry in our everyday lives? The logistics industry is worth over £127 billion to the UK economy, but its true value is in the role it plays in making sure we get everything we need—from those all-important toilet rolls to turkeys on our tables, and, in the name of equality, nut roasts for those of you who are vegetarians and vegans amongst us. As such, it is fundamental to the way that we live our lives. Last week, I met with representatives of the Road Haulage Association to hear what is being done to encourage people into the industry as a career choice, and, in particular, for young people, to show the vast range of employment opportunities in the logistics sector, including administration, driving, warehouse work, workshop work, and also management. During the visit, they expressed the view that the Welsh Government does not appreciate the work that they do, which is demonstrated by the failure to appoint anyone from the industry to the roads review panel. May I ask for a statement from the Deputy Minister that recognises the importance of the logistics industry to the Welsh economy, and what action is he taking to support this vital sector of the economy, to ensure fairness and equality actually exist in the decision-making process right here in Wales? Thank you, Minister.
Gweinidog, a gaf i ofyn am ddatganiad gan y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd am bwysigrwydd y diwydiant logisteg yn ein bywydau bob dydd? Mae'r diwydiant logisteg werth dros £127 biliwn i economi'r DU, ond mae ei wir werth yn y rôl y mae'n ei chwarae wrth sicrhau ein bod ni'n cael popeth sydd ei angen arnom ni—o'r rholiau papur toiled hollbwysig hynny i dwrci ar ein byrddau, ac, yn enw cydraddoldeb, rhost cnau i'r rhai ohonoch chi sy'n llysieuwyr a figaniaid yn ein plith. Felly, mae'n hanfodol i'r ffordd yr ydym ni'n byw ein bywydau. Yr wythnos diwethaf, gwnes i gyfarfod â chynrychiolwyr o'r Road Haulage Association i glywed yr hyn sy'n cael ei wneud i annog pobl i ymuno â'r diwydiant fel dewis gyrfa, ac, yn benodol, i bobl ifanc, i ddangos yr amrywiaeth eang o gyfleoedd cyflogaeth yn y sector logisteg, gan gynnwys gweinyddu, gyrru, gwaith warws, gwaith gweithdy, a hefyd rheoli. Yn ystod yr ymweliad, gwnaethon nhw fynegi'r farn nad yw Llywodraeth Cymru yn gwerthfawrogi'r gwaith y maen nhw'n ei wneud, a gaiff ei ddangos gan fethu â phenodi unrhyw un o'r diwydiant i'r panel adolygu ffyrdd. A gaf i ofyn am ddatganiad gan y Dirprwy Weinidog sy'n cydnabod pwysigrwydd y diwydiant logisteg i economi Cymru, a pha gamau y mae ef yn eu cymryd i gefnogi'r sector hanfodol hwn o'r economi, er mwyn sicrhau tegwch a chydraddoldeb yn y broses o wneud penderfyniadau yma yng Nghymru? Diolch i chi, Gweinidog.
The Welsh Government certainly appreciates our logistics industry. Clearly, the pandemic showed the vulnerabilities of it, and Brexit, unfortunately, has had a significant impact on it. I think the UK Government need to really get a grip of the logistics issues that we are facing. They've come forward with stop-gap measures; I'm aware they've written, I think, to everybody who holds a HGV licence to see if they can encourage them back in. You'll be aware that we've just recently held Blas Cymru, and, obviously, the food industry and sector here in Wales absolutely relies on our logistics staff. It was good to see some of them represented there. It's how we make it attractive for it to be a career option and an opportunity. So, again, within my portfolio, from the food section, we're certainly doing a great deal of work, but I know the Deputy Minister certainly does value the industry very much.
Mae Llywodraeth Cymru yn sicr yn gwerthfawrogi ein diwydiant logisteg. Yn amlwg, dangosodd y pandemig ei fregusrwydd, ac mae Brexit, yn anffodus, wedi cael effaith sylweddol arno. Rwy'n credu bod angen i Lywodraeth y DU wir fynd i'r afael â'r materion logisteg yr ydym ni'n eu hwynebu. Maen nhw wedi cyflwyno mesurau dros dro; rwy'n ymwybodol eu bod wedi ysgrifennu, rwy'n credu, at bawb sydd â thrwydded HGV i weld a allan nhw eu hannog yn ôl. Byddwch chi'n ymwybodol ein bod ni newydd gynnal Blas Cymru, ac, yn amlwg, mae'r diwydiant bwyd a'r sector yma yng Nghymru yn dibynnu'n llwyr ar ein staff logisteg. Roedd yn dda gweld rhai ohonyn nhw'n cael eu cynrychioli yno. Dyma sut yr ydym ni'n ei wneud yn ddeniadol iddo fod yn ddewis gyrfa ac yn gyfle. Felly, unwaith eto, o fewn fy mhortffolio, o'r adran fwyd, rydym ni'n sicr yn gwneud llawer iawn o waith, ond gwn i fod y Dirprwy Weinidog yn sicr yn gwerthfawrogi'r diwydiant yn fawr iawn.
Trefnydd, dros y pythefnos diwethaf, dwi wedi codi ddwywaith gyda'r Gweinidog iechyd bryderon pobl ag awtistiaeth a'u teuluoedd ynglŷn â'r pàs COVID. Er i'r canllawiau COVID gael eu diweddaru yr wythnos diwethaf i ddweud y dylai lleoliadau roi mynediad i bobl sy'n methu â chymryd prawf llif unffordd, nid yw hyn yn ddigon clir a chryf o'i gymharu â'r system yn Lloegr. Noda gwefan y Llywodraeth eich bod yn dal i weithio ar y system a fydd yn diweddaru'r pàs COVID yn awtomatig, er mwyn gallu cofnodi pobl nad yw'n bosib iddynt gael eu brechu am resymau meddygol. A gawn ni ddatganiad ac eglurder gan y Gweinidog ar y sefyllfa hon, os gwelwch yn dda, gan gynnwys amserlen o ran pryd fydd y system hon wedi ei diweddaru, a phryd fydd canllawiau mwy manwl ar gael o ran sicrhau mynediad i leoliadau i bobl sy'n methu â chael y brechlyn a methu cymryd prawf llif unffordd?
A gaf i hefyd ofyn i'r Gweinidog Newid Hinsawdd am ddiweddariad ynglŷn â'r anghysondeb rydyn ni yn ei weld o ran gwasanaethau Trafnidiaeth Cymru, yn benodol o ran cyhoeddiadau ynglŷn â phwysigrwydd gwisgo gorchudd wyneb? Dwi wedi derbyn nifer o gwynion gyda phobl yn pryderu'n fawr nad ydyn nhw'n teimlo'n ddiogel ar y trenau ar y funund, a byddwn i'n ddiolchgar i wybod beth sydd yn digwydd, er mwyn sicrhau bod y cyhoeddiadau yn gyson a'r negeseuon yn gyfan gwbl eglur ynghylch pa mor angenrheidiol ydy hyn. Diolch.
Trefnydd, over the past fortnight, I have raised twice with the Minister for health the concerns of those with autism and their families regarding the COVID pass. Even though the COVID guidelines were updated last week to state that locations should be available to those who can't take lateral flow tests, this isn't strong enough as compared to the system in England. The Government's website states that you are still updating the system that will update the COVID pass automatically, to note that people can't be vaccinated for medical purposes. Can we have a statement and clarity from the Minister on this situation, please, including a timescale in terms of when this system will have been updated, and when more detailed guidance will be available to ensure access to venues for those who can't take LFTs and can't be vaccinated?
May I also ask the Minister for Climate Change for an update on the inconsistency that we see in terms of Transport for Wales services, in terms of announcements with regard to the importance of wearing face coverings? I have received several complaints from people being very concerned that they don't feel safe on the trains at the moment, and I would be grateful to know what is being done to ensure that the announcements are consistent and that the messages are entirely clear in terms of how vital these are. Thank you.
Thank you. In relation to your first question, I am aware that work is in progress around the COVID pass in the way you suggest. So, I will ask the Minister for Health and Social Services to issue a written statement when that work has been completed.
With regard to your second point, I think it is absolutely vital that Transport for Wales continue to have announcements and to ensure that people are wearing face coverings. I know the Deputy Minister for Climate Change is certainly working with Transport for Wales around that. I came down by train yesterday from north Wales. I had to ask the conductor to remind people that a mask was mandatory in Wales, because you'll appreciate coming down from Wrexham you cross into England. I have to say, when he asked people, they all put their masks on, every single one of them. So, people are making the choice, or maybe they don't know it's mandatory in Wales. So, it is absolutely vital that announcements are made on our trains to ensure that people are aware it's mandatory and law here in Wales.
Diolch. O ran eich cwestiwn cyntaf, rwy'n ymwybodol bod gwaith ar y gweill o ran y pàs COVID yn y ffordd yr ydych chi'n ei awgrymu. Felly, byddaf i'n gofyn i'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol gyhoeddi datganiad ysgrifenedig pan fydd y gwaith hwnnw wedi'i gwblhau.
O ran eich ail bwynt, rwy'n credu ei bod yn gwbl hanfodol bod Trafnidiaeth Cymru yn parhau i wneud cyhoeddiadau ac i sicrhau bod pobl yn gwisgo gorchuddion wyneb. Rwy'n gwybod bod y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd yn sicr yn gweithio gyda Trafnidiaeth Cymru ynghylch hynny. Des i lawr ar drên ddoe o ogledd Cymru. Roedd yn rhaid i mi ofyn i'r arweinydd atgoffa pobl bod mwgwd yn orfodol yng Nghymru, oherwydd byddwch chi'n gwerthfawrogi yn dod i lawr o Wrecsam rydych chi'n croesi i Loegr. Mae'n rhaid i mi ddweud, pan ofynnodd ef i bobl, eu bod nhw i gyd wedi gwisgo eu masgiau, pob un ohonyn nhw. Felly, mae pobl yn gwneud y dewis, neu efallai nad ydyn nhw'n gwybod ei fod yn orfodol yng Nghymru. Felly, mae'n gwbl hanfodol bod cyhoeddiadau'n cael eu gwneud ar ein trenau ni i sicrhau bod pobl yn ymwybodol ei fod yn orfodol ac yn gyfraith yma yng Nghymru.
Thank you, Trefnydd. I'd like to request two statements, please, from the Minister for health. Firstly, Wednesday is World COPD Day, and across Wales over 76,000 people live with COPD, which can have a considerable impact on a person's quality of life. Constituencies like mine, with an industrial heritage, have above-average rates. So, can we have a statement on how the Welsh Government is supporting people in Wales with this condition?
Secondly, Thursday marks a year since the World Health Organization launched a global strategy to accelerate the elimination of cervical cancer as a public health issue. Working with Jo's Cervical Cancer Trust, I tabled a statement of opinion welcoming this anniversary. But could we have an update on Welsh Government interventions to eliminate cervical cancer? And what in particular is being done to improve access to cervical screening?
Diolch, Trefnydd. Hoffwn i ofyn am ddau ddatganiad, os gwelwch yn dda, gan y Gweinidog iechyd. Yn gyntaf, dydd Mercher yw Diwrnod Clefyd Rhwystrol Cronig yr Ysgyfaint y Byd, a ledled Cymru mae dros 76,000 o bobl yn byw gyda chlefyd rhwystrol cronig yr ysgyfaint, sy'n gallu cael effaith sylweddol ar ansawdd bywyd unigolyn. Mae gan etholaethau fel fy un i, gyda threftadaeth ddiwydiannol, gyfraddau uwch na'r cyfartaledd. Felly, a gawn ni ddatganiad ar sut y mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi pobl yng Nghymru sydd â'r cyflwr hwn?
Yn ail, mae dydd Iau yn nodi blwyddyn ers i Sefydliad Iechyd y Byd lansio strategaeth fyd-eang i gyflymu'r broses o ddileu canser ceg y groth fel mater iechyd cyhoeddus. Gan weithio gyda Jo's Cervical Cancer Trust, cyflwynais ddatganiad barn yn croesawu'r pen-blwydd hwn. Ond a gawn ni'r wybodaeth ddiweddaraf o ran ymyriadau Llywodraeth Cymru i ddileu canser ceg y groth? A beth yn benodol sy'n cael ei wneud i wella mynediad i sgrinio serfigol?
Thank you. As you say, today we do mark World COPD Day. It's an opportunity to highlight the impact of COPD and consider the impact that the pandemic is also having on people with COPD. We're very much committed to improving care and outcomes for people living with this condition, and we've got a number of nationally led programmes in place. We've also announced £240 million of in-year funding to support NHS recovery, and that includes £1 million for chronic condition management in primary care. It's really important that people with COPD make use of the COPD app that's currently being developed here in Wales by the NHS, as I think that will help both individuals who have the condition and also the NHS work together better.
In relation to your second point around cervical cancer, as you say, it's a year on Thursday since the WHO committed to eliminate cervical cancer as a public health issue, and we fully support their strategy to have elimination of cervical cancer by 2030. We know that will be achieved by vaccination, by screening, and by the treatment of pre-cancerous lesions. We're really proud that Cervical Screening Wales was the first UK cervical screening programme to fully roll out high-risk HPV testing as a primary scheme back in 2018. And since 2008, girls here in Wales aged 12 and 13 have been offered the HPV vaccine. We know that that combination of immunisation and screening is really having a positive impact, and I think it's down to us all to make sure we encourage our constituents to take full advantage of that screening.
Diolch. Fel y dywedwch chi, heddiw rydym ni'n nodi Diwrnod Clefyd Rhwystrol Cronig yr Ysgyfaint y Byd. Mae'n gyfle i dynnu sylw at effaith clefyd rhwystrol cronig yr ysgyfaint ac ystyried yr effaith y mae'r pandemig hefyd yn ei chael ar bobl sydd â chlefyd rhwystrol cronig yr ysgyfaint. Rydym ni yn sicr wedi ymrwymo i wella gofal a chanlyniadau i bobl sy'n byw gyda'r cyflwr hwn, ac mae gennym ni nifer o raglenni sy'n cael eu harwain yn genedlaethol. Rydym ni hefyd wedi cyhoeddi £240 miliwn o gyllid yn ystod y flwyddyn i gefnogi adferiad y GIG, ac mae hynny'n cynnwys £1 miliwn ar gyfer rheoli cyflyrau cronig mewn gofal sylfaenol. Mae'n bwysig iawn bod pobl sydd â chlefyd Rhwystrol cronig yr ysgyfaint yn defnyddio'r ap clefyd rhwystrol cronig yr ysgyfaint sy'n cael ei ddatblygu yma yng Nghymru ar hyn o bryd gan y GIG, oherwydd rwy'n credu y bydd hynny'n helpu unigolion sydd â'r cyflwr a hefyd y GIG i gydweithio'n well.
O ran eich ail bwynt ynghylch canser ceg y groth, fel y dywedwch chi, mae'n flwyddyn ddydd Iau ers i Sefydliad Iechyd y Byd ymrwymo i ddileu canser ceg y groth fel mater iechyd cyhoeddus, ac rydym ni'n cefnogi'n llwyr eu strategaeth i gael gwared ar ganser ceg y groth erbyn 2030. Rydym ni'n ymwybodol y caiff hyn ei gyflawni drwy frechu, drwy sgrinio, a thrwy drin namau cyn-ganseraidd. Rydym ni'n falch iawn mai Sgrinio Serfigol Cymru oedd y rhaglen sgrinio serfigol gyntaf yn y DU i gyflwyno profion HPV risg uchel yn llawn fel prif gynllun yn ôl yn 2018. Ac ers 2008, mae merched 12 a 13 oed yma yng Nghymru wedi cael cynnig y brechlyn HPV. Gwyddom ni fod y cyfuniad hwnnw o imiwneiddio a sgrinio wir yn cael effaith gadarnhaol, ac rwy'n credu mai ein lle ni i gyd yw sicrhau ein bod ni’n annog ein hetholwyr i fanteisio'n llawn ar y sgrinio hwnnw.
Ac yn olaf, Laura Jones.
And finally, Laura Jones.
Diolch, Llywydd. Thank you, business Minister. I'd like to call for a statement by the Minister for education given the recent news and worrying news that teachers are being recorded during lessons and that the footage is being uploaded to the social media platform TikTok. It is a situation that is getting out of hand, and I'm aware of many schools now having written to parents to increase awareness of what is going on. It is becoming increasingly apparent that governments need to take action now, working with social media organisations, to crack down on offensive videos aimed at teachers. Teachers across Wales have been targeted with defamatory and offensive videos posted by these pupils on TikTok. This is causing significant concern among teachers and school staff. Teachers do a wonderful job educating our children. We are all to quick to praise the job that they do. Their role in schools needs to be a safe space for them, as well as the pupils. So, could the Minister make a statement on how the Government is looking to help our education providers combat this, and to clarify what guidance you will issue to teachers to try and help them in this regard?
Diolch, Llywydd. Diolch i chi, Gweinidog busnes. Hoffwn i alw am ddatganiad gan y Gweinidog addysg o ystyried y newyddion diweddar a'r newyddion pryderus bod athrawon yn cael eu recordio yn ystod gwersi a bod y ffilm yn cael ei huwchlwytho i'r llwyfan cyfryngau cymdeithasol TikTok. Mae'n sefyllfa sy'n mynd allan o reolaeth, ac rwy'n ymwybodol bod llawer o ysgolion nawr wedi ysgrifennu at rieni i godi ymwybyddiaeth o'r hyn sy'n digwydd. Mae'n dod yn fwyfwy amlwg bod angen i lywodraethau weithredu nawr, gan weithio gyda sefydliadau cyfryngau cymdeithasol, i fynd i'r afael â fideos sarhaus sy'n canolbwyntio ar athrawon. Mae athrawon ledled Cymru wedi'u targedu gan fideos difenwol a sarhaus wedi'u postio gan y disgyblion hyn ar TikTok. Mae hyn yn achosi pryder sylweddol ymhlith athrawon a staff yr ysgol. Mae athrawon yn gwneud gwaith gwych yn addysgu ein plant. Rydym ni i gyd yn gyflym i ganmol y gwaith y maen nhw'n ei wneud. Mae angen i'w rhan mewn ysgolion fod yn lle diogel iddyn nhw, yn ogystal â'r disgyblion. Felly, a allai'r Gweinidog wneud datganiad ar sut y mae'r Llywodraeth yn ceisio helpu ein darparwyr addysg ni i ymdrin â hyn, ac i egluro pa ganllawiau y byddwch chi'n eu rhoi i athrawon i geisio eu helpu nhw yn hyn o beth?
Thank you. It's completely unacceptable that teachers are facing such behaviour. There are behaviours such as creating hoax accounts, for instance, that can cause great harm, and they have a devastating impact on individuals. I know that the Minister has liaised with the UK Council for Internet Safety to ensure that we have a co-ordinated approach across the UK on this matter, and the UK CIS has contacted TikTok regarding this issue.
We have also updated our guidance on viral challenges to show the support available to teachers in order to be able to protect their well-being. As colleagues, I'm sure, are aware, it's Anti-Bullying Week this week, so we are working with the office of the children's commissioner to promote the range of classroom resources that are available on the Hwb to support respectful behaviour online. But, I do think that it's absolutely critical that social media platforms recognise their responsibility and their duty of care to their users.
Diolch i chi. Mae hi'n gwbl annerbyniol bod athrawon yn wynebu ymddygiad fel hyn. Mae ymddygiadau fel creu cyfrifon ffug, er enghraifft, yn gallu bod yn ddinistriol iawn ac maen nhw'n cael effaith andwyol ar unigolion. Fe wn i fod y Gweinidog wedi cysylltu â Chyngor Diogelwch y Rhyngrwyd y DU i sicrhau bod dull gweithredu cydgysylltiedig gennym ni ledled y DU ynglŷn â'r mater hwn, ac mae Cyngor Diogelwch y Rhyngrwyd y DU wedi cysylltu â TikTok ynglŷn â'r mater hwn.
Rydym ni wedi diweddaru ein canllawiau ni hefyd ar heriau feirysol i ddangos y cymorth sydd ar gael i athrawon er mwyn gallu diogelu eu lles eu hunain. Fel mae Aelodau yn ymwybodol, mae hi'n Wythnos Gwrth-fwlio'r wythnos hon, felly rydym ni'n gweithio gyda swyddfa'r comisiynydd plant i hyrwyddo'r ystod o adnoddau ystafell ddosbarth sydd ar gael ar Hwb i gefnogi ymddygiad parchus ar-lein. Ond, rwy'n credu ei bod hi'n gwbl hanfodol bod llwyfannau cyfryngau cymdeithasol yn cydnabod eu cyfrifoldeb nhw a'u dyletswydd nhw i ofalu am eu defnyddwyr.
Diolch i'r Trefnydd.
I thank the Trefnydd.
Yr eitem nesaf, felly, yw datganiad gan y Gweinidog materion gwledig ar y rhaglen i ddileu TB buchol. Rwy'n galw ar y Gweinidog i newid ei ffeil ac i gyflwyno'r datganiad ar TB. Lesley Griffiths.
The next item, therefore, is a statement by the Minister for rural affairs on the bovine TB eradication programme. I call on the Minister to switch over her files and to present the statement on TB. Lesley Griffiths.
Diolch, Llywydd. Today, I am giving my annual update on progress of our TB eradication programme. It is four years since the launch of the regionalised approach and we have continually refined our policies, particularly with regard to the changing disease picture. I am also announcing a 12-week consultation on a refreshed TB eradication programme. We have seen good progress since our programme was first established, with long-term decreases in incidence and prevalence. The 48 per cent decrease in new TB incidents since 2009 demonstrates that our programme is making a real difference to farming families and businesses.
