Y Cyfarfod Llawn

Plenary

10/11/2021

Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.

In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.

Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair. 

The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.

Datganiad gan y Llywydd
Statement by the Llywydd

Prynhawn da. Croeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn. Cyn i ni ddechrau, dwi angen nodi ychydig o bwyntiau. Cynhelir y cyfarfod hwn ar ffurf hybrid, gyda rhai Aelodau yn y Siambr ac eraill yn ymuno drwy gyswllt fideo. Bydd yr holl Aelodau sy'n cymryd rhan yn nhrafodion y Senedd, ble bynnag y bônt, yn cael eu trin yn gyfartal. Mae Cyfarfod Llawn a gynhelir drwy gynhadledd fideo, yn unol â Rheolau Sefydlog Senedd Cymru, yn gyfystyr â thrafodion y Senedd at ddibenion Deddf Llywodraeth Cymru 2006. Bydd rhai o ddarpariaethau Rheol Sefydlog 34 yn gymwys ar gyfer y Cyfarfod Llawn heddiw, ac mae'r rheini wedi'u nodi ar eich agenda.

Good afternoon and welcome to this Plenary session. Before we begin, I want to set out a few points. This meeting will be held in hybrid format, with some Members in the Senedd Chamber and others joining by video-conference. All Members participating in proceedings of the Senedd, wherever they may be, will be treated equally. A Plenary meeting held using video-conference, in accordance with the Standing Orders of the Welsh Parliament, constitutes Senedd proceedings for the purposes of the Government of Wales Act 2006. Some of the provisions of Standing Order 34 will apply for today's Plenary meeting, and these are set out on your agenda. 

1. Cwestiynau i’r Gweinidog Newid Hinsawdd
1. Questions to the Minister for Climate Change

Yr eitem gyntaf y prynhawn yma yw'r cwestiynau i'r Gweinidog Newid Hinsawdd, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Janet Finch-Saunders.

The first item this afternoon is questions to the Minister for Climate Change, and the first question is from Janet Finch-Saunders.

Mesurau Lleihau Carbon
Carbon Reduction Measures

1. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am fesurau lleihau carbon yng Nghymru? OQ57136

1. Will the Minister make a statement on carbon reduction measures in Wales? OQ57136

Yes. 'Net Zero Wales' contains 123 policies to reduce emissions. Our modelling shows, by delivering this plan, we are on track to outperform carbon budget 2. We will continue to collaborate with and support others to achieve further carbon reduction and put us on a path to a cleaner and more equal Wales.  

Gwnaf. Mae 'Cymru Sero Net' yn cynnwys 123 o bolisïau i leihau allyriadau. Mae ein gwaith modelu yn dangos ein bod, drwy gyflawni'r cynllun hwn, ar y trywydd iawn i berfformio'n well na chyllideb garbon 2. Byddwn yn parhau i gydweithredu ag eraill a'u cefnogi i leihau carbon ymhellach fel ein bod ar y trywydd iawn tuag at Gymru lanach a mwy cyfartal.

Thank you, Minister. 'Net Zero Wales' of course—the plan you talk about—demands reduction and modal shift from the public, businesses, farmers and the public sector. Now, whilst the plan discusses fuel switching and transport charging, it does recognise also the importance of land use and the need for restoration works. Whilst the national peatland action programme has been a welcome development, I still remain concerned that the funding provided by the Welsh Government—around £5.75 million over five years—actually lacks ambition with targets of only 6 to 800 hectares per annum to be restored. My concern only intensifies when you compare this amount to England, where the UK Government is investing £640 million to restore 35,000 hectares by 2025.

Minister, in recognising that you travelled to COP26 to meet with other nations and regions, can you confirm to this Senedd what ideas you have brought back to improve carbon-reduction measures in Wales and whether this will include a review of the money and ambition of the national peatland action programme so that further efforts can be made to lock in this carbon? Thank you. Diolch.

Diolch, Weinidog. Mae 'Cymru Sero Net', wrth gwrs—y cynllun rydych yn sôn amdano—yn galw am leihau allyriadau a newid dulliau teithio gan y cyhoedd, busnesau, ffermwyr a'r sector cyhoeddus. Nawr, er bod y cynllun yn trafod newid tanwydd a gwefru trafnidiaeth, mae hefyd yn cydnabod pwysigrwydd defnydd tir a'r angen am waith adfer. Er bod y rhaglen weithredu genedlaethol ar fawndiroedd wedi bod yn ddatblygiad i'w groesawu, rwy'n dal i bryderu bod y cyllid a ddarperir gan Lywodraeth Cymru—oddeutu £5.75 miliwn dros bum mlynedd—yn dangos diffyg uchelgais, gyda thargedau i adfer 6 i 800 hectar y flwyddyn yn unig. Mae fy mhryder yn dwysáu wrth gymharu'r ffigur hwn â Lloegr, lle mae Llywodraeth y DU yn buddsoddi £640 miliwn i adfer 35,000 hectar erbyn 2025.

Weinidog, gan gydnabod eich bod wedi teithio i COP26 i gyfarfod â gwledydd a rhanbarthau eraill, a allwch gadarnhau i'r Senedd hon pa syniadau y daethoch â hwy yn ôl gyda chi i wella mesurau lleihau carbon yng Nghymru ac a fydd hyn yn cynnwys adolygiad o gyllid ac uchelgais y rhaglen weithredu genedlaethol ar fawndiroedd fel y gellir gwneud ymdrechion pellach i gloi'r carbon hwn? Diolch.

Well, I will start, Janet, by saying that I do constantly admire the sheer brass neck that you have of constantly telling the Welsh Government that they're not spending enough money in the light of your Government's promise of 'not a penny less' than we were getting from the European Union and leaving the European Union whilst completely flying in the face of every single commitment that your Government and every politician in it, including you sitting there on those benches, made to Wales. So, I'll start by saying that I'm taking no lectures from you whatsoever about the amount of money the Welsh Government spends on anything until you put right the amount of money that is missing from the Welsh budget as a result of the perfidious actions of the Conservative Government in Westminster, collaborated with and by you on that bench. 

Having said that, COP26 was a really interesting event, especially given our ability to discuss with other sub-national Governments—sub-UN state Governments—from across the world what they were doing and to showcase some of the things we were doing. So, I had particularly interesting discussions with the people from Sao Paulo, which is a megacity, but, despite that, has an enormous number of synergies with Wales, including the need for a just transition. And I'm very proud to say that the Sao Paulo Government acknowledges the contribution of the 'Net Zero Wales' plan in its net-zero plan—on the front cover, indeed.

We also had very interesting discussions with the Québécois people—the Government of Quebec—about the way that forestry has completely changed in Canada, the way that you can increase both forest cover and the sustainable timber industry, and a series of very interesting discussions about hydro.

I had very interesting discussions with the Scottish Government about the way that they do heat exchange from water programmes, which I'm determined to bring back to Wales. And I think the most humbling thing of all was my discussions with indigenous peoples from the world about the plight that they find themselves in and the plea from those Governments to go further and faster. So, if Janet Finch-Saunders is truly concerned about this, perhaps she will take that message back to her Government and get them to actually put their money where their mouth is.

Wel, rwyf am ddechrau, Janet, drwy ddweud fy mod yn gyson yn edmygu eich haerllugrwydd yn dweud wrth Lywodraeth Cymru nad ydynt yn gwario digon o arian yng ngoleuni addewid eich Llywodraeth na fyddem yn cael 'yr un geiniog yn llai' na'r hyn roeddem yn ei gael gan yr Undeb Ewropeaidd, a gadael yr Undeb Ewropeaidd gan anwybyddu pob un ymrwymiad a wnaeth eich Llywodraeth a phob gwleidydd ynddi i Gymru, gan gynnwys y rheini ohonoch ar y meinciau hynny. Felly, rwyf am ddechrau drwy ddweud nad wyf am wrando ar unrhyw bregethau gennych chi ynglŷn â faint o arian y mae Llywodraeth Cymru yn ei wario ar unrhyw beth hyd nes y byddwch yn gwneud iawn am yr arian sydd ar goll o gyllideb Cymru o ganlyniad i weithredoedd twyllodrus y Llywodraeth Geidwadol yn San Steffan, mewn cydweithrediad â chithau ar y fainc honno.

Wedi dweud hynny, roedd COP26 yn ddigwyddiad diddorol iawn, yn enwedig o ystyried ein gallu i drafod gyda llywodraethau is-genedlaethol eraill o bob cwr o'r byd—is-lywodraethau gwladwriaethau'r Cenhedloedd Unedig—yr hyn roeddent yn ei wneud ac i arddangos rhai o'r pethau roeddem ni yn eu gwneud. Felly, cefais drafodaethau arbennig o ddiddorol gyda’r bobl o Sao Paulo, sy’n fega-ddinas, ond er hynny, mae ganddi gryn dipyn o synergedd â Chymru, gan gynnwys yr angen am newid cyfiawn. Ac rwy'n falch iawn o ddweud bod Llywodraeth Sao Paulo yn cydnabod cyfraniad cynllun 'Cymru Sero Net' yn ei chynllun sero-net ei hun—ar y clawr blaen, yn wir.

Cawsom drafodaethau diddorol iawn hefyd gyda phobl Québec—Llywodraeth Québec—ynglŷn â'r ffordd y mae coedwigaeth wedi newid yn llwyr yng Nghanada, y ffordd y gallwch gynyddu gorchudd coed yn ogystal â'r diwydiant pren cynaliadwy ar yr un pryd, a chyfres o drafodaethau diddorol iawn ynglŷn ag ynni dŵr.

Cefais drafodaethau diddorol iawn gyda Llywodraeth yr Alban ynglŷn â'r ffordd y maent yn cyflawni rhaglenni cyfnewid gwres o ddŵr, sy'n rhywbeth rwy'n benderfynol o'i gyflwyno yng Nghymru. A chredaf mai'r peth mwyaf trawiadol oll oedd fy nhrafodaethau â phobl frodorol o sawl rhan o'r byd ynglŷn â'r trafferthion y maent yn eu hwynebu ac apeliadau'r llywodraethau hynny i fynd ymhellach yn gyflymach. Felly, os yw Janet Finch-Saunders o ddifrif yn bryderus am hyn, efallai y gall gyfleu'r neges honno i'w Llywodraeth a sicrhau eu bod yn rhoi eu harian ar eu gair.

For a small country, Wales has always punched above its weight on the global stage, from our innovative industrial revolution to being climate trailblazers, and the first Parliament in the world to declare a climate emergency. When Wales speaks, the world sits up and listens. We wouldn't be where we are today without our Valleys. Rhondda was coal rich, but I really believe we have so much more to offer to reduce emissions as part of the green transformation. We have optimum settings for renewable energy, like the hydro at Clydach countryside park. We have a brand-new Green Valley store in Treorchy, sourcing local fruit and veg, which I hope will be replicated Rhondda- and Wales-wide. And the economy Minister spoke last week about unlocking the opportunity for jobs to make Wales a leader in industrial remediation, putting right our coal tips. Does the Minister believe that we can unleash our Valleys' potential to lead the green revolution, and, if so, what support can Welsh Government offer?

Am wlad fach, mae Cymru bob amser wedi gwneud yn well na'r disgwyl ar y llwyfan byd-eang, o'n chwyldro diwydiannol arloesol i'n camau blaenllaw ar yr hinsawdd, a hon yw'r Senedd gyntaf yn y byd i ddatgan argyfwng hinsawdd. Pan fo Cymru'n siarad, mae'r byd yn gwrando. Ni fyddem yn y sefyllfa rydym ynddi heddiw heb ein Cymoedd. Roedd cyfoeth o lo yn y Rhondda, ond rwy'n credu'n wirioneddol fod cymaint yn fwy gennym i'w gynnig i leihau allyriadau fel rhan o'r trawsnewidiad gwyrdd. Mae gennym leoliadau gwych ar gyfer ynni adnewyddadwy, fel y safle ynni dŵr ym mharc gwledig Clydach. Mae gennym siop newydd sbon yn Nhreorci, Green Valley, sy'n gwerthu ffrwythau a llysiau lleol, a fydd, gobeithio, yn cael ei hefelychu ledled y Rhondda a ledled Cymru. A soniodd Gweinidog yr economi yr wythnos diwethaf am ddatgloi cyfleoedd swyddi i wneud Cymru'n arweinydd ym maes adfer diwydiannol, gan adfer ein tomenni glo. A yw'r Gweinidog yn credu y gallwn ddatgloi potensial ein Cymoedd i arwain y chwyldro gwyrdd, ac os felly, pa gymorth y gall Llywodraeth Cymru ei gynnig?

13:35

Diolch, Buffy. I'm absolutely determined that the transition, in the next industrial revolution to come, will not be the same as happened in the previous industrial revolution. She is right to say that Rhondda was coal rich, but what happened with that coal was that the benefit of the coal, and the wealth that came with it, did not go to the people of Rhondda; it went to a very small minority of capitalists. We must absolutely make sure that the green transition has the exact opposite effect, and is a just transition that brings benefit to the people of the Rhondda. Wales is blessed with a wealth of natural resources for the new green revolution as well. We have our beautiful seas, our lovely mountains, our beautiful valleys. All contribute to the chance for us to be a net exporter of renewables. But the benefits of that must come back to the people of the Valleys. She's also right in pointing out the ingenuity and sheer creativity of the people of the Welsh Valleys. I absolutely acknowledge that, and we are absolutely determined that we will make sure that we harness that creativity in our new skills and economic development plans.

Just to mention a couple of things, I absolutely acknowledge the examples that she raised, and particularly interesting is the economy in the Valleys around the repair and renew programmes, and I've had the privilege of visiting quite a few of those over the years and they've always been an inspiration. But just two I wanted to mention in particular. First of all is the Tech Valleys programme and the business support that goes with it. That demonstrates our investment in the Valleys to support the growth of the industries of the future. It's vital to creating the resilient and sustainable economy in the south Wales Valleys that we absolutely want. And the one that she mentioned as well, the Valleys regional park, was a key priority for the Valleys taskforce to explore that concept. We've committed £8 million for 12 discovery gateway sites and two co-working spaces so far. The discovery gateways will be exemplar flagship sites that showcase the Valleys, encourage greater interest in and knowledge of the Valleys' natural and cultural heritage, enhance sustainable tourism, and provide an economic boost.

I really think that one of the lessons from COP is the big growth in the world of the people who want sustainable, climate-conscious tourism. And Wales is in a very, very good place to provide that and we're in a very good place to be at the forefront of that industry. And so I'm very happy to acknowledge, with her, the work already done, and to say that the Welsh Government stands ready to support the communities, Valleys, as they come together to take advantage of the new industrial revolution.

Diolch, Buffy. Rwy'n gwbl benderfynol na fydd y trawsnewidiad, yn y chwyldro diwydiannol nesaf sydd i ddod, yr un fath â'r hyn a ddigwyddodd yn y chwyldro diwydiannol blaenorol. Mae'n llygad ei lle yn dweud bod cyfoeth o lo yn arfer bod yn y Rhondda, ond yr hyn a ddigwyddodd gyda'r glo hwnnw oedd nad aeth budd y glo, a'r cyfoeth a ddaeth yn ei sgil, i bobl y Rhondda; fe aeth i nifer fach iawn o gyfalafwyr. Mae'n rhaid inni sicrhau bod y trawsnewidiad gwyrdd yn cael effaith gyfan gwbl i'r gwrthwyneb, a'i fod yn drawsnewidiad cyfiawn sydd o fudd i bobl y Rhondda. Mae Cymru'n lwcus o gael cyfoeth o adnoddau naturiol ar gyfer y chwyldro gwyrdd newydd hefyd. Mae gennym ein moroedd hardd, ein mynyddoedd hyfryd, ein cymoedd godidog. Mae pob un yn cyfrannu at y cyfle i ni allu bod yn allforiwr net ym maes ynni adnewyddadwy. Ond rhaid i fuddion hynny ddod yn ôl i bobl y Cymoedd. Mae hefyd yn llygad ei lle yn tynnu sylw at ddyfeisgarwch a chreadigrwydd pobl y Cymoedd. Rwy’n llwyr gydnabod hynny, ac rydym yn gwbl benderfynol o sicrhau ein bod yn harneisio’r creadigrwydd hwnnw yn ein cynlluniau sgiliau a datblygu economaidd newydd.

I nodi ambell beth, rwy'n llwyr gydnabod yr enghreifftiau a gododd, ac mae'r economi yn y Cymoedd yn arbennig o ddiddorol mewn perthynas â'r rhaglenni atgyweirio ac adfer, ac rwyf wedi cael y fraint o ymweld â chryn dipyn ohonynt dros y blynyddoedd, ac maent bob amser wedi bod yn ysbrydoliaeth. Ond hoffwn sôn am ddwy ohonynt yn benodol. Yn gyntaf, rhaglen y Cymoedd Technoleg, a'r cymorth i fusnesau ochr yn ochr â hi. Mae'n dangos ein buddsoddiad yn y Cymoedd i gefnogi twf diwydiannau'r dyfodol. Mae'n hanfodol er mwyn creu'r economi gadarn a chynaliadwy rydym yn dymuno'i gweld yng Nghymoedd de Cymru. A'r un y soniodd amdani hefyd, parc rhanbarthol y Cymoedd, roedd archwilio'r cysyniad hwnnw'n flaenoriaeth allweddol i dasglu'r Cymoedd. Rydym wedi ymrwymo £8 miliwn ar gyfer 12 safle'r pyrth darganfod, a dau safle rhannu mannau gwaith hyd yn hyn. Bydd y pyrth darganfod yn safleoedd blaenllaw enghreifftiol sy'n arddangos y Cymoedd, yn ennyn mwy o ddiddordeb a gwybodaeth am dreftadaeth naturiol a diwylliannol y Cymoedd, yn cynyddu twristiaeth gynaliadwy, ac yn rhoi hwb economaidd.

Rwy'n meddwl o ddifrif mai un o'r gwersi o'r COP yw'r cynnydd mawr ledled y byd yn nifer y bobl sy'n dymuno gweld twristiaeth gynaliadwy, sy'n ystyriol o'r hinsawdd. Ac mae Cymru mewn sefyllfa dda iawn i ddarparu hynny, ac rydym mewn sefyllfa dda i fod ar y blaen yn y diwydiant hwnnw. Ac felly rwy'n fwy na pharod i gydnabod, gyda hi, y gwaith a wnaed eisoes, a dweud bod Llywodraeth Cymru'n barod i gefnogi'r cymunedau, y Cymoedd, wrth iddynt ddod ynghyd i fanteisio ar y chwyldro diwydiannol newydd.

Can I commend, genuinely, the leadership that's been shown by Welsh Government and all Ministers, not just now but in the run-up to COP as well? It has been fantastic to see. We've got a lot more to do—a lot more to do—but we hope that that same leadership is shown by the end of COP, in these last couple of days, in making good and making real the offers to small nation states and developing nations to tackle carbon reduction and carbon mitigation, but also in ratcheting up the ambition. This can't be the end of it—one set of talks.

But, Minister, one of those things that Welsh Government is doing is the optimised retrofit programme. We really welcome this, because we know the scale of work that needs to be done in actually making good and making warm, and efficient, and energy-efficient some of the homes that are already there throughout Wales, and particularly within my area. But in order to do that, we also need to make sure that, with previous schemes, we have confidence in them. We've had some difficulties in some schemes that have been funded by Welsh Government and UK Government in my own area, in Caerau, but I know it's not isolated to there; there have been others in Wales. You've been having discussions with Bridgend County Borough Council. I wonder if you can give me an update on how those are going, because we need to make sure that those residents actually have their homes made good after they had unsatisfactory installations.

A gaf fi ganmol, yn ddiffuant, yr arweinyddiaeth a ddangoswyd gan Lywodraeth Cymru a phob Gweinidog, nid yn unig yn awr, ond yn y cyfnod cyn y COP hefyd? Mae wedi bod yn wych gweld hynny. Mae gennym fwy i'w wneud—mwy o lawer—ond gobeithiwn y bydd yr un arweinyddiaeth yn dal i fod yno erbyn diwedd y COP, yn ystod yr ychydig ddyddiau olaf hyn, wrth wireddu a chadw at y cynigion i genedl-wladwriaethau bach a gwledydd sy'n datblygu i fynd i'r afael â lleihau carbon a lliniaru carbon, ond hefyd wrth gynyddu uchelgais. Ni all hyn fod yn ben draw i bethau—un set o drafodaethau.

Ond Weinidog, un o'r pethau y mae Llywodraeth Cymru'n eu gwneud yw'r rhaglen ôl-osod er mwyn optimeiddio. Rydym yn croesawu hyn yn fawr, gan y gwyddom faint o waith sydd angen ei wneud i sicrhau bod rhai o'r cartrefi sydd eisoes yma ledled Cymru, ac yn enwedig yn fy ardal i, yn dda ac yn gynnes, ac yn effeithlon o ran eu defnydd o ynni. Ond er mwyn gwneud hynny, mae angen inni sicrhau hefyd, gyda'r cynlluniau blaenorol, fod gennym hyder ynddynt. Rydym wedi cael rhai anawsterau gyda rhai cynlluniau sydd wedi'u hariannu gan Lywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU yn fy ardal fy hun, yng Nghaerau, ond gwn nad yno'n unig y mae'n digwydd; mae eraill yng Nghymru wedi wynebu anawsterau. Rydych wedi bod yn trafod gyda Chyngor Bwrdeistref Sirol Pen-y-bont ar Ogwr. Tybed a allwch roi'r wybodaeth ddiweddaraf i mi ynglŷn â chynnydd y trafodaethau hynny, gan fod angen inni sicrhau bod cartrefi'r preswylwyr hynny'n cael eu gwella ar ôl iddynt gael gosodiadau anfoddhaol.

Diolch, Huw. I'm very aware of the plight of some of your constituents in Caerau, and you're right that it's not isolated there, but it's a good example of a scheme that perhaps didn't have the benefit of an optimised approach to retrofit. So, it's a scheme where properties have been fitted with external wall insulation that is not at all the right thing to have done for those properties, and they are now suffering the consequences of that.

Disappointingly, it was a UK Government scheme that I know you're aware that your constituents took advantage of. It was supported with some Welsh Government money in order to make it possible. Unfortunately, there's been a series of unfortunate events—I sound like a script of a movie there—and you'll know that the original operators have gone bankrupt, there are no guarantees and performance bonds in place, and there are a number of other issues. Disappointingly, the UK Government is refusing to take any responsibility for the aftermath of its scheme, which I think is just disgraceful. We are very aware of the plight of the residents there, and I very much want to be able to help them. I'm just awaiting the formal advice on the plethora of legal issues that are at play. I'm expecting that in the next week or so, Huw, and I'm very happy to discuss it with you as soon as we've got it. 

Diolch, Huw. Rwy'n ymwybodol iawn o sefyllfa rhai o'ch etholwyr yng Nghaerau, ac rydych yn llygad eich lle, nid yno yn unig y mae'r broblem, ond mae'n enghraifft dda o gynllun nad oedd efallai wedi elwa o ddull wedi'i optimeiddio o ôl-osod. Felly, mae'n gynllun lle mae deunydd inswleiddio waliau allanol wedi'i osod ar eiddo pan nad dyna'r peth iawn i'w wneud ar gyfer yr eiddo dan sylw, ac maent bellach yn dioddef y canlyniadau.

Yn siomedig, gwn eich bod yn ymwybodol mai cynllun Llywodraeth y DU oedd yr un y gwnaeth eich etholwyr fanteisio arno. Fe'i cefnogwyd gan rywfaint o arian Llywodraeth Cymru er mwyn ei wneud yn bosibl. Yn anffodus, cafwyd cyfres o ddigwyddiadau anffodus, ac fe fyddwch yn ymwybodol fod y gweithredwyr gwreiddiol wedi mynd yn fethdalwyr, nid oes unrhyw warantau a bondiau perfformiad ar waith, ac mae nifer o broblemau eraill yn codi. Yn siomedig, mae Llywodraeth y DU yn gwrthod derbyn unrhyw gyfrifoldeb am ganlyniad eu cynllun, sy'n warthus yn fy marn i. Rydym yn ymwybodol iawn o sefyllfa'r preswylwyr yno, a charwn yn fawr allu eu helpu. Rwy'n aros am y cyngor ffurfiol ar y llu o faterion cyfreithiol sydd ynghlwm wrth hyn. Rwy'n disgwyl cael y cyngor hwnnw yn ystod yr wythnos neu ddwy nesaf, Huw, ac rwy'n fwy na pharod i'w drafod gyda chi cyn gynted ag y byddwn yn ei gael.

13:40

Mae cwestiwn 2 [OQ57139]  wedi'i dynnu yn ôl. Felly, cwestiwn 3 sydd nesaf—Paul Davies.

Question 2 [OQ57139] is withdrawn. Question 3, Paul Davies. 

Seilwaith Gwyrdd
Green Infrastructure

3. Beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i ddatblygu seilwaith gwyrdd ar draws sir Benfro? OQ57134

3. What is the Welsh Government doing to develop green infrastructure across Pembrokeshire? OQ57134

Our recently launched 'Net Zero Wales' plan puts us on the path to achieve net-zero carbon emissions by 2050. We are working with local government, families, communities and businesses in Pembrokeshire on a wide range of projects to develop the green infrastructure to achieve this.

Mae ein cynllun 'Cymru Sero Net', a lansiwyd yn ddiweddar, yn ein rhoi ar y trywydd iawn i gyflawni allyriadau carbon sero-net erbyn 2050. Rydym yn gweithio gyda llywodraeth leol, teuluoedd, cymunedau a busnesau yn sir Benfro ar ystod eang o brosiectau i ddatblygu'r seilwaith gwyrdd i gyflawni hyn.

Minister, I'm grateful for that response. One of the aims of the electric vehicle charging strategy for Wales is to promote good-quality sustainable design that includes green infrastructure. That strategy confirms that the Welsh Government is identifying locations where renewable generation, coupled with energy storage, can assist in providing power for the charging network to the benefit of the people of Wales. And the strategy is right to say that this can benefit rural communities, public sector fleet and the integrated transport system where shared or co-located charging facilities will create synergies where different needs can be met. Therefore, can you tell us what discussions you've had with Pembrokeshire County Council about rural charging hubs that could be powered by community renewable projects, and could you outline what specific projects the Welsh Government is currently considering in Pembrokeshire?

Weinidog, rwy'n ddiolchgar am eich ymateb. Un o nodau'r strategaeth gwefru cerbydau trydan ar gyfer Cymru yw hyrwyddo cynlluniau cynaliadwy o ansawdd da sy'n cynnwys seilwaith gwyrdd. Mae'r strategaeth honno'n cadarnhau bod Llywodraeth Cymru yn nodi lleoliadau lle gall cynhyrchu ynni adnewyddadwy, ynghyd â storio ynni, fod o gymorth i ddarparu ynni i'r rhwydwaith gwefru er budd pobl Cymru. Ac mae'r strategaeth yn iawn i ddweud y gall hyn fod o fudd i gymunedau gwledig, fflyd y sector cyhoeddus a'r system drafnidiaeth integredig lle bydd cyfleusterau gwefru a rennir neu sydd wedi'u cydleoli yn creu synergedd lle gellir diwallu gwahanol anghenion. Felly, a allwch ddweud wrthym pa drafodaethau a gawsoch gyda Chyngor Sir Penfro ynglŷn â hybiau gwefru gwledig a allai gael eu pweru gan brosiectau ynni adnewyddadwy cymunedol, ac a allwch amlinellu pa brosiectau penodol y mae Llywodraeth Cymru yn eu hystyried yn sir Benfro ar hyn o bryd?

Yes, thank you, Paul. Over the past five years, Pembrokeshire has received support from the Welsh Government energy service to develop a series of renewable energy and energy efficiency projects, which do include a fleet review, capital grants to support their transition to ultra-low emission vehicles, a refit programme of works, street lighting and other LED upgrades for street works. And during that five-year period, the Welsh Government has made available £5.8 million in grants and a series of interest-free loans to Pembrokeshire County Council. 

Through our capital funding programme, Sustainable Landscapes, Sustainable Places, and through the COVID reserves, we are funding a number of innovative projects to the value of around £3.5 million over 2020-22. Those do include the network of EV charging points across the Pembrokeshire Coast National Park Authority, and new funding for communities to decarbonise. A further £14.9 million of European funding has been awarded to support the development of the marine energy industry in Pembrokeshire, crucial of course to EV charging points because you must have the energy in order to power them. And that's part of the Swansea bay city deal as well, which will place Pembrokeshire at the heart of the UK global zero-carbon marine and offshore energy innovation.

We've also awarded Pembrokeshire County Council £325,000-worth of Transforming Towns green infrastructure and biodiversity funding to deliver a scheme at Haverfordwest castle, in the gardens, which have been landscaped to increase planting and biodiversity. They also have a grant of £690,000 from the ultra-low emission transformation fund to facilitate the delivery of further charging infrastructure to at least 12 locations across the county serving tourism and urban locations in the hub structure that Paul Davies just referenced. 

So, there are a number of projects ongoing in Pembrokeshire. We have a very good relationship with Pembrokeshire council and Pembrokeshire Coast National Park Authority, who have been very keen to develop in this area, and I'm more than happy to continue our conversation with both them and the Member about what can be done in Pembrokeshire. 

Ie, diolch, Paul. Dros y pum mlynedd diwethaf, mae sir Benfro wedi cael cymorth gan wasanaeth ynni Llywodraeth Cymru i ddatblygu cyfres o brosiectau ynni adnewyddadwy ac effeithlonrwydd ynni, sy'n cynnwys adolygiad o'r fflyd, grantiau cyfalaf i gefnogi newid i gerbydau allyriadau isel iawn, rhaglen waith ailosod, goleuadau stryd ac uwchraddiadau LED eraill ar gyfer gwaith stryd. Ac yn ystod y cyfnod hwnnw o bum mlynedd, mae Llywodraeth Cymru wedi darparu £5.8 miliwn mewn grantiau a chyfres o fenthyciadau di-log i Gyngor Sir Penfro.

Drwy ein rhaglen ariannu cyfalaf, Tirweddau Cynaliadwy, Lleoedd Cynaliadwy, a thrwy'r cronfeydd COVID wrth gefn, rydym yn ariannu gwerth oddeutu £3.5 miliwn o brosiectau arloesol yn 2020-22. Maent yn cynnwys y rhwydwaith o bwyntiau gwefru cerbydau trydan ar draws Awdurdod Parc Cenedlaethol Arfordir Penfro, a chyllid newydd i gynorthwyo cymunedau i ddatgarboneiddio. Dyfarnwyd £14.9 miliwn ychwanegol o arian Ewropeaidd i gefnogi'r gwaith o ddatblygu diwydiant ynni'r môr yn sir Benfro, sy'n hanfodol, wrth gwrs, i bwyntiau gwefru cerbydau trydan gan fod arnoch angen yr ynni i'w pweru. Ac mae hynny'n rhan o fargen ddinesig bae Abertawe hefyd, a fydd yn sicrhau bod sir Benfro yn ganolog i arloesedd y DU ar lwyfan y byd ym maes ynni'r môr ac ynni alltraeth di-garbon.

Rydym hefyd wedi dyfarnu gwerth £325,000 o gyllid seilwaith gwyrdd a bioamrywiaeth Trawsnewid Trefi i Gyngor Sir Penfro i gyflawni cynllun yng nghastell Hwlffordd, yn y gerddi, sydd wedi'u tirlunio i gynyddu gwaith plannu a bioamrywiaeth. Mae ganddynt hefyd grant o £690,000 o'r gronfa trawsnewid cerbydau allyriadau isel iawn i hwyluso'r gwaith o ddarparu seilwaith gwefru pellach mewn o leiaf 12 lleoliad ar draws y sir er mwyn gwasanaethu lleoliadau trefol a thwristiaeth yn strwythur yr hybiau y cyfeiriodd Paul Davies atynt.

Felly, mae nifer o brosiectau ar y gweill yn sir Benfro. Mae gennym berthynas dda iawn gyda Chyngor Sir Penfro ac Awdurdod Parc Cenedlaethol Arfordir Penfro, sydd wedi bod yn awyddus iawn i ddatblygu yn y maes hwn, ac rwy'n fwy na pharod i barhau ein sgwrs gyda hwy a'r Aelod ynglŷn â'r hyn y gellir ei wneud yn sir Benfro.

Cwestiynau Heb Rybudd gan Lefarwyr y Pleidiau
Questions Without Notice from Party Spokespeople

Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau, a llefarydd y Ceidwadwyr yn gyntaf—Natasha Asghar. 

Questions now from the party spokespeople. The Conservative spokesperson first—Natasha Asghar. 

Thank you, Presiding Officer. Deputy Minister, you'll be aware that First Bus has withdrawn its X10 bus service between Cardiff and Swansea. One of the reasons given by First Bus for this service withdrawal is that, and I quote,

'It carries a disproportionate amount of concessions customers, and not commercial customers, which makes it impossible to sustain the costs.'

Senior citizens and people with disabilities who were able to use a bus pass to travel between Cardiff and Swansea with ease have now suffered a blow to their independence and their ability to live their life to the fullest. What representations have you made to First Bus about the withdrawal of this service? And do you agree that your policy of getting people out of their cars and onto public transport for the daily commute will be adversely impacted by this? Thank you. 

Diolch, Lywydd. Ddirprwy Weinidog, fe fyddwch yn ymwybodol fod First Bus wedi cael gwared ar wasanaeth bws X10 rhwng Caerdydd ac Abertawe. Un o'r rhesymau a roddwyd gan First Bus dros ddiddymu'r gwasanaeth hwn yw, ac rwy'n dyfynnu,

'Mae'n cludo nifer anghymesur o gwsmeriaid sy'n cael consesiynau, yn hytrach na chwsmeriaid masnachol, sy'n ei gwneud yn amhosibl cynnal y costau.'

Mae'r henoed a phobl anabl a oedd yn gallu defnyddio pàs bws i deithio'n rhwydd rhwng Caerdydd ac Abertawe bellach wedi dioddef ergyd i'w hannibyniaeth a'u gallu i fyw eu bywyd yn llawn. Pa sylwadau a gyflwynwyd gennych i First Bus ynghylch diddymu'r gwasanaeth hwn? Ac a ydych yn cytuno y bydd hyn yn cael effaith niweidiol ar eich polisi o annog pobl i ddefnyddio trafnidiaeth gyhoeddus yn hytrach na'u ceir i gymudo bob dydd? Diolch.

13:45

I've recently met both with First and with the trade unions to discuss the range of pressures that the bus industry is facing at the moment. The specific issue that Natasha Asghar raises, I'm afraid, is a direct consequence of the privatisation of the bus industry back in the mid 1980s by the Conservative Government, and we're still living with the consequences. The way that the companies are incentivised in order to run routes that maximise their revenues and not invest in socially necessary routes remains a perennial problem for us. It's one of the reasons why we are developing our bus strategy this year, with legislation coming before the Senedd, because we do need to regulate the bus industry through franchising. We can't allow commercial operators simply to cherry-pick those routes that they wish to. So, I'm afraid, this is the result of the free market economics that the Conservatives insist we follow. This shows that it's failing to help people to make the necessary transition from cars to public transport, and until we fix that we won't be able to do it. 

Yn ddiweddar, rwyf wedi cyfarfod â First Bus a chyda'r undebau llafur i drafod y pwysau amrywiol y mae'r diwydiant bysiau'n ei wynebu ar hyn o bryd. Mae arnaf ofn fod y mater penodol a godwyd gan Natasha Asghar yn ganlyniad uniongyrchol i'r ffaith bod y Llywodraeth Geidwadol wedi preifateiddio'r diwydiant bysiau yn ôl ynghanol yr 1980au, ac rydym yn dal i fyw gyda'r canlyniadau. Mae'r ffordd y mae'r cwmnïau'n cael eu cymell i gynnig llwybrau sy'n cynyddu eu refeniw i'r eithaf yn hytrach na buddsoddi mewn llwybrau sy'n angenrheidiol i'r gymdeithas yn parhau i fod yn broblem barhaol i ni. Dyma un o'r rhesymau pam ein bod yn datblygu ein strategaeth fysiau eleni, gyda deddfwriaeth yn dod gerbron y Senedd, gan fod angen inni reoleiddio'r diwydiant bysiau drwy fasnachfreinio. Ni allwn ganiatáu i weithredwyr masnachol ddewis a dethol y llwybrau y maent yn dymuno eu dewis yn unig. Felly, mae arnaf ofn mai dyma ganlyniad economeg y farchnad rydd y mae'r Ceidwadwyr yn mynnu ein bod yn ei dilyn. Mae hyn yn dangos nad yw'n cynorthwyo pobl i drosglwyddo o geir i drafnidiaeth gyhoeddus, a hyd nes y byddwn yn unioni hynny, ni fyddwn yn gallu ei wneud.

Thanks for that, Deputy Minister, but from my records, Labour has been in power for the last 22 years here in Wales, so let's just focus on that first. 

The second question from me is: the Welsh Government recently announced its plans to promote electric vehicles in Wales, which was overdue and lacking in detail. I know I've said this to you previously. But under your proposals, you state your intention to create just 80 electric charging points on Wales's main trunk roads in four years. Rural communities across Wales will be left behind with no announcement of funding to accompany the proposals for community hubs. There's sadly no mention whatsoever of how much this plan is going to cost. Not that long ago, you actually said that 4,000 rapid charging points were needed by 2030. However, there is no reference to this in the strategy. So, Deputy Minister, has the target been dropped? And is creating just 80 charging points in four years on Wales's main roads really that ambitious, especially as we need some 20,000 across the country at large? 

Diolch, Ddirprwy Weinidog, ond o'r cofnodion sydd gennyf, mae Llafur wedi bod mewn grym am y 22 mlynedd ddiwethaf yma yng Nghymru, felly gadewch inni ganolbwyntio ar hynny yn gyntaf.

Yr ail gwestiwn sydd gennyf yw: yn ddiweddar, cyhoeddodd Llywodraeth Cymru ei chynlluniau i hyrwyddo cerbydau trydan yng Nghymru, a oedd ymhell ar ei hôl hi ac yn brin o fanylion. Gwn fy mod wedi dweud hyn wrthych eisoes. Ond o dan eich cynigion, rydych yn nodi eich bwriad i greu 80 pwynt gwefru trydan yn unig ar brif gefnffyrdd Cymru mewn pedair blynedd. Bydd cymunedau gwledig ledled Cymru yn cael eu gadael ar ôl, heb unrhyw gyhoeddiad o gyllid i gyd-fynd â'r cynigion ar gyfer hybiau cymunedol. Yn anffodus, nid oes unrhyw sôn ynglŷn â faint y bydd y cynllun hwn yn ei gostio. Heb fod mor bell â hynny yn ôl, fe ddywedoch chi fod angen 4,000 o bwyntiau gwefru cyflym erbyn 2030. Fodd bynnag, nid oes cyfeiriad at hyn yn y strategaeth. Felly, Ddirprwy Weinidog, a yw'r targed wedi'i anghofio? Ac a yw creu 80 pwynt gwefru yn unig mewn pedair blynedd ar brif ffyrdd Cymru mor uchelgeisiol â hynny mewn gwirionedd, yn enwedig gan fod angen oddeutu 20,000 arnom ledled y wlad?

Let's be very clear that the powers over buses—the regulation of them—remain at the UK level. So, the fact that we've been in power in Wales is irrelevant, because we don't have the power to change the way the market is regulated. We think that, through franchising, we're able to address some of that, but this is a direct result of UK Government policy in the 1980s that's been kept in place. So, let's just be very clear about that. 

In terms of the electric charging points, at the moment, we have proportionately more charging points than there are electric cars in existence. So, we think that for the number of cars currently in circulation it is broadly fine. The challenge we have, to keep that proportion in place as the number of electric cars purchased increases dramatically, as all projections suggest, is to keep pace with that. But we think this, again, is primarily a job for the private sector; the Government doesn't provide petrol stations, nor will it be expected to primarily be the main provider of electric charging points. Where there is market failure, particularly in rural areas, we need to make sure that we pump prime investment, just as we have with broadband, which again is another market failure—another failure of the UK Government to regulate. We need to be able to step in.

We're specifically looking at the development of electric car clubs with the use of community energy to make sure that people don't have to own an electric car, because they are at the moment more expensive than an internal combustion engine car, and that will create a level of flexibility so that people can become less car dependent.  

Gadewch inni gofio bod pwerau dros fysiau—eu rheoleiddio—yn dal i fod ar lefel y DU. Felly, mae'r ffaith ein bod wedi bod mewn grym yng Nghymru yn amherthnasol, gan nad oes gennym bwerau i newid y ffordd y caiff y farchnad ei rheoleiddio. Credwn y gallwn, drwy fasnachfreinio, ateb rhywfaint o hynny, ond mae hyn yn ganlyniad uniongyrchol i bolisi Llywodraeth y DU yn yr 1980au sydd wedi'i gadw yn ei le. Felly, gadewch inni gofio hynny.

Ar y pwyntiau gwefru trydan, ar hyn o bryd, yn ôl cyfran, mae gennym fwy o bwyntiau gwefru nag sydd o geir trydan yn bodoli. Felly, credwn fod hyn yn iawn at ei gilydd ar gyfer nifer y ceir sydd gennym ar hyn o bryd. Yr her sydd gennym, i gadw'r gyfran honno yr un fath wrth i nifer y ceir trydan sy'n cael eu prynu gynyddu'n ddramatig, fel yr awgryma pob amcanestyniad, yw dal i fyny â hynny. Ond credwn, unwaith eto, mai tasg i'r sector preifat yw hon yn bennaf; nid yw'r Llywodraeth yn darparu gorsafoedd petrol, ac ni ddisgwylir iddi fod yn brif ddarparwr pwyntiau gwefru trydan. Lle ceir methiant yn y farchnad, yn enwedig mewn ardaloedd gwledig, mae angen inni sicrhau ein bod yn ysgogi buddsoddiad, fel y gwnaethom gyda band eang, sydd eto'n fethiant arall yn y farchnad—methiant arall i reoleiddio gan Lywodraeth y DU. Mae angen inni allu camu i'r adwy.

Rydym yn edrych yn benodol ar ddatblygu clybiau ceir trydan gan ddefnyddio ynni cymunedol i sicrhau nad oes yn rhaid i bobl fod yn berchen ar gar trydan, gan eu bod yn ddrytach na char ag injan tanio mewnol ar hyn o bryd, a bydd hynny'n creu lefel o hyblygrwydd fel y gall pobl ddod yn llai dibynnol ar geir.

Thank you, Deputy Minister. I know that you often like to use the central UK Government as a reason and justification for a lot of things, and I know, on many occasions, you don't like answering my questions, so sometimes I think to myself would you be happier going back to ITV Wales and actually working on answering the questions that I'm asking you, as opposed to diverting the answer elsewhere.

My final question is: passenger numbers using Cardiff Airport have dropped to the lowest level since the 1950s. Traveller numbers fell from 1.6 million to just 48,000, with the airport's chief executive saying that the drop is down to the Welsh Government urging people not to travel overseas. Last week, at the public accounts committee, officials from Cardiff Airport said that air passenger duty was a punitive tax that hinders the ability of airlines to add to their capacity. Cardiff Airport has been underperforming since it was taken into public ownership in 2013. This is a Welsh Government issue, Deputy Minister, and it appears that things are regularly going from bad to worse. So, Deputy Minister, will you join me in welcoming the announcement by the Chancellor, Rishi Sunak, from the UK Government, in the budget, that air passenger duty is to be halved for domestic flights? Do you agree that this is a positive move that will assist Cardiff Airport's recovery, or would you rather continue to bail out the airport with millions of pounds of taxpayers' money here from Wales?

Diolch, Ddirprwy Weinidog. Gwn eich bod yn aml yn hoffi defnyddio Llywodraeth ganolog y DU fel rheswm a chyfiawnhad dros lawer o bethau, ac ar sawl achlysur, gwn nad ydych yn hoffi ateb fy nghwestiynau, felly weithiau, rwy'n meddwl tybed a fyddech yn hapusach i ddychwelyd at ITV Wales a gweithio ar ateb y cwestiynau rwy'n eu gofyn i chi, yn hytrach na dargyfeirio'r ateb i rywle arall.

Fy nghwestiwn olaf yw hwn: mae nifer y teithwyr sy'n defnyddio Maes Awyr Caerdydd wedi gostwng i'r lefel isaf ers y 1950au. Cwympodd nifer y teithwyr o 1.6 miliwn i 48,000 yn unig, gyda phrif weithredwr y maes awyr yn dweud bod y cwymp yn ganlyniad i anogaeth Llywodraeth Cymru i bobl beidio â theithio dramor. Yr wythnos diwethaf, yn y pwyllgor cyfrifon cyhoeddus, dywedodd swyddogion o Faes Awyr Caerdydd fod y doll teithwyr awyr yn dreth gosbol sy’n rhwystro gallu cwmnïau hedfan i ychwanegu at eu capasiti. Mae Maes Awyr Caerdydd wedi bod yn tangyflawni ers dod i berchnogaeth gyhoeddus yn 2013. Mater i Lywodraeth Cymru yw hwn, Ddirprwy Weinidog, ac ymddengys bod pethau'n mynd o ddrwg i waeth yn rheolaidd. Felly, Ddirprwy Weinidog, a wnewch chi ymuno â mi i groesawu cyhoeddiad y Canghellor, Rishi Sunak, o Lywodraeth y DU, yn y gyllideb, y bydd y doll teithwyr awyr yn cael ei haneru ar gyfer teithiau awyr domestig? A ydych yn cytuno bod hwn yn gam cadarnhaol a fydd yn cynorthwyo adferiad Maes Awyr Caerdydd, neu a fyddai’n well gennych barhau i achub y maes awyr gyda miliynau o bunnoedd o arian trethdalwyr Cymru?

13:50

Well, with respect, I do answer the Member's questions; she just doesn't like the answers. I don't think that subsidising and encouraging domestic air travel is in keeping with the challenge of climate change that we have and that the Prime Minister is trying to claim great international leadership on; I think it is a contradiction. The airport is a commercially run body, and its management makes decisions for the best way to run their own airport. That's as it should be. We have invested in the airport to make sure that Wales has an airport, but the Member will be aware that we have a pandemic, and there's been an international collapse in air traffic. That has had a significant impact on the finances of the airport, and we put a support package in place to support them through that.

Wel, â phob parch, rwy'n ateb cwestiynau'r Aelod; ond nid yw'n hoffi'r atebion. Ni chredaf fod sybsideiddio ac annog teithiau awyr domestig yn cyd-fynd â'r her newid hinsawdd sy'n ein hwynebu ac y mae Prif Weinidog y DU yn ceisio honni ei fod yn dangos arweinyddiaeth ryngwladol wych mewn perthynas â hi; credaf fod hynny'n anghyson. Mae'r maes awyr yn gorff sy'n cael ei redeg yn fasnachol, ac mae ei reolwyr yn gwneud penderfyniadau ynglŷn â'r ffordd orau o redeg eu maes awyr eu hunain. Felly y dylai fod. Rydym wedi buddsoddi yn y maes awyr i sicrhau bod gan Gymru faes awyr, ond bydd yr Aelod yn ymwybodol fod gennym bandemig, a bod gostyngiad rhyngwladol wedi bod mewn traffig awyr. Mae hynny wedi cael effaith sylweddol ar gyllid y maes awyr, a gwnaethom roi pecyn cymorth ar waith i'w cefnogi drwy hynny.

Llefarydd Plaid Cymru nawr, Mabon ap Gwynfor.

Plaid Cymru spokesperson, Mabon ap Gwynfor.

Diolch yn fawr iawn, Llywydd, a gobeithio bod y Gweinidog yn well ar ôl ei hannwyd wythnos diwethaf.

Yn dilyn yr etholiad, fe gyhoeddodd y Llywodraeth gynllun er mwyn mynd i'r afael â'r argyfwng ail gartrefi, a fydd yn cynnwys ardal beilot. Mae yna gymunedau ar hyd a lled y wlad yn teimlo effeithiau’r argyfwng eang a niweidiol yma. Fy mhryder i, ynghyd â chymunedau drwy Gymru benbaladr, ydy bod y peilot am fod yn llawer rhy gyfyng. Bydd yn cymryd llawer rhy hir i'w weithredu’n iawn, bydd yn cymryd hyd yn oed mwy o amser i’w effeithiau gael eu deall ac i unrhyw wersi fedru cael eu gweithredu a llywio polisi’r Llywodraeth. Tra bod y Llywodraeth yn oedi ar weithredu effeithiol go iawn, bydd cymunedau’n dioddef. Bydd tai yn aros allan o gyrraedd rhai sydd eu hangen, bydd prisiau’n codi, a chymunedau a’r iaith sy’n hollol greiddiol iddynt yn cael eu herydu. Gyda’r cynllun peilot yma mewn golwg, felly, a wnaiff y Gweinidog ymateb i’r pryder dilys fod cymunedau eraill, y rhai nad ydynt yn rhan o’r peilot, yn cael eu gadael ar ôl a’u hanwybyddu? Pa obaith gallwn ni ei gynnig i’r cymunedau yma sydd angen gweld camau brys yn cael eu cymryd ar fater ail gartrefi?

Thank you very much, Llywydd, and I hope the Minister has recovered after having suffered a cold last week.

Following the election, the Government announced a plan to tackle the second homes crisis, which would include a pilot area. There are communities the length and breadth of the country feeling the impacts of this broad and damaging crisis. My concern, along with communities the length and breadth of Wales, is that the pilot is going to be far too narrow. It'll take far too long to implement properly, it will take even longer for its impacts to be understood and for any lessons to be learnt and to influence Government policy. Whilst the Government delays on real action, communities will suffer, houses will remain out of reach for people, prices will go up, and communities that have the language at their heart will be further eroded. With this pilot scheme in mind, therefore, will the Minister respond to the valid concern that other communities, those not involved in the pilot, are being left behind and ignored? What hope can we offer to these communities that need to see urgent steps taken on the issue of second homes? Thank you.

As the Member is well aware, we've been discussing this in the cross-party group, and amongst all the parties of the Senedd, attempting to find a cross-party way forward. So, it's a little disappointing to have it politicised in quite the way he's just done. We're running the pilot, as he well knows, in order to be able to ensure that we are going as fast as is humanly possible, given the range of very complex things that need to be done, whilst taking the communities with us. He will know as well as I do that this breaches a whole series of potential human rights, as well as other things, and that we need the people whose property rights and property investments are affected by this to be on board and happy about what is happening, otherwise the entire thing cannot work. The pilot scheme is in order for us to test that out, learn the lessons from it and then roll it out across Wales with the least problems possible, so that we can go at maximum speed. He is well aware of that, and, frankly, I'm very disappointed in his attempt to politicise it.

Fel y gŵyr yr Aelod yn iawn, rydym wedi bod yn trafod hyn yn y grŵp trawsbleidiol, ac ymhlith holl bleidiau'r Senedd, i geisio dod o hyd i ffordd drawsbleidiol ymlaen. Felly, mae braidd yn siomedig ei fod wedi gwleidyddoli'r mater fel y gwnaeth. Rydym yn cynnal y cynllun peilot, fel y gŵyr, er mwyn gallu sicrhau ein bod yn mynd mor gyflym â phosibl, o ystyried yr ystod o bethau cymhleth iawn y mae angen eu gwneud, gan fynd â'r cymunedau gyda ni. Bydd yn gwybod cystal â minnau fod hyn yn mynd yn groes i gyfres gyfan o hawliau dynol posibl, yn ogystal â phethau eraill, a bod arnom angen i'r bobl y mae hyn yn effeithio ar eu hawliau eiddo a buddsoddiadau eiddo gefnogi hyn a bod yn fodlon gyda'r hyn sy'n digwydd, neu fel arall ni all yr holl beth weithio. Gallwn dreialu hynny gyda'r cynllun peilot, dysgu'r gwersi ac yna ei gyflwyno ledled Cymru gyda chyn lleied o broblemau â phosibl, fel y gallwn wneud pethau cyn gynted â phosibl. Mae'n ymwybodol iawn o hynny, ac a dweud y gwir, rwy'n siomedig iawn gyda'i ymgais i wleidyddoli'r mater.

Diolch yn fawr iawn, Weinidog, am yr ateb hwnnw i gwestiwn gwleidyddol mewn siambr wleidyddol.

Dwi am droi rŵan at fater pwerdai nwy. Er gwaethaf ymrwymiad ymddangosiadol Llywodraeth Cymru i ddatgarboneiddio, fel sy’n cael ei ymgorffori yn eich strategaeth sero net, mae wedi dod i’m sylw i ein bod ni yma yng Nghymru, neu yn hytrach fod Llywodraeth Cymru, yn dal i alluogi caniatâd cynllunio ar gyfer gosodiadau nwy newydd. Mae pwerdy yn Wrecsam yn cael ei adeiladu a fydd yn weithredol 2,500 awr y flwyddyn, mae pwerdy arfaethedig ym Mangor wedi cael caniatâd cynllunio, yn ogystal â phwerdy 5 MW arfaethedig ym Mhorthmadog, ymhlith llawer iawn mwy ar draws Cymru. Siawns nad yw hyn yn mynd yn groes i strategaeth Llywodraeth Cymru ei hun i ddatgarboneiddio economi Cymru a chyrraedd sero net erbyn 2050. Os ydych chi felly o ddifri ynghylch mynd i’r afael â newid hinsawdd, pam eich bod chi’n caniatáu i weithfeydd nwy newydd gael eu hadeiladau yng Nghymru? A fyddwch chi yn cymryd y camau angenrheidiol i reoli a newid rheolau cynllunio er mwyn galluogi peidio â datblygu rhagor o’r rhain yn ddiangen? Diolch.

Thank you very much, Minister, for that response to a political question in a political chamber.

I want to turn now to the issue of gas power stations. Despite the seeming commitment of the Welsh Government to decarbonise, as is incorporated in your net-zero strategy, it's come to our attention that we here in Wales, or rather the Welsh Government, continue to allow planning permission for new gas installations. A power station in Wrexham is being built that will be operational 2,500 hours a year, a proposed power station in Bangor has been given planning permission, as well as a 5 MW development in Porthmadog, among many more across Wales. Surely, this is contrary to the Welsh Government's own strategy of decarbonising the Welsh economy and reaching net zero by 2050. If you are therefore serious about tackling climate change, why are you allowing new gas works to be built in Wales? Will you take the necessary steps to regulate and change planning regulations in order to prevent further developments of these unnecessarily?

Thank you for that question. This is a very complicated problem, because as we go as fast as we possibly can in the transition to renewable energy, one of the things we also need to do is to keep the lights on. At the moment, Wales is quite reliant on gas-fired power stations and gas-sourced energy in order to do just that. We obviously have to have a transition plan in place, and that transition plan has to work for everyone. It has to keep our industries running and our lights on. What we have to do is we have to ramp up the amount of renewables that we have coming on stream, at the same time as ramping down our reliance on fossil fuels of any sort. We've already removed coal-fired power stations from Wales early on. That was great that we did that and I'm very pleased that we did, but, obviously, it means that we've got some reliance on gas in order to have what's called baseload energy. That's energy that can be switched on at the drop of a—literally at the flick of a switch, when everybody goes to put their kettle on at 9 o'clock at night, for example. So, there are big energy surges in the country. We know when they are, but they can't be predicted to the point where we can turn renewables off and on. Sometimes, the sun does not shine and the wind does not blow.

One of the big programmes that we have running in Wales, alongside a number of Governments across the world, is the quest for baseload renewable energy, which is renewable energy that can be turned on at the flick of a switch. That is why we have a tidal lagoon challenge and a number of marine energy challenges going on in Wales, because it seems that, to everyone, marine energy possibly holds the key to baseload renewables. I very much hope that we will be able to capture for Wales the start of a global industry in renewable baseload. But, until that time, we absolutely have a duty to keep the lights on and our industry and businesses working with the energy supply that they have. I appreciate and have a lot of sympathy with the thrust of the Member's question to me, but, obviously, we are attempting to put one slider up while we slide the other one down, and we have to absolutely make sure that we do that in the right proportions.

Diolch am eich cwestiwn. Mae hon yn broblem gymhleth iawn, oherwydd wrth inni drosglwyddo i ynni adnewyddadwy mor gyflym ag y gallwn, un o'r pethau y mae'n rhaid i ni eu gwneud hefyd yw cadw'r goleuadau ynghynn. Ar hyn o bryd, mae Cymru'n eithaf dibynnol ar bwerdai nwy ac ynni o nwy i wneud hynny. Mae'n amlwg fod yn rhaid inni gael cynllun pontio ar waith, ac mae'n rhaid i'r cynllun pontio hwnnw weithio i bawb. Mae'n rhaid iddo gynnal ein diwydiannau a chadw ein goleuadau ynghynn. Yr hyn y mae'n rhaid inni ei wneud yw cynyddu faint o ynni adnewyddadwy rydym yn ei gynhyrchu, gan leihau ein dibyniaeth ar danwydd ffosil o unrhyw fath ar yr un pryd. Rydym eisoes wedi cael gwared ar bwerdai glo o Gymru yn gynnar. Roedd yn wych ein bod wedi gwneud hynny ac rwy'n falch iawn ein bod wedi gwneud hynny, ond yn amlwg, mae'n golygu bod gennym beth dibyniaeth ar nwy er mwyn cynhyrchu'r hyn a elwir yn gyflenwad sylfaen o ynni. Ynni yw hwnnw y gellir ei gynnau drwy wasgu switsh—yn llythrennol drwy wasgu switsh, pan fydd pawb yn gwasgu botwm y tegell am 9 o'r gloch y nos, er enghraifft. Felly, mae ymchwyddiadau ynni mawr yn digwydd yn y wlad. Gwyddom pryd y maent yn digwydd, ond ni ellir eu rhagweld yn ddigon da inni allu diffodd a chynnau ynni adnewyddadwy. Weithiau, nid yw'r haul yn tywynnu ac nid yw'r gwynt yn chwythu.

Un o'r rhaglenni mawr sydd ar waith gennym yng Nghymru, fel nifer o Lywodraethau ledled y byd, yw'r un i chwilio am gyflenwad sylfaen o ynni adnewyddadwy, sef ynni adnewyddadwy y gellir ei gynnau drwy wasgu switsh. Dyna pam fod gennym her y môr-lynnoedd llanw a nifer o heriau ynni'r môr yng Nghymru, gan ei bod yn ymddangos i bawb y gallai ynni'r môr, o bosibl, fod yn ateb i sicrhau cyflenwad sylfaen o ynni adnewyddadwy. Rwy’n mawr obeithio y gallwn sicrhau bod Cymru'n rhan o ddechrau diwydiant byd-eang mewn cyflenwad sylfaen o ynni adnewyddadwy. Ond tan hynny, mae'n ddyletswydd arnom i gadw'r goleuadau ynghynn a'n diwydiant a'n busnesau'n gweithio gyda'r cyflenwad ynni sydd ganddynt. Rwy’n derbyn, ac mae gennyf lawer o gydymdeimlad gyda phwyslais cwestiwn yr Aelod i mi, ond yn amlwg, rydym yn ceisio cynyddu un peth wrth leihau'r llall, ac mae’n rhaid inni sicrhau ein bod yn gwneud hynny'n gymesur.

13:55

Diolch yn fawr iawn, Weinidog. Mi fuaswn i wrth fy modd yn gweld y transition plan yna, ac rwy'n croesawu'ch geiriau chi ar ynni y môr hefyd, achos dyna, wedi'r cyfan, yw'r ffordd ymlaen.