Unfortunately, we are currently tackling spikes in disease in north Wales's intermediate TB area north, and low TB area, by implementing enhanced measures. On 1 November, herds located in hotspots in Denbighshire and the Conwy valley were assigned intermediate TB area north status. This will require pre-movement testing, a key risk-reduction measure to stop disease spreading. Additional testing around breakdown herds is also now required, with veterinary 'keep it out' visits available to contiguous herds testing clear in these hotspots, and the small cluster around Pennal, with further measures in train.
In response to changes in milk contracts, we allowed the establishment of orange markets and rearing approved finishing units, giving farmers outlets for surplus dairy calves. Having received many representations from farmers wanting these outlets, it is disappointing to see low use. I would encourage the industry to consider setting up more to maximise their potential.
A key aim of our programme is the rapid, accurate, early identification of infection. We strive to improve TB diagnostics, embracing new research and being open to new validated tests. In collaboration with our programme board and Aberystwyth University, we are considering the future of TB diagnostics. We are seeking views in the consultation on testing protocols, initially in relation to the pre-movement test, to minimise the risk of moving infected cattle.
Learning from experiences in north Wales, we have a toolkit of measures ready to deploy in hotspot areas if required, to assertively tackle spikes in disease. In the new year, we are strengthening our TB breakdown controls across Wales, and keepers will receive further information beforehand.
Whilst we consider testing arrangements, we recognise the resourcing challenges being faced by the veterinary profession. In response, I am commissioning a review of the options to supplement our veterinary capacity for TB testing through greater use of appropriately trained and supervised paraprofessional staff.
Eight in 10 confirmed breakdowns in the low TB area are primarily attributable to cattle movements. Building on our earlier funding to markets, we continue to urge keepers to take account of TB information when purchasing cattle. We understand not all keepers are offering such information, as demonstrated by the large number of high-risk movements during 2020. We also encourage membership of accreditation schemes, such as TB CHeCS, to promote herd health and give assurance to prospective purchasers.
In 2019, I announced a review of payments made to farmers for cattle slaughtered because of TB. This followed continued year-on-year overspends against the budget, loss of EU income and the need to encourage good farming practice. Options reviewed by the programme board are included in the consultation, and I urge farmers to respond.
A new task and finish group will consider the best ways of communicating with cattle keepers to help them protect their herds, and also throughout a TB breakdown. They will consider the potential role of TB champions in Wales. Farming and veterinary organisations have been approached to nominate members for this group, and I look forward to seeing their recommendations.
I will be phasing out the badger trap-and-test work in persistent herd breakdowns from this year. From an epidemiological perspective, the small sample size and short follow-up period provide limited meaningful results to gauge the impact of interventions on cattle TB. Work will be completed on existing farms, but new ones will not be recruited.
I am keen to explore further the contribution badger vaccination can make to our programme, assessing the most appropriate, cost effective deployment of the badger BCG vaccine. Badger vaccination has been part of our programme since 2012, first deployed in the intensive action area as part of a suite of measures. This has resulted in significant and sustained annual reductions in incidence and prevalence in the IAA. From 2014, we have supported private badger vaccination through a grant and part funded the industry-led initiative on the Gower peninsular. I congratulate Cefn Gwlad Solutions, which has undertaken a huge amount of work to successfully deliver this project.
Funding saved from phasing out the badger trap-and-test work will allow us to build on vaccination efforts, and I welcome the interest shown already in taking forward private projects. I am initially making an additional £100,000 available for expanding badger vaccination across Wales through the grant scheme. I also intend to continue the all-Wales badger-found-dead survey to increase our knowledge on the disease in badgers.
We continue supporting the development of a deployable cattle TB vaccine, with a test to differentiate infected from vaccinated animals to be in place by 2025. It is disappointing no Welsh farms are participating in the trials as yet, and I would encourage interest from the low TB area. Cattle vaccination has the potential to become a powerful tool in the battle against the disease, and we are engaging with the TB centre of excellence to plan its most appropriate deployment in Wales.
Collaboration and partnership working, taking ownership and recognising we all have a role to play are key to the success of our programme. Bovine TB has a devastating impact on the farming industry, with a huge emotional cost. We must do all we can to protect our cattle herds from this disease. I look forward to hearing your views on a refreshed TB eradication programme.
Diolch, Llywydd. Heddiw, rwy'n rhoi fy niweddariad blynyddol ar gynnydd ein rhaglen i ddileu TB. Lansiwyd y dull rhanbarthol bedair blynedd yn ôl ac rydym ni wedi mireinio ein polisïau yn barhaus, yn enwedig o ran y darlun o'r clefyd sy'n newid. Rwy'n cyhoeddi ymgynghoriad 12 wythnos hefyd ar adnewyddu'r rhaglen i ddileu TB. Rydym ni wedi gweld cynnydd da ers sefydlu ein rhaglen gyntaf, a lleihad hirdymor yn nifer a chyffredinolrwydd yr achosion. Mae'r gostyngiad o 48 y cant mewn achosion newydd o TB ers 2009 yn dangos bod ein rhaglen yn gwneud gwahaniaeth gwirioneddol i deuluoedd a busnesau ffermio.
Yn anffodus, rydym ni, ar hyn o bryd, yn mynd i'r afael â chynnydd sydyn yn y clefyd yn ardal TB ganolradd y gogledd, ac ardal TB isel, drwy weithredu mesurau gwell. Ar y cyntaf o Dachwedd, fe neilltuwyd statws ardal TB ganolradd y gogledd i fuchesi mewn mannau lle ceir problemau yn sir Ddinbych a Dyffryn Conwy. Fe fydd hyn yn golygu cael profion cyn unrhyw symudiadau, sy'n fesur allweddol i leihau risg er mwyn atal y clefyd rhag ymledu. Bydd angen profion ychwanegol ar fuchesi ag achosion o TB nawr hefyd, gydag ymweliadau 'cadwch TB allan' milfeddygol ar gael i brofi buchesi cyffiniol sy'n profi'n glir yn y mannau arbennig hyn, a'r clwstwr bychan o amgylch Pennal, ac mae rhagor o fesurau ar y ffordd.
I ymateb i newidiadau mewn contractau llaeth, fe wnaethom ni roi caniatâd i sefydlu marchnadoedd oren ac unedau pesgi cymeradwy, gan gynnig rhywle i ffermwyr anfon lloi llaeth dros ben. Ar ôl derbyn llawer o sylwadau gan ffermwyr sy'n awyddus i gael y lleoedd hyn, mae hi'n siomedig gweld ychydig o ddefnydd yn cael ei wneud ohonyn nhw. Fe fyddwn i'n annog y diwydiant i ystyried sefydlu mwy ohonyn nhw i wneud y mwyaf o'u potensial.
Un o amcanion allweddol ein rhaglen ni yw nodi'r haint yn gyflym, yn gywir, ac yn gynnar. Rydym ni'n ymdrechu i wella diagnosteg TB, gan groesawu ymchwil newydd a bod yn agored i brofion newydd a ddilysir. Mewn cydweithrediad â'n bwrdd rhaglen a Phrifysgol Aberystwyth, rydym ni'n rhoi ystyriaeth i ddyfodol diagnosteg TB. Rydym ni yn ceisio barn yn yr ymgynghoriad ar brotocolau profi, o ran y prawf cyn symud yn y lle cyntaf, i leihau'r risg o symud gwartheg wedi'u heintio.
Gan ddysgu o brofiadau yn y gogledd, mae pecyn cymorth o fesurau gennym ni'n barod i'w defnyddio mewn ardaloedd lle ceir problemau os oes angen, i fynd i'r afael â chynnydd sydyn yn yr achosion o'r clefyd. Yn y flwyddyn newydd, fe fyddwn ni'n cryfhau ein rheolaethau ni o ran Buchesi ag achosion TB ledled Cymru, ac fe fydd ceidwaid yn cael rhagor o wybodaeth ymlaen llaw.
Wrth i ni ystyried y trefniadau profi, rydym ni'n cydnabod yr heriau o ran adnoddau sy'n wynebu'r proffesiwn milfeddygol. I ymateb i hyn, rwy'n comisiynu adolygiad o'r dewisiadau i ategu ein gallu milfeddygol ni ar gyfer profi am TB drwy ddefnyddio mwy o staff parabroffesiynol a hyfforddwyd a'u goruchwylio yn briodol.
Fe ellir priodoli wyth o bob 10 Buches ag achosion o TB yn yr ardal TB isel i symudiadau gwartheg, yn bennaf. Gan adeiladu ar ein cyllid cynharach i farchnadoedd, rydym ni'n parhau i annog pobl sy'n cadw gwartheg i ystyried gwybodaeth am TB wrth eu prynu. Rydym ni'n deall nad yw pawb sy'n cadw gwartheg yn cynnig gwybodaeth o'r fath, fel a ddaeth i'r amlwg oherwydd y nifer fawr o symudiadau risg uchel yn ystod 2020. Rydym ni'n annog aelodaeth o gynlluniau achredu hefyd, fel Safonau Ardystio Iechyd Gwartheg (CHeCS) ar gyfer TB buchol, i hybu iechyd buchesi a rhoi sicrwydd i ddarpar brynwyr.
Yn 2019, fe gyhoeddais i adolygiad o'r taliadau a gafodd ffermwyr am wartheg a laddwyd oherwydd TB. Roedd hyn yn dilyn gorwariant parhaus o flwyddyn i flwyddyn yn ôl y gyllideb, a cholli incwm oddi wrth yr UE a'r angen i annog ymarfer ffermio da. Mae'r dewisiadau a adolygwyd gan fwrdd y rhaglen yn gynwysedig yn yr ymgynghoriad, ac rwy'n annog ffermwyr i ymateb.
Fe fydd grŵp gorchwyl a gorffen newydd yn ystyried y ffyrdd gorau o gyfathrebu â phobl sy'n cadw gwartheg i'w helpu nhw i ddiogelu eu buchesi, ac estyn cymorth pan fo eu buchesi ag achosion o TB. Bydd yn ystyried swyddogaeth bosibl i hyrwyddwyr TB yng Nghymru. Fe ofynnwyd i sefydliadau ffermio a milfeddygaeth enwebu aelodau ar gyfer y grŵp hwn, ac rwy'n edrych ymlaen at weld eu hargymhellion nhw.
Fe fyddaf i'n diddymu yn raddol y gwaith o drapio a phrofi moch daear mewn cysylltiad â Buchesi ag achosion TB o eleni ymlaen. O safbwynt epidemiolegol, mae maint bach y sampl a'r cyfnod dilynol byr yn rhoi canlyniadau cyfyngedig o ran bod yn ystyrlon i fesur effaith ymyriadau ar TB mewn gwartheg. Bydd y gwaith sy'n mynd rhagddo ar ffermydd eisoes yn cael ei gwblhau, ond ni fydd rhai newydd yn cael eu recriwtio.
Rwy'n awyddus i ymchwilio ymhellach i'r cyfraniad y gall brechu moch daear ei wneud i'n rhaglen, gan asesu'r defnydd mwyaf priodol, cost-effeithiol o'r brechlyn BCG ar gyfer moch daear. Mae brechu moch daear wedi bod yn rhan o'n rhaglen ers 2012, ac fe ddefnyddiwyd hynny yn gyntaf mewn ardal triniaeth ddwys yn rhan o gyfres o fesurau. Mae hyn wedi arwain at ostyngiadau blynyddol sylweddol a pharhaus yn nifer a chyffredinolrwydd yr achosion yn yr ardal triniaeth ddwys. O 2014, rydym ni wedi cefnogi brechu moch daear yn breifat drwy grant ac fe wnaethom ni ariannu'r fenter, yn rhannol, a arweinir gan y diwydiant ar benrhyn Gŵyr. Rwy'n llongyfarch Cefn Gwlad Solutions, sydd wedi gwneud llawer iawn o waith i gyflawni'r prosiect hwn yn llwyddiannus.
Bydd cyllid a gaiff ei arbed drwy ddiddymu yn raddol y gwaith o drapio a phrofi moch daear yn ein galluogi i adeiladu ar yr ymdrechion i frechu, ac rwy'n croesawu'r diddordeb a ddangosir eisoes wrth fwrw ymlaen â phrosiectau preifat. I ddechrau, rwyf i am sicrhau y bydd £100,000 ychwanegol ar gael ar gyfer ehangu brechu moch daear ledled Cymru drwy'r cynllun grant. Rwy'n bwriadu parhau hefyd â'r arolwg Cymru gyfan o foch daear i gynyddu ein gwybodaeth am y clefyd mewn moch daear.
Rydym ni'n parhau i gefnogi'r gwaith o ddatblygu brechlyn TB ar gyfer gwartheg y gellir ei ddefnyddio, gyda phrawf i wahaniaethu rhwng anifeiliaid a frechwyd i fod ar waith erbyn 2025. Mae hi'n siomedig nad oes yna unrhyw ffermydd yng Nghymru yn cymryd rhan yn y treialon hyd yma, ac fe fyddwn i'n annog diddordeb o'r ardal TB isel. Mae'r potensial i frechu gwartheg fod yn arf pwerus yn y frwydr yn erbyn y clefyd, ac rydym ni'n ymgysylltu â'r ganolfan ragoriaeth TB i gynllunio'r defnydd mwyaf priodol yng Nghymru.
Mae cydweithio a gweithio mewn partneriaeth, derbyn perchnogaeth a chydnabod bod gan bob un ohonom ni ran yn hyn yn allweddol i lwyddiant ein rhaglen. Mae TB buchol yn cael effaith ddinistriol ar y diwydiant ffermio, ac mae'r gost emosiynol yn ddirfawr. Mae'n rhaid i ni wneud popeth yn ein gallu i ddiogelu ein buchesi rhag y clefyd hwn. Rwy'n edrych ymlaen at glywed eich barn chi ar y rhaglen ddiwygiedig i ddileu TB.
I would like to thank the Minister for giving me advance sight of today’s statement, and I refer to my register of interests. I’d like to begin, firstly, by paying tribute to our farmers across Wales for continuing to feed a nation even in the face of the physical, mental and economic stresses caused by bovine TB. Unfortunately, for some farmers, that continued battle against this horrific disease has been too much and they have taken their own lives. There is undeniably a seriousness to this situation that many outside of rural Wales will not fully understand nor indeed appreciate. Bovine TB casts a long shadow over our farming industry, acting as one of the main barriers to achieving a productive, progressive and profitable agricultural sector. A TB outbreak on a family farm impacts every aspect of that farm's ability to operate a viable business model. And so, we're not just discussing the tragic infection of cattle, but we also need to take into account the livelihoods that are at stake.
Fe hoffwn i ddiolch i'r Gweinidog am roi golwg ymlaen llaw i mi ar ddatganiad heddiw, ac rwy'n cyfeirio at fy nghofrestr buddiannau. Fe hoffwn i ddechrau, yn y lle cyntaf, drwy roi teyrnged i'n ffermwyr ni ledled Cymru am barhau i fwydo cenedl hyd yn oed yn wyneb y straen corfforol, meddyliol ac economaidd a achosir gan TB buchol. Yn anffodus, i rai ffermwyr, mae'r frwydr barhaus hon yn erbyn y clefyd erchyll hwn wedi bod yn ormod iddyn nhw ac maen nhw wedi cymryd eu bywydau eu hunain. Ni ellir amau difrifoldeb y sefyllfa hon na fydd llawer y tu allan i gefn gwlad Cymru yn ei deall hi'n llawn nac yn wir yn ei dirnad hi. Mae TB buchol yn taflu cysgod hir dros ein diwydiant ffermio ni, gan fod yn un o'r prif rwystrau i sicrwydd o sector amaethyddol cynhyrchiol, blaengar a llewyrchus. Mae achosion o TB ar fferm deuluol yn effeithio ar bob agwedd ar allu'r fferm honno i weithredu model busnes hyfyw. Ac felly, nid trafod haint trychinebus ar wartheg yn unig yr ydym ni, ond mae angen i ni ystyried hefyd fod bywoliaeth pobl yn y fantol.
Minister, you mention in your statement a 48 per cent decrease in new TB incidents since 2009, but I'd be interested to know what the statistics say about the re-occurrence of the disease within infected herds and how many herds have been classified as TB free after a prolonged period of being under restrictions. Preventing new herds from catching the disease is important, but for those farmers who have long been under TB restrictions, they are the ones bearing the brunt of the economic and mental impact of the disease, and they must not be forgotten about. And whilst I'm grateful for your statement this afternoon, it does come after 13 years of policy that has made slow progress in achieving the ultimate goal of Wales being recognised as an officially TB-free region in the UK.
If I may, I'd like to touch on three specific points in responding to your statement: vaccines, testing and compensation. Your update on the progress Wales is making in establishing a vaccination scheme will, I'm sure, be cautiously welcomed by the sector. However, we must be honest with the agricultural industry: a vaccine will not stop the disease dead in its tracks. If the global pandemic has taught us anything, it's that, even with the common use of a vaccine, a disease can remain prevalent and be transmitted, even if at a lower number. A cattle vaccine will see farmers continue to combat the possible presence of bovine TB in their herd. Therefore, it's important that we aren't presenting the vaccine as the silver bullet to end bovine TB. However, it certainly can be another tool at our disposal. And whilst I welcome the news that the Welsh Government is going to continue to support the development of a deployable cattle TB vaccine, this mustn't hide the fact that we remain several years away from a viable programme—that's at least four years where TB continues to infect our cattle, killing off our livestock and damaging yet another generation of family businesses.
In order to mitigate this, we have to be innovative and ambitious in our testing regime. That means expanding upon the Welsh Government's current testing regime and optimising some of the industry alternatives that are currently available. We already know that the current Welsh Government-endorsed skin test provides false negatives, and this is noted in the refreshed TB eradication programme, as it states it is not possible to fully eliminate the risk of TB spreading through undetected infection. But, by improving testing, it will reduce the number of undetected infections. You mention in your statement that the new consultation will seek views on testing protocols, however no mention on the tests used. I'd like further information from you on the roll-out of these new tests, including Enferplex and IDEXX, to remove false negatives from skin-fold testing.
Finally, compensation. I was concerned to read that the TB payments budget has forecast a £7 million overspend by the end of this financial year. This is a budget that has seen overspend every year since 2015-16. Had the Welsh Government addressed bovine TB, tackled the root cause of the disease sooner, then the overspends would not have happened, as the disease would not have been allowed to spread into all four corners of Wales, seeing 10,000-plus cattle slaughtered in the last 12 months alone.
Minister, I reiterate that we must take strategic long-term decisions when it comes to tackling the impact of this disease. It is irresponsible to not properly fund the compensation scheme to farmers, complain about an overspend and look at ways of reducing payouts to compensate for loss of livestock rather than focus on sustainable ways to reduce the spread of the disease in the first place. I note with interest the three options that are being suggested by the Welsh Government, and, whilst any compensation scheme must reflect value for money for taxpayers, it is just as vital that we settle on a scheme that provides a fair and proportionate TB payment to cattle keepers. I await with interest the outcome of the consultation next spring, but I am worried that we are focusing on how much money can be saved rather than fixing the problem, which is bovine TB.
Minister, you make reference to TB champions in your statement. Could I ask you reconsider this phrasing, please? No-one wishes to champion such a deadly disease, which has caused so much turmoil to farmers across Wales.
Should we want to tackle bovine TB, we must seek to improve the quality of our testing regime, continue to invest in a vaccine roll-out project, and ensure that our farmers are fittingly supported. Minister, you're correct when you say collaboration and partnership are key, but this must be met with equal measures by Welsh Government. And so I urge you, let's not let another 13 years pass; let's work urgently with the industry to implement a full and comprehensive TB eradication strategy that rids Wales of this hideous disease in our cattle and wildlife once and for all. Diolch.
Gweinidog, rydych chi'n sôn yn eich datganiad am ostyngiad o 48 y cant mewn achosion newydd o TB ers 2009, ond fe fyddai hi'n dda gennyf gael gwybod beth mae'r ystadegau yn ei ddweud am ailymddangosiad y clefyd mewn buchesi sydd wedi'u heintio a faint o fuchesi a ddiffiniwyd yn rhai sy'n rhydd o TB ar ôl cyfnod maith dan gyfyngiadau. Mae atal buchesi newydd rhag cael y clefyd yn bwysig, ond i'r ffermwyr hynny sydd wedi bod dan gyfyngiadau TB ers tro, y nhw sy'n gweld effaith economaidd a meddyliol fwyaf garw'r clefyd, ac ni ddylid anghofio amdanyn nhw. Ac er fy mod i'n ddiolchgar am eich datganiad chi'r prynhawn yma, mae'n dod ar ôl 13 mlynedd o bolisi sydd wedi bod yn araf i daro'r nod terfynol o weld cydnabyddiaeth swyddogol o Gymru yn rhanbarth o'r DU sy'n rhydd o TB.
Os caf i, fe hoffwn i sôn am dri phwynt penodol wrth ymateb i'ch datganiad: brechlynnau, profion, ac iawndal. Rwy'n siŵr y bydd y sector yn croesawu eich diweddariad ar y cynnydd a welir yng Nghymru wrth sefydlu cynllun brechu. Eto i gyd, mae'n rhaid i ni fod yn onest â'r diwydiant amaethyddol: ni fydd brechlyn yn atal yr haint yn llwyr. Os yw'r pandemig byd-eang wedi dysgu unrhyw beth i ni, hyd yn oed gyda defnydd cyffredin o frechlyn, fe all mynychder clefyd barhau a gellir ei drosglwyddo, hyd yn oed pan fo'r cyfraddau yn is. Fe fyddai brechlyn i wartheg yn golygu y bydd ffermwyr yn parhau i fynd i'r afael â phresenoldeb posibl TB buchol yn eu buches nhw. Felly, mae hi'n bwysig nad ydym ni'n cyflwyno'r brechlyn fel ateb hud a lledrith i weld diwedd ar TB buchol. Er hynny, yn sicr fe all fod yn arf arall sydd ar gael i ni. Ac er fy mod i'n croesawu'r newyddion y bydd Llywodraeth Cymru yn parhau i gefnogi'r gwaith o ddatblygu brechlyn TB ar gyfer gwartheg y gellir ei ddefnyddio, ni ddylai hynny guddio'r ffaith ein bod ni'n dal i fod sawl blwyddyn oddi wrth raglen hyfyw—dyna o leiaf bedair blynedd y bydd TB yn parhau i heintio ein gwartheg ni, a lladd ein da byw a niweidio cenhedlaeth arall o fusnesau teuluol.
I liniaru hyn, mae'n rhaid i ni fod yn arloesol ac yn uchelgeisiol yn ein cyfundrefn brofi. Mae hynny'n golygu ehangu ar y drefn brofi sydd gan Lywodraeth Cymru ar hyn o bryd a gwneud yn fawr o rai dewisiadau amgen sydd ar gael ar hyn o bryd yn y diwydiant. Fe wyddom ni eisoes fod y prawf croen cyfredol a gymeradwywyd gan Lywodraeth Cymru yn rhoi canlyniadau negatif anghywir, ac mae hynny'n cael ei nodi yn y rhaglen dileu TB ddiwygiedig gan ei bod hi'n nodi nad yw'n bosibl dileu'r risg o ymlediad TB yn llwyr drwy haint nad ydyw wedi ei ganfod. Ond, drwy wella'r profion, fe fydd hynny'n lleihau nifer yr achosion sydd heb eu canfod. Rydych chi'n sôn yn eich datganiad y bydd yr ymgynghoriad newydd yn gofyn am farn ar brotocolau profi, ond nid oes sôn am y profion a gaiff eu defnyddio. Fe hoffwn i gael rhagor o wybodaeth gennych chi am gyflwyno'r profion newydd hyn, gan gynnwys Enferplex ac IDEXX, i gael gwared ar ganlyniadau negatif anghywir wedi profion croen.
Yn olaf, iawndal. Roeddwn i'n bryderus o ddarllen bod y gyllideb ar gyfer taliadau TB wedi rhagweld gorwariant o £7 miliwn erbyn diwedd y flwyddyn ariannol hon. Mae hon yn gyllideb sydd wedi gweld gorwariant bob blwyddyn ers 2015-16. Pe bai Llywodraeth Cymru wedi mynd i'r afael â TB buchol, a mynd i'r afael â gwraidd y clefyd yn gynt, yna ni fyddai'r gorwariant wedi digwydd, gan na fyddai'r clefyd wedi gallu ymledu trwy Gymru benbaladr, gan weld 10,000 a mwy o wartheg yn cael eu lladd yn ystod y 12 mis diwethaf yn unig.
Gweinidog, rwy'n ailadrodd ei bod hi'n rhaid i ni wneud penderfyniadau strategol hirdymor o ran mynd i'r afael ag effaith y clefyd hwn. Mae hi'n anghyfrifol i ni beidio ag ariannu'r cynllun iawndal yn briodol i ffermwyr, a chwyno am orwario ac edrych ar ffyrdd o leihau taliadau i wneud yn iawn am golli da byw yn hytrach na chanolbwyntio ar ffyrdd cynaliadwy o leihau ymlediad y clefyd yn y lle cyntaf. Rwy'n nodi'r tri dewis sy'n cael eu hawgrymu gan Lywodraeth Cymru gyda diddordeb, ac er bod yn rhaid i unrhyw gynllun iawndal adlewyrchu gwerth am arian i drethdalwyr, mae hi'r un mor hanfodol ein bod ni'n setlo ar gynllun sy'n cynnig taliad TB teg a chymesur i geidwaid gwartheg. Rwy'n aros yn eiddgar am ganlyniad yr ymgynghoriad y gwanwyn nesaf, ond rwy'n poeni ein bod ni'n canolbwyntio ar swm yr arian y gellir ei arbed yn hytrach na datrys y broblem, sef TB buchol.
Gweinidog, rydych chi'n cyfeirio at hyrwyddwyr TB yn eich datganiad. A gaf i ofyn i chi ailystyried y geiriad, os gwelwch yn dda? Nid oes neb yn dymuno hyrwyddo clefyd mor angheuol, sydd wedi achosi cymaint o helbul i ffermwyr ledled Cymru.
Os ydym ni am fynd i'r afael â TB buchol, mae'n rhaid i ni geisio gwella ansawdd ein cyfundrefn brofi, a pharhau i fuddsoddi mewn prosiect i gyflwyno brechlynnau, a sicrhau bod ein ffermwyr yn cael eu cefnogi mewn modd priodol. Gweinidog, rydych chi'n iawn i ddweud bod cydweithredu a phartneriaeth yn allweddol, ond mae'n rhaid i Lywodraeth Cymru ymateb i hyn gyda mesurau cyfatebol. Ac felly rwy'n eich annog chi, peidiwch â gadael i ni weld 13 mlynedd arall yn mynd heibio; gadewch i ni weithio ar frys gyda'r diwydiant i weithredu strategaeth lawn a chynhwysfawr i ddileu TB sy'n cael ymwared o'r clefyd erchyll hwn yn ein gwartheg a'n bywyd gwyllt yng Nghymru unwaith ac am byth. Diolch.
Thank you very much to Sam Kurtz for those questions. It is a horrific disease, I absolutely agree with you, and it is vital that we work in partnership. I would never, ever present one thing within the toolbox as being—I don't like the phrase 'a silver bullet', but that was your phrase. But, it isn't, it is about a suite of measures, and certainly since the five years I've been in portfolio, I came to learn that very, very quickly. When you look at the science, there isn't one thing; if there were, how much easier life would be. There isn't. So, it is about making sure that the measures we have in place are absolutely correct.
You asked about statistics in your first question and certainly, looking at short-term trends, on 30 June this year, there were 81 fewer herds under movement restrictions compared with the previous year, so the previous 30 June 2020. I think it is really important that we don't read too much into short-term trends, as we do expect short-term fluctuations in the figures. So, I think it's really important that we do have a look at the figures, and I mentioned in my statement around the 48 per cent which you referred to.
I don't agree with you that there's been slow progress. I do think since we have had this programme we have made some significant progress, but of course if you're in a long-term breakdown—that is one over 18 months—that's of very small comfort to you, and I absolutely appreciate that. When we refreshed the programme four years ago, we brought in the bespoke action plans, which I think have helped some farmers. Not all farmers have welcomed it, but I certainly think it has helped them. But I do think it's now time for a refresh and, as you say, in the consultation, we have brought forward several things that we're going to look at, and I'm proposing that we change them.
In relation to the cattle vaccination that you referred to—as I say, I don't think there is any one thing, it has to be a combination—the aim is to have a deployable cattle TB vaccine with a test that can differentiate infected from vaccinated animals by 2025. Certainly, when I met with Professor Glyn Hewinson in the summer in Aberystwyth University, he was very excited about this because he said it's always been 10 years hence, and now it's four years, which I appreciate is quite a long time, but we are getting closer to that. I certainly think the UK Government are keen to have a cattle vaccination, and there is definitely an impetus now, I would say, across the UK.
I mentioned in my statement that I am disappointed there are no Welsh farms taking part in these trials, they are all English farms at the moment. Anything we can do to encourage farms from low TB areas to participate in these trials would be really good. Certainly, as a Government, we are working closely with DEFRA and the Scottish Government, and there have been about 20 years now of research into this vaccination, and I know the Welsh Government, way before my time, really led on this.
You asked about skin tests and testing in general. Certainly, the skin test is a long-established test and it's used worldwide. It's the main surveillance test in all, as far as I can see, TB controlled programmes, and it's likely to identify only one false positive animal in every 5,000 of non-infected cattle tested. I'm very keen to look at new testing, and I mentioned it's part of the consultation, and I really look forward to views coming forward around testing. There are tests that aren't validated yet, but again I know my officials have engaged with people around that. I think collectively we all want to improve testing, and this is a real opportunity now to have a look.
You mentioned the—I think it was the IDEXX antibody test specifically, which as you know is a blood test and it has to be performed between 10 and 30 days after a skin TB test. The high positivity rate in 2020 that we did see is likely to be the fact that we targeted that test, and of course then it's our higher risk animals. So, we have been using it, and the gamma test, in our TB hotspots in north Wales for the first time. So, it's interesting to see the results we are getting there.
In relation to compensation, again, I'm consulting on three options, and I hope you've had time to have a look at the consultation. We are consulting on three options. They've been recommended to me by the programme board. So, I was very keen to have the table valuations plus a top-up for being a member of an accreditation scheme, and then the TB levy. Those three options are set out in the consultation document.
You mentioned the overspend and you're right: it's a demand-led scheme, so, obviously—. I think, every year, we have oversubscribed for it, but, as a Government, we have a statutory duty to pay farmers for animals that have been slaughtered under the programme, and we always find that funding. I reprioritise, I redirect and I divert funding away from it, but we do need to reduce that funding—and, again, it is part of the consultation. So, again, I would urge Members to encourage farmers, certainly, and all their constituents, if they have an interest in this, to participate in the consultation.
Diolch yn fawr iawn i Sam Kurtz am y cwestiynau yna. Ydy, mae hwn yn glefyd erchyll, rwy'n cytuno yn llwyr â chi, ac mae hi'n hanfodol ein bod ni'n gweithio mewn partneriaeth. Ni fyddwn i fyth bythoedd yn cyflwyno un peth yn y gist arfau fel—nid wyf i'n hoff o'r ymadrodd 'ateb hud a lledrith', ond dyna a ddywedasoch chi. Ond, nid dyna ystyr hyn, cyfres o fesurau sydd gennym ni, ac yn sicr am y pum mlynedd yr wyf i wedi bod mewn portffolio, fe ddysgais i hynny'n gyflym iawn, iawn. Pan edrychwch chi ar y wyddoniaeth, nid oes unrhyw un ateb; pe byddai hi felly, pa mor hawdd fyddai bywyd? Ond nid felly y mae hi. Ystyr hyn, felly, yw sicrhau bod y mesurau sydd gennym ni ar waith yn gwbl briodol.
Roeddech chi'n gofyn am ystadegau yn eich cwestiwn cyntaf chi ac yn sicr, gan edrych ar dueddiadau byrdymor, ar 30 o fis Mehefin eleni, roedd 81 yn llai o fuchesi o dan gyfyngiadau symud o'i gymharu â'r flwyddyn flaenorol, 30 o'r mis Mehefin blaenorol yn 2020. Rwyf i o'r farn ei bod hi'n bwysig iawn nad ydym ni'n darllen gormod i dueddiadau byrdymor, gan ein bod ni'n disgwyl amrywiadau byrdymor yn y ffigurau. Felly, rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn i ni edrych ar y ffigurau, ac fe soniais i yn fy natganiad am y 48 y cant yr oeddech chi'n cyfeirio atyn nhw.
Nid wyf i'n cytuno â chi mai cynnydd araf sydd wedi bod. Ond rwyf i o'r farn ein bod ni wedi gwneud peth cynnydd sylweddol ers i ni fod â'r rhaglen hon, ond wrth gwrs os ydych chi wedi bod ag achosion hirdymor o TB yn eich buches chi—hynny yw am dros 18 mis—nid yw hynny o lawer iawn o gysur i chi o gwbl, ac rwy'n llwyr werthfawrogi hynny. Pan wnaethom ni adnewyddu'r rhaglen bedair blynedd yn ôl, fe ddaethom ni â'r cynlluniau gweithredu pwrpasol, sydd, yn fy marn i, wedi helpu rhai ffermwyr. Nid yw pob ffermwr wedi croesawu hynny, ond rwy'n sicr yn credu bod hyn wedi eu helpu nhw. Ond rwy'n credu ei bod hi'n bryd i ni ddiwygio eto erbyn hyn ac, fel rydych chi'n dweud, yn yr ymgynghoriad, rydym ni wedi cyflwyno sawl peth i'w hystyried, ac rwyf i'n cynnig ein bod ni'n eu newid nhw.
O ran brechu gwartheg yr oeddech chi'n cyfeirio ato—fel rwyf i'n dweud, nid wyf i o'r farn fod unrhyw beth unigol, mae'n rhaid cael cyfuniad—y nod yw cael brechlyn TB ar gyfer gwartheg y gellir ei ddefnyddio gyda phrawf a all wahaniaethu rhwng anifeiliaid a frechwyd erbyn 2025. Yn sicr, pan wnes i gyfarfod â'r Athro Glyn Hewinson yn yr haf ym Mhrifysgol Aberystwyth, roedd ef yn gyffrous iawn am hyn gan ei fod ef wedi dweud ei fod ef bob amser wedi clywed y byddai'r brechlyn yn dod ymhen 10 mlynedd eto, ac erbyn hyn ymhen pedair blynedd eto yw'r ddealltwriaeth, ac rwy'n gwerthfawrogi bod hwnnw'n gyfnod gweddol faith, ond rydym ni'n nes at ddiwedd y daith nawr. Rwy'n sicr yn credu bod Llywodraeth y DU yn awyddus i gael brechiad ar gyfer gwartheg, ac yn bendant fe geir hwb ymlaen at hynny nawr, fe fyddwn i'n dweud, ledled y DU.
Roeddwn i'n sôn yn fy natganiad fy mod i'n siomedig nad oes unrhyw ffermydd yng Nghymru yn cymryd rhan yn y treialon hyn, ar ffermydd yn Lloegr y maen nhw i gyd ar hyn o bryd. Peth da fyddai unrhyw anogaeth i ffermydd o ardaloedd TB isel i gymryd rhan yn y treialon hyn. Yn sicr, yn y Llywodraeth, rydym ni'n gweithio yn agos gyda DEFRA a Llywodraeth yr Alban, ac fe fu yna tua 20 mlynedd o ymchwil i'r brechiad hwn erbyn hyn, ac fe wn i fod Llywodraeth Cymru, ymhell cyn fy amser i, wedi arwain ar hyn mewn gwirionedd.
Roeddech chi'n gofyn am brofion croen a phrofion yn gyffredinol. Yn sicr, mae'r prawf croen yn brawf hirsefydlog ac mae hwnnw'n cael ei ddefnyddio trwy'r byd. Dyma'r prif brawf gwyliadwriaeth, hyd y gwelaf i, ym mhob un o'r rhaglenni a reolir gan TB, ac mae'n debygol o roi dim ond un canlyniad positif anghywir i un anifail ym mhob 5,000 o wartheg nad ydyn nhw wedi cael eu heintio. Rwy'n awyddus iawn i edrych ar brofion newydd, ac fe soniais i fod hynny'n rhan o'r ymgynghoriad, ac rwy'n edrych ymlaen yn fawr iawn at glywed pobl yn rhoi eu safbwyntiau nhw ynglŷn â phrofion. Mae yna brofion nad ydyn nhw wedi cael eu dilysu hyd yn hyn, ond unwaith eto rwy'n gwybod bod fy swyddogion i wedi ymgysylltu â phobl ynglŷn â hynny. Rwy'n credu ein bod i gyd yn awyddus i wella'r profion ar y cyd, ac mae hwn yn gyfle gwirioneddol nawr i gael golwg ar hynny.
Roeddech chi'n sôn am y—rwy'n credu mai'r prawf gwrthgyrff IDEXX yn benodol, sef, fel y gwyddoch chi, prawf gwaed ac mae'n rhaid ei roi rhwng 10 a 30 diwrnod wedi prawf croen TB. Mae'r gyfradd uchel o brofion positif a welsom ni yn 2020 yn debygol o fod oherwydd ein bod ni wedi anelu'r prawf hwnnw, ac wrth gwrs, at ein hanifeiliaid ni â mwy o risg. Felly, rydym ni wedi bod yn ei ddefnyddio, yn ogystal â'r prawf gama, yn y mannau lle gwelwn ni lawer o achosion o TB yn y gogledd am y tro cyntaf. Felly, mae hi'n ddiddorol gweld y canlyniadau yr ydym ni'n eu cael yn y fan honno.
O ran iawndal, unwaith eto, rwy'n ymgynghori ar dri dewis, ac rwy'n gobeithio eich bod chi wedi cael amser i gael golwg ar yr ymgynghoriad. Rydym ni'n ymgynghori ar dri dewis. Maen nhw wedi cael eu hargymell i mi gan fwrdd y rhaglen. Felly, roeddwn i'n awyddus iawn i gael y tablau prisio ynghyd ag ychwanegiadau am fod yn aelod o gynllun achredu, ac yna'r ardoll TB. Caiff y tri dewis hynny eu nodi yn y ddogfen ymgynghori.
Roeddech chi'n sôn am y gorwariant ac rydych chi'n iawn: cynllun yw hwn sy'n cael ei arwain gan y galw, felly, yn amlwg—. Rwy'n credu, bob blwyddyn, ein bod ni wedi gordanysgrifio ar ei gyfer, ond, yn y Llywodraeth, mae gennym ni ddyletswydd statudol i dalu ffermwyr am anifeiliaid a gafodd eu lladd o dan y rhaglen, ac rydym ni'n dod o hyd i'r cyllid hwnnw bob tro. Rwyf i'n ailflaenoriaethu, rwy'n ailgyfeirio ac rwy'n dargyfeirio cyllid oddi wrtho, ond mae yna angen i ni leihau'r cyllid hwnnw—ac, unwaith eto, mae hynny'n rhan o'r ymgynghoriad. Felly, unwaith eto, fe fyddwn i'n annog Aelodau i annog ffermwyr, yn sicr, a'u hetholwyr nhw i gyd, os oes ganddyn nhw ddiddordeb yn hyn, i gymryd rhan yn yr ymgynghoriad.
Gaf i hefyd ddiolch i'r Gweinidog am y datganiad? Dwi'n mynd i gadw hwn yn weddol fyr achos dwi ddim eisiau ailadrodd llawer o'r pethau mae Sam Kurtz wedi'u dweud; dwi'n digwydd cytuno â nhw.
Gadewch imi ddechrau drwy ddweud bod TB mewn gwartheg yn parhau i gael effaith ddinistriol iawn ar ffermio yng Nghymru, nid yn unig o ran yr effaith economaidd, ond hefyd yr effaith emosiynol a'r effaith ar iechyd meddwl, fel rŷn ni wedi'i glywed yn barod. Felly, mae'n amlwg bod angen amryw o ddulliau gwahanol i ddelio gyda hyn, yn seiliedig ar angen lleol a statws clefydau. Mae'n rhaid rheoli'r clefyd, wrth gwrs, mewn bywyd gwyllt, yn ogystal â chyfyngiadau ar symud anifeiliaid a phrofion anifeiliaid.
Dwi'n croesawu'r ymgynghoriad, wrth gwrs, ac mae e'n gyfle i bobl sydd yn gallu cyfrannu ar sail eu harbenigedd ar y mater cymhleth hwn. Rwy'n croesawu'r ffaith bod yna leihad wedi bod yn y nifer o achosion, ond mae rhywun hefyd yn sylweddoli mai jest un mesur yn unig yw hwn.
Rydych chi wedi'i ddweud, a'r Prif Weinidog, sawl gwaith, fod difa moch daear ddim yn opsiwn i chi, felly mae'n rhaid inni ganolbwyntio ar ffordd wahanol o weithio mor effeithiol â phosibl, gan leihau unrhyw anhwylustod i ffermwyr.
Nawr, beth fyddwn i wedi hoffi ei weld yn y datganiad hwn yw rhyw fath o ddatrysiad, mewn gwirionedd, lle rydych chi'n cydnabod bod yna gynnydd wedi bod mewn achosion TB mewn rhai ardaloedd, gan gyfeirio'n benodol at ogledd Cymru, ond rŷn ni'n gyfarwydd, dros gyfnod o 20 mlynedd, o ardaloedd lle mae yna sbeicio wedi digwydd o ran y diciâu.
O ran symud ymlaen, dwi ddim yn deall pam nad oes yna fwy o ymrwymiad yma i frechu moch daear yn yr ardaloedd yna sydd yn ardaloedd problematig i ni, a pham dim rhaglen fwy systematig, felly, o brofi moch daear ar ffermydd lle mae achosion cyson yn codi, a chysylltu hyn gyda rhaglen frechu leol. Felly, byddai hynny wedi cael ei groesawu, yn fy marn i. Rydych chi'n cyfeirio at raglen frechu yn ardal Gŵyr; mi fydden i wedi hoffi clywed mwy am ddeilliannau hyn—canlyniadau y prosiect arbennig yna.
Rydych chi'n cyfeirio at 'toolkit of measures in hotspot areas'—wel, unwaith yn rhagor, byddai mwy o fanylion ynglŷn â'n union beth ydy'r mesurau yna a beth maen nhw'n ei olygu yn ddefnyddiol.
O ran iawndal, eto, dwi'n cytuno'n llwyr gyda'r sylwadau wnaeth Sam Kurtz: mae achosion o TB ar ffermydd yn effeithio ar bob agwedd ddyddiol ar fywyd ffermio—prynu a gwerthu ac yn y blaen. Ac yn ein barn ni, mae'n rhaid i drefniadau iawndal adlewyrchu gwerth unigol pob anifail, a dim ond trwy brisiad unigol y gellir cyflawni hyn. Felly, ydy'r Gweinidog yn derbyn, os nad yw anifail yn cael ei brisio ar sail ei nodweddion unigol, fod perygl o orddigolledu ddigwydd, neu ar y llaw arall, tanddigolledu ddigwydd, rhywbeth a fyddai'n annheg iawn ar drethdalwyr a ffermwyr fel ei gilydd?