Dwi am droi yn olaf at fater taliadau tai dewisol—discretionary housing payments. Yn hyn o beth, dwi am ganolbwyntio ar ba mor effeithiol mae awdurdodau lleol yn defnyddio'r ychwanegiad yma o dros £4 miliwn ar gyfer taliadau tai dewisol. Fel rydyn ni'n ei wybod, diben y taliadau yma ydy er mwyn helpu'r rhai sydd ar fudd-daliadau ac yn cael trafferth talu rhent, yn benodol yn dilyn toriadau ciaidd y Llywodraeth Geidwadol yn San Steffan. Does dim amheuaeth bod yna broblemau wedi bod efo sicrhau bod pobl yn gwneud cais am y taliadau yma, ac wrth ystyried yr argyfwng tai a digartrefedd sy'n ein hwynebu ni yma, gyda nifer cynyddol o bobl yn cael eu dal mewn llety dros dro, dwi'n siŵr y bydd y Gweinidog yn cytuno y byddai'n syfrdanol pe na bai'r arian yma i gyd yn cael ei ddyrannu erbyn diwedd y flwyddyn ariannol hon. Ond mae wedi dod i fy sylw i fod yna broblemau o ran faint sydd, mewn gwirionedd, yn medru hawlio'r taliadau. Felly, hoffwn gael rhagor o fanylion gan y Gweinidog ar y mater, os gwelwch yn dda. A wnaiff y Gweinidog gadarnhau faint o aelwydydd digartref, ers mis Ebrill, sydd wedi eu galluogi i symud o lety dros dro i gartrefi parhaol drwy fanteisio ar y taliadau tai dewisol, gan gynnwys y £4 miliwn atodol a ddyrannwyd gan Lywodraeth Cymru? Ac a yw Llywodraeth Cymru o'r farn bod angen canllawiau cryfach ar awdurdodau lleol ar sut i ddefnyddio'r £4 miliwn ychwanegol yma? Diolch.

Thank you very much, Minister. I would be delighted to see that transition plan, and I welcome your words on marine energy too, because that, of course, is the way forward.

I want to turn finally to the issue of discretionary housing payments. In this regard, I want to focus on how effective local authorities are in using this addition of over £4 million for discretionary housing payments. As we know, the purpose of these payments is to assist those on benefits who have difficulty in paying their rent, particularly following the grave cuts by the Westminster Government. There's no doubt there have been problems in ensuring that people are making applications for these payments, and given the housing and homelessness crisis facing us here, with a number of people being kept in temporary accommodation, I'm sure the Minister would agree with me that it would be shocking if not all of this funding was allocated by the end of this financial year. But it's come to my attention that there are problems in terms of how many can actually claim these payments. So, I would like more detail from the Minister on this issue. Will the Minister confirm how many homeless households, since April, have been able to move from temporary accommodation to permanent accommodation by benefiting from these payments, including the additional £4 million allocated by the Welsh Government? And is the Welsh Government of the view that there is a need for stronger guidance for local authorities as to how to use that additional £4 million? Thank you.

Thank you, Mabon. One of the things that we're currently dealing with is that the flow of people who are presenting as homeless, as a result of the pandemic and a number of other economic issues, has not diminished in any way. So, our local authorities are still dealing with in excess of 1,000 people a month presenting as homeless across Wales. We currently have just upwards of 12,000 people in temporary accommodation, although many of them are still being moved into permanent. I don't have the figures with me, but I will check for you. I don't think we link particularly the discretionary housing payment with the move to permanent housing—you can have that for paying your rent in temporary housing, for example. I'm more than happy to share with all Members the chart of how many discretionary housing payments have been made and in what proportion.

There are two important things to say here. We do monitor all the time what the local authorities are able to do with the discretionary housing payments, and whether the eligibility criteria are sufficient for their purpose. We've changed that, during the course of the pandemic, on a number of occasions, as he will know, in order to make it more accessible to people. The idea is, obviously, to assist people to stay in their housing, whether that's temporary or permanent. I'm very happy to write to the Member, and, indeed, share it will all Members, with a grid of how many payments have been made.

The big issue that we have, as he correctly identified, is the problem with the welfare system. An under-the-radar change that the Conservative Government has done in their completely heartless way is to freeze the local housing allowance two years ago, so that already the value of a benefit to somebody who isn't in social housing is diminishing. These small changes make an enormous difference in people's lives, and the positive tsunami that's about to hit people on the lower income brackets this winter with the rise in national insurance payments, the removal of the £20 universal credit and the freezing of the local housing allowance is just appalling to contemplate. So, I'm very happy to work with any information he has about local authorities struggling to pay out the money. I absolutely agree with him that we want that money paid out to people who need it right across Wales in order to try and temper some of the most heartless cuts I've ever seen in the welfare state, in any Government in my lifetime, actually. It's quite eye watering, the appalling lack of sympathy that this Conservative Government is showing, and I'm more than happy to share with him and other Members where the payments are. I don't have that information to hand, but I'm more than happy to share it with him.

Diolch, Mabon. Un o'r pethau rydym yn ymdrin â hwy ar hyn o bryd yw nad yw'r llif o bobl ddigartref, o ganlyniad i'r pandemig a nifer o faterion economaidd eraill, wedi lleihau mewn unrhyw ffordd. Felly, mae ein hawdurdodau lleol yn dal i ymdrin â mwy na 1,000 o bobl ddigartref y mis ledled Cymru. Ar hyn o bryd, mae gennym ychydig dros 12,000 o bobl mewn llety dros dro, er bod llawer ohonynt yn dal i gael eu symud i lety parhaol. Nid yw'r ffigurau gennyf, ond fe edrychaf i weld. Ni chredaf ein bod yn cysylltu'r taliad disgresiwn at gostau tai â symud i dai parhaol yn benodol—gellir cael y taliad hwnnw i dalu rhent mewn tai dros dro, er enghraifft. Rwy'n fwy na pharod i rannu'r siart sy'n dangos faint o daliadau disgresiwn at gostau tai a wnaed, ac ym mha gyfran, gyda'r holl Aelodau.

Mae dau beth pwysig i'w dweud yma. Rydym yn monitro drwy'r amser yr hyn y gall awdurdodau lleol ei wneud gyda'r taliadau disgresiwn at gostau tai, ac a yw'r meini prawf cymhwysedd yn ddigonol at eu diben. Rydym wedi newid hynny ar sawl achlysur yn ystod y pandemig, fel y gŵyr, er mwyn eu gwneud yn fwy hygyrch i bobl. Y syniad, yn amlwg, yw cynorthwyo pobl i aros yn eu tai, boed yn dai dros dro neu barhaol. Rwy'n fwy na pharod i ysgrifennu at yr Aelod, ac yn wir, i rannu hynny gyda'r holl Aelodau, gyda grid sy'n dangos faint o daliadau a wnaed.

Yr anhawster, fel y nododd yn gywir, yw'r broblem gyda'r system les. Newid y mae'r Llywodraeth Geidwadol wedi'i wneud o dan y radar yn eu ffordd gwbl ddidostur yw rhewi'r lwfans tai lleol ddwy flynedd yn ôl, fel bod gwerth budd-dal i rywun nad ydynt mewn tai cymdeithasol eisoes yn lleihau. Mae'r newidiadau bach hyn yn gwneud gwahaniaeth enfawr ym mywydau pobl, ac mae'r don enfawr sydd ar fin taro pobl ar incwm is y gaeaf hwn gyda'r cynnydd mewn taliadau yswiriant gwladol, diddymu'r £20 o gredyd cynhwysol a rhewi'r lwfans tai lleol yn gwbl warthus. Felly, rwy'n fwy na pharod i weithio gydag unrhyw wybodaeth sydd ganddo ynglŷn ag awdurdodau lleol yn ei chael hi'n anodd talu'r arian. Cytunaf yn llwyr ag ef ein bod am i’r arian hwnnw gael ei dalu i'r bobl sydd ei angen ledled Cymru er mwyn ceisio lliniaru rhai o’r toriadau mwyaf didostur i mi eu gweld erioed yn y wladwriaeth les, gan unrhyw Lywodraeth yn ystod fy oes mewn gwirionedd. Mae'n eithaf syfrdanol, y diffyg cydymdeimlad echrydus hwn gan y Llywodraeth Geidwadol, ac rwy'n fwy na pharod i rannu lle mae'r taliadau gydag ef ac Aelodau eraill. Nid yw'r wybodaeth honno gennyf ar hyn o bryd, ond rwy'n fwy na pharod i'w rhannu gydag ef.

14:00
Effeithlonrwydd Ynni Cynaliadwy
Sustainable Energy Efficiency

4. Pa gynlluniau sydd gan Lywodraeth Cymru ar gyfer effeithlonrwydd ynni cynaliadwy yng Nghymru? OQ57133

4. What plans does the Welsh Government have for sustainable energy efficiency in Wales? OQ57133

We recently published our all-Wales delivery plan, 'Net Zero Wales'. This sets out the actions we must all take across this Senedd term on our journey towards net zero. This includes our approach to energy efficiency, which marries investment, innovation, public engagement and supply chain stimulus.

Yn ddiweddar, gwnaethom gyhoeddi ein cynllun cyflawni ar gyfer Cymru gyfan, 'Cymru Sero Net'. Mae hwn yn nodi'r camau sy'n rhaid i bawb ohonom eu cymryd yn ystod tymor y Senedd ar ein taith tuag at sero net. Mae hyn yn cynnwys ein dull o weithredu ar effeithlonrwydd ynni, sy’n cysylltu buddsoddiad, arloesedd, ymgysylltiad â'r cyhoedd ac ysgogiad cadwyni cyflenwi.

En route to decarbonisation, the global energy price crisis has highlighted the current importance of gas as back-up when the energy contribution from intermittent wind and solar energy renewables is low. This fragile system faces further challenges with most of the UK's nuclear power plants, currently supplying around 20 per cent of our electricity, to close by the end of the decade. However, site proposals for new small modular nuclear reactors include north Wales, and the UK Nuclear Energy (Financing) Bill also offers potential for a new nuclear power station at Wylfa Newydd on Anglesey, with companies such as Bechtel and Rolls-Royce already keen to establish new nuclear power there.

Further to my recent meeting with the chief executive of the Nuclear Industry Association, how do you therefore respond to his evidence that all the modern nuclear power stations planned or under construction in the UK can load follow—adjusting their power output as demand for electricity fluctuates throughout the day—and that in networks where nuclear consists of a high amount of generation, such as France, nuclear power stations routinely load follow or provide back-up, and that in a future UK grid consisting mainly of renewables and nuclear, nuclear would therefore be capable of load following or providing that back-up?

Ar y daith tuag at ddatgarboneiddio, mae'r argyfwng prisiau ynni byd-eang wedi tynnu sylw at bwysigrwydd cyfredol nwy fel cyflenwad wrth gefn pan fo'r cyfraniad ynni o ynni adnewyddadwy ysbeidiol gwynt a haul yn isel. Mae'r system fregus hon yn wynebu heriau pellach gan y bydd y rhan fwyaf o bwerdai niwclear y DU, sy'n cyflenwi tua 20 y cant o'n trydan ar hyn o bryd, yn cau erbyn diwedd y degawd. Fodd bynnag, mae cynigion safle ar gyfer adweithyddion niwclear modiwlaidd bach newydd yn cynnwys gogledd Cymru, ac mae Bil Ynni Niwclear y DU (Ariannu) hefyd yn cynnig potensial ar gyfer gorsaf ynni niwclear newydd yn Wylfa Newydd ar Ynys Môn, gyda chwmnïau fel Bechtel a Rolls Royce eisoes yn awyddus i sefydlu pŵer niwclear newydd yno.

Yn sgil fy nghyfarfod diweddar â phrif weithredwr Cymdeithas y Diwydiant Niwclear, sut rydych chi'n ymateb felly i'w dystiolaeth fod yr holl orsafoedd pŵer niwclear modern sydd wedi'u cynllunio neu sy'n cael eu hadeiladu yn y DU yn gallu addasu yn ôl y galw—addasu eu hallbwn pŵer wrth i'r galw am drydan amrywio drwy gydol y dydd—ac mewn rhwydweithiau lle cynhyrchir llawer iawn o ynni niwclear, fel Ffrainc, fod gorsafoedd pŵer niwclear yn addasu yn ôl y galw yn rheolaidd neu'n darparu cyflenwad wrth gefn, ac yng ngrid y DU yn y dyfodol sy'n cynnwys ynni adnewyddadwy a niwclear yn bennaf, y byddai niwclear yn gallu addasu yn ôl y galw neu ddarparu’r cyflenwad wrth gefn hwnnw?

Well, I'm sure he's right. I don't entirely understand what he's asking me, to be honest. I completely agree that nuclear has a role to play if we can get the right kinds of nuclear installation in Wales. He will know that we've got a cluster of scientists working on that in north-west Wales and that we're exploring the potential for Trawsfynydd. The problems of Wylfa are well known—whether we can get an investor for that scale of nuclear plant in Ynys Môn is just as much a responsibility of the UK Government as us, and we're working with them on that. If we can get that mix right, then I'm sure it does play a part in that.

In the meantime, we're not relying on that in Wales. As I say, we are in a quest for baseload renewables, which is what he's talking about. If we can get that out of marine renewables without any of the difficulties that the nuclear industry has famously had over the years, then I would be in favour of doing so. But, I have no problem with discussing the potential for a nuclear solution in some parts of Wales if the technology is available and if we can make the project wash its face in affordability terms.

My colleague the Minister for Economy has been working with a public sector owned company in order to exploit some of these materials, and I'm more than happy to—well, I've been working with my colleague the Minister for Economy on it, and I'm more than happy to keep the Senedd informed as those developments unfold.

Wel, rwy'n siŵr ei fod yn iawn. Nid wyf yn deall yn llwyr yr hyn y mae'n ei ofyn i mi, a bod yn onest. Cytunaf yn llwyr fod gan niwclear ran i'w chwarae os gallwn sicrhau’r mathau cywir o orsafoedd niwclear yng Nghymru. Fe fydd yn gwybod bod gennym glwstwr o wyddonwyr yn gweithio ar hynny yng ngogledd-orllewin Cymru a'n bod yn archwilio'r potensial ar gyfer Trawsfynydd. Mae problemau Wylfa yn dra hysbys—mae cael buddsoddwr ar gyfer safle niwclear ar y raddfa honno yn Ynys Môn yn llawn cymaint o gyfrifoldeb i Lywodraeth y DU ag i ni, ac rydym yn gweithio gyda hwy ar hynny. Os gallwn gael y cymysgedd hwnnw’n iawn, rwy'n siŵr ei fod yn chwarae rhan yn hynny.

Yn y cyfamser, nid ydym yn dibynnu ar hynny yng Nghymru. Fel y dywedaf, rydym yn chwilio am gyflenwad sylfaen o ynni adnewyddadwy, sef yr hyn y mae’n siarad amdano. Os gallwn gael hynny o ynni adnewyddadwy morol heb ddim o'r anawsterau amlwg y mae'r diwydiant niwclear wedi’u hwynebu dros y blynyddoedd, byddwn o blaid gwneud hynny. Ond nid oes gennyf unrhyw broblem gyda thrafod y potensial am ateb niwclear mewn rhai rhannau o Gymru os yw'r dechnoleg ar gael ac os gallwn sicrhau bod y prosiect yn un fforddiadwy.

Mae fy nghyd-Aelod, Gweinidog yr Economi, wedi bod yn gweithio gyda chwmni sector cyhoeddus er mwyn manteisio ar rai o'r deunyddiau hyn, ac rwy'n fwy na pharod i—wel, rwyf wedi bod yn gweithio gyda fy nghyd-Aelod, Gweinidog yr Economi ar y mater, ac rwy'n fwy na pharod i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Senedd wrth i'r datblygiadau hynny fynd rhagddynt.

Ynni Adnewyddadwy
Renewable Energy

5. Pa asesiad y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o effaith bosibl datganoli rheolaeth dros Ystâd y Goron yng Nghymru ar ynni adnewyddadwy? OQ57138

5. What assessment has the Welsh Government made of the potential impact of devolving control over the Crown Estate in Wales on renewable energy? OQ57138

Devolving control over the Crown Estate would give us greater flexibility in choosing how far and fast we deploy renewables, particularly in Welsh waters. We intend for the Independent Commission on the Constitutional Future of Wales to consider the Crown Estate within the context of a comprehensive assessment of the powers Wales needs.

Byddai datganoli rheolaeth dros Ystâd y Goron yn rhoi mwy o hyblygrwydd inni wrth ddewis pa mor bell a pha mor gyflym rydym am ddefnyddio ynni adnewyddadwy, yn enwedig yn nyfroedd Cymru. Rydym yn bwriadu i'r Comisiwn Annibynnol ar Ddyfodol Cyfansoddiadol Cymru ystyried Ystâd y Goron yng nghyd-destun asesiad cynhwysfawr o'r pwerau sydd eu hangen ar Gymru.

Diolch yn fawr am eich ateb, Weinidog. Ar ymweliad ddoe â phorthladd Caerdydd, fe wnaethom ni drafod y posibiliadau anhygoel sydd gan Gymru ym maes ynni adnewyddadwy, ac aeth y sgwrs ymlaen ynglŷn â datganoli Ystâd y Goron i Gymru fel mae wedi digwydd i'r Alban yn barod. Fel gwnaeth y Prif Weinidog ddweud yn ddiweddar ac fel rŷch chi wedi awgrymu heddiw, roedd rheolwyr y porthladd hefyd yn credu, yn grediniol iawn, y byddai datganoli Ystâd y Goron yn beth da i Gymru ac yn creu potensial enfawr ym maes ynni adnewyddadwy. Y consýrn mawr gyda nhw a'r consýrn mawr gyda fi yw ein bod ni'n mynd i golli cyfle anhygoel fan hyn yng Nghymru a bod gwledydd eraill yn mynd i fynd ar flaen y gad gyda ni fan hyn. Felly, wrth gofio sylwadau'r Prif Weinidog, wrth gofio beth rŷch chi newydd ei ddweud ac o ystyried potensial amlwg datganoli Ystâd y Goron i Gymru, pam felly wnaethoch chi fel Llywodraeth, fel Llafur yma yn y Senedd, bleidleisio gyda'r blaid Dorïaidd yn erbyn mesur Plaid Cymru i ddatganoli Ystâd y Goron i Gymru fis diwethaf?

Thank you for your answer, Minister. On a visit yesterday with Cardiff port, we discussed the amazing possibilities that Wales has in the area of renewable energy, and the conversation went on to devolving the Crown Estate to Wales as has happened in Scotland already. As the First Minister said recently and as you have suggested today, the managers of the port also believed that devolving the Crown Estate would be a good thing for Wales and would create great potential in the area of renewable energy. The great concern for them and for me is that we're going to miss an opportunity, a great opportunity, here in Wales and that other countries are going to get in front of us here. So, bearing in mind the comments of the First Minister and bearing in mind what you said and in considering the obvious potential of devolving the Crown Estate to Wales, why did you, as a Government, as Labour here in the Senedd, vote with the Tory party against the Plaid Cymru motion to devolve the Crown Estate to Wales last month?

14:05

Well, the short answer to that is because you combined it with a number of other things that we didn't like. So, turning to the Crown Estate issues, though, they have a significant impact, as he rightly said, in terms of renewables deployment, particularly in relation to sea bed leases, and they have a substantially strategic landholding for Wales. The timing of their leasing land certainly dictates the ability of Welsh-based projects to compete on a level playing field, I completely agree.

I've had a really good meeting, actually, with the Crown Estate, as has my colleague Lee Waters, to set out our priorities for renewable energy in Wales. We were both extremely robust in expressing our view that the Crown Estate has got to be an enabler in Wales, and we sought assurance that their ambition and timescales have not disadvantaged Wales in developing our marine and offshore renewables industry. But also, and perhaps much more importantly, in terms of our just transition plans, we agreed that local economic benefits need to be a material consideration in granting sea bed rights and contracts.

My colleague Lee Waters is, as I'm sure you're aware, conducting a deep dive into renewables to look at how we energise and mobilise a coalition for change across the public and private sectors to add pace to our development of renewables, and that includes ensuring that the Crown Estate behaves as an enabling partner, whilst they continue not to be devolved to Wales. We'll meet with the Crown Estate again following the deep-dive exercise to ensure its future engagement with Wales.

But the short answer to the Member's question is that if he wants us to agree to his proposals, he needs to make sure that they don't include things with which we don't agree.

Wel, yr ateb byr i’r cwestiwn hwnnw yw oherwydd eich bod wedi’i gyfuno â nifer o bethau eraill nad oeddem yn eu hoffi. Felly, i droi at faterion Ystâd y Goron, serch hynny, maent yn cael effaith sylweddol, fel y dywedodd yn gywir, ar waith ynni adnewyddadwy, yn enwedig mewn perthynas â phrydlesau gwely'r môr, ac mae ganddynt dirddaliadaeth strategol sylweddol yng Nghymru. Rwy’n cytuno’n llwyr bod amseriad prydlesu’r tir yn sicr yn pennu gallu prosiectau yng Nghymru i gystadlu ar sail deg.

Rwyf wedi cael cyfarfod da iawn ag Ystâd y Goron, fel y cafodd fy nghyd-Aelod, Lee Waters, i nodi ein blaenoriaethau ar gyfer ynni adnewyddadwy yng Nghymru. Fe wnaethom ein dau fynegi ein barn yn hynod gadarn fod yn rhaid i Ystâd y Goron fod yn alluogwr yng Nghymru, a gwnaethom ofyn am sicrwydd nad yw eu huchelgais a'u hamserlenni wedi rhoi Cymru dan anfantais wrth ddatblygu ein diwydiant ynni adnewyddadwy morol ac alltraeth. Ond hefyd, ac yn bwysicach o lawer efallai, o ran ein cynlluniau trawsnewid cyfiawn, fe wnaethom gytuno bod angen i fuddion economaidd lleol fod yn ystyriaeth berthnasol wrth ddarparu hawliau a chontractau gwely'r môr.

Fel y byddwch yn gwybod rwy’n siŵr, mae fy nghyd-Aelod, Lee Waters, yn cynnal astudiaeth ddofn i ynni adnewyddadwy i edrych ar sut i gynnull cynghrair ar gyfer newid ar draws y sector cyhoeddus a'r sector preifat i gyflymu'r gwaith o ddatblygu ynni adnewyddadwy, ac mae hynny'n cynnwys sicrhau bod Ystâd y Goron yn ymddwyn fel partner galluogi, er nad ydynt wedi’u datganoli i Gymru. Byddwn yn cyfarfod ag Ystâd y Goron eto yn dilyn yr astudiaeth ddofn i sicrhau ei hymgysylltiad â Chymru yn y dyfodol.

Ond yr ateb byr i gwestiwn yr Aelod, os yw'n awyddus i ni gytuno i'w gynigion, yw bod angen iddo sicrhau nad ydynt yn cynnwys pethau nad ydym yn cytuno â hwy.

Minister, before I go on to my question, every time you mention the Deputy Minister taking a deep dive, I do imagine him physically taking a deep dive from time to time. [Laughter.] But thanks to the Member for submitting this really important question regarding the potential impact of devolving control of the Crown Estate in Wales on renewable energy. I'm sure you'll be aware, Minister, that over the last 10 years, the Crown Estate has contributed a huge £3 billion to the public purse, and aside from help and support for vital public services, good management of these important assets by the Crown Estate has led to great benefits for the people of Wales, including continued work on renewable energy, which you mentioned a moment ago, supporting hundreds of jobs, reducing those carbon emissions and maximising the potential for taxpayers by those contributions back to the Treasury. So, Minister, would you agree with me that we should be spending our time and energy propagating opportunities to work with the Crown Estate in a spirit of unity, working together to benefit the people of Wales, rather than sowing seeds of conflict and division? Diolch yn fawr iawn.

Weinidog, cyn i mi ofyn fy nghwestiwn, bob tro y soniwch am y Dirprwy Weinidog yn cynnal astudiaeth ddofn—deep dive—rwy’n ei ddychmygu’n gorfforol yn plymio’n ddwfn o bryd i’w gilydd. [Chwerthin.] Ond diolch i'r Aelod am gyflwyno'r cwestiwn pwysig hwn ynghylch effaith bosibl datganoli rheolaeth ar Ystâd y Goron yng Nghymru ar ynni adnewyddadwy. Rwy'n siŵr y byddwch yn ymwybodol, Weinidog, fod Ystâd y Goron, dros y 10 mlynedd diwethaf, wedi cyfrannu £3 biliwn i'r pwrs cyhoeddus, ac ar wahân i helpu a chefnogi gwasanaethau cyhoeddus hanfodol, mae’r ffaith bod Ystâd y Goron wedi cadw rheolaeth dda ar yr asedau pwysig hyn wedi arwain at fanteision mawr i bobl Cymru, gan gynnwys gwaith parhaus ar ynni adnewyddadwy, y sonioch chi amdano eiliad yn ôl, cefnogi cannoedd o swyddi, lleihau allyriadau carbon a chynyddu’r potensial i drethdalwyr drwy'r cyfraniadau yn ôl i’r Trysorlys. Felly, Weinidog, a fyddech chi'n cytuno y dylem dreulio ein hamser a'n hegni yn creu cyfleoedd i weithio mewn ysbryd o undod gydag Ystâd y Goron, gan weithio gyda'n gilydd er budd pobl Cymru, yn hytrach na chreu rhaniadau a gwrthdaro? Diolch yn fawr iawn.

I do absolutely agree that we need to manage our relationship with the Crown Estate, which is a very good one, in order to make sure that we do unlock the potential for renewables, as I've just said. However, the UK Government did devolve the Crown Estate to Scotland back in 2016, they have control of the Crown Estate in Scotland and, as a result, are able to do a number of things, including bidding rounds for renewables under their own control, that we are not able to do, and that is, necessarily, a disadvantage.

There's also an issue around the funding, so I'm not disagreeing with Sam Rowlands that we need to get on with the Crown Estate well and we need to make sure that we work happily with them, given the current state of play, but the Crown Estate are tasked specifically with generating a profit for the UK Treasury in England and Wales at the moment. That profit has totalled £3 billion over the last 10 years, and total net profits were £269.3 million in 2020-21, so I cannot pretend that I wouldn't much prefer to have a proportion of that coming direct to the Welsh Treasury instead of via the UK Government, who have been singularly unhelpful in making sure that we get a proper Barnettised formula. So, whilst I agree with the general thrust of his argument, there is undoubtedly a financial benefit, as is very obvious in Scotland, of having the Crown Estate devolved.

Cytunaf yn llwyr fod angen inni reoli ein perthynas ag Ystâd y Goron, sy'n un dda iawn, er mwyn sicrhau ein bod yn datgloi'r potensial ar gyfer ynni adnewyddadwy, fel rwyf newydd ei ddweud. Fodd bynnag, datganolodd Llywodraeth y DU Ystâd y Goron i’r Alban yn ôl yn 2016, mae ganddynt reolaeth ar Ystâd y Goron yn yr Alban, ac o ganlyniad, gallant wneud nifer o bethau, gan gynnwys cynnal cylchoedd ceisiadau ar gyfer ynni adnewyddadwy o dan eu rheolaeth eu hunain, rhywbeth na allwn ni ei wneud, ac mae hynny, o reidrwydd, yn anfantais.

Mae yna broblem hefyd yn ymwneud â'r cyllid, felly nid wyf yn anghytuno â Sam Rowlands pan ddywed bod angen inni gael perthynas dda ag Ystâd y Goron ac mae angen inni sicrhau ein bod yn gweithio'n hapus gyda hwy, o ystyried y sefyllfa bresennol, ond gorchwyl benodol Ystâd y Goron yw cynhyrchu elw i Drysorlys y DU yng Nghymru a Lloegr ar hyn o bryd. Dros y 10 mlynedd diwethaf, roedd yr elw hwnnw'n £3 biliwn, a'r elw net yn £269.3 miliwn yn 2020-21, felly ni allaf esgus na fyddai'n llawer gwell gennyf pe bai cyfran o hwnnw'n dod yn uniongyrchol i Drysorlys Cymru yn hytrach na thrwy Lywodraeth y DU, sydd wedi llusgo'i thraed yn arw rhag  sicrhau ein bod yn cael fformiwla wedi'i Barnetteiddio'n gywir. Felly, er fy mod yn cytuno â byrdwn cyffredinol ei ddadl, ceir budd ariannol yn ddi-os, fel sy'n amlwg iawn yn yr Alban, o gael Ystâd y Goron wedi'i datganoli.

14:10

Cwestiwn 6 nesaf, i'w ateb gan y Dirprwy Weinidog ac i'w ofyn gan Delyth Jewell. 

Question 6 next, to be answered by the Deputy Minister and asked by Delyth Jewell. 

Trafnidiaeth Gyhoeddus
Public Transport

6. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am ddyfodol trafnidiaeth gyhoeddus yn Nwyrain De Cymru? OQ57152

6. Will the Minister make a statement about the future of public transport in South Wales East? OQ57152

Yes. The future of public transport in South Wales East is promising. Work is well under way on transforming the core Valleys lines, taking forward the recommendations of Lord Burns around Newport, and we are starting to see the new trains being delivered that will run across the region.

Gwnaf. Mae dyfodol trafnidiaeth gyhoeddus yn Nwyrain De Cymru yn addawol. Mae gwaith ar y gweill i drawsnewid rheilffyrdd craidd y Cymoedd, gan fwrw ymlaen ag argymhellion yr Arglwydd Burns o amgylch Casnewydd, ac rydym yn dechrau gweld y trenau newydd a fydd yn rhedeg ar draws y rhanbarth yn cael eu darparu.

Diolch, Gweinidog. There is currently a strike going on in my region, with Stagecoach staff based at the depots in Cwmbran, Brynmawr and Blackwood in their third week at the picket line. It is regrettable it's come to this, Minister, when you consider how little the drivers are asking for, which is only a £1 increase in pay to £10.50 an hour. That's only £1 above the living wage, as defined by the Living Wage Foundation, and is actually less than trainee drivers receive over the border in England, according to research by Nation.Cymru. Now, Minister, I understand Stagecoach pulled out of a meeting with Unite with just 45 minutes' notice on Monday, and one of their managers apparently described the union's call for a £1 pay rise as 'a fantasy pay demand as part of a wider political agenda'. I do worry about the attitude that prompted them to say that. So, Minister, will you give your support, please, to the strikers and urge Stagecoach to get around the table to negotiate properly so that a deal can be struck and they can resume their job of providing public transport?

Diolch, Weinidog. Ar hyn o bryd mae streic yn digwydd yn fy rhanbarth i, gyda staff Stagecoach sydd wedi'u lleoli yn y depos yng Nghwmbrân, Bryn-mawr a Choed-duon ar y llinell biced am y drydedd wythnos. Mae'n destun gofid fod y sefyllfa fel y mae hi, Weinidog, pan ystyriwch gyn lleied y mae'r gyrwyr yn gofyn amdano, sef codiad cyflog o £1 yn unig i £10.50 yr awr. Nid yw hynny ond £1 yn uwch na'r cyflog byw, fel y'i diffinnir gan y Living Wage Foundation, ac mewn gwirionedd mae'n llai nag y mae gyrwyr dan hyfforddiant yn ei gael dros y ffin yn Lloegr, yn ôl ymchwil gan Nation.Cymru. Nawr, Weinidog, rwy'n deall bod Stagecoach wedi tynnu allan o gyfarfod gydag Unite gyda dim ond 45 munud o rybudd ddydd Llun, ac mae'n debyg fod un o'u rheolwyr wedi disgrifio galwad yr undeb am godiad cyflog o £1 fel 'galwad ffantasïol am godiad cyflog fel rhan o agenda wleidyddol ehangach'. Rwy'n poeni am yr agwedd a'u hysgogodd i ddweud hynny. Felly, Weinidog, a wnewch chi roi eich cefnogaeth, os gwelwch yn dda, i'r streicwyr ac annog Stagecoach i eistedd wrth y bwrdd i negodi'n iawn fel y gellir taro bargen ac fel y gallant ailddechrau eu gwaith o ddarparu trafnidiaeth gyhoeddus?

Yes. Naturally, we're in contact with both Stagecoach and the trade unions about this, and I'm very concerned that the dispute hasn't yet been brought to a successful resolution. I would certainly urge that to happen as soon as possible, because people are now beginning to suffer as services are not there for them when they need them. I did meet Unite yesterday, and I was very concerned by their suggestion that part of the motivation was that the company wanted to remain as low cost and competitive as possible so that when the bus emergency scheme ends in July, they're able to put in tenders at the lowest possible price to secure future routes. We need to make sure as we move to franchising that workers' conditions are safeguarded and the desire for a quick commercial profit is not put ahead of the rights and needs of a well-paid and qualified workforce to serve the needs of passengers. 

Ie. Yn naturiol, rydym mewn cysylltiad â Stagecoach a'r undebau llafur ynglŷn â hyn, ac rwy'n pryderu'n fawr nad yw'r anghydfod wedi cael ei ddatrys yn llwyddiannus eto. Rwy'n sicr yn annog hynny i ddigwydd cyn gynted â phosibl, oherwydd mae pobl bellach yn dechrau dioddef gan nad oes gwasanaethau yno ar eu cyfer pan fo'u hangen arnynt. Cyfarfûm ag Unite ddoe, ac roeddwn yn bryderus iawn ynglŷn â'u hawgrym mai rhan o'r cymhelliant oedd bod y cwmni eisiau i'w costau aros mor isel â phosibl fel y gallant gyflwyno tendrau ar y pris isaf posibl i ddiogelu llwybrau yn y dyfodol pan ddaw'r cynllun brys ar gyfer y sector bysiau i ben ym mis Gorffennaf. Mae angen inni sicrhau wrth inni symud at fasnachfreinio fod amodau gweithwyr yn cael eu diogelu ac nad yw'r awydd am elw masnachol cyflym yn cael ei roi o flaen hawliau ac anghenion gweithlu cymwysedig ar gyflogau da i wasanaethu teithwyr.

[Inaudible.]—this Chamber, Members from all sides have agreed with the need to shift towards multimodal transport systems to reduce our reliance on cars, to make services more accessible and to meet our climate change commitment. Of course, meeting this challenge is particularly important in more rural areas of Wales, such as in my own constituency of Monmouth, where there is an over-reliance on car ownership, and the availability of public transport services can be at best erratic. In fairness, your recent transport strategy, 'Llwybr Newydd', does recognise some of these issues through the rural cross-cutting delivery pathway, and I know that regional transport plans are also seen as one of tailoring transport services to local needs. These plans are well-meaning, but of course if they're going to be realised, then they need to be met with real long-term action. Therefore, what additional measures is the Welsh Government exploring to best support councils to design and deliver local transport solutions that meet the needs of local communities, particularly those in rural Wales that face a number of practical challenges? Thank you. 

[Anghlywadwy.]—y Siambr hon, mae Aelodau o bob ochr wedi cytuno â'r angen i symud tuag at systemau trafnidiaeth aml-ddull i leihau ein dibyniaeth ar geir, i wneud gwasanaethau'n fwy hygyrch ac i gyflawni ein hymrwymiad newid hinsawdd. Wrth gwrs, mae ateb yr her hon yn arbennig o bwysig mewn ardaloedd mwy gwledig yng Nghymru, megis fy etholaeth i ym Mynwy, lle ceir gorddibyniaeth ar fod yn berchen ar gar a gall argaeledd gwasanaethau trafnidiaeth gyhoeddus fod yn anghyson ar y gorau. A bod yn deg, mae eich strategaeth drafnidiaeth ddiweddar, 'Llwybr Newydd', yn cydnabod rhai o'r materion hyn drwy'r llwybr cyflawni trawsbynciol gwledig, a gwn fod cynlluniau trafnidiaeth rhanbarthol hefyd yn cael eu hystyried yn ffordd o deilwra gwasanaethau trafnidiaeth i anghenion lleol. Mae bwriad da i'r cynlluniau hyn, ond wrth gwrs os ydynt am gael eu gwireddu, mae angen gweithredu hirdymor go iawn. Felly, pa fesurau ychwanegol y mae Llywodraeth Cymru yn eu harchwilio i gynorthwyo cynghorau i gynllunio a darparu atebion trafnidiaeth lleol sy'n diwallu anghenion cymunedau lleol, yn enwedig cymunedau yn y Gymru wledig sy'n wynebu nifer o heriau ymarferol? Diolch.

Well, I join the Senedd today from COP26 in Glasgow, where today is transport day, and we have signed a declaration with a number of leading countries to work towards all sales of new cars and vans being zero emissions globally by 2040 and no later than 2035 in leading markets, which will be an important contribution to achieving net zero. I welcome what Peter Fox said about the support for a shift towards sustainable transport, but of course when we take decisions that give effect to that and release money from road schemes to invest in sustainable transport, like the M4 in Newport and in Llanbedr in Gwynedd, we see consistent opposition to the necessary steps to give effect to that principle. That's something I think opposition parties do need to reflect on. It's all very well agreeing with the principle, but you've got to actually agree with the consequences of the principle, too. 

Peter Fox is right to say that, in rural areas, there are a different set of challenges. They're not insurmountable, but they do require a different approach. I'm glad he recognises that, in 'Llwybr Newydd' there is a recognition of that, and we will be fleshing that out in the months to come, and I'm hoping to publish a short paper that sets out what we think, drawing on international examples of rural areas that we can learn from in Wales. He is also right to point out that the delivery capability of local authorities is going to be crucial to this, and we know, because of 10 years of austerity, that there are real strains in capacity in local authorities to be able to do that. That's one of the reasons why our corporate joint committees are being put in place to regionalise those skills and to collaborate and co-operate to give effect to those plans, and that is something we are working on with local authorities as we speak, and I'd be very keen to have further conversations with colleagues from across the Senedd to make sure we get the detail of this right to deliver for our communities.

Wel, rwy'n ymuno â'r Senedd heddiw o'r COP26 yn Glasgow, lle mae'n ddiwrnod trafnidiaeth heddiw, ac rydym wedi llofnodi datganiad gyda nifer o wledydd blaenllaw i weithio tuag at sicrhau bod yr holl geir a faniau newydd a werthir yn y byd yn rhai dim allyriadau erbyn 2040 a heb fod yn hwyrach na 2035 yn y prif farchnadoedd, a bydd hynny'n gyfraniad pwysig at gyflawni sero-net. Rwy'n croesawu'r hyn a ddywedodd Peter Fox am y gefnogaeth i newid i drafnidiaeth gynaliadwy, ond wrth gwrs pan fyddwn yn gwneud penderfyniadau sy'n gweithredu hynny ac yn rhyddhau arian o gynlluniau ffyrdd i fuddsoddi mewn trafnidiaeth gynaliadwy, fel yr M4 yng Nghasnewydd ac yn Llanbedr yng Ngwynedd, gwelwn wrthwynebiad cyson i'r camau angenrheidiol ar gyfer gweithredu'r egwyddor honno. Mae hynny'n rhywbeth y credaf fod angen i'r gwrthbleidiau ei ystyried. Mae'n ddigon hawdd cytuno â'r egwyddor, ond mae'n rhaid ichi gytuno â chanlyniadau'r egwyddor hefyd. 

Mae Peter Fox yn iawn i ddweud bod set wahanol o heriau'n perthyn i ardaloedd gwledig. Nid ydynt yn anorchfygol, ond mae angen dull gweithredu gwahanol arnynt. Rwy'n falch ei fod yn gweld bod cydnabyddiaeth i hynny yn 'Llwybr Newydd', a byddwn yn adeiladu arno yn y misoedd i ddod, ac rwy'n gobeithio cyhoeddi papur byr sy'n nodi'r hyn y credwn y gallwn ei ddysgu yng Nghymru o enghreifftiau rhyngwladol o ardaloedd gwledig. Mae hefyd yn iawn i nodi y bydd gallu awdurdodau lleol i gyflawni yn hanfodol i hyn ac rydym yn gwybod, oherwydd 10 mlynedd o gyni, fod straen gwirioneddol ar gapasiti awdurdodau lleol i allu gwneud hynny. Dyna un o'r rhesymau dros ffurfio ein cyd-bwyllgorau corfforaethol i ranbartholi'r sgiliau hynny a chydweithio a chydweithredu er mwyn rhoi'r cynlluniau hynny ar waith, ac mae hynny'n rhywbeth rydym yn gweithio arno gydag awdurdodau lleol ar hyn o bryd, ac rwy'n awyddus iawn i gael sgyrsiau pellach gyda chyd-Aelodau o bob rhan o'r Senedd i sicrhau ein bod yn cael y manylion hyn yn iawn er mwyn inni allu cyflawni ar gyfer ein cymunedau.

14:15
Gwrthbwyso Carbon
Carbon Offsetting

7. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad ar y fframwaith rheoleiddio cyfredol ar gyfer plannu coed at ddibenion gwrthbwyso carbon? OQ57149

7. Will the Minister make a statement on the current regulatory framework for planting trees for carbon offsetting purposes? OQ57149

Yes. Any new woodland creation in Wales must comply with environmental impact assessment regulations. The woodland carbon code is the voluntary offsetting standard for UK woodland creation and it provides assurance about the carbon savings of sustainably managed woodlands. Companies, of course, should always prioritise the reduction of carbon emissions before offsetting.

Gwnaf. Mae’n rhaid i waith ar greu coetiroedd newydd yng Nghymru gydymffurfio â rheoliadau asesu effaith amgylcheddol. Y cod carbon coetiroedd yw'r safon gwrthbwyso gwirfoddol ar gyfer creu coetiroedd yn y DU ac mae'n rhoi sicrwydd ynghylch arbedion carbon coetiroedd a reolir yn gynaliadwy. Wrth gwrs, dylai cwmnïau flaenoriaethu lleihau allyriadau carbon bob amser cyn gwrthbwyso.

Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Weinidog. Fel rŷch chi'n gwybod, dwi wedi mynegi pryderon sawl gwaith yn y Siambr hon am ffermydd yn cael eu prynu gan gwmnïau y tu allan i Gymru ar gyfer gwrthbwyso allyriadau carbon, a bron bob wythnos nawr rŷn ni'n clywed am enghreifftiau o hyn yn digwydd. Ac o ganlyniad, rŷn ni'n colli ffermydd teuluol a cholli tir amaeth da, ac rŷn ni'n gweld coed yn disodli pobl, gydag effaith negyddol honno ar natur ein cymunedau gwledig. Yn ystod yr wythnosau diwethaf, dwi wedi cael cyfle i gwrdd â thrigolion yng Nghwrt-y-cadno yng ngogledd sir Gaerfyrddin a Hermon yn sir Benfro, sy'n poeni'n fawr iawn am y datblygiadau arfaethedig hyn, ac rôn nhw'n teimlo'n hollol ddi-rym ac yn gofyn i fi godi'u pryderon nhw gyda chi fel Gweinidogion.

Nawr, pan godais i'r mater yma gyda'r Gweinidog Newid Hinsawdd y mis diwethaf, fe wnaeth hi gydnabod bod hon yn broblem, ac, fel y dywedoch chi, yr unig asesiad sy'n cael ei wneud ar hyn o bryd yw asesiad effaith amgylcheddol. Rwy'n bendant o'r farn bod yn rhaid inni ddefnyddio'r system gynllunio i reoli'r math hwn o ddatblygiadau er mwyn i drigolion lleol gael mwy o reolaeth ar ddyfodol eu cymunedau a siapo defnydd tir yn eu hardaloedd. Ydych chi'n cytuno?

Thank you very much, Deputy Minister. As you know, I've conveyed concerns several times in the Chamber about farms being bought by companies outside Wales for offsetting carbon emissions, and nearly every week we hear about examples of this happening. And as a result, we are losing family farms and we are losing good agricultural land, and we're seeing trees displacing people, with a negative impact on the nature of our rural communities. During recent weeks, I've had an opportunity to meet residents in Cwrt-y-cadno in the north of Carmarthenshire and Hermon in Pembrokeshire, who are very concerned about these proposed developments, and they felt powerless and asked me to raise these concerns with you as Ministers.

Now, when I raised this issue with the Minister for Climate Change last month, she recognised that this is a problem, and, as you said, the only assessment that's being made at present is an environmental impact assessment, and I'm of the opinion that we need to use the planning system to manage this kind of development in order for local residents to have more control over the future of their communities and to shape the land use in their areas. Do you agree with that?

While I fully recognise the concerns, I think it's really important that we tackle this problem in a responsible way, and that we work together to find solutions. I do not support greenwashing by companies using tree planting as a way to justify their polluting methods. Now, we do have a requirement, if we are going to hit net zero by 2050—and I know he and his party think we should be reaching net zero before that—to dramatically increase our tree-planting activities: a fifteenfold increase in tree planting by the end of this decade. Now, we want Welsh farmers and Welsh landowners, to lead that. We don't want investors from outside of communities doing that, we'd much prefer that be done within our communities, and, in fairness, as soon as I began my initial exercise in the early summer on tree planting, I spotted this being a problem immediately, and have set up a group that is doing good work to look at alternative financing models to be able to keep the control and ownership locally, not disrupt local land ownership patterns, but get the finance in so that the tree-planting targets can be met. I was very pleased to see that Cefin Campbell had visited the Stump Up for Trees project in Abergavenny and was impressed by the work that they're doing. I think it's an excellent model, because it does not displace food production—it plants on unproductive land—and it's controlled and owned locally, and we are now working with them to see if that model can be scaled and replicated across the country. But there does remain, obviously, a danger that, through the power of capitalism, people able to pay more are able to outbid locals to purchase land for significant tree planting.

I've asked planning officials to look at how the planning system can enable tree planting, and whether or not we need to look at measures when there are significantly large changes in land ownership. My slight hesitation is the purpose of the tree planting exercise was to remove barriers, because farmers complain it's too difficult currently to plant trees, and I wouldn't want to unwittingly make it even more difficult. So, I think that balance does need to be struck, but I've been listening to his concerns and the concerns of others. I had a very good meeting here in Glasgow yesterday with the National Farmers Union on the subject, and I'm committed to working on a cross-party basis to see how we can work with communities to both achieve our tree-planting targets, but do it in a way that brings the communities with us.

Er fy mod yn cydnabod y pryderon yn llwyr, credaf ei bod yn bwysig iawn inni fynd i'r afael â'r broblem hon mewn ffordd gyfrifol, a'n bod yn gweithio gyda'n gilydd i ddod o hyd i atebion. Nid wyf yn cefnogi cwmnïau sy'n gwyrddgalchu drwy ddefnyddio plannu coed fel ffordd o gyfiawnhau dulliau sy'n llygru. Nawr, mae gennym ofyniad, os ydym am gyrraedd ein targed sero-net erbyn 2050—a gwn ei fod ef a'i blaid yn credu y dylem fod yn cyrraedd sero-net cyn hynny—i gynyddu ein gweithgareddau plannu coed yn ddramatig: cynnydd o bymtheg gwaith y coed a blennir erbyn diwedd y degawd hwn. Nawr, rydym eisiau i ffermwyr Cymru a thirfeddianwyr Cymru arwain y gwaith hwnnw. Nid ydym eisiau i fuddsoddwyr o'r tu allan i gymunedau wneud hynny, byddai'n well gennym pe bai hynny'n cael ei wneud o fewn ein cymunedau, ac er tegwch, cyn gynted ag y dechreuais fy ymarfer cychwynnol ar blannu coed ar ddechrau'r haf, sylwais fod hon yn broblem ar unwaith, ac rwyf wedi sefydlu grŵp sy'n gwneud gwaith da i edrych ar fodelau ariannu amgen er mwyn gallu cadw'r rheolaeth a'r berchnogaeth yn lleol, heb amharu ar batrymau perchnogaeth tir lleol, ond sicrhau'r cyllid fel y gellir cyrraedd y targedau plannu coed. Roeddwn yn falch iawn o weld bod Cefin Campbell wedi ymweld â phrosiect Stump Up for Trees yn y Fenni a bod y gwaith y maent yn ei wneud wedi creu argraff fawr arno. Credaf ei fod yn fodel rhagorol, oherwydd nid yw'n disodli cynhyrchu bwyd—mae'n plannu ar dir anghynhyrchiol—ac mae'n cael ei reoli a'i berchen yn lleol, ac rydym yn gweithio gyda hwy yn awr i weld a ellir ailadrodd y model hwnnw ar raddfa fwy ledled y wlad. Ond mae'n amlwg fod perygl, drwy bŵer cyfalafiaeth, fod pobl sy'n gallu talu mwy yn gallu cynnig mwy o arian na phobl leol am dir ar gyfer plannu nifer sylweddol o goed.

Rwyf wedi gofyn i swyddogion cynllunio edrych ar sut y gall y system gynllunio alluogi plannu coed, ac i weld a oes angen inni edrych ar fesurau pan fo newidiadau sylweddol mewn perchnogaeth tir. Rwyf ychydig yn betrus ynglŷn â'r ffaith mai diben yr ymarfer plannu coed oedd dileu rhwystrau, oherwydd mae ffermwyr yn cwyno ei bod yn rhy anodd plannu coed ar hyn o bryd, ac ni fyddwn yn dymuno ei gwneud yn anos fyth iddynt yn ddiarwybod. Felly, rwy'n credu bod angen taro'r cydbwysedd hwnnw, ond rwyf wedi bod yn gwrando ar ei bryderon ef a phryderon pobl eraill. Cefais gyfarfod da iawn yma yn Glasgow ddoe gydag Undeb Cenedlaethol yr Amaethwyr ar y mater, ac rwyf wedi ymrwymo i weithio ar sail drawsbleidiol i weld sut y gallwn weithio gyda chymunedau i gyflawni ein targedau plannu coed, ond i wneud hynny mewn ffordd sy'n dod â'r cymunedau gyda ni.

14:20

Ac yn olaf, cwestiwn 8, Sioned Williams. 

And finally, question 8, Sioned Williams. 

Y System Drafnidiaeth yng Ngorllewin De Cymru
The Transport System In South Wales West

8. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad ynghylch cynlluniau Llywodraeth Cymru i ddatblygu’r system drafnidiaeth yng Ngorllewin De Cymru? OQ57145

8. Will the Minister make a statement on the Welsh Government's plans to develop the transport system in South Wales West? OQ57145

Yes, the maps we published last month illustrate the scale of our ambitions, including new stations, routes and services. Travellers will see improvements to their network from next year through new trains, and we're working hard with local authorities to deliver new public transport services and active travel routes across the south-west. 

Gwnaf. Mae'r mapiau a gyhoeddwyd gennym fis diwethaf yn dangos maint ein huchelgeisiau, gan gynnwys gorsafoedd, llwybrau a gwasanaethau newydd. Bydd teithwyr yn gweld gwelliannau i'w rhwydwaith o'r flwyddyn nesaf ymlaen ar ffurf trenau newydd, ac rydym yn gweithio'n galed gydag awdurdodau lleol i ddarparu gwasanaethau trafnidiaeth gyhoeddus newydd a llwybrau teithio llesol ar draws y de-orllewin.

Diolch, Dirprwy Weinidog. Pythefnos yn ôl, gan ddatgan bod yr argyfwng hinsawdd yn golygu bod yn rhaid inni newid y ffordd rŷn ni'n teithio, fe gyhoeddoch chi ddiweddariad ar gyfer cynllun metro bae Abertawe a gorllewin Cymru, a hynny gan nodi bod 17 y cant o allyriadau carbon Cymru yn dod o drafnidiaeth, a bod angen felly i gael pobl i newid i fathau mwy cynaliadwy o drafnidiaeth. Fel rhan o'r adroddiad a gyhoeddwyd, mae'r mapiau o gynlluniau arfaethedig i'w gweld, ac mae bylchau mawr yn y mapiau hynny o ran datblygiadau trafnidiaeth i wasanaethu cwm Tawe a chwm Afan yn enwedig. Mae Plaid Cymru wedi dadlau ers tro dros fetro yn ne-orllewin Cymru, a rŷn ni'n credu bod yn rhaid i gynllun metro gynnwys gwasanaethau rheilffordd neu reilffordd ysgafn i gysylltu cymunedau'r Cymoedd gorllewinol. Mae'r bylchau hyn yn y cynlluniau felly yn siomedig o ystyried y buddiannau economaidd, gwyrdd a chymdeithasol posibl, ac felly a wnaiff y Dirprwy Weinidog esbonio pam nad oes yna fwriad, o beth welaf i, hyd yn oed yn yr hirdymor, i ddatblygu a chryfhau cysylltiadau trafnidiaeth cwm Tawe ac Afan a helpu trigolion i gael mynediad hawdd i drafnidiaeth gyhoeddus yn unol â'r nod gwaelodol strategaeth drafnidiaeth y Llywodraeth? Diolch. 

Thank you, Deputy Minister. A fortnight ago, in declaring that a climate emergency meant that we need to change the way we travel, you published an update for the Swansea bay and west Wales metro, noting that 17 per cent of carbon emissions in Wales come from transport, and that we therefore need people to shift to more sustainable modes of transport. As part of the report published, there are maps of the proposed plans, and there are large gaps in those maps in terms of transport developments to serve the Swansea and Afan valleys particularly. Plaid Cymru has argued for some time for a south-west Wales metro, and we believe that a metro programme would have to include rail or light rail to link western Valleys communities. These gaps in the plans are therefore disappointing given the economic, green and social benefits, and therefore will the Deputy Minister explain why there is no intention, from what I can see, even in the longer term, to develop and strengthen transportation links in the Swansea and Afan valleys to help residents get easy access to transport in accordance with the founding principle of the Government's transport strategy?

Thank you. I agree with that analysis. I absolutely share her desire to see a south-west Wales metro. I think the truth of it is that the Swansea bay metro, as we call it in shorthand, has been the least developed of the three metro schemes, and that's partly because the Swansea bay city deal has not had a focus on transport in the way that the other city deals, city regions, have had. Some work was begun by the local authorities, which we've now asked Transport for Wales to take in-house to accelerate, and there is work going on about doing long-term planning and mapping of where the metro could be developed, and there is progress being made, and I can assure her that I've been chasing that since taking up the role. That is something that we need to accelerate as we see the corporate joint committees empowered from next year. It's vital that they work with us and Transport for Wales to do more to fill those gaps on the map, because, if we are going to achieve the ambition of 'Llwybr Newydd' and if we are going to meet our climate change objectives, we absolutely have to see in south-west Wales what we are now seeing in Cardiff and the Valleys through the development of the metro, both in public transport, bus and rail, but also integration with active travel. So, there's much more that we need to do in the south-west. 

Diolch. Rwy'n cytuno â'r dadansoddiad hwnnw. Rwy'n sicr yn rhannu ei hawydd i weld metro de-orllewin Cymru. Credaf mai'r gwir amdani yw mai metro bae Abertawe, fel rydym yn ei alw, yw'r lleiaf datblygedig o'r tri chynllun metro, a hynny'n rhannol am nad yw bargen ddinesig bae Abertawe wedi canolbwyntio ar drafnidiaeth yn y ffordd y mae'r bargeinion dinesig, y dinas-ranbarthau, eraill wedi'i wneud. Dechreuodd yr awdurdodau lleol wneud rhywfaint o waith, ac rydym bellach wedi gofyn i Trafnidiaeth Cymru wneud hwnnw'n fewnol i gyflymu pethau, ac mae gwaith yn mynd rhagddo ar wneud gwaith mapio a chynllunio hirdymor o ble y gellid datblygu'r metro, ac mae cynnydd yn cael ei wneud, a gallaf ei sicrhau fy mod wedi bod yn mynd ar drywydd hynny ers dechrau yn y swydd. Mae hynny'n rhywbeth y mae angen inni ei gyflymu wrth inni weld y cyd-bwyllgorau corfforaethol yn cael eu grymuso o'r flwyddyn nesaf ymlaen. Mae'n hanfodol eu bod yn gweithio gyda ni a Trafnidiaeth Cymru i wneud mwy i lenwi'r bylchau ar y map, oherwydd, os ydym am gyflawni uchelgais 'Llwybr Newydd' ac os ydym am gyflawni ein hamcanion newid hinsawdd, mae'n rhaid inni weld yn ne-orllewin Cymru yr hyn a welwn yng Nghaerdydd a'r Cymoedd yn awr ar ddatblygu'r metro, mewn trafnidiaeth gyhoeddus, bysiau a threnau, ac integreiddio â theithio llesol hefyd. Felly, mae llawer mwy y mae angen i ni ei wneud yn y de-orllewin.

Diolch i'r Dirprwy Weinidog ac i'r Gweinidog hefyd.

Thank you, Deputy Minister and Minister.

2. Cwestiynau i Weinidog y Gymraeg ac Addysg
2. Questions to the Minister for Education and Welsh Language

Yr eitem nesaf, felly, yw'r cwestiynau i Weinidog y Gymraeg ac Addysg, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Jayne Bryant. 

The next item is questions to the Minister for Education and Welsh Language, and the first question is from Jayne Bryant.

Addysgu Hanesion a Phrofiadau Pobl Dduon, Asiaidd a Lleiafrifoedd Ethnig
The Teaching of Black, Asian and Minority Ethnic Histories and Experiences

1. Beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i wella addysgu hanesion a phrofiadau pobl dduon, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig yn y cwricwlwm? OQ57154

1. What is the Welsh Government doing to improve the teaching of black, Asian and minority ethnic histories and experiences in the curriculum? OQ57154

It is vital that education equips young people to understand and respect their own and each other’s histories and cultures. We are not only adding learning about the diversity of communities into the curriculum, we are also investing in professional learning to support practitioners and working to diversify the workforce.

Mae'n hanfodol fod addysg yn arfogi pobl ifanc i ddeall a pharchu eu hanesion a'u diwylliannau eu hunain a'i gilydd. Rydym yn ychwanegu addysg am amrywiaeth cymunedau at y cwricwlwm, ac rydym hefyd yn buddsoddi mewn dysgu proffesiynol i gefnogi addysgwyr a gweithio i sicrhau gweithlu mwy amrywiol.

Thank you, Minister. The history we teach must capture the many experiences and perspectives of those who have called Wales their home. Large and significant events cannot be ignored just because they're uncomfortable or difficult. The 1919 south Wales race riots have largely been forgotten. The George Street riots started in Newport and involved 5,000 people before spreading to Cardiff and other parts of Wales and the UK. The brilliant Historic Dock Project and Bigger Picture linked with local primary schools in Newport to mark the centenary, but more must be done to ensure that this part of our Welsh history is not forgotten. What steps will the Minister take to ensure that significant moments in our history like the south Wales race riots are included in the teaching of black history in Wales?

Diolch, Weinidog. Mae'n rhaid i'r hanes a addysgwn gyfleu profiadau a safbwyntiau niferus y rhai sydd wedi galw Cymru yn gartref iddynt. Ni ellir anwybyddu digwyddiadau mawr ac arwyddocaol am eu bod yn anghyfforddus neu'n anodd. Mae terfysgoedd hil de Cymru 1919 wedi cael eu hanghofio i raddau helaeth. Dechreuodd terfysgoedd George Street yng Nghasnewydd ac roedd 5,000 o bobl yn rhan ohonynt cyn iddynt ledu i Gaerdydd a rhannau eraill o Gymru a'r DU. Cysylltodd Prosiect Hanes y Doc a Bigger Picture ag ysgolion cynradd lleol yng Nghasnewydd i nodi'r canmlwyddiant, ond mae'n rhaid gwneud mwy i sicrhau nad yw'r rhan hon o'n hanes yng Nghymru'n mynd yn angof. Pa gamau y bydd y Gweinidog yn eu cymryd i sicrhau bod adegau arwyddocaol yn ein hanes fel terfysgoedd hil de Cymru yn cael eu cynnwys wrth addysgu hanes pobl dduon yng Nghymru?

Well, we are leading the way in Wales by becoming the first part of the UK to make it mandatory to teach black, Asian and minority ethnic histories and experiences in the curriculum, and this will reinforce the importance of teaching past and present experiences and the contributions of our ethnic minority communities as part of the story of Wales across the curriculum. And in spring of next year, we are due to have a national network conversation, focused on the subject of diversity, for the development of resources and supporting materials on Welsh history and local context. And she will be aware of the work that we are doing to increase the diversity of our teaching workforce by encouraging individuals from black, Asian and minority ethnic communities to become teachers.

She will also be aware that, last month, Estyn published a thematic report on the teaching of Welsh history, including black, Asian and minority ethnic history, identity and culture, and I'm considering how we respond to that. But one of the things that is clear from the Estyn report is how important it is for our young people to have a clear understanding of Welsh history, including the many and varied diverse aspects of it, including Wales's role in the slave trade and the race riots. These are important parts of the history of Wales and must never be forgotten.

Wel, rydym yn arwain y ffordd yng Nghymru fel y rhan gyntaf o'r DU i'w gwneud yn orfodol i addysgu hanesion a phrofiadau pobl dduon, Asiaidd a lleiafrifol ethnig yn y cwricwlwm, a bydd hyn yn atgyfnerthu pwysigrwydd addysgu profiadau'r gorffennol a'r presennol a chyfraniadau ein cymunedau lleiafrifol ethnig fel rhan o stori Cymru ar draws y cwricwlwm. Ac yn ystod gwanwyn y flwyddyn nesaf, rydym i fod i gael sgwrs rhwydwaith genedlaethol, sy'n canolbwyntio ar amrywiaeth, ar gyfer datblygu adnoddau a deunyddiau ategol ar hanes Cymru a chyd-destun lleol. Ac fe fydd hi'n ymwybodol o'r gwaith rydym yn ei wneud i gynyddu amrywiaeth ein gweithlu addysgu drwy annog unigolion o gymunedau duon, Asiaidd a lleiafrifol ethnig i ddod yn athrawon.