Ond yr hyn sydd yn gwbl ganolog i'r datganiad yw os ŷch chi'n benderfynol o gynnal y strategaeth bresennol, mae'n anochel y gwelwn ni ddegau o filoedd o wartheg yn parhau i gael eu lladd eto dros y blynyddoedd nesaf yn yr un modd ag ŷn ni wedi gweld dros 30,000 o wartheg yn cael eu lladd dros y tair blynedd ddiwethaf, ie, 30,000 o wartheg, ac effaith economaidd ac emosiynol hynny ar ffermydd.
I arwain at yr iawndal, mae hyn yn anochel, wrth gwrs, yn mynd i olygu cynnydd mewn costau, ac mae awgrym eich bod chi'n ystyried hyn yn anghynaladwy. Nawr, tra gallai gadael yr Undeb Ewropeaidd a cholli arian o ganlyniad i hyn fod yn gwaethygu'r sefyllfa, ydy'r Gweinidog yn derbyn mai cyfrifoldeb y Llywodraeth yw balanso'r llyfrau ar y mater hwn ac na ddylid disgwyl i ffermwyr dalu'r bil am gael pris teg am y gwartheg sy'n gorfod cael eu difa?
May I also thank the Minister for her statement? I will keep this quite brief because I don't want to rehearse many of the things that Sam Kurtz has already said that I happen to agree with.
Let me start by saying that bovine TB continues to have a destructive impact on agriculture in Wales, not only in terms of its economic impact, but also the emotional and mental health impact that the disease has, as we've already heard. So, clearly, we need a number of different approaches in dealing with this issue, based on local needs and disease status. We must manage the disease in wildlife too, as well as placing restrictions on the movement of animals and testing cattle.
I welcome the consultation, of course, and it's an opportunity for people to contribute on the basis of their expertise in this complex issue. I welcome the fact that there's been a reduction in the number of cases, but one also must realise that that is just one indicator alone.
You and the First Minister have said on a number of occasions that badger culling is not an option for you, so we have to concentrate on a different approach in working as effectively as possible, whilst reducing any inconvenience to farmers.
Now, what I would have liked to have seen in this statement is some kind of solution where you acknowledge that there has been an increase in TB cases in certain areas, referring specifically to north Wales, but we're familiar, over a period of 20 years, of areas where there have been spikes from time to time in terms of bovine TB.
In moving forward, I don't understand why there isn't a greater commitment here to vaccinate badgers in those areas that are problematic to us, and why not have a more systematic approach to testing badgers on farms where cases are consistently arising, and linking that to a local vaccination programme. That would have been welcomed, in my view. You referred to a vaccination programme in the Gower area; I would have liked to have heard more about the outcomes of that particular project.
You mention a 'toolkit of measures in hotspot areas'—well, once again, more detail as to what exactly that toolkit includes would be useful.
In terms of compensation, again, I agree entirely with the comments made by Sam Kurtz: cases of TB on farms impact every aspect of farming life—buying and selling livestock and so on. And in our view, the compensation arrangements do have to reflect the individual value of every animal, and only through having individual assessments can we achieve this. So, does the Minister accept that if an animal is not priced according to its own characteristics, then there is a risk of overcompensation or, on the other hand, undercompensation, something that would be very unfair for taxpayers and farmers alike?
But what is central to the statement is that if you are determined to press ahead with the current strategy, it's inevitable that we will see tens of thousands of cattle continue to be slaughtered over the next years, just as we have seen over 30,000 cattle slaughtered over the past three years, yes, 30,000, and the economic and emotional impact of that on farms and farmers.
And in returning to compensation, this inevitably will mean an increase in costs and there's a suggestion that you see this as being unsustainable. Whilst leaving the European Union and losing funds as a result of that could exacerbate the situation, does the Minister accept that it's the responsibility of the Government to balance the books in this area and that we shouldn't expect farmers to pay the bill for having a fair price for those cattle that do have to be slaughtered?
And the last point, Minister, is around vaccination. Where vaccination is available, it has a role to play, clearly, in TB eradication, but it can only be used to prevent and not to cure the disease. Field trials with cattle TB vaccination, as you've already outlined, are under way, and you are hoping an effective vaccine will be available by 2025, so my question is: how confident are you we can achieve this goal, given the low number of farms that are currently participating in the trials?
And my final point is this: by ruling out other measures such as controlling the disease within the wildlife population, is the Minister accepting, therefore, that the Government is content with keeping the situation as static as it is currently for at least another three or four years, which won't reduce the emotional or financial burden on farmers one bit, or reduce the prevalence of the disease to the same extent we've seen in other countries? And my final point as well is the found-dead survey, in my opinion, is ineffective and rather ad hoc and doesn't teach us anything about this disease at all. Diolch yn fawr.
Ac mae'r pwynt olaf, Gweinidog, yn ymwneud â brechu. Pan fo brechu ar gael, mae rôl ar ei gyfer, yn amlwg, wrth ddileu TB, ond dim ond wrth atal ac nid wrth wella'r clefyd y gellir ei ddefnyddio. Mae treialon maes gyda brechu gwartheg yn erbyn TB, fel gwnaethoch chi amlinellu eisoes, ar y gweill, ac rydych chi'n gobeithio y bydd brechlyn effeithiol ar gael erbyn 2025, felly fy nghwestiwn i yw: pa mor hyderus ydych chi y gallwn ni daro'r nod hwn, o ystyried y nifer isel o ffermydd sy'n cymryd rhan yn y treialon ar hyn o bryd?
A'm pwynt olaf i yw hwn: drwy ddiystyru mesurau eraill fel rheoli'r clefyd mewn bywyd gwyllt, a yw'r Gweinidog yn derbyn, felly, fod y Llywodraeth yn fodlon cadw'r sefyllfa mor ddisymud ag y mae hi ar hyn o bryd am o leiaf dair neu bedair blynedd arall, ac na fydd yn ysgafnu'r baich emosiynol neu ariannol ar ffermwyr i ryw raddau, neu leihau nifer yr achosion o'r clefyd i'r un graddau ag a welsom ni mewn gwledydd eraill? A fy mhwynt olaf i hefyd yw'r arolwg o foch daear marw sydd, yn fy marn i, yn aneffeithiol a braidd yn ad hoc ac nid yw'n dysgu unrhyw beth i ni am y clefyd hwn o gwbl. Diolch yn fawr.
I'll start with the second final point around the survey, I don't—
Rwyf i am ddechrau gyda'r ail bwynt olaf ynghylch yr arolwg, nid wyf—
Sorry.
Mae'n ddrwg gen i.
No, it's fine. I don't agree with you, I think it has given us some really good evidence, and it should be finishing in February next year, but I have committed to doing it for another two years, because I'm told by our advisers, by the chief veterinary officer and by the scientists that it is absolutely vital that we keep that work going, because they do think it's worthwhile.
But I thank you for your questions, and I do not want to keep it static, of course not, and one of the reasons for bringing in the targets back in 2017 and the regionalisation approach was to get that TB-free status as quickly as possible. Certainly, discussions I had, particularly when we were in the European Union, with people at European agricultural councils, et cetera, was that to achieve that the regionalisation approach would really help us. So, if you could have one area in Wales that could be declared TB-free, what a boost that would be to the rest of Wales. So, I was very keen to bring the regionalisation approach into the TB eradication programme back in 2017, and will certainly be keeping it.
You mentioned spikes in disease over the previous years. The reason I mentioned north Wales is because this is my annual update, and I appreciate, for the Member, this is the first one you have been in the Chamber for, but every year I do commit to a statement. So, whilst I'm also looking at a refresh of the TB eradication programme, because we haven't had one for four years, it is, actually, my annual statement, so that was the reason why I focused on that.
I am aware you're having a technical briefing with the chief veterinary officer, and I'm sure she will certainly be able to provide you with far more detail than I can in the short amount of time I've got got around the Gower project, but it's certainly been very encouraging, and we have used badger vaccination. It's been one of the things that we have had as part of our toolkit since 2012; it's been part of our programme, and it was first deployed, as I said in my original statement, in the IAA, as part of that suite of measures. And we did see a drop in the incidence and prevalence rates in the IAA. And, fortunately, that position has been sustained.
It is about having that suite of measures that I mentioned. And we have the testing regime, we have the vaccination regime, and I think it's really important to use that word 'partnership' again. And I'm really pleased—I met with the NFU last week, and they've got their own TB focus group now, and it was really encouraging to hear the progress they think they're making within that group. They've had the chief veterinary officer there to talk to them, they've met with Professor Glyn Hewinson to listen to his views, and it's great to have that ownership, and I think it's really important that we continue to work in partnership, because we can't do it on our own and they can't do it on their own; it's about working together. It's also about improved biosecurity, good husbandry, and, of course, we have Cymorth TB, which we fund, and that seeks to provide practical support to our farmers, to our herd keepers who are affected by TB. They provide bespoke veterinary interventions at different stages during the breakdown. I am going to ask the task and finish group that I've announced today to have a look at how we do engage with our farmers and our herd keepers to see what we can do to improve that engagement, to show that it is absolutely a partnership, and I very much recognise that.
We also work very closely with other Welsh Government departments to offer business continuity advice to farmers and, importantly, their families, because it's not just the farmer, is it, who is impacted; it's the whole family that are suffering in a TB breakdown. And I really would strongly encourage farmers and their vets to take advantage of that bespoke Government-funded veterinary advice programme and for farmers to speak to their private vets about it too, and about how they can access it. And, again, the future of Cymorth TB and any other initiatives that we have will be included within the remit of the task and finish group, and I will ask them to look at that.
Around your questions in relation to compensation, no, it's for Welsh Government to balance the books. It's my job to make sure I have that funding. I don't expect the farmers to have any part in that. It is absolutely our statutory duty. However, what I do expect is, if someone thinks—. So, the bar now is £5,000, so if you think you've got cattle that are worth more than that, then you should look at insurance. I think that's very important to do.
The cattle vaccination, as I said in my answer to Sam, is, I think, within reach now—three, four years and I think we will have it. You mentioned there is a low number of farms, and I mentioned there were no Welsh farms, and I really would encourage Welsh farms to participate in the trial, because I want to be part of it. As I say, I work with DEFRA and I work with the Scottish Government, and there are many farms in England involved in the trial, but what I really want to see are some Welsh farms as part of those trials.
Popeth yn iawn. Nid wyf i'n cytuno â chi, rwyf i o'r farn ei fod wedi rhoi tystiolaeth dda iawn i ni, ac fe ddylai ddod i ben ym mis Chwefror y flwyddyn nesaf, ond rwyf i wedi ymrwymo i'w barhau am ddwy flynedd arall, oherwydd mae ein cynghorwyr ni'n dweud, a'r prif swyddog milfeddygol, a'r gwyddonwyr ei bod hi'n gwbl hanfodol ein bod ni'n parhau â'r gwaith hwnnw, oherwydd maen nhw o'r farn ei fod yn werth ei wneud.
Ond rwy'n diolch i chi am eich cwestiynau, ac nid wyf i'n awyddus i barhau â sefyllfa ddisymud, wrth gwrs, ac un o'r rhesymau am gyflwyno'r nodau nôl yn 2017 a'r ymagwedd o fod â rhanbarthau oedd diogelu'r statws hwnnw o fod yn rhydd o TB cyn gynted â phosibl. Yn sicr, yn y trafodaethau a gefais i, yn arbennig felly pan oeddem ni yn yr Undeb Ewropeaidd, gyda phobl mewn cynghorau amaethyddol Ewropeaidd, ac ati, y farn oedd y byddai ymagwedd o fod â rhanbarthau yn ein helpu ni mewn gwirionedd. Felly, pe byddech chi'n gweld un rhanbarth yng Nghymru yn cael ei ddatgan yn rhydd o TB, fe fyddai hynny'n hwb aruthrol i weddill Cymru. Felly, roeddwn i'n awyddus iawn i ddod â'r ymagwedd o fod â rhanbarthau i mewn i'r rhaglen i ddileu TB nôl yn 2017, ac fe fyddaf i'n sicr o'i chadw.
Roeddech chi'n sôn am adegau lle cafwyd nifer fawr o achosion o'r clefyd dros y blynyddoedd blaenorol. Y rheswm y soniais i am hynny yw oherwydd dyma fy niweddariad blynyddol i, ac rwy'n gwerthfawrogi mai dyma'r un cyntaf i'r Aelod fod yn y Siambr ar ei gyfer, ond bob blwyddyn rwy'n ymrwymo i wneud datganiad. Felly, er fy mod i'n edrych hefyd ar ddiwygio'r rhaglen dileu TB, oherwydd nad ydym wedi cael un am bedair blynedd, fy natganiad blynyddol yw hwn, mewn gwirionedd, felly dyna'r rheswm pam roeddwn i'n canolbwyntio ar hynny.
Rwy'n ymwybodol eich bod yn cael sesiwn friffio dechnegol gyda'r prif swyddog milfeddygol, ac rwy'n siŵr y bydd hi'n sicr yn gallu rhoi llawer mwy o fanylion i chi nag y gallaf i yn yr amser byr sydd gennyf i ynglŷn â phrosiect Gŵyr, ond mae hwnnw wedi bod yn galonogol iawn, yn sicr, ac rydym ni wedi defnyddio brechiadau i foch daear. Dyma un o'r pethau sydd wedi bod yn rhan o'n pecyn cymorth ni ers 2012; bu'n rhan o'n rhaglen ni, ac fe'i defnyddiwyd gyntaf, fel y dywedais i yn fy natganiad gwreiddiol, yn yr ardal triniaeth ddwys, yn rhan o'r gyfres honno o fesurau. Ac fe welsom ni ostyngiad yn nifer yr achosion a'r cyfraddau o ran mynychder yn yr ardal triniaeth ddwys. Ac, yn ffodus, mae'r sefyllfa honno wedi aros yr un fath.
Ystyr hyn yw bod â'r gyfres honno o fesurau y soniais i amdanyn nhw. Ac mae'r drefn brofi gennym ni, a'r drefn frechu gennym ni, ac rwyf i o'r farn ei bod hi'n bwysig iawn i ni ddefnyddio'r gair 'partneriaeth' yna unwaith eto. Ac rwy'n falch iawn—fe wnes i gyfarfod â'r NFU yr wythnos diwethaf, ac mae ganddyn nhw eu grŵp eu hunain i ganolbwyntio ar TB nawr, ac roedd hi'n galonogol iawn i glywed am y cynnydd y maen nhw'n credu sydd yn digwydd o fewn y grŵp hwnnw. Maen nhw wedi cael y prif swyddog milfeddygol yno i siarad â nhw, maen nhw wedi cyfarfod â'r Athro Glyn Hewinson i wrando ar ei farn ef, ac mae hi'n ardderchog bod â'r berchnogaeth honno, ac rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn ein bod ni'n parhau i weithio mewn partneriaeth, oherwydd ni allwn ni wneud dim ar ein pennau ein hunain ac ni allan nhw wneud hyn ar eu pennau eu hunain; cydweithio yw ystyr hyn. A'i ystyr hefyd yw gwell bioddiogelwch, hwsmonaeth dda, ac, wrth gwrs, mae Cymorth TB gennym ni, rydym ni'n ariannu hwnnw, ac mae'n ceisio rhoi cymorth ymarferol i'n ffermwyr ni, i'r rhai sy'n cadw buchesi y mae TB yn effeithio arnyn nhw. Maen nhw'n cynnig ymyriadau milfeddygol pwrpasol ar wahanol gamau yn ystod y dadansoddiad. Rwyf i am ofyn i'r grŵp gorchwyl a gorffen a gyhoeddais i heddiw i fwrw golwg ar y dull o ymgysylltu â'n ffermwyr ni a'r rhai sy'n cadw buchesi i weld beth y gallwn ni ei wneud i wella'r ymgysylltiad hwnnw, a dangos mai bod mewn partneriaeth yw hyn yn gyfan gwbl, ac rwy'n cydnabod hynny i raddau helaeth iawn.
Rydym ni'n gweithio yn agos iawn hefyd gydag adrannau eraill Llywodraeth Cymru i gynnig cyngor parhad busnes i ffermwyr ac, yn bwysig iawn, eu teuluoedd nhw, oherwydd nid y ffermwr yn unig sy'n cael eu heffeithio; mae'r teulu cyfan yn dioddef oherwydd TB buchol. Ac fe fyddwn i'n annog ffermwyr a'u milfeddygon yn gryf i fanteisio ar y rhaglen cyngor milfeddygol bwrpasol honno a ariennir gan y Llywodraeth a ffermwyr i siarad â'u milfeddygon preifat nhw hefyd ynghylch hyn, a sut y gallan nhw gael gafael arno. Ac, unwaith eto, bydd dyfodol Cymorth TB ac unrhyw fentrau eraill sydd gennym ni'n cael eu cynnwys o fewn cylch gwaith y grŵp gorchwyl a gorffen, ac fe wnaf ofyn iddyn nhw edrych ar hynny.
Ynglŷn â'ch cwestiynau chi o ran iawndal, nage, mater i Lywodraeth Cymru yw mantoli'r llyfrau. Fy ngwaith i yw sicrhau bod yr arian hwnnw gennyf i. Nid wyf i'n disgwyl i'r ffermwyr fod ag unrhyw ran yn hynny. Ein dyletswydd statudol ni yw hon. Er hynny, yr hyn yr wyf i'n ei ddisgwyl yw, os yw rhywun yn meddwl—. Felly, y terfyn nawr yw £5,000, felly os ydych chi'n meddwl bod gennych chi wartheg sy'n werth mwy na hynny, yna fe ddylech chi ystyried yswiriant. Rwy'n credu bod hwnnw'n rhywbeth pwysig iawn i'w wneud.
Mae'r brechiad ar gyfer gwartheg, fel y dywedais i yn fy ateb i Sam, yn fy marn i, o fewn cyrraedd nawr—rhyw dair, bedair blynedd ac rwy'n ffyddiog y cawn ni hwnnw. Roeddech chi'n sôn bod nifer y ffermydd yn isel, ac fe soniais i nad oedd yna unrhyw fferm yng Nghymru, ac fe fyddwn i wir yn annog ffermydd Cymru i gymryd rhan yn y treial, oherwydd rwy'n awyddus i fod yn rhan ohono. Fel y dywedais i, rwy'n gweithio gyda DEFRA ac rwy'n gweithio gyda Llywodraeth yr Alban, ac mae llawer o ffermydd yn Lloegr yn rhan o'r treial, ond yr hyn yr wyf i'n awyddus i'w weld mewn gwirionedd yw gweld rhai ffermydd yng Nghymru yn rhan o'r treialon hynny.
Thank you for your annual update, Minister. As the chief veterinary officer notes in the foreword to the consultation document, the eradication programme was always a long road and the long-term trends remain positive. We've allowed the science to navigate and our key stakeholders—farmers, vets and representative bodies—to drive that forward. Successive Welsh Labour Governments have been flexible in adapting the delivery plan, but we did draw a line at badger culling, and I'm proud that the Welsh Government's programme for government forbids the culling of badgers to control the spread of TB in cattle. The UK Government, by contrast, will only start phasing out badger culling in England next year. The Wildlife Trusts estimate that, by the time it ends, 300,000 out of an estimated population of 485,000 badgers may have been killed, wiping out populations in areas they had inhabited since the ice age.
But back to today's statement and back to that long road that you mention—and there has been plenty of talk here this afternoon about the cattle vaccination trial. And, as you said, an effective cattle TB vaccine would be a hugely powerful tool. You've mentioned also that it's only one part of the toolbox. So, I share your disappointment about the lack of participation by Welsh farmers. I'm assuming that you have discussed that with farming unions, and it would be very useful if you could give any update on that, either now or in the near future. Thank you.
Diolch i chi am eich diweddariad blynyddol, Gweinidog. Fel mae'r prif swyddog milfeddygol yn ei nodi yn y rhagair i'r ddogfen ymgynghori, roedd y rhaglen ddileu bob amser yn golygu taith bell ac mae'r tueddiadau hirdymor yn parhau i fod yn gadarnhaol. Rydym ni wedi caniatáu i'r wyddoniaeth lywio a'n rhanddeiliaid allweddol ni—ffermwyr, milfeddygon a chyrff cynrychioliadol—wrth fwrw ymlaen â honno. Mae Llywodraethau Llafur Cymru olynol wedi bod yn hyblyg wrth addasu'r cynllun cyflawni, ond fe wnaethom ni dynnu llinell o ran difa moch daear, ac rwy'n falch bod rhaglen lywodraethu Llywodraeth Cymru yn gwahardd difa moch daear i reoli ymlediad TB mewn gwartheg. Yn wahanol iawn, ni fydd Llywodraeth y DU ond yn dechrau gwneud hynny'n raddol yn Lloegr y flwyddyn nesaf. Mae'r Ymddiriedolaethau Bywyd Gwyllt yn amcangyfrif, pan ddaw'r difa i ben, y gallai 300,000 o boblogaeth a amcangyfrifir i fod yn 485,000 o foch daear fod wedi eu lladd, gan ddifa'r poblogaethau mewn ardaloedd sydd wedi bod yn gynefin iddyn nhw ers yr oes iâ.
Ond yn ôl at ddatganiad heddiw ac yn ôl at y daith bell honno yr ydych chi'n sôn amdani hi—ac fe fu yna ddigon o sôn yn y fan hon y prynhawn yma am y treial brechu gwartheg. Ac, fel roeddech chi'n dweud, fe fyddai brechlyn TB effeithiol ar gyfer gwartheg yn arf pwerus iawn. Rydych chi wedi crybwyll hefyd mai dim ond un peth yn y gist arfau ydyw hyn. Felly, rwyf innau wedi fy siomi hefyd yn niffyg cyfranogiad ffermwyr Cymru. Rwy'n cymryd eich bod chi wedi trafod hynny gydag undebau ffermio, a da iawn o beth fyddai i chi allu rhoi unrhyw ddiweddariad ar hynny, naill ai nawr neu yn y dyfodol agos. Diolch i chi.
Thank you. So, in relation to your comments around our programme for government commitment that we will not permit the culling of badgers as part of the measures to deal with bovine TB, recent scientific studies have not provided conclusive evidence that culling badgers would reduce incidence levels in cattle herds. And you mentioned England, which have killed a huge number of badgers, but now they're withdrawing and backing down from that. And I do think the emphasis on cattle vaccination, which I very much welcome, is because the UK Government are looking at what alternatives they have. And if you look at the areas where they have culled badgers, they still have bovine TB. So, I think that is a very important point.
I have raised the lack of farms—well, no farms—participating in Wales in the trials with both the NFU and the FUW, and I mentioned in my earlier answer to Cefin Campbell that the chief veterinary officer had attended NFU's TB focus group and it was raised there, and I'm sure they will do all they can to encourage farms in the low TB area to participate.
Diolch. Felly, o ran eich sylwadau chi ynghylch ymrwymiad ein rhaglen lywodraethu ni na fyddwn ni'n caniatáu i ddifa moch daear fod yn rhan o'r mesurau i ymdrin â TB buchol, nid yw astudiaethau gwyddonol diweddar wedi cynnig unrhyw dystiolaeth bendant y byddai difa moch daear yn lleihau cyfraddau mynychder mewn buchesi gwartheg. Ac roeddech chi'n sôn am Loegr, sydd wedi lladd nifer aruthrol o foch daear, ond maen nhw'n tynnu'n ôl nawr ac yn cilio oddi wrth hynny. Ac rwy'n credu mai'r rheswm am y pwyslais ar frechu gwartheg, yr wyf i'n ei groesawu yn fawr, yw bod Llywodraeth y DU yn edrych ar ba ddewisiadau eraill sydd ganddyn nhw. Ac os edrychwch chi ar yr ardaloedd lle maen nhw wedi difa moch daear, mae TB buchol yno o hyd. Felly, rwy'n credu bod hwnnw'n bwynt pwysig iawn.
Rwyf i wedi codi'r diffyg ffermydd—wel, dim un fferm—yn cymryd rhan yng Nghymru yn y treialon gyda'r NFU ac Undeb Amaethwyr Cymru, ac fe soniais i yn fy ateb yn gynharach i Cefin Campbell fod y prif swyddog milfeddygol wedi mynychu grŵp ffocws TB yr NFU ac fe godwyd hyn yn y fan honno, ac rwy'n siŵr y byddan nhw'n gwneud popeth yn eu gallu i annog ffermydd yn yr Ardal TB isel i gymryd rhan.
Thank you, Minister, for today's statement. Minister, as you will be aware, farms throughout north Wales play a huge role in supporting our local economy, communities and indeed our food chain. Many farmers that I've met with in recent months alongside the NFU have raised their concerns of the bovine TB eradication programme simply not being robust enough and not doing enough to deal with the root cause of the problem. And this concern links to the spikes in cases in north Wales, something you've acknowledged in your statement today and something which Mr Campbell referred to earlier in his contribution. Of course, we know the prospect of having to slaughter entire herds of cattle following a TB outbreak is a very real concern for farmers in my region, and, although compensation is available, it does not make up for the business disruption, which could make a farm unviable, let alone the emotional strain on hard-working farmers. So, Minister, what focused support will you provide to farmers in north Wales where spikes in TB have been experienced and how will you work with those farmers to ensure business disruption is kept as low as possible? Diolch yn fawr iawn.
Diolch, Gweinidog, am y datganiad heddiw. Gweinidog, fel y gwyddoch chi, mae ffermydd ledled y gogledd â rhan enfawr yn y gwaith o gefnogi ein heconomi leol ni, ein cymunedau ni ac yn wir ein cadwyn fwyd ni. Mae llawer o ffermwyr yr wyf i wedi cwrdd â nhw yn ystod y misoedd diwethaf ochr yn ochr â'r NFU wedi codi eu pryderon nhw am raglen dileu TB buchol nad ydyw hi'n ddigon cadarn ac nad yw hi'n gwneud digon i ymdrin â gwraidd y broblem. Ac mae'r pryderon hyn ynghlwm â'r cynnydd mewn achosion yn y gogledd, rhywbeth y gwnaethoch chi ei gydnabod yn eich datganiad heddiw ac roedd hynny'n rhywbeth y cyfeiriodd Mr Campbell ato yn gynharach yn ei gyfraniad yntau. Wrth gwrs, fe wyddom ni fod y posibilrwydd o orfod lladd buchesi cyfan o wartheg yn dilyn achosion o TB yn bryder gwirioneddol i ffermwyr yn fy rhanbarth i, ac, er bod iawndal ar gael, nid yw hynny'n gwneud cyfiawnder â'r tarfu ar eu busnes, a allai wneud fferm yn anymarferol, heb sôn am y straen emosiynol ar ffermwyr sy'n gweithio mor galed. Felly, Gweinidog, pa gymorth penodol y byddwch chi'n ei roi i ffermwyr yn y gogledd lle mae'r cynnydd mewn TB wedi cael ei brofi a sut ydych chi am weithio gyda'r ffermwyr hynny i sicrhau bod y tarfu ar fusnes yn cael ei gadw dan reolaeth gymaint â phosibl? Diolch yn fawr iawn.
Thank you, and I did refer to the spikes that we've, unfortunately, had, and I certainly was extremely concerned to see that, because I mentioned about the targets that we've set to be bovine TB free. The low TB areas were obviously very important as part of that.
There were the three spikes in Conwy, Denbighshire and Pennal, and we've been working with them. We've introduced enhanced measures, testing et cetera, and we continue to work with them. But I think, again, it's really important to note that eight out of 10 of those outbreaks in those spikes were due to movement of cattle, so it's important that we continue to work, that farmers access that support, that it's available, that guidance and advice that's available, going forward.
Diolch i chi, ac fe gyfeiriais i at yr adegau lle cafwyd nifer fawr o achosion a welsom ni, yn anffodus, ac roeddwn i'n sicr yn bryderus iawn o weld y rhain, fe soniais i am y nodau y gwnaethom ni eu pennu i fod yn rhydd o TB buchol. Roedd yr Ardaloedd TB isel yn amlwg yn bwysig iawn yn rhan o hynny.
Gwelwyd nifer fawr o achosion mewn tair ardal sef Conwy, sir Ddinbych a Phennal, ac rydym ni wedi bod yn gweithio gyda nhw. Rydym ni wedi cyflwyno mesurau gwell, profi ac ati, ac rydym ni'n parhau i weithio gyda nhw. Ond rwy'n credu, unwaith eto, ei bod hi'n bwysig iawn nodi bod wyth o bob 10 o'r achosion hynny o ganlyniad i symudiadau gwartheg, felly mae hi'n bwysig ein bod ni'n parhau i weithio, bod ffermwyr yn cael gafael ar y cymorth hwnnw, ei fod ar gael, a'r canllawiau a'r cyngor hwnnw sydd ar gael, wrth symud ymlaen.
Thank you for your statement, Minister. I wasn't really intending to respond to the statement, but I've been sitting here listening intently to what you've had to say, and, fundamentally, nothing has changed, has it, really? You could have delivered that statement 10 years ago, and, in the meantime, of course, we're still culling 10,000 cattle every year. It really smacks of contentment with the situation. So, come on, let's be brave here. Let's be radical. Let's bite the bullet and stop going around in circles. Isn't it time this Government stepped up to the mark and really confronted the issue of TB in wildlife? Because, if you don't, then I bet we'll be back here in another 12 months when you deliver your next annual statement. And do you know what? It'll be 10 years all over again.
Diolch i chi am eich datganiad, Gweinidog. Nid oeddwn i'n bwriadu ymateb i'r datganiad mewn gwirionedd, ond rwyf i wedi bod yn eistedd yma ac yn gwrando yn astud ar yr hyn yr oedd gennych chi i'w ddweud, ac, yn y bôn, nid oes unrhyw beth wedi newid, mewn gwirionedd, a oes yna? Fe allech chi fod wedi cyflwyno'r datganiad hwn 10 mlynedd yn ôl, ac, yn y cyfamser, wrth gwrs, rydym ni'n parhau i ddifa 10,000 o wartheg bob blwyddyn. Mae hyn yn awgrymu bodloni ar y sefyllfa, mewn gwirionedd. Felly, dewch ymlaen, gadewch i ni fod yn ddewr yn hyn o beth. Gadewch i ni fod yn radical. Gadewch i ni fwrw'r maen i'r wal a rhoi'r gorau i din-droi. Onid yw hi'n hen bryd i'r Llywodraeth hon ddod i'r adwy a mynd i'r afael â TB mewn bywyd gwyllt? Oherwydd, os na wnewch chi hynny, yna, yn siŵr i chi, fe fyddwn ni yn ein holau yma mewn 12 mis arall pan fyddwch chi'n cyflwyno eich datganiad blynyddol nesaf. A wyddoch chi beth? 10 mlynedd arall eto fel hyn fydd hi.
So, I fundamentally disagree with probably everything that Llyr Huws Gruffydd said. You talk about wildlife and, absolutely, if you look in the bespoke action plans, one of the the areas that we specifically said we would target with the herds that were in long-term breakdown was the wildlife. And if you look at the bespoke action plans that we brought forward—and I'm trying to remember the percentage, but it's a significant number—wildlife did not play any part in that breakdown. And one of the reasons I'm stopping the test and trap—sorry, the trap and test—of badgers in bespoke action plans in the long-term breakdown is because it really hasn't proved popular. Some farmers didn't want us to do that, and I think that money is better spent on vaccinating badgers. So, I absolutely agree with you about that we must do things, and one of the things we're doing—and I've announced the extra £100,000 today, because that is proving to be very beneficial.
Felly, mae'n debyg fy mod i'n anghytuno yn gyfan gwbl â phopeth a ddywedodd Llŷr Huws Gruffydd. Rydych chi'n sôn am fywyd gwyllt ac, yn hollol, os edrychwch chi yn y cynlluniau gweithredu pwrpasol, un o'r meysydd yr oeddem ni'n dweud yn benodol y byddem ni'n anelu tuag atyn nhw gyda'r buchesi ag achosion TB hirdymor oedd o ran y bywyd gwyllt. Ac os edrychwch chi ar y cynlluniau gweithredu pwrpasol a gyflwynwyd gennym ni—ac rwy'n ceisio cofio'r ganran, ond fe geir nifer sylweddol—nid oedd y bywyd gwyllt ag unrhyw ran yn y dadansoddiad hwnnw. Ac un o'r rhesymau yr wyf i am roi'r gorau i brofi a thrapio moch daear—mae'n ddrwg gennyf i, y trapio a'r profi—mewn cynlluniau gweithredu pwrpasol yn y dadansoddiad hirdymor yw am nad yw hynny wedi bod yn boblogaidd mewn gwirionedd. Nid oedd rhai ffermwyr yn dymuno i ni wneud hynny, ac rwy'n credu ei bod hi'n well gwario'r arian ar frechu moch daear. Felly, rwy'n cytuno yn llwyr â chi fod yn rhaid i ni weithredu, ac un o'r pethau yr ydym ni'n ei wneud—ac rwyf i wedi cyhoeddi'r £100,000 ychwanegol heddiw, oherwydd mae hi'n ymddangos bod hynny o fudd mawr.
As a farmer's daughter, Minister, I've seen first-hand the devastating impact that bovine TB has had on farmers and our rural communities, and I have to agree with Llyr; it literally feels like groundhog day to me in this Senedd. I stood here responding to a very similar statement back in 2003, hearing very, very similar arguments, and yet I stand here today and I've noted that hardly anything has changed, Minister. It's just not good enough. There has been no substantial progress made at all, and Wales is crying out for a proper solution to bovine TB.
It baffles me, this Government's inherent lack of understanding of our rural communities and what they need. You can use the stats, as we've said today, to back up either side of the argument today, but what faces us all is that there's still a very real problem when it comes to bovine TB. Eleven thousand cattle are being slaughtered per annum for TB control. This is clearly not sustainable, that cattle are slaughtered in these numbers year on year. Vaccinations for badgers, which you seem to think is an answer to this, is too open to supply issue problems and high costs, and doesn't actually, as my colleague Sam Kurtz said earlier, cure the animal of the disease. It isn't a silver bullet, and there's obviously a whole host of things that need to be done collectively in order to tackle bovine TB, as you outlined earlier.
There has been talk of a vaccine for cattle for nearly 30 years now, Minister. I'm very, very pleased to hear you say that progress is finally being made and we seem to be getting somewhere on that, but you said, and I quote, 'I think we'll have it in the future.' 'I think we'll have it'—so, there's no concrete timeline at all. I just wonder if you could give us something a bit more substantial on that, because it is exciting, because that would, I think, make a real difference.
Across the border in England they've been piloting culling badgers recently in certain areas, with a 66 per cent reduction in TB in Gloucestershire; a 37 per cent reduction in TB in Somerset. The First Minister's ruled out culling whilst he's in charge, apparently, but the results are there, Minister. It's working. We have talked and talked and talked, have consulted, consulted, consulted in this Chamber, Minister, but Wales needs hard action. Surely, looking at the results across the border, culling has to form part of the solution now, as we cannot leave the wildlife reservoir unaddressed any longer.
Yn ferch i ffermwr, Gweinidog, rwyf i wedi gweld effaith ddinistriol TB Buchol ar ffermwyr a'n cymunedau gwledig ni â'm llygaid fy hun, ac mae'n rhaid i mi gytuno â Llŷr; mae hi'n llythrennol yn teimlo fel ein bod ni'n troi yn yr unfan yn y Senedd hon yn hyn o beth. Roeddwn i'n sefyll yma yn ymateb i ddatganiad tebyg iawn yn ôl yn 2003, gan glywed dadleuon tebyg iawn, iawn, ac eto rwy'n sefyll yma heddiw ac rwy'n nodi nad oes fawr ddim wedi newid, Gweinidog. Nid yw hyn yn ddigon da. Nid oes unrhyw gynnydd o sylwedd wedi bod o gwbl, ac mae Cymru yn crefu am ateb cymwys i TB buchol.
Mae'r diffyg dealltwriaeth sy'n gynhenid yn y Llywodraeth hon o ran ein cymunedau gwledig ni a'r hyn sydd ei angen arnyn nhw yn peri dryswch i mi. Fe allwch chi ddefnyddio ystadegau, fel gwnaethom ni heddiw, i gefnogi'r naill ochr neu'r llall i ddadl heddiw, ond yr hyn sy'n ein hwynebu ni i gyd yw bod problem wirioneddol yn parhau o ran TB buchol. Caiff 11 mil o wartheg eu lladd bob blwyddyn i reoli TB. Mae hi'n amlwg nad yw hyn yn gynaliadwy, sef bod gwartheg yn cael eu lladd yn y niferoedd hyn o flwyddyn i flwyddyn. Mae brechiadau ar gyfer moch daear, yr ydych chi o'r farn eu bod nhw'n ddatrysiad i hyn, yn rhy agored i broblemau cyflenwad a chostau uchel, ac mewn gwirionedd, fel dywedodd fy nghyd-Aelod Sam Kurtz yn gynharach, nid yw'n gwella'r anifail o'r haint. Nid yw'n ateb hud a lledrith i bopeth, ac mae hi'n amlwg bod llu o bethau y mae angen eu gwneud ar y cyd i fynd i'r afael â TB buchol, fel yr amlinellwyd gennych chi'n gynharach.
Mae yna sôn wedi bod am frechlyn i wartheg ers bron i 30 mlynedd erbyn hyn, Gweinidog. Rwy'n falch tu hwnt o'ch clywed chi'n dweud bod cynnydd yn cael ei wneud o'r diwedd ac mae hi'n ymddangos ein bod ni'n gweld cynnydd yn hyn o beth, ond roeddech chi'n dweud, ac rwy'n dyfynnu, 'Rwy'n credu y byddwn ni'n ei weld yn y dyfodol.' 'Rwy'n credu y byddwn ni'n ei weld'—felly, nid oes yna ddyddiad pendant o gwbl. Rwy'n meddwl tybed a fyddech chi'n cynnig rhywbeth ychydig yn fwy sylweddol i ni yn hynny o beth, oherwydd mae'n beth cyffrous, oherwydd fe fyddai hynny, rwy'n credu, yn gwneud gwahaniaeth gwirioneddol.
Dros y ffin yn Lloegr maen nhw wedi bod yn treialu difa moch daear mewn rhai ardaloedd yn ddiweddar, gyda gostyngiad o 66 y cant mewn TB yn Swydd Gaerloyw a gostyngiad o 37 y cant mewn TB yng Ngwlad yr Haf. Mae'r Prif Weinidog wedi diystyru difa tra bydd ef wrth y llyw, mae'n debyg, ond mae'r canlyniadau yno, Gweinidog. Mae hynny'n gweithio. Rydym ni wedi siarad a siarad, wedi ymgynghori, ymgynghori, ymgynghori yn y Siambr hon, Gweinidog, ond mae angen gweithredu pendant ar Gymru. Yn sicr iawn, mae'n rhaid i ddifa fod yn rhan o'r ateb nawr, gan na allwn ni anwybyddu'r gronfa ym mywyd gwyllt ddim mwy.
You missed out the word 'collectively'—we need to do this collectively. You seem to be laying all blame at the Welsh Government's feet, and that's absolutely not the case. I specifically said we have to do this in partnership. I haven't got all the answers, Welsh Government hasn't, and farmers haven't either, and it's really important they work collectively.
I didn't say I think we will have it in the future—I said I think we will have it in 2025, and one of the reasons I think we will have it in 2025—and, again, I said, if you'd been listening—is that Welsh Government has really led on the research in relation to that—way before my time, I'm not taking any credit, but Welsh Government has. But DEFRA are now taking a keen interest, and one of the reasons DEFRA are taking a keen interest, in my view, is because they don't think that culling has worked. So, if—you know, you're quoting figures at me. Why are they stopping culling? If it's so successful, why are England backing down and not carrying on with their culling? Why are they looking for something different to do? The reason is because they still have TB in the areas that you just referred to.
So, this TB eradication programme has now gone out to consultation, it's now there for people to put their views to it. I forget who said they didn't think it was robust enough; I think it might have been Llyr. I think it's important now that we hear people's views. But I never said any one thing was—. As I say, I really don't like the phrase 'silver bullet', I'm using the words that you as Conservatives are using, but there isn't one. If there was one, we would have all found it by now, wouldn't we?
One of the things I do think will help is a mandatory informed purchasing system. Certainly, it worked in New Zealand. They tell me that was probably the one thing that worked the best—so, again, out to consultation on that. We gave grant funding and, unfortunately, I don't think markets are providing that information, or maybe it's the purchasers who aren't providing it to the markets so that everybody can make that informed purchase.
Fe wnaethoch chi hepgor 'ar y cyd'—mae angen i ni wneud hyn ar y cyd. Mae hi'n ymddangos eich bod chi'n dweud mai ar Lywodraeth Cymru y mae'r bai am bopeth, ac nid yw hynny'n wir o gwbl. Fe ddywedais i'n benodol ei bod hi'n rhaid i ni wneud hyn mewn partneriaeth. Nid yw'r holl atebion gennyf i, na Llywodraeth Cymru, ac nid yw ffermwyr wedi gwneud hynny ychwaith, ac mae hi'n bwysig iawn eu bod nhw'n gweithio ar y cyd.
Ni ddywedais i fy mod i'n credu y byddwn ni'n ei gael yn y dyfodol—dywedais i fy mod i'n credu y byddwn ni'n ei gael yn 2025, ac un o'r rhesymau yr wyf i o'r farn y byddwn ni'n ei gael yn 2025—ac, unwaith eto, dweud wnes i, pe baech chi wedi bod yn gwrando—yw bod Llywodraeth Cymru wedi arwain yn wirioneddol ar yr ymchwil hwn mewn perthynas â hynny—ymhell cyn fy amser i, nid wyf i'n derbyn unrhyw glod, ond mae Llywodraeth Cymru wedi gwneud hynny. Ond mae DEFRA erbyn hyn yn cymryd diddordeb brwd, ac un o'r rhesymau y mae DEFRA yn cymryd diddordeb brwd, yn fy marn i, yw am nad ydyn nhw o'r farn fod difa wedi gweithio. Felly, os—wyddoch chi, rydych chi'n dyfynnu ffigurau ar fy nghyfer i. Pam maen nhw'n rhoi'r gorau i ddifa? Os yw hynny mor llwyddiannus, pam mae Lloegr yn arafu ac yn ymatal rhag difa? Pam maen nhw'n chwilio am rywbeth gwahanol i'w wneud? Y rheswm yw bod TB yn parhau o hyd yn yr ardaloedd yr ydych chi newydd gyfeirio atyn nhw.