Fe fydd hi hefyd yn ymwybodol fod Estyn wedi cyhoeddi adroddiad thematig fis diwethaf ar addysgu hanes Cymru, gan gynnwys hanes, hunaniaeth a diwylliant pobl dduon, Asiaidd a lleiafrifol ethnig, ac rwy'n ystyried sut rydym yn ymateb i hynny. Ond un o'r pethau sy'n glir o adroddiad Estyn yw pa mor bwysig yw hi fod gan ein pobl ifanc ddealltwriaeth glir o hanes Cymru, gan gynnwys yr agweddau amrywiol niferus arno, gan gynnwys rôl Cymru yn y fasnach gaethweision a'r terfysgoedd hil. Mae'r rhain yn rhannau pwysig o hanes Cymru ac ni ddylid byth eu hanghofio.

14:25

Minister, in principle, I have absolutely no objection to children in Wales learning about black, Asian and minority ethnic history in Welsh schools. Nearly 35,000 people signed a petition calling for this to be made compulsory, thereby recognising the legacy of colonialism and slavery in the communities across Wales. I do have one concern, however. There is a danger that focusing on colonialism and slavery could exacerbate racial tensions in the classroom and that not enough attention may be given to the positive contribution made by people of colour to our shared history, such as people—mainly Mary Seacole and Mary Prince. So, how will you ensure that the teaching of ethnic minority history in schools across Wales will have the desired effect of enhancing cohesion and understanding between communities in Wales and not widening them? And just a sub question: what key performance indicators will you be putting in place—I know you mentioned that there'll be plenty of materials and support for teachers, but what KPIs will you put in place to monitor this and ensure that it has the desired effect? Thank you.

Weinidog, mewn egwyddor, nid oes gennyf unrhyw wrthwynebiad o gwbl i blant yng Nghymru ddysgu am hanes pobl dduon, Asiaidd a lleiafrifol ethnig yn ysgolion Cymru. Llofnododd bron i 35,000 o bobl ddeiseb yn galw am wneud hyn yn orfodol, gan gydnabod gwaddol trefedigaethedd a chaethwasiaeth mewn cymunedau ledled Cymru. Fodd bynnag, mae gennyf un pryder. Mae perygl y gallai canolbwyntio ar drefedigaethedd a chaethwasiaeth waethygu tensiynau hiliol yn yr ystafell ddosbarth ac na fydd digon o sylw yn cael ei roi i'r cyfraniad cadarnhaol a wneir gan bobl groenliw i'n hanes, pobl fel—Mary Seacole a Mary Prince yn bennaf. Felly, sut y byddwch yn sicrhau y bydd addysgu hanes lleiafrifol ethnig mewn ysgolion ledled Cymru yn cael yr effaith a ddymunir o ran gwella cydlyniant a dealltwriaeth rhwng cymunedau yng Nghymru yn hytrach na lledu'r bwlch rhyngddynt? Ac un is-gwestiwn: pa ddangosyddion perfformiad allweddol y byddwch yn eu rhoi ar waith—gwn eich bod wedi sôn y bydd digon o ddeunyddiau a chymorth ar gael i athrawon, ond pa ddangosyddion perfformiad allweddol y byddwch yn eu rhoi ar waith i fonitro hyn a sicrhau ei fod yn cael yr effaith a ddymunir? Diolch.

Well, I think the Member makes an important point. I visited the Mount Stuart Primary School down the road from here to launch the Betty Campbell award for teachers who'd demonstrated particular commitment to diversity in the curriculum and in the classroom, and was talking to the young people there about their role models in their community. They had done a project where they were celebrating the positive contributions of black, Asian and minority ethnic communities to their community and to Wales and, indeed, to the world. So, I think the diversity needs to be, in fact, diverse—it needs to reflect the entire experience both in history but also in today's modern Wales, and I'm confident that, learning the lessons that Professor Charlotte Williams and her group have helped us with, and the work that Estyn is helping us with, we will be able to provide that rich curriculum that makes sure that all our children in all parts of Wales understand the full diversity of Welsh history and modern Wales. 

Wel, credaf fod yr Aelod yn gwneud pwynt pwysig. Ymwelais ag Ysgol Gynradd Mount Stuart i lawr y ffordd o'r fan hon i lansio gwobr Betty Campbell i athrawon a oedd wedi dangos ymrwymiad penodol i amrywiaeth yn y cwricwlwm ac yn yr ystafell ddosbarth, a bûm yn siarad â'r bobl ifanc yno am eu modelau rôl yn eu cymunedau. Roeddent wedi gwneud prosiect lle roeddent yn dathlu cyfraniadau cadarnhaol cymunedau pobl dduon, Asiaidd a lleiafrifol ethnig i'w cymuned ac i Gymru, ac i'r byd yn wir. Felly, credaf fod angen i'r amrywiaeth fod yn wirioneddol amrywiol—mae angen iddi adlewyrchu'r holl brofiad mewn hanes ond yn y Gymru fodern sydd ohoni hefyd, ac rwy'n hyderus, wrth ddysgu'r gwersi y mae'r Athro Charlotte Williams a'i grŵp wedi ein helpu gyda hwy, a'r gwaith y mae Estyn yn ein helpu gydag ef, y byddwn yn gallu darparu cwricwlwm cyfoethog sy'n sicrhau bod ein holl blant ym mhob rhan o Gymru yn deall amrywiaeth lawn hanes Cymru a'r Gymru fodern.

Diolch yn fawr i chi, Weinidog, am eich atebion hyd yn hyn. Fel rŷch chi'n gwybod, mae 20 y cant o bobl Caerdydd yn dod o gefndiroedd BAME, ac, fel rŷch chi wedi sôn yn barod, mae'n hollbwysig bod plant y cymunedau yma yn cael eu gweld, eu bod nhw'n cael eu cynrychioli yn y cwricwlwm ac o fewn y sector addysg. Mae hynny'n dangos pwysigrwydd pethau fel gwobr Betty Campbell. Ar 13 Rhagfyr, dwi'n noddi digwyddiad yma yn y Senedd, pan fydd yr awdur du o Gaerdydd Jessica Dunrod, gyda'r Mudiad Meithrin, yn arddangos llyfrau gan awduron du, gyda chymeriadau o wahanol gefndiroedd ynddyn nhw, sydd wedi cael eu cyfieithu i'r Gymraeg. A wnewch chi bob ymdrech i ddod i'r digwyddiad yna, Weinidog, ond, yn bwysicach na hynny, a wnewch chi bob ymdrech i hyrwyddo deunyddiau sy'n gynhwysol yn y byd addysg? Diolch yn fawr.  

Thank you, Minister, for your responses so far. As you know, 20 per cent of the people of Cardiff come from BAME backgrounds, and, as you've already mentioned, it's crucial that children in these communities are represented in the curriculum and within the education sector. It demonstrates the importance of things such as the Betty Campbell award. On 13 December, I'm sponsoring an event here in the Senedd where Jessica Dunrod, a black author from Cardiff, with Mudiad Meithrin, will hold an exhibition of books by black authors, with characters from various diverse backgrounds in them, that have been translated into Welsh. Will you make every effort to attend that event, Minister, but, more importantly, will you make every effort to promote materials that are inclusive in education? 

Diolch i'r Aelod am y cwestiwn pwysig hwnnw. Rŷn ni yn buddsoddi'n sylweddol iawn er mwyn sicrhau cefnogaeth i awduron a phobl sy'n darparu adnoddau er mwyn sicrhau bod gan ein hathrawon ni'r deunyddiau sydd eu hangen er mwyn delifro'r cwricwlwm yn y ffordd gynhwysol mae'r Aelod yn sôn amdano fe. Os ydw i'n rhydd ar y diwrnod hwnnw, byddaf i'n hapus iawn i ddod i'r achlysur. Os wyf i ddim yn digwydd bod yn rhydd, buaswn i'n hapus iawn trefnu achlysur arall i gwrdd gyda hi. 

Thank you very much for that important question. We're investing significantly in order to ensure support for authors and those providing resources in order to ensure that our teachers have the materials that they need in order to deliver the curriculum in the inclusive way that the Member mentions. If I'm free on that day, I'll be very happy to come to that event. If I'm not free, I'll be happy to arrange another event to meet with her. 

Targed Sero-net
The Net-zero Target

2. Sut mae polisïau addysg y Gweinidog yn cyfrannu at darged sero-net Llywodraeth Cymru? OQ57157

2. How are the Minister's education policies contributing to the Welsh Government's net-zero target? OQ57157

14:30

Our children and young people are amongst the most passionate advocates for an ambitious approach to tackling the climate emergency and so, the education sector has a fundamental role in supporting the Welsh Government's response to the climate emergency. That is why I have mandated net-zero carbon requirements under the new banner of sustainable communities for learning for our twenty-first century schools and colleges programme from 1 January next year.

Mae ein plant a'n pobl ifanc ymhlith y rhai sy'n dadlau'n fwyaf angerddol dros ddull uchelgeisiol o fynd i'r afael â'r argyfwng hinsawdd ac felly, mae gan y sector addysg rôl sylfaenol i'w chwarae yn cefnogi ymateb Llywodraeth Cymru i'r argyfwng hinsawdd. Dyna pam fy mod wedi mandadu gofynion carbon sero-net o dan faner newydd cymunedau dysgu cynaliadwy yn ein rhaglen ysgolion a cholegau'r unfed ganrif ar hugain o 1 Ionawr y flwyddyn nesaf.

Thank you, Minister, for that answer, and I do welcome the Welsh Government's commitment to putting sustainability at the forefront of education policies and their commitment to closely involving pupils in designing their learning environment. I had the honour of seeing first hand how engaged pupils become when they are involved in projects that directly impact their learning environment, when I visited Stebonheath Primary School in Llanelli several years ago. They were the first school to benefit from the RainScape project by Welsh Water to reduce flooding in their playground. A number of sustainable features were used in the design to help alleviate the issue and the children were very much involved in the design. Workshops were held so that they could submit and discuss their ideas with the engineers. It was a great example of how pupil engagement has a positive outcome for both the learning environment as well as the children.

In your statement last week, you announced that you would be making a sustainable schools challenge fund available for primary schools. Are you able to tell us when we can expect more details about that particular project?

Diolch am eich ateb, Weinidog, ac rwy'n croesawu ymrwymiad Llywodraeth Cymru i roi cynaliadwyedd ar y blaen mewn polisïau addysg a'u hymrwymiad i gynnwys disgyblion wrth gynllunio eu hamgylchedd dysgu. Cefais y fraint o weld yn uniongyrchol pa mor frwd yw disgyblion wrth gymryd rhan mewn prosiectau sy'n effeithio'n uniongyrchol ar eu hamgylchedd dysgu pan ymwelais ag Ysgol Gynradd Stebonheath yn Llanelli sawl blwyddyn yn ôl. Hi oedd yr ysgol gyntaf i elwa o brosiect GlawLif gan Dŵr Cymru i leihau llifogydd yn eu maes chwarae. Defnyddiwyd nifer o nodweddion cynaliadwy yn y cynllun i helpu i leddfu'r broblem ac roedd y plant yn rhan fawr o'r broses gynllunio. Cynhaliwyd gweithdai fel y gallent gyflwyno a thrafod eu syniadau gyda'r peirianwyr. Roedd yn enghraifft wych o sut y mae ymgysylltu â disgyblion yn arwain at ganlyniad cadarnhaol o ran yr amgylchedd dysgu yn ogystal â'r plant.

Yn eich datganiad yr wythnos diwethaf, fe wnaethoch gyhoeddi y byddech yn sicrhau bod cronfa her ysgolion cynaliadwy ar gael i ysgolion cynradd. A allwch ddweud wrthym pa bryd y gallwn ddisgwyl mwy o fanylion am y prosiect penodol hwnnw?

Well, I thank Joyce Watson for that question. As she knows, from 1 January next year, all new-build, major refurbishment and extension projects requesting funding through the sustainable communities for learning programme, as it will be then, will need to demonstrate net-zero carbon requirements, but will also need to have ambitious plans for biodiversity, for active travel and for electric vehicle charging points. But, as she says, alongside that, I want to take advantage of exactly the sort of example you were giving there. I visited Nottage Primary School in Sarah Murphy's constituency a few weeks ago and saw how young people engaged in the design of their learning environment was both beneficial in terms of the design, but also beneficial in terms of the curriculum. And it provides a very rich teaching opportunity and resource in order to enable all our young people to become the ethical, informed citizens that we want them to be.

I will be bringing forward further information, as she says, in relation to the sustainable schools challenge fund shortly and that will provide, I think, more information of the sort that she is looking for, but I think it's a very exciting opportunity for local authorities to work with their schools and with their young people to look for innovative models, using sustainable materials and involving pupils and staff in the design of those environments.

Wel, diolch i Joyce Watson am y cwestiwn hwnnw. Fel y gŵyr, o 1 Ionawr y flwyddyn nesaf, bydd angen i bob prosiect adeiladu, adnewyddu ac ehangu mawr newydd sy'n gofyn am gyllid drwy'r rhaglen cymunedau dysgu cynaliadwy, fel y bydd bryd hynny, ddangos gofynion carbon sero-net, ond bydd angen iddo hefyd gynnwys cynlluniau uchelgeisiol ar gyfer bioamrywiaeth, ar gyfer teithio llesol ac ar gyfer pwyntiau gwefru cerbydau trydan. Ond fel y dywed, ochr yn ochr â hynny, rwyf am fanteisio ar yr union fath o enghraifft roeddech yn ei rhoi yno. Ymwelais ag Ysgol Gynradd Nottage yn etholaeth Sarah Murphy ychydig wythnosau yn ôl a gwelais sut roedd cael pobl ifanc i gymryd rhan yn y broses o gynllunio eu hamgylchedd dysgu yn fuddiol o ran y cynllun, ond hefyd o ran y cwricwlwm. Ac mae'n darparu cyfle ac adnodd addysgu cyfoethog iawn er mwyn galluogi ein holl bobl ifanc i ddod yn ddinasyddion moesegol, gwybodus fel rydym yn dymuno iddynt fod.

Byddaf yn cyflwyno rhagor o wybodaeth, fel y dywed, mewn perthynas â'r gronfa her ysgolion cynaliadwy yn fuan a bydd hynny'n darparu mwy o wybodaeth o'r math y mae'n chwilio amdano, rwy'n credu, ond mae'n gyfle cyffrous iawn i awdurdodau lleol weithio gyda'u hysgolion a chyda'u pobl ifanc i chwilio am fodelau arloesol, defnyddio deunyddiau cynaliadwy a chynnwys disgyblion a staff wrth gynllunio'r amgylcheddau hynny.

Can I ask what action the Welsh Government is taking on home-to-school transport? Obviously, one way in order to get towards a net-zero situation is to promote public transport as a means of getting people to and from school, but too many people are obviously using their cars to ferry children to and from school at the moment. And yet, the current home-to-school transport arrangements don't appear to be giving sufficient numbers of people access to bus transport. Is there anything that the Welsh Government can do to review its policy on home-to-school transport with a view to making more pupils eligible for free transport on buses?

A gaf fi ofyn pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd mewn perthynas â chludiant o'r cartref i'r ysgol? Yn amlwg, un ffordd o gyrraedd sefyllfa sero-net yw hyrwyddo trafnidiaeth gyhoeddus fel ffordd o gael pobl i'r ysgol ac oddi yno, ond mae'n amlwg fod gormod o bobl yn defnyddio eu ceir i gludo plant i ac o'r ysgol ar hyn o bryd. Ac eto, nid yw'n ymddangos bod y trefniadau cludiant presennol o'r cartref i'r ysgol yn darparu cludiant ar fysiau i ddigon o bobl. A oes unrhyw beth y gall Llywodraeth Cymru ei wneud i adolygu ei pholisi ar gludiant o'r cartref i'r ysgol gyda'r bwriad o wneud mwy o ddisgyblion yn gymwys i gael cludiant am ddim ar fysiau?

He makes a very important point about the contribution that transport to school makes to our broader ambitions to become a net-zero Wales. You will have heard me say a moment ago that the specification for the relaunch, if you like, of the sustainable communities for learning programme will require ambitious active travel plans and we're working with the active travel board to establish a baseline requirement for those projects. But the Member's question is broader than that of course, and I recognise the challenge that he sets out. It's really important that we do everything we can to encourage active travel solutions, but also to make sure that, where that isn't possible—and it obviously isn't possible everywhere to the extent that we would wish—that we look at the other modes of transport. There is a review under way at the moment of home-to-school transport within the climate change department, and I'm sure colleagues in that department will bring forward a statement in due course in relation to that very point.

Mae'n gwneud pwynt pwysig iawn am y cyfraniad y mae cludiant i'r ysgol yn ei wneud i'n huchelgeisiau ehangach i ddod yn Gymru sero-net. Byddwch wedi fy nghlywed yn dweud eiliad yn ôl y bydd angen cynlluniau teithio llesol uchelgeisiol ar gyfer ail-lansio, os mynnwch, y rhaglen cymunedau dysgu cynaliadwy ac rydym yn gweithio gyda'r bwrdd teithio llesol i sefydlu gofyniad sylfaenol ar gyfer y prosiectau hynny. Ond mae cwestiwn yr Aelod yn fwy cyffredinol na hynny wrth gwrs, ac rwy'n cydnabod yr her y mae'n ei nodi. Mae'n bwysig iawn ein bod yn gwneud popeth yn ein gallu i annog atebion teithio llesol, ond hefyd i sicrhau, lle nad yw hynny'n bosibl—ac mae'n amlwg nad yw'n bosibl ym mhobman i'r graddau y byddem yn dymuno—ein bod yn edrych ar y dulliau eraill o deithio. Mae adolygiad ar y gweill ar hyn o bryd yn yr adran newid hinsawdd o gludiant o'r cartref i'r ysgol, ac rwy'n siŵr y bydd cydweithwyr yn yr adran honno'n cyflwyno datganiad maes o law ar yr union bwynt hwnnw.

Cwestiynau Heb Rybudd gan Lefarwyr y Pleidiau
Questions Without Notice from Party Spokespeople

Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Laura Jones.

Questions now from the party spokespeople. Conservative spokesperson, Laura Jones.

Diolch, Llywydd. Afternoon, Minister. It almost seems like old news now, it's been so long since I've had the chance to question you at spokespersons' questions in the Chamber, but it comes of great concern to education providers and myself that the new curriculum will see the separation of GCSE, the separate sciences, and also the separation of English and English—. Sorry, it will see the separate sciences at GCSE merged, and English and English literature also merged. We have always realised in this Chamber the importance of science and the importance of encouraging people into science, as well as, obviously, highlighting the importance of people going into science for our future economy, for future jobs.

So, I was quite baffled when I heard this announcement, and, for me, it flies in the face of one of the four purposes of the new curriculum. The issue of conflating subjects is nothing less than to disregard the best of what's been thought and said over centuries. Biology is not chemistry, and English is not English literature. Minister, England will be keeping separate subjects, appreciating their value and importance. So, Minister, do you not see that this will inevitably now cause a brain drain of students who want to study medicine at Oxbridge, who will, obviously, need triple science GCSEs to maximise their chance of success? Is this really what we want to see happening? It's hard enough to recruit into the education sector without staff feeling that their subject is being dissolved or amalgamated.

I would love to hear your comments, Minister, on what impact you think that this move will have on the children of Wales—a move that's not supported by the majority of the education sector, including the union the Association of School and College Leaders Cymru, who highlighted that only 30 per cent of those involved in the original consultation exercise thought that this was a laudable or workable idea, but somehow it made it into the final report. So, Minister, why is it that the unions, professors at Swansea University and the Royal Society of Chemistry are wrong about the disastrous impact of this decision, and yet you and Qualifications Wales are right?

Diolch, Lywydd. Prynhawn da, Weinidog. Bron nad yw i'w weld yn hen newyddion bellach, mae cymaint o amser ers imi gael cyfle i'ch holi mewn cwestiynau gan y llefarwyr yn y Siambr, ond mae'n peri pryder mawr i ddarparwyr addysg a minnau y bydd y cwricwlwm newydd yn gweld gwahanu'n digwydd yn y TGAU, y gwyddorau gwahanol, a gwahanu Saesneg a Saesneg—. Mae'n ddrwg gennyf, bydd yn arwain at gyfuno'r gwyddorau, a Saesneg a llenyddiaeth Saesneg hefyd. Yn y Siambr hon, rydym bob amser wedi deall pa mor bwysig yw gwyddoniaeth a phwysigrwydd annog pobl i ddilyn pynciau gwyddonol, yn ogystal â thynnu sylw wrth gwrs at ba mor bwysig yw hi i bobl ddilyn pynciau gwyddonol ar gyfer ein heconomi yn y dyfodol, ar gyfer swyddi yn y dyfodol.

Felly, roedd clywed y cyhoeddiad hwn yn peri penbleth i mi, ac mae'n mynd yn groes i un o bedwar diben y cwricwlwm newydd. Mae cyfuno pynciau yn diystyru'r gorau o'r hyn a gredwyd ac a ddywedwyd dros ganrifoedd. Nid cemeg yw bioleg, ac nid llenyddiaeth Saesneg yw Saesneg. Weinidog, bydd Lloegr yn cadw pynciau ar wahân, gan werthfawrogi eu gwerth a'u pwysigrwydd. Felly, Weinidog, oni welwch y bydd hyn yn anochel yn achosi draen dawn gan y bydd myfyrwyr sydd am astudio meddygaeth yn Rhydychen neu Gaergrawnt angen cymwysterau TGAU gwyddoniaeth driphlyg i wneud y mwyaf o'u gobaith o lwyddo? Ai dyma rydym am ei weld yn digwydd mewn gwirionedd? Mae'n ddigon anodd recriwtio i'r sector addysg heb i staff deimlo bod eu pwnc yn cael ei ddiddymu neu ei gyfuno.

Byddwn wrth fy modd yn clywed eich sylwadau, Weinidog, ar ba effaith y credwch chi y bydd y cam hwn yn ei chael ar blant Cymru—cam nad yw wedi ei gefnogi gan y rhan fwyaf o'r sector addysg, gan gynnwys yr undeb, Cymdeithas Arweinwyr Ysgolion a Cholegau Cymru, a nododd mai dim ond 30 y cant o'r rhai a oedd yn rhan o'r ymarfer ymgynghori gwreiddiol oedd yn credu bod hwn yn syniad clodwiw neu ymarferol, ond rywsut fe gafodd ei gynnwys yn yr adroddiad terfynol. Felly, Weinidog, pam y mae'r undebau, athrawon ym Mhrifysgol Abertawe a'r Gymdeithas Gemeg Frenhinol yn anghywir ynghylch effaith drychinebus y penderfyniad hwn, ond eich bod chi a Cymwysterau Cymru yn iawn?

14:35

Well, I think it's important to approach this topic with a degree of moderation in some of the descriptions that we give, because it's a very important area for our learners. If the Member has had an opportunity to look at the Qualifications Wales report, 'Qualified for the Future', she will have seen there the case that Qualifications Wales makes for the reforms that they propose in both those areas, which, as she acknowledges, were both the subject of previous consultation. She will find in relation, for example, to the proposal to bring English literature and English language together that, if you look at the current entry figures in relation to English literature, the proposal could in fact, and is intended to, enable more learners to participate in English literature for longer in the curriculum. So, the argument that is made by Qualifications Wales is that that will extend the opportunity to more pupils than are currently having the opportunity to study English literature.

In relation to science and technology, I know that she supports the principle in the curriculum of making sure that our learners have a breadth of experience. And the intention, which again is laid out in the Qualifications Wales report, is to provide scope at GCSE for learners to study, to be qualified in a broader range of qualifications. And indeed, she'll know that the proposal in relation to a science award is for that to be, effectively, the value of two GCSEs, and to enable the links to be made in the way that we understand is important between the various sciences. She probably also knows that, currently, the most entries for science at GCSE is in fact the double science that currently exists. There is, however, clearly a range of opinions in relation to this, so I would encourage her and others to contribute to the consultation that is currently open; it's important that we hear those perspectives as well.

Wel, rwy'n credu ei bod yn bwysig edrych ar y pwnc hwn gyda rhywfaint o gymedroldeb yn rhai o'r disgrifiadau a roddwn, oherwydd mae'n faes pwysig iawn i'n dysgwyr. Os yw'r Aelod wedi cael cyfle i edrych ar adroddiad Cymwysterau Cymru, 'Cymwys ar gyfer y Dyfodol', bydd wedi gweld dadl Cymwysterau Cymru dros y diwygiadau y maent yn eu hargymell yn y ddau faes, a oedd, fel y mae'n cydnabod, yn destun ymgynghoriad blaenorol. O ran yr argymhelliad, er enghraifft, i ddod â llenyddiaeth Saesneg ac iaith Saesneg at ei gilydd, os edrychwch ar niferoedd cyfredol mewn perthynas â llenyddiaeth Saesneg, gallai'r argymhelliad alluogi mwy o ddysgwyr i gyfranogi o lenyddiaeth Saesneg am fwy o amser yn y cwricwlwm, a dyna yw ei fwriad. Felly, y ddadl a wneir gan Cymwysterau Cymru yw y bydd hynny'n cynnig cyfle i fwy o ddisgyblion nag sy'n ei gael ar hyn o bryd i astudio llenyddiaeth Saesneg.

O ran gwyddoniaeth a thechnoleg, gwn ei bod yn cefnogi'r egwyddor yn y cwricwlwm o sicrhau bod ein dysgwyr yn cael ystod eang o brofiadau. A'r bwriad, sydd eto wedi'i nodi yn adroddiad Cymwysterau Cymru, yw darparu cyfle i ddysgwyr astudio ar lefel TGAU i fod yn gymwys mewn ystod ehangach o gymwysterau. Ac yn wir, bydd yn gwybod mai'r argymhelliad mewn perthynas â chymhwyster gwyddoniaeth yw iddo fod, i bob pwrpas, yn werth dau TGAU, ac i'w gwneud hi'n bosibl ffurfio'r cysylltiadau yn y ffordd y deallwn sy'n bwysig rhwng y gwahanol wyddorau. Mae'n debyg y bydd hi hefyd yn gwybod, ar hyn o bryd, mai ar gyfer y cymhwyster TGAU gwyddoniaeth ddwbl sy'n bodoli'n barod y ceir y mwyaf o geisiadau gwyddoniaeth TGAU ar hyn o bryd. Fodd bynnag, mae'n amlwg y ceir amrywiaeth barn ar hyn, felly hoffwn ei hannog hi ac eraill i gyfrannu at yr ymgynghoriad sydd ar y gweill; mae'n bwysig ein bod yn clywed y safbwyntiau hynny hefyd.

Many thanks, Minister. The majority of people I've spoken to, it's quite the opposite that I'm getting.

A damning new report last night, which was released by the National Association of Head Teachers Cymru—another union, Minister—has highlighted the impact of the chronic underfunding of Welsh schools. 'A Failure to Invest: the state of Welsh school funding in 2021' provides troubling examples of the ways teachers have been forced to cut expenditure to balance budgets in the face of Labour cuts. More than three quarters of school leaders said that they do not have sufficient capital funding to maintain their buildings; almost 92 per cent reported funding for pupils with special educational needs in their school is insufficient; and 94 per cent reported that the additional learning needs funding they receive is not sufficient to meet the needs of the new ALN legislation, introduced by this Government. Nearly four fifths of school leaders said that the cuts they are being forced to make will have a negative or strongly negative impact on the quality of school provision for Welsh pupils. This obviously damning report from this union poses many questions, Minister. The fact remains that pupils in Wales receive £1,000 less than those in England. So, when will this Welsh Government ensure equality of funding between pupils in England and pupils in Wales, and when will you invest in our children's future and perhaps even fund schools directly to ensure that the pupils and the schools get the money that they deserve?

Diolch yn fawr, Weinidog. Mae'r rhan fwyaf o'r bobl y siaradais â hwy yn dweud y gwrthwyneb yn llwyr.

Mae adroddiad newydd damniol neithiwr, a ryddhawyd gan Gymdeithas Genedlaethol Prifathrawon Cymru—undeb arall, Weinidog—wedi tynnu sylw at effaith tangyllido cronig ysgolion Cymru. Mae 'A Failure to Invest: the state of Welsh school funding in 2021' yn rhoi enghreifftiau sy'n peri gofid o'r ffyrdd y mae athrawon wedi cael eu gorfodi i dorri gwariant i fantoli cyllidebau yn wyneb toriadau Llafur. Dywedodd mwy na thri chwarter yr arweinwyr ysgolion nad oes ganddynt ddigon o arian cyfalaf i gynnal eu hadeiladau; dywedodd bron i 92 y cant fod y cyllid ar gyfer disgyblion ag anghenion addysgol arbennig yn eu hysgol yn annigonol; a dywedodd 94 y cant nad yw'r cyllid anghenion dysgu ychwanegol a gânt yn ddigonol i ddiwallu anghenion y ddeddfwriaeth ADY newydd a gyflwynwyd gan y Llywodraeth hon. Dywedodd bron i bedwar o bob pump o arweinwyr ysgolion y bydd y toriadau y cânt eu gorfodi i'w gwneud yn effeithio'n negyddol neu'n negyddol iawn ar ansawdd y ddarpariaeth ysgol ar gyfer disgyblion Cymru. Mae'r adroddiad hwn, sy'n amlwg yn ddamniol, gan yr undeb yn gofyn llawer o gwestiynau, Weinidog. Y gwir amdani yw bod disgyblion Cymru yn cael £1,000 yn llai na disgyblion Lloegr. Felly, pa bryd y bydd Llywodraeth Cymru yn sicrhau cyllid i ddisgyblion Cymru sydd yr un fath â disgyblion Lloegr, a pha bryd y byddwch yn buddsoddi yn nyfodol ein plant ac efallai hyd yn oed yn ariannu ysgolion yn uniongyrchol i sicrhau bod y disgyblion a'r ysgolion yn cael yr arian y maent yn ei haeddu?

14:40

The Member will know that she gives a very partial view of the situation in relation to funding for schools in Wales. She will know that, on any number of measures, the volume of funding invested in the Welsh education system is significantly in excess of that which is invested in schools in England, which she herself chooses as the comparator for the question. I am aware of the report and I know of its content, and I have discussed these matters with the NAHT several times. She took the example of ALN funding—just to take one of the examples that she's given. We absolutely recognise that there is a cost to transitioning from the system that we currently have to the new legislation. We've provided significant funding to the system to enable that transition cost to be borne. There are other pressures that have arisen as a consequence of responding to COVID whilst also moving over into the new system, and we've provided significant funding to enable that to happen. I have had discussions with local authorities, and I have said that if they have evidence of significant additional costs into the long term, then I'm very open to receiving the evidence in relation to that.

Bydd yr Aelod yn gwybod mai darlun rhannol iawn y mae'n ei roi o sefyllfa cyllid i ysgolion yng Nghymru. Fe fydd yn gwybod, ar nifer fawr o fesurau, fod swm y cyllid a fuddsoddir yn system addysg Cymru yn sylweddol uwch na'r hyn a fuddsoddir mewn ysgolion yn Lloegr, y mae hi ei hun yn ei ddewis fel cymharydd ar gyfer y cwestiwn. Rwy'n ymwybodol o'r adroddiad a gwn am ei gynnwys, ac rwyf wedi trafod y materion hyn gyda Chymdeithas Genedlaethol y Prifathrawon sawl gwaith. Defnyddiodd gyllid ADY fel enghraifft—i ddewis un o'r enghreifftiau a roddodd. Rydym yn cydnabod yn llwyr fod cost ynghlwm wrth drosglwyddo o'r system sydd gennym ar hyn o bryd i'r ddeddfwriaeth newydd. Rydym wedi darparu cyllid sylweddol i'r system ar gyfer costau trosglwyddo. Mae pwysau eraill wedi codi o ganlyniad i ymateb i COVID wrth newid i'r system newydd hefyd, ac rydym wedi darparu cyllid sylweddol i alluogi hynny i ddigwydd. Cefais drafodaethau gydag awdurdodau lleol, ac rwyf wedi dweud, os oes ganddynt dystiolaeth o gostau ychwanegol sylweddol yn hirdymor, fy mod yn agored iawn i dderbyn y dystiolaeth mewn perthynas â hynny.

Thank you, Minister. Also, the attainment gap figures recently released paint a very worrying picture. They have been exacerbated by the inequality between the better off and the poorest in Welsh society. Top GCSE results show a gap now of 11.5 per cent in 2021. Minister, how are you planning to tackle this attainment gap and ensure that young people in Wales are afforded the best start in life, regardless of their background, as this Welsh Labour Government seems to be letting down the poorest in our communities? It was bad before the pandemic, Minister, but now worse, as the move to centre-assessed grades seems to have exacerbated the situation. Do you not agree with me that the return to exams is now more crucial than ever? I know that you've said now that that is what you want to do. But, in this Chamber, can you now say that that is what your intention is, to bring back that move to exams? And what are you doing, Minister, to ensure that those children off school with COVID or due to COVID-related regulations are receiving the education that they need and that they deserve—because it's a significant amount of time that children are having off school at the moment—to ensure that this gap doesn't widen in the future?

Diolch, Weinidog. Hefyd, mae ffigurau'r bwlch cyrhaeddiad a ryddhawyd yn ddiweddar yn cynnig darlun pryderus iawn. Fe'u gwaethygwyd gan yr anghydraddoldeb rhwng y cyfoethocaf a'r tlotaf yng nghymdeithas Cymru. Mae canlyniadau TGAU uchaf yn dangos bwlch o 11.5 y cant yn 2021. Weinidog, sut y bwriadwch fynd i'r afael â'r bwlch cyrhaeddiad a sicrhau bod pobl ifanc Cymru yn cael y dechrau gorau mewn bywyd, beth bynnag fo'u cefndir, gan ei bod yn ymddangos bod y Llywodraeth Lafur hon yng Nghymru yn gwneud cam â'r tlotaf yn ein cymunedau? Roedd yn ddrwg cyn y pandemig, Weinidog, ond mae'n waeth bellach, gan ei bod yn ymddangos bod y newid i raddau a aseswyd gan ganolfannau wedi gwaethygu'r sefyllfa. Oni chytunwch ei bod hi'n bwysicach nag erioed bellach eich bod yn dychwelyd at arholiadau? Gwn eich bod wedi dweud yn awr mai dyna rydych am ei wneud. Ond yn y Siambr hon, a allwch ddweud yn awr mai dyna yw eich bwriad, sef dychwelyd at arholiadau? A beth rydych yn ei wneud, Weinidog, i sicrhau bod y plant sydd adre o'r ysgol oherwydd COVID neu oherwydd rheoliadau sy'n gysylltiedig â COVID yn cael yr addysg y maent ei hangen ac yn ei haeddu—oherwydd mae plant yn treulio cryn dipyn o amser o'r ysgol ar hyn o bryd—er mwyn sicrhau nad yw'r bwlch hwn yn tyfu yn y dyfodol?

I appreciate the Member’s interest in closing the attainment gap and she will absolutely know, from the previous discussions that we’ve had in this Chamber, that this is a very important priority for me and for this Government generally. I share with her the concern in relation to the results that we saw this summer, which did in fact show a widening of the attainment gap. That has been something that we feared might happen and, as I know that she’s aware, the renew and reform programme of investment that we’ve provided to schools and the education system to respond to the challenges of the last year is significantly weighted towards supporting learners, disadvantaged learners or those who need particularly additional support in order to continue with their learning. We’ve provided, during the pandemic, almost £180 million in relation to the recruit, recover, raise standards programme. That itself has been weighted towards providing more intensive support for our more disadvantaged learners and that has allowed opportunities for additional coaching, for mentoring and so on. But there is more that needs to be done and the funding in the system is designed to deliver that.

The question of the attainment gap is a broader set of challenges than can be achieved and addressed simply within the school environment. Many of our programme for government commitments are designed to close the attainment gap, so whether that’s around extending free school meal eligibility, whether it’s around reform of the school day and the school year, whether it’s around community-focused schools, all of these interventions are designed to contribute to that, and I look forward to working further with the Member in relation to those if she’s happy to do that.

Rwy'n deall diddordeb yr Aelod mewn cau'r bwlch cyrhaeddiad ac fe fydd yn gwybod yn iawn, o'r trafodaethau blaenorol a gawsom yn y Siambr hon, ei bod yn flaenoriaeth bwysig iawn i mi ac i'r Llywodraeth hon yn gyffredinol. Rwy'n rhannu ei phryder mewn perthynas â'r canlyniadau a welsom yr haf hwn, a oedd mewn gwirionedd yn dangos bod y bwlch cyrhaeddiad wedi tyfu. Roedd hynny'n rhywbeth roeddem yn ofni y gallai ddigwydd ac fel y gwn ei bod hi'n gwybod, mae'r rhaglen fuddsoddi adnewyddu a diwygio rydym wedi'i darparu i ysgolion a'r system addysg er mwyn ymateb i heriau'r flwyddyn ddiwethaf wedi'i phwysoli'n sylweddol tuag at gefnogi dysgwyr, dysgwyr difreintiedig neu'r rhai y mae angen cymorth ychwanegol arnynt er mwyn parhau â'u dysgu. Yn ystod y pandemig, rydym wedi darparu bron i £180 miliwn mewn perthynas â'r rhaglen recriwtio, adfer a chodi safonau. Mae hynny ei hun wedi'i bwysoli tuag at ddarparu cymorth mwy dwys i'n dysgwyr mwy difreintiedig ac mae hynny wedi caniatáu cyfleoedd ar gyfer hyfforddiant ychwanegol, ar gyfer mentora ac yn y blaen. Ond mae angen gwneud mwy ac mae'r cyllid yn y system wedi'i gynllunio i gyflawni hynny.

Mae cwestiwn y bwlch cyrhaeddiad yn gyfres ehangach o heriau nag y gellir eu cyflawni a mynd i'r afael â hwy o fewn amgylchedd yr ysgol yn unig. Mae llawer o'n hymrwymiadau yn y rhaglen lywodraethu wedi'u cynllunio ar gyfer cau'r bwlch cyrhaeddiad, felly boed yn ymwneud ag ymestyn cymhwysedd i gael prydau ysgol am ddim, diwygio'r diwrnod ysgol a'r flwyddyn ysgol, neu ysgolion bro, mae'r holl ymyriadau hyn wedi'u cynllunio i gyfrannu at hynny, ac edrychaf ymlaen at weithio ymhellach gyda'r Aelod ar y rheini os yw'n hapus i wneud hynny.

Llefarydd Plaid Cymru, Cefin Campbell.

Plaid Cymru spokesperson, Cefin Campbell.

Diolch yn fawr iawn, Llywydd. A fyddai’r Gweinidog yn cytuno â fi mai un o’r pethau pwysicaf sydd angen digwydd er mwyn sicrhau bod mwy o blant yn elwa ar addysg Gymraeg yw sicrhau bod athrawon dwyieithog cymwys ar gael i’w dysgu nhw? Nawr, tra ein bod ni’n cydnabod bod rhywfaint o gynnydd wedi bod ers cyfnod y pandemig o ran y nifer sy'n dewis hyfforddi fel athrawon, ar y cyfan mae'r sefyllfa o ran niferoedd yr athrawon Cymraeg yn parhau i fod yn un argyfyngus. Wrth ystyried pwysigrwydd sicrhau cyflenwad digonol o athrawon i'r strategaeth 2050, gyda'r nod o greu miliwn o siaradwyr Cymraeg, mae'r prinder o dros 300 o athrawon cyfrwng Cymraeg yn y sector cynradd a 500 yn y sector uwchradd yn destun pryder mawr. Ac, mor bell ag yr wyf i'n gallu gweld, does yna ddim strategaeth i fynd i'r afael â hyn. Nawr, rŷch chi a'r Gweinidog addysg blaenorol wedi cyfeirio sawl gwaith at gynllun 10 mlynedd. Felly, a oes modd cael diweddariad ac amserlen i'r cynllun hwn? A'r cwestiwn amlwg i ofyn, wrth gwrs, yw beth yn benodol rŷch chi fel Llywodraeth yn bwriadu gwneud er mwyn denu siaradwyr dwyieithog i'r proffesiwn, neu i ddarparu hyfforddiant iaith digonol i siaradwyr di-Gymraeg er mwyn rhoi'r sgiliau a'r hyder iddyn nhw gyfrannu i'r sector addysg Gymraeg.

Thank you very much, Llywydd. Would the Minister agree with me that one of the most important things that needs to happen in order to ensure that more children benefit from Welsh-medium education is to ensure that qualified bilingual teachers are available to teach them? Now, whilst we recognise that there has been some progress since the beginning of the pandemic in terms of the numbers choosing to train as teachers, generally speaking the situation in terms of number of Welsh-speaking teachers continues to be critical. And, given the importance of securing an adequate supply of teachers to the 2050 strategy, with the aim of creating a million Welsh speakers, the shortage of over 300 Welsh-medium teachers in the primary sector and 500 in the secondary sector is a cause of great concern. And, as far as I can see, there is no strategy in place to tackle this issue. Now, you and your predecessor have referred on a number of occasions to a 10-year plan. So, can we have an update and a timetable on that plan? And the obvious question to ask, of course, is what are you as a Government specifically intending to do attract bilingual people to the profession, or to provide language training so that non-Welsh speakers can garner the skills and confidence to contribute to the Welsh-medium education sector? 

14:45

Wel, diolch i'r Aelod am y cwestiwn, ac os ydy'r cyfrifoldebau yma yn gyfrifoldebau parhaol newydd, rwy'n ei groesawu fe iddyn nhw hefyd. Mae'r cwestiwn hwn yn un dilys iawn. Er mwyn inni allu ymestyn mynediad pobl i addysg Gymraeg ym mhob rhan o Gymru, mae'n rhaid sicrhau ein bod ni'n cyrraedd ac yn mynd yn bellach na'r targedau sydd gyda ni ar hyn o bryd o ran recriwtio, a dŷn ni ddim eto wedi gwneud hynny.

Roedd y rhaglen waith gwnes i ei chyhoeddi rai wythnosau yn ôl yn sôn am y cynllun sydd gennym ni ar gyfer strategaeth newydd. Dyw'r atebion ddim yn atebion syml; mae pawb, wrth gwrs, yn cydnabod hynny. Ac mae'n rhaid sicrhau ein bod ni'n gweithio mewn partneriaeth gyda'n rhanddeiliaid ehangach er mwyn gwneud cynnydd yn y maes hwn. Felly, rydym ni ar fin cyhoeddi dogfen ddrafft i drafod gyda'n rhanddeiliaid ni. Rydym ni wedi bod yn trafod eisoes gyda Chyngor y Gweithlu Addysg, Cymdeithas Ysgolion Dros Addysg Gymraeg, y Coleg Cymraeg Cenedlaethol, gyda'r comisiynydd, ond mae eraill hefyd y bydd angen iddyn nhw fod yn rhan o'r sgwrs honno. 

Mae amryw o bethau y gellid eu gwneud er mwyn annog pobl i hyfforddi fel athrawon—ei gwneud hi'n haws iddyn nhw wneud hynny, rhoi anogaeth ariannol i bobl wneud hynny. Felly, mae mwy nag un ffordd o fynd i'r afael â hyn. Ond rwy'n credu bod angen edrych ar y gweithlu ehangach hefyd. Rwyf wedi cael trafodaethau diweddar ynglŷn â'r prinder cynorthwywyr dosbarth sy'n gallu siarad Cymraeg, ac mae'n rhaid inni hefyd wneud cynnydd yn y maes hwnnw, a gweld y gweithlu cyfan, fel petai. 

I thank the Member for that question, and if these are his new permanent responsibilities, I welcome him to them as well. This question is a very valid one. So that we can extend access for people to Welsh-medium education in all parts of Wales, we have to ensure that we reach and go further than the targets that we have at present in terms of recruitment, and we haven't yet done that. 

The programme of work that I published some weeks ago mentioned the plan that we have for a new strategy. The solutions are not simple ones; everyone recognises that. And we have to ensure that we do work in partnership with our broader stakeholders in order to ensure that we make progress in this area. So, we're about to publish a draft document to discuss with stakeholders. We've already been in discussions with the Education Workforce Council, with CYDAG, with the Coleg Cymraeg Cenedlaethol, and with the commissioner, but there are others who will have to be part of that conversation. 

There are variety of things that we can do in order to encourage people to train as teachers—making it easier for them to do that, providing financial incentives for them to do that. So, there are many ways to tackle this. But we need to look at the broader workforce as well. I've had discussions recently on the shortage of classroom assistants who can speak Welsh, and we have to make progress in that area as well, and see the workforce as a whole, as it were. 

Diolch yn fawr iawn. Wel, rwy'n edrych ymlaen yn fawr at weld y strategaeth ddrafft honno. Jest i ddilyn ymlaen, rwyf wedi bod yn cyfeirio'n benodol at y sector statudol. Mae amcanion Cymraeg 2050, wrth gwrs, yn cydnabod rôl bwysig y sector ôl-16 ac addysg uwch i wireddu'r weledigaeth o greu miliwn o siaradwyr Cymraeg. Ac mae dyletswydd gyda chi fel Llywodraeth i sicrhau bod gan ddysgwyr a myfyrwyr gyfleoedd i barhau â'u haddysg yn y Gymraeg ar ôl iddyn nhw adael ysgol. Felly, beth yw cynlluniau'r Llywodraeth i sicrhau bod mwy o gyfleoedd ar gael ac, yn benodol, fod mwy o staff ar gael i addysgu'n pobl ifanc ni mewn sefydliadau colegau addysg bellach ac addysg uwch, ac yn benodol hefyd i ddilyn prentisiaethau trwy gyfrwng y Gymraeg, achos y dysgwyr sydd yn mynd i addysg bellach a dilyn prentisiaethau yw'r rhai sy'n fwyaf tebygol o aros yn eu hardaloedd ac i allu darparu gwasanaethau pwysig yn eu cymunedau lleol? 

Thank you very much. Well, I look forward to seeing the draft strategy. Just to follow up on that, I've been referring specifically to the statutory sector. The objectives of Cymraeg 2050 recognise the important role of further and higher education in delivering this vision of a million Welsh speakers. And you as a Government are duty-bound to ensure that learners and students have opportunities to continue with their education through the medium of Welsh once they've left school. So, what are the Government's plans to ensure that there are more opportunities available and, specifically, that there are more staff available to educate our young people in FE colleges and HE colleges, and also specifically to undertake apprenticeships through the medium of Welsh, because the learners that go on to FE to undertake apprenticeships are the most likely to remain in their areas and to provide important services within their local communities?

Wel, diolch i'r Aelod am y cwestiwn hwnnw hefyd. Rydym ni wedi bod yn trafod hyn gyda'r Coleg Cymraeg Cenedlaethol ac wedi darparu mwy o gyllideb iddyn nhw eleni er mwyn gwneud mwy o waith gyda ni yn y maes hwn. Ond mae'n iawn i sôn mai un o'r sialensau yn y maes hwn hefyd yw'r gweithlu sydd yn gallu darparu addysg yn y Gymraeg, a hefyd argaeledd cymwysterau yn  Gymraeg. Rydym ni wedi bod yn trafod rheini gyda Cymwysterau Cymru hefyd. Bydd gan y comisiwn newydd, a fydd yn dod yn sgil y ddeddfwriaeth rydym ni'n gobeithio'i phasio yma yn y Senedd, ddyletswydd benodol i sicrhau ffyniant addysg ôl-16 yn y Gymraeg, ac, felly, rwy'n credu bod hynny'n gyfle pwysig inni allu ymestyn y ddarpariaeth. Un o'r pethau sydd angen edrych yn fwy arno, rwy'n credu, yw'r berthynas rhwng addysg ôl-16 ac ysgolion, yn enwedig yng nghyd-destun rhan ddiwetha'r cwestiwn, sef darpariaeth prentisiaethau ac addysg ôl-16 yn y Gymraeg, fel ein bod ni'n cynefino pobl yn ystod eu cyfnod ysgol â'r opsiynau sydd gyda nhw er mwyn gwneud cymwysterau galwedigaethol yn y Gymraeg wedi gadael ysgol. 

I thank the Member for that question as well. We have been discussing this with the Coleg Cymraeg Cenedlaethol and we've provided more funding for them this year so that they can do more work with us in this area. But he's right to mention that one of the challenges in this area is also the workforce that can provide Welsh-medium education, and also the availability of qualifications in Welsh. We've been discussing those with Qualifications Wales as well. The new commission that will come in the wake of the legislation that we hope to pass here in the Senedd will have a specific duty to ensure the progress of post-16 education through the medium of Welsh, and, so, I believe that will be an important opportunity to extend the provision. One of the things that we need to look at in more detail is the relationship between post-16 education and schools, particularly in the context of the last part of the question, namely apprenticeships provision and post-16 education through the medium of Welsh, so that students become aware during their time at school of the options to undertake vocational qualifications through the medium of Welsh after they leave school.  

14:50

Iawn, diolch yn fawr iawn. Mae'r cwestiwn olaf yn debyg iawn i'r cwestiwn gan Laura Anne Jones, ond dwi'n mynd i ddod ato fe o ongl ychydig bach yn wahanol, sef y bwlch cyrhaeddiad yn y data a gyhoeddwyd gan Cymwysterau Cymru yr wythnos hon, a oedd yn dangos bod llai o raddau uchel A* ac A mewn arholiadau gan blant sydd yn derbyn prydau bwyd am ddim o gymharu â'r dysgwyr hynny sydd yn fwy breintiedig. Nawr, rŷch chi wedi esbonio sut rŷch chi'n bwriadu mynd i'r afael â hyn, sef y cwestiwn gwreiddiol oedd gyda fi, ond wrth edrych yn ôl ar y cyfnod yn ystod y pandemig, mae'n amlwg bod yna ddiffyg cefnogaeth wedi bod i'r dysgwyr yma, oherwydd bod y bwlch wedi mynd yn fwy. Felly, ydych chi yn gallu dweud wrthym ni beth yw'r gwersi rŷch chi wedi eu dysgu, fel Llywodraeth, o edrych yn ôl ar y cyfnod hwnnw? Ac, yn bwysicach, ydych chi'n gallu cadarnhau fel mae cyfleoedd i'r dysgwyr hynny ddal i fyny gyda'r cyfleoedd sydd wedi cael eu colli? A beth ŷch chi'n teimlo ydy'r prif resymau bod y bwlch yna wedi mynd yn fwy?

Thank you very much. My final question is similar to a question asked by Laura Anne Jones, but I'm going to approach it from a slightly different perspective, namely the attainment gap in the data published by Qualifications Wales this week, which showed that there were fewer A* and A grades in examinations from children in receipt of free school meals as compared to those more privileged learners. Now, you have explained how you intend to tackle this, which was in response to my original question, but in looking back at the time of the pandemic, it's clear that there was a lack of support for these learners, because the gap has widened. So, can you tell us what lessons you have learnt, as a Government, from looking back at that period? And, more importantly, can you confirm how those pupils are being given the chance to catch up with those opportunities that they've missed out on? And what would you think are the main reasons that that gap has widened?

Wel, rwy'n credu bod pobl o gefndiroedd sy'n fwy difreintiedig wedi cario baich COVID mewn amryw o ffyrdd, gan gynnwys ym mywyd ysgol, ond yn llawer ehangach na hynny yn ein cymdeithas ni ac yn ein heconomi ni. Roeddem ni'n rhagdybio y byddai hynny'n risg, o beth roeddem ni'n gweld yn datblygu yn ystod COVID, ac felly dyna pam y gwnaethom ni ddarparu ymyraethau a ffynonellau ariannu a oedd yn rhoi pwyslais penodol ar gefnogi dysgwyr yn y cohorts hynny. Dwi ddim yn credu bod unrhyw swm o arian neu fuddsoddiad yn gallu gwneud y gwahaniaeth y mae angen i ni ei wneud fel ymateb i hynny, ond mae'n rhaid cario ymlaen gyda'r ymyraethau sydd gyda ni. Rŷm ni hefyd yn mynd i fod yn sicrhau ein bod ni'n cadw golwg ar lwybr addysgiadol pobl sydd wedi cael eu heffeithio gan COVID fel ein bod ni'n deall, ar gyfer polisïau yn y dyfodol, dros y blynyddoedd nesaf, achos mae hon yn sialens fydd gyd ni nawr am flynyddoedd, beth gallwn ni ei wneud.

Roedd yr Aelod yn sôn am beth gallwn ni ei wneud i sicrhau bod pobl yn dal i fyny. Dwi'n ceisio peidio sôn am 'ddal i fyny', achos dwi ddim yn credu bod hynny'n ffordd sydd yn debygol o ysgogi ymrwymiad ac ymroddiad gan ein dysgwyr ni, ond o ran yr holl ymyraethau sydd gyda ni, o ran y three Rs, a'r renew and reform, dyna eu bwriad nhw—sicrhau bod capasiti pellach yn ein hysgolion ni ac yn ein colegau ni, i gael ei ddefnyddio'n bwrpasol i gefnogi un wrth un, neu i ddarparu mewn grwpiau bychan y math o gefnogaeth bellach sydd ei hangen ar y bobl sydd wedi colli allan fwyaf.

Well, I think that people from more disadvantaged backgrounds have carried the burden of COVID in a variety of ways, including in school life, but more broadly than that in our community as well, and in our economy. We anticipated that that would be a risk, from what we saw developing during COVID, and that's why we provided interventions and funding sources that put a specific emphasis on supporting learners in those cohorts. I don't think that any amount of money or investment can make the difference that we need to make in response to that, but we have to carry on with the interventions that we have. We're also going to ensure that we keep a watching brief on the educational journeys of those affected by COVID, so that we understand, for the purposes of policies in the future, in the coming years, because this is going to be a challenge that we will have for many years, what we can do.

The Member mentioned what we can do to ensure that people can catch up. I'm trying not to talk about 'catching up', because I don't think that that's a way of encouraging commitment and application from our learners, but, as to all of the interventions that we have, in terms of the three Rs and renew and reform, that's their aim—to ensure that our schools have the capacity and our colleges have the capacity to support pupils one-to-one or to provide, in small groups, the further support needed by those who have missed out most.

Rhaglen Ysgolion yr Unfed Ganrif ar Hugain
The Twenty-first Century Schools Programme

3. Sut bydd rhaglen ysgolion yr unfed ganrif ar hugain o fudd i ddisgyblion Dyffryn Clwyd? OQ57141

3. How will the twenty-first century schools programme benefit pupils in the Vale of Clwyd? OQ57141

The Vale of Clwyd region has benefited from a total investment of £80 million during the first wave of funding of the twenty-first century schools and colleges programme. A further £46 million investment is planned for the second wave of funding, which began in 2019.

Mae rhanbarth Dyffryn Clwyd wedi elwa ar gyfanswm o £80 miliwn o fuddsoddiad yn ystod y don gyntaf o gyllid rhaglen ysgolion a cholegau'r unfed ganrif ar hugain. Bwriedir buddsoddi £46 miliwn arall yn yr ail don o gyllid, a ddechreuodd yn 2019.

I'm very grateful for that response, Minister. However, the benefit of the twenty-first century schools programme is very much dependent on where you live—a postcode lottery, essentially. Pupils in Rhyl have benefited from the building of two excellent, modern schools, in Rhyl High School and the Christ the Word Catholic School, both in the same town, whereas the neighbouring town of Prestatyn hasn't had the same level of investment. And although it provides an excellent education for children, it relies on temporary buildings that were constructed over 50 years ago, which were hardly fit for the last century, let alone this century. So, Minister, when will pupils in Prestatyn, and Denbigh High School, as well, see modern school buildings with infrastructure fit to meet the challenges of tomorrow's workplaces?

Rwy'n ddiolchgar iawn am yr ymateb hwnnw, Weinidog. Fodd bynnag, mae budd rhaglen ysgolion yr unfed ganrif ar hugain yn dibynnu'n fawr ar ble rydych yn byw—loteri cod post yn y bôn. Mae disgyblion yn y Rhyl wedi elwa o adeiladu dwy ysgol fodern ragorol, Ysgol Uwchradd y Rhyl ac Ysgol Gatholig Crist y Gair, yn yr un dref, ac nid yw tref gyfagos Prestatyn wedi cael yr un lefel o fuddsoddiad. Ac er ei bod yn darparu addysg ragorol i blant, mae'r ysgol yn dibynnu ar adeiladau dros dro a godwyd dros 50 mlynedd yn ôl, nad oeddent yn addas ar gyfer y ganrif ddiwethaf, heb sôn am y ganrif hon. Felly, Weinidog, pa bryd y bydd disgyblion Prestatyn, ac Ysgol Uwchradd Dinbych hefyd, yn gweld adeiladau ysgol modern gyda seilwaith sy'n addas i ateb heriau gweithleoedd y dyfodol?

I thank the Member for that question. As he probably knows, proposals for funding from this programme are put forward by local authorities, and so we are in the hands of local authorities making proposals in relation to particular schools. It isn't for us as a Government to designate the individual schools. They are brought forward for investment by the Welsh Government from our colleagues in local government, and we apply the same criteria in whichever part of Wales a proposal is put forward.

Diolch i'r Aelod am y cwestiwn hwnnw. Fel y gŵyr, mae'n debyg, caiff cynigion ar gyfer ariannu'r rhaglen hon eu cyflwyno gan awdurdodau lleol, ac felly mater i awdurdodau lleol yw gwneud cynigion mewn perthynas ag ysgolion penodol. Nid ein lle ni fel Llywodraeth yw dynodi'r ysgolion unigol. Cânt eu cyflwyno gan ein cydweithwyr mewn llywodraeth leol ar gyfer buddsoddiad gan Lywodraeth Cymru, ac rydym yn cymhwyso'r un meini prawf ym mha ardal bynnag o Gymru y caiff cynnig ei gyflwyno.

Addysg Gymraeg yn Nwyrain De Cymru
Welsh-medium Education in South Wales East

4. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am ddyfodol addysg Gymraeg yn Nwyrain De Cymru? OQ57151

4. Will the Minister make a statement on the future of Welsh-medium education in South Wales East? OQ57151

Mae'r galw am addysg cyfrwng Cymraeg yn Nwyrain De Cymru yn parhau i fod yn uchel. Mae dros £26 miliwn o gyllid cyfalaf yn cael ei fuddsoddi yn y rhanbarth, gyda phump o ysgolion cyfrwng Cymraeg newydd, yn ogystal â darpariaeth gofal plant. Mae pecyn arall o £30 miliwn o gyfalaf a £2.2 miliwn o gyllid grant i gefnogi cynlluniau trochi yn y Gymraeg ar gael ar draws Cymru.

Demand for Welsh-medium education in South Wales East remains high. More than £26 million of capital funding is being invested in the region, with five new Welsh-medium schools as well as childcare provision. A further package of £30 million in capital and £2.2 million in grant funding to support Welsh immersion schemes has been made available across Wales.

14:55

Diolch, Weinidog. Mae Plaid Cymru yn croesawu, wrth gwrs, y ffaith y bydd ysgol gynradd Gymraeg newydd yn agor ym Merthyr fis Medi nesaf. Rydyn ni hefyd yn cefnogi'r cynlluniau sydd ar y gweill i agor ysgol gynradd Gymraeg yn Nhredegar yn 2023. Hoffwn ddiolch i Rhieni dros Addysg Gymraeg a'r awdurdodau lleol am eu gwaith yn symud hyn ymlaen ac, wrth gwrs, i'r Llywodraeth am ddarparu'r adnoddau.

Mae llawer o gymunedau eraill sydd angen ysgol gynradd, Weinidog, ond cwestiwn ynglŷn ag ysgol uwchradd sydd gen i heddiw. Mae'n destun tristwch ac annhegwch cymdeithasol a ieithyddol nad oes unrhyw ddarpariaeth uwchradd addysg Gymraeg yn siroedd Merthyr, Blaenau Gwent a Mynwy. Mae hyn yn golygu dim darpariaeth ysgol uwchradd Gymraeg yn 50 y cant o'r siroedd sydd yn fy rhanbarth i. I ble mae'r plant fydd yn derbyn yr addysg gynradd Gymraeg fod i fynd wedyn, Weinidog, i ddatblygu'u sgiliau iaith ymhellach ac i allu parhau i fwynhau ei siarad? A wnewch chi heddiw wneud ymrwymiad y byddwch yn gwneud popeth o fewn eich pŵer i sicrhau y bydd cynlluniau wedi'u cytuno ar addysg uwchradd cyfrwng Cymraeg yn siroedd Merthyr, Blaenau Gwent a Mynwy yn ystod eich tymor fel Gweinidog addysg, os gwelwch yn dda?

Thank you, Minister. Plaid Cymru, of course, welcomes the fact that there will be a new Welsh-medium primary opening in Merthyr next September. We also support plans to open a Welsh-medium primary school in Tredegar in 2023. I would like to thank Rhieni dros Addysg Gymraeg and local authorities for their work in progressing this, and the Government for providing the resources.

Many other communities need primary schools, Minister, but my question is on a secondary school. It's a cause of sadness and social and linguistic inequality that there is no secondary Welsh-medium provision in the counties of Merthyr, Blaenau Gwent and Monmouthshire. That means no provision of a Welsh-medium secondary school in 50 per cent of counties in my region. So, where are those children who get that Welsh-medium primary education to go to develop their language skills further and continue to enjoy using the language? Will you today make a commitment that you will do everything in your power to ensure that plans are agreed for Welsh-medium secondary education in the counties of Merthyr, Blaenau Gwent and Monmouthshire during your term as education Minister, please?

Diolch i'r Aelod am y cwestiwn hwnnw. Fel gwnes i ddweud wrth ateb Gareth Davies yn fwy diweddar, rŷn ni'n ddibynnol ar gynigion sy'n dod o awdurdodau lleol yn y maes penodol hwn, fel rwy'n gwybod bod yr Aelod yn deall. Ond rŷn ni hefyd yn disgwyl gweld cynlluniau strategol uchelgeisiol gan bob awdurdod lleol yng Nghymru.

Mae pob un o'r awdurdodau lleol yn ei rhanbarth hi wrthi ar hyn o bryd yn ymgynghori ar eu cynlluniau nhw. O fewn y cynlluniau hynny, rwy'n gwybod bod ystyriaeth i ysgol uwchradd addysg Gymraeg ar y cyd, ac felly byddwn i'n cefnogi gweld hynny'n digwydd, wrth gwrs, er mwyn darparu ar draws y rhanbarth y ddarpariaeth addysg Gymraeg uwchradd sydd ei hangen ar bobl ifanc yn y rhan honno o Gymru.

I thank the Member for that question. As I said in response to Gareth Davies, we are dependent on proposals from local authorities in this area, as I know that the Member understands. But we also expect to see ambitious strategic plans from every local authority in Wales.

All of the local authorities in her region are now consulting on their plans. Those plans, I know, include consideration of a joint Welsh-medium secondary school, and so I would support that in order to provide across the region the secondary Welsh-medium education provision that young people need in that part of Wales.

Weinidog, mae'r cwricwlwm newydd yn gosod disgwyliad ar athrawon i allu addysgu rhywfaint drwy gyfrwng y Gymraeg. Er budd y disgybl, mae angen athrawon o safon uchel yma yng Nghymru gydag ystod eang o brofiadau a chefndiroedd yn addysgu yn ein hysgolion. Mewn ardaloedd megis de-ddwyrain Cymru, lle mae staff yn aml yn cael eu recriwtio neu hyd yn oed yn cymudo o dros y ffin yn Lloegr, gallai'r angen am sgiliau Cymraeg fod yn rhwystr i recriwtio. A allwch amlinellu pa gefnogaeth y bydd y Llywodraeth hon yn ei darparu i unrhyw athro sydd am addysgu yng Nghymru i ddysgu'r sgiliau iaith angenrheidiol er mwyn sicrhau nad oes rhwystr i ymgeiswyr wneud cais?

Minister, the new curriculum places an expectation on teachers to be able to teach to a certain degree through the medium of Welsh. For the benefit of the pupil, we need high-quality teachers here in Wales, with a wide broad range of experiences and backgrounds, in our schools. In areas such as south-east Wales, where staff are often recruited or even commute from over the border in England, the need for Welsh-medium skills could be a barrier to recruitment. Can you outline what support this Government will provide to any teacher who wants to teach in Wales to learn the necessary language skills in order to ensure that there are no barriers to applicants in making their applications?

Wel, nid yw pob un athro yn gorfod bod yn gallu dysgu drwy gyfrwng y Gymraeg. Rwyf newydd gael sgwrs gyda Cefin Campbell am y galw o ran recriwtio mwy o athrawon cyfrwng Cymraeg. Ond mae hefyd angen darparu cefnogaeth, fel rŷn ni drwy waith y ganolfan ddysgu ac ati, i oedolion allu dysgu Cymraeg ar gyfer ymestyn defnydd y Gymraeg yn ein cymunedau ni'n gyffredinol. Felly, mae amryw o ymyraethau o'r math yna ar gael.

Mae'n rhaid hefyd sicrhau, rwy'n credu, ein bod ni'n cefnogi, fel rhan o'r strategaeth roeddwn i'n sôn amdani'n gynharach, nid yn unig y cwestiwn o recriwtio, ond ein gallu i gefnogi pobl i ddysgu'r Gymraeg, a hefyd gefnogi arweinwyr ysgol er mwyn iddyn nhw allu cynllunio’n fwy strategol, efallai, a chael y sgiliau a'r gefnogaeth i wneud hynny er mwyn darparu addysg Gymraeg ehangach yn ein hysgolion ni.

Well, not all teachers need to be able to teach through the medium of Welsh. I have just had a conversation with Cefin Campbell about the need to recruit more Welsh-medium teachers. But we also need to provide support, as we are doing through the work of the national learning centre, for adults to be able to learn Welsh in order to extend the use of Welsh in our communities more generally. So, there are a variety of interventions of that kind that are available.

We also need to ensure that we support, as part of the strategy that I mentioned earlier, not only the question of recruitment, but also Welsh learners, and support school leaders to plan more strategically, perhaps, and have the skills and support to do that in order to provide Welsh-medium education more broadly within our schools.

Diogelu Cymunedau Cymraeg
Safeguarding Welsh-language Communities

5. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am ddiogelu cymunedau Cymraeg? OQ57143

5. Will the Minister make a statement on safeguarding Welsh language communities? OQ57143

Brexit and COVID-19 have intensified the challenges to the socioeconomic infrastructure of Welsh-speaking communities. Tackling these challenges is central to the implementation of Cymraeg 2050. Our work programme focuses on limiting the impact and ensuring the sustainability and prosperity of our Welsh-speaking communities, and I will be announcing our plans imminently.

Mae Brexit a COVID-19 wedi dwysáu'r heriau i seilwaith economaidd-gymdeithasol cymunedau Cymraeg eu hiaith. Mae mynd i'r afael â'r heriau hyn yn ganolog i gyflawniad Cymraeg 2050. Mae ein rhaglen waith yn canolbwyntio ar gyfyngu ar effaith a sicrhau cynaliadwyedd a ffyniant ein cymunedau Cymraeg, a byddaf yn cyhoeddi ein cynlluniau'n fuan.

Thank you. Last month, you informed the Senedd that meeting woodland creation targets should not affect communities, nor, indeed, change the type of landowners. You also stated that you would take action if evidence developed that there is a problem. Now, the Farmers Union of Wales receive almost weekly reports of whole farms, of parcels of land, being bought up by individuals and businesses from outside of Wales for the purpose of tree planting. One such investment is a large farm here in Wales that has now been taken over by British Aerospace. For someone who believes in a free market, I believe it wrong to be seeing our farms and agricultural land in our strong Welsh-speaking communities simply being bought up in huge investments for companies and people from over the border. NFU Cymru have calculated that an additional 180,000 hectares of trees would require the complete afforestation of 3,750 Welsh family farms. So, do you share my concerns, Minister, and will you work with the Minister for Climate Change so as to establish a just transition commission to ensure the burden of decarbonisation does not unequally fall on our rural communities and continue to have a negative impact on the historically thriving Welsh language in rural Wales? Thank you. Diolch.

Diolch. Y mis diwethaf, fe ddywedoch chi wrth y Senedd na ddylai cyrraedd targedau creu coetiroedd effeithio ar gymunedau, na newid y math o dirfeddiannwr yn wir. Fe ddywedoch chi hefyd y byddech yn gweithredu pe bai tystiolaeth o broblem yn datblygu. Nawr, mae Undeb Amaethwyr Cymru yn derbyn adroddiadau bron yn wythnosol am ffermydd cyfan, parseli o dir, yn cael eu prynu gan unigolion a busnesau o'r tu allan i Gymru at ddibenion plannu coed. Un buddsoddiad o'r fath yw fferm fawr yma yng Nghymru sydd bellach ym meddiant British Aerospace. I rywun sy'n credu mewn marchnad rydd, credaf nad yw'n iawn ein bod yn gweld ein ffermydd a'n tir amaethyddol yn ein cymunedau Cymraeg cryf yn cael eu prynu mewn buddsoddiadau enfawr i gwmnïau a phobl dros y ffin. Mae NFU Cymru wedi cyfrifo y byddai 180,000 hectar ychwanegol o goed yn galw am goedwigo 3,750 o ffermydd teuluol yng Nghymru. Felly, a ydych yn rhannu fy mhryderon, Weinidog, ac a wnewch chi weithio gyda'r Gweinidog Newid Hinsawdd i sefydlu comisiwn pontio teg i sicrhau nad yw baich datgarboneiddio yn disgyn yn anghyfartal ar ein cymunedau gwledig ac yn parhau i effeithio’n negyddol ar y Gymraeg sydd wedi ffynnu yn y gorffennol yn y Gymru wledig? Diolch. 

15:00

I thank Janet Finch-Saunders for that question. I can assure her, perhaps reassure her, that I'm already having discussions with the Minister and Deputy Minister for Climate Change in relation to this matter. It has been raised and discussed in this Chamber a number of times, including by Cefin Campbell earlier today. I think I will echo the point that the Deputy Minister made in relation to the point raised by Cefin Campbell: we'll be working very closely together in relation to that particular point. 

Diolch i Janet Finch-Saunders am ei chwestiwn. Gallaf roi sicrwydd iddi, efallai, fy mod eisoes yn cael trafodaethau gyda'r Gweinidog a'r Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd mewn perthynas â'r mater hwn. Mae wedi cael ei godi a’i drafod yn y Siambr hon sawl gwaith, gan gynnwys gan Cefin Campbell yn gynharach heddiw. Rwyf am adleisio'r pwynt a wnaeth y Dirprwy Weinidog mewn perthynas â'r pwynt a godwyd gan Cefin Campbell: byddwn yn cydweithio'n agos iawn mewn perthynas â'r pwynt penodol hwnnw.

Weinidog, mae cwm Tawe yn ardal o bwysigrwydd ieithyddol. Yn gynt eleni, mewn ymateb i bryderon gan ymgyrchwyr ac arbenigwyr iaith, fe wnaethoch chi gydnabod bod Cyngor Castell-nedd Port Talbot heb ystyried yn iawn effaith eu cynlluniau i godi ysgol enfawr cyfrwng Saesneg newydd yng nghanol y cwm ym Mhontardawe ar y Gymraeg drwy gomisiynu adroddiad ac oedi y broses gyllido ar gyfer y cynllun. Mae casgliad yr adroddiad yn ddiamwys, er nad yw wedi'i gyhoeddi'n llawn, a dwi'n dyfynnu:

'dylid ei danlinellu'n glir, o ran yr egwyddorion a'r prosesau cynllunio iaith a nodwyd...na fydd unrhyw gamau lliniaru yng nghyd-destun dyfodol yr iaith Gymraeg yng Nghwm Tawe yn gwneud yn iawn am barhau gyda'r cynnig hwn fel y mae'.

Mae hefyd yn nodi:

'Mewn cymunedau dwyieithog, gwelwyd fwyfwy bod ieithoedd yn dod yn fater o ddewis. Er mwyn cefnogi dwyieithrwydd yn y cymunedau hyn, rhaid i ddwyieithrwydd fod yn ddewis hawdd. Mae’r cynnig hwn yn dileu’r dewis hawdd hwnnw.'

Ydych chi'n cytuno bod angen i'r Llywodraeth ymyrryd pan fo'n bosib er mwyn gwarchod cymunedau Cymraeg a pheidio â chaniatáu i awdurdodau lleol gael rhwydd hynt i weithredu cynlluniau a fydd yn bygwth dyfodol y Gymraeg ac yn atal dwyieithrwydd? Diolch.

Minister, the Swansea valley is an area of linguistic importance. Earlier this year, in response to concerns from campaigners and language specialists, you recognised that Neath Port Talbot Council hadn't given proper consideration to the impact of their plans to open a huge new English-medium school in the middle of the valley in Pontardawe on the Welsh language by commissioning a report and delaying the funding for the scheme. The report is unequivocal, although it hasn't been published in full, and I quote:

'it should be clearly underlined that, in terms of the language planning principles and processes noted...no mitigating actions in the context of the future of the Welsh language in the Swansea Valley will compensate for continuing with this proposal as it stands'.  

It also notes that:

'In bilingual communities, languages increasingly become a matter of choice. To support bilingualism within these communities, bilingualism must be an easy choice. This proposal takes away that easy choice.'

Do you agree that the Government needs to intervene where possible in order to safeguard Welsh-speaking communities and not allow local authorities free rein to implement proposals that would be a threat to the future of the Welsh language and a barrier to bilingualism? Thank you.

Mae'r Aelod a minnau wedi trafod y materion hyn droeon, yn cynnwys cyn yr etholiad diwethaf, wrth gwrs. Rwy'n gwybod bod yr Aelod yn gwybod bod cyfyngiad ar yr hyn y gallaf ei ddweud am y penderfyniad penodol hwnnw, oherwydd fy mod i'n Aelod lleol ynghyd â bod yn Weinidog. Ond, wrth gwrs, pan yw'r Llywodraeth yn dodi gofynion o ran sicrhau ffyniant y Gymraeg mewn cymunedau, mae disgwyl i awdurdodau lleol gydweithio gyda'r Llywodraeth er mwyn sicrhau hynny.

The Member and I have discussed this issue many times, including before the last election. I know that the Member knows that there is a restriction on what I can say about this specific proposal, because I'm a local Member as well as being a Minister. But, of course, when the Government imposes requirements in terms of prosperity of the Welsh language in communities, then local authorities need to collaborate with the Government in order to ensure that.

Manteision Addysgol Prentisiaethau
The Educational Benefits of Apprenticeships

6. Pa drafodaethau y mae'r Gweinidog wedi'u cael gyda Gweinidog yr Economi ynghylch hyrwyddo manteision addysgol prentisiaethau yng Ngogledd Cymru? OQ57147

6. What discussions has the Minister had with the Minister for Economy about promoting the educational benefits of apprenticeships in North Wales? OQ57147

The Minister for Economy and I are both committed to promoting apprenticeships in north Wales. We will continue to focus promotion on growth sectors, such as those in the green economy, and encouraging more employers to recruit young people through our apprenticeship incentive scheme.

Mae Gweinidog yr Economi a minnau wedi ymrwymo i hyrwyddo prentisiaethau yng ngogledd Cymru. Byddwn yn parhau i ganolbwyntio ar hyrwyddo sectorau twf, megis y rheini yn yr economi werdd, ac yn annog mwy o gyflogwyr i recriwtio pobl ifanc drwy ein cynllun cymell prentisiaethau.

Thank you, Minister, for your response there. As I'm sure you would acknowledge also, apprenticeships do have a huge benefit and can often be the start of extremely successful career paths for many people across my region in north Wales and indeed across Wales generally, often seeing more progression and skills development perhaps than those who may go through an alternative route through university. Indeed, I was one of those who, following sixth form, chose not to go to university, despite the strong encouragement from my school. 

Following the pandemic, many industries are now seeing a huge skills shortage, including sectors such as the hospitality and tourism sector, which were badly hit during the pandemic. Indeed, I've noted the recent words of Arwyn Watkins, who's the president of the Culinary Association of Wales and has highlighted the challenge. He said, 'For more than a decade, the work-based learning sector in Wales has been campaigning for apprenticeships to have parity of esteem with degrees, but our words have fallen on deaf ears.' So, Minister, what work will you do in conjunction with the Minister for Economy to ensure that students in schools are made aware of the huge opportunities and benefits that come with apprenticeships?

Diolch am eich ymateb, Weinidog. Fel y byddech chithau'n ei gydnabod hefyd, rwy'n siŵr, mae gan brentisiaethau fudd enfawr i'w gynnig ac yn aml gallant fod yn ddechrau i lwybrau gyrfa hynod lwyddiannus i lawer o bobl ledled fy rhanbarth yng ngogledd Cymru, ac yn wir, ledled Cymru yn gyffredinol, gan ddatblygu sgiliau a rhoi mwy o ddilyniant i bobl yn aml na'r bobl sy'n dewis llwybr amgen drwy'r brifysgol. Yn wir, roeddwn yn un o'r rheini a ddewisodd beidio â mynd i brifysgol ar ôl y chweched dosbarth, er gwaethaf yr anogaeth gref gan fy ysgol.

Yn dilyn y pandemig, mae prinder sgiliau enfawr mewn llawer o ddiwydiannau erbyn hyn, gan gynnwys sectorau fel y sector lletygarwch a thwristiaeth, a gafodd eu taro’n wael yn ystod y pandemig. Yn wir, nodais eiriau Arwyn Watkins, llywydd Cymdeithas Goginio Cymru, yn ddiweddar yn tynnu sylw at yr her. 'Ers mwy na degawd,' meddai, 'mae'r sector dysgu seiliedig ar waith yng Nghymru wedi bod yn galw am barch cydradd rhwng prentisiaethau a graddau, ond mae ein geiriau wedi syrthio ar glustiau byddar.' Felly, Weinidog, pa waith y byddwch yn ei wneud ar y cyd â Gweinidog yr Economi i sicrhau bod myfyrwyr mewn ysgolion yn ymwybodol o'r cyfleoedd a'r manteision enfawr a ddaw yn sgil prentisiaethau?

15:05

The Member makes a very important point. The legislation that was introduced to the Senedd last week, in my mind, is the parity of esteem legislation, and that contains within it the levers that are required in order to make a reality of the priority that Members in all parts of this Chamber have attached to that question of parity of esteem for a very, very long time. I think one of the interesting opportunities that arise in the context of that legislation is the fact that sixth forms are brought within the compass of the work of the new commission. I think that will change the relationship between schools and post-16 providers in a way that makes a reality of that sense of continuum of education. It will provide opportunities, I think, just in the way I responded to Cefin Campbell earlier, for learners at all parts of their journey to have in mind throughout the equal weight that they should be giving to vocational routes post 16. He will also be aware that some of the proposals in the 'Qualified for the future' consultation, which Qualifications Wales announced a few weeks ago, are around providing a range of GCSE qualifications that have a more vocational focus. One, for example, is in the space of engineering and manufacturing. So, I think there are a range of ways in which we can move this agenda forward, and I look forward to working with him in relation to that legislation if he’s happy to do that.

Mae'r Aelod yn gwneud pwynt pwysig iawn. Y ddeddfwriaeth a gyflwynwyd i'r Senedd yr wythnos diwethaf, yn fy marn i, yw'r ddeddfwriaeth sy'n sicrhau parch cydradd, ac mae'n cynnwys yr ysgogiadau sy'n ofynnol er mwyn gwireddu'r flaenoriaeth y mae Aelodau ym mhob rhan o'r Siambr hon wedi'i roi i fater parch cydradd ers amser maith. Credaf mai un o'r cyfleoedd diddorol sy'n codi yng nghyd-destun y ddeddfwriaeth honno yw'r ffaith bod cwmpas gwaith y comisiwn newydd yn cynnwys y chweched dosbarth. Credaf y bydd hynny'n newid y berthynas rhwng ysgolion a darparwyr addysg ôl-16 mewn ffordd sy'n gwireddu'r ymdeimlad o gontinwwm dysgu. Credaf y bydd yn darparu cyfleoedd, yn union fel y dywedais mewn ymateb i Cefin Campbell yn gynharach, i ddysgwyr ar bob rhan o'u taith gofio'r pwys cyfartal y dylent ei roi i lwybrau galwedigaethol ôl-16. Fe fydd hefyd yn ymwybodol fod rhai o'r cynigion yn ymgynghoriad 'Cymwys ar gyfer y dyfodol', a gyhoeddwyd gan Cymwysterau Cymru ychydig wythnosau yn ôl, yn ymwneud â darparu ystod o gymwysterau TGAU ag iddynt ffocws mwy galwedigaethol. Mae un ohonynt, er enghraifft, ym maes peirianneg a gweithgynhyrchu. Felly, credaf fod nifer o ffyrdd y gallwn symud yr agenda hon yn ei blaen, ac edrychaf ymlaen at weithio gydag ef mewn perthynas â'r ddeddfwriaeth honno os yw'n barod i wneud hynny.

I thank Mr Rowlands for bringing this very important question forward today. Minister, I learnt on the tools for my engineering apprenticeship things that were just not covered in school nor college, and nor were they covered in my part-time degree when I studied at Glyndŵr University. These are skills that stand anyone in good stead for life. And in the words of Michael Halliday, my colleague who I served my apprenticeship alongside, 'An apprenticeship is the foundation and grounding to build on which you just don’t get through the traditional route.' Mike Halliday is now the head of DRB Group in Deeside at the age of just 26—an excellent example of what a good-quality apprenticeship can offer.

Minister, we know that we need to engineer and manufacture the next generation of sustainable products and technology in Wales. To do this, we do need people to become skilled engineers and skilled manufactures through the apprenticeship route once they do leave school. Will you commit to working closely with the economy Minister, education providers, apprenticeship providers, employers and, importantly, trade unions to make sure this happens?

Diolch i Mr Rowlands am godi'r cwestiwn pwysig hwn heddiw. Weinidog, dysgais bethau wrth fy ngwaith yn fy mhrentisiaeth beirianneg nad oeddent yn cael eu dysgu yn yr ysgol na'r coleg, nac yn fy ngradd ran-amser pan astudiais ym Mhrifysgol Glyndŵr. Mae'r rhain yn sgiliau sydd o fudd i unrhyw un am weddill eu hoes. Ac yng ngeiriau Michael Halliday, fy nghydweithiwr y cwblheais fy mhrentisiaeth ochr yn ochr ag ef, 'Prentisiaeth yw'r sail a'r sylfaen i adeiladu arni nad ydych yn ei chael drwy'r llwybr traddodiadol.' Bellach, mae Mike Halliday yn bennaeth DRB Group yng Nglannau Dyfrdwy ac yntau ond yn 26 oed—enghraifft wych o'r hyn y gall prentisiaeth o safon ei gynnig.

Weinidog, gwyddom fod angen inni beiriannu a gweithgynhyrchu'r genhedlaeth nesaf o gynhyrchion a thechnoleg gynaliadwy yng Nghymru. I wneud hyn, mae arnom angen i bobl ddod yn beirianwyr a gweithgynhyrchwyr medrus drwy lwybr prentisiaethau ar ôl iddynt adael yr ysgol. A wnewch chi ymrwymo i weithio'n agos gyda Gweinidog yr Economi, darparwyr addysg, darparwyr prentisiaethau, cyflogwyr, ac yn bwysig, undebau llafur i sicrhau bod hyn yn digwydd?

I thank Jack Sargeant for that question, and for his commitment, from the moment he got elected, to this agenda. I know how very passionately he feels about it, not least having his own first-hand experience of that. The Welsh Government has a clear commitment to deliver 125,000 all-age apprenticeships during the current term. They will be delivered in line with the priorities of the economy in exactly the way that he is describing. We can only make progress in this area if we work in partnership with further education providers, employers and, importantly, trade unions, as he says.

Diolch i Jack Sargeant am ei gwestiwn, ac am ei ymrwymiad, o'r eiliad y cafodd ei ethol, i'r agenda hon. Gwn pa mor angerddol y mae'n teimlo ynglŷn â hyn, yn anad dim am fod ganddo brofiad uniongyrchol ohono. Mae gan Lywodraeth Cymru ymrwymiad clir i ddarparu 125,000 o brentisiaethau pob oedran yn nhymor y Senedd hon. Cânt eu darparu yn unol â blaenoriaethau'r economi yn yr union ffordd y mae'n ei disgrifio. Dim ond drwy weithio mewn partneriaeth â darparwyr addysg bellach, cyflogwyr, ac yn bwysig, undebau llafur, y gallwn wneud cynnydd yn y maes hwn, fel y mae'n dweud.

Cymwysterau TGAU a Safon Uwch
GCSE and A-level Qualifications

7. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad ar gymwysterau TGAU a lefel A y flwyddyn nesaf? OQ57161

7. Will the Minister make a statement on GCSE and A-level qualifications next year? OQ57161

Mae Cymwysterau Cymru wedi cyhoeddi ei fod yn bwriadu cynnal cyfres arholiadau yn ystod haf 2022, gyda chyfyngiadau ar gynnwys cyrsiau ac addasiadau eraill i adlewyrchu'r amharu a fu ar y dysgu. Rydym ni hefyd wedi gosod cyfres o adnoddau yn eu lle, gyda CBAC, i gefnogi'r dysgu a helpu pobl ifanc i baratoi. 

Qualifications Wales has announced that it's planning to run an exam series in summer 2022, with reductions in course content and other adaptations to reflect disruption to learning. We've also put a range of resources in place, with the WJEC, to support learning and to help young people to prepare.

Diolch yn fawr am yr ateb yna. Mae’r Llywodraeth yn paratoi am nifer o senarios COVID wrth edrych tuag at haf nesaf, a dwi’n deall pam hynny. Ond, wrth gwrs, mae o’n creu ansicrwydd mawr i ddisgyblion TGAU a lefel A. O ran lefel A yn benodol, dwi’n datgan bod gennyf ddiddordeb arbennig yn hyn—nid yn unig mae gen i fab fy hun sydd yn sefyll ei lefel A eleni, ond dyma’r oed, digwydd bod, bues i’n dysgu rygbi iddyn nhw am flynyddoedd, felly dwi eisiau gwneud yn siŵr eu bod nhw i gyd yn gallu cyrraedd eu potensial. O ystyried nad ydyn nhw ddim wedi sefyll arholiadau AS allanol y llynedd oherwydd COVID, ddim wedi sefyll arholiadau TGAU y flwyddyn cynt oherwydd COVID, maen nhw yn bryderus iawn am y broses asesu o’u blaenau nhw. Ac o feddwl bod sefyll arholiad allanol byth yn beth braf iawn, hyd yn oed os ydych chi wedi cael blynyddoedd o ymarfer, mae’n waeth fyth sefyll arholiad fydd yn dylanwadu ar eich dewisiadau mewn bywyd pan dydych chi erioed wedi cael y profiad yna. Felly, i ba raddau fydd hynny’n cael ei ystyried wrth asesu? Achos tra bydd rhai yn naturals, o bosib, mi fydd rhai sydd heb sefyll arholiad mewn peryg o golli allan.

Thank you for that response. The Government is preparing for a number of COVID-related scenarios in looking to next summer, and I understand that. But, of course, it does create great uncertainty for GCSE and A-level pupils. In terms of A-level, I declare a particularly interest here—not only have I a son who will be taking his A-levels this year, but this is the age group that I trained in rugby for many years, so I want to ensure that they can all deliver their potential. Given that they hadn't taken external AS exams last year because of COVID, hadn't taken GCSE exams the previous year because of COVID, then they are very concerned about the assessment process that they're to face. And given that taking an external examination is never a pleasant experience, even if you've had years of practice, it's even worse taking an exam that will have an influence on your life choices when you've not had that experience before. So, to what extent will that be taken into account in assessment? Because while some will be naturals, possibly, some who won't have taken exams in the past will be at risk of losing out. 

15:10

Dwi wedi cael sgyrsiau gyda dysgwyr yn ddiweddar, yn cynnwys gyda phanel o ddysgwyr a wnaeth y comisiynydd plant ddwyn ynghyd, er mwyn trafod y cwestiwn hwn. Felly, ces i gyfle i drafod yn uniongyrchol rhai o'r gofidiau a'r amheuon sydd gan unigolion a disgyblion, fel y byddwn i'n disgwyl ac fel mae'r Aelod yn sôn. Un o'r pethau pwysig, dwi'n credu, yw sylweddoli pa mor wahanol fydd arholiadau'n edrych o ran eu cynnwys yn sgil y gwaith mae Cymwysterau Cymru a'r cyd-bwyllgor wedi bod yn ei wneud. Hynny yw, maen nhw'n llawer llai o ran eu cwmpas oherwydd bod pobl wedi colli cyfle i ddysgu yn yr ystafell ddosbarth. Gyda llaw, dyw hynny ddim wedi digwydd, er enghraifft, yn Lloegr, felly mae'r math o ymyraethau rŷn ni wedi'u gwneud yma yng Nghymru yn llawer mwy pwrpasol, dwi'n credu, o ran yr arholiad ei hunan. Ond hefyd, yn rhannol gyda'r ffynhonnell o arian rwyf wedi bod yn sôn amdano eisoes—ac rwyf ar fin datgan cronfa arall er mwyn cefnogi dysgwyr lefel A, TGAU, AS i gael cyfle i gael llawer mwy o gefnogaeth uniongyrchol ar gyfer paratoi, ond hefyd ar gyfer rhoi sicrwydd a hyder i bobl eu bod nhw ar y llwybr cywir. Felly, bydd mwy o ddarpariaeth yn dod yn sgil hynny hefyd. Ond rwy'n credu y bydd rhaid edrych ar y ddwy elfen: newidiadau i'r arholiadau—fyddan nhw ddim yn edrych, o ran cynnwys, o ran cwmpas, fel roedd yr arholiadau cyn hynny—ond hefyd y gefnogaeth i sicrhau bod gan ein dysgwyr ni yr hyder i'w sefyll nhw.

I've had conversations with learners recently, including a panel of learners that the children's commissioner brought together, in order to discuss this question. So, I had an opportunity to discuss directly some of the concerns that individuals and pupils have, as we'd expect, and as the Member mentioned. One of the important things is to realise how different exams will look in terms of their content in light of the work that Qualifications Wales and the WJEC have done. That is, they are much smaller in terms of their scope, because people have missed opportunities for classroom learning. That hasn't happened, by the way, in England. So, the kinds of interventions that we've undertaken here in Wales are much more bespoke in terms of the exam itself. But, partly with the source of funding I mentioned earlier—and I'm about to declare another fund in order to support A-level, GCSE and AS learners to have an opportunity to have much more direct support for preparing, but also to give certainty and confidence to people that they are on the correct pathway. So, more provision will come in the wake of that. But I think that we need to look at both elements: changes to the exams—they won't look, in terms of content and scope, like the previous exams—but also the support to ensure that the learners have the confidence to sit those exams.

Rhaglen Ysgolion yr Unfed Ganrif ar Hugain
The Twenty-first Century Schools Programme

8. A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am raglen ysgolion yr unfed ganrif ar hugain? OQ57137

8. Will the Minister provide an update on the twenty-first century schools programme? OQ57137

The twenty-first century schools and colleges programme has invested £1 billion in our educational estate to date. As I recently announced, we will continue to build on this success, not only meeting local learning demand but to support our climate emergency commitments and ensure we deliver sustainable communities for learning.

Mae rhaglen ysgolion a cholegau'r unfed ganrif ar hugain wedi buddsoddi £1 biliwn yn ein hystâd addysgol hyd yn hyn. Fel y cyhoeddais yn ddiweddar, byddwn yn parhau i adeiladu ar y llwyddiant hwn, gan ddiwallu'r galw lleol am addysg a hefyd i gefnogi ein hymrwymiadau mewn perthynas â'r argyfwng hinsawdd a sicrhau ein bod yn darparu cymunedau dysgu cynaliadwy.

Minister, it was a pleasure to join you for the official opening of the new £10.2 million Hirwaun Primary School last Thursday, which was 65 per cent funded by the Welsh Government. This is just the latest in a series of new schools for the Cynon valley, all jointly funded by Rhondda Cynon Taf council and the Welsh Government, and really investing in local young people. The Hirwaun school also includes an early years Flying Start facility, so what discussions has your department had about how similar facilities can be incorporated into future school projects built through sustainable communities for learning funding?

Weinidog, roedd yn bleser ymuno â chi yn agoriad swyddogol yr ysgol newydd gwerth £10.2 miliwn, Ysgol Gynradd Hirwaun, ddydd Iau diwethaf, y rhoddodd Llywodraeth Cymru 65 y cant o'r cyllid tuag ati. Dyma’r ysgol ddiweddaraf mewn cyfres o ysgolion newydd i gwm Cynon, pob un wedi’i hariannu ar y cyd gan gyngor Rhondda Cynon Taf a Llywodraeth Cymru, gan fuddsoddi o ddifrif mewn pobl ifanc yn lleol. Mae ysgol Hirwaun hefyd yn cynnwys cyfleuster Dechrau'n Deg ar gyfer y  blynyddoedd cynnar, felly pa drafodaethau y mae eich adran wedi'u cael ynglŷn â sut y gellir ymgorffori cyfleusterau tebyg mewn prosiectau ysgolion yn y dyfodol a adeiladir drwy gyllid cymunedau dysgu cynaliadwy?

[Inaudible.]—as I know the Member was, by the opportunities that have arisen in that school by co-locating the Flying Start provision with the school itself. And we heard, I think, from a range of staff about how successful that had been in supporting children on their learning journey.

The twenty-first century schools and colleges programme, and the sustainable communities for learning programme, as it will become next year, is delivered in partnership with other Welsh Government funding streams, such as the childcare grant, the community hub grant and others. So, that means the childcare provision is embedded very much as part of the evaluation process of proposals, as they come forward, and they're reviewed by early years policy officials in the Welsh Government to ensure the best use can be made of the facilities in the way that she is suggesting. We work very closely with local authorities to fund Flying Start capital schemes to support the continued delivery of the flagship programme, and we look for every practical opportunity to align those objectives wherever we possibly can.

[Anghlywadwy.]—fel y gwn fod yr Aelod, gan y cyfleoedd sydd wedi codi yn yr ysgol honno drwy gydleoli'r ddarpariaeth Dechrau'n Deg gyda'r ysgol ei hun. A chlywsom, rwy’n meddwl, gan ystod o staff pa mor llwyddiannus y bu hynny wrth gefnogi plant ar eu taith ddysgu.

Cyflwynir rhaglen ysgolion a cholegau'r unfed ganrif ar hugain, a'r rhaglen cymunedau dysgu cynaliadwy fel y caiff ei galw o'r flwyddyn nesaf ymlaen, mewn partneriaeth â ffrydiau cyllido eraill Llywodraeth Cymru, megis y grant gofal plant, y grant hybiau cymunedol ac eraill. Felly, golyga hynny fod y ddarpariaeth gofal plant wedi'i hymgorffori i raddau helaeth yn y broses o werthuso cynigion, wrth iddynt gael eu cyflwyno, a chânt eu hadolygu gan swyddogion polisi'r blynyddoedd cynnar yn Llywodraeth Cymru i sicrhau y gellir gwneud y defnydd gorau o'r cyfleusterau yn y ffordd y mae hi'n awgrymu. Rydym yn gweithio'n agos iawn gydag awdurdodau lleol i ariannu cynlluniau cyfalaf Dechrau'n Deg i gefnogi darpariaeth barhaus y rhaglen flaenllaw, ac rydym yn edrych am bob cyfle ymarferol i alinio'r amcanion hynny lle bynnag y gallwn.

3. Cwestiynau Amserol
3. Topical Questions

Yr eitem nesaf fyddai wedi bod eitem 3, ond does yna ddim cwestiynau amserol wedi'u derbyn heddiw.

The next item would've been topical questions, but none have been accepted today.

4. Datganiadau 90 Eiliad
4. 90-second Statements

Eitem 4, felly, yw'r datganiadau 90 eiliad. Mae'r datganiad cyntaf gan Peredur Owen Griffiths.

Item 4 is the 90-second statements. The first of those is from Peredur Owen Griffiths.

Diolch yn fawr, Llywydd. It gives me great pleasure to stand here in the Senedd today to speak about an important milestone for Blaenau Gwent.

In 1971, in the home of Joyce Morgan of Six Bells, Abertillery town band was founded. Now, 50 years on, the band is celebrating their half century with a special concert this Saturday at the Met in Abertillery town centre, featuring guest artist Dan Thomas, who is the principal euphonium player for the internationally acclaimed Black Dyke Band. I will be there, and I cannot wait to hear the band playing live once again.

Over the last five decades, much has changed for the people of Blaenau Gwent, but Abertillery town band has been a familiar and reassuring constant throughout those years. They have been an outlet for aspiring musicians, drawn from all over the county borough and beyond. They have taken absolute beginners, and with hard work, practice and dedication, made fantastic players out of them.

During this Saturday's concert, there will be the inaugural performance of a special composition, dedicated to the mining heritage of the valley, which will also remember the Six Bells mining disaster of 1960 that killed 45 miners. This concert encapsulates what institutions like Abertillery town band do best: they bring together communities, they keep alive our traditions whilst remembering our heritage, and they also keep one eye firmly on the future. With that in mind, I wish them all the very best for this weekend's concert, and I wish them all the best for the next 50 years. Diolch yn fawr.

Diolch yn fawr, Lywydd. Mae'n bleser gennyf sefyll yma yn y Senedd heddiw i siarad am garreg filltir bwysig i Flaenau Gwent.

Ym 1971, yng nghartref Joyce Morgan o Six Bells, sefydlwyd band tref Abertyleri. Nawr, 50 mlynedd yn ddiweddarach, mae'r band yn dathlu eu hanner canmlwyddiant gyda chyngerdd arbennig ddydd Sadwrn yn y Met yng nghanol y dref yn Abertyleri, gyda'r artist gwadd Dan Thomas, sef prif chwaraewr ewffoniwm y band enwog yn rhyngwladol, y Black Dyke Band. Byddaf yno, ac ni allaf aros i glywed y band yn chwarae'n fyw unwaith eto.

Dros y pum degawd diwethaf, mae llawer wedi newid i bobl Blaenau Gwent, ond mae band tref Abertyleri wedi bod yn rhywbeth cyson, cyfarwydd a chysurus drwy gydol y blynyddoedd hynny. Maent wedi bod yn fodd i gerddorion o bob rhan o'r fwrdeistref sirol a thu hwnt fynegi eu hunain. Maent wedi derbyn dysgwyr cwbl newydd, a chyda gwaith caled, ymarfer ac ymroddiad, wedi eu troi'n chwaraewyr gwych.

Yn y cyngerdd ddydd Sadwrn, bydd cyfansoddiad arbennig yn cael ei berfformio am y tro cyntaf, i ddathlu treftadaeth lofaol y cwm, yn ogystal â chofio'r trychineb yng nglofa Six Bells ym 1960 a laddodd 45 o lowyr. Mae'r cyngerdd hwn yn cynrychioli'r hyn y mae sefydliadau fel band tref Abertyleri yn ei wneud orau: dônt â chymunedau ynghyd, gan gadw ein traddodiadau'n fyw wrth gofio ein treftadaeth, ac maent hefyd yn cadw un llygad ar y dyfodol. Gyda hynny mewn golwg, hoffwn ddymuno'r gorau iddynt ar gyfer y cyngerdd y penwythnos hwn, a phob dymuniad da iddynt am yr 50 mlynedd nesaf. Diolch yn fawr.

15:15

Llywydd, this year marks the fortieth anniversary of Seren Books, based in my constituency of Bridgend. Seren is Wales's leading, independent literary publisher, specialising in writings from across our nation. With publications spanning from poetry, fiction and non-fiction, I am proud of the award-winning work that the team has brought to us and the international stage. To quote them in their own words:

'Our aim is not simply to reflect what is going on in the culture...but to drive that culture forward, to engage with the world, and to bring Welsh literature, art and politics before a wider audience.'

On this special anniversary, I want to pay special tributes to Cary Archard, the founder of Seren, the first employee, Mick Felton, who remains the current manager, non-fiction editor and fiction editor, and lastly, Seren's poetry editor, Amy Wack, who is stepping down this month after more than 30 years. Your team's dedication to the art of literature is what drives the success of Seren forward. And let me also mention our very own Seren-published writers from Bridgend and Porthcawl: Rhian Edwards, whose collections includes Clueless Dogs and The Estate Agent's Daughter; Robert Minhinnick, a poet, novelist, essayist and local environmental campaigner, and Kristian Evans, a writer, who has edited a collection of poems, along with Zoё, called 100 Poems to Save the Earth, which I think is very apt during COP26.

So, as we celebrate 40 years, I know we can look forward to many more talented and dedicated individuals and their work brought to us through Seren Books.

Lywydd, eleni, mae Seren Books yn fy etholaeth ym Mhen-y-bont ar Ogwr yn dathlu deugain mlynedd. Seren yw prif gyhoeddwr llenyddol annibynnol Cymru, sy'n arbenigo mewn llenyddiaeth o bob rhan o'n gwlad. Gyda chyhoeddiadau'n amrywio o farddoniaeth i ffuglen a llyfrau ffeithiol, rwy'n falch o'r gweithiau arobryn y mae'r tîm wedi'u rhoi i ni a'r llwyfan rhyngwladol. I'w dyfynnu yn eu geiriau eu hunain:

'Ein nod yw nid yn unig adlewyrchu'r hyn sy'n digwydd yn y diwylliant...ond gyrru'r diwylliant hwnnw yn ei flaen, ymgysylltu â'r byd, a chyflwyno llenyddiaeth, celf a gwleidyddiaeth Cymru i gynulleidfa ehangach.'

Ar gyfer y dathliad arbennig hwn, hoffwn dalu teyrngedau arbennig i Cary Archard, sylfaenydd Seren, y gweithiwr cyntaf, Mick Felton, sy'n dal i fod yn rheolwr, golygydd llyfrau ffeithiol a golygydd ffuglen, ac yn olaf, golygydd barddoniaeth Seren, Amy Wack, sy'n rhoi'r gorau i'r swydd y mis hwn ar ôl dros 30 mlynedd. Ymroddiad eich tîm i grefft llenyddiaeth sy'n gyfrifol am lwyddiant Seren. A gadewch imi sôn hefyd am ein llenorion ein hunain o Ben-y-bont ar Ogwr a Phorthcawl y cyhoeddwyd eu gwaith gan Seren: Rhian Edwards, y mae ei chasgliadau'n cynnwys Clueless Dogs a The Estate Agent's Daughter; Robert Minhinnick, bardd, nofelydd, awdur ysgrifau ac ymgyrchydd amgylcheddol lleol, a Kristian Evans, awdur, sydd wedi golygu casgliad o gerddi, gyda Zoë, o’r enw 100 Poems to Save the Earth, sy'n addas iawn yn ystod COP26 yn fy marn i.

Felly, wrth inni ddathlu 40 mlynedd, gwn y gallwn edrych ymlaen at weld llawer mwy o unigolion talentog ac ymroddedig a'u gwaith yn cael ei gyflwyno i ni drwy Seren Books.

At 5.13 p.m. on Thursday 8 November 2001, many people across Wales would have been having their tea. However, in Port Talbot, it was a moment in time that rocked the steelworks and the communities around it, as an explosion occurred in Blast Furnace No. 5. The explosion was so powerful that it bodily lifted the furnace, weighing approximately 5,000 tonnes, over 0.75 metres into the air, before returning to its position. On that evening, three steelworkers lost their lives, 12 workers were severely injured and several others suffered minor injuries. The three men who died—Andrew Hutin, aged 20, Stephen Galsworthy, aged 25 and Len Radford, aged 53—like all of the steelworkers, went into work that day expecting to be going home at the end of their shifts, but this tragic event meant that they never went home. Their loss reminded us of the dangers facing steelworkers every day.

The Health and Safety Executive reported that while

'the outcome of the explosion was unprecedented in the steel-making industry'—

it—

'was the result of many failings in safety management...over an extended period.'

Twenty years on, we must never forget these three steelworkers nor the cause of their deaths. It is our duty as politicians to do everything we can to ensure that safety at work is not simply a watchword, but a right and an expectation of every worker, whether that be in steelworks, a factory or any other setting. This tragic event will live not only with steelworkers and the people of Port Talbot, but must live with all of us. Today, our thoughts go to the families and friends of Andrew, Stephen and Len, and I call for you all not to forget them.

Am 5.13 p.m. ddydd Iau 8 Tachwedd 2001, byddai llawer o bobl ledled Cymru wedi bod yn cael eu te. Fodd bynnag, ym Mhort Talbot, roedd yn foment a syfrdanodd y gwaith dur a'r cymunedau cyfagos, wrth i ffrwydrad ddigwydd yn Ffwrnais Chwyth Rhif 5. Roedd y ffrwydrad mor bwerus, fe gododd y ffwrnais, a oedd yn pwyso oddeutu 5,000 tunnell, dros 0.75 metr i'r awyr, cyn cwympo yn ôl i'w le. Y noson honno, lladdwyd tri o weithwyr dur, anafwyd 12 o weithwyr yn ddifrifol a chafodd nifer o rai eraill fân anafiadau. Aeth y tri dyn a fu farw—Andrew Hutin, 20 oed, Stephen Galsworthy, 25 oed a Len Radford, 53 oed—fel pob un o’r gweithwyr dur, i'r gwaith y diwrnod hwnnw gan ddisgwyl mynd adref ar ddiwedd eu shifftiau, ond golygodd y digwyddiad trasig hwn nad aethant byth adref. Mae eu marwolaethau'n ein hatgoffa o'r peryglon y mae gweithwyr dur yn eu hwynebu bob dydd.

Nododd yr Awdurdod Gweithredol Iechyd a Diogelwch

'er bod canlyniad y ffrwydrad yn ddigynsail yn y diwydiant cynhyrchu dur'—

roedd—

'yn ganlyniad i nifer o fethiannau rheoli diogelwch... dros gyfnod estynedig.'

Ugain mlynedd yn ddiweddarach, rhaid inni beidio ag anghofio'r tri gweithiwr dur na'r hyn a achosodd eu marwolaethau. Mae'n ddyletswydd arnom fel gwleidyddion i wneud popeth a allwn i sicrhau nad slogan yn unig yw diogelwch yn y gwaith, ond hawl a disgwyliad gan bob gweithiwr, boed hynny mewn gwaith dur, ffatri neu unrhyw leoliad arall. Bydd y digwyddiad trasig hwn yn byw nid yn unig gyda gweithwyr dur a phobl Port Talbot, ond mae'n rhaid iddo fyw gyda phob un ohonom ninnau. Heddiw, rydym yn cydymdeimlo â theuluoedd a ffrindiau Andrew, Stephen a Len, ac rwy’n galw ar bob un ohonoch i beidio ag anghofio amdanynt.

Diolch yn fawr i chi i gyd. Byddwn ni nawr yn cymryd egwyl fer ar gyfer paratoi newidiadau yn y Siambr, a byddwn ni'n canu'r gloch dwy funud cyn inni ailgychwyn.

Thank you, all, very much. We will now take a short break to allow for some changeovers in the Chamber, and we will ring the bell two minutes before we recommence.

Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 15:19.

Plenary was suspended at 15:19.

15:25

Ailymgynullodd y Senedd am 15:28, gyda'r Dirprwy Lywydd (David Rees) yn y Gadair.

The Senedd reconvened at 15:28, with the Deputy Presiding Officer (David Rees) in the Chair.

5. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig: Sbeicio
5. Welsh Conservatives Debate: Spiking

Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliannau 1 a 3 yn enw Siân Gwenllian, a gwelliant 3 yn enw Lesley Griffiths. 

The following amendments have been selected: amendments 1 and 3 in the name of Siân Gwenllian, and amendment 3 in the name of Lesley Griffiths.

Croeso nôl. Yr eitem nesaf yw dadl y Ceidwadwyr Cymreig: sbeicio. Galwaf ar Tom Giffard i wneud y cynnig. 

Welcome back. The next item is the Welsh Conservatives' debate: spiking. I call on Tom Giffard to move the motion. 

Cynnig NDM7824 Darren Millar

Cynnig bod y Senedd:

1. Yn nodi â phryder y cynnydd gofidus yn yr achosion o sbeicio mewn lleoliadau ledled Cymru.

2. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i gymryd camau brys i weithio gyda rhanddeiliaid i:

a) darparu caeadau ar gyfer poteli a gorchuddion diodydd yn rhad ac am ddim mewn lleoliadau;

b) gwella diogelwch, gan gynnwys archwiliadau ar bocedi, bagiau, siacedi a chotiau;

c) hyfforddi staff ar sut i adnabod a delio ag achosion o sbeicio;

d) gwella teledu cylch cyfyng mewn lleoliadau i gynorthwyo gyda thystiolaeth i sicrhau bod y rhai sy'n gyfrifol yn cael eu herlyn.

Motion NDM7824 Darren Millar

To propose that the Senedd:

1. Notes with concern the distressing increase in spiking incidents in venues across Wales.

2. Calls on the Welsh Government to take urgent action to work with stakeholders to:

a) provide bottle stoppers and drinks covers free of charge at venues;

b) improve security, including checks on pockets, bags, jackets and coats;

c) train staff on how to spot and deal with spiking incidents;

d) enhance CCTV in venues to assist with evidence to secure the prosecution of those responsible.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Diolch ichi, Dirprwy Lywydd. I’m pleased to open this Senedd debate today on the growing concern around the shocking increase of drink spiking in nightclubs in Wales and across the UK. I'm sure many of us in this Chamber will have heard some horrific stories, whether in our inboxes as Senedd Members or through our friends and family, that this is an issue that affects every part of Wales. It saddens me to say that many women have told me that they are now too afraid to go out and enjoy themselves in our nightclubs for fear of their own safety. And to make matters worse, we’re not even talking just about spiking drinks any more. In recent weeks and months, reports have been rife of women being spiked by injections in our nightclubs, too. Something has to change. And change quickly. 

Some will ask why I, as a man, am opening this debate today, on an issue that disproportionately affects women. And whilst I don’t seek to speak today to minimise or mansplain any of the issues at play here or the stories that our women tell, the reason I wanted to speak today is clear: that we, as men, stand alongside our sisters, partners, colleagues and friends, and even women we don’t know, to get the message to other men that this behaviour is totally abhorrent, unacceptable and has no place in our society. Everyone should be able to go out and have a good time with friends or family in our nightclubs without fear of being spiked by these sick and depraved individuals. But I’m afraid to say that it's an issue that’s on the rise. In 2019, there were 1,020 reported cases of drink spiking within England and Wales. However, in September and October alone this year, there were 198 confirmed reports of drink spiking, alongside 24 reports of injection. And cases involving under-18s have more than doubled, from 32 in 2015 to 71 in 2018. And between January and September 2019, 68 cases had been recorded. But even that data is of limited value, because we also know that most of these incidents simply aren't reported. A study by StopTopps showed that around 98 per cent of victims—98 per cent—did not report these incidents to the police, and many felt that they would not be believed.

In addition, those who get spiked don't always realise they have been spiked, or write it off as nothing, or, worryingly, perhaps don't even realise it's a crime in the first place. That's another reason we've tabled this debate today—to raise awareness of this issue and to encourage people who do get spiked to report it to the police, not only because it's a crime, but because it would give us a clearer idea of the scale of the problem, and for police to identify potential hotspots for this kind of activity so it can be tackled and the criminals who do this can get caught so they can't harm anyone else in the future.

The rising cases of spiking have led many to take action over this issue. Most notable, perhaps, is the recent Girls Night In boycott that occurred over a fortnight ago. They organised a co-ordinated boycott of night-time establishments across the UK to encourage the night-time industry to take the issue seriously, as well as the safety of young women. It's important though, I think, that we don't tar the entire night-time industry with the same brush. Some venues have taken this seriously, and should be praised for it—nightclubs such as Swansea's Sin City in my region, which I confess I've spent a little bit of time in over the years. It has been one of those venues. They've acted proactively, ordering 12,500 StopTopps—a type of anti-spiking lid—as well as their standing policy to replace any drinks in the venue that people suspect have been spiked.

But I know that that won’t be the experience in every nightclub in every town and every city in Wales, and those that can do more should do more. However, we all know it can’t be down to these business owners alone. Whilst some in the night-time industry have taken action, the onus cannot wholly be on the nightclubs here, particularly in an industry that has suffered through immense financial difficulty over the last 18 months due to COVID restrictions.

But there's always more that can be done by Government in this area, which is why I welcome, for example, the £30 million UK-wide investment to help tackle this issue. That includes £5 million on the safety of women at night fund, in addition to the £25 million given to the safer streets fund. This financial investment by the UK Government is vital in supporting schemes such as Ask for Angela, which is a system that helps people feel safe from sexual assault by using a codeword to identify when they're in danger or in an uncomfortable situation.

We’ve also called on the Welsh Government to consider a range of practical ideas in our motion today to secure the safety of women in nightclubs. The enhancement of CCTV within venues, for example, will help give greater evidence when prosecuting these crimes, and can provide people with the confidence to report them, particularly those I mentioned earlier who were afraid that they wouldn't be believed. And increased provision of bottle stoppers and drinks covers at venues would also help tackle this problem too, and make drink spiking almost impossible. And helping staff identify earlier the signs that someone has been spiked can also help them treat these issues when they do happen.

That’s why the Welsh Government's amendments today are disappointing, because it's the Welsh Government that needs to step in and work with stakeholders to ensure the safety of those going out at night. Instead of shirking their responsibility, the Welsh Government should be supporting our motion, which is an important step in cracking down on spiking and making venues a safer environment for everyone to enjoy. And the current situation demands action, as now it's not only drinks that are being spiked, but there is a concerning trend of people being injected with needles. It has added another cruel element of danger to what is already an extremely important issue.

Since September—September—there have been 218 incidents of this type reported in the UK, and we know many more will have been unreported. And we ought to be taking that much more seriously, the problem of spiking people by injection. It is part of an escalation of abuse directed overwhelmingly towards women. It's among the most grievous crimes that anyone could conceive. Let’s make no bones about it—an action like that is undertaken because of an intention to rape women, and it must be treated with the gravity that those implications deserve. But the key question is this: what will change once the media interest in this story has died down? What will change after this motion has been debated and voted on today? Will we leave this Chamber having done all we can to safeguard and protect women? And that’s why I call on everyone to support our motion today.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n falch o agor y ddadl hon yn y Senedd heddiw am y pryder cynyddol ynghylch y cynnydd syfrdanol mewn sbeicio diodydd mewn clybiau nos yng Nghymru a ledled y DU. Rwy'n siŵr fod llawer ohonom yn y Siambr hon wedi clywed straeon erchyll, naill ai yn ein mewnflychau fel Aelodau o'r Senedd neu gan ein ffrindiau a'n teuluoedd, ac mae hwn yn fater sy'n effeithio ar bob rhan o Gymru. Mae'n flin gennyf ddweud bod llawer o fenywod wedi dweud wrthyf eu bod bellach yn rhy ofnus i fynd allan i fwynhau eu hunain yn ein clybiau am eu bod yn poeni am eu diogelwch eu hunain. Ac i wneud pethau'n waeth, nid sôn am sbeicio diodydd yn unig a wnawn mwyach. Dros yr wythnosau a'r misoedd diwethaf, cafwyd llu o adroddiadau o fenywod yn cael eu sbeicio gan bigiadau yn ein clybiau nos hefyd. Mae'n rhaid i rywbeth newid. A newid yn gyflym.

Bydd rhai yn gofyn pam fy mod i, fel dyn, yn agor y ddadl hon heddiw, ar fater sy'n effeithio'n anghymesur ar fenywod. A thra nad wyf am siarad heddiw i fychanu neu 'ddynsbonio' unrhyw un o'r materion o dan sylw yma neu'r straeon y mae ein menywod yn eu hadrodd, mae'r rheswm roeddwn am siarad heddiw'n glir: er mwyn i ni, fel dynion, sefyll ochr yn ochr â'n chwiorydd, partneriaid, cydweithwyr a ffrindiau, a hyd yn oed menywod nad ydym yn eu hadnabod, i gyfleu'r neges i ddynion eraill fod yr ymddygiad hwn yn gwbl wrthun, yn annerbyniol ac nad oes lle iddo yn ein cymdeithas. Dylai pawb allu mynd allan a chael amser da gyda ffrindiau neu deulu yn ein clybiau nos heb ofni cael eu sbeicio gan yr unigolion ffiaidd ac atgas hyn. Ond mae arnaf ofn ei bod yn broblem sydd ar gynnydd. Yn 2019, cafwyd 1,020 o achosion o sbeicio diodydd yng Nghymru a Lloegr. Fodd bynnag, ym mis Medi a mis Hydref eleni yn unig, cadarnhawyd 198 o achosion o sbeicio diodydd, ynghyd â 24 achos o sbeicio drwy bigiad. Ac mae achosion sy'n ymwneud â phobl dan 18 oed wedi mwy na dyblu, o 32 yn 2015 i 71 yn 2018. A rhwng mis Ionawr a mis Medi 2019, cafodd 68 o achosion eu cofnodi. Ond cyfyngedig yw gwerth y data hwnnw hyd yn oed, gan ein bod hefyd yn gwybod nad yw'r heddlu'n cael gwybod am y rhan fwyaf o'r digwyddiadau. Dangosodd astudiaeth gan StopTopps nad oedd oddeutu 98 y cant o ddioddefwyr—98 y cant—wedi rhoi gwybod i'r heddlu am y digwyddiadau hyn, ac roedd llawer yn teimlo na fyddai pobl yn eu credu.

Yn ogystal, nid yw'r rheini sy'n cael eu sbeicio bob amser yn sylweddoli eu bod wedi cael eu sbeicio, neu maent yn ei anwybyddu fel rhywbeth nad yw o bwys, neu'n anffodus, efallai nad ydynt yn sylweddoli ei bod yn drosedd yn y lle cyntaf. Dyna reswm arall pam ein bod yn cyflwyno'r ddadl hon heddiw—i godi ymwybyddiaeth o'r broblem ac i annog pobl sy'n cael eu sbeicio i roi gwybod i'r heddlu, nid yn unig am ei bod yn drosedd, ond am y byddai'n rhoi syniad cliriach i ni o faint y broblem, ac i'r heddlu nodi mannau problemus posibl ar gyfer y math hwn o weithgarwch i allu mynd i'r afael ag ef ac i allu dal y troseddwyr sy'n gwneud hyn fel na allant niweidio unrhyw un arall yn y dyfodol.

Mae'r achosion cynyddol o sbeicio wedi ysgogi nifer o bobl i gymryd camau i fynd i'r afael â'r mater hwn. Y mwyaf nodedig, efallai, yw boicot diweddar Girls Night In a ddigwyddodd dros bythefnos yn ôl. Fe wnaethant drefnu boicot cydgysylltiedig o sefydliadau bywyd nos ledled y DU i annog y diwydiant bywyd nos i fod o ddifrif ynglŷn â'r mater, yn ogystal â diogelwch menywod ifanc. Credaf ei bod yn bwysig, serch hynny, nad ydym yn paentio'r diwydiant bywyd nos cyfan gyda'r un brwsh. Mae rhai lleoliadau wedi rhoi ystyriaeth ddifrifol i hyn, a dylid eu canmol am hynny—clybiau nos fel Sin City yn Abertawe yn fy rhanbarth, lle mae'n rhaid imi gyfaddef fy mod wedi treulio rhywfaint o amser dros y blynyddoedd. Mae'n un o'r lleoliadau hynny. Maent wedi gweithredu'n rhagweithiol, gan archebu 12,500 o StopTopps—math o gaead gwrth-sbeicio—yn ogystal â'u polisi hirsefydlog i gyfnewid unrhyw ddiodydd yn y lleoliad y mae pobl yn amau ​​eu bod wedi'u sbeicio.

Ond gwn nad dyna fydd y profiad ym mhob clwb nos ym mhob tref a phob dinas yng Nghymru, a dylai'r rheini a all wneud mwy wneud hynny. Fodd bynnag, gŵyr pob un ohonom na all hyn fod yn gyfrifoldeb i berchnogion y busnesau hynny'n unig. Er bod rhai yn y diwydiant bywyd nos wedi cymryd camau, ni all y cyfrifoldeb fod ar y clybiau nos yn gyfan gwbl yma, yn enwedig mewn diwydiant sydd wedi dioddef trafferthion ariannol aruthrol dros y 18 mis diwethaf oherwydd cyfyngiadau COVID.