Felly, mae'r rhaglen hon i ddileu TB wedi mynd allan i ymgynghoriad erbyn hyn, nawr yw'r amser i bobl roi eu barn arni hi. Rwyf i wedi anghofio pwy ddywedodd nad oedden nhw o'r farn ei bod yn ddigon cadarn; Llŷr, efallai. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig ein bod ni'n clywed barn pobl nawr. Ond ni ddywedais i erioed fod unrhyw beth unigol yn—. Fel dywedais i, nid wyf yn hoffi'r ymadrodd 'ateb hud a lledrith i bopeth' mewn gwirionedd, rwy'n defnyddio'r geiriau yr ydych chi Geidwadwyr yn eu defnyddio nhw, ond nid oes un yn bod. Pe byddai un i'w gael, fe fyddem ni i gyd wedi dod o hyd iddo erbyn hyn, oni fyddem ni?
Un o'r pethau yr wyf i o'r farn y bydden nhw o gymorth fyddai system brynu gwybodus orfodol. Yn sicr, fe weithiodd hyn yn Seland Newydd. Maen nhw'n dweud wrthyf i mai dyna'r un peth a weithiodd orau, mae'n debyg—felly, unwaith eto, allan i ymgynghoriad ar hynny. Rydym ni wedi rhoi arian grant ar gyfer hynny ac, yn anffodus, nid wyf i'n credu bod marchnadoedd yn cynnig y wybodaeth honno, neu efallai mai'r prynwyr sy'n peidio â'i chynnig i'r marchnadoedd er mwyn i bawb allu prynu yn wybodus fel hyn.
Ac yn olaf, James Evans.
And finally, James Evans.
Diolch, Llywydd. There's a close friend of mine who has had their business decimated by TB; I'll just put that as an interest.
Minister, Labour's TB eradication programme has been established for some years, with a long-term goal of eradicating bovine TB. Yet, in Wales, things are not improving, they're getting worse, because you will not take the steps that are needed to tackle the root cause of the problem in infected wildlife. That wildlife has no natural predators in this country. Bovine TB has become a massive industry in its own right, employing vast amounts of civil servants and costing the taxpayer millions of pounds each year. We're now seeing cows in calf and heifers being slaughtered on the yard, whilst the unborn calf inside them kicks out while choking to death. It's not a pleasant experience for anybody to witness and the mental strain that puts on our farmers is huge.
So, Minister, will you look again at this part of the legislation to allow flexibility to allow calves, if that's wanted, to be born and tested after the mother has given birth? And, also, will you and this Government take the bold steps that need to be taken to address bovine TB in Wales and stop many farming families across our country being devastated by mental health and emotional loss because of bovine TB in Wales? We've been talking about a vaccine for bovine TB since the early 2010s. It's still not here. Please, Minister, please get on with the job, and let's deliver a vaccine and actually something that eradicates TB in Wales.
Diolch, Llywydd. Mae gen i ffrind agos sydd â'i fusnes wedi ei ddinistrio gan TB; dywedaf hynny fel buddiant.
Gweinidog, mae rhaglen dileu TB Llafur wedi ei sefydlu ers rhai blynyddoedd, gyda nod hirdymor o ddileu TB buchol. Ac eto, yng Nghymru, nid yw pethau'n gwella, maen nhw'n gwaethygu, oherwydd na fyddwch chi'n cymryd y camau sydd eu hangen i fynd i'r afael ag achos sylfaenol y broblem mewn bywyd gwyllt heintiedig. Nid oes gan y bywyd gwyllt hwnnw unrhyw ysglyfaethwyr naturiol yn y wlad hon. Mae TB buchol wedi dod yn ddiwydiant enfawr ynddo'i hun, gan gyflogi llawer iawn o weision sifil am gost o filiynau o bunnau i'r trethdalwr bob blwyddyn. Rydym ni bellach yn gweld gwartheg cyflo a heffrod yn cael eu lladd ar y buarth, tra bod y llo heb ei eni y tu mewn iddyn nhw yn cicio wrth dagu i farwolaeth. Nid yw'n brofiad dymunol i unrhyw un ei weld ac mae'r straen meddyliol a roddir ar ein ffermwyr yn enfawr.
Felly, Gweinidog, a wnewch chi edrych eto ar y rhan hon o'r ddeddfwriaeth er mwyn rhoi hyblygrwydd, i ganiatáu i loi, os dyna yw'r dymuniad, gael eu geni a'u profi ar ôl i'r fam roi genedigaeth? A hefyd, a wnewch chi a'r Llywodraeth hon gymryd y camau beiddgar y mae angen eu cymryd i fynd i'r afael â TB buchol yng Nghymru ac i arbed llawer o deuluoedd ffermio ledled ein gwlad rhag cael eu dinistrio gan iechyd meddwl a cholled emosiynol oherwydd TB buchol yng Nghymru? Rydym ni wedi bod yn sôn am frechlyn ar gyfer TB buchol ers dechrau'r 2010au. Nid yw yma eto. Os gwelwch yn dda, Gweinidog, ewch ymlaen â'r gwaith, a gadewch i ni ddarparu brechlyn a rhywbeth sydd wir yn dileu TB yng Nghymru.
So, again, I don't think the Member's been listening because I've mentioned several times that we are working with DEFRA, with the Scottish Government, to bring forward a cattle vaccination. And, again, I mention that Glyn Hewinson always said to me he thought it was 10 years in advance, and he really believes, because DEFRA have now put emphasis on this, that we will have it by 2025. But, again, that won't be the one thing; it needs to be a suite of things. The TB eradication programme has brought improvement. I mentioned the figures in my statement. People don't seem to want to accept statistics, so I won't say it again.
Regarding on-farm slaughter, I absolutely agree with you how distressing that can be. I had representations made to me from the industry, and I thought it was really important that we looked to find a solution for on-farm slaughter. And we piloted—and you might be aware of this—farm euthanasia of TB cattle by a lethal injection. It did prove to be very difficult to deliver practically on the farm. You had to co-ordinate vet and haulier presence. There were some farmers who found that even more distressing, they told me, and they preferred to have their cattle shot. So, again, I think it is something that is down to personal choice for the farmer.
I also found that the pilot did cause delays in removing infected cattle. Of course, we know of the importance of doing that. So, we stopped the pilot after some consideration—I think it was in the summer of last year. I looked at England and what they were doing and they didn't seem to have the same issues that we did, but I think it's because they have extended the react-to-removal time. I think that's contrary to disease control, and certainly that was the advice that I was given by the chief veterinary officer. But I'm very open to look at what we can do, because I absolutely agree with you, that must be one of the most distressing things for a farmer.
Felly, unwaith eto, nid wyf i'n credu bod yr Aelod wedi bod yn gwrando oherwydd rwyf i wedi sôn droeon ein bod ni'n gweithio gyda DEFRA, gyda Llywodraeth yr Alban, i gyflwyno brechiad gwartheg. Ac, unwaith eto, soniaf fod Glyn Hewinson wedi dweud wrthyf erioed ei fod yn credu ei fod 10 mlynedd ar y blaen, ac mae'n credu mewn gwirionedd, oherwydd bod DEFRA bellach wedi rhoi pwyslais ar hyn, y byddwn yn ei gael erbyn 2025. Ond, unwaith eto, nid yr un peth fydd hwnnw; mae angen iddo fod yn gyfres o bethau. Mae'r rhaglen dileu TB wedi arwain at welliant. Soniais am y ffigurau yn fy natganiad. Nid yw'n ymddangos bod pobl eisiau derbyn ystadegau, felly ni fyddaf yn ailadrodd hynny.
O ran lladd ar y fferm, rwy'n cytuno yn llwyr â chi pa mor ofidus y gall hynny fod. Cefais i sylwadau gan y diwydiant, ac roeddwn i'n credu ei bod yn bwysig iawn i ni geisio dod o hyd i ateb ar gyfer lladd ar y fferm. Ac fe wnaethom ni dreialu—ac efallai y byddwch chi'n ymwybodol o hyn—ewthanasia fferm ar gyfer gwartheg TB drwy chwistrelliad marwol. Roedd yn anodd iawn ei gyflawni yn ymarferol ar y fferm. Roedd yn rhaid i chi gydlynu presenoldeb milfeddygon a chludwyr. Dywedodd rhai ffermwyr wrthyf fod hynny hyd yn oed yn fwy gofidus iddyn nhw, a bod yn well ganddyn nhw saethu eu gwartheg. Felly, unwaith eto, rwy'n credu bod hynny yn rhywbeth sy'n ddewis personol i'r ffermwr.
Gwelais hefyd fod y cynllun treialu wedi achosi oedi wrth gael gwared ar wartheg heintiedig. Wrth gwrs, rydym ni'n gwybod am bwysigrwydd gwneud hynny. Felly, fe wnaethom ni roi'r gorau i'r cynllun treialu ar ôl cryn ystyriaeth—rwy'n credu mai yn ystod yr haf y llynedd oedd hynny. Edrychais ar Loegr a'r hyn yr oedden nhw'n ei wneud ac roedd yn ymddangos nad oedd ganddyn nhw yr un problemau â ni, ond rwy'n credu mai'r rheswm dros hynny yw eu bod wedi ymestyn yr amser rhwng ymateb a symud. Rwy'n credu bod hynny'n groes i ganllawiau rheoli clefydau, ac yn sicr dyna'r cyngor a gefais i gan y prif swyddog milfeddygol. Ond rwy'n agored iawn i edrych ar yr hyn y gallwn ei wneud, oherwydd fy mod i'n cytuno yn llwyr â chi, yn sicr mae hwn yn un o'r pethau mwyaf gofidus i ffermwr.
Diolch i'r Gweinidog.
I thank the Minister.
Yr eitem nesaf felly yw'r datganiad gan y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd ar COP26. Dwi'n galw arno fe i wneud ei ddatganiad. Lee Waters.
The next item therefore is the statement by the Deputy Minister for Climate Change on COP26. And I call on the Minister to make a statement. Lee Waters.
Diolch, Llywydd. Ahead of the United Nations Climate Change Conference, the UN's Intergovernmental Panel on Climate Change said that the latest data signals a code red for humanity. This year, Canada registered its highest ever temperature, shattering the previous record by around 5 full degrees. It rained rather than snowed for the first time at the peak of the Greenland ice sheet.
Closer to home, we've seen the severe impact of heavy rain, resulting in increased flash flooding. Climate change is not just a problem we will face in 2050; it's a problem we face now. As the Met Office has told us, because of carbon emissions already in the atmosphere, sea level rises of 0.5m are already locked in. And according to Professor Richard Betts, the Met Office chief scientist, we are facing sea levels rises of a metre in the next 80 years based on current policies.
Diolch, Llywydd. Cyn Cynhadledd Newid Hinsawdd y Cenhedloedd Unedig, dywedodd Panel Rhynglywodraethol y Cenhedloedd Unedig ar Newid yn yr Hinsawdd fod y data diweddaraf yn arwydd o god coch ar gyfer dynoliaeth. Eleni, cofrestrodd Canada ei thymheredd uchaf erioed, gan chwalu'r cofnod blaenorol gyda chynnydd o tua 5 gradd lawn. Roedd yn bwrw glaw yn hytrach nag eira am y tro cyntaf ar gopa llen iâ'r Ynys Las.
Yn nes at gartref, rydym ni wedi gweld effaith ddifrifol glaw trwm, gan arwain at fwy o lifogydd sydyn. Nid problem y byddwn yn ei hwynebu yn 2050 yn unig yw newid hinsawdd; mae'n broblem sy'n ein hwynebu ni nawr. Fel y mae'r Swyddfa Dywydd wedi dweud wrthym, oherwydd allyriadau carbon sydd eisoes yn yr atmosffer, mae cynnydd o 0.5m yn lefel y môr eisoes wedi ei sicrhau. Ac yn ôl yr Athro Richard Betts, prif wyddonydd y Swyddfa Dywydd, rydym yn wynebu codiadau yn lefelau'r môr o fetr yn yr 80 mlynedd nesaf yn seiliedig ar bolisïau cyfredol.
Llywydd, we have rightly declared a climate emergency and we now need to act accordingly. We have seen some progress in responding to the scale of the challenge. This Senedd agreed in March to change our legislative targets. Wales now has a net-zero target and, just a few weeks ago, we published our Net Zero Wales plan—a credible, practical way of driving down carbon emissions over the next five years, setting us on the path to a stronger, fairer and greener future.
We brought forward our plan, even though we faced delays in the advice we've received from the UK Climate Change Committee, because we wanted to go to COP with a credible plan, setting out Wales's commitment to play our part. COP26 needed to be a pivotal moment, not just for Wales but globally. It was the fifth summit since the Paris agreement in 2015, and the first reckoning on the world’s collective ambition and action to tackle climate change. This means action both on emissions, but also on adaptation and how we support developing countries to deal with the consequences of wildfires, droughts, storm surges, flooding and rising sea levels.
The Welsh Government was an active presence throughout the COP summit, as part of the UK delegation. I know many other Members of the Senedd were also in Glasgow, representing our Parliament. And I hope their experiences were as challenging and inspiring as mine and Julie James's were. We heard directly from the Guarani people in the rainforest of Brazil, and from the Wampis people in Peru. Their forests capture the equivalent of all Welsh emissions on an annual basis. We were both struck by the challenges they face as their homes and cultures are threatened by farmers and loggers, in direct response to consumer demand from our countries and others. And the message from COP is that we need to change.
Throughout the summit, we engaged with young people and were inspired by their determination and their outrage. We exchanged notes with leaders from places such as Sao Paulo, Quebec, and California, sharing the lessons we have learned and exchanging insights. Amongst many memorable encounters, the First Minister spoke bilaterally with the Governor of Louisiana, who has tens of thousands of people living in hotel rooms after hurricane Aida. He took the opportunity to use our membership of the well-being economy network to ensure that transition to a greener future is one with people at its heart. I met with Jenipher Sambazi from Mbale in Uganda, who is an inspirational example of how women are leading the way in fighting climate change, and supporting their communities to make them resilient for the future.
We also played our part in encouraging others to step up and take action. Our active membership in networks such as RegionsAdapt and the Under2 Coalition is a key mechanism for this. In 2015, Wales was a founding member of the Under2 Coalition, which has now grown to bring together 260 governments, representing 50 per cent of the global economy and some 1.75 billion people. Focused at the so-called sub-national level, the coalition offers us a chance to engage and connect with, and to learn from and be inspired by, nations worldwide. The group is particularly important where the national governments are reluctant to take difficult decisions, or action is slow. For example, while President Trump was in power, and he took America out of the Paris agreement, the coalition that we helped create allowed dozens of states to stay connected to the global climate change agenda and make progress. In times of global adversity and change, the role of the state and regional governments is even more important as so much of the change needed is at a local level.
Likewise, I was proud that we were part of the Beyond Oil and Gas Alliance, which was launched at the summit, led by Costa Rica and Denmark, which is the European Union's largest oil producer. We were the only UK nation to be part of the 10 core membership. And I think, by creating momentum, we will help others to join in that alliance to show a practical way forward. Regardless of the outcomes at COP it is something that we can do.
As part of her programme, the Minister for Climate Change attended the Under2 Coalition general assembly, where we looked at how we could increase our outreach, prioritise action and further share and learn from one another. For example, we are working through partnerships such as south Australia’s net-zero emission policy forum, which looks at accelerating the transition to net zero. At the assembly, she emphasised the need for a fair and just transition, leaving no one and no place behind as we move to a greener future. She also spoke about how we are supporting the Future Fund, which enables voices to be heard at events such as COP, and how we are committed to working with others, such as the Scottish Government, through the Financing a Just Transition Alliance.
Now that COP26 has drawn to a close, I want to draw the Senedd’s attention both to what has been achieved as well as, crucially, the next steps. There was genuine progress made on methane, on global finance and to start shifting countries beyond coal, oil and gas. But we have far more to do to stimulate the ambition and the action needed to avoid catastrophic global warming in the lifetimes of our children. This Government is committed to taking the action needed to play our fair role on the global stage, and I encourage Senedd Members to join in that commitment. Diolch.
Llywydd, rydym ni wedi datgan argyfwng hinsawdd yn briodol ac mae angen i ni weithredu yn unol â hynny yn awr. Rydym ni wedi gweld rhywfaint o gynnydd o ran ymateb i raddfa'r her. Cytunodd y Senedd hon ym mis Mawrth i newid ein targedau deddfwriaethol. Erbyn hyn, mae gan Gymru darged sero-net ac, ychydig wythnosau'n ôl, gwnaethom gyhoeddi ein cynllun Cymru Sero-Net—ffordd gredadwy ac ymarferol o leihau allyriadau carbon dros y pum mlynedd nesaf, gan ein gosod ar y llwybr i ddyfodol cryfach, tecach a gwyrddach.
Gwnaethom gyflwyno ein cynllun, er ein bod yn wynebu oedi yn y cyngor a gawsom gan Bwyllgor Newid Hinsawdd y DU, oherwydd ein bod ni'n dymuno mynd i COP gyda chynllun credadwy, gan nodi ymrwymiad Cymru i chwarae ein rhan. Roedd angen i COP26 fod yn foment allweddol, nid yn unig i Gymru ond yn fyd-eang. Hon oedd y bumed uwchgynhadledd ers cytundeb Paris yn 2015, a'r cyfle cyntaf i farnu uchelgais a chamau gweithredu cyfunol y byd i fynd i'r afael â newid hinsawdd. Mae hyn yn golygu gweithredu ar allyriadau, ond hefyd ar addasu ac ystyried sut yr ydym yn cefnogi gwledydd datblygol i ymdrin â chanlyniadau tanau gwyllt, sychder, ymchwydd stormydd, llifogydd a lefelau'r môr yn codi.
Roedd Llywodraeth Cymru yn bresenoldeb gweithredol drwy gydol uwchgynhadledd COP, fel rhan o ddirprwyaeth y DU. Rwy'n gwybod bod llawer o Aelodau eraill y Senedd hefyd yn Glasgow, yn cynrychioli ein Senedd. Ac rwy'n gobeithio bod eu profiadau mor heriol ac ysbrydoledig ag yr oedd rhai Julie James a minnau. Fe wnaethom ni glywed yn uniongyrchol gan bobl Guarani yng nghoedwig law Brasil, a gan bobl Wampis ym Mheriw. Mae eu coedwigoedd nhw yn dal yr hyn sy'n cyfateb i holl allyriadau Cymru yn flynyddol. Cafodd y ddau ohonom ein taro gan yr heriau y maen nhw'n eu hwynebu wrth i'w cartrefi a'u diwylliannau gael eu bygwth gan ffermwyr a choedwyr, mewn ymateb uniongyrchol i'r galw gan ddefnyddwyr o'n gwledydd ni ac eraill. A'r neges o COP yw bod angen i ni newid.
Drwy gydol yr uwchgynhadledd, fe wnaethom ni ymgysylltu â phobl ifanc a chawsom ein hysbrydoli gan eu penderfyniad a'u dicter. Gwnaethom gyfnewid nodiadau gydag arweinwyr o leoedd fel Sao Paulo, Québec, a Chaliffornia, gan rannu'r gwersi yr ydym ni wedi eu dysgu a chyfnewid dealltwriaeth. Ymysg llawer o'r cyfarfodydd cofiadwy, siaradodd y Prif Weinidog yn ddwyochrog â Llywodraethwr Louisiana, sydd â degau o filoedd o bobl yn byw mewn ystafelloedd gwesty yn dilyn corwynt Aida. Manteisiodd ar y cyfle i ddefnyddio ein haelodaeth o'r rhwydwaith economi llesiant i sicrhau bod trosglwyddo i ddyfodol gwyrddach yn un sydd â phobl wrth ei wraidd. Fe wnes i gyfarfod â Jenipher Sambazi o Mbale yn Uganda, sy'n enghraifft ysbrydoledig o sut mae menywod yn arwain y ffordd o ran ymladd newid hinsawdd, a chefnogi eu cymunedau i'w gwneud yn gydnerth ar gyfer y dyfodol.
Gwnaethom hefyd chwarae ein rhan yn annog eraill i gamu ymlaen a gweithredu. Mae ein haelodaeth weithredol mewn rhwydweithiau fel RegionsAdapt a'r Gynghrair Dan2 yn ddull gweithredu allweddol ar gyfer hyn. Yn 2015, roedd Cymru'n un o sylfaenwyr y Gynghrair Dan2, sydd bellach wedi tyfu i ddod â 260 o lywodraethau ynghyd, sy'n cynrychioli 50 y cant o'r economi fyd-eang a rhyw 1.75 biliwn o bobl. Gyda phwyslais ar y lefel is-genedlaethol fel y'i gelwir, mae'r gynghrair yn cynnig cyfle i ni ymgysylltu a chysylltu â chenhedloedd byd-eang, a dysgu oddi wrthyn nhw a chael ein hysbrydoli ganddyn nhw. Mae'r grŵp yn arbennig o bwysig lle mae'r llywodraethau cenedlaethol yn amharod i wneud penderfyniadau anodd, neu le mae gweithredu'n araf. Er enghraifft, pan oedd yr Arlywydd Trump mewn grym, gan dynnu America allan o gytundeb Paris, fe wnaeth y gynghrair y gwnaethom ni helpu i'w chreu ganiatáu i ddwsinau o daleithiau aros mewn cysylltiad â'r agenda newid hinsawdd fyd-eang a gwneud cynnydd. Mewn cyfnod o adfyd a newid byd-eang, mae swyddogaeth y llywodraethau gwladol a rhanbarthol hyd yn oed yn bwysicach gan fod cymaint o'r newid sydd ei angen ar lefel leol.