Ond mae mwy y gall y Llywodraeth ei wneud bob amser yn y maes hwn, a dyna pam rwy'n croesawu, er enghraifft, y buddsoddiad o £30 miliwn ledled y DU i helpu i fynd i'r afael â'r mater hwn. Mae hynny'n cynnwys £5 miliwn i gronfa diogelwch menywod yn y nos, yn ychwanegol at y £25 miliwn a roddwyd i'r gronfa strydoedd mwy diogel. Mae'r buddsoddiad ariannol hwn gan Lywodraeth y DU yn hanfodol i gefnogi cynlluniau fel Ask for Angela, sef system sy'n helpu pobl i deimlo'n ddiogel rhag ymosodiad rhywiol drwy ddefnyddio allweddair i nodi pan fyddant mewn perygl neu mewn sefyllfa anghyfforddus.

Rydym hefyd wedi galw ar Lywodraeth Cymru i ystyried ystod o syniadau ymarferol yn ein cynnig heddiw i sicrhau diogelwch menywod mewn clybiau nos. Bydd gwella teledu cylch cyfyng mewn lleoliadau, er enghraifft, yn helpu i roi mwy o dystiolaeth wrth erlyn y troseddau hyn, a gall roi hyder i bobl roi gwybod amdanynt, yn enwedig y rheini y soniais amdanynt yn gynharach a oedd yn ofni na fyddai pobl yn eu credu. A byddai darparu mwy o gaeadau poteli a gorchuddion diodydd mewn lleoliadau hefyd yn helpu i fynd i'r afael â'r broblem hon, ac yn gwneud sbeicio diodydd bron yn amhosibl. A gall helpu staff i nodi'r arwyddion yn gynharach fod rhywun wedi cael eu sbeicio eu helpu i drin y materion hyn pan fyddant yn codi.

Dyna pam fod gwelliannau Llywodraeth Cymru heddiw yn siomedig, gan fod angen i Lywodraeth Cymru gamu i mewn a gweithio gyda rhanddeiliaid i sicrhau diogelwch y rheini sy'n mynd allan gyda'r nos. Yn hytrach na lleihau eu cyfrifoldeb, dylai Llywodraeth Cymru fod yn cefnogi ein cynnig, sy'n gam pwysig i fynd i'r afael â sbeicio a gwneud lleoliadau'n amgylchedd mwy diogel i bawb ei fwynhau. Ac mae'r sefyllfa bresennol yn galw am weithredu, gan nad diodydd yn unig sy'n cael eu sbeicio bellach, ac mae tuedd frawychus o chwistrellu pobl â nodwyddau. Mae wedi ychwanegu elfen greulon arall o berygl at yr hyn sydd eisoes yn fater hynod bwysig.

Ers mis Medi—mis Medi—cafwyd adroddiadau am 218 digwyddiad o'r fath yn y DU, a gwyddom y bydd llawer mwy heb eu cofnodi. A dylem roi ystyriaeth lawer mwy difrifol i sbeicio pobl drwy bigiad. Mae'n rhan o gynnydd mewn camdriniaeth wedi'i thargedu tuag at fenywod yn bennaf. Mae ymhlith y troseddau mwyaf difrifol y gallai unrhyw un eu cyflawni. Nid oes ddwywaith amdani—mae gweithred o'r fath yn cael ei chyflawni oherwydd bwriad i dreisio menywod, ac mae'n rhaid ei thrin gyda'r difrifoldeb y mae'r ensyniadau hynny'n eu haeddu. Ond y cwestiwn allweddol yw hwn: beth fydd yn newid ar ôl i sylw'r cyfryngau i'r stori dawelu? Beth fydd yn newid ar ôl i'r cynnig hwn gael ei drafod ac ar ôl inni bleidleisio arno heddiw? A fyddwn yn gadael y Siambr hon wedi gwneud popeth a allwn i ddiogelu ac amddiffyn menywod? A dyna pam rwy'n galw ar bawb i gefnogi ein cynnig heddiw.

15:30

Rwyf wedi dethol y tri gwelliant i'r cynnig, a galwaf ar Sioned Williams i gynnig gwelliannau 1 a 3, a gyflwynwyd yn enw Siân Gwenllian.

I have selected the three amendments to the motion, and I call on Sioned Williams to move amendments 1 and 3, tabled in the name of Siân Gwenllian.

15:35

Gwelliant 1—Siân Gwenllian

Dileu pwynt 1 a rhoi yn ei le:

1. Yn nodi â phryder y cynnydd gofidus mewn achosion o sbeicio mewn lleoliadau ledled Cymru ac yn cydnabod bod hyn yn rhan o broblem ehangach o ymosodiadau rhywiol ac aflonyddu tuag at fenywod sydd wedi'u gwreiddio mewn rhywiaeth a chasineb at fenywod.  

Amendment 1—Siân Gwenllian

Delete point 1 and replace with:

1. Notes with concern the distressing increase in spiking incidents in venues across Wales and recognises that this is part of a wider issue of sexual assault and harassment towards women that is rooted in sexism and misogyny.  

Gwelliant 3—Siân Gwenllian

Ychwanegu pwyntiau newydd ar ddiwedd y cynnig:

Yn galw ar Lywodraeth Cymru i:

a) cefnogi mentrau sy'n herio agweddau diwylliannol sy'n caniatáu i ymosodiadau rhywiol ac aflonyddu ddigwydd; 

b) llunio strategaeth gynhwysfawr ar atal ymosodiadau rhywiol ac aflonyddu yn economi nos Cymru; 

c) gofyn am eglurder gan Lywodraeth y DU ar ei chynlluniau i ddosbarthu casineb at fenywod yn drosedd casineb, a fyddai'n annog pobl i roi gwybod am achosion o sbeicio ac yn galluogi categoreiddio troseddau'n well er mwyn deall maint y broblem. 

Yn galw ar Lywodraeth Cymru i weithio gyda Llywodraeth y DU i:

a) gwella mecanweithiau a phrosesau adrodd ynghylch ymosodiadau ac aflonyddu rhywiol; 

b) gwella'r gefnogaeth i ddioddefwyr sbeicio a mathau eraill o ymosodiadau ac aflonyddu rhywiol. 

Amendment 3—Siân Gwenllian

Add as new points at end of motion:

Calls on the Welsh Government to: 

a) support initiatives which actively challenge cultural attitudes that allow sexual assault and harassment to take place; 

b) produce a comprehensive strategy on preventing sexual assault and harassment in Wales’s night-time economy; 

c) seek clarity from the UK Government on its plans to classify misogyny as a hate crime, which would encourage reporting of spiking incidents and enable better categorisation of crime to understand the scale of the issue. 

Calls on the Welsh Government to work with the UK Government to: 

a) improve reporting mechanisms and processes around sexual assault and harassment; 

b) improve support for victims of spiking and other forms of sexual assault and harassment. 

Cynigiwyd gwelliannau 1 a 3.

Amendments 1 and 3 moved.

Diolch, Dirprwy Lywydd. I'm glad also to speak in this important debate, because this is an issue that quite literally keeps me awake at night because I've got a 19-year-old daughter. She tells me that every time she goes out to a bar or a club, or to another student's house party, she's aware, sadly aware, that she has to try and protect herself and her friends from being spiked by drinks or by being injected, things that could ultimately lead to sexual violence. I lie awake waiting for that text to say that she's home safe. 

A mother of a young woman or not, this issue must concern us all as we, representatives of Welsh society, must do more to address the problem of misogyny, sexual harassment and sexual violence that is at the heart of today's debate and Plaid Cymru's amendments to the motion. This is not a new problem, and, although this is not exclusively a crime against women, the vast majority of spiking victims are female, and I'm sure every woman in this Chamber and beyond has, at one time or another, felt that same nagging worry in the back of their minds as they enjoy a night out. But the problem is getting worse, and we as a society are not addressing the cause of this problem. And women who are victims of spiking and sexual assault and violence are not being listened to or served well by the criminal justice system. We need only to look at the shameful statistics regarding the fall in rape, sexual and domestic violence prosecutions and convictions to see that this is the case. 

In the last two months, UK police forces, as Tom Giffard said, reported 198 confirmed reports of drink spiking, and 56 incidents with victims reporting they feared they'd been spiked through injection. And this is only the tip of the iceberg, because research conducted by Stamp Out Spiking UK found that 98 per cent of spiking victims did not report it, as they did not believe in the justice process or thought the police would not believe them. We simply don't know the scale of this crime, so how are we then properly to address it? And because we know so many cases are going unreported, we therefore do know that we are not listening to or supporting those who are suffering this crime's nightmarish consequences. 

While the introduction of proposals such as drink covers and bottle stoppers, improved security and CCTV may allow people to feel safer from spiking when going out in some settings, such as clubs and bars, though not, of course, in house parties, these measures won't change the cultural attitudes that drive sexual violence in the first place. Because if we're serious about preventing spiking, we must engage with and tackle the root of the issue that leads to this crime. And let's be clear: the misogynistic behaviours that can lead to spiking can be seen in a huge number of other settings throughout our society. There is a high level of sexual violence and harassment, an epidemic in fact, according to Welsh Women's Aid, beyond spiking and the night-time economy. The attitudes that drive sexual harassment and violence and abuse must be deemed as absolutely unacceptable in all settings, including the home, in schools and colleges and in the workplace. To help achieve this, we must invest and sustainably fund initiatives that aim to prevent violence against women, and support for all survivors uniformly throughout Wales. 

Education, of course, is key to prevention, and Tom Giffard mentioned the Big Night In campaign in colleges and universities, which has raised awareness of the spiking phenomenon and has made a series of practical demands stemming from women's own experience, which include an emphasis on training for bar and club staff, as well as for all freshers, on how to respond to such incidents. The Welsh Government should commit to working with partner organisations to enact these demands, and help look at prevention, victim welfare and support by providing a comprehensive and specific strategy on this for Wales's night-time economy. 

And there is a clear need for the Welsh Government to push for the improvement of the reporting mechanisms, processes and legislation around spiking, sexual assault and harassment, to ensure women in Wales feel able to report these crimes and see justice served. Currently, the act of spiking itself is not categorised specifically in law; it is instead listed as an offence under other pieces of legislation, which also capture many other types of crime. This interferes with data collection, and means we don't have an accurate picture of the problem. It also fails to account for the undeniable gendered element that is present in the majority of cases of spiking. The Welsh Government should call on the Home Office to review the way that spiking is classified and recorded to allow the nightlife sector and relevant authorities to have a benchmark from which to be able to explore regional differences and come up with solutions from a position of increased understanding.

In the meantime, police forces in Wales should be encouraged and supported to note when crimes are motivated by a hatred for sex or gender, so that Wales-only data capture on the issue can be improved. And the Welsh Government should also seek clarity from the UK Government as to their plans to make misogyny a hate crime, a change that has been recommended by the current Law Commission review. Crimes such as spiking happen to women because they are women. Until society understands this, until this is enshrined in law and accounted for by police and by courts, women who experience spiking will never be fully believed, protected and supported, and, until that happens, these crimes will continue. We must make the Wales we want to see; we must foster the gender equal nation—

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n falch hefyd o siarad yn y ddadl bwysig hon, oherwydd mae hwn yn fater sydd, yn llythrennol, yn fy nghadw'n effro yn y nos oherwydd bod gennyf ferch 19 oed. Mae'n dweud wrthyf, bob tro y bydd yn mynd allan i far neu glwb, neu i barti yn nhŷ myfyriwr arall, ei bod yn ymwybodol, yn anffodus, fod yn rhaid iddi geisio diogelu ei hun a'i ffrindiau rhag iddynt gael eu sbeicio naill ai drwy ddiodydd neu drwy gael eu chwistrellu, pethau a allai arwain at drais rhywiol yn y pen draw. Rwy'n gorwedd yn effro yn aros am y neges destun i ddweud ei bod gartref yn ddiogel. 

Mam i fenyw ifanc neu beidio, rhaid bod y mater hwn yn destun pryder i ni i gyd, a rhaid i ni, gynrychiolwyr y gymdeithas Gymreig, wneud mwy i fynd i'r afael â phroblem casineb at fenywod, aflonyddu rhywiol a thrais rhywiol sy'n ganolog i'r ddadl heddiw a gwelliannau Plaid Cymru i'r cynnig. Nid yw hon yn broblem newydd, ac er nad yw'n drosedd a gyflawnir yn erbyn menywod yn unig, mae'r mwyafrif llethol o ddioddefwyr sbeicio yn fenywod, ac rwy'n siŵr fod pob menyw yn y Siambr hon a thu hwnt, ar ryw adeg neu'i gilydd, wedi teimlo'r un pryder yng nghefn eu meddyliau wrth iddynt fwynhau noson allan. Ond mae'r broblem yn gwaethygu, ac nid ydym ni fel cymdeithas yn mynd i'r afael ag achos y broblem hon. Ac nid yw'r system cyfiawnder troseddol yn gwasanaethu nac yn gwrando ar fenywod sy'n ddioddefwyr sbeicio ac ymosodiadau a thrais rhywiol. Nid oes ond angen inni edrych ar yr ystadegau cywilyddus ar y gostyngiad yn nifer yr erlyniadau a'r euogfarnau trais rhywiol a domestig i weld bod hyn yn wir. 

Yn ystod y ddau fis diwethaf, fel y dywedodd Tom Giffard, cadarnhaodd heddluoedd y DU 198 o adroddiadau o sbeicio diodydd, a 56 o ddigwyddiadau gyda dioddefwyr yn dweud eu bod yn ofni eu bod wedi cael eu sbeicio drwy bigiad. A dim ond crafu'r wyneb yw hynny, oherwydd canfu ymchwil a gyflawnwyd gan Stamp Out Spiking UK nad oedd 98 y cant o ddioddefwyr sbeicio yn rhoi gwybod amdano, gan nad oeddent yn credu yn y broses gyfiawnder neu am eu bod yn meddwl na fyddai'r heddlu'n eu credu. Nid ydym yn gwybod i ba raddau y mae'r drosedd hon yn digwydd, felly sut y gallwn fynd i'r afael â hi'n iawn? Ac oherwydd ein bod yn gwybod bod cynifer o achosion yn mynd heb eu cofnodi, gwyddom felly nad ydym yn gwrando ar y rhai sy'n dioddef canlyniadau hunllefus y drosedd hon nac yn eu cefnogi. 

Er y gall cyflwyno cynigion fel gorchuddion diodydd a chaeadau poteli, gwell diogelwch a theledu cylch cyfyng ganiatáu i bobl deimlo'n fwy diogel rhag sbeicio wrth fynd allan i rai lleoliadau, megis clybiau a bariau, nid yw hynny'n wir, wrth gwrs, mewn partïon yn nhai pobl, ac ni fydd y mesurau hyn yn newid yr agweddau diwylliannol sy'n gyrru trais rhywiol yn y lle cyntaf. Oherwydd os ydym o ddifrif ynglŷn ag atal sbeicio, mae'n rhaid inni fynd i'r afael â gwraidd y broblem sy'n arwain at y drosedd hon. A gadewch i ni fod yn glir: gellir gweld patrymau ymddygiad sy'n codi o gasineb at fenywod a all arwain at sbeicio mewn nifer enfawr o leoliadau eraill ledled ein cymdeithas. Ceir lefel uchel o drais ac aflonyddu rhywiol, epidemig mewn gwirionedd, yn ôl Cymorth i Fenywod Cymru, y tu hwnt i sbeicio ac economi'r nos. Mae'n rhaid ystyried bod yr agweddau sy'n gyrru aflonyddu rhywiol a thrais a cham-drin yn gwbl annerbyniol ym mhob lleoliad, gan gynnwys y cartref, mewn ysgolion a cholegau ac yn y gweithle. Er mwyn helpu i gyflawni hyn, mae'n rhaid inni fuddsoddi ac ariannu mentrau'n gynaliadwy gyda'r nod o atal trais yn erbyn menywod, a chefnogi'r holl oroeswyr yn yr un modd ar hyd a lled Cymru. 

Mae addysg, wrth gwrs, yn allweddol i atal, a soniodd Tom Giffard am ymgyrch Big Night In mewn colegau a phrifysgolion, sydd wedi codi ymwybyddiaeth o ffenomenon sbeicio ac sydd wedi gwneud cyfres o ofynion ymarferol yn deillio o brofiad menywod eu hunain, gan gynnwys pwyslais ar hyfforddiant i staff bariau a chlybiau, yn ogystal ag i bob glasfyfyriwr, ar sut i ymateb i ddigwyddiadau o'r fath. Dylai Llywodraeth Cymru ymrwymo i weithio gyda sefydliadau partner i weithredu'r gofynion hyn, a helpu i edrych ar atal, lles dioddefwyr a chymorth drwy ddarparu strategaeth gynhwysfawr a phenodol ar hyn ar gyfer economi'r nos yng Nghymru. 

Ac mae'n amlwg fod angen i Lywodraeth Cymru bwyso am wella'r mecanweithiau adrodd, y prosesau a'r ddeddfwriaeth sy'n ymwneud â sbeicio, ymosodiadau rhywiol ac aflonyddu, er mwyn sicrhau bod menywod yng Nghymru yn teimlo y gallant roi gwybod am y troseddau hyn a gweld cyfiawnder yn cael ei weinyddu. Ar hyn o bryd, nid yw'r weithred o sbeicio ynddi ei hun wedi'i chategoreiddio'n benodol yn y gyfraith; fe'i rhestrir yn hytrach fel trosedd o dan ddeddfwriaethau eraill, sydd hefyd yn cynnwys llawer o fathau eraill o droseddau. Mae hyn yn amharu ar gasglu data, ac mae'n golygu nad oes gennym ddarlun cywir o'r broblem. Mae hefyd yn hepgor yr elfen ryweddol na ellir gwadu ei bod yn bresennol yn y rhan fwyaf o achosion o sbeicio. Dylai Llywodraeth Cymru alw ar y Swyddfa Gartref i adolygu'r ffordd y caiff sbeicio ei ddosbarthu a'i gofnodi er mwyn caniatáu i'r sector bywyd nos ac awdurdodau perthnasol gael meincnod i allu archwilio gwahaniaethau rhanbarthol a meddwl am atebion ar sail dealltwriaeth well.

Yn y cyfamser, dylid annog a chefnogi heddluoedd yng Nghymru i nodi pan fydd troseddau'n cael eu hysgogi gan gasineb tuag at ryw neu rywedd, fel y gellir gwella'r data ar gyfer Cymru'n unig. A dylai Llywodraeth Cymru hefyd ofyn am eglurder gan Lywodraeth y DU ynglŷn â'u cynlluniau i wneud casineb at fenywod yn drosedd gasineb, newid a argymhellwyd gan arolwg cyfredol Comisiwn y Gyfraith. Mae troseddau fel sbeicio yn digwydd i fenywod am mai menywod ydynt. Hyd nes y bydd cymdeithas yn deall hyn, hyd nes y caiff hyn ei ymgorffori yn y gyfraith a'i gydnabod gan yr heddlu a chan y llysoedd, ni fydd menywod sy'n cael eu sbeicio byth yn cael eu credu, eu diogelu a'u cefnogi'n llwyr, a hyd nes y bydd hynny'n digwydd, bydd y troseddau hyn yn parhau. Mae'n rhaid inni greu'r Gymru rydym eisiau ei gweld; mae'n rhaid i ni feithrin cenedl lle mae'r rhywiau'n gyfartal—

15:40

—we want our daughters to grow up in without fear. Mitigating risks isn't all that's needed here; policy to eradicate those risks altogether must be the aim. Diolch. 

—rydym eisiau i'n merched dyfu i fyny ynddi heb ofn. Geilw hyn am fyw na lliniaru risgiau; rhaid anelu at bolisi i ddileu'r risgiau hynny'n gyfan gwbl. Diolch.

Galwaf ar y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol, Jane Hutt, i gynnig yn ffurfiol welliant 2, a gyflwynwyd yn enw Lesley Griffiths.  

I call on the Minister for Social Justice, Jane Hutt, to formally move amendment 2, tabled in the name of Lesley Griffiths.  

Gwelliant 2—Lesley Griffiths

Dileu popeth ar ôl pwynt 1 a rhoi yn ei le::

Yn credu bod y weithred o sbeicio yn drosedd lechwraidd sy'n tynnu urddas, hawliau a rhyddid person ac yn datgan yn glir mai hawl sylfaenol menywod yw teimlo'n ddiogel a byw'n rhydd.

Yn datgan yn glir nad yw'r cyfrifoldeb ar ddioddefwyr troseddau o'r fath ond ar y cyflawnwyr a'r rhai sy'n gwybod am unigolion sy'n cyflawni'r troseddau hyn ac nad ydynt yn adrodd am y cyflawnwyr pan fydd yn ddiogel gwneud hynny.

Yn ymrwymo Llywodraeth Cymru i fwrw ymlaen â'i gwaith ar drais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol a'r ffocws o'r newydd ar ddwyn cyflawnwyr i gyfrif.

Yn ymrwymo Llywodraeth Cymru i weithio gyda rhanddeiliaid allweddol, yn enwedig y rhai yn economi'r nos, i adolygu a gweithredu'r holl opsiynau diogelwch posibl ar frys.

Amendment 2—Lesley Griffiths

Delete all after point 1 and replace with:

Believes that the act of spiking is an insidious crime that removes a person’s dignity, rights and freedom and firmly asserts that it is the fundamental right of women to feel safe and to live freely.

Firmly asserts that the onus falls not on the victims of such crimes but on the perpetrators and those who know individuals that are involved in committing these crimes and fail to report perpetrators when it is safe to do so.

Commits the Welsh Government to push ahead with its work on violence against women, domestic abuse and sexual violence and the renewed focus on holding perpetrators to account.

Commits the Welsh Government to work with key stakeholders, particularly those in the night time economy, to review and implement all possible safety options as a matter of urgency.

Cynigiwyd gwelliant 2.

Amendment 2 moved.

Let's be clear: it is only men who are involved in spiking. It's only men who are raping and abusing women after rendering them unconscious; it is a men problem, not a women problem. Yet we are now in a situation where women are being told how they can make themselves safe, where nightclubs and bars and police and support groups offer measures to help women keep themselves safe. Now, these measures and this advice may be sadly necessary right now, because of the danger. But let's be crystal clear: the danger is from men, not from women, and it's men that need to call out the culture that has made this happen, where some men think it's acceptable to view women not just as commodities, but as something to exploit and to abuse. The horrifying growth in spiking linked to rape and abuse is just one extreme symptom of these attitudes and we need to call it out.  

A BBC investigation in 2019 uncovered over 2,500 reports of drink spiking to police in England and Wales over the previous four years—over 2,500. Police across the UK have rising reports of spiking incidents, many involving something sharp, and student unions nationwide routinely now report accounts of suspected drink tampering. One woman journalist writes:

'A stranger’s hand unceremoniously shoved up your skirt on a night out has become almost routine for young women. Street harassment—not just catcalling but crude propositioning and being followed by men who may get aggressive if rejected—is normalised.'

She continues:

'Young women are sick of being told to stick together, or to watch their drinks, when the problem is male violence, not female vigilance.'

Now, there have been some great initiatives challenging this recently, including the student unions during freshers' week organising the Big Night In nightclub boycotts to raise awareness not just of the risks, but also the need for men to take a stand. And, indeed, Swansea University men's rugby team joined the boycott, with one of the team members saying:

'There’s this stigma of toxic masculinity associated with rugby boys.... We wanted to be one of the first clubs to do something about it, because everyone knows someone that this has happened to and we want to change that.'

Welsh Women's Aid directed me to the That Guy campaign, run by Police Scotland, subtitled, by the way, 'Better Ways to be a Man', which has personal endorsements from well-known figures such as the Line of Duty actor Mark Bonnar, and The A Word actor Greg McHugh, Scottish sport stars and others talking about their roles as husbands and fathers to daughters, and about the importance of talking to your mates, saying not just, 'Don't be that guy', as the campaign says, but, 'Don't let your boys be that guy neither.' And the campaign has been picked up by youth organisations as a way to open a conversation with young men over male sexual entitlement and inappropriate behaviour and where this can lead. As Mark Bonnar says:

'We have to examine our behaviour as men and challenge that of our peers.' 

So, in closing, can I ask the Minister what work we are doing in Welsh Government with police and community safety partnerships in Wales, but also others, including local authorities, youth services, third sector organisations, as well as nightclubs and bars and entertainment venues, and with organisations like Welsh Women's Aid, to not only raise awareness of the problem and understand the scale of the problem, but to tackle the underlying issue of toxic masculinity, male sexual entitlement and misogyny? We need to tackle the root of the problem, not just the symptoms.

Gadewch inni fod yn glir: dynion yn unig sy'n sbeicio. Dim ond dynion sy'n treisio ac yn cam-drin menywod ar ôl eu gwneud yn anymwybodol; problem dynion ydyw, nid problem menywod. Ac eto, rydym bellach mewn sefyllfa lle mae pobl yn dweud wrth fenywod sut y gallant gadw eu hunain yn ddiogel, lle mae clybiau nos a bariau a heddlu a grwpiau cymorth yn cynnig mesurau i helpu menywod i gadw eu hunain yn ddiogel. Nawr, mae'n bosibl fod angen mesurau a chyngor o'r fath ar hyn o bryd, oherwydd y perygl. Ond gadewch inni fod yn gwbl glir: dynion sy'n creu'r perygl, nid menywod, ac mae angen i ddynion herio'r diwylliant sydd wedi gwneud i hyn ddigwydd, lle mae rhai dynion yn credu ei bod yn dderbyniol i edrych ar fenywod nid yn unig fel nwyddau, ond fel pethau i gamfanteisio arnynt a'u cam-drin. Un symptom eithafol yn unig o'r agweddau hyn yw'r twf arswydus mewn sbeicio sy'n gysylltiedig â thrais a cham-drin rhywiol ac mae angen i ni ei herio.  

Canfu ymchwiliad gan y BBC yn 2019 dros 2,500 o adroddiadau i'r heddlu ynghylch sbeicio diodydd yng Nghymru a Lloegr dros y pedair blynedd flaenorol—dros 2,500. Mae'r heddlu ledled y DU yn cael nifer gynyddol o adroddiadau am achosion o sbeicio, gyda llawer ohonynt yn cynnwys cyfeiriad at rywbeth miniog, ac mae undebau myfyrwyr ledled y wlad bellach yn adrodd yn rheolaidd am achosion tybiedig o ymyrryd â diodydd. Mae un newyddiadurwr benywaidd yn ysgrifennu:

'Bron nad yw llaw dieithryn yn gwthio i fyny eich sgert ar noson allan wedi dod yn ddigwyddiad arferol i fenywod ifanc. Mae aflonyddu ar y stryd—nid chwibanu a gweiddi ond dynion yn gwneud awgrymiadau anweddus a menywod yn cael eu dilyn gan ddynion a allai droi'n ymosodol os cânt eu gwrthod—wedi ei normaleiddio.'

Mae hi'n parhau:

'Mae menywod ifanc wedi cael llond bol ar glywed y dylent aros gyda'i gilydd, neu y dylent gadw llygad ar eu diodydd, er mai'r broblem yw trais dynion, nid pa mor ofalus yw menywod.'

Nawr, mae rhai mentrau gwych wedi bod yn herio hyn yn ddiweddar, gan gynnwys Big Night In a drefnwyd gan undebau'r myfyrwyr yn ystod wythnos y glas i foicotio clybiau nos er mwyn codi ymwybyddiaeth nid yn unig o'r risgiau ond hefyd yr angen i ddynion wneud safiad. Ac yn wir, ymunodd tîm rygbi'r dynion ym Mhrifysgol Abertawe â'r boicot, gydag un o aelodau'r tîm yn dweud:

'Cafodd stigma gwrywdod tocsig ei gysylltu â bechgyn rygbi...roeddem eisiau bod yn un o'r clybiau cyntaf i wneud rhywbeth yn ei gylch, oherwydd mae pawb yn adnabod rhywun sydd wedi dioddef hyn ac rydym eisiau newid hynny.'

Fe wnaeth Cymorth i Fenywod Cymru fy nghyfeirio at ymgyrch That Guy, a gynhelir gan Heddlu'r Alban, gyda 'Better Ways to be a Man' yn is-deitl iddi gyda llaw, ac mae wedi denu cymeradwyaeth bersonol gan ffigurau adnabyddus fel Mark Bonnar, sy'n actio yn Line of Duty, a Greg McHugh, un o actorion The A Word, a sêr chwaraeon yr Alban ac eraill yn sôn am eu rolau fel gwŷr a thadau i ferched, ac am bwysigrwydd siarad â'ch ffrindiau, a dweud, 'Peidiwch â bod yn ddyn fel'na' fel y mae'r ymgyrch yn dweud, ond hefyd, 'Peidiwch â gadael i'ch meibion fod yn ddynion fel'na chwaith.' Ac mae sefydliadu ieuenctid wedi defnyddio'r ymgyrch fel ffordd o ddechrau sgwrs gyda dynion ifanc ynghylch yr ymdeimlad o hawl rhywiol mewn dynion ac ymddygiad amhriodol a lle y gall hyn arwain. Fel y dywed Mark Bonnar:

'Mae'n rhaid inni archwilio ein hymddygiad fel dynion a herio ymddygiad ein cyfoedion.'  

Felly, i gloi, a gaf fi ofyn i'r Gweinidog pa waith rydym yn ei wneud yn Llywodraeth Cymru gyda phartneriaethau diogelwch cymunedol a'r heddlu yng Nghymru, ond gydag eraill hefyd, gan gynnwys awdurdodau lleol, gwasanaethau ieuenctid, sefydliadau'r trydydd sector, yn ogystal â chlybiau nos a bariau a lleoliadau adloniant, a chyda sefydliadau fel Cymorth i Fenywod Cymru, nid yn unig i godi ymwybyddiaeth o'r broblem a deall maint y broblem, ond er mwyn mynd i'r afael â mater sylfaenol gwrywdod gwenwynig, yr ymdeimlad o hawl rhywiol mewn dynion a chasineb at fenywod? Mae angen inni fynd at wraidd y broblem, nid y symptomau'n unig.

15:45

This is such an important and timely discussion that urgently needs to take place, and I thank my colleague Darren Millar MS for proposing it. As a community leader, a woman and a mother, spiking is a modern phenomenon that strikes at the very core of concerns about safeguarding the well-being of our loved ones and other young women when they are out and enjoying our hospitality venues. With the aim to incapacitate someone enough to rob or assault them, with victims disorientated to the point of nausea, hallucinations, amnesia and unconsciousness, this is a diabolical and such a cowardly act by a minority of individuals that is now threatening the safety of our young people and the viability of our excellent night-time industry operators.

Research from StopTopps conducted earlier this year reveals that 38 per cent of respondents have been a victim of drink spiking at least once, of which 98 per cent did not report the crime to police. We also know that reports and convictions for spiking are generally low, often due to the concerns from the victims that they won't be believed, or in fact that the police will not take action. North Wales Police have received 22 reports of spiking so far this year, but this has only led to one arrest. In 2020, there were 18 reports; no arrests. This disconnect between the numbers reporting these incidents and the arrests made is concerning and must be addressed.

The police have considerable powers to take action where they think there is a problem. They can call for a review of a premises licence and they can also work with the management and the licensing authority. So, I wonder—and it echoes what you have said, Huw—whether the Welsh Government can outline what conversations our Counsel General has undertaken with law officers in the UK Government to ensure that our forces have appropriate training to understand and utilise these powers.

Another shockingly scary activity, mentioned by Tom Giffard, is that of injections used on others. The National Police Chiefs Council said there have been 24 reports of injections in just September and October, introducing a new element of danger for our youngsters. Whilst the data suggests that drink spiking is far more prevalent than spiking with a needle, the compounding of spiking concerns with those regarding the spread of hepatitis B and C has led many young women now to have to take to wearing denim jackets as a means of preventing or slowing the effects of an injection. But it does remain difficult to assess whether spiking by needle is becoming a national trend, and this is due to the lack of actionable data available. So, again I urge the Welsh Government to undertake a rapid and stakeholder-led review to find out the true number of needle spikings that have taken place in Wales, and explore ways that venues can take more preventative measures. We also need confirmation that such discussions are now going to be used to update the 'Substance Misuse Delivery Plan 2019-2022'. Whilst this was updated last January, surprisingly, it holds no mention of spiking, or indeed these injections.

I wish to conclude by paying tribute to the proactive work undertaken by some industry professionals and those prepared to step up more admission searches. More steps need to be taken, including enhancing CCTV to assist with evidence collection and assistance in the training of staff on how to spot and deal with spiking incidents. This will also assist with other related incidents, and I have to mention it here today, and that is the increase in knife crime, which I'm currently working with stakeholders to confront in my own constituency. With North Wales Police recording 277 offences involving a knife or sharp weapon in 2019-20, this also needs to be tackled. I'm actually dealing with a constituent who innocently went out for an evening and ended up with 62 stitches. His question to me is, 'What possessed someone to carry a cut-throat razor knife? What possessed that person to suddenly lunge at someone and inflict wounds that needed 62 stitches?' So, we need the Welsh Government to follow the lead of our Home Secretary, the Rt Hon Priti Patel MP, and proactively work with stakeholders to take on these problems so as to make our venues safe for people to enjoy. The Parliamentary Under-Secretary of State at the Home Office, Rachel Maclean MP, has also met with the Security Industry Authority to ensure that qualifications for door supervisors and security guards include specific content relating to violence against women and girls. I implore the Minister and the Siambr today to establish cross-party consensus so that effective change can be introduced, and quickly. Diolch.

Mae hon yn drafodaeth hynod bwysig ac amserol sydd angen ei chynnal ar frys, a diolch i fy nghyd-Aelod, Darren Millar, am ei chynnig. Fel arweinydd cymunedol, menyw a mam, mae sbeicio'n ffenomenon fodern sy'n greiddiol i bryderon am ddiogelu lles ein hanwyliaid a menywod ifanc eraill pan fyddant allan yn mwynhau ein lleoliadau lletygarwch. Gyda'r nod o analluogi rhywun ddigon i ddwyn oddi arnynt neu ymosod arnynt, a drysu dioddefwyr i'r pwynt lle maent yn cyfogi, yn cael rhithwelediadau ac amnesia, mae hon yn weithred ddieflig a llwfr gan leiafrif o unigolion sydd bellach yn bygwth diogelwch ein pobl ifanc a hyfywedd ein gweithredwyr diwydiant nos rhagorol.

Mae ymchwil gan StopTopps a gynhaliwyd yn gynharach eleni yn dangos bod 38 y cant o'r ymatebwyr wedi dioddef sbeicio o leiaf unwaith, ac ni wnaeth 98 y cant ohonynt roi gwybod i'r heddlu am y drosedd. Gwyddom hefyd fod adroddiadau ac euogfarnau am sbeicio yn isel ar y cyfan, yn aml oherwydd pryderon y dioddefwyr na fyddant yn cael eu credu, neu na fydd yr heddlu'n gweithredu. Mae Heddlu Gogledd Cymru wedi derbyn 22 adroddiad ynghylch sbeicio hyd yma eleni, ond un arestiad yn unig a ddeilliodd o hynny. Yn 2020, cafwyd 18 adroddiad; dim arestiad. Mae'r diffyg cysylltiad hwn rhwng y niferoedd sy'n adrodd am y digwyddiadau a nifer yr arestiadau yn peri pryder ac yn galw am sylw.

Mae gan yr heddlu bwerau sylweddol i weithredu lle maent yn credu bod problem. Gallant alw am adolygu trwydded safle a gallant weithio gyda'r rheolwyr a'r awdurdod trwyddedu. Felly, tybed—i adleisio'r hyn rydych chi wedi'i ddweud, Huw—a all Llywodraeth Cymru amlinellu pa sgyrsiau y mae ein Cwnsler Cyffredinol wedi'u cael gyda swyddogion y gyfraith yn Llywodraeth y DU i sicrhau bod ein heddluoedd yn cael hyfforddiant priodol i ddeall a defnyddio'r pwerau hyn.

Gweithgaredd brawychus arall, a grybwyllwyd gan Tom Giffard, yw'r pigiadau a ddefnyddir ar eraill. Dywedodd Cyngor Cenedlaethol Penaethiaid yr Heddlu fod 24 adroddiad o sbeicio drwy chwistrellu wedi'u gwneud ym mis Medi a mis Hydref yn unig, gan gyflwyno elfen newydd o berygl i'n pobl ifanc. Er bod y data'n awgrymu bod sbeicio diodydd yn llawer mwy cyffredin na sbeicio drwy chwistrellu, mae pryderon am sbeicio yn cyfuno â phryderon am ledaeniad hepatitis B ac C, gan golygu bod llawer o fenywod ifanc bellach yn gorfod gwisgo siacedi denim fel ffordd o atal neu arafu effeithiau pigiad. Ond mae'n parhau i fod yn anodd asesu a yw sbeicio drwy nodwydd yn dod yn duedd genedlaethol oherwydd y diffyg data ymarferol sydd ar gael. Felly, unwaith eto, rwy'n annog Llywodraeth Cymru i gynnal adolygiad cyflym wedi'i arwain gan randdeiliaid i ganfod gwir nifer yr achosion o sbeicio drwy nodwydd sydd wedi digwydd yng Nghymru, ac archwilio ffyrdd y gall lleoliadau gymryd camau mwy ataliol. Mae angen cadarnhad hefyd y bydd trafodaethau o'r fath yn cael eu defnyddio yn awr i ddiweddaru 'Cynllun Cyflawni ar gyfer Camddefnyddio Sylweddau 2019-2022'. Er i hwn gael ei ddiweddaru ym mis Ionawr, mae'n syndod nad oes sôn am sbeicio, na'r pigiadau hyn yn wir.

Hoffwn gloi drwy dalu teyrnged i'r gwaith rhagweithiol a wnaed gan gweithwyr proffesiynol yn y diwydiant a rhai sy'n barod i gyflwyno mwy o archwiliadau wrth adael pobl i mewn i leoliad. Mae angen rhoi mwy o gamau ar waith, gan gynnwys gwella teledu cylch cyfyng i gynorthwyo gyda chasglu tystiolaeth a chymorth i hyfforddi staff ar sut i adnabod ac ymdrin ag achosion o sbeicio. Bydd hyn hefyd yn helpu gyda digwyddiadau cysylltiedig eraill, ac mae'n rhaid i mi sôn yma heddiw am y cynnydd mewn troseddau cyllyll, ac rwy'n gweithio gyda rhanddeiliaid ar hyn o bryd i fynd i'r afael â hynny yn fy etholaeth. Gyda Heddlu Gogledd Cymru yn cofnodi 277 o droseddau'n ymwneud â chyllyll neu arfau miniog yn 2019-20, mae angen mynd i'r afael â hyn hefyd. Rwy'n ymdrin ag etholwr a aeth allan yn ddiniwed un noson ac a ddaeth yn ôl gyda 62 o bwythau. Ei gwestiwn i mi yw, 'Beth ddaeth dros ben rhywun i gario cyllell rasel hir? Beth ddaeth dros ben y person hwnnw i ymosod ar rywun yn sydyn a'u clwyfo i'r graddau fod angen 62 o bwythau arnynt?' Felly, rydym angen i Lywodraeth Cymru ddilyn arweiniad ein Hysgrifennydd Cartref, y Gwir Anrhydeddus Priti Patel AS, a gweithio'n rhagweithiol gyda rhanddeiliaid i fynd i'r afael â'r problemau hyn er mwyn gwneud ein lleoliadau'n ddiogel i bobl eu mwynhau. Mae'r Is-ysgrifennydd Gwladol Seneddol yn y Swyddfa Gartref, Rachel Maclean AS, hefyd wedi cyfarfod ag Awdurdod y Diwydiant Diogelwch i sicrhau bod cymwysterau goruchwylwyr drysau a swyddogion diogelwch yn cynnwys elfen benodol sy'n ymwneud â thrais yn erbyn menywod a merched. Rwy'n erfyn ar y Gweinidog a'r Siambr heddiw i sefydlu consensws trawsbleidiol fel y gellir cyflwyno newid effeithiol, a hynny'n gyflym. Diolch.

15:50

As young women growing up, we are taught to be careful, to avoid certain situations, people, outfits, to limit the things we do and the space we take up, not to walk home alone, not to drink too much, not to act in a way that would bring unwanted attention, and when you're out with friends, keep your hand over your drink, and don't leave a drink on the table if you're going to the ladies' or to the dancefloor, not because we're worried about someone taking the drink, but someone spiking it, putting something in it that'll turn the night into a nightmare. Because that is what we are taught. We're trained to anticipate danger, to navigate fear, to live our lives in ways that are framed by that potential peril, and this is where there is an inevitable societal experiential divide, because all of these things that I've mentioned will be astonishingly familiar, banal even, to all of the women listening, but for men, doing something like this would understandably be alien, because as a society we place the onus on women to keep themselves safe, not on men to stop attacking women.

I think there's merit in a lot of the ideas put forward in the motion—in the Night Time Industries Association's ideas about providing bottle stoppers and drinks covers free of charge for customers in pubs and bars—but taking an action like that alone is only masking the problem. Likewise, I would further welcome raising the awareness of the public about the dangers of drink spiking and looking into more funding for vulnerability training for bouncers and bar staff. But ultimately, Dirprwy Lywydd, we're still talking about containing and not eradicating the problem.

The odds are stacked against survivors of spiking. Toxicology tests have to be carried out within 12 to 72 hours, but often the drugs that are used are hard to notice—they have no scent, no taste, no colour. By the time the survivor has reported what's happened, they've often disappeared from the body. What's more, survivors of spiking have spoken about the mental gymnastics they have to go through, going back and forth between the police and hospital services to get the tests. Too often survivors feel dismissed by the police or feel like they're not being believed—something we've already heard in the debate this evening. Our call on the Welsh Government is to work with hospitals and police forces to ensure there's a standard practice in how incidents like this are reported and dealt with. Survivors must be better supported.

Dirprwy Lywydd, I refuse to accept that navigating danger should be an indelible part of life for women. There is nothing intrinsic about male violence against women, about threats to women's safety. We are conditioned to accept that the risk is there and to act accordingly. So for now, yes, of course we should raise awareness, we should provide support and look into providing bottle stoppers and drinks covers and other means of helping women feel safe, but women won't actually be safe until we get to the bottom of the issue and confront why it is that some men grow up to spike women's drinks, to follow women home, to harass them on the streets, to catcall, to abuse women online, to attack women, to silence them. Covering up a drink can't eradicate the problem, a problem that is so everyday that we've stopped even acknowledging that it shouldn't be normal, the problem that means that when women go out in the evening there is an unreferred to expectation that we will text our female friends when we're in the taxi, when we've reached home; the shared experiences none of us want to have, but yet still link us. Policy and politics shouldn't have to think of minimising an ever-present risk. The risk shouldn't be normal.

Wrth i fenywod ifanc dyfu i fyny, cawn ein dysgu i fod yn ofalus, i osgoi rhai sefyllfaoedd, pobl, gwisgoedd, i gyfyngu ar y pethau a wnawn a'r gofod a ddefnyddiwn, i beidio â cherdded adref ar ein pen ein hunain, i beidio ag yfed gormod, i beidio ag ymddwyn mewn ffordd a fyddai'n denu sylw diangen, a phan fyddwch allan gyda ffrindiau, cadwch eich llaw dros eich diod, a pheidiwch â gadael diod ar y bwrdd os ydych yn mynd i'r toiled neu at y llawr dawnsio, nid am ein bod yn poeni y bydd rhywun yn dwyn y ddiod, ond am ein bod yn poeni y bydd rhywun yn ei sbeicio, yn rhoi rhywbeth ynddi a fydd yn troi'r noson yn hunllef. Oherwydd dyna sy'n cael ei ddysgu i ni. Cawn ein hyfforddi i ragweld perygl, i lywio ofn, i fyw ein bywydau mewn ffyrdd sy'n cael eu fframio gan y perygl posibl hwnnw, a dyma lle y ceir rhaniad cymdeithasol anochel ym mhrofiadau pobl, oherwydd bydd yr holl bethau y soniais amdanynt yn rhyfeddol o gyfarwydd, yn ystrydebol hyd yn oed, i'r holl fenywod sy'n gwrando, ond i ddynion, byddai gwneud rhywbeth fel hyn yn brofiad dieithr yn naturiol, oherwydd fel cymdeithas rydym yn rhoi'r cyfrifoldeb ar fenywod i gadw eu hunain yn ddiogel, nid ar ddynion i roi'r gorau i ymosod ar fenywod.

Credaf fod llawer o'r syniadau a gyflwynwyd yn y cynnig—yn syniadau Cymdeithas Diwydiannau'r Nos ynglŷn â darparu caeadau ar gyfer poteli a gorchuddion diodydd yn rhad ac am ddim i gwsmeriaid mewn tafarndai a bariau—ond cuddio'r broblem y mae gweithredu o'r fath ar ei ben ei hun yn ei wneud. Yn yr un modd, byddwn yn croesawu camau pellach i godi ymwybyddiaeth y cyhoedd o beryglon sbeicio diodydd ac edrych ar fwy o gyllid ar gyfer hyfforddiant ar y perygl i swyddogion diogelwch a staff bar. Ond yn y pen draw, Ddirprwy Lywydd, rydym yn dal i sôn am reoli'r broblem yn hytrach na'i dileu.

Mae'n annhebygol iawn y bydd goroeswyr sbeicio yn cael cyfiawnder. Mae'n rhaid cynnal profion tocsicoleg o fewn 12 i 72 awr, ond yn aml mae'n anodd canfod y cyffuriau a ddefnyddir—nid oes unrhyw arogl, na blas, na lliw yn perthyn iddynt. Erbyn i'r goroeswr adrodd beth sydd wedi digwydd, maent yn aml wedi diflannu o'r corff. Yn fwy na hynny, mae goroeswyr sbeicio wedi siarad am y gymnasteg meddyliol y mae'n rhaid iddynt ei ddioddef, wrth fynd yn ôl ac ymlaen rhwng gwasanaethau heddlu ac ysbyty i gael y profion. Yn rhy aml, mae goroeswyr yn teimlo eu bod wedi'u diystyru gan yr heddlu neu'n teimlo na chânt eu credu—rhywbeth a glywsom eisoes yn y ddadl heno. Rydym yn galw ar Lywodraeth Cymru i weithio gydag ysbytai a heddluoedd i sicrhau y ceir ymarfer safonol o ran y ffordd yr adroddir am ddigwyddiadau fel hyn a sut y cânt eu trin. Mae'n rhaid cefnogi goroeswyr yn well.

Ddirprwy Lywydd, rwy'n gwrthod derbyn y dylai llywio perygl fod yn rhan annatod o fywyd i fenywod. Nid oes unrhyw beth cynhenid am drais gwrywaidd yn erbyn menywod, am fygythiadau i ddiogelwch menywod. Rydym wedi ein cyflyru i dderbyn bod y risg yno ac i weithredu yn unol â hynny. Felly am y tro, wrth gwrs y dylem godi ymwybyddiaeth, dylem ddarparu cymorth ac ystyried darparu caeadau ar gyfer poteli a gorchuddion diodydd a dulliau eraill o helpu menywod i deimlo'n ddiogel, ond ni fydd menywod yn ddiogel mewn gwirionedd nes inni fynd at wraidd y mater a rhoi sylw i pam fod rhai dynion yn tyfu i fyny i sbeicio diodydd menywod, i ddilyn menywod adref, i aflonyddu arnynt ar y strydoedd, i chwibanu a gweiddi arnynt, i gam-drin menywod ar-lein, i ymosod ar fenywod, i'w tawelu. Ni all gorchuddio diod ddileu'r broblem, problem sydd mor gyffredin fel ein bod wedi rhoi'r gorau i gydnabod na ddylai fod yn normal hyd yn oed, problem sy'n golygu fod yna ddisgwyliad na sonnir amdano, pan fydd menywod yn mynd allan gyda'r nos, y byddwn yn anfon neges destun at ein ffrindiau benywaidd pan fyddwn yn y tacsi, pan fyddwn wedi cyrraedd adref; y profiadau a rennir nad oes yr un ohonom eisiau eu cael, ond eto sy'n dal i'n cysylltu. Ni ddylai polisi a gwleidyddiaeth orfod meddwl am leihau risg hollbresennol. Ni ddylai'r risg fod yn normal.

It's an absolute pleasure to take part in this important and pertinent debate this afternoon. I'm pleased that the issue of spiking has finally gained mainstream media attention because the scourge has existed for many years, but thankfully there has been an increase in awareness in recent months. I'm therefore grateful to my colleague and party for tabling this debate today, but I do however take issue with Plaid Cymru's amendment to the motion. While it's true that the majority of spiking attacks are against women, one in four of those attacks are against men and that was how Britain's most prolific rapist, Reynhard Sinaga, attacked his victims. Thankfully, Sinaga is behind bars, serving a 40-year sentence for carrying out 159 sexual assaults.

Sadly, far too many attacks, whether it's men or women, either go unreported or fail to result in any prosecutions at all. In my policing area in north Wales, there were only 18 reports and zero arrests last year. We have to get the message out to victims of this insidious crime that it's okay to report spiking, it is a crime, and you shouldn't be embarrassed to report it. I am sympathetic to the Welsh Government's stance that the focus should be on holding the perpetrators to account, but the people who carry out these crimes are twisted individuals who have become very good at evading the attentions of the criminal justice system.

I'm grateful that the Home Secretary is taking this issue seriously and look forward to seeing an increase in prosecutions. However, we also have a duty to raise awareness of this crime. We all have a role to play in tackling the scourge of spiking, and I urge the Welsh Government to work with operators in the night-time economy on measures to protect patrons and to raise awareness around spiking.

Unfortunately, there is a lot of misinformation surrounding this issue. We've all seen the infographics doing the rounds on social media, warning us to look out for things like change in colour or sinking ice. Where it might be the case in some circumstances, it's often impossible to tell if a drink has been spiked with chemicals or, indeed, additional alcohol. The only way to ensure that your drink hasn't been spiked is for it never to leave your sight, but we all know that isn't practical. We therefore need to work with the industry to look at alternative solutions for drink security. Others have mentioned stop tops and other such methods. There have also been trials of drinks lockers, a way of securing your drink while you visit the bathroom or the dancefloor—the latter part of that would be my preference on a night out.

And whatever steps we take, the most important one will be awareness, and we all have a duty to ensure that we are vigilant, for us to make it impossible for the despicable creatures who seek to drug others to carry out their horrendous crimes. Let us stand up, take action and prevent any further young women and men from becoming victims. Diolch yn fawr iawn.

Mae'n bleser cymryd rhan yn y ddadl bwysig a pherthnasol hon y prynhawn yma. Rwy'n falch fod sbeicio wedi cael sylw yn y cyfryngau prif ffrwd o'r diwedd gan fod y malltod wedi bodoli ers blynyddoedd lawer, ond diolch byth mae ymwybyddiaeth ohono wedi codi yn ystod y misoedd diwethaf. Felly, rwy'n ddiolchgar i fy nghyd-Aelod a fy mhlaid am gyflwyno'r ddadl hon heddiw, ond rwy'n anghytuno â gwelliant Plaid Cymru i'r cynnig. Er ei bod yn wir fod y rhan fwyaf o ymosodiadau sbeicio yn erbyn menywod, mae un o bob pedwar o'r ymosodiadau hynny yn erbyn dynion a dyna sut yr ymosododd treisiwr gwaethaf Prydain o ran nifer ei droseddau, Reynhard Sinaga, ar ei ddioddefwyr. Diolch byth, mae Sinaga yn y carchar, wedi'i ddedfrydu i 40 mlynedd am gyflawni 159 o ymosodiadau rhywiol.

Yn anffodus, mae llawer gormod o ymosodiadau, yn erbyn dynion neu fenywod, naill ai heb eu cofnodi neu heb arwain at unrhyw erlyniadau o gwbl. Yn fy ardal heddlu yng ngogledd Cymru, dim ond 18 o adroddiadau a gafwyd y llynedd ac ni chafodd neb eu harestio. Mae'n rhaid inni gyfleu'r neges i ddioddefwyr y drosedd lechwraidd hon ei bod yn iawn iddynt roi gwybod am achosion o sbeicio, mae'n drosedd, ac ni ddylech fod â chywilydd ei hadrodd. Rwy'n cydymdeimlo â safbwynt Llywodraeth Cymru y dylai'r ffocws fod ar ddwyn troseddwyr i gyfrif, ond mae'r bobl sy'n cyflawni'r troseddau hyn yn unigolion gwyrdröedig sy'n dda iawn am osgoi sylw'r system cyfiawnder troseddol.

Rwy'n ddiolchgar fod yr Ysgrifennydd Cartref o ddifrif ynglŷn â'r mater ac rwy'n edrych ymlaen at weld cynnydd yn nifer yr erlyniadau. Fodd bynnag, mae gennym ddyletswydd hefyd i godi ymwybyddiaeth o'r drosedd. Mae gan bob un ohonom ran i'w chwarae yn ymladd malltod sbeicio, ac rwy'n annog Llywodraeth Cymru i weithio gyda gweithredwyr economi'r nos ar fesurau i ddiogelu cwsmeriaid ac i godi ymwybyddiaeth o sbeicio.

Yn anffodus, ceir llawer o gamwybodaeth ynghylch y mater hwn. Rydym i gyd wedi gweld y ffeithluniau ar y cyfryngau cymdeithasol, yn ein rhybuddio i gadw llygad am bethau fel newid lliw neu rew'n suddo. Er y gallai fod yn wir mewn rhai amgylchiadau, mae'n aml yn amhosibl dweud a yw diod wedi'i sbeicio â chemegau, neu alcohol ychwanegol yn wir. Yr unig ffordd o sicrhau nad yw eich diod wedi'i sbeicio yw drwy beidio â'i adael o'ch golwg o gwbl, ond rydym i gyd yn gwybod nad yw hynny'n ymarferol. Felly, mae angen inni weithio gyda'r diwydiant i edrych ar atebion eraill ar gyfer diogelwch diodydd. Mae eraill wedi sôn am gaeadau a dulliau tebyg. Cafwyd treialon gyda loceri diodydd hefyd, sef ffordd o ddiogelu eich diod pan ewch i'r ystafell ymolchi neu at y llawr dawnsio—yr ail fyddai fy newis i ar noson allan.

A pha gamau bynnag a gymerwn, y pwysicaf fydd codi ymwybyddiaeth, ac mae gan bob un ohonom ddyletswydd i sicrhau ein bod yn wyliadwrus, er mwyn ei gwneud yn amhosibl i'r creaduriaid ffiaidd sy'n ceisio drygio eraill er mwyn gallu cyflawni eu troseddau erchyll. Gadewch inni weithredu ac atal unrhyw fenywod a dynion ifanc eraill rhag dod yn ddioddefwyr. Diolch yn fawr iawn.

15:55

The spiking of drinks is not new. I had my own drink spiked in 1982. That was 39 years ago and it's a very frightening experience, and it's one that stays with you for life. In the case of my drink, I was in a friend's pub. I was a licensee myself. I'd stepped out of my front door and probably walked about 800 yards from my own home. I was living in a tiny village in Wales. I wasn't in a nightclub. There was no taste to it and I didn't know what had happened. But I was lucky because I had friends around me and they knew that something was wrong, and they made sure that I got home. I thought that I was ill. They thought that I was ill. I got home, my friend raised the alarm with my husband, I went to bed and I eventually woke up the next day. But what I do remember is I couldn't see any colour. My vision had restored itself to black and white only. It was many, many hours later before I could see the full spectrum of what was around me, but I still didn't know that I'd been spiked. It was many days later, reliving and retelling my experience to my customers that one of them had heard about the spiking of drinks, and suggested that's probably what had happened.

What I do know is that there was a stranger in that particular pub on that particular night, a male stranger, and he never, ever came back to the village. It is undoubtedly the case that he had spiked that drink. I know it, because there were only four or five people in the pub. They were all my friends, two of whom, as I've told you, made sure that I got home. So, it is really, really important that we get this message out. It's also important that we don't just focus on nightclubs, but that we make people aware that drink spiking can happen anywhere at any time. 

I do have to say that I agree that looking after your drinks, getting your friends to look after your drinks is important, but I also agree that putting the onus on the individual and blaming them is wrong. It is the perpetrator who is to blame, it isn't the victim. We've heard victim blaming for women's behaviour time and time again, and it's been alluded to here. We've heard people say, after women have been raped or sexually assaulted, that they've asked for it—after all, their dress was too short, their top was too skimpy. That lets the perpetrator off the hook. In this case, there is only one person who is clearly to blame.

I agree that we must tackle misogyny, because many, many things fall out from the misogynistic language and behaviour that we all see. It most definitely should be included in the end violence against women legislation as a hate crime. There is no doubt that, if you shout abuse at a woman just because she is a woman and use hateful language, it is a hate crime. I'm afraid to say that Boris Johnson, when he said that women chose to go around in burkas looking like letterboxes, used misogynistic language. The language that we use—we as public servants must actually be mindful of the replication of those views and expressions elsewhere. 

I couldn't be clearer about this incident. I know what it's like. I can retell that story today and I can remember the effects of it, but I know I was lucky, and I know other people are not lucky. But, this isn't about me. So, what I ask of all police forces across Wales is to take this seriously. I ask all men to join in the activities, particularly this month, November, when the international day to end violence against women is on 25 November, and stand up and be counted, as I'm sure many men will here. I ask the Welsh Government to work across all communities to engage with all voluntary, public sector and youth organisations to educate and also enforce action to end this crime. Thank you.

Nid yw sbeicio diodydd yn beth newydd. Cafodd fy niod i ei sbeicio ym 1982. Roedd hynny 39 mlynedd yn ôl ac mae'n brofiad brawychus iawn, ac yn un sy'n aros gyda chi am byth. Yn achos fy niod i, roeddwn yn nhafarn ffrind i mi. Roeddwn yn drwyddedai fy hun. Camais allan drwy'r drws a cherdded tua 800 llath, mae'n debyg, o fy nghartref fy hun. Roeddwn yn byw mewn pentref bychan yng Nghymru. Nid oeddwn mewn clwb nos. Nid oedd unrhyw flas arno ac nid oeddwn yn gwybod beth oedd wedi digwydd. Ond roeddwn yn lwcus am fod gennyf ffrindiau gyda mi ac roeddent yn gwybod bod rhywbeth o'i le, ac fe wnaethant yn siŵr fy mod yn cyrraedd adref. Roeddwn yn meddwl fy mod yn sâl. Roeddent hwy'n meddwl fy mod yn sâl. Cyrhaeddais adref, rhoddodd fy ffrind wybod i fy ngŵr, euthum i'r gwely ac fe ddeffrois yn y diwedd y diwrnod canlynol. Ond yr hyn rwy'n ei gofio yw na allwn weld unrhyw liw. Roedd fy ngolwg wedi'i gyfyngu i ddu a gwyn yn unig. Aeth oriau lawer heibio cyn y gallwn weld sbectrwm llawn yr hyn a oedd o fy nghwmpas, ond roeddwn i'n dal heb wybod fy mod wedi cael fy sbeicio. Ddyddiau lawer yn ddiweddarach, wrth ail-fyw ac ailadrodd fy mhrofiad wrth fy nghwsmeriaid, roedd un ohonynt wedi clywed am sbeicio diodydd, ac awgrymodd ei bod hi'n debygol mai dyna oedd wedi digwydd.

Yr hyn a wn yw bod dieithryn yn y dafarn honno ar y noson arbennig honno, dieithryn gwrywaidd, ac ni ddaeth byth yn ôl i'r pentref. Nid oes gennyf amheuaeth nad ef a sbeiciodd y ddiod. Rwy'n gwybod hynny, oherwydd mai dim ond pedwar neu bump o bobl oedd yn y dafarn. Roeddent i gyd yn ffrindiau i mi, ac fel y dywedais, fe wnaeth dau ohonynt yn siŵr fy mod yn cyrraedd adref. Felly, mae'n bwysig iawn ein bod yn cyfleu'r neges hon. Mae'n bwysig hefyd nad ydym yn canolbwyntio ar glybiau nos yn unig, ond ein bod yn gwneud pobl yn ymwybodol y gall diodydd gael eu sbeicio yn unrhyw le ar unrhyw adeg.

Mae'n rhaid imi ddweud fy mod yn cytuno bod cadw llygad ar eich diodydd, cael eich ffrindiau i gadw llygad ar eich diodydd yn bwysig, ond rwy'n cytuno hefyd fod rhoi'r cyfrifoldeb ar yr unigolyn a'u beio hwy yn anghywir. Y troseddwr sydd ar fai, nid y dioddefwr. Rydym wedi clywed am feio dioddefwyr ac ymddygiad menywod dro ar ôl tro, a chyfeiriwyd at hynny yma. Rydym wedi clywed pobl yn dweud, ar ôl i fenywod gael eu treisio neu ddioddef ymosodiad rhywiol, eu bod yn gofyn amdani—wedi'r cyfan, roedd ei ffrog yn rhy fyr, roedd ei thop yn dangos gormod. Mae hynny'n esgusodi'r troseddwr. Yn yr achos hwn, mae'n amlwg mai un person yn unig sydd ar fai.

Rwy'n cytuno bod yn rhaid inni fynd i'r afael â chasineb at fenywod, oherwydd mae llawer o bethau'n deillio o'r iaith a'r ymddygiad gwreig-gasaol rydym ni i gyd yn ei weld. Yn bendant, dylid ei chynnwys fel trosedd gasineb yn y ddeddfwriaeth i roi diwedd ar drais yn erbyn menywod. Os ydych yn cam-drin menyw yn eiriol am ddim rheswm heblaw'r ffaith mai menyw yw hi ac yn defnyddio iaith atgas, nid oes amheuaeth nad yw'n drosedd gasineb. Mae arnaf ofn fod Boris Johnson, pan ddywedodd fod menywod sy'n dewis gwisgo burkas yn edrych fel blychau llythyrau, wedi defnyddio iaith wreig-gasaol. Mae'n rhaid i'r iaith a ddefnyddiwn—mae'n rhaid i ni fel gweision cyhoeddus wylio rhag ailadrodd y safbwyntiau a'r geiriau hynny mewn mannau eraill. 

Ni allwn fod yn gliriach ynglŷn â'r digwyddiad hwn. Rwy'n gwybod sut beth yw hyn. Gallaf ailadrodd y stori honno heddiw a gallaf gofio'r effeithiau, ond gwn fy mod yn lwcus, a gwn fod yna bobl eraill nad ydynt yn lwcus. Ond nid amdanaf fi y mae hyn. Felly, gofynnaf i bob heddlu ledled Cymru fod o ddifrif ynglŷn â hyn. Gofynnaf i bob dyn ymuno yn y gweithgareddau, yn enwedig y mis hwn, mis Tachwedd, gyda'r diwrnod rhyngwladol i roi diwedd ar drais yn erbyn menywod ar 25 Tachwedd, a gwneud safiad, fel rwy'n siŵr y bydd llawer o ddynion yma yn ei wneud. Gofynnaf i Lywodraeth Cymru weithio ar draws pob cymuned i ymgysylltu â'r holl sefydliadau gwirfoddol, sector cyhoeddus a sefydliadau ieuenctid i addysgu yn ogystal â mynnu camau i roi diwedd ar y drosedd hon. Diolch.

16:00

I'd like to start by thanking my colleagues for all the valid and important points they've raised so far in this debate, and to pay tribute to my colleague Joyce for raising her own personal experience. 

The issue of spiking drinks in pubs and nightclubs has been an ongoing situation for some time. Whilst everyone can be affected, it is, as we have already heard, predominantly women who are subjected to this. The issue is so bad that young people, especially women, are increasingly afraid to go out. In Swansea, for example, it's already prompted an organised response from university students, when they held a Big Night In on 24 October this year, as has already been highlighted by other Members in this Chamber, which encourages students not to go out nightclubbing on the busiest day of the week in the hope of raising awareness and forcing nightclubs to address the problem. 

Unfortunately, the major issue with spiking is the difficulty of, as you have already heard, catching and prosecuting those people who have committed the offence. There are several methods used to spike drinks, but the most common is adding alcohol to non-alcoholic drinks or adding extra alcohol to already-alcoholic drinks. Prosecutions are extremely rare given the number of instances, and this is largely due to the fact that there is little evidence to prove spiking has occurred. Blood tests are needed within a narrow window of spiking to provide evidence, and there are many people who feel that they are often not taken seriously enough by the police and health professionals when they report alleged spiking—basically that they have drunk too much, or they can't handle their drink.

Worryingly, a survey conducted by the Alcohol Education Trust has, in some way, revealed the extent of this problem. This survey of 750 people found that 35 per cent of drinks were spiked at private parties, and 28 per cent in nightclubs, 13 per cent in bars, and 7 per cent in festivals. As many as one in seven women aged between 16 and 25 reported being targeted, though 92 per cent of the victims chose not to report their experiences to the police. Of those who did, the survey revealed that nothing happened as a result. The lack of criminal prosecutions for spiking drinks has left those perpetrators so confident they have now started injecting people. This extremely worrying behaviour is seemingly becoming more prevalent, and because these needles are being reused over and over again, it also increases the risk of the victims catching diseases such as HIV and hepatitis.

While spiking a drink can carry a maximum sentence of 10 years, the problem lies in the ability of the police to reliably catch people spiking them and to prosecute accordingly. This remains an exceptionally difficult thing for them to do, and I believe that until an appropriate system is put into place, men and women will continue to be subjected to this abhorrent crime. At this present time, the issue of spiking drinks is at the forefront of people's minds because of recent media attention. People will naturally become more vigilant in the short term; however, this is simply pushing those people who spike drinks into the shadows. As time goes on and this issue is no longer covered by the media, they will return. Drink spiking has been an ongoing problem for a very long time, and there needs to be a long-term solution put into place. We need to ask ourselves what programmes have been put into place to educate teenagers and young people of the danger, but to also spotlight the inappropriate attitudes and behaviours that are conducted towards women. 

What have nightclubs and pubs done to help negate the problem? Drinks with lids are an obvious short-term answer, but until it is mandatory, then it will be nothing other than a short-term fix to alleviate the current worry. We need better CCTV installed in our nightclubs and pubs, better access to testing facilities, and better collection of evidence to identify repeating patterns of behaviour. Unless there is political will to make long-term changes, this will remain an ongoing risk for our young people for some time, and this is why we need to support this debate and put into place firm action to tackle it. Thank you.

Hoffwn ddechrau drwy ddiolch i fy nghyd-Aelodau am yr holl bwyntiau dilys a phwysig y maent wedi'u codi hyd yma yn y ddadl hon, a thalu teyrnged i fy nghyd-Aelod, Joyce, am siarad am ei phrofiad personol. 

Mae sbeicio diodydd mewn tafarndai a chlybiau nos wedi bod yn broblem ers peth amser. Er y gallai unrhyw un gael eu heffeithio, fel y clywsom eisoes, menywod sy'n dioddef hyn yn bennaf. Mae'n broblem mor ddrwg fel bod pobl ifanc fwyfwy, yn enwedig menywod, yn ofni mynd allan. Yn Abertawe, er enghraifft, mae eisoes wedi ysgogi ymateb trefnedig gan fyfyrwyr prifysgol, pan gynhaliwyd Big Night In ar 24 Hydref eleni, fel y nodwyd eisoes gan Aelodau eraill yn y Siambr hon, i annog myfyrwyr i beidio â mynd allan i glybiau nos ar ddiwrnod prysuraf yr wythnos yn y gobaith o godi ymwybyddiaeth a gorfodi clybiau nos i fynd i'r afael â'r broblem. 

Yn anffodus, y brif broblem gyda sbeicio yw'r anhawster, fel y clywsoch eisoes, i ddal ac erlyn y bobl a gyflawnodd y drosedd. Defnyddir sawl dull i sbeicio diodydd, ond y mwyaf cyffredin yw ychwanegu alcohol at ddiodydd nad ydynt yn rhai alcoholaidd neu ychwanegu alcohol ychwanegol at ddiodydd sydd eisoes yn rhai alcoholaidd. Prin iawn yw'r erlyniadau o ystyried nifer yr achosion, a hynny'n bennaf am nad oes llawer o dystiolaeth i brofi bod sbeicio wedi digwydd. Mae angen profion gwaed o fewn cyfnod byr wedi i'r sbeicio ddigwydd i allu darparu tystiolaeth, ac mae llawer o bobl yn teimlo nad yw'r heddlu a gweithwyr iechyd proffesiynol yn rhoi ystyriaeth ddigon difrifol i'r hyn a ddywedant am sbeicio honedig—yn y bôn eu bod wedi yfed gormod, neu na allant ddal eu diod.

Mae maint y broblem yn destun pryder fel y datgelodd arolwg a gynhaliwyd gan yr Ymddiriedolaeth Addysg Alcohol. Canfu'r arolwg o 750 o bobl fod 35 y cant o ddiodydd wedi cael eu sbeicio mewn partïon preifat, a 28 y cant mewn clybiau nos, 13 y cant mewn bariau, a 7 y cant mewn gwyliau. Dywedodd cynifer ag un o bob saith menyw rhwng 16 a 25 oed eu bod wedi'u targedu, er bod 92 y cant o'r dioddefwyr wedi dewis peidio â rhoi gwybod i'r heddlu am eu profiadau. O'r rhai a wnaeth, datgelodd yr arolwg nad oedd dim wedi digwydd o ganlyniad. Mae'r diffyg erlyniadau troseddol am sbeicio diodydd wedi gwneud y troseddwyr mor hyderus nes eu bod bellach wedi dechrau chwistrellu pobl. Mae'n ymddangos bod yr ymddygiad hynod ofidus hwn yn dod yn fwy cyffredin, ac oherwydd bod y nodwyddau'n cael eu hailddefnyddio dro ar ôl tro, mae hefyd yn cynyddu'r risg y bydd dioddefwyr yn dal clefydau fel HIV a hepatitis.

Er y gall sbeicio diod arwain at ddedfryd o hyd at 10 mlynedd o garchar, y broblem yw gallu'r heddlu i ddal pobl yn sbeicio mewn modd dibynadwy ac i erlyn yn unol â hynny. Mae hyn yn parhau i fod yn anodd eithriadol, a hyd nes y rhoddir system briodol ar waith, credaf y bydd dynion a menywod yn parhau i ddioddef yn sgil y drosedd ffiaidd hon. Ar hyn o bryd, mae sbeicio diodydd ar flaen meddyliau pobl oherwydd sylw diweddar ar y cyfryngau. Yn naturiol, bydd pobl yn dod yn fwy gwyliadwrus yn y tymor byr; fodd bynnag, dim ond gwthio'r bobl sy'n sbeicio diodydd i'r cysgodion y mae hyn yn ei wneud. Gydag amser, a'r cyfryngau'n colli diddordeb yn y broblem, byddant yn dychwelyd. Mae sbeicio diodydd wedi bod yn broblem ers amser maith, ac mae angen rhoi ateb hirdymor ar waith. Rhaid inni ofyn i ni'n hunain pa raglenni sydd ar waith i addysgu rhai yn eu harddegau a phobl ifanc am y perygl, ond hefyd i dynnu sylw at agweddau ac ymddygiad amhriodol tuag at fenywod. 

Beth y mae clybiau nos a thafarndai wedi'i wneud i helpu i gael gwared ar y broblem? Mae diodydd â chaeadau yn ateb tymor byr amlwg, ond hyd nes y bydd yn orfodol, dim ond ateb tymor byr fydd hynny i leddfu'r pryder presennol. Mae angen gosod systemau teledu cylch cyfyng gwell yn ein clybiau nos a'n tafarndai, gwella mynediad at gyfleusterau profi, a gwella ffyrdd o gasglu tystiolaeth i nodi patrymau ymddygiad ailadroddus. Oni bai bod ewyllys wleidyddol i wneud newidiadau hirdymor, bydd hyn yn parhau i fod yn risg barhaus i'n pobl ifanc am beth amser, a dyma pam y mae angen inni gefnogi'r ddadl hon a rhoi camau cadarn ar waith i fynd i'r afael â'r broblem. Diolch.

16:05

Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Hoffwn ddiolch hefyd i Darren Millar am godi'r pwnc pwysig yma.

Thank you very much, Dirprwy Lywydd. I'd also like to thank Darren Millar for bringing this important debate forward.

I'd like to thank Plaid Cymru for their amendments, which we'll be supporting. I believe the amendments actually all strengthen the purpose of this motion today, and I'm very grateful for the opportunity to highlight what work the Welsh Government is doing to tackle violence against women, domestic abuse and sexual violence. Can I thank Tom Giffard for his powerful opening speech? It set the tone for the whole debate, I have to say, today. I think we can move forward on a cross-party basis, but obviously holding us to account as a Welsh Government in terms of taking this forward.

We've heard very strong messages, which has been very powerful today, from men, from our Senedd Members—our male Senedd Members as well as our female Senedd Members, and that's very welcome—speaking up today, speaking out today, and showing how you're going to take this forward in your own lives and with your own responsibilities: political, public, and wider responsibilities. Because, let's all again recognise that the act of spiking is an insidious crime. It removes a person's dignity, rights and freedom. It's a prime example of the misuse of power and control, as has been said by Members today, that typifies violence against women and girls. Acts like spiking are part of a pattern of behaviour, abuse and violence that blights too many women's lives and opportunities.

Can I particularly thank, as well, Joyce Watson for sharing her personal experience? When we have that powerful experience from elected representatives in this Chamber, in this Senedd, we know what it means to actually share that personally. It's very courageous, and I know that all of us, as has already been said, thank you for that, Joyce, because you represent the people who are experiencing this insidious situation. So, thank you to Joyce Watson.

Hoffwn ddiolch i Blaid Cymru am eu gwelliannau, a byddwn yn eu cefnogi. Credaf fod y gwelliannau i gyd yn cryfhau diben y cynnig hwn heddiw, ac rwy'n ddiolchgar iawn am y cyfle i dynnu sylw at y gwaith y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i fynd i'r afael â thrais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol. A gaf fi ddiolch i Tom Giffard am ei araith agoriadol rymus? Gosododd y naws ar gyfer y ddadl gyfan heddiw, rhaid imi ddweud. Credaf y gallwn symud ymlaen ar sail drawsbleidiol, ond gan ein dwyn ni i gyfrif wrth gwrs fel Llywodraeth Cymru, a bwrw ymlaen â hyn.

Rydym wedi clywed negeseuon cryf a phwerus iawn heddiw, gan ddynion, gan Aelodau o'r Senedd—ein Haelodau gwrywaidd o'r Senedd yn ogystal â'n Haelodau benywaidd o'r Senedd, ac mae hynny i'w groesawu'n fawr—yn siarad heddiw, yn codi llais heddiw, a dangos sut rydych yn mynd i fwrw ymlaen â hyn yn eich bywydau eich hunain a chyda'ch cyfrifoldebau eich hun: cyfrifoldebau gwleidyddol, cyhoeddus a mwy cyffredinol. Oherwydd gadewch i bawb ohonom gydnabod eto fod y weithred o sbeicio yn drosedd lechwraidd. Mae'n cael gwared ar urddas, hawliau a rhyddid unigolyn. Fel y dywedodd yr Aelodau heddiw, mae'n enghraifft wych o'r camddefnydd o bŵer a rheolaeth sy'n nodweddu trais yn erbyn menywod a merched. Mae gweithredoedd fel sbeicio yn rhan o batrwm o ymddygiad, cam-drin a thrais sy'n difetha gormod o fywydau a chyfleoedd menywod.

A gaf fi ddiolch yn arbennig, hefyd, i Joyce Watson am rannu ei phrofiad personol? Pan glywn am brofiadau pwerus gan gynrychiolwyr etholedig yn y Siambr hon, yn y Senedd hon, gwyddom beth y mae'n ei olygu i rannu hynny'n bersonol. Mae'n ddewr iawn, a gwn fod pob un ohonom, fel y dywedwyd eisoes, yn diolch ichi am hynny, Joyce, oherwydd rydych yn cynrychioli'r bobl sy'n dioddef yn sgil y drosedd lechwraidd hon. Felly, diolch i Joyce Watson.

I also just want to make two points, really, to start off with. I believe that we will all share these crucial messages. First and foremost, let us be clear that it's not for women to modify their behaviour—Delyth Jewell made this point—it's for abusers to change theirs, and the onus of these crimes does not fall on the women, it falls squarely on those insidious men who commit them.

The second message today is for those who know the perpetrators—and this is a public message; I hope that this debate can be shared more widely: if you know or see a person who's carrying out these crimes, you have a moral duty to report them as soon as it is safe to do so. So, we've got this strong message in our violence against women, domestic abuse and sexual violence strategy: don't be a bystander. It's a powerful message that we need to make sure reaches out today. We have a duty in our communities to call out inappropriate behaviour and offer support where it's safe to do so. Huw Irranca-Davies made this point about the role of men to be empowered to engage with other men and boys to call out abusive and sexist behaviour among their friends, their colleagues and communities to promote that culture of equality and respect. So, this is about this genuine concern of women and young girls around their safety, particularly in the night-time economy setting. Women should be able to enjoy a night out and be safe, women should be able to have a drink and be safe. Simply put, women should be able to enjoy their lives and be safe.

Deputy Llywydd, I think it's crucial that we do get to the bottom of this issue—the causes, as Sioned Williams said. This is why the violence against women, domestic abuse and sexual violence national strategy is so important; that's where the Welsh Government is taking this forward and I'm very pleased to have the opportunity to account for where we are on this point. We are strengthening and expanding our violence against women, domestic abuse and sexual violence strategy; we're strengthening it and expanding it to include a focus on violence and harassment against women and girls in the public space as well as in the home. And we know that, from the last few weeks and months, the public spaces, the community, the street, including also transport—and we obviously need to look at this now very clearly in terms of the night-time economy. 

We have been focusing very much on domestic abuse and violence in the home and of course that will continue, but we have to now—and we are—strengthen and expand our strategy to the public space for women as well. It's a refreshed strategy and I will shortly be launching it. It's been developed alongside a group of key partner organisations, including those, of course, in the specialist sector that supports victims and survivors of violence against women and domestic abuse. It aims to increase joint working with the police and criminal justice partners, which has been called for today, crucially involving survivors who are also engaged in all aspects of the development of the strategy and delivery. We've got to make sure that it's co-ordinated and it's effective and includes all agencies.

But tackling male violence, gender inequality and misogyny requires action, of course, at both ends of the spectrum. We must support survivors, we must hold perpetrators to account, but we must create genuine behaviour change. And this is how we will combat that insidious and pervasive negative attitude to women that can manifest in acts like spiking. Working with children and young people and highlighting the importance of safe, equal and healthy relationships is going to be very much addressed in our new curriculum, but the revised strategy, I think, will be addressing these issues very clearly.

I do want to just spend a moment on the police response, because this is where the key role of the police is crucial. Yesterday, I met with the lead chief constable, Pam Kelly, and deputy police and crime commissioner Eleri Thomas to discuss spiking, to ask for an account of all of the police forces in Wales, and they gave me their commitment, they assured me that all four police forces are taking this issue extremely seriously, and reported to me on all of the aspects of that work. In fact, the policing and crime partnership board for Wales, which I chair, is a very important and valuable opportunity. It’s on the agenda of our next meeting, which will also be attended by the Secretary of State for Wales, so it’s very much joint working as well.

So, it’s crucial that we move forward in this response, and I do want to just also, very briefly, say that, in terms of misogyny as a hate crime, we’ve been clear that the current hate crime regime is not fit for purpose. It fails to deal with misogyny as a major demonstration of this, and we wait for the Law Commission’s outcome of their review, and we ask the UK Government to expedite legislation to respond to that.

So, finally, can I just say that Joyce Watson drew attention to White Ribbon? The debate is a timely one. We’re coming up to White Ribbon Day on 25 November. The subsequent 16 days of activism call on all men to take a stand against sexism and gender-based violence in all forms and to end male violence against women. White Ribbon ambassadors—hopefully, all our male Members of the Senedd will take this on board. Jack Sargeant very much has led the way. Please consider becoming a White Ribbon ambassador and pledge never to commit, excuse or remain silent about male violence against women, because I think, together, we can unite to end violence on the streets and violence in the home. We must unite for change, and we must unite to allow everyone to live fear free. Diolch yn fawr.

Rwyf hefyd am wneud dau bwynt i ddechrau. Credaf y byddwn i gyd yn rhannu'r negeseuon hollbwysig hyn. Yn bennaf oll, gadewch inni fod yn glir nad yw'n fater o ddisgwyl i fenywod addasu eu hymddygiad—gwnaeth Delyth Jewell y pwynt hwn—mae'n fater o ddisgwyl i'r rhai sy'n cam-drin newid eu hymddygiad hwy, ac nid y menywod a ddylai ysgwyddo cyfrifoldeb am y troseddau hyn, cyfrifoldeb y dynion llechwraidd sy'n eu cyflawni ydyw.

Mae'r ail neges heddiw i'r rhai sy'n adnabod y tramgwyddwyr—ac mae hon yn neges gyhoeddus; gobeithio y gellir rhannu'r ddadl hon yn ehangach: os ydych yn gwybod am rywun sy'n cyflawni'r troseddau hyn, neu'n eu gweld yn eu cyflawni, mae gennych ddyletswydd foesol i roi gwybod amdanynt cyn gynted ag y bydd yn ddiogel ichi wneud hynny. Felly, mae gennym neges gref yn ein strategaeth trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol: peidiwch â chadw'n dawel. Mae'n neges bwerus ac mae angen inni sicrhau ei bod yn cael ei chlywed heddiw. Mae gennym ddyletswydd yn ein cymunedau i dynnu sylw at ymddygiad amhriodol a chynnig cymorth lle mae'n ddiogel i wneud hynny. Gwnaeth Huw Irranca-Davies y pwynt ynglŷn â rôl dynion i gael eu grymuso i ymgysylltu â dynion a bechgyn eraill er mwyn tynnu sylw at ymddygiad camdriniol a rhywiaethol ymhlith eu ffrindiau, eu cydweithwyr a'u cymunedau i hyrwyddo diwylliant o gydraddoldeb a pharch. Felly, mae hyn yn ymwneud â phryder gwirioneddol menywod a merched ifanc mewn perthynas â'u diogelwch, yn enwedig yn lleoliadau'r economi nos. Dylai menywod allu mwynhau noson allan a bod yn ddiogel, dylai menywod allu cael diod a bod yn ddiogel. Yn syml, dylai menywod allu mwynhau eu bywydau a bod yn ddiogel.

Ddirprwy Lywydd, credaf ei bod yn hollbwysig ein bod yn mynd i graidd y mater—yr hyn sy'n ei achosi, fel y dywedodd Sioned Williams. Dyma pam y mae'r strategaeth genedlaethol ar drais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol mor bwysig; dyna lle mae Llywodraeth Cymru yn bwrw ymlaen â hyn ac rwy'n falch iawn o gael cyfle i adrodd ble rydym arni ar y pwynt hwn. Rydym yn cryfhau ac yn ehangu ein strategaeth trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol; rydym yn ei chryfhau ac yn ei hehangu i gynnwys ffocws ar drais ac aflonyddu yn erbyn menywod a merched mewn mannau cyhoeddus yn ogystal ag yn y cartref. A dros yr wythnosau a'r misoedd diwethaf, gwyddom fod y mannau cyhoeddus, y gymuned, y stryd, gan gynnwys trafnidiaeth hefyd—ac mae'n amlwg fod angen inni edrych ar hyn yn fanwl iawn mewn perthynas â'r economi nos.

Rydym wedi bod yn canolbwyntio i raddau helaeth ar gam-drin domestig a thrais yn y cartref ac wrth gwrs bydd hynny'n parhau, ond rhaid inni gryfhau ac ehangu ein strategaeth yn awr—ac rydym yn gwneud hynny—i gynnwys mannau cyhoeddus i fenywod hefyd. Mae'n strategaeth sydd wedi'i diweddaru a byddaf yn ei lansio cyn bo hir. Fe'i datblygwyd ochr yn ochr â grŵp o sefydliadau partner allweddol, gan gynnwys y rheini yn y sector arbenigol sy'n cefnogi dioddefwyr a goroeswyr trais yn erbyn menywod a cham-drin domestig. Ei nod yw cynyddu cydweithio â'r heddlu a phartneriaid ym maes cyfiawnder troseddol, fel y galwyd amdano heddiw, gan gynnwys goroeswyr sydd hefyd yn ymwneud â phob agwedd ar ddatblygu'r strategaeth a'r ddarpariaeth. Mae'n rhaid inni sicrhau ei bod wedi'i chydlynu a'i bod yn effeithiol ac yn cynnwys pob asiantaeth.

Ond mae mynd i'r afael â thrais gwrywaidd, anghydraddoldeb rhwng y rhywiau a chasineb at fenywod yn galw am weithredu ar ddau ben y sbectrwm wrth gwrs. Rhaid inni gefnogi goroeswyr, rhaid inni ddwyn cyflawnwyr i gyfrif, ond rhaid inni greu newid ymddygiad gwirioneddol. A dyma sut yr awn i'r afael â'r ymagweddau negyddol llechwraidd a hollbresennol tuag at fenywod sydd i'w gweld mewn gweithredoedd fel sbeicio. Mae gweithio gyda phlant a phobl ifanc a thynnu sylw at bwysigrwydd perthnasoedd diogel, cyfartal ac iach yn mynd i gael sylw mawr yn ein cwricwlwm newydd, ond credaf y bydd y strategaeth ddiwygiedig yn mynd i'r afael â'r materion hyn yn amlwg iawn.

Rwyf am dreulio eiliad ar ymateb yr heddlu, oherwydd dyma lle mae rôl allweddol yr heddlu yn hollbwysig. Ddoe, cyfarfûm â'r prif gwnstabl arweiniol, Pam Kelly, a'r dirprwy gomisiynydd heddlu a throseddu, Eleri Thomas, i drafod sbeicio, i ofyn i holl heddluoedd Cymru adrodd ar y mater, a rhoddasant eu hymrwymiad i mi, fe'm sicrhawyd bod y pedwar heddlu o ddifrif ynglŷn â'r mater, a chefais adroddiadau ar bob agwedd ar y gwaith hwnnw. Yn wir, mae bwrdd partneriaeth plismona a throseddu Cymru, a gadeirir gennyf fi, yn gyfle pwysig a gwerthfawr iawn. Mae ar agenda ein cyfarfod nesaf, y bydd Ysgrifennydd Gwladol Cymru yn ei fynychu hefyd, felly ceir cryn dipyn o gydweithio yn ogystal.

Felly, mae'n hanfodol ein bod yn symud ymlaen yn yr ymateb hwn, ac rwyf am ddweud hefyd, yn fyr iawn, o ran casineb at fenywod fel trosedd casineb, rydym wedi bod yn glir nad yw'r drefn troseddau casineb bresennol yn addas i'r diben. Nid yw'n ymdrin â chasineb at fenywod fel arddangosiad clir o drosedd casineb, ac arhoswn am ganlyniad adolygiad Comisiwn y Gyfraith, a gofynnwn i Lywodraeth y DU gyflymu deddfwriaeth i ymateb i hynny.

Felly, i orffen, a gaf fi ddweud bod Joyce Watson wedi tynnu sylw at y Rhuban Gwyn? Mae'r ddadl yn un amserol. Cynhelir Diwrnod y Rhuban Gwyn ar 25 Tachwedd. Mae'r 16 diwrnod o weithgarwch sy'n dilyn yn galw ar bob dyn i wneud safiad yn erbyn trais ar sail rhyw a rhywedd ar bob ffurf ac i roi diwedd ar drais gan ddynion yn erbyn menywod. Lysgenhadon y Rhuban Gwyn—gobeithio y bydd ein holl Aelodau gwrywaidd yn y Senedd yn ymroi i hyn. Mae Jack Sargeant wedi arwain y ffordd yn bendant iawn. Ystyriwch ddod yn llysgennad Rhuban Gwyn ac addo peidio byth â chyflawni, esgusodi neu gadw'n dawel am drais gan ddynion yn erbyn menywod, oherwydd gyda'n gilydd, credaf y gallwn uno i roi diwedd ar drais ar y strydoedd a thrais yn y cartref. Rhaid inni uno er mwyn newid, a rhaid inni uno er mwyn galluogi pawb i fyw heb ofn. Diolch yn fawr.

16:15

Thank you, Deputy Presiding Officer, and thank you, Minister, for your response to the debate that you’ve heard today. In closing this debate it has been encouraging to see all Members, from across the Chamber, supporting the main thrust of our Conservative motion today to address the spiking situation that we face. And I’m proud that Welsh Conservatives brought forward this incredibly important debate to the heart of Welsh democracy here in the Senedd, and also putting forward some real measures and ideas that will help tackle this worrying state of affairs.

At this point, I also want to thank Joyce Watson and join others in thanking you for sharing your powerful account of an experience you’ve had, which certainly brings into focus the importance of this discussion here and the importance of us talking about this issue as Members, and for the public to hear.

Many Members have highlighted and shown that they are worried, rightfully so, about seeing a rise in the cases being reported, and it’s vital that those who have been spiked have the confidence to come forward to the relevant authorities. Joel James pointed out, and I find it deeply concerning, that despite a sharp increase in reports of spiking, convictions are extremely low. For example, so far in 2021, in my region in north Wales, there have been 22 reports of spiking, which have led to just one arrest. That simply isn’t good enough, and simply needs to be improved. It’s also extremely concerning that many people who are spiked also don’t report it, and this can be linked to the sheer disconnect between reports and arrests. Tom Giffard, in opening the debate, highlighted the research from StopTopps, alongside Sioned Williams and other Members here this evening. Their research conducted this year has revealed that 38 per cent of people have been a victim of drink spiking at least once, with 98 per cent of victims—yes, 98 per cent of victims—not reporting this crime. So, to hear that in the debate today was extremely worrying. And, additionally, as Mr Giffard also highlighted in his opening, around 70 per cent of respondents in the same survey said they were worried about being spiked.

I think Sioned Williams highlighted an important point around the legislation and laws that are available to enforce some of the issues here. It is, of course, worth noting, under the Sexual Offences Act 2003, when a drink is spiked, and there’s a sexual motivation, it could carry a 10-year prison sentence. So, it’s clear that the police do have a number of levers they can pull, and have the power to bring those who commit these horrific crimes to justice, and they do need to use them as expediently as possible. Because if they’re not being used, then people, clearly, won’t be coming forward in the way that they should.

Aside from the police action, Members have highlighted some of the practical measures that have been proposed here today to alleviate spiking. And Gareth Davies pointed out powerfully that we do need to take action quickly, and work with stakeholders to provide those bottle stoppers and drinks covers free of charge at venues, improve security, train staff at venues as well, and also ensure that venues have sufficient means of enabling prosecution. Nevertheless, it is obviously good to see the work that venues are already doing to try and put steps in place to prevent drink spiking taking place. I was also pleased to hear, from the Westminster debate earlier this week, that there are measures being put in place, and the words of the Home Secretary have been shared this afternoon as well.

I must say I was disappointed when I initially read the wording of the amendment from the Government to delete all and replace, given the practical measures that we as Conservatives were trying to bring forward today, and we are often asked on these benches to bring forward actions and activities. But, Minister, I do acknowledge and appreciate your words in highlighting, actually, your support of the thrust of what we're trying to do here today, and I'm pleased that we've been able to start this direction of travel, as a group on these benches this afternoon.

I think Janet Finch-Saunders mentioned an important point from early in 2020 where the Minister for finance was questioned around the future substance misuse delivery plan, and the fact that there's no mention in there of spiking, and I think that is an issue that does need to be reviewed, and it needs to be reviewed fairly urgently.

I'm going to bring my contribution to a close shortly, Deputy Presiding Officer, but at this point, I do want to highlight—I too am a father of three young girls, and, like Sioned Williams mentioned, that is sadly something that sits not in the back of my mind but it's in the forefront of my mind from time to time, and I personally find this spiking situation extremely worrying and it's one that's close to my heart. One day in the future, I'm sure it'll be my daughters who'll be attending a bar or a nightclub, and I have a heavily vested interest to ensure that we create a safe environment for people—all people—to enjoy themselves without fear and without worry. Lots of Members have highlighted that issue today, and I thank Delyth Jewell for your contribution and Huw Irranca as well for highlighting the fact that there are societal and cultural issues that need to be addressed today, alongside practical actions that could be quickly implemented whilst we wait—sooner rather than later—for those societal and cultural issues to be addressed as well.

I think Gareth Davies pointed out the importance also of recognising the majority of victims are women, but there are men also who are victims, and we need to make sure that they feel able to come forward at the same time, and it's not seen wholly as a women's issue only. But, of course, the vast majority of perpetrators—all the perpetrators—seem to be a small minority of pathetic men, and we would all acknowledge that, and they certainly should face the full force of the law that's available.

To conclude, Deputy Presiding Officer, I want to thank all Members for the constructive contribution to the debate today, and it's extremely welcome that all sides of the political spectrum are fighting for the same outcome. I'm pleased that the Government Minister has seen that we are bringing forward suitable suggestions and solutions from opposition benches, and, as seen today, we are providing sensible and practical solutions for the extremely concerning issue. This is a national crisis and we as politicians have a duty to keep our nation and our people safe. Spiking is awful, it needs to be prevented, and perpetrators, as I said, need to feel the full force of the law. Our motion suggests many measures that can ensure this happens, and I'd urge all Members to support our motion today. Diolch yn fawr iawn.

Diolch, Ddirprwy Lywydd, a diolch i chi, Weinidog, am eich ymateb i'r ddadl a glywsoch heddiw. Wrth gloi'r ddadl hon mae wedi bod yn galonogol gweld yr holl Aelodau, o bob rhan o'r Siambr, yn cefnogi prif fyrdwn ein cynnig Ceidwadol heddiw i fynd i'r afael â sbeicio. Ac rwy'n falch fod y Ceidwadwyr Cymreig wedi cyflwyno'r ddadl hynod bwysig hon i galon democratiaeth yng Nghymru yma yn y Senedd, gan gyflwyno mesurau a syniadau real a fydd yn helpu i fynd i'r afael â'r sefyllfa bryderus hon.

Yn y fan hon, hoffwn ddiolch hefyd i Joyce Watson ac ymuno ag eraill i ddiolch i chi am rannu eich hanes pwerus am brofiad a gawsoch, sy'n sicr yn rhoi ffocws i bwysigrwydd y drafodaeth hon yma a'r angen inni siarad am y mater fel Aelodau, ac i'r cyhoedd glywed.

Mae llawer o'r Aelodau wedi dangos eu bod yn poeni, yn gwbl briodol, ynglŷn â'r cynnydd yn nifer yr achosion y rhoddir gwybod amdanynt, ac mae'n hanfodol fod gan y rhai sydd wedi dioddef yn sgil sbeicio hyder i roi gwybod i'r awdurdodau perthnasol. Rwy'n bryderus iawn ynglŷn â'r hyn a nododd Joel James, sef bod nifer yr euogfarnau yn isel tu hwnt er gwaethaf y cynnydd sydyn mewn adroddiadau o sbeicio. Er enghraifft, hyd yma yn 2021, yn fy rhanbarth i yng ngogledd Cymru, cafwyd 22 o adroddiadau o sbeicio, a arweiniodd at arestio un person yn unig. Nid yw hynny'n ddigon da, ac mae angen ei wella. Mae hefyd yn destun pryder mawr nad yw llawer o'r bobl sy'n cael eu sbeicio yn rhoi gwybod amdano, a gellir cysylltu hyn â'r diffyg cysylltiad pur rhwng nifer yr adroddiadau a nifer y rhai sy'n cael eu harestio. Wrth agor y ddadl, tynnodd Tom Giffard sylw at yr ymchwil gan StopTopps, fel y gwnaeth Sioned Williams ac Aelodau eraill yma heno. Mae eu hymchwil a gynhaliwyd eleni wedi datgelu bod 38 y cant o bobl wedi dioddef yn sgil sbeicio eu diodydd o leiaf unwaith, gyda 98 y cant o ddioddefwyr—ie, 98 y cant o ddioddefwyr—heb roi gwybod i'r heddlu am y drosedd. Felly, roedd clywed hynny yn y ddadl heddiw yn peri pryder mawr. Ac yn ogystal, fel y nododd Mr Giffard yn ei agoriad hefyd, dywedodd tua 70 y cant o'r ymatebwyr yn yr un arolwg eu bod yn poeni ynglŷn â chael eu diodydd wedi'u sbeicio.

Credaf fod Sioned Williams wedi tynnu sylw at bwynt pwysig ynghylch y ddeddfwriaeth a'r cyfreithiau sydd ar gael i orfodi rhai o'r materion hyn. Wrth gwrs, mae'n werth nodi, o dan Ddeddf Troseddau Rhywiol 2003, pan fydd diod yn cael ei sbeicio, a bod cymhelliant rhywiol, gallai arwain at ddedfryd o 10 mlynedd o garchar. Felly, mae'n amlwg fod gan yr heddlu nifer o ddulliau y gallant eu defnyddio, a bod ganddynt bŵer i ddod â'r rhai sy'n cyflawni'r troseddau erchyll hyn o flaen eu gwell, ac mae angen iddynt wneud cymaint o ddefnydd ohonynt â phosibl. Oherwydd os na chânt eu defnyddio, yn amlwg, ni fydd pobl yn rhoi gwybod am ddigwyddiadau yn y ffordd y dylent.

Ar wahân i weithredu gan yr heddlu, nododd yr Aelodau rai o'r mesurau ymarferol a argymhellwyd yma heddiw i leddfu problem sbeicio. A nododd Gareth Davies yn rymus fod angen inni weithredu'n gyflym, a gweithio gyda rhanddeiliaid i ddarparu caeadau ar gyfer poteli a gorchuddion diodydd yn rhad ac am ddim mewn lleoliadau, gwella diogelwch, hyfforddi staff mewn lleoliadau hefyd, a sicrhau bod gan leoliadau ddigon o ffyrdd o hwyluso erlyniad. Serch hynny, mae'n amlwg yn dda gweld y gwaith y mae lleoliadau eisoes yn ei wneud i geisio rhoi camau ar waith i atal sbeicio diodydd rhag digwydd. Roeddwn yn falch o glywed hefyd, o ddadl San Steffan yn gynharach yr wythnos hon, fod mesurau'n cael eu rhoi ar waith, a chlywyd geiriau'r Ysgrifennydd Cartref y prynhawn yma hefyd.

Rhaid imi ddweud fy mod yn siomedig ar y cychwyn pan ddarllenais eiriad y gwelliant gan y Llywodraeth i ddileu popeth, o ystyried y mesurau ymarferol roeddem ni fel Ceidwadwyr yn ceisio eu cyflwyno heddiw, a gofynnir i ni'n aml ar y meinciau hyn i gyflwyno camau gweithredu a gweithgareddau. Ond Weinidog, rwy'n cydnabod ac yn gwerthfawrogi eich geiriau i dynnu sylw at eich cefnogaeth i fyrdwn yr hyn y ceisiwn ei wneud yma heddiw, ac rwy'n falch ein bod wedi gallu dechrau'r cyfeiriad teithio hwn, fel grŵp ar y meinciau hyn y prynhawn yma.

Credaf i Janet Finch-Saunders sôn am bwynt pwysig o ddechrau 2020 lle holwyd y Gweinidog cyllid ynglŷn â'r cynllun cyflawni ar gamddefnyddio sylweddau yn y dyfodol, a'r ffaith nad oes sôn ynddo am sbeicio, a chredaf fod angen adolygu hwnnw, a'i adolygu ar gryn dipyn o frys.

Rwyf am ddod â fy nghyfraniad i ben yn y man, Ddirprwy Lywydd, ond ar y pwynt yma, rwyf am dynnu sylw—rwyf innau hefyd yn dad i dair merch ifanc, ac fel y soniodd Sioned Williams, yn anffodus, mae hynny'n rhywbeth sydd ar flaen fy meddwl, yn hytrach nag yng nghefn fy meddwl, o bryd i'w gilydd, ac yn bersonol rwy'n bryderus iawn ynglŷn â sbeicio ac mae'n fater sy'n agos at fy nghalon. Un diwrnod yn y dyfodol, rwy'n siŵr mai fy merched i fydd yn mynychu bar neu glwb nos, ac mae gennyf ddiddordeb mawr mewn sicrhau ein bod yn creu amgylchedd diogel i bobl—i bawb—allu mwynhau eu hunain heb ofn a heb boeni. Mae llawer o'r Aelodau wedi tynnu sylw at hynny heddiw, a diolch i Delyth Jewell am eich cyfraniad chi a Huw Irranca hefyd am dynnu sylw at y ffaith bod yna faterion cymdeithasol a diwylliannol y mae angen mynd i'r afael â hwy heddiw, ochr yn ochr â chamau ymarferol y gellid eu gweithredu'n gyflym—yn gynt yn hytrach nag yn hwyrach—wrth inni aros i'r materion cymdeithasol a diwylliannol hynny gael sylw hefyd.

Credaf fod Gareth Davies wedi tynnu sylw at bwysigrwydd cydnabod bod y rhan fwyaf o ddioddefwyr yn fenywod, ond bod yna ddynion hefyd ymhlith y dioddefwyr, ac mae angen inni sicrhau eu bod yn teimlo y gallant roi gwybod, ac nad yw'n cael ei ystyried fel mater i fenywod yn unig. Ond wrth gwrs, mae'n ymddangos mai lleiafrif bach o ddynion pathetig yw'r mwyafrif llethol o gyflawnwyr—yr holl gyflawnwyr—a byddem i gyd yn cydnabod hynny, ac yn sicr dylent wynebu grym llawn y gyfraith sy'n bodoli.

I gloi, Ddirprwy Lywydd, hoffwn ddiolch i'r holl Aelodau am y cyfraniad adeiladol i'r ddadl heddiw, ac mae'n galonogol iawn fod pob ochr i'r sbectrwm gwleidyddol yn brwydro dros yr un canlyniad. Rwy'n falch fod Gweinidog y Llywodraeth wedi gweld ein bod yn cyflwyno awgrymiadau ac atebion addas o feinciau'r gwrthbleidiau, ac fel y gwelwyd heddiw, rydym yn darparu atebion synhwyrol ac ymarferol i broblem sy'n peri llawer iawn o bryder. Mae hwn yn argyfwng cenedlaethol ac mae gennym ni fel gwleidyddion ddyletswydd i gadw ein cenedl a'n pobl yn ddiogel. Mae sbeicio'n ofnadwy, mae angen ei atal, ac fel y dywedais, mae angen i gyflawnwyr deimlo grym llawn y gyfraith. Mae ein cynnig yn awgrymu llawer o fesurau a all sicrhau bod hyn yn digwydd, a hoffwn annog pob Aelod i gefnogi ein cynnig heddiw. Diolch yn fawr iawn.

16:20

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes. Felly, gohiriaf y bleidlais ar y cynnig tan y cyfnod pleidleisio.

The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] Yes. I will therefore defer voting until voting time.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

6. Dadl Plaid Cymru: Pysgodfeydd a dyframaethu
6. Plaid Cymru Debate: Fisheries and aquaculture

Yr eitem nesaf, dadl Plaid Cymru, pysgodfeydd a dyframaethu.

The next item is the Plaid Cymru debate on fisheries and aquaculture.

Cynnig NDM7825 Siân Gwenllian

Cynnig bod y Senedd:

Yn galw ar Lywodraeth Cymru i weithio gyda rhanddeiliaid diwydiant i ddatblygu polisi pysgodfeydd a dyframaethu ymhellach, wedi'i ategu gan strategaeth sydd â chynaliadwyedd, buddsoddi ac ymgysylltu â'r diwydiant wrth ei wraidd.

Motion NDM7825 Siân Gwenllian

To propose that the Senedd:

Calls on the Welsh Government to work with industry stakeholders to further develop a fisheries and aquaculture policy, backed by a strategy that has sustainability, investment and industry engagement at its core.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. Pwrpas y ddadl hon yw codi ymwybyddiaeth o ddiwydiant pwysig a fu unwaith yn llewyrchus iawn yng Nghymru, sydd, yn anffodus, wedi bod yn dirywio ers blynyddoedd lawer. Ond, o gael cefnogaeth bwrpasol gan y Llywodraeth, gallai gyfrannu tuag at adfywio ein cymunedau arfordirol ni yn economaidd a chymdeithasol. Mae gennym ni farddoniaeth, caneuon gwerin a siantis môr bendigedig yng Nghymru sy'n mynd yn ôl yn bell iawn, iawn, sydd yn dyst i'r traddodiad morwrol, balch hwn.

Fodd bynnag, gadewch i mi gyflwyno darlun i chi o sefyllfa'r sector erbyn hyn. Yn 2012, cafodd 26,000 tunnell o bysgod eu glanio gan longau o'r Deyrnas Gyfunol ym mhorthladdoedd Cymru. Yn 2016, roedd hyn wedi gostwng i 15,000 o dunelli, ac erbyn 2020, i lawr i 9,600 tunnell, gyda llongau o Wlad Belg yn cyfrif am draean o'r pysgod a ddaliwyd. Yn y flwyddyn honno, dim ond rhyw 4,000—ychydig bach yn fwy na hynny—o dunelli oedd wedi eu dal gan longau o Gymru—llai na hanner y daliad yn y flwyddyn honno. Felly, gellid dod i'r casgliad, yn seiliedig ar y ffigurau hyn, fod ein gweithgaredd pysgota masnachol yn dirywio i'r fath raddau fel ei fod mewn perygl o ddiflannu i ebargofiant. Dyma pam mae angen strategaeth arnom i gefnogi a chreu sector bywiog, cynaliadwy a hyfyw yng Nghymru yn ystod tymor y Senedd hwn.

Thank you very much, Deputy Presiding Officer. The purpose of this debate is to raise awareness of an important industry that was once very prosperous in Wales, but that has, unfortunately, been in decline for many years. However, with dedicated support from the Government, it could contribute to the economic regeneration of our coastal communities—socially as well. We have poetry, folk songs and sea shanties that are fantastic, which go back many years and that bear witness to the proud maritime traditions of Wales.

However, let me paint you a picture of the position of the sector now. In 2012, 26,000 tonnes of fish were landed by UK vessels at Welsh ports. In 2016, this had dropped to 15,000 tonnes, and by 2020, it was down to 9,600 tonnes, with Belgian ships accounting for a third of the fish landed. In that year, just over 4,000 tonnes had been landed by Welsh vessels—less than half the annual catch. We could, therefore, conclude, based on these figures, that our commercial fishing activity is declining to such an extent that it is in danger of disappearing into oblivion. That's why we need a strategy to support and create a sector that's vibrant, sustainable and viable in Wales during this Senedd term.

Llywydd, the UK Fisheries Act 2020 provides the framework for UK fishing policy post Brexit. The Act extends the Senedd's legislative competence to include the whole of Welsh waters, known as the Welsh zone. So, clearly, this is a golden opportunity to revive the industry and develop a strategy to move it forward. Now, the previous Welsh Government consulted on post-Brexit marine and fisheries policies known as 'Brexit and our Seas' in 2019. In a written statement accompanying the summary of responses, the Minister said this:

'We must develop a sustainable, ecosystems based policy which works with all other marine polices.'

So, clearly, in the previous Senedd, there was a strong commitment to developing a sustainable fisheries policy.

Lywydd, Deddf Pysgodfeydd y DU 2020 sy'n darparu'r fframwaith ar gyfer polisi pysgota'r DU ar ôl Brexit. Mae'r Ddeddf yn ymestyn cymhwysedd deddfwriaethol y Senedd i gynnwys holl ddyfroedd Cymru, a elwir yn barth Cymru. Felly, yn amlwg, mae hwn yn gyfle euraidd i adfywio'r diwydiant a datblygu strategaeth i'w symud ymlaen. Nawr, ymgynghorodd Llywodraeth flaenorol Cymru ar bolisïau morol a physgodfeydd ar ôl Brexit, ymgynghoriad a elwir yn 'Brexit a'n Moroedd' yn 2019. Mewn datganiad ysgrifenedig i fynd gyda'r crynodeb o'r ymatebion, dywedodd y Gweinidog hyn:

'Rhaid inni ddatblygu polisi cynaliadwy sy’n seiliedig ar ecosystemau ac yn cyd-fynd â phob polisi morol arall.'

Felly, yn amlwg, yn y Senedd flaenorol, roedd ymrwymiad cryf i ddatblygu polisi pysgodfeydd cynaliadwy.

Yn anffodus, o fewn rhaglen lywodraethu'r chweched Senedd hon, does dim unrhyw sôn am bysgodfeydd a dyframaeth o gwbl, fel petai nhw ddim yn bodoli o gwbl. Gallwn ni ond dod i'r casgliad, felly, nad yw'r sector hon yn flaenoriaeth i Lywodraeth Cymru. Mae strategaeth pysgodfeydd Cymru 2008 a chynllun gweithredu strategol ar gyfer y sector 2013 bellach wedi hen ddyddio.

Efallai y bydd Llywodraeth Cymru am dynnu'n sylw at 'Gynllun Morol Cenedlaethol Cymru' fel arwydd o gynnydd yn y maes hwn. Iawn, mae'r cynllun yn cynnwys dwy adran benodol ar ddyframaeth a physgodfeydd. Fodd bynnag, dŷn nhw ddim yn strategaethau digon gwahanol gyda digon o ffocws i ysgogi cynnydd sylweddol yn y sector. A dyw'r sector ei hun, yn ddiddorol iawn, yn sicr ddim yn ystyried bod hwn cystal â chael cynllun gweithredu cynhwysfawr.

Mae'n werth nodi bod pwyllgor yr amgylchedd yn y Senedd flaenorol wedi cynhyrchu adroddiad ar effaith Brexit ar bysgodfeydd yng Nghymru yn 2018. Galwodd yr argymhelliad cyntaf yn yr adroddiad ar Lywodraeth Cymru i gyhoeddi strategaeth uchelgeisiol, gyda ffocws ar dyfu pysgodfeydd yng Nghymru. Er i Lywodraeth Cymru dderbyn yr argymhelliad ar y pryd, y gwir amdani yw taw ychydig iawn sydd wedi'i wneud i gyflawni'r ymrwymiad hwnnw ers hynny. Efallai'n wir y byddai Llywodraeth Cymru eto'n tynnu ein sylw ni at ymgynghoriad 2018, 'Brexit a'n Moroedd', fel dwi wedi'i grybwyll yn barod. Fodd bynnag, er bod rhanddeiliaid wedi buddsoddi cryn dipyn o amser yn ymateb i'r ymgynghoriad, unwaith eto, ychydig sydd wedi digwydd ers hynny.

Unfortunately, within the programme for government in this sixth Senedd, there is no mention of fisheries and aquaculture at all. It is as though they did not exist at all. We can only conclude, therefore, that the sector is not a priority for the Welsh Government. The Wales fisheries strategy 2008 and the strategic action plan for the sector for 2013 are now out of date.

The Welsh Government may wish to draw our attention to the 'Welsh National Marine Plan' as an indication of progress in this area. Fine, the plan does contain two specific sections on aquaculture and fisheries. However, these are not sufficiently distinct strategies with enough focus to drive significant progress in the sector. And the sector itself, very interestingly, certainly doesn't think that this is as good as having a comprehensive action plan. 

It is worth noting that the environment committee in the previous Senedd produced a report on the impact of Brexit on fisheries in Wales in 2018. The first recommendation in the report called on the Welsh Government to publish an ambitious strategy, with a focus on growing fisheries in Wales. Although the Welsh Government accepted the recommendation at the time, the reality is that very little has been done to deliver on this commitment since then. It may well be that the Welsh Government will again highlight the 2018 consultation, 'Brexit and our Seas', which I've already mentioned. However, while stakeholders have invested considerable time in responding to the consultation, once again, little has happened since then.

Now, the responsibility for the management of marine fisheries in Welsh waters lies with Welsh Government's marine and fisheries division. This centralised delivery model was adopted over 10 years ago. It was anticipated this new consolidated delivery model would provide scope for the better use of resources, provide a coherent approach to managing Welsh fisheries and improve the fishing industry's involvement in decision making.

Unfortunately, despite best efforts, the perceived benefits of this centralised model have failed to materialise, even though budgets and human resources within the division have increased significantly in the last decade. The division has been without an up-to-date strategy or measurable plan to deliver coherent fisheries management since 2014. And to compound the situation, Welsh Government are currently without any formal stakeholder engagement mechanism with the sector. 

Nawr, is-adran y môr a physgodfeydd Llywodraeth Cymru sy'n gyfrifol am reoli pysgodfeydd morol yn nyfroedd Cymru. Mabwysiadwyd y model cyflawni canolog hwn dros 10 mlynedd yn ôl. Rhagwelwyd y byddai'r model cyflawni cyfunol newydd yn rhoi cyfle i ddefnyddio adnoddau'n well, yn darparu dull cydlynol o reoli pysgodfeydd Cymru ac yn gwella cyfranogiad y diwydiant pysgota yn y broses o wneud penderfyniadau.

Yn anffodus, er gwaethaf yr ymdrechion gorau, ni wireddwyd manteision canfyddedig y model canolog hwn, er bod cyllidebau ac adnoddau dynol o fewn yr is-adran wedi cynyddu'n sylweddol yn ystod y degawd diwethaf. Mae'r adran wedi bod heb strategaeth gyfredol na chynllun mesuradwy i reoli pysgodfeydd yn gydlynol ers 2014. Ac i waethygu'r sefyllfa, ar hyn o bryd nid oes gan Lywodraeth Cymru unrhyw fecanwaith ymgysylltu'n ffurfiol â rhanddeiliaid gyda'r sector.

Rhaid dweud felly fod yr effeithiau ar y diwydiant pysgota o adael yr Undeb Ewropeaidd, ynghyd ag arafwch wrth ddarparu gwell rheolaeth ar bysgodfeydd, yn gwneud dyfodol pysgota môr yng Nghymru yn hynod o ansicr, sydd yn bryder mawr, wrth gwrs.

Felly, pa fath o uchelgais sydd gan Lywodraeth Cymru ar gyfer creu sector bywiog, cynaliadwy a gwydn yn economaidd ar gyfer y dyfodol o ystyried y dirywiad amlwg yn nifer y pysgod sy’n cael eu glanio ym mhorthladdoedd Cymru dros y pum mlynedd diwethaf?

Y gwir amdani yw bod tanfuddsoddiad cronig wedi bod yn y sector dros nifer o flynyddoedd. Ar wahân i fuddsoddiad mewn seilwaith yn nociau pysgod Aberdaugleddau saith mlynedd yn ôl, mae lefel y gefnogaeth ariannol wedi bod yn ofnadwy o isel. Hefyd, mae pryder bod y fflyd o longau sy'n heneiddio o flwyddyn i flwyddyn yn gwegian oherwydd diffyg buddsoddiad.

It has to be said, therefore, that the effects on the fishing industry of leaving the EU, together with the tardiness in providing better management of fisheries, make the future of Welsh sea fishing extremely uncertain, which is a matter of great concern, of course.

So, what sort of ambition does the Welsh Government have for creating a sector that is vibrant, sustainable and economically resilient for the future, given the marked decline in the number of fish landed at Welsh ports over the last five years?

The truth is that there has been chronic underinvestment in the sector over a number of years. Aside from investment in infrastructure at Milford fish docks seven years ago, the level of financial support has been very low. Also, there is concern that the fleet of vessels, ageing every year, is in decline due to a lack of investment.

Let me turn now to aquaculture. As the demand for seafood is increasing, technology has made it possible to grow food in coastal marine waters and the open ocean. Aquaculture is a method used to produce food and other commercial products, restore habitat and replenish wild stocks, and rebuild populations of threatened and endangered species.

The Minister has already stated prior to the summer recess that she was committed to delivering the strategic targets for aquaculture set for 2013 to 2020. For example, shellfish—the target was to double production from 8,000 tonnes to 16,000 tonnes, but it's apparent we've gone significantly backwards from that baseline even before COVID and before Brexit.

Gadewch i mi droi yn awr at ddyframaethu. Wrth i'r galw am fwyd môr gynyddu, mae technoleg wedi'i gwneud hi'n bosibl tyfu bwyd mewn dyfroedd morol arfordirol a'r cefnfor agored. Mae dyframaethu'n ddull a ddefnyddir i gynhyrchu bwyd a chynhyrchion masnachol eraill, adfer cynefinoedd ac ailgyflenwi stociau gwyllt, ac ailboblogi rhywogaethau sydd dan fygythiad ac mewn perygl.

Mae'r Gweinidog eisoes wedi nodi cyn toriad yr haf ei bod wedi ymrwymo i gyflawni'r targedau strategol ar gyfer dyframaethu a osodwyd ar gyfer 2013 i 2020. Er enghraifft, pysgod cregyn—y targed oedd dyblu cynhyrchiant o 8,000 tunnell i 16,000 tunnell, ond mae'n amlwg ein bod ymhell islaw'r llinell sylfaen honno hyd yn oed cyn COVID a chyn Brexit.

Yn ddiweddar, rôn i’n rhan o ddirprwyaeth Plaid Cymru a fu ar ymweliad â'r cyfleuster dyframaeth arloesol ym Mhenmon, Ynys Môn, gyda'r Aelod o Ynys Môn, a gweld y cyfleoedd y gall y sector eu cynnig i Gymru. Dyma’r sector bwyd sy’n tyfu gyflymaf ar draws y byd. Mae'r staff yn Mowi Ltd ym Mhenmon wedi torri tir newydd gan ddefnyddio technegau arloesol ar gyfer cynhyrchu rhywogaethau pysgod glanach, gan roi'r ffermydd hyn ar flaen y gad yn Ewrop.

Recently, I was part of a Plaid Cymru delegation that visited the pioneering aquaculture facility in Penmon, with the Member for Ynys Môn, and I saw the opportunities that the sector can bring to Wales. This is the fastest growing food sector in the world. The staff at Mowi Ltd in Penmon have broken new ground in using innovative techniques for producing cleaner fish species, placing these farms in the vanguard in Europe.

Llywydd, Wales—oh, sorry, Dirprwy Lywydd—Wales has the potential natural capital and knowledge base to further develop the aquaculture sector, but we need Welsh Government to realign and focus policy and resources on the sector in a more co-ordinated and integrated way. The aquaculture sector can support job creation, innovation, contribute to nature-based ecosystem services and truly take its place in Wales’s mission to become a sustainable food-producing nation. 

Lywydd, mae gan Gymru—o, mae'n ddrwg gennyf, Ddirprwy Lywydd—mae gan Gymru'r sylfaen wybodaeth a'r cyfalaf naturiol posibl i ddatblygu'r sector dyframaethu ymhellach, ond mae angen i Lywodraeth Cymru ailalinio a chanolbwyntio polisi ac adnoddau ar y sector mewn ffordd fwy cydgysylltiedig ac integredig. Gall y sector dyframaethu gefnogi'r gwaith o greu swyddi, arloesi, cyfrannu at wasanaethau ecosystemau ar sail natur a hawlio'i le yng nghenhadaeth Cymru i ddod yn wlad sy'n cynhyrchu bwyd cynaliadwy.

Felly, gyda rhagolygon cyffrous ar gyfer sector sy'n tyfu’n gyflym, mae angen inni wybod beth yw strategaeth y Llywodraeth yn y dyfodol i gefnogi dyframaeth a physgota môr yng Nghymru, ac, yn wir, beth yw ei strategaeth ar gyfer manteisio ar y potensial i dyfu’r diwydiant yma yng Nghymru ar gyfer y dyfodol. Diolch.

So, with exciting prospects for a rapidly growing sector, we need to know what the Government's future strategy is to support aquaculture in Wales, and indeed what its strategy is to take advantage of the potential to grow this industry in Wales for the future. Thank you.

16:30

I'm grateful to the Member for Arfon for tabling this afternoon's motion on behalf of the Plaid Cymru group. Last week, I stood here and championed the need for co-operation, partnership and teamwork in tackling some of the biggest challenges facing this country. And indeed, today, I and my Welsh Conservative colleagues are here with that very same attitude of collaboration. That's why we'll be supporting this motion this afternoon.

I'm pleased too that the Welsh Government has recognised the value of an opposition party's motion, and I hope this afternoon's debate will at least demonstrate a glimpse of what can be achieved when we work in unison.

Now, as the Member for Mid and West Wales rightly touched on in his opening speech, Wales possesses a wealth of resources, potential and opportunity, all of which can be targeted and utilised in supporting and growing our fisheries and aquaculture industry. I'm also pleased that the Member also highlighted the new opportunities for Welsh fisheries given our European exit; however, in order for the benefits to be felt, it is absolutely right that the Welsh Government works with a whole range of key industry stakeholders, both public and private, to further develop a fisheries and aquaculture strategy that focuses upon sustainability, investment and industry.