Yn yr un modd, roeddwn i'n falch ein bod yn rhan o'r Gynghrair Y Tu Hwnt i Olew a Nwy, a gafodd ei lansio yn yr uwchgynhadledd, dan arweiniad Costa Rica a Denmarc, sef cynhyrchydd olew mwyaf yr Undeb Ewropeaidd. Ni oedd yr unig genedl yn y DU i fod yn rhan o'r 10 aelod craidd. Ac rwy'n credu, drwy greu momentwm, y byddwn yn helpu eraill i ymuno â'r gynghrair honno i ddangos ffordd ymarferol ymlaen. Ni waeth beth fo canlyniadau COP, mae'n rhywbeth y gallwn ni ei wneud.
Fel rhan o'i rhaglen hi, roedd y Gweinidog Newid Hinsawdd yn bresennol yng nghynulliad cyffredinol y Gynghrair Dan2, lle buom yn edrych ar sut y gallem ni gynyddu ein gwaith allgymorth, blaenoriaethu gweithredu a rhannu a dysgu oddi wrth ein gilydd. Er enghraifft, rydym yn gweithio drwy bartneriaethau fel fforwm polisi allyriadau sero-net de Awstralia, sy'n edrych ar gyflymu'r trosglwyddo i sero-net. Yn y cynulliad, pwysleisiodd yr angen am drawsnewid teg a chyfiawn, heb eithrio neb nac unrhyw le wrth i ni symud tuag at ddyfodol gwyrddach. Soniodd hefyd am sut yr ydym yn cefnogi Cronfa'r Dyfodol, sy'n sicrhau bod lleisiau'n cael eu clywed mewn digwyddiadau fel COP, a sut yr ydym wedi ymrwymo i weithio gydag eraill, fel Llywodraeth yr Alban, drwy'r Gynghrair Ariannu Trawsnewid Cyfiawn.
Gan fod COP26 bellach wedi dod i ben, hoffwn dynnu sylw'r Senedd at yr hyn sydd wedi ei gyflawni yn ogystal â'r camau nesaf, sy'n hollbwysig. Gwnaed cynnydd gwirioneddol o ran methan, o ran cyllid byd-eang a dechrau symud gwledydd y tu hwnt i lo, olew a nwy. Ond mae gennym ni lawer mwy i'w wneud i ysgogi'r uchelgais a'r camau sydd eu hangen i osgoi cynhesu byd-eang trychinebus yn ystod oes ein plant. Mae'r Llywodraeth hon wedi ymrwymo i gymryd y camau sydd eu hangen i chwarae ein rhan deg ar y llwyfan byd-eang, ac anogaf Aelodau'r Senedd i ymuno â'r ymrwymiad hwnnw. Diolch.
Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.
Llefarydd y Ceidwadwyr, Janet Finch-Saunders.
Conservative spokesperson, Janet Finch-Saunders.
Diolch, Dirprwy Lywydd, and thank you, Deputy Minister for your statement. I'm sure though that you would want to join with me in congratulating COP26 president, Alok Sharma, for what has been a successful global event. I think, it's fair to say, there was some nail biting on his part towards the very end. But we have to be realistic, and the world was on course for a devastating 4 degrees of warming this century. After Paris, we were heading for 3 degrees and, following Glasgow, we are now facing 1.8 degrees. However, as the Rt Hon Boris Johnson MP, our Prime Minister, has stated, that's still far too high. In fact, Prime Minister Mia Mottley has advised that for Barbados and other small island states 2 degrees is a death sentence. So, we must, as you conclude, do more and stick to promises, so to keep the goal of restricting the growth of temperatures to 1.5 degrees alive. Thankfully, the Glasgow climate pact will speed up the pace of climate action, and all countries, of course, have agreed to revisit and strengthen their own current emission targets to 2030 next year.
During carbon budget 2 we need to achieve a 37 per cent average reduction, with a 0 per cent offset limit. Now, modelling shows that we are on track to achieve a 44 per cent reduction against the baseline, but we could go further and we could go faster. We agree on the need to increase renewable energy developments, and I do welcome your deep dive. You are planning to consider short, medium and long-term steps. So, can I ask that, in light of COP26, you will aim to outline as many short-term steps as possible, so to faster action on more renewables?
New nuclear has a crucial role to play in providing reliable, affordable low-carbon energy, as Britain works to reduce its dependency on fossil fuel. Last week, the UK Government backed small nuclear technology with £210 million. This will help us to move forward phase 2 of the low-cost nuclear project, and take it through the regulatory processes to assess the sustainability of potential deployment in the UK. Wales, however, can play a key role at Wylfa and Trawsfynydd. So, will you provide an update on Cwmni Egino and work that you are undertaking to see these small modular reactors in Wales?
Road transport accounts for over 10 per cent of global greenhouse gas emissions, and the total emissions are rising faster than any other sector. During COP, the Zero Emission Vehicles Transition Council outlined its action plan for 2022, which does include setting out a collective vision for global charging infrastructure. We've only one rapid charging point in Snowdonia National Park, not a single rapid charging point in Dwyfor Meirionnydd, yet the Welsh Government is only aiming to deliver 50 rapid charging points on the 1,000 miles of trunk road network of Wales by 2025. Transport accounted for 17 per cent of Welsh emissions in 2019, and is our largest—third largest, I beg your pardon—greenhouse gas emitting sector. So, will you be reviewing the action the Welsh Government plans to take on delivering charging points?
COP26 also saw the global action agenda on transforming agricultural innovation. The UK backs this and the four initiatives, including the Global Research Alliance on Agricultural Greenhouse Gases initiative, which brings countries together to find ways to grow more food without growing greenhouse gas emissions. Rather than the Welsh Government position for carbon budget 2, which states that your ambition is to, for example, see a substantial decrease in red meats and dairy products over the next 20 years, will you, Deputy Minister, acknowledge the findings by Bangor University that Welsh sheep and beef farms using non-intensive methods have among the lowest greenhouse gas emissions of comparable systems globally, and look to see how you, in your position in the Welsh Government, can back Welsh meat and the green way in which it is produced globally, especially with the new contacts you have made recently whilst in Glasgow? Thank you.
Diolch, Dirprwy Lywydd, a diolch, Dirprwy Weinidog am eich datganiad. Rwy'n siŵr y byddech chi'n dymuno ymuno â mi wrth longyfarch llywydd COP26, Alok Sharma, am yr hyn a fu'n ddigwyddiad byd-eang llwyddiannus. Rwy'n credu, mae'n deg dweud, y bu rhywfaint o gnoi ewinedd ar ei ran ef tua'r diwedd un. Ond mae'n rhaid i ni fod yn realistig, ac roedd y byd ar y ffordd tuag at 4 gradd o gynhesu dinistriol y ganrif hon. Ar ôl Paris, roeddem yn symud tuag at 3 gradd ac, yn dilyn Glasgow, rydym ni erbyn hyn yn wynebu 1.8 gradd. Fodd bynnag, fel y dywedodd y Gwir Anrhydeddus Boris Johnson AS, ein Prif Weinidog, mae hynny'n dal i fod yn llawer rhy uchel. Yn wir, mae'r Prif Weinidog Mia Mottley wedi dweud bod 2 radd i Barbados a gwladwriaethau ynys bychain eraill yn ddedfryd o farwolaeth. Felly, mae'n rhaid i ni, fel yr ydych chi'n ei ddweud, wneud mwy a chadw at addewidion, er mwyn cadw'r nod o gyfyngu cynnydd y tymheredd i 1.5 gradd yn fyw. Diolch byth, bydd cytundeb hinsawdd Glasgow yn cyflymu'r broses o weithredu ar yr hinsawdd, ac mae pob gwlad, wrth gwrs, wedi cytuno i ailedrych ar ei thargedau allyriadau presennol a'u cryfhau hyd at 2030 y flwyddyn nesaf.
Yn ystod cyllideb garbon 2 mae angen i ni sicrhau gostyngiad cyfartalog o 37 y cant, gyda therfyn gwrthbwysiad o 0 y cant. Nawr, mae modelu'n dangos ein bod ni ar y trywydd iawn i sicrhau gostyngiad o 44 y cant o'i gymharu â'r llinell sylfaen, ond gallem ni fynd ymhellach a gallem ni fynd yn gyflymach. Rydym ni'n cytuno ar yr angen i gynyddu datblygiadau ynni adnewyddadwy, ac rwyf i yn croesawu eich astudiaeth ddofn. Rydych chi'n bwriadu ystyried camau tymor byr, canolig a hir. Felly, a gaf i ofyn, yng ngoleuni COP26, i chi amlinellu cynifer o gamau tymor byr â phosibl, er mwyn gweithredu'n gyflymach ar fwy o ynni adnewyddadwy?
Mae gan niwclear newydd ran hanfodol i'w chwarae o ran darparu ynni carbon isel dibynadwy a fforddiadwy, wrth i Brydain weithio i leihau ei dibyniaeth ar danwydd ffosil. Yr wythnos diwethaf, cefnogodd Llywodraeth y DU dechnoleg niwclear fach gyda £210 miliwn. Bydd hyn yn ein helpu i symud cam 2 y prosiect niwclear cost isel ymlaen, a'i dywys trwy'r prosesau rheoleiddio i asesu cynaliadwyedd y posibilrwydd o ddefnyddio'r prosiect yn y DU. Fodd bynnag, gall Cymru chwarae rhan allweddol yn Wylfa a Thrawsfynydd. Felly, a wnewch chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf am Gwmni Egino a'r gwaith yr ydych yn ei wneud i gael yr adweithyddion modiwlaidd bach hyn yng Nghymru?
Mae trafnidiaeth ffyrdd yn cyfrif am dros 10 y cant o allyriadau nwyon tŷ gwydr byd-eang, ac mae cyfanswm yr allyriadau'n codi'n gyflymach nag unrhyw sector arall. Yn ystod COP, amlinellodd y Cyngor Pontio tuag at Gerbydau Dim Allyriadau ei gynllun gweithredu ar gyfer 2022, sy'n cynnwys nodi gweledigaeth gyfunol ar gyfer seilwaith gwefru byd-eang. Dim ond un pwynt gwefru cyflym sydd gennym ym Mharc Cenedlaethol Eryri, nid oes un pwynt gwefru cyflym yn Nwyfor Meirionnydd, ac eto dim ond 50 pwynt gwefru cyflym y mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu eu darparu ar gyfer 1,000 o filltiroedd o rwydwaith cefnffyrdd Cymru erbyn 2025. Roedd trafnidiaeth yn cyfrif am 17 y cant o allyriadau Cymru yn 2019, a dyma ein sector allyrru nwyon tŷ gwydr mwyaf—y mwyaf ond dau, mae'n ddrwg gen i. Felly, a fyddwch chi'n adolygu'r camau y mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu eu cymryd i ddarparu pwyntiau gwefru?
Gwelodd COP26 hefyd yr agenda gweithredu byd-eang ar drawsnewid arloesedd amaethyddol. Mae'r DU yn cefnogi hyn a'r pedair menter, gan gynnwys menter y Gynghrair Ymchwil Byd-eang ar Nwyon Tŷ Gwydr Amaethyddol, sy'n dod â gwledydd at ei gilydd i ddod o hyd i ffyrdd o dyfu mwy o fwyd heb gynyddu allyriadau nwyon tŷ gwydr. Yn hytrach na safbwynt Llywodraeth Cymru ar gyfer cyllideb garbon 2, sy'n nodi mai eich uchelgais chi, er enghraifft, yw gweld gostyngiad sylweddol mewn cigoedd coch a chynhyrchion llaeth dros yr 20 mlynedd nesaf, a wnewch chi, Dirprwy Weinidog, gydnabod canfyddiadau Prifysgol Bangor bod gan ffermydd defaid a chig eidion Cymru sy'n defnyddio dulliau nad ydyn nhw'n rhai dwys rai o'r allyriadau nwyon tŷ gwydr isaf o systemau tebyg yn fyd-eang, ac edrych i weld sut y gallwch chi, yn eich swyddogaeth chi yn Llywodraeth Cymru, gefnogi cig Cymru a'r ffordd werdd y caiff ei gynhyrchu yn fyd-eang, yn enwedig gyda'r cysylltiadau newydd yr ydych wedi eu gwneud yn ddiweddar pan oeddech chi yn Glasgow? Diolch.
Thank you for those questions. I certainly agree that Alok Sharma did a good job in taking COP through its paces in reaching an agreement—not one that we all would have wanted to see, but, nonetheless, an agreement that takes us forward, though it did fail the ambition of the Prime Minister to keep 1.5 degrees alive, which is no flippant thing to be set aside. Janet Finch-Saunders mentioned that we are facing warming of 1.8 degrees. Just so that we are clear, at 1.8 degrees most of the world's coral reef will be destroyed and the ecosystem that relies upon that will similarly be destroyed. That then begins to unleash knock-on effects, and the danger of creating tipping points, because we simply do not know—we have modelling, but we do not know at which points these thresholds become triggered, and it's far more likely we're going to see spikes and far more dangerous weather, storms, droughts, which will have catastrophic effects not just around the world, but in Wales.
So, 1.8 degrees is not good enough, and the UK Met Office chief scientist said at the presentation I attended that based on current policies, we are heading towards a 4 degree warming by the end of the century. And just to be clear, that is the end of human existence as we know it. So, these are not stats that we can throw around lightly like we might in other policy debates. The consequences of this will be devastating if we do not manage to achieve more than we have at COP.
She mentioned that we need to achieve a 37 per cent reduction by the end of carbon budget 2. That requires all of us in this Chamber not just to sign up to the targets, but to sign up to the consequences of those targets. So, we announced a roads review. As uncomfortable as that it, that is part of the suite of the measures that we need to implement, and Members in this Chamber, despite what they say today, need to show leadership and courage when it comes to supporting the follow-on consequences of these emergencies that we are willing to endorse.
She asked specifically about Cwmni Egino. We are setting that up, and we're looking at the case for including renewables within that as well, because we are committed to setting up a public sector-owned and led renewables company, and we're considering the case for pooling that expertise.
In terms of short-term actions she asked about, she mentioned the deep dive we've done on trees, what we're currently doing on renewables, the roads review itself and developing tougher building regulations. Those are just a small number of things we've done in the last six months since this department was established, and there's much more we need to do. The pace of change needs to be kept up.
She asked about the existence of rapid charging points, and she is right. As the take-up of electric vehicles scales up significantly, so will the charging infrastructure we need to match that. We've set out a strategy just recently setting out what we're doing, which we think helps us keep pace. It's not just the job of the Welsh Government to put in place the charging infrastructure; it's a job for the private sector as well. As I keep mentioning, the Welsh Government doesn't provide petrol stations, nor should we be expected to provide the bulk of the charging infrastructure. We do need to look at an outside-in model so that those areas least likely to be served by the market are served well. And we have announced fresh funding again for the ultra-low emissions vehicle fund.
Finally, on meat, clearly, the UK Climate Change Committee sets a pathway for reducing meat consumption, and it's not just meat produced in our country. Yes, Janet Finch-Saunders is right that Welsh meat has comparatively lower emissions than meats from other countries, but as I mentioned with the experience of the indigenous people of Peru and Brazil, the cheap meat that we buy in from South America is the meat that is driving the demand for soy that is leading to destruction of the rainforest, which is not then there to sequester the carbon that we need sequestered in order to keep global levels down. So, on meat, overall, the consumption does need to come down. And as I've said consistently, I think there is a case for eating less meat, but that the meat we do eat is Welsh meat, is local meat, is higher quality meat. In all of these things, all of the changes required are difficult and uncomfortable for us, but we cannot afford to duck this challenge.
Diolch i chi am y cwestiynau yna. Rwy'n sicr yn cytuno bod Alok Sharma wedi gwneud gwaith da wrth roi COP ar brawf wrth ddod i gytundeb—nid yr un y byddem ni i gyd wedi dymuno ei weld, ond, serch hynny, cytundeb sy'n mynd â ni ymlaen, er iddo fethu uchelgais y Prif Weinidog i gadw 1.5 gradd yn fyw, nad yw'n rhywbeth anystyriol i'w daflu o'r neilltu. Soniodd Janet Finch-Saunders ein bod yn wynebu cynhesu o 1.8 gradd. I fod yn glir, ar 1.8 gradd bydd y rhan fwyaf o greigresi cwrel y byd yn cael eu dinistrio a bydd yr ecosystem sy'n dibynnu ar hynny yn cael ei dinistrio yn yr un modd. Mae hynny wedyn yn dechrau rhyddhau sgileffeithiau, a'r perygl o greu trothwyon tyngedfennol, oherwydd nid ydym ni'n gwybod—mae gennym ni fodelau, ond nid ydym ni'n gwybod ar ba adegau y bydd y trothwyon hyn yn cael eu sbarduno, ac mae'n llawer mwy tebygol y byddwn yn gweld sbigynnau a thywydd llawer mwy peryglus, stormydd, sychder, a fydd yn cael effeithiau trychinebus nid yn unig ledled y byd, ond yng Nghymru.
Felly, nid yw 1.8 gradd yn ddigon da, a dywedodd prif wyddonydd Swyddfa Dywydd y DU yn y cyflwyniad y bues i ynddo ein bod ni, ar sail polisïau cyfredol, yn symud tuag at gynhesu 4 gradd erbyn diwedd y ganrif. Ac i fod yn glir, dyna ddiwedd bodolaeth ddynol ar ei wedd bresennol. Felly, nid ystadegau yw'r rhain y gallwn ni eu taflu o gwmpas yn ddi-hid fel y gallem ni ei wneud mewn dadleuon polisi eraill. Bydd canlyniadau hyn yn ddinistriol os na fyddwn yn llwyddo i gyflawni mwy nag yr ydym ni wedi ei wneud yn COP.
Soniodd fod angen i ni sicrhau gostyngiad o 37 y cant erbyn diwedd cyllideb garbon 2. Mae hynny'n ei gwneud hi'n ofynnol i bob un ohonom ni yn y Siambr hon nid yn unig ymrwymo i'r targedau, ond ymrwymo i ganlyniadau'r targedau hynny. Felly, fe wnaethom ni gyhoeddi adolygiad o'r ffyrdd. Er mor anghyfforddus yw hynny, mae hynny'n rhan o'r gyfres o fesurau y mae angen i ni eu gweithredu, ac mae angen i'r Aelodau yn y Siambr hon, er gwaethaf yr hyn y maen nhw'n ei ddweud heddiw, ddangos arweiniad a dewrder o ran cefnogi canlyniadau dilynol yr argyfyngau hyn yr ydym yn barod i'w cymeradwyo.
Gofynnodd yn benodol am Gwmni Egino. Rydym yn sefydlu hwnnw, ac rydym yn edrych ar yr achos dros gynnwys ynni adnewyddadwy o fewn hynny hefyd, oherwydd ein bod ni wedi ymrwymo i sefydlu cwmni ynni adnewyddadwy sy'n eiddo i'r sector cyhoeddus ac a arweinir ganddo, ac rydym yn ystyried yr achos dros gyfuno'r arbenigedd hwnnw.
O ran y camau gweithredu tymor byr y gofynnodd amdanyn nhw, soniodd am yr astudiaeth ddofn yr ydym wedi ei chynnal ar goed, yr hyn yr ydym ni'n ei wneud ar ynni adnewyddadwy ar hyn o bryd, yr adolygiad ffyrdd ei hun a datblygu rheoliadau adeiladu llymach. Nifer bach yn unig o'r pethau yr ydym ni wedi eu gwneud yn ystod y chwe mis diwethaf ers sefydlu'r adran hon ydyn nhw, ac mae llawer mwy y mae angen i ni ei wneud. Mae angen cynnal cyflymder y newid.
Gofynnodd am fodolaeth pwyntiau gwefru cyflym, ac mae'n iawn. Wrth i'r nifer sy'n defnyddio cerbydau trydan gynyddu'n sylweddol, felly hefyd bydd yr angen i'r seilwaith gwefru gyfateb i hynny. Rydym ni wedi nodi strategaeth yn ddiweddar sy'n nodi'r hyn yr ydym yn ei wneud, sy'n ein helpu i gynyddu ar yr un raddfa yn ein barn ni. Nid gwaith Llywodraeth Cymru yn unig yw rhoi'r seilwaith gwefru ar waith; mae'n waith i'r sector preifat hefyd. Fel yr wyf i'n sôn o hyd, nid yw Llywodraeth Cymru yn darparu gorsafoedd petrol, ac ni ddylid disgwyl i ni ddarparu'r rhan fwyaf o'r seilwaith gwefru. Mae angen i ni edrych ar fodel y tu allan i mewn fel bod yr ardaloedd hynny sydd lleiaf tebygol o gael eu gwasanaethu gan y farchnad yn cael eu gwasanaethu'n dda. Ac rydym ni wedi cyhoeddi cyllid newydd eto ar gyfer y gronfa cerbydau allyriadau isel iawn.
Yn olaf, o ran cig, mae'n amlwg bod Pwyllgor Newid Hinsawdd y DU yn gosod llwybr ar gyfer lleihau'r defnydd o gig, ac nid cig a gynhyrchir yn ein gwlad ni yn unig. Ydy, mae Janet Finch-Saunders yn iawn i ddweud bod gan gig Cymru allyriadau cymharol is na chigoedd o wledydd eraill, ond fel y soniais i am brofiad pobl frodorol Periw a Brasil, y cig rhad yr ydym ni'n ei brynu i mewn o Dde America yw'r cig sy'n gyrru'r galw am soia sy'n arwain at ddinistrio'r goedwig law, na fydd yno wedyn i ddal y carbon y mae angen ei ddal er mwyn cadw lefelau byd-eang i lawr. Felly, o ran cig, yn gyffredinol, mae angen i'r defnydd ddod i lawr. Ac fel yr wyf wedi ei ddweud yn gyson, rwyf i'n credu bod achos dros fwyta llai o gig, ond bod y cig yr ydym ni yn ei fwyta yn gig Cymru, yn gig lleol, yn gig o safon uwch. Ym mhob un o'r pethau hyn, mae'r holl newidiadau sydd eu hangen yn anodd ac yn anghyfforddus i ni, ond ni allwn fforddio osgoi'r her hon.