I'm sure the Minister will recall my very first rural affairs question to her, relating to a statement she made at an event in Cardiff as part of Seafood Week in 2016. At that event, she announced the Welsh Government's intention to double sea aquaculture production by 2020. Since then, the Welsh Government's 2019 marine plan and subsequent 2020 report failed to mention or address this aim, and, in her reply to me, she highlighted the issues around meeting our seafood export target. Whilst I still remain significantly concerned by this, and understand the issues the Minister raised with regard to the export issues at the beginning of this year, I'm confident that this motion today will ensure that the Welsh Government will prioritise its efforts in doubling down and ensuring that this target is met.

But let us not forget that the benefits of a strong and sustainable fisheries and aquaculture industry will reach every corner of Wales. In my own constituency, for example, Angle's Atlantic ocean oyster company are leading the way in developing restoration methods for Pembrokeshire's native oyster. Rather than just take from the sea, Atlantic Edge Oyster, headed up by Dr Andy Woolmer and supported by Ben Cutting, are working to restore oyster numbers off the coast of Pembrokeshire, and not only does this remove excess nutrients from our waters, but it also provides a better habitat for a healthier ecosystem for other marine life. The oysters also find their ways into the restaurants across Wales, further showing their benefit to our economy.

Indeed, we certainly shouldn't underestimate the role aquaculture can play in helping to meet a whole range of sustainability goals and targets either. Researchers at Queen's Belfast university are developing a three-year trial that seeks to evaluate the use of UK-sourced seaweed in helping to cut methane emissions in cattle. However, not only does seaweed reduce methane emissions—and we've heard much about this given COP26 this last fortnight—but early reports have indicated that its consumption can improve cattle health and enhance the quality of meat and milk that they produce. Yet another groundbreaking project with unrestricted levels of supply chain reach, and it brings a very new meaning to the phrase 'surf and turf'.

And I've seen the benefits of similar projects first-hand, as this summer I joined my colleague the Member for Preseli Pembrokeshire on a visit to Câr-y-Môr, Wales's first commercial seaweed and shellfish farm. Not only does this zero-input farming project encapsulate the natural minerals and nutrients of the Celtic sea, removing the need for fertiliser and pesticides, but it also improves our coastal environment, encourages a swell in aquatic biodiversity and stimulates jobs growth, offering young people a direct route into a truly integrated Welsh aquaculture sector. While many of the seaweeds grown have a specific commercial value and destination, some of the seaweed grown isn't suitable for the retail market, but it is absolutely suitable as a cattle feed additive. We need not look any further than our natural waters for promising ideas and groundbreaking projects. However, they just need the Welsh Government's support and not to be seen as an afterthought in policy.

I commend Plaid Cymru for bringing this motion forward today. Not only should we be wholeheartedly backing our fishing and aquaculture industry, but we should also be developing policy that has far-reaching, undeniable benefits for a whole range of other sectors, economically and environmentally. Diolch yn fawr.

Rwy’n ddiolchgar i’r Aelod dros Arfon am gyflwyno'r cynnig hwn y prynhawn yma ar ran grŵp Plaid Cymru. Yr wythnos diwethaf, codais yma i hyrwyddo'r angen am gydweithredu, partneriaeth a gwaith tîm wrth fynd i'r afael â rhai o'r heriau mwyaf sy'n wynebu'r wlad hon. Ac yn wir, heddiw, rwyf fi a fy nghyd-Aelodau ymhlith y Ceidwadwyr Cymreig yma yn arddel yr un ymagwedd gydweithredol. Dyna pam y byddwn yn cefnogi'r cynnig hwn y prynhawn yma.

Rwy’n falch hefyd fod Llywodraeth Cymru wedi cydnabod gwerth cynnig gan wrthblaid, ac rwy'n gobeithio y bydd y ddadl y prynhawn yma'n rhoi cipolwg o leiaf ar yr hyn y gellir ei gyflawni pan fyddwn yn gweithio ar y cyd.

Nawr, fel y crybwyllodd yr Aelod dros Ganolbarth a Gorllewin Cymru yn gwbl gywir yn ei araith agoriadol, mae Cymru'n meddu ar gyfoeth o adnoddau, potensial a chyfleoedd, a gellir targedu a defnyddio pob un ohonynt i gefnogi a thyfu ein diwydiant dyframaethu a physgodfeydd. Rwyf hefyd yn falch fod yr Aelod wedi tynnu sylw at y cyfleoedd newydd i bysgodfeydd Cymru yn sgil gadael yr Undeb Ewropeaidd; fodd bynnag, er mwyn gallu teimlo'r manteision hynny, mae'n gwbl briodol fod Llywodraeth Cymru'n gweithio gydag ystod eang o randdeiliaid allweddol y diwydiant, o'r sector cyhoeddus a'r sector preifat, i ddatblygu strategaeth pysgodfeydd a dyframaethu sy'n canolbwyntio ar gynaliadwyedd, buddsoddiad a diwydiant.

Rwy'n siŵr y bydd y Gweinidog yn cofio fy nghwestiwn cyntaf un iddi ar faterion gwledig, mewn perthynas â datganiad a wnaeth mewn digwyddiad yng Nghaerdydd fel rhan o'r Wythnos Bwyd Môr yn 2016. Yn y digwyddiad hwnnw, cyhoeddodd fwriad Llywodraeth Cymru i ddyblu cynhyrchiant dyframaethu morol erbyn 2020. Ers hynny, nid yw cynllun morol 2019 Llywodraeth Cymru na'r adroddiad dilynol yn 2020 wedi crybwyll na mynd i’r afael â’r nod hwn, ac, yn ei hateb i mi, nododd y materion sydd ynghlwm wrth gyrraedd ein targed allforio bwyd môr. Er fy mod yn dal i bryderu cryn dipyn ynglŷn â hyn, ac yn deall y materion a gododd y Gweinidog mewn perthynas â'r materion allforio ar ddechrau'r flwyddyn, rwy'n hyderus y bydd y cynnig hwn heddiw'n sicrhau y bydd Llywodraeth Cymru yn blaenoriaethu ei hymdrechion i ymroi i sicrhau bod y targed hwn yn cael ei gyrraedd.

Ond gadewch inni beidio ag anghofio y bydd manteision diwydiant pysgodfeydd a dyframaethu cryf a chynaliadwy yn cyrraedd pob cornel o Gymru. Yn fy etholaeth i, er enghraifft, mae'r cwmni wystrys yr Iwerydd yn Angle yn arwain y ffordd drwy ddatblygu dulliau adfer ar gyfer wystrys brodorol sir Benfro. Yn hytrach na dim ond eu tynnu o'r môr, mae Atlantic Edge Oyster, dan arweiniad Dr Andy Woolmer a chyda chymorth Ben Cutting, yn gweithio i adfer niferoedd wystrys oddi ar arfordir sir Benfro, ac yn ogystal â chael gwared ar ormodedd o faethynnau o'n dyfroedd, mae hyn hefyd yn darparu cynefin gwell ar gyfer ecosystem iachach i fywyd morol arall. Mae'r wystrys hefyd yn cael eu gwerthu mewn bwytai ledled Cymru, sydd unwaith eto'n dangos eu budd i'n heconomi.

Yn wir, ni ddylem ychwaith fychanu'r rhan y gall dyframaethu ei chwarae yn helpu i gyflawni ystod eang o nodau a thargedau cynaliadwyedd. Mae ymchwilwyr ym mhrifysgol Queen's, Belfast yn datblygu treial tair blynedd i geisio gwerthuso'r defnydd o wymon y DU i helpu i leihau allyriadau methan mewn gwartheg. Fodd bynnag, yn ogystal â lleihau allyriadau methan—ac rydym wedi clywed llawer am hyn yn sgil y COP26 dros y pythefnos diwethaf—yn ôl adroddiadau cynnar gall bwyta'r gwymon wella iechyd gwartheg a gwella ansawdd y cig a'r llaeth y maent yn ei gynhyrchu. Mae'n brosiect arloesol arall heb gyfyngiad ar ei ddefnydd yn y gadwyn gyflenwi, ac mae'n dod ag ystyr newydd iawn i'r ymadrodd surf and turf.

Ac rwyf wedi gweld manteision prosiectau tebyg yn uniongyrchol, wrth imi ymuno â fy nghyd-Aelod yr Aelod dros Breseli Sir Benfro ar ymweliad â Câr-y-Môr, fferm wymon a physgod cregyn fasnachol gyntaf Cymru. Mae'r prosiect ffermio heb ychwanegion hwn yn defnyddio mwynau naturiol a maethynnau'r môr Celtaidd, gan gael gwared ar yr angen am wrtaith a phlaladdwyr, ac mae hefyd yn gwella ein hamgylchedd arfordirol, yn hybu bioamrywiaeth ddyfrol ac yn ysgogi twf swyddi, gan gynnig llwybr uniongyrchol i bobl ifanc i mewn i sector dyframaeth gwirioneddol integredig yng Nghymru. Er bod gan lawer o'r gwymon sy'n cael ei dyfu gyrchfan a gwerth masnachol penodol, nid yw peth o'r gwymon sy'n cael ei dyfu yn addas ar gyfer y farchnad fanwerthu, ond mae'n gwbl addas fel ychwanegyn mewn bwyd gwartheg. Nid oes yn rhaid inni edrych ymhellach na'n dyfroedd naturiol am syniadau addawol a phrosiectau arloesol. Fodd bynnag, mae angen cymorth Llywodraeth Cymru arnynt, yn hytrach na'u bod yn ôl-ystyriaeth mewn polisïau.

Rwy’n cymeradwyo Plaid Cymru am gyflwyno'r cynnig hwn heddiw. Dylem roi ein cefnogaeth lawn i'n diwydiant pysgota a dyframaethu, a dylem fod yn datblygu polisi ag iddo fanteision pellgyrhaeddol, diamheuol i ystod gyfan o sectorau eraill, yn economaidd ac yn amgylcheddol. Diolch yn fawr.

16:35

Mi oedden ni ar bwrpas yn rhoi sgôp eithaf eang i'r cynnig yma heddiw achos rydyn ni'n credu bod yna sgôp eang i ddod â budd i Gymru drwy gael strategaeth glir ac uchelgeisiol, wedi ei chefnogi'n ariannol yn iawn, er mwyn datblygu pysgodfeydd a'r diwydiant pysgod a physgota yn gyffredinol. Ac mi allai'r budd ddod ar sawl ffurf—budd economaidd yn sicr yn gyntaf o ran cynhyrchu incwm, dod â buddsoddiad i mewn a chreu swyddi ac ati. Roedd Cefin yn sôn yn benodol am botensial aquaculture. Mae'r potensial i ddatblygu ffermio pysgod ar y tir yn enfawr. Mae'r arbenigedd sydd y tu ôl i ddatblygiadau y clywsom ni'n cael eu crybwyll ym Mhenmon yn Ynys Môn yn arbenigedd a allai arwain at ddatblygiadau eraill—ffermio pysgod i'w bwyta. Ffermio pysgod glanhau maen nhw ym Mhenmon ar hyn o bryd, sy'n rhan o'r broses o bysgota eog yn gynaliadwy, ond mi allai'r un arbenigedd ddatblygu mewn ffermio pysgod i'w bwyta hefyd.

Mi fues i mewn darlith y noson o'r blaen ar botensial ffermio'r cimwch pigog—dwi wedi dysgu lot am y cimwch pigog yr wythnos yma. Mae'r gwaith yn digwydd yng Nghymru rŵan i ddatblygu'r arbenigedd i ffermio hwnnw'n fasnachol, ond mae'r datblygwyr yn bwriadu mynd â'r arbenigedd yna efo nhw i Ffrainc neu'r Eidal, oherwydd diffyg hyder y buasen nhw'n cael cefnogaeth Llywodraeth Cymru. Ydy'r Gweinidog wir yn barod i adael i'r arbenigedd yna adael Cymru, ynteu ydy hi eisiau gweld hwn yn rhywbeth y gallwn ni fuddsoddi ynddo fo? I roi syniad ichi, maen nhw wedi cyhoeddi eleni fuddsoddiad allai arwain at ddiwydiant newydd gwerth $160 miliwn yn Awstralia—$160 miliwn yn flynyddol—i ffermio cimwch. Ydyn ni eisiau hynny yn fan hyn ynteu a ydyn ni am adael i hynny lithro o'n dwylo ni? A gyda llaw, gaf i estyn gwahoddiad i'r Gweinidog i ddod i Benmon i weld y gwaith rhagorol sy'n digwydd yno?

Mae yna fudd cymunedol hefyd, nid dim ond drwy greu hyfywedd cymunedol mewn ardaloedd arfordirol trwy greu swyddi mewn datblygiadau fel yna, neu wneud y diwydiant sydd yna'n barod yn fwy cynaliadwy a'i helpu fo i dyfu, ond mae yna fodd yma i atgyfnerthu ein treftadaeth forwrol ni, sydd o bosibl ddim mor ddwfn ag y mae o mewn ardaloedd o Gernyw neu'r Alban, ond mae o yno, mae o'n bwysig, yn cynnwys mewn rhannau o fy etholaeth i. Mae hyn yn rhan o'r apêl a beth dwi, Cefin ac eraill wedi bod yn galw amdano fo drwy ofyn am gefnogaeth y Llywodraeth i raglen catch and release ar gyfer tiwna bluefin yn ddiweddar, rhywbeth sy'n mynd i fod yn digwydd yn nyfroedd gweddill yr ynysoedd yma, ond nid Cymru. Ac rydyn ni'n colli cyfle yn y fan honno, a dwi ddim yn deall yn iawn pam mae'r Llywodraeth yn methu â chroesawu hynny fel rhywbeth fyddai'n gam amgylcheddol gwerthfawr ac yn rhywbeth allai ddod â budd i'n cymunedau arfordirol ni. 

I gloi, rydyn ni angen strategaeth, fel rydyn ni wedi ei glywed. Mae fy etholwyr i, er enghraifft yn y sector cregyn gleision, wedi bod yn sgrechian am strategaeth ers blynyddoedd, yn chwilio am fuddsoddiad a chefnogaeth ar gyfer prosesu'r cregyn gleision, er enghraifft. Mi oedd yr alwad honno am strategaeth yn gryf cyn inni adael yr Undeb Ewropeaidd, ac wrth gwrs mae o'n fwy pwysig byth rŵan ar ôl i'w diwydiant nhw, eu sector nhw, gael ei chwalu yn dilyn gadael yr Undeb Ewropeaidd. Ond mi gafodd, fel rydyn ni wedi clywed, strategaeth ei lansio nôl yn niwedd 2016. Mi oedd yna addewid am ychydig, ond mi ddaeth hynny i stop. Roedd yna dargedu wedi digwydd, â thargedau'n cael eu gosod ar gyfer tŵf sylweddol yn y sector, ond heb gael strategaeth sydd yn weithredol, heb greu capasiti, mae gen i ofn, yn adran pysgodfeydd Llywodraeth Cymru, heb eglurder ar gyllid—a dwi'n meddwl mai gwael iawn oedd ein profiad ni o ran sut roedd cyllid Ewropeaidd yn cael ei wario yma, er enghraifft—a heb engagement byw a brwdfrydig y Gweinidog ei hun, fydd gennym ni ddim sector ar ôl i'w dyfu, dwi'n ofni.

We deliberately brought a broad scope to this motion today, because we do feel that there is huge scope to bring benefits to Wales in having a clear, ambitious strategy, properly supported in financial terms, in order to support fisheries and the fishing industry more generally. And the benefits could come in a number of different forms—economic benefits first of all, yes, in terms of generating income, bringing investment and job creation. And Cefin specifically mentioned the potential of aquaculture. The potential to develop terrestrial fish farms is huge. The expertise behind the developments that we heard mentioned in Penmon on Anglesey is expertise that could lead to further developments—fish farming for consumption. They are using fish to clean, which is part of sustainable salmon fishing, but the same expertise could be used to develop fish farming for human consumption too.

I attended a lecture the other evening on the potential of farming a particular type of lobster, and I've learned a great deal this week about that. And the work is happening now to develop the expertise to farm that commercially. But the developers intend to take that expertise to either France or Italy because of a lack of confidence that they would get Welsh Government support. So, is the Minister really willing to allow that expertise to leave Wales, or does she want to see this as being something that we could invest in? And to give you an idea, they published investment that could lead to an industry that could be worth $160 million in Australia—that's on an annual basis—for lobster farming. Do we want that here or do we want to let that slip from our grasp? And, by the way, may I extend an invitation to the Minister to come to Penmon to see the excellent work that's happening there?

There are community benefits too, not only in providing vibrancy in coastal areas and generating jobs in such communities or making the industry more sustainable and helping it to grow, but there is a means here to enhance our marine heritage too, which perhaps isn't as deep-rooted as it is in areas of Cornwall or Scotland, but it is there, and it's important in parts of my constituency. And this is part of the appeal that I, Cefin and others have been calling for in asking for Government support for the catch and release programme for the bluefin tuna recently, something that has been happening in the waters of the rest of these isles, but not in Wales. And we're missing out here, and I don't quite understand why the Government couldn't welcome that as something that would be a valuable environmental step and could also bring benefits to our coastal communities. 

To conclude, we need a strategy, as we've already heard. My constituents, for example, in the mussels sector, have been demanding a strategy for many years. They've been seeking investment and support for the processing of mussels, for example, and that demand for a strategy was strong before we left the European Union and it's now even more important, after their sector was destroyed as a result of Brexit. But a strategy was launched, as we've heard, back at the end of 2016, and a pledge was made, but that came to an end. There were targets—targets set for significant growth in the sector, but, without a strategy that is operational, without creating capacity in the Welsh Government's fisheries division, without clarity on funding—and I think our experience was very poor in how European funds were spent here, by the way—and without real and enthusiastic engagement by the Minister herself, then we won't have a sector left to grow, I fear.

16:40

I welcome today's important debate motion from Siân Gwenllian, as our coastal communities provide essential opportunities for training, employment and marine habitat restoration. And being as Rhun mentioned mussels, I'm going to give a shout out to Conwy mussels, the finest in the world—a business established over 100 years. The 'Welsh National Marine Plan', in taking a 20-year view, sets out a sector-specific objective for fisheries and aquaculture, which is to support and safeguard a sustainable, diversified and profitable fishing sector, including promoting sustainable capture fisheries and optimising the economic value of fish caught as a supply of sustainable protein.

But whilst a commitment to safeguard our fisheries is admirable, the lack of targeted action taken through legislation by this Welsh Government is astonishing. In the fifth Senedd, the Climate Change, Environment and Rural Affairs Committee consistently pushed for a Welsh fisheries Bill, which the Minister committed to bringing forward in the sixth Senedd. However, this has been omitted from the programme for government. Similarly, responding to a short debate on the future of sea fishing on 24 February, the Minister said the future policy for Wales will be

'designed with stakeholders to reflect the needs of the modern Welsh fisheries sector',

and she emphasised that co-production with stakeholders will be a core principle. However, following my questioning at a committee meeting on 11 March, the Welsh Fishermen's Association told the committee that it had not had not had any detailed discussions with the Welsh Government on the future Welsh fisheries policy at this point. The committee also heard that the Welsh Government's Wales marine and fisheries advisory group was experiencing challenges and was currently under review. So, in the Minister's reply to your debate today, Plaid Cymru, I would be really grateful if we could see an update for forming a timetable on such a Bill, and an update to this Senedd on whether progress with stakeholders has now been made.

Our fisheries and aquaculture plants are essential elements of the Welsh food strategy. From north Wales crab to Conwy mussels, again, small and sustainable producers are providing essential sources of protein and omega 3 to markets across our nation. But if we are to be able to have sustainable coastal communities, the aqua-food sector needs to be fully integrated into a new food and drink strategy, with alignment across all sectors. We cannot allow the division between agri-food and aqua-food to prevent us from embarking on a food-in-the-round strategy.

This needs to be implemented alongside work with stakeholders to deliver a new fishing strategy for Wales that is based on the principle of maximum sustainable yield and one that places a legal duty on the Welsh Government to maintain fish sustainability for every stock. With a fleet of over 400 licensed vessels, employing 1,193 full-time and part-time fishermen, Wales's seafood industry is important to our local economy. I wholeheartedly welcome the UK Government establishment of £100 million in the UK seafood fund, which has helped to rejuvenate the fisheries and seafood sector, taking advantage of the UK's additional fishing quota and bringing economic growth to coastal communities. But steps need to be taken now in the new fishing strategy to acknowledge the technological advancements that have been made and the monetary outlay involved in upgrading equipment in a manner that promotes the industry's green—or blue—credentials. Fishing litter makes up 21 per cent of litter found on Welsh beaches, and therefore steps need to be taken to address this. This should include money to support the push towards pots that include escape hatches to reduce ghost fishing from abandoned or lost gear.

The Welsh national marine plan area consists of approximately 32,000 sq km of expanse of sea and 2,120 km of coastline. This absolutely dwarfs our land mass and provides ample opportunity to encourage new marine jobs and apprenticeships, including in carbon capture and habitat restoration. So, I implore the Welsh Government to confirm what steps it will be taking in the immediate term to support our fisheries and aquaculture plants, so that we do not sink the ambitions of our small business owners and undermine the longevity of our coastal communities. Diolch yn fawr, Plaid Cymru, for bringing forward this debate.

Rwy'n croesawu'r cynnig pwysig i’w drafod heddiw gan Siân Gwenllian, gan fod ein cymunedau arfordirol yn darparu cyfleoedd hanfodol ar gyfer hyfforddiant, cyflogaeth ac adfer cynefinoedd morol. A chan fod Rhun wedi sôn am gregyn gleision, rwyf am ganmol cregyn gleision Conwy, y gorau yn y byd—busnes a sefydlwyd dros 100 mlynedd yn ôl. Mae 'Cynllun Morol Cenedlaethol Cymru', sy'n gynllun 20 mlynedd, yn nodi amcan sector-benodol ar gyfer pysgodfeydd a dyframaethu, sef cefnogi a diogelu sector pysgota cynaliadwy, amrywiol a phroffidiol, gan gynnwys hyrwyddo pysgodfeydd cynaliadwy a sicrhau'r gwerth economaidd mwyaf i bysgod sy'n cael eu dal fel cyflenwad o brotein cynaliadwy.

Ond er bod ymrwymiad i ddiogelu ein pysgodfeydd yn ganmoladwy, mae'r diffyg camau wedi'u targedu a roddwyd ar waith drwy ddeddfwriaeth gan Lywodraeth Cymru yn syfrdanol. Yn y bumed Senedd, bu'r Pwyllgor Newid Hinsawdd, Amgylchedd a Materion Gwledig yn gwthio'n gyson am Fil pysgodfeydd Cymru, Bil yr ymrwymodd y Gweinidog i'w gyflwyno yn y chweched Senedd. Fodd bynnag, nid yw wedi'i gynnwys yn y rhaglen lywodraethu. Yn yr un modd, wrth ymateb i ddadl fer ar ddyfodol pysgota morol ar 24 Chwefror, dywedodd y Gweinidog y bydd polisi Cymru yn y dyfodol

'wedi'i gynllunio gyda rhanddeiliaid i adlewyrchu anghenion sector pysgodfeydd modern Cymru',

a phwysleisiodd y bydd cydgynhyrchu gyda rhanddeiliaid yn egwyddor graidd. Fodd bynnag, yn dilyn fy nghwestiynau yng nghyfarfod y pwyllgor ar 11 Mawrth, dywedodd Cymdeithas Pysgotwyr Cymru wrth y pwyllgor nad oedd wedi cael unrhyw drafodaethau manwl bryd hynny gyda Llywodraeth Cymru ynglŷn â pholisi pysgodfeydd Cymru yn y dyfodol. Clywodd y pwyllgor hefyd fod grŵp cynghori Cymru ar y môr a physgodfeydd Llywodraeth Cymru yn profi heriau a'i fod yn cael ei adolygu ar y pryd. Felly, wrth i'r Gweinidog ymateb i'ch dadl heddiw, Blaid Cymru, byddwn yn falch iawn o gael diweddariad er mwyn creu amserlen ar gyfer Bil o'r fath, a diweddariad i'r Senedd ynglŷn ag a wnaed unrhyw gynnydd gyda'r rhanddeiliaid bellach.

Mae ein pysgodfeydd a'n gweithfeydd dyframaeth yn elfennau hanfodol o strategaeth bwyd Cymru. O grancod gogledd Cymru i gregyn gleision Conwy, unwaith eto, mae cynhyrchwyr bach a chynaliadwy'n darparu ffynonellau hanfodol o brotein ac omega 3 i farchnadoedd ledled ein gwlad. Ond os ydym am gael cymunedau arfordirol cynaliadwy, mae angen integreiddio'r sector bwyd môr yn llawn mewn strategaeth bwyd a diod newydd, gyda phob sector wedi'i alinio. Ni allwn ganiatáu i'r rhaniad rhwng bwyd-amaeth a bwyd môr ein hatal rhag mabwysiadu strategaeth fwyd gyffredinol.

Mae angen rhoi hyn ar waith ochr yn ochr â gwaith gyda rhanddeiliaid i gyflawni strategaeth bysgota newydd ar gyfer Cymru sy'n seiliedig ar yr egwyddor o gymaint â phosibl o gynnyrch cynaliadwy, ac un sy'n gosod dyletswydd gyfreithiol ar Lywodraeth Cymru i gynnal cynaliadwyedd pysgod ar gyfer pob stoc. Gyda fflyd o dros 400 o gychod trwyddedig, sy'n cyflogi 1,193 o bysgotwyr llawnamser a rhan-amser, mae diwydiant bwyd môr Cymru yn bwysig i'n heconomi leol. Rwy'n croesawu'n gynnes y ffaith bod Llywodraeth y DU wedi sefydlu cronfa bwyd môr gwerth £100 miliwn ar gyfer y DU, sydd wedi helpu i adfywio’r sector pysgodfeydd a bwyd môr, gan fanteisio ar gwota pysgota ychwanegol y DU a dod â thwf economaidd i gymunedau arfordirol. Ond mae angen rhoi camau ar waith yn awr yn y strategaeth bysgota newydd i gydnabod y datblygiadau technolegol a wnaed a'r gwariant ariannol sy'n gysylltiedig ag uwchraddio offer mewn ffordd sy'n hyrwyddo rhinweddau gwyrdd—neu las—y diwydiant. Sbwriel pysgota yw 21 y cant o'r sbwriel a geir ar draethau Cymru, ac felly mae angen cymryd camau i fynd i'r afael â hyn. Dylai hyn gynnwys arian i gefnogi'r defnydd o botiau sy'n cynnwys diangdyllau i leihau pysgota anfwriadol o ganlyniad i offer a adawyd ar ôl neu a gollwyd.

Mae ardal cynllun morol cenedlaethol Cymru yn cynnwys oddeutu 32,000 km sgwâr o fôr a 2,120 km o arfordir. Mae hyn yn fwy o lawer na'n tirfas ac yn rhoi digon o gyfle i hybu swyddi morol a phrentisiaethau newydd, gan gynnwys ym maes dal carbon ac adfer cynefinoedd. Felly, rwy’n erfyn ar Lywodraeth Cymru i gadarnhau pa gamau y bydd yn eu cymryd ar unwaith i gefnogi ein pysgodfeydd a'n gweithfeydd dyframaeth, fel na fyddwn yn lladd uchelgais ein perchnogion busnesau bach ac yn tanseilio hirhoedledd ein cymunedau arfordirol. Diolch yn fawr, Blaid Cymru, am gyflwyno'r ddadl hon.

16:45

Diolch yn fawr iawn, Janet. Mae'r diwydiant pysgota yn un andros o bwysig i'n cymunedau ni yng Nghymru, ac i gymunedau Dwyfor Meirionnydd. Mae gan y sector botensial aruthrol ac mae'n syndod cyson i mi nad ydy'r Llywodraeth yn gwneud mwy i fuddsoddi yn y sector a sicrhau ei hyfywedd. Ces i'r fraint o fynd i bysgota cimychiaid a chrancod efo Sion Williams allan o Borth Colmon dros yr haf, a gweld y cyfraniad rhyfeddol roedd ei waith o yn ei wneud i'r economi leol, ond yn fwy na hynny, i'r gymuned leol, wrth iddo ddarparu bwyd rhagorol o ansawdd, yn iach ac yn llawn protein i gyflenwyr lleol.

Rŵan, mae'r ddadl y prynhawn yma yn galw am ddatblygu polisi pysgodfeydd a dyframaethu ymhellach. Os oes yna un ystadegyn sy'n dangos y gwendid syfrdanol yn y system bresennol a pham bod taer angen polisi llawer cliriach a chryfach, yna mi wnaf i sôn wrthych chi am yr ystadegyn hwnnw. Mi ddaru Cefin ynghynt sôn am faint o bysgod sy'n cael eu glanio ym mhorthladdoedd Cymru, ond o ran y pysgod sy'n cael eu glanio o foroedd Cymru, wyddoch chi fod yna 83,000 tunnell o fwyd yn cael ei lanio o foroedd Cymru—83,000—ac o'r 83,000 yna, fel dywedodd Cefin reit ar ddechrau'r drafodaeth, mae tua 4,000 neu weithiau 8,000 tunnell yn cael ei lanio gan bysgotwyr Cymru? Hynny ydy, mae llai na 10 y cant o gynnyrch moroedd Cymru yn rhoi budd economaidd uniongyrchol i gymunedau Cymru. Dyna ydy'r diffiniad o economi echdynnol. Pa ddiwydiant arall fyddai'r Llywodraeth yn caniatáu i hyn ddigwydd iddo?

Ond mae hefyd yn dangos y potensial aruthrol sydd yna i ddatblygu sector cynhenid, llewyrchus all chwarae rhan ganolog mewn adfywio cymunedau glan morol, gan roi swyddi o ansawdd sydd yn darparu cynnyrch iach a chynaliadwy. Wrth siarad efo pysgotwyr ar hyd a lled Cymru, eu pryder ydy nad oes yna symud ymlaen wedi bod yn y sector ers dros 10 mlynedd. Yr un ydy'r heriau a'r problemau sydd yn wynebu'r sector heddiw a oedd yn ei wynebu 10 mlynedd a rhagor yn ôl.

Ystyriwch reoleiddio pysgodfeydd. Mae yna ddiffyg aruthrol yn y maes yma. Mae pysgotwyr yn cymryd camau rhagweithiol i gasglu data a gwella eu harferion drwy gydweithio efo cyrff cyhoeddus, efo prifysgolion, er mwyn datblygu'r sector, ond dydy hyn ddim yn cael ei adlewyrchu yn unrhyw un o raglenni'r Llywodraeth. Mae'r diwydiant yn galw allan am bolisïau a systemau rheoleiddio cadarn, er mwyn eu galluogi i ddatblygu adnodd cynaliadwy ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol a chryfhau'r brand Cymreig ac, yn ei dro, cryfhau gwerth y brand hwnnw. Er enghraifft, does yna ddim un rheolaeth gynaeafu ar hyn o bryd. Mi ddylai'r Gweinidog ddod allan efo fi at Sion Williams a mynd o Borth Colmon ar y cwch er mwyn gweld yr arfer da y mae Sion yn ei ddatblygu yno. Roedd unrhyw gimwch oedd o'n ei ddal a oedd yn llawn wyau yn cael ei roi yn ôl yn syth i'r môr. Mae disgwyliad o ran rhoi cimychiaid o dan ryw faint arbennig yn ôl i'r môr, ond does yna ddim cyfyngiad ar faint o gimychiaid mae hawl i'w cymryd o'r môr. Rŵan, chwarae teg i Sion am fod yn bysgotwr cydwybodol, ond eto does dim disgwyliad iddo wneud hyn.

Mae cregyn bylchog nid yn unig yn andros o flasus, ond hefyd yn doreithiog ym mae Ceredigion, ac yn cyfrannu'n sylweddol at y cynnyrch sy'n cael ei lanio gan bysgotwyr Cymru. Tra bod yn rhaid i'r sawl sydd â hawl pysgota cregyn bylchog gael trwydded i wneud hynny, gallai'r pysgotwr ddefnyddio un cwch neu 100 o gychod. Unwaith eto, does yna ddim rheolaeth ar y cyniwair.

Bydd rhai yn cyfeirio at yr ap Catch newydd sydd yn cael ei ddefnyddio i recordio a monitro data pysgod a laniwyd, ac mae hwnnw yn ddatblygiad cyffrous, ond dydy o ddim yn dangos y darlun cyfan, chwaith. Dydy o ddim yn dangos pa bysgod a luchiwyd yn ôl i'r môr, er enghraifft, a fyddai'n galluogi'r awdurdodau i gael darlun cliriach o iechyd ein moroedd a pha gamau sydd angen eu cymryd i sicrhau rheolaeth er lles dyfodol y diwydiant. Mae diffyg rheolaeth, felly, ar gyniwair cynnyrch y môr yn un enghraifft o'r gwendidau sylfaenol sydd yn y system.

Yn elfennol, mae'r drefn bresennol yn methu ein pysgotwyr a'n moroedd. Fel y saif pethau, mae'r cyfan yn cael ei reoli yn uniongyrchol gan y Llywodraeth, ac mae'n berffaith amlwg erbyn hyn nad ydy hynny'n ddigonol, na chwaith yn bosibl i'w weithredu'n llawn. Yn wahanol i'r sector cig coch, lle mae gennych chi Hybu Cig Cymru yn gwneud gwaith ardderchog, neu wrth drafod adnoddau naturiol megis y tir a'r dŵr, mae gennym ni Cyfoeth Naturiol Cymru yn rheoleiddio, does yna ddim un corff allanol yn goruchwylio'r sector pysgodfeydd a dyframaethu. Dyma dwi'n ei glywed yn gyson gan y sector yma, a dyma pam ein bod ni wedi rhoi'r cynnig yma ymlaen heddiw.

Ac yn olaf, jest i'ch hysbysu chi y byddaf i'n sefydlu grŵp trawsbleidiol newydd ar bysgodfeydd a dyframaethu ymhen rhai misoedd, a dyma wahoddiad, felly, i unrhyw Aelod ymuno â'r grŵp yn y flwyddyn newydd, pan fydd o'n cael ei sefydlu. Diolch.

Thank you, Janet. The fishing industry is extremely important to our communities here in Wales, and to the communities of Dwyfor Meirionnydd. The sector has huge potential and it's an ongoing surprise to me that the Government doesn't do more to invest in this sector and to secure its viability. I had the privilege of going crab and lobster fishing with Sion Williams from Porth Colmon over the summer months, and saw the huge contribution that his work makes to the local economy, but also the local community, as he provides food of excellent quality, full of protein and healthy, to local suppliers.

Now, this afternoon's debate calls for the further development of a fisheries and aquaculture policy. And if there's one statistic that shows the huge weakness in the current system and why we desperately need a far clearer and stronger policy, then I will mention that statistic. Cefin mentioned the amount of fish landed in Welsh ports, but in terms of the fish landed from Welsh seas, do you know that 83,000 tonnes of food is landed from Welsh waters—83,000—and of that 83,000, as Cefin said at the very beginning of this debate, around 4,000 or sometimes 8,000 tonnes is landed by Welsh fishers? That is to say that less than 10 per cent of the catch from Welsh seas brings direct economic benefit to Welsh communities. That is the definition of an extractive economy. What other industry would the Government allow this to happen to?

It also demonstrates the huge potential that there is to develop a prosperous, indigenous sector that can play a central role in regenerating coastal communities, providing quality jobs that provide healthy and sustainable produce. In speaking to fishers the length and breadth of Wales, their concern is that there has been no progress in the sector for over 10 years. The challenges and problems facing the sector remain the same as they were 10 years and more ago.

If you consider regulation of fisheries, there is a huge problem in this area. Fishers are taking proactive steps to gather data and to improve practice by collaborating with public bodies, universities and so on in order to develop the sector, but this is not reflected in any of the Government's programmes. The industry is crying out for policies and strong regulatory regimes to enable it to develop a sustainable resource for future generations and to strengthen the Welsh brand and, in turn, to enhance the value of that brand. For example, there is not one harvesting regulation at the moment. The Minister should come out with me, with Sion Williams, and go from Porth Colmon on that boat in order to see the good practice that Sion is developing there. Any lobster that he caught that was laden with eggs was returned immediately to the sea. Lobsters under a particular size are expected to be thrown back into the sea, but there is no limit on the number of lobsters that can be taken. Now, fair play to Sion for being a responsible fisher, but there is no expectation on him to do that.

Scallops are not only very tasty, but also in abundance in Cardigan bay, and contribute substantially to the fish landed by Welsh fishers. Whilst those who have the right to fish for scallops need a licence to do that, the fisher could use one boat or 100 boats. Once again, there is no control over the catch.

Some will refer to the new Catch app that is being used to record and monitor data on fish landed, and that is an exciting development, but it doesn't give a clear and full picture either. It doesn't show which fish were thrown back, for example, which would enable the authorities to have a clearer picture of the health of our seas and what steps need to be taken to ensure better management for the future of the industry. That lack of regulation, therefore, on catch is one example of the fundamental weaknesses in the system.

Fundamentally, the current system is failing our fishers and the seas. As things stand, everything is controlled directly by the Government, and it's clear now that that isn't sufficient and cannot be implemented fully. Unlike the red meat sector, where you have Hybu Cig Cymru doing excellent work, or in discussing natural resources such as our land and waters, where we have Natural Resources Wales as a regulator, you have no external body overseeing the fisheries and aquaculture sector. This is what I regularly hear from the sector, and that's why we brought this motion forward today.

Finally, just to inform you that I will be establishing a new cross-party group on fisheries and aquaculture in a few months' time, and there's an invitation, therefore, to any Member to join that group in the new year when it is established. Thank you.

16:50

Galwaf ar y Gweinidog Materion Gwledig a Gogledd Cymru, Lesley Griffiths. 

I call on the Minister for Rural Affairs and North Wales, Lesley Griffiths. 

16:55

Thank you, Deputy Presiding Officer, and I very much welcome the opportunity to discuss this important issue and thank Members for their contributions, and the Government will be supporting the original motion.

We all want to see fishing and aquaculture industries in Wales that are sustainable and environmentally conscious, as well as economically viable and thriving. I do want to draw your attention to the 'Welsh National Marine Plan'. It's the first of its kind, and it does already set the high-level strategic policy goal for both fisheries and aquaculture. Sustainable growth of aquaculture in Wales is a key element of the plan and we are of course aware of the environmental benefits that low trophic aquaculture, such as shellfish and seaweed production, brings.

I am committed to further developing these goals into a strategic approach for both fisheries and aquaculture, in line with the motion today. I know there is a desire amongst stakeholders for a new fisheries and aquaculture strategy, and I fully recognise and understand that request. There are several matters in play, though, which we must consider when developing our strategic approach. This includes our statutory duty to produce a joint fisheries statement and associated fisheries management plans with the other fisheries administrations.

Fisheries and aquaculture also play their part in a number of our own policies, strategies and programme for government commitments, including the wider marine blue recovery, our food and drink strategies, the delivery of sustainable management of natural resources and, of course, the blue carbon agenda, and our commitments in Net Zero Wales. It is important that we bring together all of these strands when further developing our strategic approach to the fisheries sector.

I remain fully committed to continuing to work with stakeholders to develop the approach that we take, and sustainability, investment and industry engagement will be absolutely core to this. And, indeed, I met some of them last week and we are committed to the co-management of our fisheries and the co-production of our policies, and I will be meeting and discussing the approach again with stakeholders next month.

In terms of our longer term approach to this issue, we are reviewing the main fisheries advisory group to ensure that it is best designed to allow us to have that meaningful engagement and co-management approach. I anticipate being able to discuss this further with our stakeholders next month.

I recognise that the world has changed significantly since the 'Wales Marine and Fisheries Strategic Action Plan' was produced in 2013, and aspects of that strategy do require updating. But I must be clear what I don't think is needed is to produce a document that sits on a shelf. It's far more important that we set out clear, shared strategic priorities for the sector, and that we can work collaboratively to deliver.

It is important for colleagues to recognise, though, that we are not waiting for a strategy to undertake the work that is required. We are already progressing work on areas that will be key to informing our approach. We know, for example, that a cornerstone of our fisheries policy will be sustainable fisheries, managed in an adaptive way with evidence-based decisions taken on the best available science. And this is why I have prioritised the drafting of a whelk Order, due to come into force before the end of this year. This is a key piece of legislation and one that will provide a template for the management of other non-quota species.

Key to growth for our fishing industry is the increase in share of the UK quota I've already delivered. We will be considering how best to allocate this additional quota in the future. We will vigorously pursue sustainable catch limits in the upcoming coastal state negotiations with the European Union. Operating in the domestic quota management system, we will ensure that Welsh fishers have quota availability to realise their developmental aspirations.

We also know for many of our larger aquaculture businesses the importance of the security provided by fisheries Orders, and that is why we are prioritising this work, starting with the Order in Menai east.

Any strategy will need to be underpinned by a clear plan for investment in our seafood sector, and crucial to this investment will be the support we provide through a replacement to the European maritime and fisheries fund scheme. We will design and develop a funding scheme that will help us deliver our strategic goals and, again, I want to hear the views of stakeholders on their scheme as we approach it over the coming weeks.

Just to reassure Janet Finch-Saunders, the fisheries Bill would not appear in the programme for government. It will appear in the legislative programme and, as you're aware, this is a five-year term, with one year of the legislative programme already agreed.

In summary, then, the Government is happy to support today's motion and reconfirm our commitment to delivering a strategic approach to both fisheries and aquaculture, in collaboration with our stakeholders. Diolch.

Diolch, Ddirprwy Lywydd, ac rwy'n croesawu'r cyfle i drafod y mater pwysig hwn, a diolch i’r Aelodau am eu cyfraniadau, a bydd y Llywodraeth yn cefnogi’r cynnig gwreiddiol.

Mae pob un ohonom yn dymuno gweld diwydiannau pysgota a dyframaethu yng Nghymru sy'n gynaliadwy ac sy'n ystyriol o'r amgylchedd, yn ogystal â bod yn economaidd hyfyw a ffyniannus. Hoffwn dynnu eich sylw at 'Gynllun Morol Cenedlaethol Cymru'. Dyma'r cynllun cyntaf o'i fath, ac mae eisoes yn gosod nod polisi strategol lefel uchel ar gyfer pysgodfeydd a dyframaethu. Mae twf cynaliadwy dyframaeth yng Nghymru yn elfen allweddol o'r cynllun ac rydym yn ymwybodol, wrth gwrs, o fuddion amgylcheddol dyframaethu ar lefel droffig isel, fel cynhyrchu pysgod cregyn a gwymon.

Rwyf wedi ymrwymo i ddatblygu'r nodau hyn ymhellach i greu dull gweithredu strategol ar gyfer pysgodfeydd a dyframaethu, yn unol â'r cynnig heddiw. Gwn fod awydd ymhlith rhanddeiliaid i weld strategaeth pysgodfeydd a dyframaethu newydd, ac rwy'n llwyr gydnabod ac yn deall yr awydd hwnnw. Fodd bynnag, mae sawl mater y mae'n rhaid inni eu hystyried wrth ddatblygu ein dull gweithredu strategol. Mae hyn yn cynnwys ein dyletswydd statudol i gynhyrchu datganiad pysgodfeydd ar y cyd a chynlluniau rheoli pysgodfeydd cysylltiedig gyda gweinyddiaethau pysgodfeydd eraill.

Mae pysgodfeydd a dyframaethu hefyd yn chwarae eu rhan mewn nifer o'n polisïau, ein strategaethau ac ymrwymiadau ein rhaglen lywodraethu, gan gynnwys yr adferiad morol glas ehangach, ein strategaethau bwyd a diod, darparu adnoddau naturiol yn gynaliadwy, ac wrth gwrs, yr agenda carbon glas, a'n hymrwymiadau yn Cymru Sero Net. Mae'n bwysig ein bod yn dwyn yr holl elfennau hyn ynghyd wrth ddatblygu ein dull strategol ar gyfer y sector pysgodfeydd.

Rwy'n parhau i fod yn gwbl ymrwymedig i barhau i weithio gyda rhanddeiliaid i ddatblygu'r dull gweithredu a ddefnyddiwn, a bydd cynaliadwyedd, buddsoddiad ac ymgysylltu â'r diwydiant yn gwbl ganolog i hyn. Ac yn wir, cyfarfûm â rhai ohonynt yr wythnos diwethaf, ac rydym wedi ymrwymo i gyd-reoli ein pysgodfeydd a chydgynhyrchu ein polisïau, a byddaf yn cyfarfod ac yn trafod y dull gweithredu eto gyda rhanddeiliaid y mis nesaf.

O ran ein dull gweithredu mwy hirdymor yn y mater hwn, rydym yn adolygu'r prif grŵp cynghori ar bysgodfeydd i sicrhau ei fod wedi'i gynllunio yn y ffordd orau i'n galluogi i gael dull ystyrlon o ymgysylltu a chyd-reoli. Rwy'n rhagweld y byddaf yn gallu trafod hyn ymhellach gyda'n rhanddeiliaid y mis nesaf.

Rwy'n cydnabod bod y byd wedi newid yn sylweddol ers cynhyrchu 'Cynllun Gweithredu Strategol y Môr a Physgodfeydd Cymru' yn 2013, ac mae angen diweddaru agweddau ar y strategaeth honno. Ond mae'n rhaid imi ddweud yn glir nad wyf yn credu mai'r hyn sydd angen ei wneud yw cynhyrchu dogfen sy'n gorwedd ar silff. Mae'n bwysicach o lawer ein bod yn nodi blaenoriaethau strategol clir a rennir ar gyfer y sector, ac y gallwn weithio ar y cyd i'w cyflawni.

Mae'n bwysig fod fy nghyd-Aelodau'n cydnabod, serch hynny, nad ydym yn aros am strategaeth i gyflawni'r gwaith sy'n ofynnol. Rydym eisoes yn bwrw ymlaen â gwaith ar feysydd a fydd yn allweddol i lywio ein dull o weithredu. Gwyddom, er enghraifft, y bydd pysgodfeydd cynaliadwy yn gonglfaen i'n polisi pysgodfeydd, wedi'u rheoli mewn ffordd addasol gyda phenderfyniadau'n cael eu gwneud ar sail tystiolaeth a'r wyddoniaeth orau sydd ar gael. A dyma pam rwyf wedi blaenoriaethu'r gwaith o ddrafftio Gorchymyn cregyn moch, sydd i fod i ddod i rym cyn diwedd y flwyddyn. Mae hon yn ddeddfwriaeth allweddol a fydd yn darparu templed ar gyfer rheoli rhywogaethau eraill nad ydynt dan gwota.

Mae'r cynnydd rwyf eisoes wedi'i sicrhau yn y gyfran o gwota'r DU yn allweddol i dwf ein diwydiant pysgota. Byddwn yn ystyried y ffordd orau o ddyrannu'r cwota ychwanegol yn y dyfodol. Byddwn yn mynd ar drywydd terfynau dal cynaliadwy yn nhrafodaethau'r gwladwriaethau arfordirol sydd ar y ffordd gyda'r Undeb Ewropeaidd. Gan weithredu o fewn y system reoli cwotâu ddomestig, byddwn yn sicrhau bod gan bysgotwyr Cymru allu i wireddu eu dyheadau datblygiadol yn unol â'r cwota.

Rydym hefyd yn ymwybodol o bwysigrwydd y diogelwch a ddarperir gan Orchmynion pysgodfeydd i lawer o'n busnesau dyframaethu mwy o faint, a dyna pam ein bod yn blaenoriaethu'r gwaith hwn, gan ddechrau gyda'r Gorchymyn yn nwyrain afon Menai.

Bydd angen i gynllun clir ar gyfer buddsoddi yn ein sector bwyd môr fod yn sail i unrhyw strategaeth, a bydd y cymorth a ddarparwn drwy'r hyn a ddaw yn lle cynllun cronfa’r môr a physgodfeydd Ewrop yn hanfodol i'r buddsoddiad hwn. Byddwn yn cynllunio ac yn datblygu cynllun cyllido a fydd yn ein cynorthwyo i gyflawni ein nodau strategol, ac unwaith eto, hoffwn glywed barn rhanddeiliaid ar eu cynllun wrth i ni ei drafod dros yr wythnosau nesaf.

I dawelu meddwl Janet Finch-Saunders, ni fyddai'r Bil pysgodfeydd yn ymddangos yn y rhaglen lywodraethu. Bydd yn ymddangos yn y rhaglen ddeddfwriaethol, ac fel y gwyddoch, tymor pum mlynedd yw hwn, gydag un flwyddyn o'r rhaglen ddeddfwriaethol eisoes wedi'i chytuno.

I grynhoi felly, mae'r Llywodraeth yn fwy na pharod i gefnogi'r cynnig heddiw ac i ailgadarnhau ein hymrwymiad i ddarparu dull strategol ar gyfer pysgodfeydd a dyframaethu, mewn cydweithrediad â'n rhanddeiliaid. Diolch.

17:00

Galwaf ar Cefin Campbell i ymateb i'r ddadl. 

I call on Cefin Campbell to reply to the debate. 

Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. Yn syml iawn, wrth i fi grynhoi, mae'r cynnig sydd gerbron y prynhawn yma yn galw ar Lywodraeth Cymru i weithio gyda rhanddeiliaid yn y diwydiant i ddatblygu polisi ar gyfer pysgodfeydd a dyframaeth, a hynny wedi'i atgyfnerthu gan strategaeth sydd â chynaliadwyedd, buddsoddiad ac ymgysylltu â'r diwydiant yn ganolog iddo. A gaf i ddiolch i bawb sydd wedi cyfrannu i'r drafodaeth hynod o ddiddorol a defnyddiol hon, a hynny ar draws y sbectrwm gwleidyddol? Mae'n dda i weld bod pawb yn ymrwymo i gefnogi'r cynnig arbennig hwn.

Mae Sam, wrth gwrs, ar ran y Ceidwadwyr, wedi cyfeirio at nifer o enghreifftiau yn ei ardal e yn sir Benfro o ran yr oyster farming a'r seaweed harvesting roedd e'n cyfeirio atyn nhw, sydd yn dod â photensial newydd i'r diwydiant pysgota môr, ac mae hyn yn rhywbeth mae ymchwil yn dangos mae angen inni wneud mwy ohono, gan fod y potensial yna yn aruthrol.

Thank you, Presiding Officer. Put simply, as I summarise, the motion before us this afternoon calls on the Welsh Government to work with industry stakeholders to develop a fisheries and aquaculture policy, backed by a strategy that has sustainability, investment and industry engagement at its core. Could I thank everyone who has contributed to this very interesting and very useful debate across the political spectrum? It's good to see that everyone is committed to supporting this special motion.

Sam, of course, on behalf of the Conservatives, has referred to a number of examples in his area of Pembrokeshire in terms of the oyster farming and seaweed harvesting that he referred to, which bring new potential to the sea fishing industry, and this is something that research shows we need to make more of, given that the potential is exceptional.

Sam threw me the bait—excuse the pun—which I'm happy to take, around opportunities from Brexit. I'm afraid I don't quite agree with his analysis, because what I'm seeing across coastal areas of the UK and the fishing industry is absolute chaos at the moment. I'm looking forward to seeing, as the Minister outlined, some clear strategy from Welsh Government about utilising, from that chaos, a way forward for the industry.

Taflodd Sam abwyd ataf—esgusodwch y gair mwys—ac rwy'n hapus i'w gymryd, ynglŷn â chyfleoedd yn sgil Brexit. Mae arnaf ofn nad wyf yn cytuno'n llwyr â'i ddadansoddiad, oherwydd yr hyn a welaf ar draws ardaloedd arfordirol y DU a'r diwydiant pysgota yw llanast llwyr ar hyn o bryd. Rwy'n edrych ymlaen at weld strategaeth glir, fel yr amlinellodd y Gweinidog, gan Lywodraeth Cymru ynglŷn â defnyddio ffordd ymlaen i'r diwydiant o'r llanast hwnnw.

Roedd Rhun yn cefnogi, wrth gwrs, o safbwynt y buddiannau economaidd a chreu swyddi—bod potensial mawr i ddyframaeth, bod gyda ni arbenigedd yng Nghymru sydd yn destun edmygedd ar draws Ewrop gyfan, bod gyda ni bryderon bod yr arbenigedd yna a'r gallu sydd gyda ni yng Nghymru yn mynd i gael ei golli, ac, fel y clywon ni, bod Rhun yn sôn am y posibilrwydd bod llawer o'r potensial yn mynd i gael ei drosglwyddo i Ffrainc neu i'r Eidal. Fe fyddai'n golled aruthrol inni yma yng Nghymru. A rhywbeth rydw i wedi gofyn i'r Gweinidog amdano hefyd: colli cyfle mawr o ran y cynllun catch and release yma o gwmpas y bluefin tuna a thrwyddedu llongau i fanteisio yn economaidd o bysgota am y tiwna hardd yma.

Rhun supports this in terms of job creation and economic benefits, stating that there is great potential for aquaculture, that we have expertise in Wales that is admired across the whole of Europe, that we have concerns that that expertise and that capacity and ability that we have in Wales is going to be lost, and, as we heard Rhun mention, the possibility that much of the potential is going to be transferred to France or to Italy. That would be a huge loss for us here in Wales. And something that I have asked the Minister about: the loss of a great opportunity in terms of the catch and release programme for bluefin tuna and licensing vessels to capitalise economically in fishing for this great fish.

Thank you, Janet, for championing Conwy mussels. I'll have to try them one day. You're absolutely right to highlight the lack of targeted action, and it is quite astonishing that this hasn't happened over the last few years. You were asking and imploring the Minister to involve the industry in future planning, and the Minister has given an affirmative response to that, saying that she is actually doing that as we speak. And another well-made point by Janet is the need to integrate aqua-food into the food and drink strategy, which I wholeheartedly agree with. The investment in this industry will protect coastal communities moving forward.

Diolch, Janet, am hyrwyddo cregyn gleision Conwy. Bydd yn rhaid i mi eu blasu ryw ddiwrnod. Rydych yn llygad eich lle yn tynnu sylw at ddiffyg gweithgarwch wedi'i dargedu, ac mae'n syfrdanol nad yw hyn wedi digwydd dros y blynyddoedd diwethaf. Roeddech yn gofyn ac yn erfyn ar y Gweinidog i gynnwys y diwydiant wrth gynllunio ar gyfer y dyfodol, ac mae'r Gweinidog wedi ymateb yn gadarnhaol i hynny, gan ddweud ei bod yn gwneud hynny yn awr. A phwynt arall a wnaed yn dda gan Janet yw'r angen i integreiddio bwyd dyframaeth yn y strategaeth bwyd a diod, ac rwy'n cytuno'n llwyr â hynny. Bydd y buddsoddiad yn y diwydiant hwn yn diogelu cymunedau arfordirol wrth symud ymlaen.

Diolch i Mabon, hefyd, yn synnu, fel nifer ohonom ni, gyda'r diffyg strategaeth, a'r cyfeiriad yn arbennig at yr economi echdynnol yma: unwaith eto, cyfoeth Cymru yn cael ei golli i wledydd y tu hwnt i Gymru. Dim ond rhyw 10 y cant, fel roedd e'n sôn amdano, o bysgotwyr Cymru sydd yn elwa o'r daliadau sydd yn cael eu gwneud ym moroedd Cymru. Mi wnaeth Mabon hefyd gyfeirio at y diffyg rheoleiddio yn y maes, a’r angen i sefydlu corff rheoleiddio, nid yn unig o ran yr elfen yna, ond i hyrwyddo hefyd, tebyg i gorff fel Hybu Cig Cymru.

I gloi, diolch i’r Gweinidog am gefnogi’r cynnig, ac rwy'n cefnogi hefyd ei hymrwymiad hi nawr i ddatblygu strategaeth. Fe wnaeth hi gadarnhau ei bod hi’n siarad â phobl amlwg yn y diwydiant—cyfranddalwyr, ac yn y blaen—ac yn datblygu rhaglen ddeddfwriaethol, ac mae hynny i’w groesawu, i fynd i’r afael â’r sector arbennig yma.

Felly, i gloi, Dirprwy Lywydd, dwi jest am nodi hyn: mae’r Alban, Gogledd Iwerddon a Lloegr ymhell ar y blaen o’i gymharu â Chymru o ran datblygu diwydiant pysgota môr a dyframaeth. Mae’n bryd i ni ddal i fyny gyda’r gwledydd yma a manteisio ar y cyfleoedd mawr sydd gyda ni i elwa yn economaidd o’r môr sydd o’n cwmpas ni yng Nghymru. Felly, os ydy Llywodraeth Cymru eisiau sector ffyniannus yn y dyfodol, yr hyn sydd ei angen yw strategaeth gadarn, ac mi fyddai hyn yn rhoi hwb aruthrol i’r economi o gwmpas arfordir Cymru. Felly, rwy’n erfyn ar y Gweinidog i barhau gyda'r trafodaethau ac rwy’n edrych ymlaen iddi ddod â’r ddeddfwriaeth gerbron y Senedd hon i sicrhau bod y diwydiant yn cael y gefnogaeth haeddiannol. Diolch yn fawr iawn.

I thank Mabon as well, who was surprised, as many of us are, with the lack of strategy, and referring to the extractive economy: once again, Wales's wealth being lost to external nations. About 10 per cent, he mentioned, of Welsh fishers benefit from the payments made in Welsh waters. Mabon also referred to the lack of regulation in this area, and the need to establish a regulatory body, not only in terms of that element, but to promote also, like Hybu Cig Cymru promote Welsh meat.

To close, I'd like the thank the Minister for supporting the motion, and I support her commitment now to develop a strategy. She confirmed that she is talking to prominent figures in the industry—stakeholders, and so forth—and developing a legislative programme, and that's to be welcomed, to tackle this very special sector.

So, to close, Deputy Presiding Officer, I just want to note this: Scotland, Northern Ireland and England are miles ahead of Wales in terms of developing sea fishing and the aquaculture industry. It's time for us to catch up with these countries and take advantage of the great opportunities that we have to benefit economically from the waters around us in Wales. So, if the Welsh Government wants a prosperous sector in the future, what we need is a robust strategy, and this would provide a great boost to the economy in our coastal communities. So, I urge the Minister to continue her discussions, and I look forward to her bringing the legislation before the Senedd to ensure that the industry receives the support it deserves. Thank you very much.

17:05

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

The proposal is to agree the motion. Does any Member object? No. The motion is therefore agreed in accordance with Standing Order 12.36.

Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.

Yn unol â Rheol Sefydlog 12.18, byddaf yn atal y cyfarfod dros dro cyn symud i'r cyfnod pleidleisio.

In accordance with Standing Order 12.18, I will suspend the meeting before proceeding to voting time.

Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 17:07.

Plenary was suspended at 17:07.

17:10

Ailymgynullodd y Senedd am 17:11, gyda'r Dirprwy Lywydd yn y Gadair.

The Senedd reconvened at 17:11, with the Deputy Presiding Officer in the Chair.

7. Cyfnod Pleidleisio
7. Voting Time

We'll be voting on the motion by the Conservative Party on spiking. I call for a vote on the motion, tabled in the name of Darren Millar. If the proposal is not agreed, we will vote on the amendments tabled to the motion. So, it's a vote on the motion. Open the vote. Close the vote. In favour 13, no abstentions and 34 against. Therefore, the motion is not agreed.

Byddwn yn pleidleisio ar gynnig y Blaid Geidwadol ar sbeicio. Galwaf am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Os gwrthodir y cynnig, byddwn yn pleidleisio ar y gwelliannau a gyflwynwyd i'r cynnig. Felly, dyma bleidleisio ar y cynnig. Agorwch y bleidlais. Caewch y bleidlais. O blaid 13, neb yn ymatal a 34 yn erbyn. Felly, gwrthodwyd y cynnig.

Eitem 5. Dadl Ceidwadwyr Cymreig - Sbeicio - Cynnig heb ei ddiwygio: O blaid: 13, Yn erbyn: 34, Ymatal: 0

Gwrthodwyd y cynnig

Item 5. Welsh Conservatives debate - Spiking - Motion without amendment: For: 13, Against: 34, Abstain: 0

Motion has been rejected

We will now go to a vote on amendment 1, tabled in the name of Siân Gwenllian. [Interruption.] We haven't opened the vote yet. Open the vote. Close the vote. In favour 44, three abstentions, none against. Therefore, the amendment is agreed.

Symudwn ymlaen yn awr i bleidlais ar welliant 1 a gyflwynwyd yn enw Siân Gwenllian. [Torri ar draws.] Nid ydym wedi agor y bleidlais eto. Agorwch y bleidlais. Caewch y bleidlais. O blaid 44, tri yn ymatal, neb yn erbyn. Felly, derbynnir y gwelliant.

Eitem 5. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig - Gwelliant 1 (cyflwynwyd yn enw Siân Gwenllian): O blaid: 44, Yn erbyn: 0, Ymatal: 3

Derbyniwyd y gwelliant

Item 5. Welsh Conservatives debate - Amendment 1 (tabled in the name of Siân Gwenllian): For: 44, Against: 0, Abstain: 3

Amendment has been agreed

I now call for a vote on amendment 2, tabled in the name of Lesley Griffiths. Open the vote. Close the vote. In favour 24, 23 abstentions, none against. Therefore, the amendment is agreed.

Galwaf yn awr am bleidlais ar welliant 2 a gyflwynwyd yn enw Lesley Griffiths. Agorwch y bleidlais. Caewch y bleidlais. O blaid 24, roedd 23 yn ymatal, neb yn erbyn. Felly, derbynnir y gwelliant.

Eitem 5. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig - Gwelliant 2 (cyflwynwyd yn enw Lesley Griffiths): O blaid: 24, Yn erbyn: 0, Ymatal: 23

Derbyniwyd y gwelliant

Item 5. Welsh Conservatives debate - Amendment 2 (tabled in the name of Lesley Griffiths): For: 24, Against: 0, Abstain: 23

Amendment has been agreed

I now call for a vote on amendment 3, tabled in the name of Siân Gwenllian. Open the vote. Close the vote. In favour 34, 13 abstentions, none against. Therefore, amendment 3 is agreed. 

Galwaf yn awr am bleidlais ar welliant 3 a gyflwynwyd yn enw Siân Gwenllian. Agorwch y bleidlais. Caewch y bleidlais. O blaid 34, roedd 13 yn ymatal, neb yn erbyn. Felly, derbynnir gwelliant 3.

Eitem 5. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig - Gwelliant 3 (cyflwynwyd yn enw Siân Gwenllian): O blaid: 34, Yn erbyn: 0, Ymatal: 13

Derbyniwyd y gwelliant

Item 5. Welsh Conservatives debate - Amendment 3 (tabled in the name of Siân Gwellian): For: 34, Against: 0, Abstain: 13

Amendment has been agreed

I now call for a vote on the motion as amended.

Galwaf yn awr am bleidlais ar y cynnig fel y'i diwygiwyd.

Cynnig NDM7824 fel y'i diwygiwyd:

Cynnig bod y Senedd:

1. Yn nodi â phryder y cynnydd gofidus yn yr achosion o sbeicio mewn lleoliadau ledled Cymru.

2. Yn credu bod y weithred o sbeicio yn drosedd lechwraidd sy'n tynnu urddas, hawliau a rhyddid person ac yn datgan yn glir mai hawl sylfaenol menywod yw teimlo'n ddiogel a byw'n rhydd.

3. Yn datgan yn glir nad yw'r cyfrifoldeb ar ddioddefwyr troseddau o'r fath ond ar y cyflawnwyr a'r rhai sy'n gwybod am unigolion sy'n cyflawni'r troseddau hyn ac nad ydynt yn adrodd am y cyflawnwyr pan fydd yn ddiogel gwneud hynny.

4. Yn ymrwymo Llywodraeth Cymru i fwrw ymlaen â'i gwaith ar drais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol a'r ffocws o'r newydd ar ddwyn cyflawnwyr i gyfrif.

5. Yn ymrwymo Llywodraeth Cymru i weithio gyda rhanddeiliaid allweddol, yn enwedig y rhai yn economi'r nos, i adolygu a gweithredu'r holl opsiynau diogelwch posibl ar frys.

6. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i:

a) cefnogi mentrau sy'n herio agweddau diwylliannol sy'n caniatáu i ymosodiadau rhywiol ac aflonyddu ddigwydd;

b) llunio strategaeth gynhwysfawr ar atal ymosodiadau rhywiol ac aflonyddu yn economi nos Cymru;

c) gofyn am eglurder gan Lywodraeth y DU ar ei chynlluniau i ddosbarthu casineb at fenywod yn drosedd casineb, a fyddai'n annog pobl i roi gwybod am achosion o sbeicio ac yn galluogi categoreiddio troseddau'n well er mwyn deall maint y broblem.

7. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i weithio gyda Llywodraeth y DU i:

a) gwella mecanweithiau a phrosesau adrodd ynghylch ymosodiadau ac aflonyddu rhywiol;

b) gwella'r gefnogaeth i ddioddefwyr sbeicio a mathau eraill o ymosodiadau ac aflonyddu rhywiol.

Motion NDM7824 as amended:

To propose that the Senedd:

1. Notes with concern the distressing increase in spiking incidents in venues across Wales.

2. Believes that the act of spiking is an insidious crime that removes a person’s dignity, rights and freedom and firmly asserts that it is the fundamental right of women to feel safe and to live freely.

3. Firmly asserts that the onus falls not on the victims of such crimes but on the perpetrators and those who know individuals that are involved in committing these crimes and fail to report perpetrators when it is safe to do so.

4. Commits the Welsh Government to push ahead with its work on violence against women, domestic abuse and sexual violence and the renewed focus on holding perpetrators to account.

5. Commits the Welsh Government to work with key stakeholders, particularly those in the night time economy, to review and implement all possible safety options as a matter of urgency.

6. Calls on the Welsh Government to:

a) support initiatives which actively challenge cultural attitudes that allow sexual assault and harassment to take place;

b) produce a comprehensive strategy on preventing sexual assault and harassment in Wales’s night-time economy;

c) seek clarity from the UK Government on its plans to classify misogyny as a hate crime, which would encourage reporting of spiking incidents and enable better categorisation of crime to understand the scale of the issue.

7. Calls on the Welsh Government to work with the UK Government to:

a) improve reporting mechanisms and processes around sexual assault and harassment;

b) improve support for victims of spiking and other forms of sexual assault and harassment.

Open the vote. Close the vote. In favour 34, 13 abstentions and none against. Therefore, the motion as amended is agreed. 

Agorwch y bleidlais. Caewch y bleidlais. O blaid 34, roedd 13 yn ymatal a neb yn erbyn. Felly, derbynnir y cynnig fel y'i diwygiwyd.

Eitem 5. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig - Cynnig wedi'i ddiwygio: O blaid: 34, Yn erbyn: 0, Ymatal: 13

Derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd

Item 5. Welsh Conservatives debate - Motion as amended: For: 34, Against: 0, Abstain: 13

Motion as amended has been agreed

That ends the voting for today. Diolch yn fawr.

Daw hynny â'r pleidleisio i ben am heddiw. Diolch yn fawr.

8. Dadl Fer: Canolbwyntio ar ymladd llifogydd: Archwilio opsiynau i gryfhau'r dull o leihau'r perygl o lifogydd a'r ymateb i lifogydd
8. Short Debate: Focus on fighting floods: Explore options to strengthen the approach to reducing flood risk and the response to flood events

Symudaf yn awr i'r ddadl fer, a galwaf ar Janet Finch-Saunders i siarad am y pwnc a ddewisiwyd ganddi.

We now move to the short debate, and I call on Janet Finch-Saunders to speak to the topic that she has chosen.

Can I remind Members, if they're leaving, to do so quietly?

A gaf fi atgoffa'r Aelodau, os ydynt yn gadael, i wneud hynny'n dawel?

Diolch, Dirprwy Lywydd. I have agreed to give Laura Jones, Samuel Kurtz and James Evans each a minute of my time.

'Emerging from Winter', a moving poem published this month by Taylor Edmonds and the people and children of the Conwy valley, serves as a powerful reminder of the suffering caused by extensive flooding. It reads:

'In our flood plain town / there are things we've had to accept: / we’ll be dragged from our beds / at 3AM to fill sandbags. We’ll build barricades, / a ring of wet faces under torch light. / Boys will stand guard on each estate, / texting updates as fields transform to open water, / gathering waves. We’ll become isolated; / our roads grow currents, dislodged train tracks, / hang from trees like rope bridges. / We’ll pull together, as we have before. / A valley of people constructing defences, / writing letters, checking on neighbours, / calling on leaders to act.'

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwyf wedi cytuno i roi munud o fy amser i Laura Jones, Samuel Kurtz a James Evans.

Mae 'Ymgodi o'r Gaeaf', cerdd deimladwy a gyhoeddwyd y mis hwn gan Taylor Edmonds a phobl a phlant dyffryn Conwy, yn ein hatgoffa'n rymus o'r dioddefaint a achosir gan lifogydd mawr. Mae'n dweud:

'Yn ein tref gorlifdir / mae yna bethau y bu'n rhaid i ni eu derbyn: / byddwn yn cael ein llusgo o'n gwelyau / am dri o'r gloch y bore i lenwi bagiau tywod. Byddwn yn creu atalgloddiau, / cylch o wynebau gwlyb dan olau tortsh. / Bydd bechgyn yn gwylio ar gornel pob ystâd, / yn tecstio'r newyddion diweddaraf wrth i gaeau droi'n ddŵr agored, mae'r tonnau'n codi. Byddwn yn cael ein hynysu; / mae ein ffyrdd yn tyfu cerrynt, traciau trên wedi'u datod, / yn hongian o goed fel pontydd rhaffau. / Deuwn at ein gilydd, fel y gwnaethom o'r blaen. / Llond dyffryn o bobl yn adeiladu amddiffynfeydd, / yn ysgrifennu llythyron, yn gofalu am gymdogion, / yn galw ar arweinwyr i weithredu.'

So, I think you'd agree with me those are lovely words, but very sad in their meaning, by the children of Ysgol Bro Gwydir, Llanrwst, who are calling on us to act so that not all is lost.

Now, for years since I became a Member in this place, I have done my best in championing the cause of reducing the flood risk in the Conwy valley. But I've seen other Members too, in their constituencies, really desperate when they've seen their communities under lots of water. I have locally held two public meetings, published four reports and secured positive change, such as emergency works at Y Berllan, Perthi and additional culverts under the Conwy valley railway line. However, those are only small measures that an elected politician can do. Our community lacks a clear plan, because Welsh Government simply refuses to facilitate independent inquiries into significant flooding events. And it is not just Aberconwy.

Five thousand seven hundred and forty-three people have signed a petition, urging the Welsh Government to initiate a full, independent, open and public inquiry into the 2020 flooding of homes and businesses across Rhondda Cynon Taf. I agree and believe that there should be a duty for the Welsh Government to facilitate such independent inquiries.

It is unjust, and it's actually not effective to only rely on section 19 flood investigation reports. Residents of Pentre in my constituency had to wait until July 2021 to see a report in relation to storm events that occurred in February 2020—17 months. Similarly, residents of Llanrwst had to wait eight months to see a section 19 flood report, and such statutory documents provide key recommendations. Delays in compilation and publication should be addressed by imposing statutory time limits, putting an end to the current situation that provides local authorities with unlimited time. Last week, Sophie Howe, our future generations commissioner stated:

'With flooding occurring more and more often, we need a plan to ensure the financial burden doesn’t fall on those least able to pay – and an agreed Wales-wide approach to ensuring public services are able to respond in the right way. 

'The Well-being of Future Generations Act says that by law, the way we get to net zero has to improve well-being as a whole, for everyone. 

'Public bodies and decision-makers must take action now to stop those affected by the devastating effects of climate change being disadvantaged for generations.'

I agree wholeheartedly with those sentiments, and I do call across the new Members in particular, but all Members in this Senedd, to work cross party on this issue.

An estimated 245,000 properties in Wales are at risk of flooding. According to Climate Central, communities around Wales are predicted to be below the annual flood level by the end of this decade. Queensferry, Flint, Prestatyn, Rhyl, Kinmel Bay, Rhos-on-Sea,  Llandudno, Llanfairfechan, Bangor, Beaumaris, Holyhead, Pwllheli, Porthmadog, Barmouth, Aberdyfi, Aberystwyth, Aberaeron, Fishguard, Pembroke, Llanelli, Swansea, Port Talbot, Cardiff, including this Senedd, Newport, and Chepstow are all at risk.

The Flood and Water Management Act 2010 places a duty on the Welsh Government to produce a national strategy on flood and coastal erosion, and on NRW to report to Welsh Ministers on progress implementing the strategy. According to the latest version, NRW is to manage flooding from main rivers, their reservoirs and the sea. So, ask yourselves: is it in the best interest of Wales for an organisation that has such diverse responsibilities, such as regulating industries, responding to 9,000 planning applications annually, and managing 7 per cent of Wales's land area, to also have such a major role on managing floods? I think not, and I reiterate my calls for a separate national flood agency. When you speak to NRW and senior management, they say themselves that, to be an effective flood agency, it would take at least another 70 employees, and that was two years ago. So, this would be a single body dedicated to tackling flooding incidents across Wales. I genuinely believe that NRW staff do try their best, but they are simply becoming overwhelmed. 

Felly, rwy'n credu y byddech chi'n cytuno bod y rheini'n eiriau hyfryd, ond yn drist iawn o ran eu hystyr, gan blant Ysgol Bro Gwydir, Llanrwst, sy'n galw arnom i weithredu fel nad yw popeth yn cael ei golli.

Nawr, am flynyddoedd ers imi ddod yn Aelod yn y lle hwn, rwyf wedi gwneud fy ngorau i hyrwyddo'r achos dros leihau'r perygl o lifogydd yn nyffryn Conwy. Ond rwyf wedi gweld Aelodau eraill hefyd, yn eu hetholaethau, yn anobeithio'n fawr wrth weld eu cymunedau dan lawer o ddŵr. Cynhaliais ddau gyfarfod cyhoeddus yn lleol, cyhoeddi pedwar adroddiad a sicrhau newid cadarnhaol, megis gwaith brys yn Y Berllan, Perthi a chwlfertau ychwanegol o dan reilffordd dyffryn Conwy. Fodd bynnag, pethau bach yn unig yw'r rheini y gall gwleidydd etholedig eu gwneud. Nid oes gan ein cymuned gynllun clir, oherwydd mae Llywodraeth Cymru yn gwrthod hwyluso ymchwiliadau annibynnol i ddigwyddiadau llifogydd sylweddol. Ac mae hynny'n wir am ardaloedd heblaw Aberconwy.

Mae 5,743 o bobl wedi llofnodi deiseb yn annog Llywodraeth Cymru i gychwyn ymchwiliad llawn, annibynnol, agored a chyhoeddus i lifogydd 2020 i gartrefi a busnesau ar draws Rhondda Cynon Taf. Rwy'n cytuno ac yn credu y dylai fod dyletswydd ar Lywodraeth Cymru i hwyluso ymchwiliadau annibynnol o'r fath.

Mae'n anghyfiawn, ac mewn gwirionedd nid yw'n effeithiol i ddibynnu'n unig ar adroddiadau ymchwiliadau llifogydd adran 19. Bu'n rhaid i drigolion Pentre yn fy etholaeth aros tan fis Gorffennaf 2021 i weld adroddiad mewn perthynas â digwyddiadau stormydd a ddigwyddodd ym mis Chwefror 2020—17 mis. Yn yr un modd, bu'n rhaid i drigolion Llanrwst aros wyth mis i weld adroddiad llifogydd adran 19, ac mae dogfennau statudol o'r fath yn darparu argymhellion allweddol. Dylid mynd i'r afael ag oedi yn y broses o lunio a chyhoeddi drwy osod terfynau amser statudol i roi diwedd ar y sefyllfa bresennol sy'n rhoi amser diderfyn i awdurdodau lleol. Yr wythnos diwethaf, dywedodd Sophie Howe, comisiynydd cenedlaethau'r dyfodol:

'Gyda llifogydd yn digwydd yn fwy ac yn amlach, mae angen cynllun arnom i sicrhau nad yw’r baich ariannol yn disgyn ar y rhai lleiaf galluog i dalu—a dull cytunedig ledled Cymru o sicrhau bod gwasanaethau cyhoeddus yn gallu ymateb yn y ffordd iawn.

'Mae Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol yn dweud bod yn rhaid yn ôl y gyfraith, i’r ffordd rydyn ni’n cyrraedd sero net wella llesiant yn ei gyfanrwydd, i bawb. 

'Rhaid i gyrff cyhoeddus a’r rhai sy’n gwneud penderfyniadau weithredu nawr i atal y rhai sy’n cael eu heffeithio gan effeithiau dinistriol newid yn yr hinsawdd [rhag bod] dan anfantais am genedlaethau.'

Cytunaf yn llwyr â'r teimladau hynny, a galwaf ar yr Aelodau newydd yn benodol, ond ar bob Aelod yn y Senedd, i weithio'n drawsbleidiol ar y mater.

Amcangyfrifir bod 245,000 eiddo yng Nghymru yn wynebu risg o lifogydd. Yn ôl Climate Central, rhagwelir y bydd cymunedau ledled Cymru yn is na'r lefel lifogydd flynyddol erbyn diwedd y degawd hwn. Mae Queensferry, Y Fflint, Prestatyn, Y Rhyl, Bae Cinmel, Llandrillo-yn-Rhos, Llandudno, Llanfairfechan, Bangor, Biwmares, Caergybi, Pwllheli, Porthmadog, Abermaw, Aberdyfi, Aberystwyth, Aberaeron, Abergwaun, Penfro, Llanelli, Abertawe, Port Talbot, Caerdydd, gan gynnwys y Senedd hon, Casnewydd, a Chas-gwent oll yn wynebu risg o lifogydd.

Mae Deddf Rheoli Llifogydd a Dŵr 2010 yn gosod dyletswydd ar Lywodraeth Cymru i gynhyrchu strategaeth genedlaethol ar lifogydd ac erydu arfordirol, ac ar CNC i adrodd i Weinidogion Cymru ar y cynnydd a wneir ar weithredu'r strategaeth. Yn ôl y fersiwn ddiweddaraf, CNC sydd i reoli llifogydd o brif afonydd, eu cronfeydd dŵr a'r môr. Felly, gofynnwch i chi'ch hun: a yw hi o fudd i Gymru fod sefydliad sydd â chyfrifoldebau mor amrywiol, megis rheoleiddio diwydiannau, ymateb i 9,000 o geisiadau cynllunio bob blwyddyn, a rheoli 7 y cant o arwynebedd tir Cymru, hefyd â rhan mor bwysig i'w chwarae yn rheoli llifogydd? Nid wyf yn credu hynny, ac rwy'n ailadrodd fy ngalwadau am asiantaeth lifogydd genedlaethol annibynnol. Pan siaradwch â CNC ac uwch-reolwyr, maent yn dweud eu hunain, er mwyn bod yn asiantaeth lifogydd effeithiol, y byddai'n cymryd o leiaf 70 o weithwyr eraill, ac roedd hynny ddwy flynedd yn ôl. Felly, byddai hwn yn un corff sy'n ymrwymedig i fynd i'r afael â digwyddiadau llifogydd ledled Cymru. Rwy'n credu'n wirioneddol fod staff CNC yn gwneud eu gorau, ond cânt eu llethu. 

I've already said that it's estimated up to 70 additional staff are needed to sustain the overall service at the levels described by the actions and improvements in the 'February 2020 Floods in Wales' report. However, it is noted in the Climate Change Risk Assessment flooding in Wales report that the additional £1.25 million NRW received in revenue funding for 2020-21 was only used to employ 36 full-time equivalents, and that's half what is needed.

There are examples that NRW are not always on the ball. The vice-chairman of Magor with Undy Community Council, Councillor John Crook, highlighted last week how, despite asking NRW for a copy of a maintenance schedule with dates for clearing the reen, all they were provided with was a note saying what should be done generally. Is that good enough for a community that saw serious flooding last Christmas Eve? According to the Pentre section 19 report,

'the inlet had sufficient capacity to deal with the storm event, but its capacity was significantly reduced due to blockages which ultimately was the primary cause of flooding at Pentre during Storm Dennis.'

Both the asset and the extensive hillside above the community are managed by NRW. How many more errors need to be linked to NRW before the decisive action I am proposing is taken? 

Your 2021 budget committed £64.7 million to defend communities from flooding and coastal erosion, made up of £27.2 million resource and £37.5 million capital—most, in fact, was allocated to NRW. So, I remain concerned as to whether NRW are putting the millions that they receive to the best possible use. Last year, I highlighted the scandalous fact that, whilst NRW had quoted £150,000 to fix the Tan Lan embankment in Llanrwst, farmers had managed to do it for £15,000. So, there is a real need to question whether NRW investment in defending communities is actually costing more than it needs. 

When we are sure that flood defence projects are delivered in the most cost-effective way, we can be confident that, for every £1 increase in maintenance spending, almost £7 is saved in capital spending on defences. Importantly, a joint report published by ABI and Flood Re highlighted that an increase in current maintenance spending by 50 per cent could extend the lifespan of defences by an average of eight years. So, it does seem extremely sensible to do so.

According to the national strategy, landowners, partners and stakeholders have no other duties, other than a role to play as riparian landowners or asset owners. In addition to many individuals being unaware of their responsibilities, there are sections of ordinary watercourses where the owner of land is unknown, meaning that no riparian action is being taken. The situation is actually very dangerous, so I would be pleased if you would consider—and this is constructive opposition—ensuring that there is an ongoing campaign to improve riparian owners' awareness of their responsibilities. Please, put a system in place that identifies and assists riparian owners who are not fulfilling their duties, and often, when they become aware of these duties, are only too willing to do so.

As you will agree, flood risk must be considered at the earliest opportunity, not only to avoid inappropriate development, but also to enable the sustainable management of water. So, we should be acting on the calls of the ABI to amend building regulations in an effort to ensure an appropriate level of flood resilience is built into commercial and domestic properties as standard. According to the evidence for the third UK Climate Change Risk Assessment—CCRA3—report, the risks in Wales that have a high future magnitude score and where more action is required now include an increased severity and frequency of flooding of homes, communities and businesses. There is a collective chorus calling for more radical action on fighting floods. We know that we're receiving far more rainfall in a few hours now than we used to over several days. I hope that this Senedd will all work together now to deliver the changes needed; however, the levers, the power and the resources sit with you, Minister, so I would ask you to work with us across this Chamber and make these changes that are needed now. Thank you.

Rwyf eisoes wedi dweud bod angen hyd at oddeutu 70 o staff ychwanegol i gynnal y gwasanaeth cyfan ar y lefelau a ddisgrifiwyd gan y camau gweithredu a'r gwelliannau yn adroddiad 'Llifogydd Chwefror 2020 yng Nghymru'. Fodd bynnag, nodir yn adroddiad yr Asesiad o Risgiau Newid Hinsawdd ar lifogydd yng Nghymru mai dim ond i gyflogi 36 o bobl cyfwerth ag amser llawn y defnyddiwyd y £1.25 miliwn ychwanegol a gafodd CNC mewn cyllid refeniw ar gyfer 2020-21, sef hanner yr hyn sydd ei angen.

Ceir enghreifftiau sy'n dangos nad yw CNC bob amser o gwmpas ei bethau. Yr wythnos diwethaf, nododd is-gadeirydd Cyngor Cymuned Magwyr a Gwndy, y Cynghorydd John Crook, er iddynt ofyn i CNC am gopi o amserlen gynnal a chadw gyda dyddiadau ar gyfer clirio'r ffos, mai'r cyfan a ddarparwyd ar eu cyfer oedd nodyn yn dweud beth y dylid ei wneud yn fras. A yw hynny'n ddigon da i gymuned a welodd lifogydd difrifol ar noswyl Nadolig y llynedd? Yn ôl adroddiad adran 19 Pentre,

'roedd digon o le yn y gilfach i ymdopi â'r storm, ond cyfyngwyd ar y lle hwnnw'n sylweddol gan rwystrau a oedd yn y pen draw yn brif achos y llifogydd ym Mhentre yn ystod Storm Dennis.'

Caiff yr ased a'r llethr helaeth uwchben y gymuned eu rheoli gan CNC. Faint yn rhagor o gamgymeriadau sydd angen eu cysylltu â CNC cyn y cymerir y camau pendant rwy'n eu hargymell?

Ymrwymodd eich cyllideb yn 2021 £64.7 miliwn i ddiogelu cymunedau rhag llifogydd ac erydu arfordirol, sy'n cynnwys adnoddau gwerth £27.2 miliwn a £37.5 miliwn o gyfalaf—dyrannwyd y rhan fwyaf, mewn gwirionedd, i CNC. Felly, rwy'n dal i bryderu a yw CNC yn gwneud y defnydd gorau posibl o'r miliynau a gânt. Y llynedd, tynnais sylw at y ffaith warthus, er bod CNC wedi nodi bod angen £150,000 i drwsio arglawdd Tan Lan yn Llanrwst, fod ffermwyr wedi llwyddo i'w wneud am £15,000. Felly, mae gwir angen gofyn a yw buddsoddiad CNC i ddiogelu cymunedau yn costio mwy nag y mae angen iddo mewn gwirionedd.

Pan fyddwn yn siŵr fod prosiectau amddiffyn rhag llifogydd yn cael eu cyflawni yn y ffordd fwyaf cost-effeithiol, gallwn fod yn hyderus, am bob cynnydd o £1 yn y gwariant cynnal a chadw, fod bron i £7 yn cael eu harbed mewn gwariant cyfalaf ar amddiffynfeydd. Yn bwysig iawn, tynnodd adroddiad ar y cyd gan Gymdeithas Yswirwyr Prydain a Flood Re sylw at y ffaith y gallai cynnydd o 50 y cant yn y gwariant cynnal a chadw presennol ychwanegu wyth mlynedd ar gyfartaledd at hyd oes amddiffynfeydd. Felly, mae'n ymddangos yn rhywbeth hynod o synhwyrol i'w wneud.

Yn ôl y strategaeth genedlaethol, nid oes gan berchnogion tir, partneriaid a rhanddeiliaid unrhyw ddyletswyddau eraill, ac eithrio rôl i'w chwarae fel perchnogion tir glannau afonydd neu berchnogion asedau. Yn ogystal â bod llawer o unigolion yn anymwybodol o'u cyfrifoldebau, ceir rhannau o gyrsiau dŵr cyffredin lle na wyddys pwy yw perchennog y tir, sy'n golygu nad oes unrhyw gamau'n cael eu cymryd i gynnal y glannau. Mae'r sefyllfa'n beryglus iawn mewn gwirionedd, felly byddwn yn falch pe baech yn ystyried—ac mae hwn yn wrthwynebiad adeiladol—ymgyrch barhaus i wella ymwybyddiaeth perchnogion glannau afonydd o'u cyfrifoldebau. Rhowch system ar waith sy'n nodi ac yn cynorthwyo perchnogion glannau afonydd nad ydynt yn cyflawni eu dyletswyddau, ac yn aml, pan ddônt yn ymwybodol o'r dyletswyddau hyn, byddant yn barod iawn i wneud hynny.

Fel y byddwch yn cytuno, rhaid ystyried perygl llifogydd cyn gynted â phosibl, nid yn unig er mwyn osgoi datblygiad amhriodol, ond hefyd i'w gwneud hi'n bosibl rheoli dŵr yn gynaliadwy. Felly, dylem weithredu ar alwadau Cymdeithas Yswirwyr Prydain i ddiwygio rheoliadau adeiladu mewn ymdrech i sicrhau bod lefel briodol o gydnerthedd yn erbyn llifogydd yn cael ei adeiladu i mewn i eiddo masnachol a domestig fel y safon. Yn ôl y dystiolaeth ar gyfer trydydd adroddiad Asesiad o Risgiau Newid Hinsawdd y DU—CCRA3—mae'r risgiau yng Nghymru sy'n sgorio'n uchel o ran eu maint yn y dyfodol a lle mae angen mwy o weithredu yn awr yn cynnwys llifogydd mwy difrifol a mynych i gartrefi, cymunedau a busnesau. Ceir corws cyfunol sy'n galw am weithredu mwy radical i ymladd llifogydd. Gwyddom ein bod yn cael llawer mwy o law mewn ychydig oriau yn awr nag y byddem yn arfer ei gael dros sawl diwrnod. Rwy'n gobeithio y gwnaiff y Senedd gyfan gydweithio yn awr i gyflawni'r newidiadau sydd eu hangen; fodd bynnag, yn eich dwylo chi y mae'r dulliau, y pŵer a'r adnoddau, Weinidog, felly gofynnaf i chi weithio gyda ni ar draws y Siambr hon a gwneud y newidiadau sydd eu hangen yn awr. Diolch.

17:25

Thank you, Janet, for giving me a minute of your time. This is an important subject, and thank you for bringing it here for discussion and debate this evening. I too, like many others across this Chamber and beyond, share your concerns with NRW. But starting with positivity, I'm sure you'll join me in welcoming the announcement of a much-needed £10 million flood defence scheme in Lliswerry in Newport in my region. However, over the last two winters, several areas within my region of South Wales East have gone unhelped. My home county of Monmouthshire has significantly been impacted by flooding, and regularly there are flooding issues there. Many residents who were flooded in February in 2020, during storm Dennis, were flooded again last December. One local pub in Usk, the Olway, has suffered severe flooding 20 times in the last 15 years, and to add insult to injury, they have never received any financial help from the Welsh Government or support from NRW. Local fundraising is what helped them get back on their feet last time.

We need to see action from the Welsh Government and NRW to prevent further instances where flooding occurs regularly, devastating businesses, homes and livelihoods. It's imperative that we see more urgent investment in flood defences where and when they are needed to avoid the devastation that flooding causes, rather than leaving it and expecting different results. As one of your Labour MSs has said, Minister, investment in our flood defences must be a priority for this Government.

Diolch am roi munud o'ch amser i mi, Janet. Mae hwn yn bwnc pwysig, a diolch am ddod ag ef yma i'w drafod heno. Rwyf innau hefyd, fel nifer o bobl ar draws y Siambr a thu hwnt, yn rhannu eich pryderon ynglŷn â CNC. Ond i ddechrau'n gadarnhaol, rwy'n siŵr y gwnewch chi ymuno â mi i groesawu'r cyhoeddiad am gynllun amddiffyn rhag llifogydd gwerth £10 miliwn y mae mawr ei angen yn Llyswyry yng Nghasnewydd yn fy rhanbarth i. Fodd bynnag, dros y ddau aeaf diwethaf, mae sawl ardal yn fy rhanbarth yn Nwyrain De Cymru heb gael cymorth. Mae llifogydd wedi effeithio'n sylweddol ar fy sir i, sef sir Fynwy, ac mae problemau llifogydd rheolaidd yno. Cafodd nifer o drigolion a ddioddefodd lifogydd ym mis Chwefror yn 2020, yn ystod storm Dennis, lifogydd eto fis Rhagfyr diwethaf. Mae un dafarn leol ym Mrynbuga, yr Olway, wedi dioddef llifogydd difrifol 20 gwaith yn ystod y 15 mlynedd diwethaf, ac i wneud pethau'n waeth, nid ydynt erioed wedi cael unrhyw gymorth ariannol gan Lywodraeth Cymru na chefnogaeth gan CNC. Codi arian yn lleol yw'r hyn a'u helpodd i godi'n ôl ar eu traed y tro diwethaf.

Mae angen inni weld gweithredu gan Lywodraeth Cymru a CNC i atal rhagor o achosion o lifogydd rheolaidd sy'n dinistrio busnesau, cartrefi a bywoliaeth pobl. Mae'n hanfodol ein bod yn gweld buddsoddiad mwy difrifol mewn amddiffynfeydd rhag llifogydd lle a phan fo'i angen i osgoi'r dinistr y mae llifogydd yn ei achosi, yn hytrach na'i adael a disgwyl canlyniadau gwahanol. Fel y dywedodd un o'ch Aelodau Llafur, Weinidog, rhaid i fuddsoddi yn ein hamddiffynfeydd rhag llifogydd fod yn flaenoriaeth i'r Llywodraeth hon.

I'm eternally grateful to the Member for Aberconwy for giving me a minute of her time this evening. There are many towns around Wales built on rivers that are fighting a regular battle against the increasing extreme rainfall events often taking place further upstream. The ancient town of Carmarthen in my constituency of Carmarthen West and South Pembrokeshire is one such town, which suffers regularly from such occurrences, especially on the quay of the town, where the Towy burst its banks, water enveloped roads and threatened business premises three times over the course of nine weeks during the winter of 2020-21. Having attended meetings with the local MP and an action group set up with representatives of local businesses, I was extremely disappointed to learn that NRW and the Welsh Government appear to be passing the buck as to who is responsible for progressing a flood prevention scheme for the area. NRW are now claiming that the Welsh Government policy is to protect homes before businesses, and, unfortunately, due to this area of Carmarthen consisting of shops, offices and restaurants, it appears that no immediate action will be taken to address the problem.

Carmarthen is not the only settlement affected by this lack of action by the Welsh Government. It is right that we are protecting people's homes, but businesses are vital to the economic prosperity of the area and should not be forgotten by the Government. Minister, I hope the Member for Aberconwy's debate today has once again re-emphasised the urgency of the matter and may see the Welsh Government take some action to explore flood prevention measures such as dredging and demountable flood barriers to protect towns such as Carmarthen from devastating floods in the future. Diolch.

Rwy'n hynod ddiolchgar i'r Aelod dros Aberconwy am roi munud o'i hamser i mi heno. Mae llawer o drefi ledled Cymru wedi'u hadeiladu ger afonydd sy'n ymladd brwydr reolaidd yn erbyn y digwyddiadau glaw eithafol cynyddol sy'n digwydd ymhellach i fyny'r afon. Mae tref hynafol Caerfyrddin yn fy etholaeth i, Gorllewin Caerfyrddin a De Sir Benfro, yn un dref felly, sy'n dioddef yn rheolaidd yn sgil digwyddiadau o'r fath, yn enwedig ar gei'r dref, lle torrodd y Tywi ei glannau, gan orlifo dros ffyrdd a bygwth eiddo busnes dair gwaith dros gyfnod o naw wythnos yn ystod gaeaf 2020-21. Ar ôl mynychu cyfarfodydd gyda'r AS lleol a grŵp gweithredu a sefydlwyd gyda chynrychiolwyr busnesau lleol, siom enfawr i mi oedd clywed ei bod yn ymddangos bod CNC a Llywodraeth Cymru yn taflu'r baich o ddatblygu cynllun atal llifogydd ar gyfer yr ardal. Mae CNC bellach yn honni mai polisi Llywodraeth Cymru yw diogelu cartrefi cyn busnesau, ac, yn anffodus, gan mai siopau, swyddfeydd a bwytai sydd yn y rhan hon o Gaerfyrddin, mae'n ymddangos na chymerir camau ar unwaith i fynd i'r afael â'r broblem.

Nid Caerfyrddin yw'r unig le yr effeithiwyd arno gan ddiffyg gweithredu ar ran Llywodraeth Cymru. Mae'n iawn ein bod yn diogelu cartrefi pobl, ond mae busnesau'n hanfodol i ffyniant economaidd yr ardal ac ni ddylai'r Llywodraeth eu hanghofio. Weinidog, rwy'n gobeithio bod dadl yr Aelod dros Aberconwy heddiw wedi cadarnhau difrifoldeb y mater unwaith eto ac efallai y bydd yn arwain at weld Llywodraeth Cymru yn gweithredu i archwilio mesurau atal llifogydd megis carthu a rhwystrau llifogydd y gellir eu codi dros dro i ddiogelu trefi fel Caerfyrddin rhag llifogydd dinistriol yn y dyfodol. Diolch.

James Evans, and they've only left you 30 seconds.

James Evans, a dim ond 30 eiliad y maent wedi'i adael i chi.

Oh, I can get through 30 seconds no problem. Diolch, Dirprwy Lywydd. It's lovely to see one Plaid Cymru Member here, but it's a shame that Labour have neglected this, as they have neglected it for many years. Many towns in my constituency, like Builth Wells, Penybont, Ystradgynlais, Brecon, Crickhowell—I could go on like Janet Finch-Saunders, but I won't—are suffering with flooding problems on an annual basis. Many people in those towns have told me that dredging used to be done years ago to reduce the amount of shoals in our rivers, and we never had the flooding levels that we do today. NRW say they're overstretched, they're over-bureaucratic and things can't be put through the system, so I hope the Minister will look at dredging our rivers to make sure that our towns are safe and we don't actually put people out of their homes and actually get on with dealing with the problems that people face. Diolch.

O, gallaf fynd drwy 30 eiliad heb unrhyw broblem. Diolch, Ddirprwy Lywydd. Mae'n hyfryd gweld un Aelod o Blaid Cymru yma, ond mae'n drueni bod Llafur wedi esgeuluso hyn, fel y maent wedi ei esgeuluso ers blynyddoedd lawer. Mae llawer o drefi yn fy etholaeth, fel Llanfair-ym-Muallt, Pen-y-bont, Ystradgynlais, Aberhonddu, Crucywel—gallwn fynd ymlaen fel Janet Finch-Saunders, ond ni wnaf—yn dioddef problemau llifogydd yn flynyddol. Mae llawer o bobl yn y trefi hynny wedi dweud wrthyf fod carthu'n arfer cael ei wneud flynyddoedd yn ôl i leihau'r basleoedd yn ein hafonydd, ac ni welsom erioed lefelau llifogydd fel y rhai a welwn heddiw. Mae CNC yn dweud eu bod dan bwysau, eu bod yn or-fiwrocrataidd ac na ellir rhoi pethau drwy'r system, felly rwy'n gobeithio y gwnaiff y Gweinidog edrych ar garthu ein hafonydd i sicrhau bod ein trefi'n ddiogel ac nad ydym yn peri i bobl adael eu cartrefi, a bwrw ati i ymdrin â'r problemau y mae pobl yn eu hwynebu. Diolch.

17:30

A minute. Well done. [Laughter.]

Munud. Da iawn. [Chwerthin.]

Galwaf ar y Gweinidog Materion Gwledig a Gogledd Cymru i ymateb i'r ddadl. Lesley Griffiths. 

I call on the Minister for Rural Affairs and North Wales to reply to the debate. Lesley Griffiths. 

Thank you, Deputy Presiding Officer, and thank you, Janet Finch-Saunders, for bringing forward this debate. I'm very happy to have the opportunity to respond on behalf of the Welsh Government. We are doing far more to tackle flooding in our communities than ever before. The previous 18 months, I think, have really laid bare the stark reality that faces us in Wales, and that is that the climate emergency is absolutely here. Severe weather events are happening more frequently, and we need to adapt. And that is the reason why this Government has created a new climate change ministry, to give us the power to do more and make significant changes. 

These are testing times for our communities in Wales, all against the backdrop of a global public health pandemic, but the resilience of our communities is remarkable. Our emergency services and risk-management authorities have worked tirelessly in the aftermath of floods, repairing damaged infrastructure and doing their utmost to keep our communities safe. The Welsh Government response has been swift and substantial. Since February 2020, we have provided nearly £9 million in funding to local authorities and Natural Resources Wales to fund repairs to our flood and drainage infrastructure, strengthening the resilience of our communities. The Welsh Government provided 100 per cent of the costs incurred as we sought to provide reassurance to residents who were unfortunately impacted by these events. Moreover, our sustained investment has proved its worth, with recently completed schemes working well and keeping people safe despite record rainfall and river levels. Over the past 18 months, our risk-management authorities have worked together not only in undertaking their investigations but delivering improvements to those communities affected. This Government's priority will always be our communities, but flood schemes are ideally placed to deliver multiple economic and environmental benefits. Transport and utilities are likely to benefit and support such work; as we plan ahead, we can align our funding programmes to get better value for our combined investment. 

When it comes to communication, the most important stakeholders remain the communities that we seek to help. There are difficult areas to defend and difficult conversations to be had, but we will continue to work with our communities to plan for their future, especially in those areas that face significant risks. We will continue to support them as they adapt. Some will require greater protection; others may need to move back to a safer location. These decisions will be made by closely monitoring evolving evidence and working with our local authorities, delivery partners, but, most importantly, the people who live and work there. 

Following May's election, we published our programme for government, and we've committed to an ambitious target to fund flood protection for more than 45,000 homes. We will also deliver nature-based flood management in all major river catchments, expanding wetland and woodland habitats in the process. Furthermore, we're supporting the restoration of sea grass and salt marsh habitats along our coastline, which brings with it additional coastal protection, alongside multiple biodiversity gains. These commitments signal our intent to deliver. We are supporting it with record levels of investment, allowing more schemes and more resources to be put in place. This year alone, we will invest over £65 million across Wales to support those living at risk of flooding and coastal erosion, and this includes £36 million capital investment directly in flood and coastal risk management assets. Our coastal risk management programme will see significant schemes commence this year to reduce current and future risks to our communities, including schemes in Cardiff, Swansea, Aberaeron, Aberdyfi and Penrhyn Bay in Conwy. This is a clear message from this Government that we will not accept flooding to homes as the new normal. We will plan carefully and invest in the right places to reduce risk, strengthen our communities and mitigate the effects of climate change. 

Last year, we published an ambitious new national strategy for flooding and coastal erosion in Wales. The strategy is improving how we work together to reduce risk, providing the direction required through clear objectives and measures. It is focused on delivering improvements—better communication, more natural solutions and catchment approaches, clarity over responsibilities and collaboration across all parties, improved mapping of risk and assets, preventing future risk by strengthening planning policy, stronger pipelines and acceleration of flood schemes.

Diolch, Ddirprwy Lywydd, a diolch, Janet Finch-Saunders, am gyflwyno'r ddadl hon. Rwy'n falch iawn o gael cyfle i ymateb ar ran Llywodraeth Cymru. Rydym yn gwneud llawer mwy i ymladd llifogydd yn ein cymunedau nag erioed o'r blaen. Rwy'n credu bod y 18 mis blaenorol wedi dangos y realiti amlwg sy'n ein hwynebu yng Nghymru, sef bod yr argyfwng hinsawdd wedi cyrraedd. Mae digwyddiadau tywydd garw yn digwydd yn amlach, ac mae angen inni addasu. A dyna'r rheswm pam y mae'r Llywodraeth hon wedi creu gweinyddiaeth newid hinsawdd newydd, i roi pŵer inni wneud mwy a gwneud newidiadau sylweddol. 

Mae hwn yn gyfnod anodd i'n cymunedau yng Nghymru, a'r cyfan yn erbyn cefndir y pandemig iechyd cyhoeddus byd-eang, ond mae gwytnwch ein cymunedau yn rhyfeddol. Mae ein gwasanaethau brys a'n hawdurdodau rheoli risg wedi gweithio'n ddiflino yn dilyn llifogydd, gan atgyweirio seilwaith sydd wedi'i ddifrodi a gwneud eu gorau glas i gadw ein cymunedau'n ddiogel. Mae ymateb Llywodraeth Cymru wedi bod yn gyflym ac yn sylweddol. Ers mis Chwefror 2020, rydym wedi darparu bron i £9 miliwn o gyllid i awdurdodau lleol a Cyfoeth Naturiol Cymru i ariannu gwaith atgyweirio ar ein seilwaith llifogydd a draenio, gan gryfhau gwytnwch ein cymunedau. Darparodd Llywodraeth Cymru 100 y cant o'r costau yr aethpwyd iddynt wrth inni geisio rhoi sicrwydd i drigolion a ddioddefodd yn sgil y digwyddiadau hyn. At hynny, mae ein buddsoddiad parhaus wedi profi ei werth, gyda chynlluniau a gwblhawyd yn ddiweddar yn gweithio'n dda ac yn cadw pobl yn ddiogel er gwaethaf glawiad a lefelau afonydd uwch nag erioed. Dros y 18 mis diwethaf, mae ein hawdurdodau rheoli risg wedi gweithio gyda'i gilydd i gynnal eu hymchwiliadau a chyflawni gwelliannau i'r cymunedau yr effeithiwyd arnynt. Blaenoriaeth y Llywodraeth hon bob amser fydd ein cymunedau, ond mae cynlluniau llifogydd mewn sefyllfa ddelfrydol i sicrhau manteision economaidd ac amgylcheddol lluosog. Mae trafnidiaeth a chyfleustodau yn debygol o fod o fudd i waith o'r fath, a'i gefnogi; wrth inni gynllunio ar gyfer y dyfodol, gallwn alinio ein rhaglenni ariannu er mwyn cael gwell gwerth am ein buddsoddiad cyfunol. 

O ran cyfathrebu, y rhanddeiliaid pwysicaf o hyd yw'r cymunedau rydym yn ceisio eu helpu. Ceir mannau anodd eu diogelu a sgyrsiau anodd, ond byddwn yn parhau i weithio gyda'n cymunedau i gynllunio ar gyfer eu dyfodol, yn enwedig yn yr ardaloedd sy'n wynebu risgiau sylweddol. Byddwn yn parhau i'w cefnogi wrth iddynt addasu. Bydd angen mwy o waith amddiffyn ar rai; efallai y bydd angen i eraill symud yn ôl i leoliad mwy diogel. Gwneir y penderfyniadau hyn drwy fonitro tystiolaeth sy'n esblygu a gweithio gyda'n hawdurdodau lleol, partneriaid cyflawni, ond yn bwysicaf oll, y bobl sy'n byw ac yn gweithio yno. 

Yn dilyn etholiad mis Mai, gwnaethom gyhoeddi ein rhaglen lywodraethu, ac rydym wedi ymrwymo i darged uchelgeisiol i ariannu gwaith amddiffyn rhag llifogydd ar gyfer dros 45,000 o gartrefi. Byddwn hefyd yn cyflawni atebion ar sail natur i reoli llifogydd ym mhob prif dalgylch afon, gan ymestyn cynefinoedd gwlypdir a choetir yn y broses. At hynny, rydym yn cefnogi'r gwaith o adfer cynefinoedd glaswellt y môr a morfa heli ar hyd ein harfordir, sy'n darparu diogelwch ychwanegol i'r arfordir, ochr yn ochr â nifer o fanteision bioamrywiaeth. Mae'r ymrwymiadau hyn yn arwydd o'n bwriad i gyflawni. Rydym yn eu cefnogi gyda'r lefelau uchaf erioed o fuddsoddiad, gan ganiatáu inni weithredu mwy o gynlluniau a defnyddio mwy o adnoddau. Eleni yn unig, byddwn yn buddsoddi dros £65 miliwn ledled Cymru i gefnogi'r rhai sy'n wynebu risg o lifogydd ac erydu arfordirol, ac mae hyn yn cynnwys buddsoddiad cyfalaf o £36 miliwn yn uniongyrchol mewn asedau rheoli perygl llifogydd ac arfordiroedd. Bydd ein rhaglen rheoli risg arfordirol yn gweld cynlluniau sylweddol yn dechrau eleni i leihau risgiau i'n cymunedau yn y presennol a'r dyfodol, gan gynnwys cynlluniau yng Nghaerdydd, Abertawe, Aberaeron, Aberdyfi a Bae Penrhyn yng Nghonwy. Dyma neges glir gan y Llywodraeth hon na fyddwn yn derbyn llifogydd i gartrefi fel y normal newydd. Byddwn yn cynllunio'n ofalus ac yn buddsoddi yn y lleoedd cywir i leihau risg, cryfhau ein cymunedau a lliniaru effeithiau newid yn yr hinsawdd. 

Y llynedd, fe wnaethom gyhoeddi strategaeth genedlaethol newydd uchelgeisiol ar gyfer llifogydd ac erydu arfordirol yng Nghymru. Mae'r strategaeth yn gwella'r ffordd rydym yn gweithio gyda'n gilydd i leihau risg, gan ddarparu'r cyfeiriad angenrheidiol drwy amcanion a mesurau clir. Mae'n canolbwyntio ar gyflawni gwelliannau—gwell cyfathrebu, atebion mwy naturiol a dulliau o weithredu ar sail dalgylchoedd, eglurder ynghylch cyfrifoldebau a chydweithredu cyffredinol, ffyrdd gwell o fapio risg ac asedau, atal risg yn y dyfodol drwy gryfhau polisi cynllunio, prosesau cryfach a chyflymu cynlluniau llifogydd.

The strategy isn't just about aspirations; it has set numerous measures by which its success can be judged. Many have already been met: we've published the Wales flood plan; we are delivering coastal surveys to inform future shoreline management decisions; we've launched our fully funded natural flood management programme. This Welsh Government is not just talking about change; it is delivering it. One of the most significant milestones in our strategy is the launch of our updated planning guidance around flood and coastal risk. The new technical advice note 15 was developed alongside the national strategy, complementing and strengthening our flood policy. Both are focused upon addressing the risk posed by climate change.

As our climate does change, the patterns of flooding and coastal erosion around Wales are changing and getting worse; extreme events are happening more often. Our strategy acknowledges that flooding is not just about rivers and seas. We place renewed emphasis upon the risks associated with surface water flooding and coastal erosion. And now, for the first time, the scope of TAN 15 has been widened to include the risk associated with surface water, smaller watercourses, drainage and coastal erosion. New developments in Wales will be safer as a result. TAN 15 is accompanied by a new flood map for planning that incorporates climate change. The new TAN 15, like our programme for government, is focused on the future. When we choose where new homes or schools or hospitals should be located, an area vulnerable to flooding, whether that's today or in 25 years' time, is not a sensible or sustainable choice.

NRW have published a new 'check your flood risk' service, and now householders have a quick and easy way of checking the risk to their home from rivers, the sea or surface water. This service forms part of our new flood map for Wales package, which will also demonstrate where our investment is benefiting communities and reducing people's flood and coastal risk. Our strategy has a key measure that ties Wales flood-map products to the management of assets so the public can see how our work and investment is making a difference to them.

But it is important to note that the nature of our flood-risk management assets are changing. Last year, when I had responsibility for flooding, I announced a new natural flood management programme to help encourage our risk management authorities to explore and develop natural flood management projects, and we've funded the programme with 100 per cent grant support. Already, the programme now includes 15 projects across 10 different risk management authorities, and, over the course of this programme, we will invest over £3 million to reduce flood risk to over 1,100 properties. Several of these projects have already been completed with works on site, and are working to reduce flood risk to affected communities. This pilot programme is just the start; it will help us to develop our understanding of natural flood management in Wales and the best way that we can deliver those projects. It is providing excellent examples of working in partnership with our communities, with our land owners and other organisations. And it's also demonstrating how such projects not only reduce flood risk but provide wider environmental and societal benefits.

I noted with interest the Tories' six-point transformative flood plan for Wales earlier this year, and I'm happy to reassure you that the Government has already set out what's in your flood plan, how they're already delivering on those matters, and introducing more robust ways to manage and reduce risk. NRW already have an overarching duty to oversee flood-risk management and do an excellent job of responding to flood events alongside our local authorities, and, of course, our emergency services. They've recognised where improvements are required and already stepped up their forecasting, mapping, flood warning systems and response to flood events, following the measures in our strategy and the lessons we learned from 2020.

We have our own blue belt policy in TAN 15; you will know how this is being strengthened to fully acknowledge the growing risk of climate change. I've demonstrated this evening how our planned investment programme is at record levels and how emergency funding was immediately made available following the major events of February 2020.

Whilst largely a reserved matter, flood insurance is something the Welsh Government has had a major influence in shaping, including the introduction of Flood Re. We continue to work with the industry to better promote this scheme and ensure residents know how it can be accessed, even if it's been declined in the past. We would welcome more support for businesses, but ultimately the decision not to include them in Flood Re was made by the UK Government. 

We do not feel there is a need for a separate independent inquiry, which Janet Finch-Saunders referred to, into the 2020 flooding in Rhondda Cynon Taf, which would divert flood officers' time away from delivery. The investigation reports, alongside NRW's review into that flooding, provided a comprehensive overview into the flood events. Our new strategy, planning guidance and flood and coastal programmes are delivering change and setting the direction for future ways of working. There is more to come, but the flood and coastal erosion committee is exploring ways to improve the legislation that we work within, and seeking new ways to support our work and bolster resources. 

Sadly, as the climate changes, we must all adapt, and this Government is looking forward, encouraging new ways of working, whilst ensuring our critical infrastructure keeps our communities safe. Diolch.

Mae'r strategaeth yn ymwneud â mwy na dyheadau yn unig; mae wedi gosod nifer o fesurau ar gyfer barnu ei llwyddiant. Mae llawer eisoes wedi'u cyflawni: rydym wedi cyhoeddi cynllun llifogydd Cymru; rydym yn cynnal arolygon arfordirol i lywio penderfyniadau rheoli traethlin yn y dyfodol; rydym wedi lansio ein rhaglen rheoli llifogydd yn naturiol a ariennir yn llawn. Nid siarad yn unig am newid y mae'r Llywodraeth Cymru hon; mae'n ei gyflawni. Un o'r cerrig milltir mwyaf arwyddocaol yn ein strategaeth yw lansio'r diweddariad o'n canllawiau cynllunio ar gyfer perygl llifogydd ac arfordiroedd. Datblygwyd nodyn cyngor technegol newydd 15 ochr yn ochr â'r strategaeth genedlaethol, gan ategu a chryfhau ein polisi llifogydd. Mae'r ddau yn canolbwyntio ar fynd i'r afael â'r risg a achosir gan newid yn yr hinsawdd.

Wrth i'n hinsawdd newid, mae patrymau llifogydd ac erydu arfordirol ledled Cymru yn newid ac yn gwaethygu; mae digwyddiadau eithafol yn digwydd yn amlach. Mae ein strategaeth yn cydnabod bod llifogydd yn ymwneud â mwy nag afonydd a moroedd yn unig. Rydym yn rhoi pwyslais o'r newydd ar y risgiau sy'n gysylltiedig â llifogydd dŵr wyneb ac erydu arfordirol. Ac yn awr, am y tro cyntaf, mae cwmpas TAN 15 wedi'i ehangu i gynnwys y risg sy'n gysylltiedig â dŵr wyneb, cyrsiau dŵr llai, draenio ac erydu arfordirol. Bydd datblygiadau newydd yng Nghymru yn fwy diogel o ganlyniad. Ceir map llifogydd newydd i gyd-fynd â TAN 15 ar gyfer cynlluniau sy'n ymgorffori newid hinsawdd. Mae'r TAN 15 newydd, fel ein rhaglen lywodraethu, yn canolbwyntio ar y dyfodol. Pan fyddwn yn dewis lle i leoli cartrefi neu ysgolion neu ysbytai newydd, nid yw ardal sy'n agored i lifogydd, boed hynny heddiw neu ymhen 25 mlynedd, yn ddewis synhwyrol neu gynaliadwy.

Mae CNC wedi cyhoeddi gwasanaeth newydd 'gwirio eich perygl llifogydd', ac erbyn hyn mae gan ddeiliaid tai ffordd gyflym a hawdd o wirio'r risg i'w cartref o afonydd, y môr neu ddŵr wyneb. Mae'r gwasanaeth yn rhan o'n pecyn map llifogydd newydd i Gymru, a fydd hefyd yn dangos lle mae ein buddsoddiad o fudd i gymunedau ac yn lleihau perygl llifogydd ac arfordiroedd i bobl. Mae ein strategaeth yn cynnwys mesur allweddol sy'n cysylltu cynhyrchion map llifogydd Cymru â rheoli asedau fel y gall y cyhoedd weld sut y mae ein gwaith a'n buddsoddiad yn gwneud gwahaniaeth iddynt hwy.

Ond mae'n bwysig nodi bod natur ein hasedau rheoli perygl llifogydd yn newid. Y llynedd, pan oeddwn yn gyfrifol am lifogydd, cyhoeddais raglen newydd ar gyfer rheoli llifogydd yn naturiol er mwyn helpu i annog ein hawdurdodau rheoli risg i archwilio a datblygu prosiectau rheoli llifogydd yn naturiol, ac rydym wedi ariannu'r rhaglen gyda chymorth grant 100 y cant. Eisoes, mae'r rhaglen yn cynnwys 15 prosiect ar draws 10 awdurdod rheoli risg gwahanol, a dros gyfnod y rhaglen, byddwn yn buddsoddi dros £3 miliwn i leihau perygl llifogydd i dros 1,100 eiddo. Mae nifer o'r prosiectau hyn eisoes wedi'u cwblhau drwy waith ar y safle, ac maent yn gweithio i leihau perygl llifogydd i gymunedau yr effeithir arnynt. Dechrau'n unig yw'r rhaglen beilot hon; bydd yn ein helpu i ddatblygu ein dealltwriaeth o reoli llifogydd yn naturiol yng Nghymru a'r ffordd orau o gyflawni'r prosiectau hynny. Mae'n darparu enghreifftiau rhagorol o weithio mewn partneriaeth â'n cymunedau, gyda'n perchnogion tir a sefydliadau eraill. Ac mae hefyd yn dangos sut y mae prosiectau o'r fath nid yn unig yn lleihau perygl llifogydd ond yn darparu manteision amgylcheddol a chymdeithasol ehangach yn ogystal.

Roedd yn ddiddorol gweld cynllun llifogydd chwe phwynt trawsnewidiol y Torïaid ar gyfer Cymru yn gynharach eleni, ac rwy'n falch o'ch sicrhau bod y Llywodraeth eisoes wedi nodi'r hyn sydd yn eich cynllun llifogydd, y ffordd y maent eisoes yn cyflawni'r materion hynny, ac yn cyflwyno ffyrdd mwy cadarn o reoli a lleihau risg. Mae gan CNC ddyletswydd gyffredinol eisoes i oruchwylio'r gwaith o reoli perygl llifogydd ac mae'n gwneud gwaith rhagorol yn ymateb i ddigwyddiadau llifogydd, ochr yn ochr â'n hawdurdodau lleol a'n gwasanaethau brys wrth gwrs. Maent wedi cydnabod lle mae angen gwelliannau ac eisoes wedi cynyddu eu gwaith ar ragolygon, mapio, systemau rhybuddio am lifogydd ac ymateb i ddigwyddiadau llifogydd, yn dilyn y mesurau yn ein strategaeth a'r gwersi a ddysgwyd gennym yn 2020.

Mae gennym ein polisi llain las ein hunain yn TAN 15; fe fyddwch yn gwybod sut y caiff ei gryfhau i gydnabod risg gynyddol newid hinsawdd yn llawn. Rwyf wedi dangos heno sut y mae ein rhaglen fuddsoddi arfaethedig ar y lefelau uchaf erioed a sut y darparwyd cyllid brys ar unwaith yn dilyn digwyddiadau mawr mis Chwefror 2020.

Er ei fod yn fater a gadwyd yn ôl i raddau helaeth, mae yswiriant llifogydd yn rhywbeth y mae Llywodraeth Cymru wedi dylanwadu'n fawr ar y gwaith o'i siapio, gan gynnwys cyflwyno Flood Re. Rydym yn parhau i weithio gyda'r diwydiant i hyrwyddo'r cynllun hwn yn well a sicrhau bod trigolion yn gwybod sut y gellir gwneud defnydd ohono, hyd yn oed os yw wedi'i wrthod yn y gorffennol. Byddem yn croesawu mwy o gymorth i fusnesau, ond yn y pen draw, Llywodraeth y DU a wnaeth y penderfyniad i beidio â'u cynnwys yn Flood Re.

Nid ydym yn teimlo bod angen yr ymchwiliad annibynnol ar wahân y cyfeiriodd Janet Finch-Saunders ato i lifogydd 2020 yn Rhondda Cynon Taf, gan y byddai'n dargyfeirio amser swyddogion llifogydd oddi wrth y gwaith o gyflawni. Rhoddodd adroddiadau'r ymchwiliadau, ochr yn ochr ag adolygiad CNC o'r llifogydd, drosolwg cynhwysfawr ar y digwyddiadau llifogydd. Mae ein strategaeth newydd, ein canllawiau cynllunio a'n rhaglenni llifogydd ac arfordiroedd yn sicrhau newid ac yn gosod y cyfeiriad ar gyfer ffyrdd o weithio yn y dyfodol. Mae mwy i ddod, ond mae'r pwyllgor llifogydd ac erydu arfordirol yn archwilio ffyrdd o wella'r ddeddfwriaeth rydym yn gweithio o'i mewn, ac yn chwilio am ffyrdd newydd o gefnogi ein gwaith a chynyddu adnoddau. 

Yn anffodus, wrth i'r hinsawdd newid, rhaid i bawb ohonom addasu, ac mae'r Llywodraeth hon yn edrych tua'r dyfodol, gan annog ffyrdd newydd o weithio, tra'n sicrhau bod ein seilwaith hanfodol yn cadw ein cymunedau'n ddiogel. Diolch.

17:40

Diolch, Weinidog, a diolch, bawb. Daw hynny â thrafodion heddiw i ben.

Thank you, Minister, and thank you, all. That brings today's proceedings to a close. 

Daeth y cyfarfod i ben am 17:41.

The meeting ended at 17:41.