Llefarydd Plaid Cymru, Delyth Jewell.
Plaid Cymru spokesperson, Delyth Jewell.
Diolch, Dirprwy Lywydd. I'd like to thank the Deputy Minister for his statement. What was agreed at COP fell far below the drastic action needed, and while I would add my voice to those praising Alok Sharma for his valiant attempts to forge a consensus, Boris Johnson should surely be condemned for making his job so difficult. At a time when the Prime Minister of the host state should have been devoting all his energy into persuading world leaders to agree to measures they didn't want but that the planet needs, Johnson spent the fortnight dealing with a domestic sleaze scandal of his own making. And if that wasn't enough, he went further by ratcheting up tensions with the EU over the Northern Ireland protocol as the conference was happening, needlessly alienating our allies when we needed them most. If he had meant a single word he said in his speech to open COP26, he would have spent his entire time building bridges rather than burning them—'burning' being the apposite word, Minister.
A PM with a plan, or even just an attention span, would have heard alarm bells ringing when the US and China agreed a bipartisan deal during the conference to phase down the use of coal—a deal that, ultimately and arguably, gave India political cover to lead the effort to undermine the hard-won inclusion of the commitment to phase coal out completely at the very last minute. Alok Sharma's tears when this became apparent symbolise the dashed hopes of countless billions. Ending the burning of coal is essential for keeping warming under 1.5 degrees. For a brief moment, it looked as if life on earth had secured a long-term future. That future is still there to be won, and even though we've suffered another setback, the fight will continue. One important concession, Minister, that was agreed, was that countries will return with amendments next year and in 2023. Since the UK's presidency still has a year to run, I'd be grateful if you'd give some details about how the Welsh Government will use its membership of the Beyond Oil and Gas Alliance to push this agenda over the next 12 months. That is a membership that we in Plaid Cymru welcome.
Turning to areas where the Welsh Government has direct control, you've spoken already about renewable energy development and the deep dive that you are doing, Minister. If you could please provide an update on that, I'd be grateful. Reducing carbon dioxide emissions is of course the only way to prevent runaway climate change and to keep earth habitable. You've been saying, Minister, about how to actually follow plans through as they might ratchet up would actually mean the end of humanity. You've already been saying, in your response to Janet Finch-Saunders, about some of the difficult decisions that we need to make. As a small, agile nation, it is of course crucial that Wales plays its part, since so many of the emissions of nations on the other side of the planet produce those emissions actually because of our habits in terms of consumption. You've been talking about meat and soy, Minister. Could I ask you to outline your plan to reduce consumption emissions and reduce Wales's global carbon footprint?
Finally, I'd like to turn to the matter of mitigation. You've acknowledged publicly that the consequences of not acting on global warming after COP26 will be profound for Wales. Experts in Wales have warned that extreme weather events will threaten lives and will make people poorer. We face increased flooding, coastal erosion, and potentially more destabilised coal tips. I noted that the Chair of Natural Resources Wales said in a recent article that, regrettably, it has often taken major events to force us to reflect on how prepared we really are for more extreme weather. He was talking in relation to flood defences. Since we now know that we aren't on track to keep warming under 1.5 degrees, I think there's a case for the Welsh Government to revisit strategies such as the flooding and coastal erosion plan, as well as our approach to coal tips, which is a matter I've raised with you a number of times, to ensure that they're strong enough to meet the scale of the challenge. We need to be innovative and to build on best practice to mitigate the climate crisis. So, could you commit, please, to bringing forward completed, robust and costed climate change mitigation schemes in the near future? Thank you very much.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Hoffwn ddiolch i'r Dirprwy Weinidog am ei ddatganiad. Roedd yr hyn y cytunwyd arno yn COP yn llawer gwannach na'r camau llym sydd eu hangen, ac er y byddwn yn ategu'r rhai sy'n canmol Alok Sharma am ei ymdrechion i greu consensws, mae'n siŵr y dylid condemnio Boris Johnson am wneud ei waith mor anodd. Ar adeg pan ddylai Prif Weinidog y wladwriaeth a oedd yn lletya'r gynhadledd fod wedi bod yn neilltuo ei holl egni i berswadio arweinwyr y byd i gytuno i fesurau nad oedden nhw eu heisiau ond bod y blaned eu hangen, treuliodd Johnson y pythefnos yn ymdrin â sgandal lygredd ddomestig yr oedd ef ei hun yn gyfrifol amdani. Ac os nad oedd hynny'n ddigon, aeth ymhellach drwy gynyddu tensiynau gyda'r UE dros brotocol Gogledd Iwerddon tra bo'r gynhadledd yn mynd rhagddi, gan ddieithrio ein cynghreiriaid yn ddiangen pan oedd eu hangen nhw arnom ni fwyaf. Pe bai wedi golygu un gair a ddywedodd yn ei araith i agor COP26, byddai wedi treulio ei amser cyfan yn adeiladu pontydd yn hytrach na'u llosgi—'llosgi' yw'r gair priodol, Gweinidog.
Byddai Prif Weinidog gyda chynllun, neu hyd yn oed dim ond y gallu i ganolbwyntio am gyfnod, wedi clywed clychau larwm yn canu pan gytunodd yr Unol Daleithiau a Tsieina ar gytundeb dwybleidiol yn ystod y gynhadledd i leihau'r defnydd o lo—bargen, y gellir dadlau, a roddodd rhwydd hynt wleidyddol i India yn y pen draw i arwain yr ymdrech i danseilio'r ymrwymiad, a enillwyd drwy fawr ymdrech, i ddiddymu glo yn gyfan gwbl ar y funud olaf un. Roedd dagrau Alok Sharma pan ddaeth hyn yn amlwg yn symbol o chwalu gobeithion biliynau di-rif o bobl. Mae rhoi diwedd ar losgi glo yn hanfodol er mwyn cadw cynhesu o dan 1.5 gradd. Am ennyd fer, roedd yn edrych fel pe bai bywyd ar y ddaear wedi sicrhau dyfodol hirdymor. Mae'r dyfodol hwnnw'n dal i fod yno i'w ennill, ac er ein bod ni wedi dioddef cam arall yn ôl, bydd y frwydr yn parhau. Un consesiwn pwysig, Gweinidog, y cytunwyd arno, oedd y bydd gwledydd yn dychwelyd gyda gwelliannau y flwyddyn nesaf ac yn 2023. Gan fod gan lywyddiaeth y DU flwyddyn i fynd o hyd, byddwn yn ddiolchgar pe baech yn rhoi rhai manylion ynghylch sut y bydd Llywodraeth Cymru yn defnyddio ei haelodaeth o'r Gynghrair Tu Hwnt i Olew a Nwy i wthio'r agenda hon dros y 12 mis nesaf. Mae hynny'n aelodaeth yr ydym ni ym Mhlaid Cymru yn ei chroesawu.
Gan droi at feysydd lle mae gan Lywodraeth Cymru reolaeth uniongyrchol, rydych eisoes wedi siarad am ddatblygu ynni adnewyddadwy a'r astudiaeth ddofn yr ydych yn ei wneud, Gweinidog. Pe baech yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf am hynny, byddwn yn ddiolchgar. Lleihau allyriadau carbon deuocsid wrth gwrs yw'r unig ffordd o atal newid hinsawdd sydd allan o reolaeth a chadw'r ddaear yn blaned y gellir byw arni. Rydych wedi bod yn sôn, Gweinidog, am sut i weithredu cynlluniau mewn gwirionedd gan y gall cynnydd o ran newid hinsawdd olygu diwedd y ddynoliaeth. Rydych eisoes wedi bod yn sôn, yn eich ymateb i Janet Finch-Saunders, am rai o'r penderfyniadau anodd y mae angen i ni eu gwneud. Fel cenedl fach, hoenus, mae'n hanfodol, wrth gwrs, fod Cymru'n chwarae ei rhan, gan fod cynifer o allyriadau cenhedloedd ar ochr arall y blaned yn cael eu cynhyrchu mewn gwirionedd oherwydd ein harferion ni o ran yr hyn yr ydym yn ei ddefnyddio. Rydych wedi bod yn sôn am gig a soia, Gweinidog. A gaf i ofyn i chi amlinellu eich cynllun i leihau allyriadau defnydd a lleihau ôl troed carbon byd-eang Cymru?
Yn olaf, hoffwn droi at fater lliniaru. Rydych wedi cydnabod yn gyhoeddus y bydd canlyniadau peidio â gweithredu ar gynhesu byd-eang ar ôl COP26 yn ddifrifol i Gymru. Mae arbenigwyr yng Nghymru wedi rhybuddio y bydd tywydd eithafol yn bygwth bywydau ac yn gwneud pobl yn dlotach. Rydym yn wynebu mwy o lifogydd, erydu arfordirol, a thomenni glo mwy ansefydlog o bosibl. Nodais fod Cadeirydd Cyfoeth Naturiol Cymru wedi dweud mewn erthygl ddiweddar ei bod, yn anffodus, wedi cymryd digwyddiadau mawr yn aml i'n gorfodi ni i fyfyrio ar ba mor barod yr ydym mewn gwirionedd ar gyfer tywydd mwy eithafol. Roedd yn siarad mewn cysylltiad ag amddiffynfeydd rhag llifogydd. Gan ein bod bellach yn gwybod nad ydym ar y trywydd iawn i gadw cynhesu o dan 1.5 gradd, rwy'n credu bod achos i Lywodraeth Cymru ailedrych ar strategaethau fel y cynllun llifogydd ac erydu arfordirol, yn ogystal â'n hymagwedd at domenni glo, sy'n fater yr wyf wedi'i godi gyda chi nifer o weithiau, i sicrhau eu bod yn ddigon cryf i wynebu maint yr her. Mae angen inni fod yn arloesol ac adeiladu ar arfer gorau i liniaru'r argyfwng hinsawdd. Felly, a wnewch chi ymrwymo, os gwelwch yn dda, i gyflwyno cynlluniau lliniaru newid hinsawdd cyflawn, cadarn ac wedi'u costio yn y dyfodol agos? Diolch yn fawr iawn.
Thank you for that series of questions. In terms of the Beyond Oil and Gas Alliance, it has literally been less than a week since it was created, and I think it's important that we send the signal that we are part of that as a country that was there at the beginning of the industrial revolution, and signal that we think that fossil fuels do not play a part in our future. It began with 10 members of different degrees of membership—California, for example, is an associate member and we are a core member. And just as I mentioned in my statement the other alliances that we've been part of building over the years, which have now grown, we hope the same will happen with the Beyond Oil and Gas Alliance. We've had some informal conversations with the Scottish Government already to help them understand what the membership process involves. We hope, by the example we have shown, that this will grow to be a significant alliance.
I thought, in a week, certainly in the second week of talk, where there was not a great deal of tangible progress for much of it, this alliance was a signal of hope of what Governments can do regardless of COP. Because I think we need to make a distinction between the COP process, which is international negotiation, which, by definition, moves at the pace of the slowest, and our net-zero commitment, which exists regardless of the COP process. We have committed, in law, as has the UK Government, to achieve net zero by 2050 at the latest; we don't need COP to happen to deliver on that, we all need to focus on what we need to do and not be slowed down by others who are finding it more difficult to match our commitments.
The deep dive on renewables is at the mid point. I'll be delivering a statement to the Senedd on 7 December setting out the initial conclusions. As with the tree deep dive, I've brought together a range of different perspectives and we've published the terms of reference and the membership. We're also supplementing that by holding a series of round-tables. We had a very good round-table with industry representatives and we have another round-table imminent with non-governmental organisations. With the group itself, we are systematically identifying what barriers there are to significant scale-up of renewables, and also, crucially, how we can capture value in Wales. What I don't want to do is to repeat the previous industrial revolutions where our economic wealth has been exported and extracted by interests outside of Wales; I want this time to make sure that our wealth is captured locally. And that is challenging, but that absolutely has to be at the heart of our approach, so we don't repeat the mistakes of the past.
On coal tips, she rightly illustrates that these are now very vulnerable, given that we know the climate change that is locked in. We are bitterly disappointed that the UK Government, despite initially showing joint leadership on this agenda, seems to have entirely abdicated its role, has not funded the remediation of coal tips in the budget settlement, and is simply leaving us to get on with this, even though these coal tips are a legacy of our industrial past and existed pre devolution. We think it is only right that the UK Government accepts joint ownership of this problem and works with us. It has failed to do that, so we are now left with a real problem, both practically and financially, of dealing with this legacy that they seem to have walked away from, preferring instead to sprinkle little pots of money to get themselves positive coverage in politically friendly parts of the country, rather than facing up to their role as part of the union.
In terms of mitigation and adaptation, she is absolutely right, we do need to be constantly reviewing our plans to deal with the climate change we know that is locked in, and that is work that is ongoing.
Diolch ichi am y gyfres yna o gwestiynau. O ran y Gynghrair Y Tu Hwnt i Olew a Nwy, mae wedi bod yn llai nag wythnos ers ei chreu, ac rwy'n credu ei bod yn bwysig inni anfon y neges ein bod yn rhan o honno fel gwlad a oedd yno ar ddechrau'r chwyldro diwydiannol, ac yn dangos ein bod yn credu nad yw tanwydd ffosil yn chwarae rhan yn ein dyfodol. Dechreuodd gyda 10 aelod o wahanol raddau o aelodaeth—mae California, er enghraifft, yn aelod cyswllt ac rydym ni'n aelod craidd. Ac yn union fel y soniais yn fy natganiad, y cynghreiriau eraill yr ydym wedi bod yn rhan o'u datblygiadau dros y blynyddoedd, ac sydd bellach wedi tyfu, gobeithiwn y bydd yr un peth yn digwydd gyda'r Gynghrair Tu Hwnt i Olew a Nwy. Rydym wedi cael rhai sgyrsiau anffurfiol gyda Llywodraeth yr Alban eisoes i'w helpu i ddeall beth mae'r broses aelodaeth yn ei olygu. Gobeithiwn, drwy'r enghraifft yr ydym wedi'i dangos, y bydd hon yn tyfu i fod yn gynghrair sylweddol.
Roeddwn yn credu, mewn wythnos, yn sicr yn yr ail wythnos o siarad, lle nad oedd llawer o gynnydd pendant, roedd y gynghrair hon yn arwydd o obaith o'r hyn y gall Llywodraethau ei wneud ni waeth beth fo canlyniadau COP. Gan fy mod yn credu bod angen i ni wahaniaethu rhwng y broses COP, sef negodi rhyngwladol, sydd, drwy ddiffiniad, yn symud ar gyflymder yr arafaf o'r cyfranogwyr, a'n hymrwymiad sero-net ni, sy'n bodoli ni waeth beth fo'r broses COP. Rydym wedi ymrwymo, yn ôl y gyfraith, fel Llywodraeth y DU, i sicrhau sero-net erbyn 2050 fan bellaf; nid oes angen i COP ddigwydd i gyflawni hynny, mae angen i bob un ohonom ganolbwyntio ar yr hyn y mae angen i ni ei wneud a pheidio â chael ein harafu gan eraill sy'n ei chael yn anos i wneud ymrwymiadau sy'n cyfateb i'n hymrwymiadau ni.
Mae'r astudiaeth ddofn ynghylch ynni adnewyddadwy ar y pwynt canol. Byddaf yn cyflwyno datganiad i'r Senedd ar 7 Rhagfyr yn nodi'r casgliadau cychwynnol. Fel gyda'r astudiaeth ddofn ynghylch coed, rwyf wedi dod ag amrywiaeth o safbwyntiau gwahanol at ei gilydd ac rydym wedi cyhoeddi'r cylch gorchwyl a'r aelodaeth. Rydym hefyd yn ategu hynny drwy gynnal cyfres o gyfarfodydd bord gron. Cawsom gyfarfod bord gron da iawn gyda chynrychiolwyr y diwydiant ac mae cyfarfod bord gron arall ar fin digwydd gyda sefydliadau anllywodraethol. Gyda'r grŵp ei hun, rydym yn nodi'n systematig beth yw'r rhwystrau rhag cynyddu ynni adnewyddadwy yn sylweddol, a hefyd, yn hollbwysig, sut y gallwn gadw gwerth yng Nghymru. Yr hyn nad wyf eisiau ei wneud yw ailadrodd y chwyldroadau diwydiannol blaenorol pan gafodd ein cyfoeth economaidd ei allforio a'i echdynnu gan fuddiannau y tu allan i Gymru; y tro hwn rwyf eisiau sicrhau bod ein cyfoeth yn cael ei gadw'n lleol. Ac mae hynny'n heriol, ond mae'n rhaid i hynny fod wrth wraidd ein dull gweithredu, fel nad ydym yn ailadrodd camgymeriadau'r gorffennol.
O ran tomenni glo, mae h'n egluro, yn briodol, bod y rhain bellach dan fygythiad, o gofio ein bod yn gwybod am y newid hinsawdd sydd yn anochel. Rydym yn siomedig iawn nad yw Llywodraeth y DU, er ei bod wedi dangos arweiniad ar y cyd ar yr agenda hon i ddechrau, wedi ymwrthod yn llwyr â'i swyddogaeth, nid yw wedi ariannu'r gwaith o adfer tomenni glo yn setliad y gyllideb, ac mae'n ein gadael i ni fwrw ymlaen â hyn, er bod y tomenni glo hyn yn etifeddiaeth o'n gorffennol diwydiannol ac yn bodoli cyn datganoli. Rydym yn credu ei bod yn iawn i Lywodraeth y DU dderbyn cydberchnogaeth o'r broblem hon ac i weithio gyda ni. Mae wedi methu â gwneud hynny, felly mae gennym broblem wirioneddol nawr, yn ymarferol ac yn ariannol, o ran ymdrin â'r etifeddiaeth hon y mae'n ymddangos ei bod hi wedi troi ei chefn arni, gan ffafrio yn hytrach taenu ychydig o arian i gael sylw cadarnhaol mewn rhannau gwleidyddol gyfeillgar o'r wlad, yn hytrach na wynebu ei swyddogaeth yn rhan o'r undeb.
O ran lliniaru ac addasu, mae'n gwbl gywir, mae angen inni fod yn adolygu ein cynlluniau'n gyson i ymdrin â'r newid hinsawdd y gwyddom ei fod yn anochel, a dyna waith sy'n mynd rhagddo.
I welcome the statement and the opportunity to question the Minister. COP26 was a disappointment; I think everybody is of that view. When you saw the number of planes landing, it was easy to see that it was not going to be a success. Too many countries put short-term economic benefit before both the environment and their long-term economic benefit. I always thought that if people saw the results of climate change, they would demand action. Too many consider major weather events as just bad luck, rather than the inevitable consequence of climate change. We cannot change COP26. What we can do is, in Wales, act as an example to the rest of the world. Will the Minister commit to working towards making Wales an example to the world on what can be done to reduce carbon emissions? Will the Government support, post COVID, the Senedd continuing to meet in a hybrid manner, thus reducing our own carbon footprint? Will the Government produce a strategy not only for the change in the mode of transport used but an annual reduction in the miles travelled?
Rwy'n croesawu'r datganiad a'r cyfle i holi'r Gweinidog. Roedd COP26 yn siom; rwy'n credu bod pawb o'r farn honno. Pan welsoch chi nifer yr awyrennau'n glanio, roedd yn hawdd gweld nad oedd yn mynd i fod yn llwyddiant. Rhoddodd gormod o wledydd fudd economaidd tymor byr o flaen yr amgylchedd a'u budd economaidd hirdymor. Roeddwn i bob amser yn credu, pe bai pobl yn gweld canlyniadau newid hinsawdd, y bydden nhw yn mynnu gweithredu. Mae gormod yn ystyried digwyddiadau tywydd mawr fel lwc ddrwg yn unig, yn hytrach na chanlyniad anochel newid hinsawdd. Ni allwn newid COP26. Yr hyn y gallwn ni ei wneud yw gweithredu fel enghraifft i weddill y byd yng Nghymru. A wnaiff y Gweinidog ymrwymo i weithio tuag at wneud Cymru'n enghraifft i'r byd o ran yr hyn y gellir ei wneud i leihau allyriadau carbon? A fydd y Llywodraeth yn cefnogi, ar ôl COVID, yr awgrym i'r Senedd barhau i gyfarfod mewn modd hybrid, gan leihau ein hôl troed carbon ein hunain? A wnaiff y Llywodraeth lunio strategaeth nid yn unig ar gyfer newid yn y dull teithio a ddefnyddir ond ar gyfer gostyngiad blynyddol yn y milltiroedd sy'n cael eu teithio?
Thank you to Mike Hedges for those comments. I do think Wales is already an example to the world in many of the actions that we are currently taking. Certainly, one thing that's struck me, and Members will know that I'm not somebody who's uncritical of our own Government's performance—what was very striking was the way that Wales was being held up throughout COP by other countries of a similar size and regions of larger countries as an example of a country that was taking action and provided inspiration to others, whether that be on recycling levels or indeed on our roads review, which has gained significant international interest. So, I think we already are taking action that is providing an example to others, and we need to continue to do that.
On his point about hybrid wor